ALM ANN AM ÁL AR ÁÐIÐ Síða 2 INNIHALDSYVIRLIT Fororð.................................................................................................................................................................................... 4 Arbeiðssetningur .............................................................................................................................................................. 5 Tulking av arbeiðssetningi....................................................................................................................................... 5 Inngangur - Eldrapolitikkur Føroya ......................................................................................................................... 7 ST- grundreglur ............................................................................................................................................................ 7 Sjálvræði .......................................................................................................................................................................... 7 Luttøka ............................................................................................................................................................................. 7 Umsorgan ........................................................................................................................................................................ 7 Sjálvsmenning ............................................................................................................................................................... 7 Virðileiki .......................................................................................................................................................................... 7 Visjón ..................................................................................................................................................................................... 8 Avbjóðingar ......................................................................................................................................................................... 9 Bygnaður ......................................................................................................................................................................... 9 Fólkafrøði (demografi) .............................................................................................................................................. 9 Starvsfólkatørvur ...................................................................................................................................................... 10 Avbjóðingar og loysnir ........................................................................................................................................... 10 Loysnir .......................................................................................................................................................................... 10 Tænasta ............................................................................................................................................................................. 12 Fyribyrging og heilsufremjan .............................................................................................................................. 12 Sambandi við umverðina............................................................................................................................................ 14 Avvarðandi .................................................................................................................................................................. 14 Sjálvboðið arbeiði ..................................................................................................................................................... 15 Bústaðarviðurskifti ....................................................................................................................................................... 16 Vælferðartøkni................................................................................................................................................................ 17 Eftirmæli ........................................................................................................................................................................... 18 Fylgiskjøl ........................................................................................................................................................................... 19 Fylgiskjal1: Arbeiðssetningur .............................................................................................................................. 19 Fylgiskjal 2: ST- grundreglur ............................................................................................................................... 21 Síða 3 FORORÐ FORORÐ Føroya Landsstýri hevur í samgonguskjalinum sett sær sum mál at orða ein eldrapolitikk fyri Føroyar. Samgonguskjalið ásetir, at tað skal "setast ein arbeiðsbólkur við m.a. umboðum fyri tey eldru at gera ein eldrapolitikk við heildarætlan fyri innihaldið í tænastuni." Samgonguskjalið leggur harafturat áherðslu á, at politikkurin og tænastan á eldraøkinum í "størst møguligan mun stuðlar undir lívsgóðskuna og sjálvsavgerðarrættin hjá tí einstaka." Í apríl 2012 tók landsstýriskvinnan í almannamálum stig til at seta arbeiðsbólkin, hvørs yvirskipaða uppgáva var at orða ein føroyskan eldrapolitikk. Í arbeiðssetninginum, sum hevur verið grundarlagið undir arbeiðinum at orða politikkin, er endamálið við politikkinum trífalt: 1. Eldrapolitikkurin hevur sum ítøkiligt endamál, at vera virðisgrundarlagið undir eini komandi rammulóg fyri eldrarøktina í Føroyum 2. Eldrapolitikkurin skal orða algildar meginreglur og karmar fyri eldraøkið 3. Eldrapolitikkurin skal verða grundarlag undir samstarvi og samskifti millum avvarðandi partar á eldraøkinum. Til tess at tryggja hetta felags fatanarstøði á eldraøkinum, varð gjørt av, at arbeiðsbólkurin skuldi mannast við umboðum kommununum og frá teimum fakbólkum og áhugabólkum, sum á ein og annan hátt arbeiða við eldri borgarum. Arbeiðsbólkurin varð soleiðis mannaður: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Gunnleyg Durhuus, Almannaverkið Arne Thorsteinsson og Elisabeth Ellingsgaard, Landsfelag Pensjónista Halldis Joensen, Alzheimerfelagið Ása Holm, Heilsuhjálparafelag Føroya Sunrit Niklasdóttir, Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar Maibritt Mohr, Heilsurøktarafelagið Marjun Poulsen, Fysioterapeutfelag Føroya Vígdis Nolsøe, Ergoterapeutfelag Føroya Sveiney Sverrisdóttir, Føroya Kommunufelag Eyðun Christiansen, Kommunusamskipan Føroya Jóhan Pauli Helgason (skrivari), Almannamálaráðið Síða 4 ARBEIÐSSETNINGUR ARBEIÐSSETNINGUR Yvirskipaði arbeiðssetningurin1 hjá arbeiðsbólkinum er at orða eitt uppskot til ein føroyskan eldrapolitikk. Í arbeiðssetninginum er ásett, at eldrapolitikkurin skal orða algildar meginreglur fyri eldraøkið, sum m.a. skulu sláa fast at politikkurin skal taka støði í einstaka borgaranum, hansara sjálvsavgerðarrætti og ávirkan á egin viðurskifti at politikkurin skal virða, at tey eldru ikki eru ein einsháttaður samfelagsbólkur við einsháttaðum førleikum og tørvi at politikkurin skal skapa karmar fyri, at allir eldri borgarar í samfelagnum kunnu liva eitt virkið og innihaldsríkt lív, samstundis sum ein tænasta verður veitt teimum, sum hava brúk fyri hjálp. Arbeiðssetningurin áleggur eisini arbeiðsbólkinum á yvirskipaðum støði at viðgera, hvussu Føroyar eiga at ganga teimum fólkafrøðiligu avbjóðingunum á møti í mun til eldraøkið. Avbjóðingin liggur í teirri sannroynd, at talið av eldri borgarum er í stórum vøkstri, samstundis sum alsamt færri vera á arbeiðsmarknaðinum. Gongdin merkir ítøkiliga, at tað verða færri skattgjaldarar at rinda fyri m.a. vælferðartænasturnar á eldraøkinum. Til tess at ganga hesi avbjóðing á møti, krevst nýhugsan og ein øðrvísi tilgongd til m.a. tænasturnar á eldraøkinum. Hetta eru spurningar, sum arbeiðsbólkurin yvirskipað verður biðin um at taka støðu til. At enda verða tað í arbeiðssetninginum nevnd nøkur evni, sum eldrapolitikkurin skal útgreina. Millum hesi eru fyribyrging bústaðarviðurskifti sjálvboðið arbeiði og vælferðartøkni Evnini eru ætlað sum ein leiðbeining til arbeiðsbólkin um, hvat Almannamálaráðið metir at vera týdningarmiklir partar av framtíðar eldrapolitikkinum. TULKING AV ARBEIÐSSETNINGI Við støði í arbeiðssetninginum, hevur arbeiðsbólkurin orðað ein landsfevnandi eldrapolitikk, hvørs málbólkur er eldru borgarar landsins. Tað eru sera nógv ymisk viðurskifti, sum kunnu verða umrødd, tá tað snýr seg um ein landsfevnandi politikk fyri ein so fjølbroyttan málbólk. Eins og allir aðrir málbólkar, sum verða skilmarkaðir eftir aldrinum, er talan um ein málbólk við ymsari lívsáskoðan, virðum, tørvi, førleikum, bústaði og so framvegis. Politikkurin eigur tí at orðast við hesum í huga. Arbeiðsbólkurin metir tað ikki vera neyðugt, at eldrapolitikkurin fevnir um øll samfelagsviðurskifti. Í staðin eiga tey eldru, eins og aðrir samfelagsbólkar, at vera fevnd av almenna politikkinum innan mentan, frítíð, arbeiðsmarknað, vinnu o.s.fr. 1 Sí fylgiskjal 1: Arbeiðssetningur. Síða 5 ARBEIÐSSETNINGUR Eins og tað er lagt upp til í arbeiðssetninginum, hevur eldrapolitikkurin eitt almannapolitiskt útgangsstøði og savnar hann seg serliga um tey viðurskifti, sum eru knýtt at almennu tænastuni á eldraøkinum. Serligur dentur er lagdur á tær tænastur og tey tilboð, sum arbeiðsbólkurin metir kunnu styrkja møguleikarnar hjá tí einstaka at liva eitt virkið og innihaldsríkt lív. Harafturat hevur arbeiðsbólkurin lagt dent á at orða ein politikk, sum kann broyta hugburðin til eldri og til tænastuna á eldraøkinum, og sum soleiðis eisini kann vera ein partur av loysnini á teimum avbjóðingum, sum eru fyri framman á eldraøkinum. Eldrapolitikkurin skal fevna um allar Føroyar. Politikkurin eigur tó ikki at vera avmarkandi í mun til kommunala frælsið at raðfesta á økinum og at leggja tænastuna til rættis á annan hátt. Tí inniheldur eldrapolitikkurin ikki ítøkiligar raðfestingar ella nakað boð uppá, hvussu t.d. tænastur og veitingar eiga at verða fíggjaðar ella veittar. Í staðin verður dentur lagdur á yvirskipaða politikkin, sum tekur støði í teimum avbjóðingum, sum liggja fyri framman, og sum soleiðis kann vera grundarlag undir ítøkiligu politisku raðfestingunum á økinum. Síða 6 INNGANGUR INNGANGUR - ELDRAPOLITIKKUR FØROYA Endamálið við at orða ein føroyskan eldrapolitikk er yvirskipað at gera okkum greitt, hvørji mál og mið Føroyar eiga at hava á eldraøkinum; at vera ein leiðbeinari fyri framtíðina. Politikkurin eigur soleiðis at verða útgangsstøðið og grundarlagið undir teimum politisku avgerðunum og teimum tiltøkum, sum frameftir verða sett í verk á eldraøkinum. Eldrapolitikkurin tekur støði í ST - grundreglunum2 fyri eldri í heiminum, sum vórðu samtyktar í ST í 1991. Yvirskipað snúgva grundreglurnar seg um sjálvræði, luttøku, umsorgan, sjálvsmenning og virðileika. ST- GRUNDREGLUR SJÁLVRÆÐI Eldri borgarar eiga at hava atgongd til grundleggjandi lívsviðurskifti so sum mat, vatn, húsarúm, klæði, heilsutænastur, arbeiði og eitt lív í einum tryggum umhvørvi. LUTTØKA Eldri borgarar eiga at varðveita tilknýtið til samfelagið og at hava ein virknan leiklut í orðing og útinning av politikki, sum viðvíkur vælferð teirra. UMSORGAN Eldri borgarar eiga at hava atgongd til almannatænastur og heilsutænastur landsins, soleiðis at teir kunnu varðveita størst møguliga kropsliga, sálarliga og kensluliga vælveru. Hetta eigur eisini at fevna um fulla virðing fyri teirra tign, trúgv, tørvi og privatlívi. SJÁLVSMENNING Eldri borgarar eiga at hava atgongd til útbúgving, mentan og onnur tilboð í samfelagnum, soleiðis at tey hava møguleika at menna sítt egna tilfeingi mest møguligt. VIRÐILEIKI Eldri borgarar eiga at kunna liva í sóma og tryggleika og at vera viðfarnir rættvíst og virðiliga uttan mun til aldur, kyn, avlamni, fíggjarstøðu ella uppruna. 2 Sí fylgiskjal 2: ST- grundreglur Síða 7 VISJÓN VISJÓN Visjónin við politikkinum er at tryggja teir karmar, sum kunnu stimbra, at eldru borgararnir í Føroyum framhaldandi kunnu liva eitt gott og trygt lív, at teir borgarar, sum hava tørv á hjálp, fáa eina dygdargóða tænastu, sum tekur atlit at sjálvsavgerðarrætti og virðileika hins einstaka, at stuðla einstaka borgaranum í at vera sum longst í egnum heimi, ella so leingi, hann ynskir tað ella hevur møguleika fyri tí, og at byggja brýr millum ung og gomul og harvið styrkja samhaldsfesti millum ættarliðini. Síða 8 AVBJÓÐINGAR AVBJÓÐINGAR BYGNAÐUR Seinastu mongu árini er tað vorðið alsamt týðuligari, at ógreiða myndugleikabýtið, sum í dag eyðkennir eldraøkið, er ein av forðingunum fyri menningini og skilagóðum avgerðum á eldraøkinum. Landið hevur í dag yvirskipaðu ábyrgdina av eldraøkinum, men skipanin við m.a. sjálvsognarstovnum og stuðulsskipanum til útbygging av bútilboðum, er við til at skapa eitt ógreitt uppgávu- og ábyrgdarbýti, bæði millum land og kommunur og millum land og sjálvsognarstovnar. Við stuðulsskipanunum til bygging av nýggjum eldrasambýlum og røktarheimum, hevur landið latið kommununum stigið til at byggja eldrabústaðir, meðan landið ber nærum allar rakstrarútreiðslurnar. Skipanin hevur m.a. havt við sær, at útbyggingin á eldraøkinum ikki er framd eftir nakrari yvirskipaðari ætlan. Harvið er tænastustøðið innan eldrarøktina eisini ymiskt í ymsu økjunum í landinum. Landið rindar nærum allan raksturin innan eldrarøktina í dag, men hevur ikki beinleiðis ávirkan á, at íløgurnar til bygging á eldraøkinum verða framdar skynsamt landsbúskaparliga. Heldur ikki hevur landið altíð ávirkan á, hvussu tænastan verður løgd til rættis, t.d. í mun til upptøku á eldrabústøðum, sum eru sjálvsognarstovnur ella har kommunumørk eru. Avleiðingin av hesi skipan er, at tað ikki altíð er borgarin við størsta tørvinum, sum fær tilboð um búpláss ella umlætting. Ógreiðu myndugleikaviðurskiftini á eldraøkinum hava ført við sær, at eldraøkið í dag í ávísan mun er eyðkent av vantandi gjøgnumskygni. Mælt verður tí til, at greiða verður fingin á myndugleikaviðurskiftunum á økinum so vald og gjald fylgist at. Hetta er ein grundleggjandi fyritreyt fyri øktari menning og framtakssemi á eldraøkinum. FÓLKAFRØÐI (DEMOGRAFI) Fólkafrøðisligar framskrivingar vísa, at talið av eldri borgarum kemur at vaksa nógv komandi árini. Í dag eru uml. 6500 borgarar í Føroyum, sum eru omanfyri 67 ár. Framskrivingar vísa, at tað um 20 ár vera út ímóti 11000 borgarar omanfyri 67 ár ella nærum tvífalt so nógvir pensjónistar um 20 ár. Samstundis benda hagtølini á, at samlaða fólkatalið í Føroyum kemur at lækka støðugt í framtíðini og at vit soleiðis eisini verða alsamt færri á arbeiðsmarknaðinum. Somu framskrivingar siga tó onki beinleiðis um tørvin á almennari hjálp og tænastu í árunum, sum koma, tí hesi viðurskifti eru treytað av heilsustøðuni hjá okkara eldru borgarum. Um vit taka støði í gongdini undanfarnu árini, kann tað væntast, at eftirspurningurin eftir almennum tænastum kemur at hækka í tráð við, at livialdurin hækkar, bæði í mun til nøgd og góðsku. Til dømis verður tað í "framferðarætlanini fyri demens"3 frá 2012 roknað við, at talið á fólki við demensi í Føroyum er áleið 800 persónar í dag og kann tað væntast, at hetta tal verður tvífaldað um 30 ár. 3 "Gloymsk, men ikki gloymd" - Framferðarætlan fyri demens í Føroyum, 2012 Síða 9 AVBJÓÐINGAR STARVSFÓLKATØRVUR Komandi árini kemur starvsfólkatørvurin á eldraøkinum at vaksa, bæði orsakað av økta talinum av eldri borgarum og orsakað av høga miðalaldrinum hjá starvsfólkunum á eldraøkinum. Ein kanning frá 2008 vísir, at tey, sum starvast á almannaøkinum, eru munandi eldri enn starvsfólk í øðrum vinnugreinum. Serliga kemur hetta til sjóndar í Heimatænastuni4, har umleið 20 % av starvsfólkunum vóru í 60-árunum og eldri. Hetta kann samanberast við, at umleið 12 % av arbeiðsmegini í Føroyum er í hesum aldursbólki. Í Heimatænastuna vóru einans 26 % av starvsfólkunum 40 ár ella yngri og heili 31 % av starvsfólkunum vóru í 50'unum. Gongdin tykist sostatt greið. Miðalaldurin á starvsfjøldini hækkar og yvir eitt ávíst áramál kann tað hava við sær ein vaksandi starvsfólkatørv, sum kann fáa neiligt árin á tænastustøðið í eldrarøktini. Hesin vandin sýnist mest eyðsýndur í útjaðaraøkjunum, har tað lutfalsliga fara at verða fleiri eldri borgarar komandi árini, samstundis sum samlaða fólkatalið í økinum lækkar og at miðalaldurin á starvsfólkunum innan eldrarøktina er hægri enn aðrastaðni í landinum.5 Mett verður, at starvsfólkatørvurin á eldraøkinum um heilt fá ár kann verða størsta einstaka avbjóðingin fyri eldrarøktina, um hond ikki verður tikin um avbjóðingina. Av tí, at demografiska gongdin hevur við sær stórar avbjóðingar fyri tænastustøðið á eldraøkinum, verður mælt til, at arbeitt verður miðvíst fram ímóti einum fíggjarligum burðardyggum eldraøki, samstundis sum tænastan verður løgd til rættis í mun til eina starvsfjøld, sum støðugt minkar. AVBJÓÐINGAR OG LOYSNIR Arbeiðsbólkurin er samdur um, at tað ber til at taka við øllum hesum avbjóðingum við eini nýggjari tilgongd til tænastuna á eldraøkinum, samstundis sum tað er neyðugt við eini hugburðsbroyting, bæði í mun til leiklutin hjá tí almenna og í mun til leiklutin hjá einstaka borgaranum. LOYSNIR Hugburðsbroytingin og nýggja tilgongdin á eldraøkinum snúgva seg yvirskipað um, at øll tænasta og allur stuðul grundleggjandi eiga at taka støði í eini fyribyrgjandi, heilsufremjandi og endurmennandi tilgongd til einstaka borgaran. Somuleiðis er tað avgerandi, at borgarar landsins hava karmarnar, sum gera tað møguligt at taka ábyrgd av egnum lívi og at liva eitt virkið og innihaldsríkt lív. Tað er somuleiðis týdningarmikið, at tað er greitt fyri øll, hvat er ábyrgd hins einstaka og hvør ábyrgdin er hjá tí almenna. Hin einstaki hevur altíð ábyrgdina av egnum lívi og 4 Heitið "Heimatænastan" fevnir í kanningini um alt eldraøkið, tað er heimahjálp, heimasjúkrarøkt, økisterapi, røktarheim, eldrasambýli, umlætting, dagtilhald o.s.frv. 5 Frágreiðing - Starvsfólkatørvur til 2015. Nærverkið. Spf. Damco, oktober 2008 Síða 10 AVBJÓÐINGAR heilsu. Tænastan frá tí almenna eigur sum útgangsstøði altíð at hava sum endamál at gera borgaran føran fyri aftur at megna6 egið lív. Sum áður nevnt verður mett, at ein partur av loysnini eisini er at fremja neyðugu bygnaðarbroytingarnar á eldraøkinum, sum kunnu hava við sær skynsamari rakstur og harvið eisini eina betri nýtslu av starvsfólkatilfeinginum. Somuleiðis er neyðugt at leggja dent á at fáa eitt gott arbeiðsumhvørvi, sum tekur atlit til at røktar- og umsorganararbeiðið kann vera hart og slítandi fyri bæði kropp og sál. Tað er harafturat neyðugt at arbeiða við hugmyndini og umrøðuni av eldrarøktini, soleiðis at tað gerst meiri lokkandi hjá nýggjum starvsfólki at velja sína starvsleið á hesum øki. Ein nýggj tilgongd innan eldrarøktina, sum leggur áherðslu á fyribyrging, heilsufremjan og endurmenning, kann gera sítt til at venda gongdini. Harafturat er tað týdningarmikið at menna eldrarøktina við nýggjari vitan og tøkni, sum verður tillagað føroysk viðurskifti. Umframt at menna eldrarøktina, kann hetta eisini økja um hugin at arbeiða á økinum. Endamálið við hesum eldrapolitikki, er at geva eitt boð uppá, hvussu vit kunnu taka ímóti teimum avbjóðingum, sum liggja fyri framman á eldraøkinum. 6 Frá norðurlendska fakheitinum "at mestre" Síða 11 TÆNASTA TÆNASTA Málið innan eldrarøktina eigur at vera, at einstaki borgarin altíð fær eina samanhangandi og góða tænastu, sum tekur atlit at tørvi og sjálvsavgerðarrætti hins einstaka. Hjálpin eigur altíð at verða veitt soleiðis, at borgarin verður førur fyri at klára seg so væl sum tilber sjálvur. Tað verður mett, at umleið 80 % av øllum borgarum omanfyri pensjónsaldur eru frískir og klára seg sjálvar við ongari ella við avmarkaðari hjálp ella stuðli. Yvirskipaða myndin av teimum eldru í Føroyum er, at tað er ein virkin og sjálvstøðugur samfelagsbólkur. Í tráð við, at livialdurin hækkar, eru tað tó eisini alsamt fleiri borgarar við t.d. varandi sjúkum, og nógvir teirra hava tørv á bæði persónligari og praktiskari hjálp í gerandisdegnum. Tað er týdningarmikið, at hesir borgarar fáa góða umsorgan og røkt sum tekur støði í samleikanum hjá tí einstaka og sum kann styrkja kensluna hjá tí einstaka av at liva eitt gott og trygt lív í ellisárunum. Tá ein borgari fær tørv á hjálp til at varðveita ella endurskapa eitt virkið lív, er tað ein fyritreyt, at samanhangur er í almennu tænastunum. Einstøku tiltøkini eiga at stuðla hvørjum øðrum soleiðis, at borgarin fær eina samskipaða heildartænastu. Tað er týdningarmikið, at borgarin veit, hvar og hvussu hann kann fáa hjálp frá eldrarøktini, og at atgongdin til tænastuna er løtt og einføld. Mælt verður til, at tænastan á eldraøkinum verður skipað á ein so smidligan hátt sum til ber og at samband er millum tørv borgarans og tey tilboð, sum borgaranum stendur í boði. Tað kann vera ein viðbrekin og ótrygg støða at vera noyddur til at taka ímóti hjálp frá øðrum. Tí er tað avgerandi, at hjálpin verður veitt av skikkaðum starvsfólki, sum kunnu veita eina tænastu við høgari fakligari góðsku. Tað er umráðandi, at skipað verður soleiðis fyri, at eldraøkið verður kent sum eitt starvsøki við dugnaligum og eldhugaðum starvsfólki, soleiðis at starvsøkið verður lokkandi fyri nýggj starvsfólk og harvið støðugt mennist. FYRIBYRGING OG HEILSUFREMJAN Góð heilsa og sjálvbjargni eru grundleggjandi ynski fyri flest øll fólk. Jaliga gongdin seinastu mongu árini hevur verið, at alsamt fleiri eldri fólk hava eina góða heilsu og liva eitt virkið lív. Betri fíggjarligar umstøður og útbúgving eru týdningarmiklar orsøkir, men fleiri viðurskifti gera seg galdandi. Ikki minst broytti lívshátturin eigur ein stóran leiklut eins og viðgerðarmøguleikarnir í almannaverkinum og heilsuverkinum eru vorðnir betri. Tað kemst tó ikki uttanum, at sannlíkindini fyri, at virkisførið lækkar orsakað av t.d. elli, vælferðarsjúkum ella bráðfeingis sjúku, hækkar við aldrinum og at vit harvið fáa tørv á hjálp. Tað ber tó til at útseta hendan tørvin mest møguligt við at leggja størri dent á fyribyrging og heilsufremjan. Nógvir møguleikar eru at menna fyribyrgjandi og heilsufremjandi arbeiði í Føroyum og kunnu ágóðanir innan eldrarøktina bæði vera likamligir, sálarligir, sosialir og fíggjarligir. Síða 12 TÆNASTA Fyribyrging og heilsufremjan eiga at vera týdningarmiklir snúningsdeplar á eldraøkinum. Tað snýr seg yvirskipað um at fremja heilsu og trivnað borgarans við tilboðum um rørslu, góðum endurvenjingarmøguleikum og venjingarhentleikum umframt góðum kosti og samveru við onnur. Hetta er við til at økja um sannlíkindini fyri, at hin einstaki varðveitir heilsu og virkisføri longri. Tað er eins týdningarmikið at stimbra sálarligu heilsuna við fjøltáttaðum og stimbrandi sosialum, handaligum og mentunarligum tilboðum. Tað er týdningarmikið, at skilt verður millum almenna miðvísa fyribyrgingar- og heilsuátakið, sum kann fevna um allar borgarar landsins, og tað meiri miðvísa fyribyrgingarátakið til fólk við t.d. varandi sjúkum ella mistum førleikum. Samanrenningin millum ein høgan aldur og átrokandi sjúkutrupulleikar kunnu skjótt hava við sær mistan førleika og tørv á hjálp, og er tað tá neyðugt at seta inn stundisliga við røttu viðgerðini. Kunning er ein sera týdningarmikil partur av fyribyrgingarátakinum. Kunningin eigur at fevna um sunnan kost, royking, alkohol og rørslu. Endamálið við kunningini er m.a. at geva borgaranum eina vitan um, hvussu lívshátturin ávirkar heilsuna, og hvussu stóra ávirkan ein sjálvur hevur, tá ið tað snýr seg um at fyribyrgja sjúku. Eitt dømi um eitt gott kunningar- og fyribyrgingarátak eru fyribyrgjandi heimavitjanir, sum kunnu brúkast til at kunna eldru borgararnar um sunnan lívshátt eins og borgarin kann vera vístur á viðkomandi tilboð og møguleikar í økinum, sum kunnu styrkja bæði kropsligu og sálarligu heilsuna, sosialu sambondini og harvið trivnaðin hjá tí einstaka. Mælt verður til, at tað í størst møguligan mun stendur eldru borgarar landsins í boði, at varðveita tilknýtið til arbeiðsmarknaðin, tí hetta er eisini við til at stimbra virkisførleika og heilsu hins einstaka, samstundis sum tilknýtið til arbeiðsmarknaðin er við til at varðveita sosial sambond. Harafturat kann eldra ættarliðið, við sínum royndum og vitan, vera eitt týdningarmikið íkast bæði til arbeiðsplássið og búskapin. Somuleiðis verður mælt til, at skipað verður soleiðis fyri, at møguleiki verður til staðar at seta í verk eina skjóta sjúkugreinan, viðgerð og venjingar og er tað í hesum sambandi neyðugt við eini samskipaðari heildartænastu millum almannaverkið og heilsuverkið. Síða 13 SAMBANDI VIÐ UMVERÐINA SAMBANDIÐ VIÐ UMVERÐINA Í øllum eldrapolitiskum átøkum eigur at vera tikið atlit at sosiala sjónarhorninum og hvussu hin einstaki kann stimbrast í at halda viðlíka og menna sambandið við umverðina. Hetta eigur altíð at vera gjørt við støði í bakgrund og tørvi hins einstaka. Familja, vinir og kenningar hava fyri flest øll fólk ein sera týdningarmiklan leiklut, og er tað týdningarmikið fyri lívsgóðskuna hjá hvørjum einstøkum, at tað er møguligt at varðveita og útbyggja sítt persónliga netverk. Tað er týdningarmikið, at røktarheim, tilhald og sambýli hava eina heildartilgongd til tænastuna, soleiðis at borgarar, starvsfólk, avvarðandi ella sjálvboðin hjálparfólk kenna seg væl. Tað er týdningarmikið at skapa eitt heimligt umhvørvi, sum hevur tilknýti til umheimin og at virksemið í nærumhvørvinum verður tvinnað saman við gerandisdagin á røktarheimum og sambýlum. Harvið verður eisini møguligt at koma hvørjum øðrum meiri við og at byggja brýr millum ættarliðini. Gransking vísir, at eisini sambandið við umverðina umvegis tøkniligar miðlar hevur jaliga ávirkan í mun til einsemi hjá tí eldra. Innan eldrarøktina eigur tí eisini at vera hugsað um møguleikarnar fyri at styrkja samskifti og netverkið hjá borgarunum við vælferðartøkni, sum t.d. skype, facebook, telefoni o.s.fr. AVVARÐANDI Seinastu árini er tað innan almannapolitikk og heilsupolitikk vorðið viðurkent, at tað ikki bara eru viðskiftafólk, búfólk ella sjúklingar, sum eru lyklapersónar, hóast hesir hava ein týðandi leiklut. Eisini avvarðandi og starvsfólk eru týdningarmikil, tá hugsað verður um trivnaðin og um eina munagóða tænastu. Hetta ger seg kanska í serligan mun galdandi í Føroyum, sum er eyðkent fyri tøttu familjusambondini. Tey avvarðandi hava ein týðandi leiklut fyri flest øll fólk, og hjá nógvum eldri borgarum hevur tað eisini týdning at fáa stuðul og hjálp frá einum, sum stendur einum nær, tá avgerð skal takast um t.d. heimahjálp ella at flyta á eitt røktarheim. Tá eldri borgarar skifta bústað, t.d. inn á eitt røktarheim, mugu tey avvarðandi framvegis hava góðan møguleika til at vera um síni kæru og harvið eisini vera eitt tilfeingi fyri bæði hin eldra og starvsfólkið. Mælt verður til, at samstarvið við tey avvarðandi, verður ein sameindur partur av eldrarøktini og at hetta samstarv verður kjølfest í ynskjunum hjá báðum pørtum. Tey avvarðandi eiga at verða viðurkend fyri teirra lut í mun til røkt og umsorgan. Gransking vísir, at avvarðandi at fólki við t.d. demensi eru í størri vanda fyri at verða strongd, tunglynt og at fáa likamligar sjúkur enn vanligt. Harvið kunnu persónligu og samfelagsligu árinini av eini tílíkari sjúku gerast meiri álvarsom, um tað ikki eisini verður hugsað um tey avvarðandi í viðgerðini. Mælt verður til, at serligt atlit eigur at vera tikið til avvarðandi at sjúklingum við demensi ella aðrari varandi sjúku, sum hava við sær serliga stórar broytingar í gerandisdegnum. Persónmenskan og atferðin hjá einum persóni við t.d. demensi broytist við sjúkuni. Hjá teimum avvarðandi kann hetta vera eitt tungt skifti at fara ígjøgnum, bæði likamliga og sálarliga. Síða 14 SAMBANDI VIÐ UMVERÐINA Tað er tí týdningarmikið, so tíðliga sum gjørligt, at veita avvarðandi at sjúklingum stuðul og ráðgeving um sjúkuna. SJÁLVBOÐIÐ ARBEIÐI Føroyar hava eina langa siðvenju við sjálvbodnum arbeiði og ein stórur partur av virkseminum á eldraøkinum, sum í dag eru rótfestar almennar tænastur, eru byrjaðar við sjálvbodnum arbeiði. Tað sjálvbodna framtakssemi ger seg framvegis galdandi í dag, har eitt stórt og munadygt sosialt arbeiði verður gjørt á eldraøkinum. Hetta er eitt sera gott ískoyti til almennu tænasturnar, sum eigur at verða virðismett. Oftani savnar sjálvbodna arbeiðið seg um onnur viðurskifti enn almenna tænastan, og umboðar hetta virksemið oftani tað, sum førir við sær lívsgleði, trivnað og felagsskap fyri hin einstaka. Av tí, at einstaklingar og felagsskapir, sum arbeiða sjálvboðið, ikki eru knýttir at føstum mannagongdum og reglum, sum t.d. kunnu eyðkenna eitt arbeiðspláss, er tað eisini oftani haðani, at nýskapandi loysnir og nýggj rák hómast, sum kunnu geva íblástur til at leggja tænastur v.m. øðrvísi til rættis. Tað er týdningarmikið, at tann vitan, sum er savnað í sjálvbodnum felagsskapum verður nýtt, og at arbeiðið og politikkurin á eldraøkinum verður framdur í samstarvi við hesi feløg. Sjálvbodnu felagsskapirnir og teir einstaklingar, sum arbeiða sjálvboðið eru eitt sera virðismikið íkast til almennu tænasturnar á eldraøkinum, men hetta eigur tó ongantíð at koma í staðin fyri ta almennu tænastuna. Tað er týdningarmikið, at tað sjálvbodna arbeiðið verður stuðlað og stimbrað, og fær bestu karmar at virka undir. Tí verður mælt til, at samstarvið og samskiftið millum partarnar á økinum verður styrkt og samskipað betri enn í dag, til gangs fyri borgara, starvsfólk og hin sjálvbodna. Tað er eisini eitt breiðari samfelagsligt endamál við at styrkja sjálvbodna arbeiði, tí við øktum samstarvi kunnu sosialu átøkini verða styrkt, samstundis sum ein virkin "medborgaraskapur" verður styrktur, og harvið eisini sosiala samfesti í samfelagnum. Síða 15 BÚSTAÐARVIÐURSKIFTI BÚSTAÐARVIÐURSKIFTI Bústaðarynskini hjá eldra ættarliðinum kunnu ikki bara vera skilmarkað við støði í aldrinum. Eldru borgararnir í Føroyum eru, sum áður víst á, ein samfelagsbólkur, sum er breitt samansettur og kann ímyndin av, hvat eitt gott lív sum eldri er, vera eins fjøltáttað. Ímyndin av góða lívinum er tó oftani tengt at bústaðinum, við tað, at bústaðurin og nærumhvørvið fyri flest øll er eitt fast grundstøði í tilveruni, sum umboðar tryggleika og nærleika. Tey flestu ynskja at brúka síni ellisár í sama bústaði, sum tey í nógv ár hava búleikast í. Tá vit eldast, kann bústaðartørvurin og ynskini tó broytast bæði í mun til innrætting, stødd og nærleika til handilslívið, mentunarlig tilboð og sosial sambond. Trupulleikin við bústaðarmarknaðinum í Føroyum er, at hann einamest fevnir um størri eigara bústaðir, t.e. sethús, og at fjølbroytni í lívsumstøðunum, sum kunnu standast av hjúnastøðu, aldri ella breki, ikki er endurspeglað á bústaðarmarknaðinum. Bústaðarmarknaðurin er við øðrum orðum ov einsháttaður. Einsháttaði bústaðarmarknaðurin í Føroyum kann fyri nakrar eldri borgarar vera ein forðing fyri inklusión, virkni og luttøku í samfelagnum, við tað, at borgarar ikki í nóg stóran mun hava valið at flyta í t.d. eina minni íbúð, sum er bíligari og lættari at halda. Í dag er valið hjá hinum einstaka í stóran mun avmarkað millum egið sethús ella røktarheim/eldrasambýli. Hesin vantandi smidleikin á føroyska bústaðarmarknaðinum kann læsa hin einstaka fastan í eini støðu hann ikki ynskir at vera í, og kann hetta gerast ein óbeinleiðis orsøk til, at tað ikki ber til hjá summum at búgva í egnum heimi so leingi, tey kundu ynskt sær. Sostatt er einsháttaði bústaðarmarknaðurin eisini ein av orsøkunum til, at føroyingar búgva longri á røktarheimi, samanborið við okkara grannalond. Mælt verður til, at arbeitt verður fyri at fáa ein meiri fjølbroyttan og smidligan bústaðarmarknað í Føroyum, sum kann stuðla málinum um, at eldru borgarar landsins kunnu varðveita sjálvsavgerðarrættin innan teirra egnu bústaðarviðurskifti og hava møguleikan at búgva sum longst í egnum heimi. Fjølbroytni á bústaðarmarknaðinum eigur at vera galdandi fyri staðseting, ognarviðurskifti (t.d. leiga ella ogn), stødd og innrætting, soleiðis at eldru borgarar landsins fáa ein betri møguleika fyri at búgva í einum hóskandi bústaði, sum tey sjálv kunnu velja. Bústaðarpolitikkurin á eldraøkinum eigur at taka støði í "bústaðarpolitikki landsins"7, sum varð almannakunngjørdur í oktober 2012. 7 http://www.amr.fo/get.file?ID=9759 Síða 16 VÆLFERÐARTØKNI VÆLFERÐARTØKNI Um vit frameftir vilja veita eina nøktandi tænastu á eldraøkinum, krevur tað nýggjar loysnir. Vælferðartøkni kann verða eitt týdningarmikið ískoyti og hjálp til framhaldandi at kunna veita eina nøktandi tænastu innan røkt og umsorgan. Vælferðartøkni er tøkni, sum verður brúkt til at betra um og at effektivisera tænastur og veitingar í vælferðarsamfelagnum. Vælferðartøkni fevnir um tekniskar loysnir, sum fyrst og fremst stuðla borgaranum í at gerast meiri sjálvbjargin. Tøknin kann lætta um og fyribyrgja sliti og skaðum hjá røktarstarvsfólkum, eins og hon kann effektivisera arbeiðið hjá teimum, sum veita hjálpina ella stuðulin. Hetta kann harvið eisini vera við til at økja um framleidni í samfelagnum. Vælferðartøkni hevur sostatt bæði einstaklinga og samfelagslig útlit. Tað er týdningarmikið at gera vart við, at vælferðartøkni ongantíð skal koma í staðin fyri persónliga umsorgan. Endamálið við at nýta vælferðartøkni er hinvegin at gera hin einstaka meiri sjálvbjargnan, at tað skal gera tað lættari at ogna sær nýggja vitan, skapa tryggleika og lívsvirði. Harafturat kann vælferðartøkni verða eitt gott ískoyti innan eldrarøktina, m.a. í mun til praktiska arbeiðið, soleiðis at meiri orka kann nýtast til umsorgan og persónliga nærveru. Vit eru í dag umgird av tøkni, sum flest øll fata sum ein ágóða. Eins og á øðrum økjum, snýr tøknin á eldraøkinum seg um t.d. sjálvavgreiðslu, fyribyrging og at megna sjálvur. Tøknin kann eisini vera ein hjálp til, at fólk kunnu liva heima sum longst, samstundis sum tey kenna seg trygg. Vælferðartøkni snýr seg soleiðis í stóran mun um at gera borgaran betri føran fyri at taka ábyrgd av egnum lívi. Tað eigur at verða tikið til eftirtektar, at vælferðartøknin innan eldrarøktina við tíðini helst fer at fáa sama natúrliga leiklut sum í øllum øðrum virksemi í samfelagnum, tað er at gera fólk meiri sjálvbjargin, at økja um framleidni og til at veita eina betri tænastu. Tøknin eigur at vera jalig bæði fyri tey, sum fáa hjálp og fyri tey, ið veita hjálpina. Nýggja tøknin krevur eina hugburðsbroyting og eina nýggja tilgongd til tænastuna. Til tess, at menningartilgongdin á hesum øki skal eydnast, verður mælt til at bæði borgarar og starvsfólk verða tikin við uppá ráð og eru við í tilgongdini at seta í verk nýggjar loysnir. Hetta kann vera við til at mana møguligar fordómar burtur um tøknina, samstundis sum slóð fyri menning og endurnýggjan innan eldrarøktina í Føroyum kann verða skapt. Síða 17 EFTIRMÆLI EFTIRMÆLI Eldrapolitikkurin skal fatast sum ein tilgongd, har endamálið er støðugt at vera kunnugur við menningina og tær avbjóðingar, ið liggja fyri framman á eldraøkinum. Menningin og avbjóðingarnar skifta sum frá líður og eigur eldrapolitikkurin tískil eisini at vera eftirmettur og endurskoðaður við jøvnum millumbilum, soleiðis at eldrapolitikkurin framhaldandi kann vera stevnuberandi grundarlagið fyri arbeiðinum, sum liggur fyri framman á eldraøkinum. Sum nevnt er í innganginum, er eitt av endamálunum við at orða ein landsfevnandi eldrapolitikk at tryggja eitt felags fatanarstøði hjá politikarum, starvsfólki og borgarum, sum varða av eldraøkinum. Tað er okkara vón, at eldrapolitikkurin varpar ljós á nakrar av teimum grundleggjandi avbjóðingunum, sum liggja fyri framman á eldraøkinum. Samstundis er okkara vón, at politikkurin kann vera íbirtari og vera við til at tryggja tað felags stev, sum ger, at vit megna at taka við teimum avbjóðingunum, sum liggja fyri framman og í felag menna eldraøkið okkum øllum at frama. Síða 18 FYLGISKJØL FYLGISKJØL FYLGISKJAL1: ARBEIÐSSETNINGUR Eldrapolitikkur Endamál og arbeiðssetningur Endamál Í nógv ár hevur tað verið eitt politiskt ynski at gera eina rammulóg fyri eldrarøktina í Føroyum. Ein rammulóg er ein lóg, har lóggevandi valdið tilskilar tær grundreglur, prinsippir og karmar, sum yvirskipað skulu skipa eitt ávíst øki. Ein fyritreyt fyri at gera eina rammulóg fyri eldrarøktina er sostatt, at vit gera okkum greitt, hvørji virðir og grundreglur skulu vera stýrandi fyri eldraøkið. Við øðrum orðum mugu vit vita, hvat endamálið við eldrarøktini skal vera, ella hvønn eldrapolitikk vit skulu hava? Tí verður fyrsti liður í at gera eina rammulóg fyri eldrarøktina, at orða ein eldrapolitikk. Eldrapolitikkurin hevur tó eitt breiðari endamál enn at vera grundarlag undir eini rammulóg fyri eldrarøktina. Endamálið við eldrapolitikkinum er m.a. eisini, at vit sum samfelag yvirskipað gera okkum greitt, hvørjar karmar okkara eldra ættarlið eigur at virka undir og hvussu vit sum samfelag kunnu fáa gagn av teimum førleikum og tí tilfeingi sum tey gomlu hava. Samstundis sum eldrapolitikkurin skal orða algildar meginreglur fyri eldra ættarliðið, er endamálið við eldrapolitikkinum eisini, at hann verður grundarlag undir samarbeiði og samskifti millum avvarðandi partar innan eldraøkið. Á henda hátt kann eldrapolitikkurin vera við til at skapa eina felags fatan millum avvarðandi partar av teimum avbjóðingum, sum vit hava innan eldraøkið í Føroyum og soleiðis eisini vera savnandi í mun til virksemi innan eldraøkið. Settur verður ein arbeiðsbólkur at tilevna uppskot til ein eldrapolitikk. Almannamálaráðið leggur arbeiðið til rættis og hevur yvirskipaðu ábyrgdina av tilgongdini, sum skal tryggja, at eldrapolitikkurin verður orðaður í samstarvi við avvarðandi bólkar innan eldraøkið. Arbeiðssetningur Høvuðssetningur Arbeiðsbólkurin skal orða eitt uppskot til ein føroyskan eldrapolitikk. Eldrapolitikkurin skal orða algildar meginreglur fyri eldraøkið sum m.a. skulu sláa fast, at politikkurin skal taka støði í einkulta borgaranum, hansara sjálvsavgerðarrætti og ávirkan á egin viðurskifti. Politikkurin skal virða, at tey eldru ikki er ein homogenur samfelagsbólkur við einsháttaðum førleikum og tørvi. Politikkurin skal viðvirka til at skapa eins møguleikar fyri allar borgarar, samstundis sum hond verður tikin um tey, sum hava brúk fyri hjálp og at hendan hjálpin og stuðulin verður veittur við støði í tørvi hins einkulta. Síða 19 FYLGISKJØL Undirsetningur Føroyar hava, eins og okkara norðurlendsku grannar, eina tvífalda demografiska avbjóðing við fleiri og fleiri borgarum við tørvi á vælferðartænastum og alsamt færri á arbeiðsmarknaðinum, sum kunnu vera við til at fíggja hetta vælferðarsamfelagið. Til tess at ganga hesi avbjóðing á møti, krevst nýhugsan og ein øðrvísi tilgongd til m.a. eldraøkið. Á yvirskipaðum støði skal arbeiðsbólkurin eisini viðgera, hvussu avbjóðingin kann loysast. Harafturat verður eldrapolitikkurin útgreinaður við støði í hesum fokusøkjum: Aktivur aldurdómur Bústaðarpolitikkur á eldraøkinum Fyribyrgjandi arbeiði Rehabilitering Sjálvboðið arbeiði Vælferðartøkni Serstøk føroysk viðurskifti Listin er ikki troyttur og onnur viðurskifti av týdningi fyri eldrarøktina kunnu sostatt verða løgd afturat í arbeiðstilgongdini. Umboð í Arbeiðsbólkinum 1 umboð frá Almannamálaráðnum (sekretariat) Leiðarin fyri eldrarøktina í Almannaverkinum Formaður og næstformaður fyri Landsfelag Pensjónista Formaðurin í Alzheimerfelagnum Heilsuhjáparafelag Føroya (1 umboð) Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar (1 umboð) Almanna- og Heilsurøktarafelag Føroya (1 umboð) Fysioterapeutfelag Føroya (1 umboð) Ergoterapeutfelag Føroya (1 umboð) Føroya Kommunufelag (1 umboð) Kommunusamskipan Føroya (1 umboð) Tíðarætlan Mar. 2012 Arbeiðssetningur til ummælis og arbeiði í arbeiðsbólkinum fer í gongd Primo Mai 2012 Endaligur arbeiðssetningur góðkendur Ultimo Mai 2012 Yvirlitsætlan fyri eldrapolitikkin er klár. Verður viðgjørd av arbeiðsbólkinum Jul. 2012 Fyrsta uppskot til eldrapolitikk verður viðgjørt Aug. 2012 Endaligt uppskot til eldrapolitikk er klárt Sep. 2012 Endaligt uppskot verður handað landsstýriskvinnuni í Almannamálum Okt.-Nov. 2012 Aðalorðaskifti í løgtinginum við støði í eldrapolitikkinum Síða 20 FYLGISKJAL 2: ST- GRUNDREGLUR ST- grundreglur fyri eldri í heiminum Sjálvræði Eldri skulu: hava atgongd til nóg mikið av mati, vatni, húsarúmd, klæðum og heilsutænastum gjøgnum inntøku, familju, sjálvhjálp og almenn tiltøk hava umstøður fyri at arbeiða ella hava atgongd til aðrar inntøkur hava møguleika til sjálv at vera við til at avgera, nær og hvussu tey leggja frá sær og taka seg úr arbeiðslívinum hava atgongd til at vera við í útbúgving og skeiðvirksemi hava møguleika til at liva undir umstøðum, sum eru tryggar og tillagaðar persónliga tørvinum til eina og hvørja tíð hava umstøður at búgva heima sum longst Luttøka Eldri skulu: verða verandi við í samfelagnum, vera virkin við í tilevning og útinning av politikki, sum beinleiðis viðvíkur vælferð teirra, og lata yngri ættarlið fáa burtur av kunnleika, dugnaskapi og royndum teirra hava umstøður at kanna møguleikar fyri at veita samfelagnum tænastur og hjálp og lata sjálvbodna hjálp á økjum, eldri hava áhuga fyri og evni til hava møguleika til at seta á stovn feløg og felagsskapir fyri eldri Umsorgan Eldri skulu: fáa stuðul frá familjuni og samfelagnum, tá tørvur er á umsorgan og verju í tráð við ta skipan, tað einstaka samfelagið hevur og tey mentunarligu virðini hava atgongd til heilsutænastur, sum kunnu hjálpa teimum at viðlíkahalda ella vinna aftur kropsliga, andaliga og sálarliga vælveru og fyribyrgja ella seinka sjúku hava møguleika til at njóta nøktandi støði á stovnsumsorgan, sum bjóðar tryggleika, endurbúgving, sosiala og mentala stimbran í einum menniskjansligum og tryggum umhvørvi hava møguleika til at koma undir mannarættindi og grundleggjandi frælsi, tá tey búgva á stovni, njóta annað slag av umsorgan ella fáa viðgerð, íroknað fulla virðing fyri, at tey skulu taka avgerðir um egna umsorgan og lívsdygd Sjálvbragdan Eldri skulu: hava møguleikar til at menna sítt egna tilfeingi hava atgongd til luttøku í útbúgving, mentunarligum, andaligum og afturmennandi tilboðum Virðileiki Eldri skulu: hava møguleika til at liva í sóma og tryggleika, uttan at verða brúkt ella at vera fyri kropsligum ella sálarligum ágangi Síða 21 verða viðfarin rættvíst uttan mun til aldur, kyn, rasu ella uppruna, avlamni ella aðra støðu, og verða vird uttan mun til fíggjarstøðu teirra Síða 22 Síða 23 Almannamálaráðið JAVNSTØÐU­ POLITIKKUR - tí tað loysir seg Virkisætlan INNIHALDSYVIRLIT Inngangur til virkisætlan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Samanumtøka: Fokusøki og átøk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Økt tilvitan um kyn og javnstøðu í samfelagnum . . . . . . . . . . . . . 10 Átøk á dagstovnum og í skúlum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Upplýsandi tilfar í almenna rúminum . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Politisk luttøka hjá kvinnum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Kvinnur og menn í fjølmiðlunum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 Javnstøða í arbeiðslívinum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Javnstøða og útbúgving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Kynbýtt útbúgvingarskipan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 STEM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Møguleikin at sameina familjulív og arbeiðslív . . . . . . . . . . . . 21 Kvinnur arbeiða niðursetta tíð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Minka munin á pensjónsuppsparing millum kynini . . . . . . . . . .24 Útlendskar kvinnur í Føroyum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Javnstøðupolitikkur á arbeiðsplássum . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Menn og javnstøða . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 Pápar í barnsburðarfarloyvi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 Rætturin hjá pápum at taka størri lut í lívinum hjá smábørnum . .30 Menn og heilsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Barbershop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 Harðskapur og haturstala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Haturstala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Hagtøl um harðskap móti kvinnum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Lóggáva og altjóða sáttmáli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 CEDAW-sáttmálin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 Javnstøðulógin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 Skrivstova til javnstøðumál. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Kynsamtáttan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Almannamálaráðið, várið 2018 Javnstøðufrágreiðing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 Snið og framleiðsla: Sendistovan Fylgiskjal 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 Myndir: Bjartur Vest, Sev, Landsverk, Føroya landsstýri og Fotostudio Fylgiskjal 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 Keldulisti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 > Inngangur til virkisætlan Henda virkisætlanin byggir á: "Javnstøðupolitikkur - tí tað loysir seg", og politikkurin eigur at verða lisin, áðrenn farið verður undir at lesa virkisætlanina. > Økt tilvitan um kyn og javnstøðu > Javnstøða í arbeiðslívinum > Menn og javnstøða > Harðskapur og haturstala > Lóggáva og altjóða sáttmáli Sum víst varð á í Javnstøðu­ politikkinum, eru fleiri avbjóðingar á javnstøðuøkinum, og hesum ynskir landsstýriskvinnan at arbeiða við. Virkisætlanin lýsir tey fimm fokusøkini og tær forðingar, sum eru fyri javn­ støðu. Til hvørt fokusøki er ein røð av ítøkiligum átøkum, sum skulu virka fyri at smalka gjónna millum kynini. Ein av størstu avbjóðingunum er stóri ójavnin á útgoldnum lønum til kvinnur og menn, og at lønargjógvin millum kynini bara tykist at vaksa. Kvinnur hava framvegis nógvar tímar av óløntum arbeiði, og munur er á hvussu nógvar tímar kvinnur brúka til ólønt arbeiði í mun til menn. Onnur hvør kvinna arbeiðir niðursetta tíð, og fimta hvør av hesum sleppur ikki upp í tíð, hóast hon ynskir tað. Kvinnur hava lægri eftirlønaruppsparingar. Pápar taka einans 7% av barnsburðar­ farloyvinum, og hetta er nógv lægst í Norðurlondum. Javnstøðuøkið er sera umfatandi, og tí hevur landsstýriskvinnan Eyðgunn Samuelsen raðfest fimm fokusøki: Landsstýriskvinnan hevur arbeitt­ saman við avvarðandi lands­ stýrisfólkum, stjórnarráðum, stovnum, felagsskapum og øðrum at gera átøk innan tey ymsu fokusøkini. Tilsamans eru orðað 27 ymisk átøk, sum myndugleikar og stovnar fara at seta í verk komandi fimm árini. Átøkini verða lýst í stuttum, ábyrgdari og samstarvspartnarar eru sett á, umframt at tíðarætlan er fyri, nær átakið verður framt. Nøkur átøk eru rættiliga ítøkilig, og til ber at fara undir hesi alt fyri eitt. Onnur krevja, at partarnir arbeiða saman um, hvussu hesi átøkini kunnu skipast. EYÐGUNN SAMUELSEN landsstýriskvinna í javnstøðumálum 4 5 Samanumtøka: Fokusøki og átøk Fokusøki 1: Økt tilvitan um kyn og javnstøðu 6 Átøk Ábyrgdari Átak 1: Ø  kja tilvitan um kynleiklutir og javnstøðu í dagstovnum Javnstøðunevndin Átak 2: T  ilvitan um kynleiklutir í námsskipanum á námsfrøði- og læraraútbúgvingunum Javnstøðunevndin Átak 3:Ø  kja tilvitan um javnstøðu hjá børnum í skúlaaldri Mentamálaráðið Átak 4: Ø  kja tilvitan um javnstøðu hjá næmingum á miðnámi Mentamálaráðið Átak 5: Upplýsandi tilfar í almenna rúminum Javnstøðunevndin Átak 6: Kvinnur í politikki Demokratia Átak 7: J avnstøða í Public service sáttmálan við Kvf Mentamálaráðið Fokusøki 2: Javnstøða í arbeiðslívinum Samstarvspartar Tíðarætlan Átøk Ábyrgdari Samstarvspartar Tíðarætlan 2021-2022 Átak 8: F  orða fyri at dreingir detta út úr útbúgvingarskipanini uttan útbúgving Mentamálaráðið Fólkaheilsuráðið 2019-2022 Mentamálaráðið, Fróðskaparsetrið 2020-2021 Átak 9: Eggja øðrum kyninum til at taka ávísar útbúgvingar Javnstøðunevndin Mentamálaráðið, Fróðskaparsetrið 2019-2020 Nám Í gongd Átak 10:Eggja fleiri gentum at taka STEM fak Javnstøðunevndin Mentamálaráðið, skúlaleiðslur, lærarar, yrkisskúlar, vegleiðarar, Fróðskaparsetrið 2021-2022 2019-2020 Átak 11: K  unning um parttíðarstørv í Føroyum Javnstøðunevndin Í gongd Átak 12: Ø  kja møguleikan fyri at arbeiða fulla tíð Lønardeildin í Fíggjarmálaráðnum Heilsuverkið, Kommunufelagið, fakfeløg 2018-2020 Átak 13: K  anning av muninum millum pensjóns­­uppsparing hjá kvinnum og monnum Almannamálaráðið Granskingarráðið, Pensjónsfeløg, fakfeløg 2018-2020 Átak 14: K  unningartiltak - javnstøða viðvíkjandi pensjónsviðurskiftum Almannamálaráðið Átak 15: K  anna støðuna hjá útlendskum kvinnum og gera neyðug átøk Almannamálaráðið Útlendingastovan 2018-2022 Átak 16: J avnstøðupolitikkur á arbeiðsplássum Almannamálaráðið Javnstøðunevndin, Føroya Arbeiðsgevarafelag 2018-2020 2018-2022 Føroya Arbeiðsgevarafelag Kringvarp Føroya 2020-2021 2018 2020 7 Fokusøki 3: Menn og javnstøða Átøk Ábyrgdari Samstarvspartar Tíðarætlan Átak 17: Pápar longri í barsilsfarloyvi Samferðslu­ málaráðið Lønardeildin, Føroya Arbeiðsgevarafelag, fakfeløg 2018-2022 Átak 18: Betri foreldrarættindi Heilsu- og innlendismálaráðið Eftir 29. juli 2018 Átak 19:Kunningarátøk - Hvat feilar tær, maður? Fólkaheilsuráðið 2019-2021 Átak 20: Barbershop Almannamálaráðið Javnstøðunevndin, ísl. Uttanríkismálar. og Vælferðarmálar. Fólkaheilsuráðið Á heysti 2019 Átøk Ábyrgdari Samstarvspartar Tíðarætlan Átak 21: Kunningarátak - Haturstala Sig frá! Fólkaheilsuráðið 2018-2020 Átak 22: Útvega hagtøl um harðskap móti kvinnum Sig frá! Fokusøki 4: Harðskapur og haturstala 2018-2019 Fokusøki 5: Lóggáva og altjóða sáttmáli 8 Átøk Ábyrgdari Samstarvspartar Tíðarætlan Átak 23: Almenn kunning um Kvinnurættindasáttmálan Almannamálaráðið Mentamálaráðið, Amnesty International 2018-2019 Átak 24: Leggja kærumál hjá Javnstøðunevndini til kærunevnd Almannamálaráðið 2018 Átak 25: Seta á stovn skrivstovu at taka sær av m.ø. javnstøðumálum Almannamálaráðið 2018-2019 Átak 26: Kynsamtáttan Løgmansskrivstovan Javnstøðunevndin 2018-2020 Átak 27: Javnstøðufrágreiðing Almannamálaráðið Javnstøðunevndin, Hagstovan 2018-2020 9 Fokusøki 1: Økt tilvitan um kyn og javnstøðu í samfelagnum Javnstøða snýr seg um, at kvinnur og menn, gentur og dreingir skulu hava somu møguleikar, rættindi og skyldur í samfelagnum, á jøvnum føti, og at munur ikki verður gjørdur vegna kyn. Javnstøða og javnrættindi eru ein fyritreyt fyri fólkaræði og hartil eisini ein fyritreyt í einum vælvirkandi, modernaðum vælferðarsamfelagi, har øll eru vinnarar. Sjálvt hugtakið javnstøða elvir ofta til misskiljingar - og verður ofta blandað saman við javnleika ella tað at vera einsháttað - hóast javnstøða í rættari tulking júst merkir tað øvuta. Javnstøða er rætturin at vera ymisk, óheft av samfelagsnormum og væntanum tengdar at okkara kyni. Tað 10 er sostatt á ongan hátt talan um at taka nakað frá nøkrum, men eitt íkast til breiðari og fleiri ágóðar. Mótstøðan ímóti javnstøðu, sum onkuntíð sæst í føroyska samfelagnum, er tengd at misskiljing av sjálvum heitinum og endamálinum, og tí verður mett, at tað er av stórum týdningi at arbeiða við at økja um tilvitanina, bæði hjá almenninginum, men eisini myndugleikum. Átøk á dagstovnum og í skúlum Gentur og dreingir skulu ikki vera eins, men tey skulu hava somu møguleikar at menna síni evni, sama hvat kynið er. Og tað hevur stóran týdning, hvat verður lagt niður í børn og ung. Tað hevur ikki bara týdning fyri lívið í løtuni, men eisini fyri tær útbúgvingar, størv og tað familjulív, sum tey fáa sær í framtíðini. Skulu vit broyta nakað, tá ið ein tíð er liðin, má javnstøðuarbeiðið byrja millum børnini og tey ungu. Longu tíðliga í lívinum møta gentur og dreingir vaksnum, sum hava ávísar væntanir til, hvussu tey skulu bera seg at, sum ávikavist ein rættur drongur ella ein røtt genta, og so líðandi verða tey sosialiserað inn í kynleiklutirnar. Hetta hevur avgerandi týdning í mun til, hvørji val tey gera seinni í lívinum, t.d. viðvíkjandi útbúgving, starvi og familjulívi. Kynleiklutirnir kunnu avmarka teirra møguleikar at menna síni evni og áhugamál. Bæði á dagstovnum, í skúlum og í samfelagnum annars kunnu børn uppliva, at ymiskt virksemi er ætlað øðrum kyninum, og tí kann vera trupult at bróta tey sosialu mynstrini. Seinastu áratíggjuni eru tó stórar broytingar hendar í kynleiklutamynstrinum, og formliga eru menn og kvinnur javnsett. Men framvegis er neyðugt at varpa ljós á, at tað einstaka barnið skal kunna menna seg út frá egnum fortreytum, og ikki út frá, um tey eru genta ella drongur. Vit kunnu og skulu ikki lóggeva okkum burtur úr avmarkandi kynleiklutum, men vit eiga at umrøða, hvussu vit í felag kunnu skapa størri frælsi. Vit eiga at arbeiða fyri, at fakfólk og onnur, sum eru um børn og ung, eru tilvitað um kyn og um hvørjar ótilvitaðar væntanir, ið vit kunnu hava til børn, orsakað av okkara siðbundnu fatanum av kynleiklutum. Starvsfólk eiga at vera tilvitað um at stimbra og stuðla børnum at styrkja síni áhugamál og menna síni evni, uttan mun til kyn. Javnstøðulógin um frálærutilfar Námsfrøðiliga stevnumiðið fyri dagstovnar Sambært § 7 í javnstøðulógini skal frálærutilfar og uppaling barna samsvara javnstøðu-hugsjónini um, at munur ikki skal gerast á fólki vegna kyn. Mangt verður grundað tíðliga í uppvøkstrinum, eisini fatanir av kynleiklutum, og tískil hevur tað stóran týdning, at starvsfólk, ið eru um børnini, eru tilvitað um, hvussu tey eru við til at mynda børnini. Í "Námsfrøðilig stevnumið fyri dagstovnar", sum landsstýriskvinnan í mentamálum, Rigmor Dam, og Mentamálaráðið góvu út í 2016, stendur á s. 11: "Dagstovnurin skal byggja sítt virksemi á sjónarmiðið um javnstøðu millum kynini. Javnstøða millum kynini skal endurspegla tað pedagogiska arbeiðið í dagstovninum. Dagstovnurin skal stuðla børnunum at møta og skapa 11 javnstøðu í samfelagnum. Gentur og dreingir eiga at hava sama møguleika at vera sædd og hoyrd og at verða eggjað til luttøku í felagsskapinum í øllum virksemi í dagstovninum. Neyðugt er, at starvsfólkini umhugsa sín egna hugburð til gentur og dreingir og hugburðin, sum er frammi í samfelagnum, so kynið ikki verður ein avmarking í teimum møguleikum og avbjóðingum, sum børnini fáa."1 Dagstovnaráð Sambært fylgiskjalinum til samgonguskjalið, "Mál at fremja", vil samgongan: "menna dagstovnaøkið og geva tí uppiborna rúmd og tign við tí endamáli, at meira tíð verður til námsfrøðiligt virksemi, at skapa trivnað og málsliga menning. Dagstovnaráðið skal fáast at virka."2 Landsstýriskvinnan í mentamálum fer í næstum at leggja uppskot fyri løgtingið, har dagstovnaráð verður sett á stovn. Javnstøðunevndin fær umboðan í dagstovnaráðnum til tess at tryggja, at omanfyri nevnda áseting í námsfrøðiliga stevnumiðinum verður rokkin. Tilfar til íblástur Javnstøðunevndin tók í 2016 stig til at umseta ein faldara, "Barnagarðar við plássi fyri Pippiprinsum og sjórænaraprinsessum," sum er ætlaður starvsfólki á dagstovnum. Faldarin kann geva starvsfólkum á dagstovnum íblástur til at arbeiða við kyni og javnstøðu. Javnstøðunevndin skipar fyri ókeypis skeiðum fyri starvsfólkum í øllum vøggustovum, barnagørðum og fyri dagrøktarpedagogum kring landið at arbeiða við kyni og javnstøðu. Javnstøðunevndin hevur vitjað flestallar dagstovnar fyri kortum, men ætlanin er at skipa fyri skeiðum aftur um nøkur ár. Átak 1: Økja tilvitan um kynleiklutir og javnstøðu í dagstovnum Átak 1 snýr seg um at skipa fyri skeiðum og tiltøkum á dag­stovnum til tess at gera tey meira tilvitað um kynleiklutir og javnstøðu millum børn. Tíðarætlan 2021-2022 Ábyrgdari Javnstøðunevndin 1 Námsfrøðilig stevnumið fyri dagstovnar, Mentamálaráðið, 2016 2 Fylgiskjal til samgonguskjalið, https://d3b1dqw2kzexi.cloudfront.net/media/6803/fylgiskjal-mal-at-fremja-kvf.pdf 12 Átak 2: Tilvitan um kynleiklutir í námsskipanum á námsfrøði- og læraraútbúgvingunum Átak 2 snýr seg um at áseta í námsskipanina fyri námsfrøði- og læraraútbúgvingarnar á Fróðskaparsetrinum undirvísing í kynfrøði, til tess at lærarar og námsfrøðingar gerast tilvitað um kynleiklutir í framtíðar starvi sínum, og soleiðis at henda tilvitanin er við í allari námsfrøði- og skúlaskipanini. Dagstovnar og skúlar kunnu eitt nú skipa fyri tiltøkum fyri foreldrum, ið snúgva seg um kyn. Tíðarætlan 2020-2021 Ábyrgdari Javnstøðunevndin Samstarvspartnari Mentamálaráðið og Fróðskaparsetrið Undirvísingartilfar í fólkaskúlanum Í endamálsorðingini í fólkaskúlalógini stendur millum annað í § 1., stk. 3: "... Undirvísing og gerandislív skúlans eiga at vera grundað á andsfrælsi, tollyndi, javnvirði og fólkaræði."3 tey velja, sum tey gera. Eru tilfar, undirvísing og vegleiðing ávirkað av væntanum til, hvat rættir dreingir og rættar gentur eiga at hava áhuga fyri? Børnini eiga at kenna, at tað eru ikki kynmørk fyri, hvat tey velja í sambandi við yrkisleið ella útbúgving. Mentamálaráðið hevur givið Námi boð um at taka atlit at javnstøðu, tá ið undirvísingartilfar verður endurnýggjað, og tá ið nýtt tilfar verður framleitt. Landsstýriskvinnan hevur heitt á Nám um at gera ein javnstøðupolitikk í sambandi við virksemi teirra. Átak 3: Økja tilvitan um javnstøðu hjá børnum í skúlaaldri Átak 3 snýr seg um at tryggja, at alt undirvísingartilfar, sum verður framleitt, er í samsvari við ásetingina í fólkaskúlalógini. Eisini snýr átakið seg um at geva lærarum og vegleiðarum í fólkaskúlanum frálæru í, hvussu teir undirvísa og vegleiða uttan at leggja væntanir um kynleiklutir í børn. Mentamálaráðið og Nám eru longu farin undir hetta arbeiðið. Tað eru ikki nógvar kanningar, sum vísa, um fólkaskúlin livir upp til hesa áseting. Tó læt Javnstøðunevndin í 2010 eina kanning gera, sum viðgjørdi kynleiklutir í føroyskum lesibókum í 1.-3. flokki. Niðurstøðan var millum annað, at lítið fjølbroytni sæst í kynleiklutunum hjá gentum og kvinnum. Tær hava fingið tillutaðar munandi færri leiklutir enn dreingir og menn. Hjá dreingjum og monnum er munandi størri fjølbroytni, og teir hava fleiri leiklutir. Siðbundnar fatanir av kynleiklutunum eru ráðandi í tekstunum. Gentur og kenslur hoyra saman, og dreingir og virkisfýsni hoyra saman. Lesibókarøðin, sum byrjar í umleið 2000, telur tríggjar bøkur til ávikavist til 1., 2., og 3. flokk. Meðan bókin til 1. flokk leggur dent á javnt virði, eru søgurnar meira siðbundnar í bókunum til 2. og 3. flokk, við ótíðarhóskandi og stereotýpum í siðbundnum kynleiklutum.4 Skal nakað gerast fyri at broyta siðbundnu fatanina av ymisku leiklutunum hjá kvinnum og monnum, er umráðandi at framleiða undirvísingartilfar til fólkaskúlan, sum setur spurnartekn við siðbundnu fatanina av leiklutunum hjá kvinnum og monnum, gentum og dreingjum. Samstundis eigur tilfar, sum verður framleitt til fólkaskúlan, ikki at vera við til at sementera siðbundnu fatanina av kynleiklutunum. Tíðarætlan Í gongd Ábyrgdari Mentamálaráðið Samstarvspartnari Nám Økja tilvitan um javnstøðu hjá næmingum á miðnámi Í stevnumiðnum fyri gymnasialu miðnámsútbúgvingarnar stendur í § 1., stk. 4. : "Næmingurin skal ogna sær førleika at taka virknan lut í einum fólkaræðisligum samfelag, ið byggir á andsfrælsi, tolsemi og javnrættindi, og at taka á seg ábyrgd og skyldur í hesum høpi."5 Samfelagsfrøði er kravd lærugrein á miðnámi, og eigur tað í námsætlanini at verða ásett, at næmingar skulu fáa frálæru í kynfrøði og viðgera javnstøðuspurningar. Eitt nú kann nevnast, at Javnstøðunevndin, í samstarvi við Nám, í januar 2015 gav út eina samvirkna bók: "Tvey kyn - ymsar støður". Bókin viðgerð ymsar javnstøðuspurningar og er ætlað til undirvísing í samfelagsfrøði á miðnámi, men kann eisini brúkast til eldru flokkarnar í fólkaskúlanum. Tað merkir, at føroyskt tilfar er tøkt at brúka í undirvísingini. Tað er eisini umráðandi at hyggja eftir útbúgvingarvali hjá gentum og dreingjum. Hvørjir faktorar gera seg galdandi, tá 3 Løgtingslóg um fólkaskúlan, sum seinast broytt við løgtingslóg nr. 67 frá 26. mai 2011 4 Jacobsen, M. "Kynsleiklutir í føroyskum lesibókum 1.-3. flokk", Javnstøðunevndin 2010 5 Løgtingslóg nr. 62 frá 15. mai 2012 um gymnasialar miðnámsútbúgvingar, sum seinast broytt við løgtingslóg nr. 140 frá 18. desember 2015 13 Átak 4: Økja tilvitan um javnstøðu hjá næmingum á miðnámi Átak 4 snýr seg um at gera eina ætlan fyri, hvussu kynfrøði og javnstøða kunnu gerast partur av námsætlanunum á útbúgvingunum á miðnámi. Eins og í fólkaskúlanum, eigur frálæra eisini at vera fyri lærarum og vegleiðarum um at hava javnstøðusjónarhornið við í undirvísingini og vegleiðingini, soleiðis at tað ikki er kynið, ið er avgerandi, tá næmingar velja sær útbúgving og lívsstarv. Tíðarætlan 2018-2022 Ábyrgdari Mentamálaráðið Upplýsandi tilfar í almenna rúminum Tá arbeitt verður við at økja um tilvitanina um javnstøðu og ráðandi kynleiklutir, er ofta neyðugt at spyrja, hvussu vit sum samfelag síggja kynleiklutirnar og gera greitt, um hetta er fremjandi ella forðandi fyri frælsið hjá tí einstaka og hjá samfelagnum sum heild. Vit ynskja, at tað ikki skal vera kynið, sum er avgerandi, tá gentur og dreingir velja sær útbúgving ella yrkisleið. Eisini er týdningarmikið, at arbeiðsmarknaðurin ikki er ov kynbýttur. Vit vita, at tað ber væl til hjá kvinnum at vera í siðbundnum mannfólkastørvum, og monnum at vera í siðbundnum kvinnustørvum, men tað er ikki altíð so sjónligt í almenna rúminum. Átak 5: Upplýsandi tilfar í almenna rúminum Átak 5 snýr seg um at gera upplýsingarátøk, sum vísa eina aðra mynd enn ta ráðandi í mun til siðbundin kvinnustørv og mannfólkastørv, til tess at eggja gentum og dreingjum at velja útbúgving og starv eftir áhuga og evnum, heldur enn eftir, hvat verður væntað av teimum. Tíðarætlan 2019-2020 Ábyrgdari Javnstøðunevndin Samstarvspartnari Føroya Arbeiðsgevarafelag Politisk luttøka hjá kvinnum Hóast stóra framgongd seinnu árini er málið framvegis at fáa fleiri kvinnur at vera virknar í lands- og kommunalpolitikki. Sigast kann, at tað er grundleggjandi fyri fólkaræðið, at kvinnur, sum eru helvtin av fólkinum, eisini eru við til at taka avgerðir í samfelagnum. Demokratia, sum er nevnd, ið løgtingið setti eftir tilmæli frá Útnorðurráðnum í 1999 við játtan á fíggjarlógini at virka fyri at økja um kvinnuleiklutin í politikki, hevur seinastu árini skipað fyri eini røð av átøkum við tí endamáli, at kvinnur fáa størri leiklut í politiskum avgerðum. Hetta arbeiðið hevur heilt víst verið við til at seta sjóneykuna á spurningin um kvinnuluttøku í politikki. Talið av kvinnum, sum eru valdar í løgtingið, er vaksið frá 15% í 1998 til 30% í 2015, og fyri fyrstu ferð hava vit nú javnstøðu í landsstýrinum. Til seinasta kommunustýrisval vóru 34% av valdu kommunustýrislimunum kvinnur. Men hóast batar eru at hóma, er neyðugt áhaldandi at hava fokus á hesa avbjóðingina, tí tað vísir seg, at tá hildið verður, at málið er rokkið, ella at væl stendur til, fella fólk í somu vanar aftur. Átak 6: Kvinnur í politikki Átak 6 snýr seg um at fáa fleiri kvinnur í politikk, ið er átak sum Demokratia arbeiðir við. Tíðarætlan Í gongd Ábyrgdari Demokratia Kvinnur og menn í fjølmiðlunum Fjølmiðlar eru mentanarberar, og hátturin menn og kvinnur eru - ella ikki eru - við í fjølmiðlamyndini, gevur okkum eina ótilvitaða mynd av virðum og normum í samfelagnum og hevur tí ein týðandi leiklut í mun til, hvussu vit fata kynleiklutir. Tíðindaflutningurin er serliga týðandi í mun til, hvussu valdshugtakið er býtt í samfelagnum. Ein fesk norðurlendsk kanning frá 2017,6 vísir á, at kvinnur eru undirumboðaðar í tíðindaflutninginum, bæði sum tíðindafólk og sum keldur til upplýsingar. Tá talan er um týðandi evni, er ójavnin uppaftur størri. Í Føroyum er talið av kvinnuligum tíðindafólkum nógv vaksið seinnu árini, tó eru ikki eins nógvar kvinnur og menn í sendingum og í miðlum sum heimildarfólk, serliga tá týðandi samfelagsviðurskifti verða viðgjørd. Tað er týdningarmikið við fyrimyndum, soleiðis at uppvaksandi ættarliðið fær eina fjølbroyttari fatan av samfelagnum. Og hesa fatan fáa tey millum annað gjøgnum miðlarnar, sum hava stóra ávirkan og tí stóra ábyrgd. Átak 7: Javnstøða í Public service sáttmálan við Kringvarp Føroya Mentamálaráðið ger fjórða hvørt ár Public-service sáttmála við Kringvarp Føroya. Í hesum sáttmála stendur onki um, at Kringvarpið skal hava javnstøðu við í sínum arbeiði. Hetta fer Mentamálaráðið at taka við í komandi Public service sáttmála við Kringvarp Føroya. Tíðarætlan 2020-2021 Ábyrgdari Mentamálaráðið Samstarvspartnari Kringvarp Føroya 6 Women and Men in the News, Nordic Council of Ministers, 2017 14 15 Menn Løntakarar býttir á vinnuøki, 2017 Kvinnur 20% 15% Fokusøki 2: Onnur Heilsu- og almannaverk Undirvísing Kommunur (eldrarøkt, barnaansing Vit hava ikki nóg góð hagtøl ella gransking í Føroyum hesum viðvíkjandi, men um hugt verður at horisontala kynbýtinum í Danmark, vísir gransking, at fleiri enn 60% av fólkinum starvast innan vinnugreinar, har tað eru fleiri enn 80% av øðrum kyninum.9 Orsakað av hesum kynbýtinum, eru nógv fólk, sum í stóran mun ikki starvast saman við fólki av hinum kyninum. Hetta hevur avleiðingar fyri, hvussu uppgávurnar verða loystar, menningina innan hesar vinnugreinar eins og hugburðin til, hvør ger hvat í samfelagnum. Kanningar vísa, at har kynbýtið er javnt, eru betri trivnaður og betri úrslit.10 Landsfyrisiting Nøkur yrki ella vinnugreinar hava stóra yvirvág av einum kyni. Dømi um hetta er starvsfólk á dagstovnum, har ein stórur meiriluti er kvinnur. Onnur dømi eru byggi- og fiskivinnan, har flestu starvsfólk eru menn. Tænastuvinna Fíggjarvirksemi Men hóast hetta, er framvegis stórur munur á, hvørji størv menn og kvinnur velja, og í fleiri vinnubólkum er so at siga einans annað kynið umboðað. Hyggja vit eftir arbeiðsmarknaðinum í Føroyum horisontalt (eftir vinnugreinum) er hann sera kynbýttur. Flutningur v.m. Hyggja vit at støðuni við javnstøðubrillum, sæst, at menninir eru meira virknir á arbeiðsmarknaðinum enn kvinnurnar, og hetta er ikki einans galdandi fyri føroyskar menn, men sama myndin sæst í øllum londunum. Av øllum føroyskum monnum í aldrinum 15 til 74 ár, eru 87% virknir á arbeiðsmarknaðinum. 83% av teimum føroysku kvinnunum Hagstovan skrivar, at tá býtt verður á kyn, er vinnutíttleikin javnt størstur hjá mannfólki í Føroyum og Íslandi við 87%. Hjá konufólki er vinnutíttleikin nógv størstur í Føroyum við 83%. Minsti munurin millum vinnutíttleikan hjá monnum og kvinnum er í Føroyum, ávikavist 87 og 83%. Fyri ES er tað ávikavist 70 og 59%. Bygging, handil og umvæling Sambært tølum hjá Hagstovuni eru føroyingar arbeiðsvirknasta fólk í Evropa.8 Hagstovan hevur samanborið 34 evropeisk lond, og samanberingarnar vísa, at av øllum føroyingum millum 15 og 74 ár, eru íalt 85% á arbeiðsmarknaðinum. Talan er um bæði kvinnur og menn. eru á arbeiðsmarknaðinum. Sambært hesum tølum eru vit eitt samfelag við góðari javnstøðu. Ídnaður og smiðjur Javnstøða er ein fyritreyt fyri eins møguleikum og atgongd fyri øll at gera seg galdandi á arbeiðsmarknaðinum. Í grannalondum okkara eru kanningar gjørdar, sum vísa, at er javnstøða á arbeiðsmarknaðinum, verða kappingarevni og búskaparvøksturin í samfelagnum eisini styrkt.7 5% Rávøruvinna Javnstøða í arbeiðslívinum 10% Ein onnur avleiðing av einum kynbýttum arbeiðsmarknaði er, at arbeiðsmarknaðurin verður nógv minni smidligur. Um kvinnur og menn kenna seg ov bundin at ávísum sløgum av størvum, síggjast fleiri fløskuhálsar á arbeiðsmarknaðinum. Tað hevur við sær, at arbeiðsmarknaðurin ikki kann laga seg til nóg skjótt, tá fyritreytirnar broytast.11 Skal horisontala kynbýtið á arbeiðsmarknaðinum broytast, er hetta ein uppgáva, sum skal loysast bæði í útbúgvingarskipanini, á hægri lærustovnum og á arbeiðsmarknaðinum. Harafturat er tað umráðandi, at børn kenna á sær, at tey kunnu velja yrkisleið frá eini breiðari viftu av møguleikum, og ikki verða stýrd av eintáttaðum hugsunarhátti um, hvørja yrkisleið menn og kvinnur eiga ella ynskja at hava. 7 http://www.norden.org/da/nordisk-ministerraad/ministerraad/nordisk-ministerraad-for-ligestilling-mr-jaem/arrangementer/ligestilling-er-en- 9 Et kønsopdelt arbejdsmarked. Udviklingstræk, konsekvenser og forklaringer. 16:15. SFI, Det nationale forskningscenter for velfærd, 2016. vigtig-oekonomisk-parameter 10 Arbejdsmiljø og Helbred i Danmark 2012-2020, Det Nationale Forskningscenter for Arbejdsmiljø, 2014 8 http://www.hagstova.fo/fo/tidindi/2017/06/vit-eru-tey-mest-arbeidsvirknu-i-europa 11 Et kønsopdelt arbejdsmarked. Udviklingstræk, konsekvenser og forklaringer. 16:15. SFI, Det nationale forskningscenter for velfærd, 2016. 16 17 Lesandi, %-býti millum kvinnur og menn, samanborið við %-býtið av fólkatalinum av kvinnum og monnum 19-25 ár, 2011/122 Menn Kvinnur 60% 56% 50% 40% 54% 46% 44% 30% 20% 10% Lesandi Fólkatal 19-25 ár Javnstøða og útbúgving Rákið seinnu árini vísir, at dreingir dragna afturúr, tá talan er um útbúgving, og at færri dreingir fara undir hægri lestur. Tað vísir seg, at støðan á útbúgvingarøkinum er ymisk fyri gentur og dreingir. Eftir fólkaskúlan halda munandi fleiri gentur áfram í útbúgvingarskipanini, meðan dreingir í størri mun falla frá.12 Bæði á miðnámsútbúgvingum og á hægri útbúgvingum eru væl fleiri gentur enn dreingir. Samstundis sum allar forsagnir vísa á, at í framtíðini verður alsamt meira brúk fyri útbúnari arbeiðsmegi, og eftirspurningurin eftir ófaklærdari arbeiðsmegi fer at minka, bendir alt á, at í framtíðini fara menn at vera munandi verri útbúnir enn kvinnur. Hetta er ein óheppin gongd, tí formaliserað vitan, útbúgving og førleikar eru avgerandi fyri, hvussu vit sum einstaklingar og samfelag fara at klára okkum í einum støðugt meira altjóðagjørdum heimi. Donsk kanning frá 2011, "Hvor bliver drengene af?"13 staðfestir, at trý ár eftir lokna miðnámsútbúgving eru 29% av gentunum og 37% av dreingjunum ikki farin undir víðari lesnað. Sum samfelag hava vit ikki ráð at lata óbrúkt tilfeingi gleppa okkum av hondum. Átak 8: Forða fyri at dreingir detta út úr útbúgvingarskipanini uttan útbúgving Átak 8 snýr seg um at forða fyri at dreingir detta út úr útbúgvingarskipanini uttan eina útbúgving. Hesi tiltøk kunnu fremjast á øllum stigum - frá dagstovnum til miðnám. Tíðarætlan 2019-2022 Ábyrgdari Mentamálaráðið Samstarvspartnari Fólkaheilsuráðið Kynbýtt útbúgvingarskipan Stórur munur er á, hvørjar framhaldsútbúgvingar gentur og dreingir velja. Ein stórur partur av útbúgvingunum hevur stóra yvirvág av øðrum kyninum. Nakrir heilt fáir dreingir hava valt at gerast sjúkrarøktarfrøðingar, og tað eru ikki nógvar gentur, sum velja at fara á Vinnuháskúlan fyri at gerast skipsførarar ella maskinmeistarar. 12 Strøm, H.P. og Poulsen, K.W. "Javnstøða - Tvey Kyn" 2015 13 Hutters, C. og Brown, R. "Hvor bliver drengen af?", Centrer for ungdomsforskning, 2011 18 Vit kunnu tí vænta, at kynbýtið, sum er á arbeiðsmarknaðinum í dag, fer at halda fram langt inn í framtíðina. Tá arbeiðsmarknaðurin er so kynbýttur, er væl hugsandi, at øll ikki brúka síni evni til fulnar, og at arbeiðsmarknaðurin verður óliðiligur. kynleiklutunum, so at øll sløg av fólki síggja ein møguleika fyri og eina orsøk til at búgva her. Aðrastaðni er hugsanin um javnstøðu ein partur av arbeiðinum at menna vælferð, trivnað og vøkstur, og soleiðis verður tað eisini í størri mun her í Føroyum.15 Avleiðingin av kynbýttu útbúgvingskipanini er, at við at avmarka útboðið av hugsandi valmøguleikum, avmarka vit eisini møguleikarnar hjá einstaka menniskjanum, og harvið samfelagnum. Eitt avmarkað val kann vera undirskilt og ikki altíð so týðiligt. Hetta merkir, at tey ungu umvegis sosialiseringina læra, at ávís val ikki eru hóskandi í mun til tað normala mynstrið. Á henda hátt verður fatanin av veruligum valmøguleikum avmarkað til tað, sum hóskar til galdandi kynfatan. Avleiðingin er, at arbeiðsmarknaðurin framhaldandi verður kynbýttur, og at kynmentanin og kynleiklutirnir verða endurskaptir ella reproduseraðir.14 Átak 9: Eggja øðrum kyninum til at taka ávísar útbúgvingar Vit hvørki kunnu, ella skulu, ráða fyri, hvørja útbúgving hvørt einstakt ungfólk skal taka, men vit kunnu gera karmarnar so góðar sum gjørligt fyri, at øll hava eitt frítt val. Fjølbroytni er ein grundtreyt fyri, at eitt og hvørt samfelag kann blóma, og tí eiga vit at royna at loysa upp fyri teimum týðiligu Átak 9 snýr seg um at kanna, hvørt tað ber til á ein skynsaman hátt at eggja fleiri dreingjum til at taka útbúgvingar, har tað er yvirvág av gentum, og samstundis eggja gentum til at taka útbúgvingar, har yvirvág er av dreingjum til tess at fáa ein minni kynbýttan arbeiðsmarknað. Tíðarætlan 2019-2020 Ábyrgdari Javnstøðunevndin Samstarvspartnari Mentamálaráðið, Fróðskaparsetrið 14 Hayfield, E., í samrøðu í bókini "Javnstøða - tvey kyn" 2015 15 Patursson, L., í samrøðu í bókini "Javnstøða - tvey kyn" 2015 19 STEM Átak 10: Eggja fleiri gentum at taka STEM fak Kanningar vísa, at gentur ofta hava minni tiltrúgv til sín sjálvs, tá tað kemur til tey náttúruvísindaligu og tøkniligu yrkini. Hetta hevur avgerandi týdning fyri, hvørja útbúgving tær velja, og er hetta tí ein av orsøkunum til kynbýtta útbúgvingarvalið.16 Samstundis vísa kanningar, at lærarar og foreldur hava størstan týdning, tá børn og ung velja útbúgving, og tí hevur tað týdning at gera átøk, sum venda sær til lærarar og foreldur. Tað vísir seg, at lærarar hava ymiskar væntanir til, hvat rættar gentur og rættir dreingir hava áhuga fyri og duga væl; lærarar halda, at dreingir eru sterkast í teimum náttúruvísindaligu greinunum, meðan gentur eru stinnast innan málslig fak.17 Genturnar vísa á, at ein av orsøkunum til, at tær ikki hava valt útbúgvingar innan náttúruvísindi, er, at lærararnir ikki eggjaðu teimum til at fara náttúruvísindaliga vegin. Sama er galdandi í mun til lestrarvegleiðingina, har serliga gentur siga seg ynskja betri vegleiðing innan STEM-fak. STEM er stytting fyri Science, Technology, Engineering and Mathematics - vísindi, tøkni, verkfrøði og støddfrøði. Ikki allir lærarar, sum undirvísa í STEM fakum, hava hesi fak á linju, tá teir hava tikið læraraútbúgvingina.18 Hetta er ein stór avbjóðing, og tað er neyðugt at leggja dent á at styrkja førleikarnar hjá lærarum innan hesi fakini, tí áhugin fyri náttúruvísindum kemur ikki av sær sjálvum - hvørki hjá gentum ella dreingjum. Átak 10 snýr seg um at fremja upplýsing, framleiða faldara, tosa við skúlaleiðslur og lærarar, børn og foreldur t.d. í 4., 5. og 6. flokki í fimm ár. Tíðarætlan 2021-2022 Ábyrgdari Javnstøðunevndin Samstarvspartnari Mentamálaráðið, skúlaleiðslur, yrkisskúlar, vegleiðarar, Fróðskaparsetrið Møguleikin at sameina familjulív og arbeiðslív Menninir í Føroyum forvinna lutfalsliga nærum dupult so nógv í lønum sum kvinnurnar. Í 2016 forvunnu menn 5,3 mia. kr. í lønum, og kvinnur forvunnu 3,2 mia. kr.19 Tað merkir, at menn forvinna 62% av lønunum, og kvinnurnar 38%. Tølini fevna bara um lønir, sum føroyskar fyritøkur rinda, so inntøkur frá útlendskum arbeiðsgevarum eru ikki við. Av tí at munandi fleiri menn enn kvinnur arbeiða uttanlands, er lønargjógvin millum kynini allarhelst munandi breiðari.20 16 Puggaard, K.M og Bækgaard, L. "Håndbog om tiltrækning af piger til Science, Technology, Engineering and Mathematics (STEM)", Norden, 2016 17 Puggaard, K.M og Bækgaard, L. "Håndbog om tiltrækning af piger til Science, Technology, Engineering and Mathematics (STEM)", Norden, 2016 18 Skúlablaðið nr. 2/2017 19 Hagstovan 20 Kvinna, nr. 02/2017 20 21 Inntøkubólkar Samlað inntøka, 2015 í tús.kr. Kvinnur í innbólki 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0-150 Tølini vísa tó bara eina síðu. Veruleikin er, at ein stórur partur av arbeiðinum als ikki verður løntur, og tískil heldur ikki skrásettur í tjóðarroknskapinum. Kvinnur brúka í miðal 60% meira tíð enn menn til ólønt arbeiði heima við hús. Ójavna býtið er ein týðandi forðing fyri javnstøðu, fíggjarligum sjálvræði og búskaparligari menning, meta bæði OECD og ST. Blaðið Kvinna gjørdi á vári 2017 eina kanning av, hvussu arbeiðsbýtið er millum kynini í Føroyum, og hendan kanningin vísir, at sama mynstur er galdandi her heima.21 Ein norðurlendsk kanning, sum kannaði partíðararbeiði, vísti, at nógvar føroyskar kvinnur fara niður í tíð fyri at fáa stundir til ólønta arbeiðið heima.22 21 Kvinna, nr. 02/2017 22 Part-Time Work in the Nordic Region III, TemaNord 2016:518 22 Kvinnur brúka í miðal 3 til 6 tímar til ólønt arbeiði um dagin, meðan menn brúka 1 1/2 til 2 tímar. Ólønta arbeiðið skerjir møguleikarnar hjá kvinnuni at vera á arbeiðsmarknaðinum, tí fleiri tímar kvinnur brúka til ólønta arbeiðið, minni eru tær á arbeiðsmarknaðinum. Ójavna býtið í ólønta arbeiðinum ávirkar eisini lønarlagið hjá kvinnunum, eins og tað hevur neiliga ávirkan á pensjónsuppsparingina. 151-300 301-500 Tað er umráðandi, at familjulívið samvirkar við arbeiðslívið, og at býtið av ólønta arbeiðinum er javnari millum kynini. Fleiri av uppgávunum, sum í dag eru óløntar, kunnu loysast av øðrum. Millum annað er umráðandi, at dagstovnar hava opið meira smidligt, at eldrarøktin virkar væl, og at bæði foreldur býtast um barnsburðarfarloyvið. Tí tíðin, sum fer til ólønta arbeiðið, hevur ávirkan á so nógv onnur viðurskifti, eitt nú møguleikarnar hjá kvinnunum at vera við, har avgerðir verða tiknar. 501-700 701-900 901+ upp í eitt ár - og yvirtaka tá høvuðsábyrgdina av heiminum, meðan maðurin í størri mun fær høvuðsábyrgdina av at forsyrgja familjuni. Hendan gjógvin gerst alsamt breiðari, jú longri tíð kvinnan er burtur frá arbeiðsmarknaðinum. Skal hetta broytast, er tað avgerandi, at foreldur býta barnsburðarfarloyvið meira javnt. Hetta verður viðgjørt nærri undir Fokusøki 3. Kanningar vísa, at javnstøða er millum kynini, tá tað ræður um ólønta arbeiðið, til børnini koma. Tá hendir eitt skifti, tí kvinnurnar eru heima í barnsburðarfarloyvi í longri tíð - ofta 23 Kvinnur arbeiða niðursetta tíð vit hava nógv sjófólk, samstundis sum kynini kunnu hava javnbjóðis møguleikar at virka og býta uppgávurnar heima sínámillum.27 84,4% av kvinnunum í Føroyum arbeiða uttan fyri heimið, og hetta eru fleiri, enn í hinum Norðurlondunum.23 Men samstundis arbeiða tær í stóran mun niðursetta tíð. Sambært Manntali 2011 arbeiða 54% av kvinnunum í Føroyum undir 35 tímar um vikuna, og tað er eisini flest í Norðurlondum. Ein týðandi orsøk til, at kvinnur arbeiða niðursetta tíð, er fyri at fáa familjulívið at ganga smidligari, sigur Erika Hayfield, sum saman við øðrum hevur kannað parttíðararbeiðið í Føroyum, Grønlandi og Álandi.24 Kvinnur fata seg sjálvar sum tann støðuga partin av familjuni, sum fær gerandisdagin at glíða smidligari, og sum eisini ger, at maðurin kann vera meira mobilur á arbeiðsmarknaðinum. Tað er sostatt bæði tørvur á at økja um tilvitanina um støðuna, at betra um møguleikarnar at arbeiða fulla tíð hjá kvinnum, sum ynskja tað, og at gera skipanir sum taka hædd fyri serliga arbeiðsmarknaðinum í Føroyum. Átak 11: Kunning um parttíðarstørv í Føroyum Søguliga er føroyski arbeiðsmarknaðurin merktur av, at nógvir menn eru sjómenn ella arbeiða uttanlands. Ráðandi fatanin var - og er kanska í stóran mun enn - at menn máttu hava arbeiði. Óbeinleiðis raðfesta vit, sum samfelag, arbeiðið hjá monnum hægri enn arbeiðið hjá kvinnum. "Vit taka altíð avgerðir innan fyri givnar strukturar. Okkara kynmentan skapar rættiliga strammar karmar fyri, hvørjar avgerðir vit kunnu taka sum kvinnur og menn. Har eru ymiskar væntanir til, hvat kvinnur og menn kunnu gera. Tað eru væntanir til menn, at teir eru á arbeiðsmarknaðinum, og at kvinnurnar eru tær góðu, ordiligu mammurnar, sum taka sær meira av heiminum," sigur Erika Hayfield, granskari.25 Tí er tað umráðandi, at arbeitt verður við at mýkja ráðandi kynmentanina, um vit skulu fáa betri javnstøðu í Føroyum. Fleiri familjur velja, at kvinnurnar arbeiða niðursetta tíð, meðan børnini eru smá. Men kvinnur eru ikki bundnar av smábørnum alt lívið. Og tað er umráðandi at hava í huga, at tað ikki altíð er av egnum vilja, at kvinnur arbeiða niðursetta tíð. Fimta hvør, 20%, av kvinnunum, sum arbeiða niðursetta tíð, kundu sambært Manntali 2011 hugsað sær fleiri tímar. Ein stórur partur av størvunum, har stór yvirvág er av kvinnum, verður normeraður sum parttíðarstørv, og hetta hevur víst seg at vera trupult at broyta.26 Føroyar eru eitt útjaðara- og oyggjasamfelag, og arbeiðsmarknaðurin er øðrvísi enn í okkara grannalondum. Vit eiga tí at gera okkara egnu skipanir, sum taka atlit at, at 23 Kvinna, nr. 02/2017 24 Part-Time Work in the Nordic Region III, TemaNord 2016:518 25 Kvinna nr. 02/2017 26 Frá heimasíðuni hjá Javnstøðunevndini 27 Hayfield, E. í Kvinnu nr. 02/2017 24 Átak 11 snýr seg um at leggja fram norðurlendsku kanningina um parttíðarstørv í Føroyum, Grønlandi og Álandi, og fáa viðkomandi partar á arbeiðsmarknaðinum at kjakast um støðuna, sum hon er, og hvat eigur at verða gjørt. Tíðarætlan 2018 Ábyrgdari Javnstøðunevndin Átak 12: Økja møguleikan fyri at arbeiða fulla tíð Átak 12 snýr seg um at gera verkætlan við avvarðandi pørtum, sum varða av økjum, har talið av normeraðum parttíðarstørvum er serliga stórt. Verkætlanin skal kanna møguleikar at gera broytingar í vaktarskipanum, soleiðis at møguleiki verður hjá teimum kvinnum, sum í dag arbeiða niðursetta tíð at arbeiða fulla tíð. Tíðarætlan 2018-2020 Ábyrgdari Lønardeildin í Fíggjarmálaráðnum Samstarvspartnari Heilsuverkið, Kommunufelagið, fakfeløg Minka munin á pensjónsuppsparing millum kynini Kanningar vísa, at kvinnur hava munandi minni í pensjónsuppsparing enn menn. Verður hugt at uppsparingunum hjá LÍV (2010) er áhugavert at vísa á niðanfyri standandi tøl: > M  enn í aldrinum 60-64 ár hava 67% hægri uppspart virði enn kvinnur (talan er um miðalvirði). Í hesum aldursbólkinum høvdu menn í miðal kr. 311.084 og kvinnur kr. 187.807. > Menn í aldrinum 65-69 ár hava 26% hægri uppspart virði enn kvinnur. Í hesum aldursbólkinum høvdu menn í miðal kr. 241.753 og kvinnur kr. 179.955. Tað eru fleiri orsøkir til hetta. Kvinnur forvinna minni enn menn, og tá pensjónsuppsparingin ofta er ein prosentupphædd av lønini, verður uppsparingin eisini minni. Kvinnur eru í størri mun enn menn í lág- og miðallønarstørvum, og ein stórur partur arbeiðir niðursetta tíð. Men afturat hesum eiga flestu kvinnur nøkur børn í sínum lívsskeiði, og fara í hesum sambandi av arbeiðsmarknaðinum, í barnsburðarfarloyvi í eitt longri tíðarskeið. Til 2014 hava tær kvinnur, sum fingu gjald úr Barsils­ skipanini, ikki fingið eftirlønargjald. Eftir 2014 verður tvungna eftirlønin trekt frá barsilsgjaldinum. Við pensjónsnýskipanini er ætlanin at tvungna eftirlønin verður løgd omaná barsilsgjaldið, og tað verður ein bati. Men tá útgjaldið úr barsilsskipanini kann vera lægri enn lønin, og tvungna eftirlønin ofta er munandi lægri enn eftirlønin, sum fleiri hava avtalað við arbeiðsgevara, merkir hetta eisini minni inngjald í eftirløn. Av hesi orsøk hava kvinnur í sínum arbeiðslívi ofta fleiri tíðarskeið, har tær spara lítið ella onki upp til eftirløn, og hetta hevur neiliga ávirkan á pensjónsuppsparingina. Átak 13: Kanning av muninum millum pensjónsuppsparing hjá kvinnum og monnum Átak 13 er at gera eina neyvari kanning av støðuni í Føroyum, fáa til vega tøl, til tess at fáa størri vitan um hetta týðandi evnið. Tíðarætlan 2018-2020 Ábyrgdari Almannamálaráðið Samstarvspartnari Granskingarráðið, Pensjónsfeløg, fakfeløg Átak 14: Kunningartiltak - javnstøða viðvíkjandi pensjónsviðurskiftum Átak 14 snýr seg um at gera kunningarátøk, sum upplýsa fólk um ójavnan millum kvinnur og menn, tá tað snýr seg um pensjónsuppsparingar, og hvørjir møguleikar eru fyri at rætta upp upp á hetta. Eitt nú kunnu hjún og pør gera avtalur sínámillum, soleiðis at goldið verður inn á pensjónsuppsparingini hjá tí partinum, sum fær minni í løn, eitt nú vegna niðursetta arbeiðstíð ella farloyvi, til tess at minka um munin á uppsparingini millum kynini. Tíðarætlan 2020 Ábyrgdari Almannamálaráðið Útlendskar kvinnur í Føroyum Seinnu árini er talið av útlendingum, serliga úr fjarskotnum londum, sum hava búsett seg í Føroyum, nógv økt, og kvinnurnar eru greitt í yvirvág. Í Føroyum búgva umleið 1.100 innflytarar, sum koma úr øðrum londum enn Norðurlondum. 25 Meðan menn av útlendskum uppruna ofta flyta til Føroya við arbeiðsloyvi, flyta útlendskar kvinnur ofta til Føroya við familjusamanføring. Umstøðurnar hjá útlendskum kvinnum og útlendskum monnum eru tí ógvuliga ymiskar. Útlendingastovan hevur víst á, at atgongdin til arbeiðsmarknaðin er av sera stórum týdningi, men hetta kann vera ein avbjóðing hjá útlendsku kvinnunum. Eitt nú kann talan vera um málsligar forðingar, tí tær ikki duga nóg væl føroyskt, eins og tað kann vera ein forðing, at tær ikki duga nógv væl danskt. CEDAW-nevndin28 hevur víst á, at neyðugt er at savna inn hagtøl og at greina støðuna hjá kvinnum frá minnilutabólkum, eitt nú støðuna í mun til arbeiðsmarknaðin, útbúgving o.a. Átak 15: Kanna støðuna hjá útlendskum kvinnum og gera neyðug átøk Átak 15 snýr seg um at kanna støðuna hjá útlendskum kvinnum í Føroyum, og seta neyðug átøk í verk, saman við viðkomandi pørtum, til tess at kvinnurnar kunnu gerast virknar í føroyska samfelagnum. Tíðarætlan 2018-2022 Ábyrgdari Almannamálaráðið Samstarvspartnari Útlendingastovan Javnstøðupolitikkur á arbeiðsplássum Javnstøðan millum kvinnur og menn kann gerast betri, tá tað snýr seg um kynbýtið í leiðslum og í nevndarsessum (serliga tá talan er um formann ella forkvinnu). Kanningar vísa, at tær fyritøkur sum hava kvinnur í leiðslu ella forfólk í nevndum hava betri úrslit, enn fyritøkur, har bert menn eru í leiðslum.29 Sambært § 8 í javnstøðulógini skal kynbýtið í almennum nevndum, ráðum og líknandi vera javnt, og tað er skylda hjá Javnstøðunevndini at fylgja við gongdini á hesum øki. Gongdin seinastu 16 árini vísir, at tað hevur verið framgongd; í 2000 sótu menn í 70% av sessunum, og í 2016 eiga teir 61%. Hóast gongdin er jalig, er enn nakað eftir á mál, serliga á summum økjum, har meirilutin av monnum enn er 74%. Eitt er tó almennar nevndir, annað er leiðslur og nevndir í privata geiranum. Kynbýtið av nevndarsessum í privata vinnulívinum var í 2007 ávikavist 80% menn og 20% kvinnur. Tó vóru bara 14% av forfólkunum í nevndunum kvinnur.30 Tá hugt verður eftir stjórastørvum í privata vinnulívinum vóru 80% av øllum stjórum menn. Í Manntal kanningini, sum varð gjørd í 2011, vóru 75%, sum søgdu seg vera leiðarar á arbeiðsplássum, menn.31 Mett verður ikki, at tað er rætt at áleggja privatum fyritøkum krøv um javnstøðu í nevndum og leiðslum. Tó er áhugavert at kanna og upplýsa um fyrimunirnar við javnstøðu eins og at eggja til eina størri javnstøðu, eisini í privata geiranum. Mál eru sett sum t.d. at burturbeina lønarmun millum kynini, at hugsa javnstøðu, tá fólk verða sett í starv, gera arbeiðsplássið attraktivt til tess at fasthalda starvsfólk. Allir leiðarar og stjórar fáa harafturat undirvísing í javnstøðu. Átak 16: Javnstøðupolitikkur á arbeiðsplássum Átak 16 snýr seg um at heita á nakrar føroyskar fyritøkur, sum hava ein stóran meiriluta av øðrum kyninum, at orða ein javnstøðupolitikk, og at virka fyri at fremja størri javnstøðu. Tíðarætlan 2018-2020 Ábyrgdari Almannamálaráðið Samstarvspartnari Javnstøðunevndin og Føroya Arbeiðsgevarafelag Stórar altjóða fyritøkur hava við góðum úrslitinum orðað javnstøðupolitikk fyri teirra arbeiðspláss, eitt nú Volvo og IKEA. Javnstøðupolitikkurin snýr seg um at seta sær mál um at fáa javnstøðu millum kynini á øllum stigum í fyritøkuni, tí fyritøkan fær betri fíggjarlig úrslit og starvsfólk trívast betur. 30 Vinnuvitan 1. mars 2007 28 CEDAW-nevndin er nevnd hjá ST. CEDAW stendur fyri "Convention of the Elimination of All Forms of Discrimination against Women" 31 Vinnuvitan 8. oktober 2014 29 Volvo Group framløga, Barbershop í Keypmannahavn, 12. oktober 2017 26 27 Partur, sum pápar taka av barnsburðarfarloyvinum í %, 201634 Fokusøki 3: Menn og javnstøða Javnstøða snýr seg um javnstøðu millum kvinnur og menn. Men hóast javnstøðupolitikkur serliga hevur snúð seg um viðurskifti, har kvinnur eru fyri ójavnstøðu, eru eisini viðurskifti, har menn eru fyri ójavnstøðu vegna sítt kyn. Tað er av stórum týdningi, at javnstøðupolitikkur eisini viðgerð evnir, har dreingir og menn eru fyri ójavnstøðu vegna sítt kyn. At virka fyri at beina burtur órætt vegna kyn gagnar bæði kvinnum og monnum og gagnar øllum samfelagnum. Tí eru menn og javnstøða eitt serstakt fokusøki. Sjóneykan verður í hesum fokusøkinum sett á pápar og barsilsfarloyvi, rættin hjá pápum at vera saman við børnum sínum og menn og heilsa. Undir fokusøki 2, javnstøða í arbeiðslívinum, varð eisini nomið við avbjóðingina í mun til dreingir og útbúgving. Pápar í barnsburðarfarloyvi Barnsburður og barsil eru týðandi samfelagsøki, sum viðkoma øllum samfelagsborgarum. Tað er umráðandi at skapa so góð kor fyri barnafamiljur, sum yvirhøvur gjørligt. Barsilsskipanin í Føroyum er nógv ment seinnu árini, og sum heild má sigast, at hon er góð. Men rúm er fyri batum. Eitt nú eigur barsilsskipanin at vera meira smidlig, og skipanin eigur í størri mun at eggja pápum at taka barsilsfarloyvi. Barsilsskipanin gevur foreldrum rætt til farloyvi í eitt ár eftir barnsburð. Mamman hevur rætt til 4 vikur undan barnsburði, og fyrstu 14 vikurnar eftir barnsburð eru markaðar til mammuna. 4 vikur eru markaðar til pápan. Eftir 14. viku kunnu foreldrini býta 28 vikur sínámillum. Loft er sett á útgjaldið, soleiðis at tað loysir seg betur at lata tað foreldrið, sum hevur lægri løn, taka farloyvið. Støðan í Føroyum er hon, at mammurnar taka 93% av barnsburðarfarloyvinum, meðan pápar taka 7%.32 Fleiri av hinum Norðurlondunum hava skipanir, har t.d. størri partur av barsilstíðini er markaður til pápan.33 Niðanfyri er mynd av, hvussu stóran part av barnsburðarfarloyvinum, pápar taka í teimum ymsu Norðurlondunum. 32 Ársfrágreiðing 2016, Javnstøðunevndin 33 Ársfrágreiðing 2013, Javnstøðunevndin Kanningar vísa, at jú longri tíð kvinnurnar eru burturi frá arbeiðs­ marknaðinum, tess størri verður lønargjógvin millum kynini.34 Kanning vísir, at fyri hvønn mánað, sum pápin er í barnsburðarfarloyvi hækkar framtíðar lønin hjá mammuni við nærum 7%.35 At pápar fara í barsilsfarloyvi gagnar tó ikki bara lønarlagnum hjá kvinnunum, og tí fíggjarstøðuni hjá familjuni, men gagnar eisini pápum og børnum teirra. Royndir úr eitt nú Íslandi og Danmark vísa, at øll familjan trívist betur, tá páparnir eisini fáa møguleika at vera heima hjá børnunum.36 Pápar, sum hava verið í barnsburðar­ farloyvi, fáa eitt tættari samband við barnið, og pápar hava stóran týdning í mun til kensluligu og andligu menningina hjá barninum, eins og menningina av innlivingarevnum barnsins.37 At pápar eru saman við sínum børnum tíðliga í lívinum, mótvirkar vánaligari sálarheilsu hjá børnunum, og hevur jaliga ávirkan á teirra sjálvvirði, og tey klára seg betur seinni í lívinum. Harafturat fremur umsorganin hjá monnum størri javnstøðu, tí, at 7 Føroyar 11 Danmark 11 29 Finnland Ísland 19 Norra 28 Svøríki umsorganin hjá monnunum fremur størri javnstøðu, tí børn, sum síggja pápar sínar taka lut í dagligu umsorganini, hava minni lyndi at halda seg til siðbundnu kynmynstrini; gentur velja í minni mun siðbundin størv, og dreingir, tá teir verða menn, hava størri sannlíkindi at gera húsligt arbeiði.38 Hagtøl úr grannalondunum vísa, at páparnir taka tann partin av barsilstíðini, ið er markað til teir. Royndir úr grannalondunum vísa eisini, at tá pápin hevur virknan leiklut í primeru umsorganini av barninum, eru avleiðingar betri trivnaður fyri alla familjuna."39 Kanningar vísa, at tey londini, sum marka ávísar vikur til pápar, hava best úrslit í mun til, at pápar fara í barsilsfarloyvi. Javnstøðunevndin mælir í ársfrágreiðingini frá 2016 til at endurskoða barsilsskipanina, soleiðis at hon verður javnari nýtt av báðum kynum. Mælt verður til, at útgjaldsloftið verður hægri, og hvørt foreldrið sjálvt ger av, hvussu nógvar vikur tað tekur - uttan at tað ávirkar hitt foreldrið. Og at í minsta lagi áttu kvoturnar hjá mammum og pápum at verið eins stórar.40 Ein kanning, sum Gallup gjørdi fyri Javnstøðunevndina í 2013 vísir, at stórur meiriluti av báðum kynum hevði tikið av, um pápin hevði fingið boðið 3 mánaðar barns­ burðarfarloyvi markaðar til sín. Men av teimum, sum ikki høvdu tikið av, grundgeva nógv fleiri kvinnur enn menn við, at tað ber ikki til í arbeiðinum hjá manninum. Fyrrverandi forkvinnan í Javnstøðunevndini, Katrin Kallsberg skrivar soleiðis í fororðinum til ársfrágreiðingina hjá nevndini í 2013: "Tað er tankavekjandi, at menninir sjálvir halda tað bera til, meðan kvinnurnar síggja arbeiðið hjá manninum sum eina forðing. Hvørji størv eru soleiðis háttað, at ikki ber starvsfólkinum til at fara í barsil nakrar vikur fyri hvørt barnið í eitt heilt arbeiðslív?" Víðari stendur: "Tað snýr seg í stóran mun um hugburð. Javnstøðunevndin heldur, at vit í Føroyum eiga at arbeiða fram móti eini betri barsilsskipan við størri parti av tíðini markaðum til pápan, tó uttan at mamman missir nakað. 34 Social protection in the Nordic Countries, 2015/2016 Mett verður, at til ber at arbeiða á fleiri økjum fyri at eggja pápum at fara í barsilsfarloyvi. Eitt nú eiga allar vikur, sum verða lagdar afturat barnsburðarfarloyvinum frameftir at verða markaðar pápunum. Eitt annað er at gera barsilsskipanina meira smidliga, soleiðis at foreldur í størri mun sjálvi kunnu avgera, nær tey fara í barsil. Og í triðja lagi kunnu upplýsingarátøk gerast, sum birta hugin ella gera tað meira góðtikið hjá pápum at fara í barsilsfarloyvi. Átak 17: Pápar longri í barsilsfarloyvi Átak 17 snýr seg um at viðkomandi partar saman gera átøk, sum kunnu eggja fleiri pápum at taka barsilsfarloyvi. Tíðarætlan 2018-2022 Ábyrgdari Samferðslumálaráðið Samstarvspartnari Lønardeildin, Føroya Arbeiðsgevarafelag, fakfeløg 35 The motherhood pay gap: A review of the issues, theory and international evidence, Working Paper No. 1/2015, International Labour Office (ILO) 38 MenCare, A global fatherhood campaig, The MenCare Parental Leave Platform, 2016 36 Johansson, E-A., Effekten av delad föräldraledighet på kvinnors löner, 2010 39 MenCare, A global fatherhood campaig, The MenCare Parental Leave Platform, 2016 37 Madsen, L.P. "Hele familjen trives bedre, når far er på banen", Kvinfo 1. sept. 2017 40 Sí meira um kanningina í Fylgiskjalið 2 28 29 Rætturin hjá pápum at taka størri lut í lívinum hjá smábørnum Børn hava rætt til bæði foreldur. Samgongan hevur sett sær fyri at styrkja rættindini hjá børnunum til bæði foreldur. Tá børn eru fødd uttanfyri hjúnalag, sum meira enn helmingurin av børnunum er, fær mamman einsamøll foreldramyndugleikan yvir barninum, um foreldrini ikki hava gjørt avtalu um felags foreldramyndugleika. Fara foreldur hvørt til sítt, búgva børnini aloftast hjá mammuni. Hetta kann ávirka sambandið millum pápa og barn. Familjurætturin er danskt málsøki, men avtala er gjørd um at yvirtaka málsøkið 29. juli 2018. Eftir at málsøkið er yvirtikið, skal kannast, hvussu lóggávan skal vera á økinum í Føroyum, og hvussu vit við lóggávuni kunnu styrkja rættindini hjá børnunum til bæði foreldur. Átak 18: Betri foreldrarættindi Átak 18 snýr seg um at kanna, hvussu lóggávan skal vera á økinum í Føroyum, og hvussu vit við lóggávuni kunnu styrkja rættindini hjá børnunum til bæði foreldur. Tíðarætlan Eftir 29. juli 2018 Ábyrgdari Heilsu- og innlendismálaráðið Menn og heilsa Menn liva í meðal 5 ár styttri enn kvinnur. Menn fáa eisini í størri mun álvarsamar sjúkur enn kvinnur. Sambært danskari kanning brúka menn millum 40 og 65 ár sín lækna helvtina so lítið, sum kvinnur. Teir fara seint til lækna, og eru ofta sjúkari, tá teir loksins fara til lækna. Tað er ein viðvirkandi orsøk til, at menn doyggja 40% oftari av krabba, enn kvinnur. Og hvørja ferð 100 kvinnur doyggja av hjarta/ æðrasjúkum, doyggja 146 menn.41 Hetta vísa danskar kanningar, og tøl frá landslæknanum vísa, at støðan er ikki øðrvísi í Føroyum.42 Í Danmark eru átøk gjørd, sum serliga venda sær til menn, fyri at fáa teir at gáa eftir broytingum í kroppinum og almenna trivnaðinum, og eggja teimum at fara til lækna. Eisini eru átøk gjørd mótvegis heilsuskipanini, sum í fleiri førum ikki hevur nøktandi amboð at síggja sjúkueyðkenni hjá monnum. Føroyskir sjómenn hava tó tann fyrimun, at teir skulu regluliga til lækna fyri at fáa Bláu bók, og tí kanska eru oftari í sambandi við heilsuverkið enn menn í okkara grannalondum. Kanningar vísa tó, at menn eru í størri vanda at vera fyri álvarsligum arbeiðsvanlukkum, eisini á sjónum. Tað eru serliga menn, sum eru illa fyri fíggjarliga, sum eru í størsta heilsuvanda. Teir hava lægsta miðallivialdur, eru ringast fyri og eru í størst vanda fyri at gerast bundnir at rúsdrekka og/ ella rúsevnum, og gerast heimleysir. Eisini eru teir í størri vanda fyri at fremja sjálvmorð. Átak 19: Kunningarátøk - Hvat feilar tær, maður? Átak 19 snýr seg um at gera eitt átak serliga ætlað monnum í mun til heilsu. Tíðarætlan 2019-2021 Ábyrgdari Fólkaheilsuráðið Barbershop Fyri at fáa menn at samskifta um javnstøðu og at vekja áhugan hjá monnum um javnstøðuspurningar, hevur Norðurlendska ráðharraráðið skipað fyri einari røð av sokallaðum Barbershops við góðum úrslitum. Endamálið við Barbershop'unum er at skipa eitt stað at umrøða javnstøðumál, har menn kenna seg aftur - eitt nú hjá hárskera, í skiftingarrúminum ella í undirhúsinum. Hesi Barbershops hava verið á ST høvuðsborgini í New York, á høvuðsborg NATO's í Brússel, og hjá WTO, ILO og ST í Geneve. Nú er ætlanin at skipa fyri einari Barbershop Føroyum. Á Barbershopini fara menn frá týðandi vinnufyritøkum, sum hava royndir at fáa størri javnstøðu millum kynini á virkjum sínum, at greiða frá royndum og geva øðrum vinnulívsleiðarum íblástur. Átak 20: Barbershop Tíðarætlan Á heysti 2019 Ábyrgdari Almannamálaráðið 41 www.sundmand.dk 42 Heilsulýsing Landslæknans 2015-2016 30 Samstarvspartnari Javnstøðunevndin, íslendska Uttanríkismálaráðið og Vælferðarmálaráðið, Fólkaheilsuráðið 31 Fokusøki 4: Harðskapur og haturstala Harðskapur móti kvinnum er eitt alheims fyribrigdi. Í patriarkalskum samfeløgum hevur kvinnan í øldir verið undirløgd manninum og kropsliga eru kvinnur veikari enn menn. Gjøgnum alla tjúgundu øld hava kvinnur stríðst fyri sínum rættindum og javnstøðu, tað veri seg á sosiala økinum, í politikki, eins og fíggjarliga. Hetta stríð hevur havt við sær, at nógv lond hava samtykt lógir, sum skulu tryggja kvinnum síni rættindi, sí eisini okkara javnstøðulóg.43 Harðskapur móti kvinnum og gentum er eitt sera álvarsligt brot á kvinnurættindi. Í CEDAWsáttmálanum hjá ST (sí um sáttmálan á s. 36 ), er orðið harðskapur ikki beinleiðis nevnt. Men í 1992 gjørdi CEDAW-nevndin eitt tilmæli, sum snúði seg um harðskap móti kvinnum. Í tilmælinum skrivar nevndin, at kyngrundaður harðskapur er eitt slag av mismuni, sum álvarsliga forðar kvinnum í at hava rættindi og frælsi á jøvnum føti við menn. Harðskapur, antin hann er sálarligur ella kropsligur, ger seg inn á rættin hjá einstaklinginum til at ráða yvir egnum lívi. Og børn, sum eru vitni til harðskap, bera henda førning við sær víðari í lívinum. Arbeiðið at seta í verk átøkini í Heildarætlan um harðskap í parløgum og nærsambondum byrjaði í 2012. Enn vita vit ikki heilt, hvussu øll átøkini hava hilnast, men vit vita, at opinleikin í samfelagnum er vorðin størri og at fólk tora betur at leita sær hjálp, tá um harðskap ræður - bæði tey, sum eru fyri harðskapi og tey, sum hava framt harðskap. Altjóða samfelagið hevur avgjørt, at harðskapur móti kvinnum og gentum skal steðga, og ST hevur bundið seg til at berjast móti harðskapi móti Vit eiga alla tíðina at gera upplýsandi átøk, sum kunna um fylgjurnar av harðskapi og um, hvar kvinnur, sum eru fyri harðskapi, kunnu leita sær 43 Løgtingslóg nr. 52 frá 3. mai 1994 um javnstøðu millum kvinnur og menn 44 http://www.un.org/womenwatch/daw/vaw/index.htm 32 kvinnum.44 CEDAW-nevndin hevur víst á viðurskifti í Føroyum, sum ikki eru í lagi, eisini tá talan er um harðskap móti kvinnum, sí talvu í fylgiskjali 1. hjálp. Í arbeiðinum við Heildarætlan um harðskap í parløgum og nærsambondum eins og Heildarætlan um kynsligan ágang hevur samstarvið við viðkomandi samstarvspartar og starvsbólkar verið fyrimyndarligt. Hetta samstarvið er sera týdningarmikið í arbeiðinum at basa harðskapi móti kvinnum. ráðstevnuni var at kunna um evnið og at leggja fram royndir við arbeiðinum at basa haturstalu. Norðurlendskir og altjóða serfrøðingar tóku lut á ráðstevnuni, har dentur serliga varð lagdur á ungdómsperspektivið í mun til haturstalu. Haturstala Eisini á norðurlendska ráðharrafundinum í Lofoten í 2017, var evnið á breddanum, og allir ráðharrarnir samdust um, at Norðurlond eiga at fremja felags átøk móti haturstalu. Norðurlendska ráðharraráðið fyri javnstøðu hevur samtykt, at arbeiðið at basa haturstalu (hate speech) er eitt fokusøki í norðurlendska javnstøðusamstarvinum tíðarskeiðið 20152018. "Tora fólk ikki at siga hugsan sína alment, er talan í grundini um, at talufrælsið verður skert," segði Eyðgunn Samuelsen, landsstýriskvinna, sum tók lut á fundinum. Allýsingin av haturstalu er: "Haturstala er tala, ið loypir á ein persón ella ein bólk vegna teirra húðalit, átrúnað, uppruna, kynsligan samleika, brek ella kyn." Eisini í Føroyum er trupulleikin kendur, og landsstýriskvinnan heldur tað vera sera týdningarmikið, at vit røkka teimum ungu við boðskapinum um, at vit vilja basa haturstalu. Í juni í 2017 skipaði Noreg, sum hevði formansskapin, fyri stórari altjóða ráðstevnu um hetta evnið.45 Endamálið við 45 https://www.norden.org/en/nordic-council-of-ministers/council-of-ministers/the-nordic-council-of-ministers-for-gender-equality-mr-jaem/ nordic-committee-of-senior-officials-for-gender-equality-ek-jaem/events/nordic-conference-on-hate-speech 33 Í samstarvi við Fólkaheilsuráðið, Amnesty International og Politiið í Føroyum hevur Almannamálaráðið í tvey ár, 2016 og 2017, gjørt fyribyrgjandi kampanjur. Tann fyrra undir yvirskriftini "Sex krevur samtykki", og tann seinna undir yvirskriftini "Mynd krevur samtykki". Tann seinna snúði seg um tað at býta myndir á netinum.46 Kampanjurnar í 2016 og 2017 vórðu væl móttiknar, ikki minst av teimum ungu, og tað hevur alstóran týdning at røkka júst ungdóminum við boðskapinum um haturstalu. Átak 21: Kunningarátak - Haturstala Átak 21 snýr seg um at gera kampanju um haturstalu við at framleiða tilfar, sum serliga vendir sær til ung, har sum ung ferðast, eitt nú á netinum. Tíðarætlan 2018-2020 Ábyrgdari Sig frá Samstarvspartnari Fólkaheilsuráðið Hagtøl um harðskap móti kvinnum Sambært ST er ella hevur triðja hvør kvinna í øllum heiminum verið fyri harðskapi, flestu teirra frá makanum.47 Hvussu støðan er her hjá okkum, vita vit ikki við vissu, og neyðugt er útvega nøktandi hagtøl, sum eisini skulu brúkast í sambandi við komandi CEDAW hoyring, sum verður í 2019. Tøl hjá Kvinnuhúsinum vísa, at í 2016 vóru 488 áheitanir til Kvinnuhúsið, og at 6 kvinnur og 5 børn gistu á Kreppumiðstøðini.48 Átak 22: Útvega hagtøl um harðskap móti kvinnum Átak 22 snýr seg um at útvega nøktandi hagtøl um harðskap móti kvinnum, sum CEDAW-nevndin eisini hevur víst á mangla. Tíðarætlan 2018-2019 Ábyrgdari Sig frá 46 https://www.amnesty.fo/tidindi/mynd-krevur-samtykki/ 47 http://www.unwomen.org/-/media/headquarters/attachments/ sections/library/publications/2013/12/un%20women%20evawthembrief_us-web-rev9%20pdf.pdf?la=en 48 sí ársfrágreiðing á heimasíðuni hjá Kvinnuhúsinum, kvinnuhusid.fo. 34 35 Fokusøki 5: Lóggáva og altjóða sáttmáli Hóast fáar løgfrøðiligar forðingar eru fyri javnstøðu í Føroyum, eigur javnstøðulóggávan at verða dagførd, soleiðis at hon virkar í dagsins samfelag. Javnstøðulógin er frá 1994, og er lógin hesi nærum 25 árini ikki broytt. Mett verður, at tíðin er komin at gera ávísar broytingar, sum verða viðgjørdar niðanfyri. Føroyar hava umframt javnstøðulógina tikið undir við altjóða sáttmála, sum hevur til endamáls at burturbeina allan mismun móti kvinnum, nevndur CEDAW-sáttmálin, ella Kvinnurættindasáttmálin.49 Fjórða hvørt ár skulu Føroyar til hoyringar í ST í sambandi við, at CEDAW- nevndin ger niðurstøður um, hvørt Føroyar liva upp til ásetingarnar í sáttmálanum. Føroyar vóru seinast til hoyringar í ST í 2015 og fingu tá fleiri viðmerkingar. Hesar eiga at verða tiknar í álvara og arbeitt eigur at verða fyri at bøta tey viðurskifti, sum viðmerkingarnar snúgva seg um. CEDAW-sáttmálin Hóast vit kunnu siga, at vit í Føroyum hava formliga javnstøðu millum menn og kvinnur, eru tað fleiri dømi um, at kvinnur eru fyri mismuni. Hetta sæst m.a. við at hyggja eftir Global Gender Gap Report, sum World Economic Forum stendur fyri. Kvinnuójavnstøðan í heiminum er mett at vera ein nóg víttfevnandi trupulleiki til, at ST hevur ein serligan menniskjarættindasáttmála fyri kvinnur, Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, CEDAW-sáttmálin. 186 lond hava tikið undir við sáttmálanum.50 Løgtingið samtykti sáttmálan í 1987, og harvið bleiv sáttmálin rættarliga bindandi fyri Føroyar. Sáttmálin bindur limaríkini til at avtaka mismun á øllum økjum í samfelagnum.51 At Kvinnurættindasáttmálin er rættarliga bindandi fyri Føroyar, merkir, at myndugleikar og almennir stovnar hava skyldu til at lóggeva, 49 CEDAW stendur fyri "Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women." 50 CEDAW skrivar m.a. á heimasíðu sínari: "By accepting the Convention, States commit themselves to undertake a series of measures to end discrimination against women in all forms, including: o to incorporate the principle of equality of men and women in their legal system, abolish all discriminatory laws and adopt appropriate ones fyrisita og annars virka samsvarandi sáttmálanum fyri at avtaka mismun móti kvinnum á øllum økjum í samfelagnum. Tílíkur mis­munur fevnir um bæði formligar og óformligar forðingar. Fjórða hvørt ár eru Føroyar til hoyringar í ST. Hoyringin fer fram í sambandi við, at CEDAW nevndin ger niðurstøður um, hvørt Føroyar liva upp til ásetingarnar í sáttmálanum. Føroyar vóru til hoyringar í 2015, og skulu aftur í 2019. Í niðurstøðuni hevur CEDAW-nevndin varpað ljós á nøkur viðurskifti, ið tey meta ikki eru í lagi í Føroyum, hvat javnstøðu viðvíkur. Hesi eru sett upp í talvu í fylgiskjali 1. CEDAW-nevndin festi seg serliga við, at fáar kvinnur eru í leiðslum bæði á privata arbeiðsmarknaðinum og innan tað almenna. Harumframt mælti CEDAW-nevndin til, at kvinnur, sum arbeiða niðursetta tíð fáa møguleikan at arbeiða fulla tíð. Samanumtikið verður eisini mælt til, at Føroyar seta í verk tiltøk fyri at fremja veruliga, de facto, javnstøðu. Átak 23: Almenn kunning um Kvinnurættindasáttmálan Ein av viðmerkingunum hjá CEDAW-nevndini var, at Føroyar skulu upplýsa um Kvinnurættindasáttmálan, og hvat sáttmálin merkir fyri samfelagið. Hetta verður millum annað gjørt nú Javnstøðupolitikkurin og virkisætlanin fara til aðalorðaskiftis í løgtinginum. Almannamálaráðið fer saman við Mentamálaráðnum og Amnesty International at gera ætlan til tess at tryggja, at CEDAW-sáttmálin verður betur kendur í Føroyum, eitt nú við at gera serstakt undirvísingartilfar um sáttmálan, umframt at gera sáttmálan meira kendan millum fólk. Tíðarætlan 2018-2019 Ábyrgdari Almannamálaráðið Samstarvspartnari Mentamálaráðið og Amnesty International Føroyar skulu aftur til hoyringar um Kvinnurættinda­ sáttmálan í 2019, og metir landsstýriskvinnan í javnstøðumálum, at millum annað við hesi virkisætlan ber til at bøta um fleiri av teimum viðmerkingum, sum ST hevði til Føroyar í 2015. prohibiting discrimination against women; o to establish tribunals and other public institutions to ensure the effective protection of women against discrimination; and o to ensure elimination of all acts of discrimination against women by persons, organizations or enterprises." 51 Poulsen, K.W. (2009) "CEDAW: Menniskjarættindi fyri kvinnur". Greinasavn um ST og mannarættindi. Ritstj. Amnesty International Føroya Deild. Fróðskapur. 36 37 Javnstøðulógin Løgtingslóg nr. 52 frá 3. mai 1994 um javnstøðu millum kvinnur og menn hevur til endamáls at beina burtur allan mismun vegna kyn, bæði tá tað snýr seg um útbúgving, arbeiði, yrkisliga og mentanarliga menning. Sambært lógini er Javnstøðunevndin sett at hava eftirlit við, at javnstøðulógin verður hildin, eins og at ráðgeva og gera tilmæli í spurningum, sum snúgva seg um javnstøðumál. Harumframt skal Javnstøðunevndin viðgera kærur frá fólki, sum halda seg hava verið fyri mismuni vegna sítt kyn. Javnstøðunevndin er eisini kærumyndugleiki í løgtingslóg nr. 63 frá 26. juni 2011 um at banna mismuni á arbeiðsmarknaðinum, orsakað av breki. Javnstøðunevndin hevur fimm limir, sum verða tilnevndir av landsstýrinum eftir tilmæli frá arbeiðstakarum, arbeiðsgevarum, Kvinnufelagssamskipan Føroya, eitt umboðandi skúla-, heilsu og almannaverkið og eitt umboðandi Føroya landsstýri. Umboð landsstýrisins er formaður ella forkvinna. Skiftandi Javnstøðunevndir hava gjørt vart við, at javnstøðulógin eigur at verða endurskoðað.52 Ein av høvuðsatfinningunum, sum Javnstøðunevndin hevur til lógina, er, at kærur um brot á javnstøðulógina verða viðgjørdar í nevndini, heldur enn av óheftum myndugleika. Hetta kann bæði vera óheppið, tá nevndin er samansett av fólkum við greiðum áhugamálum (t.d. umboð fyri arbeiðsgevarar og umboð fyri arbeiðstakarar), og tí kærumál taka nógva tíð hjá nevndini. Harafturat hevur ivi verið um heimildina hjá Javnstøðunevndini at áleggja pørtum at rinda endurgjald. Hildið verður, at Javnstøðunevndin heldur enn at brúka orku til at viðgera kærumál, átti at brúkt orkuna til at fremja javnstøðu við upplýsing og kunning í almenna rúminum. Átak 24: Leggja kærumál hjá Javnstøðunevndini til kærunevnd Átak 24 snýr seg um at gera uppskot til broyting í javnstøðulógini soleiðis, at kærumál verða løgd til sjálvstøðuga kærunevnd ella til Føroya kærustovn. Tíðarætlan 2018 Ábyrgdari Almannamálaráðið 52 Ársfrágreiðing 2007, Javnstøðunevndin 38 39 Skrivstova til javnstøðumál Árliga játtanin til Javnstøðunevndina á fíggjarlógini hevur seinastu 10 árini meira ella minni staðið í stað, og er í 2017 419.000 kr. Fíggjarliga orkan er ikki til at fremja tær ætlanir, sum nevndin kundi hugsað sær. Afturvendandi forfólk í Javnstøðunevndini hava eisini í ársfrágreiðingum víst á, at umstøðurnar at fáast við javnstøðunevndararbeiði einamest eru í frítíðini,53 og hetta er ikki nóg gott. Uppgávurnar eru nógvar og tíðarkrevjandi, og skal nakað munagott fáast burtur, hevði verið betri at nevndin varð knýtt at eini skrivstovu. Skrivstovan kann hava til uppgávu at fyrireika mál til nevndina at taka støðu til, eins og at útinna tær ætlanir, sum nevndin setir út í kortið. Skrivstovan kann samstundis í størri mun vera tøk hjá myndugleikum, stovnum, feløgum og einstaklingum at venda sær til at fáa hjálp og ráðgeving í javnstøðuspurningum. Ein skrivstova kann á ymsan hátt varpað ljós á javnstøðumál, og standa fyri átøkum sum fremja størri javnstøðu. Fyri at tryggja eitt ávíst fakligt umhvørvi, eigur at verða kannað um líknandi nevndir og ráð undir landsstýrinum kundu skipað seg saman í skrivstovu, eitt nú Demokratia, sum er í líknandi støðu sum Javnstøðunevndin. Átak 25: Seta á stovn skrivstovu at taka sær av m.ø. javnstøðumálum Átak 25 snýr seg um at virka fyri at skipa ymsar almennar nevndir og ráð saman í eina skrivstovu, sum skal virka fyri 53 Ársfrágreiðing hjá Javnstøðunevndini 2015, 2011 40 at fremja málini hjá hesum nevndum og ráðum. Eitt nú skal skrivstovan virka fyri Javnstøðunevndina og Demokratia, og møguliga onnur við. Játtan eigur at vera til at framleiða tilfar til myndugleikar, skúlar, stovnar, feløg o.o. Tíðarætlan 2018-2019 Ábyrgdari Almannamálaráðið Kynsamtáttan Kynsamtáttan, á enskum Gender mainstreaming, er eitt altjóða viðurkent amboð at nýta til tess at røkka javnstøðu. At kynsamtátta merkir, at javnstøðuperspektivið er í miðdeplinum í øllum arbeiði í fyrisitingini, sum ávirkar menniskju. Kynsamtáttan varð samtykt sum strategiamboð á altjóða kvinnuráðstevnuni í Beijing í 1995, og hevði sum høvuðsendamál at fáa londini at binda seg til javnstøðuarbeiðið, og at flyta javnstøðumál frá "útjaðaranum" í politikki, inn í politiska "maskinrúmið". Javnstøða millum kvinnur og menn verður til, har vanligar avgerðir verða tiknar, har tilfeingi verður býtt, og har normar verða skaptir. Tí má javnstøðuperspektivið vera við í dagliga arbeiðinum í fyrisitingini. Í øllum lóggávuarbeiði, í øllum tilgongdum, har avgerðir verða tiknar eins og í allari ráðlegging eigur hædd at verða tikin at kyni og javnstøðu. Javnstøðuperspektivið skal vera við í orðingum av politikki, í gransking, í samskifti, í raðfestingum, íverksetan og eftirliti av skipanum og verkætlanum. Kynsamtáttan er ein strategi til tess at røkka javnstøðu, men er ikki eitt mál í sjálvum sær. Heldur er talan um eitt amboð at røkka málinum um javnstøðu millum kynini. Átak 26: Kynsamtáttan Átak 26 snýr seg um at fáa javnstøðuper­­­spektivið inn í alt virksemið í fyrisitingini. Løgmannskrivstovan og Javnstøðunevndin arbeiða saman um, hvussu hetta kann fremjast. Tíðarætlan 2018-2020 Ábyrgdari Løgmansskrivstovan Samstarvspartnari Javnstøðunevndin Javnstøðufrágreiðing Á javnstøðuøkinum hava vit - sum á fleiri øðrum økjum - ov vánaligt hagtalsgrundarlag og ov fáar kanningar, sum vísa støðuna á økinum. Tað hevur alstóran týdning at styrkja hetta økið. Ein gongd leið er at fáa fyritøkur og stovnar at gera afturvendandi javnstøðufrágreiðingar. gera fyri at fremja javnstøðu, og hvussu tey hugsa kyn inn í teirra arbeiði og tilboð til borgarar. Í nøkrum londum eru tað einans lands- og kommunalir stovnar, sum gera hesar frágreiðingar, í øðrum londum ger stórur partur av arbeiðsmarknaðinum hesar frágreiðingar. Tað er týdningarmikið, tá slíkar frágreiðingar skulu gerast, at tað ikki verður álagt stovnum og fyritøkum eyka umsiting. Miðað eigur at vera ímóti at brúka upplýsingar, sum longu eru til taks. Átak 27: Javnstøðufrágreiðing Átak 27 snýr seg í fyrstu atløgu um at finna fram til, hvussu arbeitt eigur at verða við hesum, hvørji krøv eiga at verða sett fyritøkum og virkjum, landsstovnum og kommunum um at arbeiða við at tryggja javnstøðu, hvørjir faktorar eru viðkomandi at arbeiða við, og hvussu upplýsingar til frágreiðingina skulu latast. Almannamálaráðið, Javnstøðunevndin og Hagstovan fara at gera hetta forarbeiðið. Tíðarætlan 2018-2020 Ábyrgdari Almannamálaráðið Samstarvspartnari Javnstøðunevndin og Hagstovan Í grannalondum okkara eru krøv til eitt nú stovnar og fyritøkur at gera slíkar frágreiðingar. Endamálið við frágreiðingunum er at geva eina mynd av, hvat hesi 41 Fylgiskjal 1 Viðmerkingar frá CEDAW Útgreining av CEDAW viðmerkingum Almennar viðmerkingar o Alt ov lítið tilfar (hagtøl o.a.) um støðuna hjá kvinnum í Føroyum o Kunnast skal um niðurstøðurnar hjá CEDAW til fyrisiting, løgting og dómsvald Sáttmálin og ríkisrættarliga støða Føroya o DK er sáttmálapartur, men løgtingið og landsstýrið hava ábyrgd fyri javnstøðu og at tryggja sáttmálarættindini o Mælir til, at CEDAW sáttmálin verður beinleiðis skrivaður inn í lóggávu Kunnleiki um CEDAW sáttmálan o Betri kunning skal vera um CEDAW, serliga í mun til rættarskipan, løgfrøði, politisku skipanina, á tingi, í fyrisiting, løgreglu - umframt borgarum sum heild Serligar fyribils fyriskipanir o Savna inn og greina hagtøl, sum eru býtt á kyn, seta í verk ítøkilig átøk til tess at fremja veruliga javnstøðu (de facto), og mýkja siðbundnu kynleiklutirnar í familjuni og í samfelagnum Politisk umboðan o Nevndin fegnast um, at fleiri kvinnur eru í politikki, men er enn stúrin um lágu kvinnuumboðanina í løgtinginum. Mæla til fyribilsskipanir, eitt nú kvotur ella átøk, sum eggja politisku flokkunum at hava eins nógvar kvinnur og menn á vallistum Lóggáva o Nevndin mælir til, at vit umhugsa at arbeiða sáttmálan inn í lóggávu, og í minsta lagi samtykkja lóg um forboð ímóti at gera mun vegna kyn o Mælir til, at vit gera eina føroyska ætlan fyri at kynsamtátta (gender mainstreaming) Harðskapur móti kvinnum o Samtykkja lóggávu um at savna inn og greina hagtøl býtt á aldur, uppruna, tjóðskap og samband millum offur og tann, ið fremur harðskap o Tryggja dygd og verju, við hesum eisini tilhald, til kvinnur, sum hava verið fyri harðskapi o Samtykkja lóggávu, sum serliga verjir kvinnur móti sálarligum harðskapi Arbeiðsmarknaður o Nevndin heftir seg við, at framvegis er lønarmunur millum kynini og at framvegis mangla hagtøl, sum regluliga og óheft samanbera data um kyn og løn o Føroyskar kvinnur eru virknar á arbeiðsmarknaðinum, men fáar í leiðandi størvum o Nógvar kvinnur arbeiða niðursetta arbeiðstíð, sum hevur neiliga ávirkan á starvsmøguleikar og pensjón o Hava ein kynbýttan arbeiðsmarknað o Mæla til ítøkilig átøk at gera arbeiðsmarknaðin minni kynbýttan og tryggja fleiri kvinnum møguleika fyri at arbeiða fulla tíð o Mæla til, at vit gera greiðar vegleiðingar um somu løn fyri arbeiði, sum hevur sama virði Útbúgving o Tryggja fjølbroytt úrval av akademiskum og yrkisútbúgvingum, og eggja gentum og dreingjum at velja ósiðbundnar útbúgvingar og vinnuvegir, eitt nú eggja gentum at velja vísind og tøkni og dreingjum at velja umsorgan o Eggja fleiri kvinnum at velja akademisk størv, og við fyribils skipanum fáa fleiri kvinnuligar professarar Viðmerkingar frá CEDAW 2015 Niðanfyri eru tær mest týðandi viðmerkingar frá CEDAWnevndini til Føroyar frá hoyringini í 2015. Til ber at fáa nærri at vita um CEDAW niðurstøðurnar í frágreiðingini "Concluding observations of the Commitee on the Elimination of Discrimination against Women: Denmark".54 Hagtøl og greiningar o Menna eina kynindikator skipan Kunning um niðurstøður og uppfylging o Føroyskir myndugleikar skulu kunna um niðurstøðurnar fyri almenninginum, embætisfólkum, tingfólkum, kvinnu- og mannarættindafelagsskapum til tess at greiða er um framdu átøkini Tað er greitt frá í omanfyri standandi talvu, at CEDAWnevndin hevur viðmerkingar á mestsum øllum økjum. 54 http://undocs.org/cedaw/C/DNK/CO/8 42 Eitt øki, sum kanska er serliga týðandi at taka fram, eru manglandi hagtøl og kanningar í Føroyum. Um vit ikki veruliga vita, hvussu støðan er, er torført at vita, hvørjar broytingar eiga at verða framdar, og um átøkini, sum verða framd, gera mun. 43 Kanning hjá Javnstøðunevndini um hugburðin til barsilsviðurskifti Í august 2013 gjørdi Gallup eina kanning fyri Javnstøðunevndina um hugburðin til barsilsviðurskifti, og í november 2014 varð aftur ein líknandi kanning gjørd. Kanningin frá 2013 vísir, at páparnir fáa sera lítlan ágóða av barslinum. Tey flestu eru nøgd við hægsta gjaldið úr Barsilsskipanini, men vildu ynskt longri barsil, og tey flestu meina, at eftirlønargjaldið skal fylgja við í barsilstíðini. Nógv tann størsti parturin av monnunum - 72% - vóru 0-14 dagar heima við hús við síðsta barninum. 62% av kvinnunum vóru 9 mánaðir ella longur heima við síðsta barninum. Fylgiskjal 2 Tey flestu (51%) halda, at um barsilsskipanin skuldi verið broytt, eiga mamman og pápin sjálvi at kunna avgera, hvussu tey býta barsilstíðina ímillum sín, men tey flestu (63%) høvdu tikið av, um pápin hevði fingið tilboð um markað 3 mánaða barsil - og her svara kynini nøkulunda eins. Av teimum, sum ikki høvdu tikið av, svara 41% sum grundgeving, at tað ikki ber til í starvinum hjá pápanum. Men tað er áhugavert, at her svara kynini als ikki eins. Heili 52% av kvinnunum, men bara 21% av monnunum siga, at tað ikki ber pápanum til at taka barsilsfarloyvi orsakað av starvinum hjá honum. Afturímóti nevna 43% av pápunum, sum ikki høvdu tikið av 3 mánaða barsilsfarloyvi, at mamman dugir betur at ansa barninum, sum fremstu grundgeving. Tað halda bara 17% av mammunum, sum ikki ynskja 3 mánaða barsil til páparnar. 64% av kvinnunum og 41% av monnunum halda verandi barsilsfarloyvi (august 2013) vera ov stutt. Tey flestu halda, at eftirlønargjald eigur at verða goldið teimum, sum eru í barsli, men her eru kynini ikki heilt samd: 75% av kvinnunum og 62% av monnunum. Tey flestu (74%) halda, at galdandi hægsta gjald, 25.000 kr./mðn., er passaligt, og her eru kynini samd, og eingin stórvegis munur er á inntøkubólkunum. Kanningin frá november 2014 vísti so at siga sama úrslit sum í august 2013. (Kelda: Javnstøðunevndin) 44 45 o Arbejdsmiljø og Helbred i Danmark 2012-2020, Det Nationale Forskningscenter for Arbejdsmiljø, 2014 o Ársfrágreiðingar frá Javnstøðunevndini 2007, 2011, 2013, 2015, 2016 o Ársfrágreiðing hjá Kvinnuhúsinum, 2016 o Et kønsopdelt arbejdsmarked. Udviklingstræk, konsekvenser og forklaringer. 16:15. SFI, Det nationale forskningscenter for velfærd, 2016. o Exit Føroyar, Høgni Reistrup og Heri á Rógvi, 2012 o Framløga Volvo Group, 12. oktober 2017 o Fylgiskjal til samgonguskjalið: http://cdn.lms.fo/media/6803/fylgiskjal-mal-at-fremja-kvf.pdf o Hamilton, L.C. og Otterstad, O. (1998). "Sex ratio and community size: Notes from the Northern Atlantic" Population and environment: A journal of interdisciplinary studies, 20 (1): 11-22. o Heilsulýsing Landslæknans 2015-2016 o Heimasíðan hjá Amnesty International Føroya deild www.amnesty.fo o Heimasíðan hjá Føroya landsstýri www.foroyalandsstyri.fo o Heimasíðan hjá Hagstovuni www.hagstovan.fo o Heimasíðan hjá Javnstøðunevndini www.javnstoda.fo Keldulisti o Heimasíðan hjá Norðurlendskt samstarv www.norden.org o Heimasíðan hjá Selskab for Mænds Sundhed www.sundmand.dk o Heimasíðan hjá Starvsmannafelagnum www.starvsmannafelag.fo o Heimasíður hjá ST www.un.org/womenwatch, www.unwomen.org, og www.undocs.org o Hutters, C. og Brown, R. "Hvor bliver drengen af?", Centrer for ungdomsforskning, 2011 o Jacobsen, M. "Kynsleiklutir í føroyskum lesibókum 1.-3. flokk", Javnstøðunevndin 2010 o Johansson, E-A., Effekten av delad föräldraledighet på kvinnors löner, 2010 o Kvinna, nr. 02/2017 o Løgtingslóg nr. 125 frá 20. juni 1997 um fólkaskúlan, sum seinast broytt við løgtingslóg nr. 67 frá 26. mai 2011 o Løgtingslóg nr. 52 frá 3. mai 1994 um javnstøðu millum kvinnur og menn o Løgtingslóg nr. 62 frá 15. mai 2012 um gymnasialar miðnámsútbúgvingar, sum seinast broytt við løgtingslóg nr. 140 frá 18. desember 2015 o Madsen, L.P. "Hele familjen trives bedre, når far er på banen", Kvinfo 1. sept. 2017 o MenCare, A global fatherhood campaig, The MenCare Parental Leave Platform, 2016 o Námsfrøðilig stevnumið fyri dagstovnar, Mentamálaráðið, 2016 o Part-Time Work in the Nordic Region III, TemaNord 2016:518 o Poulsen, K.W. (2009) "CEDAW: Menniskjarættindi fyri kvinnur". Greinasavn um ST og mannarættindi. Ristj. Amnesty International Føroya Deild. Fróðskapur o Puggaard, K.M og Bækgaard, L. "Håndbog om tiltræking af piger til Science, Technology, Engineering and Mathematics (STEM)", Norden, 2016 o Skúlablaðið nr. 2/2017 o Social protection in the Nordic Countries, 2015/2016 o Strøm, H.P. og Poulsen, K.W. "Javnstøða - Tvey Kyn" 2015 o The motherhood pay gap: A review of the issues, theory and international evidence, Working Paper No. 1/2015, International Labour Office (ILO) o Vinnuvitan 1. mars 2007 og 8. oktober 2014 o Women and Men in the News, Nordic Council of Ministers, 2017 46 47 Apríl 2018 Átak: "Megna títt lív" Tilmæli um tilboð til ung við víðfevndum sálarligum ella sosialum trupulleikum og álvarsligum trupulleikum av rúsdrekka- og rúsevnamisnýtslu Innihaldsyvirlit 1. Inngangur, samanumtøka og tilmæli .................................................................................................... 2 Tilmæli ..................................................................................................................................................... 3 Arbeiðsbólkur og setningur ...................................................................................................................... 4 2. Bakstøði og lýsing................................................................................................................................. 6 2.1 Heildartilboð á donskum stovnum ...................................................................................................... 6 2.2 Politiskt ynski um samskipaði tilboð í Føroyum ............................................................................. 7 2.3 Samanumtøka - tørvurin tykist vera vaksandi .................................................................................... 8 3. Tey ungu hava tørv á einum tyssi av tillagaðum tilboðum ..................................................................... 9 3.1 Ung dømd .........................................................................................................................................10 3.2 Tvingsilsnýtsla í sambandi við sosialpedagogiska viðgerð .............................................................11 3.3 Bústaðartilboð .............................................................................................................................13 3.3.1 Samanumtøka - ein tryggur bústaður er ein fyritreyt fyri menning ......................................15 3.4 Luttøka á arbeiðsmarknaðinum ella útbúgving ............................................................................15 3.5 Psykiatrisk viðgerð og onnur viðgerð ...........................................................................................17 3.6 Viðgerð fyri rúsdrekka- og rúsevnamisnýtslu................................................................................18 3.6.1 Tvingsilsnýtsla í sambandi við viðgerð fyri rúsdrekka- og rúsevnamisnýtslu ..........................20 3.6.2 Samanumtikið - brúka tilboðini, ið eru tøk .................................................................................21 3.7 Neyðugt við skipaðum og tryggum fíggjarviðurskiftum ................................................................22 3.7.1 4. Samanumtikið - viðhvørt tørvur á hjálp at umsita viðurskiftini .............................................23 3.8 Sosial sambond og frítíðarítriv týðandi leiklut ..............................................................................23 3.9 Samstarv millum myndugleikar og skipan av tilboðnum ...............................................................25 Tilmæli um skipan av tilboði ................................................................................................................27 4.1 Tvørgeiraligt átak ..............................................................................................................................27 4.2 Viðgerðarætlan .................................................................................................................................27 4.3 Skipan av átakinum ...........................................................................................................................28 4.4 Starvsfólkahópur ...............................................................................................................................29 4.5 Kostnaðarmeting ...............................................................................................................................29 1 1. Inngangur, samanumtøka og tilmæli Landsstýriskvinnan í almannamálum hevur sett sær fyri, at ung fólk, sum hava umfatandi og samansettar sálarligar, sosialar og rúsevnatrupulleikar, skulu loftast betur enn í dag. Myndugleikar eru samdir um, at størsti parturin av ungdóminum hevur tað gott í Føroyum, men samstundis bendir okkurt á, at tey fáu, sum hava umfatandi trupulleikar, tykjast verri fyri. Vit kunnu staðfesta, at tað eru ung fólk í Føroyum, sum hava álvarsligar trupulleikar av rúsdrekka- og rúsevnamisnýtslu, harðskapi, prostitutión og øðrum lógarbrotum. Orsøkirnar til, at ung fólk enda í slíkum støðum, eru sum oftast fleirfaldar og torgreiddar. Í fleiri førum er talan um børn, sum eru vaksin upp í illa virkandi familjum, har tey ikki hava fingið neyðugu umsorganina. Í øðrum førum er talan um børn við umfatandi sálarligum sjúkum ella ADHD, autismu, o.t., sum hava ilt við at fóta sær, tí tey ikki hava fingið røttu hjálpina rættstundis. Talan kann eisini vera um ung, sum ikki hava fingið staðfest nakra sálarliga sjúku ella diagnosu og sum eru vaksin upp í vælvirkandi familjum, men har talan kann vera um goymdar avbjóðingar, sum viðføra, at tey koma á skeiva leið. Umframt hetta vísir tað seg at vera ein serlig avbjóðing, tá borgari við samansettum trupulleikum fær dóm til eftirlit hjá Almannaverkinum. Tørvur er á at skipa samstarvið við ákærumyndugleikan og Kriminalforsorgina øðrvísi, bæði áðrenn dómur er fallin, tá fyriskipanin skal fyrireikast, og meðan fyriskipanin virkar. Fleiri skipanir gera hvør í sínum lagi sítt fyri at veita viðgerð, hjálp og stuðul. Alt ov ofta ger seg tó galdandi, at almennu fyriskipanirnar ikki røkka hesum ungu, og at viðgerðartilboðini í Føroyum ikki megna at lofta og hjálpa hesum ungu. Hetta er ein avbjóðing, sum landsstýrið hevur sett sær fyri at taka í móti. Tí setti landsstýriskvinnan í almannamálum á sumri 2017 ein arbeiðsbólk við umboðum fyri Almannamálaráðið, Heilsu- og innlendismálaráðið, Almannaverkið, Psykiatriska depilin á Landssjúkrahúsinum og Kriminalforsorgina at orða tilmæli um, hvussu hesi ungu við víðfevndum og samansettum avbjóðingum kunnu fáa ta hjálp og tann stuðul sum eru neyðug. Arbeiðsbólkurin metir, at talan er um umleið 10 ung, sum hava samansetta tørvin, sum lýstur er í hesum tilmæli. Hetta eru ung, sum eru "kend" í skipanini. Ung, sum kanska í gjøgnum fleiri ár uttan nøktandi úrslit hava fingið ymisk stuðulstilboð, tænastur og viðgerðartilboð. Talan er um ung, sum fyrr í stóran mun fingu tilboð á stovnum uttanlands. Í 2014 var politiska ynskið, at so nógv tilboð, sum til ber, skuldu veitast í Føroyum, og at tað bert í heilt serligum førum skuldi vera neyðugt at veita tilboð uttanlands og einans, um einki nøktandi tilboð kundi veitast í Føroyum. Avgerðin í 2014 hevði fleiri atlit. Eitt atlit var, at børn og ung sambært Barnarættindasáttmálanum og Breksáttmálanum hava rætt til at fáa hjálp í egnum landi. Men onnur samfelagslig atlit lógu eisini til 2 grund fyri avgerðini. Føroyar hava vælútbúgvin fólk, sum hava ella kunnu fáa neyðugar førleikar til at veita borgarum, sum hava tørv á tí, fakliga hjálp og viðgerð. Fleiri størv innan hetta økið, kunnu viðvirka til, at hesir fakbólkar støðast í Føroyum, samstundis sum fleiri arbeiðspláss eisini hava onnur jalig hjáárin. Politiski myndugleikin viðurkendi tó eisini, at tað í ávísum førum framvegis er neyðugt at keypa tænastur uttanlands. Hetta til tess at tryggja, at borgarin fær neyðuga og dygdargóða hjálp. Eitt nú tá diagnosan og tørvurin eru so mikið samansett, at tað ikki er fakliga ráðiligt ella møguligt at skipa tilboð her á landi. Tískil varð eisini avgjørt, at heimild framhaldandi skuldi vera til at keypa tænastu uttanlands. Gongdin seinnu árini hevur verið tann, at tað eru skipað fleiri tilboð til børn og ung í Føroyum. Almannaverkið hevur skipað fleiri bú- og viðgerðartilboð til ung, sum hava tørv á tí. Eisini hevur Mentamálaráðið skipað serlig skúlatilboð kring landið, umframt, at Serligt Skipað Miðnám er stovnsett fyri at lofta næmingum, sum ikki megna vanliga skúlagongd á jøvnum føti við onnur børn og ung. Harumframt hevur heilsuverkið eisini raðfest psykiatriina og hevur serliga barnapsykiatriin fingið eitt munagott lyft seinnu árini. Harafturat eru stig tikin til at skipa serstaka rúsdrekkaviðgerð til børn og ung Tvørgeiraligt samstarv hevur eisini verið á breddanum seinnu árini og eru munagóð átøk so sum Tann góða tilgongdin, áðurnevnda Serliga Skipaða Miðnám og bú- og viðgerðartilboð fyri ung við sálarligum avbjóðingum, úrslit av góðum samstarvi millum myndugleikar, stovnar og fakbólkar. Myndugleikar og sjálvbodnir felagsskapir í Føroyum hava eisini seinnu árini lagt dent á sokallaði fyribyrgjandi átøk, eitt nú SSP, Fólkaheilsuráðið og Blái krossur, sum við upplýsing og kunning, skulu viðvirka til, at tað gerast færri ung, sum fáa trupulleikar við rúsdrekka og fremja lógarbrot. Hóast nógvar batar, kann arbeiðsbólkurin staðfesta, at tað framvegis eru ung, sum ikki verða loftað av verandi skipanum, og fremja lógarbrot av ymiskum slagi og eru í vanda fyri sær sjálvum og fyri onnur. Tí mælir bólkurin til, at eitt serligt átak verður gjørt fyri hesi - lutfalsliga fáu - ungu, sum hava ein heilt serligan tørv. Tilmæli Við støði í omanfyrinevndu viðurskiftum mælir arbeiðsbólkurin til, at landsstýrið fer undir eitt átak, sum hevur til endamáls stig- og miðvíst at lofta og hjálpa hesum ungu, sum hava umfatandi og samansettar sálarligar, sosialar og rústrupulleikar. Vísandi til, at tað eru fleiri myndugleikar og skipanir, sum hvør í sínum lagi veita ymiskar tænastur og viðgerðir, sum hesi ungu hava tørv á, mælir arbeiðsbólkurin til, at farið verður undir at skipa eitt tvørgeiraligt átak, har hvør myndugleiki sær átekur sær sín leiklut og sín part av umfatandi uppgávuni at lofta hesum ungu. 3 Arbeiðsbólkurin ásannar, at tað er torført at skipa og varðveita tvørgeiralig átøk og samstarv, og tí verður mælt til, at politisk avtala verður gjørd millum avvarðandi landsstýrisfólk, sum staðfestir, at politiskur vilji er til í felag at loysa uppgávuna. Harumframt eigur avtalan at nágreina leiklutin og uppgávuna hjá einstaka myndugleikanum soleiðis, at partarnir kunnu brúka orku uppá at loysa uppgávuna, heldur enn at stríðast um uppgávu- og ábygdarbýtið. Ítøkiliga verður mælt til, at eitt tvørfakligt og matrikkulleyst toymi - sum vit frameftir rópa Toymið verður sett burtur av til at taka sær av teimum ungu, og at Toymið verður skipað undir Almannaverkinum við serstakari játtan til endamálið. Uppgávan hjá Toyminum verður at fáa og varðveita samband við tey ungu og at virka sum bindilið millum tann unga og teir stovnar/myndugleikar, sum veita viðgerð og tænastur. Toymið skal tryggja, at ein viðgerðarætlan verður gjørd saman við tí unga og avvarðandi myndugleikum og stovnum. Viðgerðarætlanin skal gerast við støði í lívsstøðuni, tørvinum og ynskjunum hjá tí unga og skal fevna um fylgjandi viðurskifti: o o o o o o bústað, luttøku á arbeiðsmarknaðinum og/ella útbúgving, heilivágur/psykiatrisk viðgerð/sálarfrøðilig viðgerð viðgerð fyri rúsdrekka-/rúsevnamisnýtslu fíggjarviðurskifti sosial sambond og frítíðarítriv Í hesum tilmæli verða ymisku tættirnir og tilmælini lýst nærri eins og ein meira nágreinilig kostnaðarmeting fyriliggur. Arbeiðsbólkur og setningur Í arbeiðsbólkinum hava verið: Heini Petersen og Doris Bjarkhamar, Almannamálaráðið; Elkin Klettheyggj og Heðin Askham, Kriminalforsorgin; Tormóður Stórá, Psykiatriski Depilin; Fróði Jacobsen, Heilsu- og innlendismálaráðið, Hermann Mortensen, Almannaverkið; Heilsu- og innlendismálaráðið hevur samskift við umboð fyri Bláa Kross og Frelsunarherin, sum rekur nýggja viðgerðarheimið Frælsið á Eiði, um møguleikar fyri rúsviðgerð til hesi ungu. Bólkurin hevur samanlagt havt fýra fundir, har umboð fyri allar myndugleikar hava verið hjástødd. Arbeiðsbólkurin hevur eisini verið á vitjan í Mjørkadali og hevur m.a. eisini tosað við unglingar, sum eru í hesi støðuni og koma undir málbólkin. Johan Jansson, varastjóri á Landssjúkrahúsinum luttók á 4 einum fundi og Jan Simonsen, deildarstjóri í Heilsu- og innlendismálaráðnum, hevur eisini luttikið á einum fundi í arbeiðsbólkinum vegna Fróða Jacobsen. Harumframt hava umboð fyri Almannamálaráðið havt fundir við Almannaverkið. Eisini hevur bólkurin samskift skrivliga sína millum. Uppgávan hjá arbeiðsbólkinum var at gera lýsing av og tilmæli um: tørvin á einum tilboði, ið loftar hesum ungu samstarv millum myndugleikar, herundir uppskot til ábyrgdarbýtið millum hesar myndugleikar slag av viðgerð og mál við viðgerðini, undir hesum eisini virðisgrundarlag samstarv við avvarðandi starvsfólkahóp visitatión kostnaðarmeting Eftir ætlan skuldi bólkurin vera liðugur við arbeiði soleiðis, at tað kundi gerast klárt at seta í verk frá 1. januar 2018. Í sambandi við fíggjarlógararbeiðið 2018 gjørdist greitt, at landsstýriskvinnan í almannamálum mátti raðfesta onnur viðurskifti. Tilmælið er handað í apríl 2018. 5 2. Bakstøði og lýsing Sum nevnt í innganginum er í stóran mun talan um ein bólk av ungum við avbjóðingum, sum fingu tilboð uttanlands fram til 2014, tí nøktandi tilboð ikki vóru í Føroyum. Tá varð politisk avgerð tikin um at fara undir eina tilgongd við tí endamáli at bjóða fleiri tilboð í Føroyum. Tað tykist tó sum um, at tørvurin á tilboðum til ung við samansettum og størri avbjóðingum er vaksandi. Í hesum partinum fara vit at greiða nærri frá, hvørji tilboð eru til hendan bólk, og hvussu gongdin hevur verið á økinum seinnu árini. 2.1 Heildartilboð á donskum stovnum Áður var tað soleiðis, at um einki nøktandi stovnstilboð var í Føroyum, var heimild í § 16 stk. 1 í forsorgarlógini at innskriva børn og ung á stovnar ella stovnslíknandi fyriskipan, sum landsstýrið hevur gjørt avtalu við. Vanliga vóru danskir stovnar nýttir til endamálið og talan var um sokallaði heildartilboð, har tey ungu, umframt at fáa sosialpedagogiska viðgerð, búvenjing og meting um arbeiðsførleika, eisini ofta fingu psykiatriska viðgerð og skúlaundirvísing. . Tað vóru serliga børn og ung við m.a. autismu, ADHD, sálarsjúku, depressión, atferðartrupulleikum/kriminellum atburði og/ella rúsevnamisnýtslu, sum fingu hesi tilboð í boði. Ofta var talan um, at persónar stríddust við fleiri av hesum avbjóðingum. Í 2014 varð lógin broytt soleiðis, at § 16 einans umfatar bútilboð til persónar, ið sambært rættarúrskurði skulu sinniskannast, sambært rættarúrskurði ella dómi skulu setast í varda fyriskipan ella vera undir eftirliti ella sum treyt fyri ákæru, afturtøku ella royndarleyslating, verða settir í varda fyriskipan ella vera undir eftirliti. Rættarskipanin kann taka avgerð við dómi, rættarúrskurði ella sum ein fyristingarlig avgerð. Dómsvaldið brúkar henda møguleika, tá mett verður, at borgarin ikki er egnaður til dóm ella um mett verður, at borgarin er egnaður til dóm, men fær onki burturúr einum dómi við fongsulrevsing og tí heldur eigur at fáa eitt stovnspláss við sosialpedagogiskari viðgerð, og/ella psykiatriska viðgerð ella rúsviðgerð. Samstundis fekk landsstýrismaðurin heimild í § 27 í forsorgarlógini til at skipa bú- og viðgerðartilboð til borgarar við týðandi likamligum ella sálarligum breki ella umfatandi sosialum trupulleikum í Føroyum. § 27 heimilar eisini landsstýrismanninum at keypa tænastur uttanlands í teimum førum, tá talan er um borgarar, sum hava so mikið umfatandi og samansettar trupulleikar, at nøktandi tilboð ikki kann skipast til viðkomandi her á landi. Lógarbroytingin staðfesti samstundis meginregluna um geiraábyrgd. Sambært geiraábyrgdini hevur Almannaverkið heimild at veita sosialpedagogiska viðgerð, men ikki sjúkrahúsviðgerð, sum er málsøki hjá Heilsu- og innlendismálaráðnum ella skúla undirvísing, ið er málsøki hjá Mentamálaráðnum. Tá tilboð verða keypt uttanlands, er tó framhaldandi talan um heildartilboð, sum Almannaverkið keypir. 6 2.2 Politiskt ynski um samskipaði tilboð í Føroyum Fyri at børn og ung, sum hava tørv á tí, framhaldandi skulu fáa heildartilboð varð í lógaruppskotinum víst á týdningin av, at viðkomandi myndugleikar - serliga Almannaverkið, Sernám og Psykiatriski depilin - fóru undir at samstarva um at fáa skipað tilboð soleiðis, at tilfeingi og førleikar kunnu samskipast tvørtur um málsøki og geirar. Fram til 2014 var játtanin til tilboðini lógarbundin. Aftaná lógarbroytingina er játtanin til § 27 ein rakstrarjáttan og kunnu útreiðslur til bú- og viðgerstovnar ikki verða bornar, um játtan ikki er til staðar. Hetta merkir so eisini, at Almannaverkið ikki kann stovna fleiri tilboð ella keypa tilboð uttanlands, hóast borgarar hava tørv á tilboðum, um játtanin ikki er til tilboðini. Borgarar eru tískil á bíðilista til hesi tilboð. Játtanin til § 16 í forsorgarlógini er framvegis lógarbundin, orsakað av, at Almannaverkið skal veita tilboðið, tá dómsvaldið hevur tikið avgerð. Talvan niðanfyri vísir tal av borgarum, sum hava og fáa tilboð sambært § 16 og § 27 í forsorgarlógini og útreiðslurnar av hesum tilboðum í tíðarskeiðinum 2009 - 2018. Talvan omanfyri vísir, at samanlagt fáa 29 borgarar tilboð í 2017 og eru hetta fleiri enn í 2009, tá 21 borgarar fingu tilboð sambært § 16. Í tíðarskeiðinum 2009-2013 vóru tað í miðal 19 borgarar, sum 7 fingu tilboð sambært § 16. Samlaðu útreiðslurnar til hesi tilboð eru eisini hækkaðar úr 10,6 mió.kr. í 2009 til 30 mió.kr. í 2017.1 Eisini vísir talvan, at fleiri tilboð eru skipað í Føroyum síðani 2014, tá avgerðin um at skipa fleiri tilboð í Føroyum varð tikin. Í dag eru 19 borgarar, sum fáa bú- og viðgerðartilboð í Føroyum sambært § 27 meðan 2 borgarar fáa tilboð uttanlands. 2 Útreiðslurnar til hesi tilboð eru hækkaðar úr 5 mió.kr. og til 19,3 mió.kr. frá 2014 og til 2017. Hinvegin vísir talvan eisini, at talið av borgarum, sum fáa tilboð sambært § 16 er vaksandi og at útreiðslurnar til hesar fyriskipanir eru hækkaðar úr 1,4 mió.kr. til 10,7 mió. kr., í tíðarskeiðinum 2014 og til 2017. Hetta merkir, at tað eru fleiri, sum vegna dóm ella rættarúrskurð fáa tilboð og at tilboðini til hesi eru vorðin dýrari. Mett verður, at í tíðarskeiðinum 2009-2013 vóru umleið 2 borgarar um árið sum vegna dóm ella rættarúrskurð hava fingið tilboð, meðan talið er í miðal 5 persónar um árið frá 2014 til í dag. Um hugt verður at dagsprísi, finnast dømi um, at dagsprísurin í tíðarskeiðinum 2009 til 2013, lá frá at vera 685 kr. og upp í 7.339 kr. Tað er ójavnt, hvat hesin dagsprísurin fevndi um. Talan kann vera um sosialpedagogisk tilboð og/ella psykiatriska viðgerð, skúlaundirvísing, búvenjing og meting av arbeiðsførleika. Í tíðarskeiðinum frá 2014 til 2017 liggur dagsprísurin at vera frá 40 kr. til at vera 10.644 kr. Dagsprísurin undir § 16 og § 27 uttanlands kann framhaldandi umfata tað sama, meðan dagsprísurin fyri § 27 í Føroyum ikki umfatar skúlaundirvísing ella psykiatriska viðgerð. 2.3 Samanumtøka - tørvurin tykist vera vaksandi Samanumtikið kann staðfestast, at samlaða talið av borgarum, sum fáa tænastur er hægri í dag enn í 2014, tá avgerð varð tikin um at stovna fleiri tilboð í Føroyum. Tað eru framhaldandi borgarar, sum fáa tilboð uttanlands. Staðfestast kann eisini, at talið av borgarum, sum vegna dóm ella rættarúrskurðfáa tilboð frá Almannaverkinum er vaksandi. Samlaðu útreiðslurnar til tilboðini eru eisini hækkaðar úr 10,6 mió.kr. til 30 mió. kr. í tíðarskeiðinum 2009-2017. 1 Útreiðslurnar í tíðarskeiðinum frá 2009 -2014 fevna um heildartilboð uttanlands, meðan útreiðslurnar av § 27 tilboðum í Føroyum frá 2014 og til 2017 einans fevna um bú- og viðgerðartilboð, sum Almannaverkið veitir 2 Viðmerkjast skal, at á fíggjarlógini fevnir kontoin Virksemi uttanlands eisini um útreiðslur sambært skjali A L. nr. 717 frá 18. november 1987 um heildarveiting til føroyska almannaøkið, har landskassin rindar útreiðslur fyri føroyingar á stovni í Danmark v.m. Hesar útreiðslurnar hava onki við § 16 ella § 27 tilboð at gera og er játtanin og útreiðslurnar ikki tiknar við her. Talan eru føroyingar, sum ikki eru komnir heim til Føroyar aftur síðani 1960'-70 árini tá nógvir føroyingar fingu stovns pláss á á eitt nú Rødbygård, Ongin nýggjur borgari kemur undir hesa skipanina. 8 3. Tey ungu hava tørv á einum tyssi av tillagaðum tilboðum Í triðja parti lýsir arbeiðsbólkurin eina røð av tilboðum, ið vit meta mugu vera til taks hjá teimum ungu, sum stríðast við hesar álvarsligu fleirtáttaðu avbjóðingar. Í sambandi við at tilmælið varð orðað hevur arbeiðsbólkurin gjørt metingar av, hvussu mong ung talan er um, sum hava víðfevndar sálarligar og sosialar trupulleikar og samstundis eru í álvarsligum trupulleikum av rúsdrekka- og rúsevnamisnýtslu. Arbeiðsbólkurin metir, at tað í løtuni eru áleið 10 ung, sum hava tørv á einum øðrvísi tilboði enn tað almenna kann bjóða í dag og sum hetta tilmælið fevnir um. Metingin byggir á royndir og vitan hjá umboðunum í arbeiðsbólkinum til tey ungu, sum javnan í sínum lívi hava verið og framvegis eru í sambandi við ymsu geirarnar: Tey ungu hava øll fingið hjálp bæði í psykiatriini og í Almannaverkinum og fleiri teirra eru kend í Kriminalforsorgini vegna lógarbrot. Meginparturin av hesum eru mannfólk í aldrinum 18-30 ár, men arbeiðsbólkuirn metir eisini, at tað eru einstøk ung undir 18, sum høvdu havt gagn av einum øðrvísi tilboði. Talan er um ung, sum stríðast við ymiskar, samansettar og sera umfatandi trupulleikar, eitt nú: o o o o o o o Sálarórógv/psykiatriska diagnosu Atferðartrupulleikar Umsorganarsvík Menningartarn Rúsdrekka ella rúsevnamisnýtslu Lógarbrot Avvíkjandi seksuellan atburð Samanumtikið er talan um ung við víðfevndum trupulleikum, sum ikki megna at taka hond um seg sjálvan og sum harvið kunnu vera til vanda bæði fyri seg sjálvan og onnur í samfelagnum. Sum víst varð á omanfyri, eru tað eisini ung, sum eru dømd til stovnstilboð og hevur Almannaverkið skyldu til at veita teimum eitt tilboð. Í tilgongdini at evna til hetta tilmælið, hevur arbeiðsbólkurin tosað við ung, sum sótu í varðhaldi í Mjørkadali og sum hava tilknýti til ymiskar myndugleikar. Eitt, sum tey ungu sjálvi vístu á er, at tey kenna tað sum um, at tey eru slept uppá fjall og at tey skulu brúka eina rúgvu av tíð og orku uppá at finna fram til, hvør hevur ábyrgd av hvørjum og at senda umsóknir v.m. til ymiskar myndugleikar. Teirra fatan var, at tað átti at verðið staðfest, hvør skal taka hond um tey, møta teimum, har tey eru, og sum tey kunnu venda sær til at fáa hjálp. Kriminalforsorgin hevur víst á, at tað er ein trupulleiki, at tá tey ungu hava verið í varðhaldinum, so mangla nøktandi tilboð og møguleikar, tá tey koma út. Nøkur teirra hava ongan bústað, onnur hava onki arbeiði ella útbúgving og fella tey tískil ofta á somu óhepnu rás. 9 Vantandi tilboðini kunnu í roynd og veru hava ta avleiðing, at tey aftur fremja lógarbrot til tess at koma aftur í varðhaldið, tí lívið kenst so trupult, at einasti útvegur er at koma aftur í Mjørkadal, har karmarnir eru støðugir og gerandisdagurin í einari fastari legu. Almannaverkið vísir á, at tey hava trupulleikar við at hýsa teim ungu, tí tað vanta nógv búpláss, og at tað kann vera trupult at varðveita leigumál til hesi ungu. Harumframt verður víst á, at tey ungu, sum hava búpláss, hava umfatandi tørv á eitt nú rúsevnaviðgerð og er hetta ein viðgerð, sum Almannaverkið í løtuni ikki hevur førleikar ella játtan til at veita. Eisini kann tað vera torført at fáa tey ungu í arbeiði ella í útbúgving, tí tey hava ringt við at fasthalda tilknýtið til arbeiðsmarknaðin ella útbúgvingarstovnarnar. Nógv av teim ungu hava harafturat fíggjarligar trupulleikar at dragast við orsakað av skuld. Almannaverkið hevur somuleiðis víst á, at tað eru avbjóðingar í mun til skylduna at veita teim ungu, sum eru dømd, nøktandi tilboð. Sum lýst omanfyri hevur ein stórur partur av teimum ungu eisini viðgerðarkrevjandi psykiatriskar avbjóðingar at stríðast við. Nøkur teirra fáa viðgerð í Psykiatriini, men orsakað av, at tey ikki hava fastan bústað og í heila tikið ikki ein skipaðan og innihaldsligan gerandisdag, kann tað vera torført at veita teimum neyðuga og støðuga viðgerð. Samanumtikið er talan um ung fólk, sum hava umfatandi, men ymiskar og samansettar trupulleikar. Tískil eisini tørv á ymiskari hjálp, viðgerð og stuðli. Felags er tó, at øll hava tørv á at fáa skipað viðurskifti viðvíkjandi: o o o o o o bústaði, luttøku á arbeiðsmarknaðinum og/ella útbúgving, heilivági/psykiatriskari viðgerð /sálarfrøðiligari viðgerð viðgerð fyri rúsdrekka- ella rúsevnamisnýtslu fíggjarviðurskiftum sosialum sambondum og frítíðarítrivum Seinni verður innihaldið lýst nærri og grundgivið. 3.1 Ung dømd Sum víst á í innganginum hevur Almannaverkið skyldu til at veita tilboð til persónar, sum dómsvaldið hevur avgjørt skulu hava tilboð. Tað er dómsvaldið, ið áleggur Almannaverkinum eina skyldu, men tað er Almannaverkið, ið visiterar viðkomandi borgarar á rætta stað. Tað vil siga, at Almannaverkið skal syrgja fyri, at borgararnir fáa hóskandi tilboð, ið samsvara við tað, ið ásett er í dóminum. Almannaverkið hevur víst á, at tað eru ávísar avbjóðingar at liva upp til skylduna at veita tilboð til hesar borgarar í Føroyum. Ein avbjóðing er samskiftið millum dómsvaldið og Almannaverkið, har tað kann ganga ov long tíð frá dómur er sagdur til at Almannaverkið fær boð um at tilboð skal veitast einum borgara. Almannaverkið hevur ikki tøk pláss á bú- og viðgerðarstovnum ella vardum bústøðum. Tískil er 10 neyðugt at finna pláss umframt at innihaldið í tilboðnum eisini skal skipast í hvørjum einstøkum føri. Harumframt kann tað veraa ein avbjóðing at røkka borgaranum við sosialpedagogiskari viðgerð og serliga trupult kann tað gerast, tá borgarin eisini skal hava viðgerð frá øðrum myndugleikum - eitt nú psykiatriska viðgerð ella rúsviðgerð. Tað er eisini ógreitt, hvussu farast skal fram, um tað vísir seg, at Almannaverkið áðrenn tíðarskeiðið fyri eftirlitið er farið metir, at ongi útlit eru fyri at røkka endamálinum við fyriskipanini. Samanumtikið metir Almannaverkið, at tørvur er á at fáa meira skipað samstarv og samskifti millum ákærumyndugleika og Kriminalforsorgina bæði áðrenn dómur er fallin, tá fyriskipanin skal fyrireikast og meðan fyriskipanin virkar. Eisini hevur tað víst seg, at Almannaverkið hevur trupult við at handfara dómar, ið snúgva seg um sokallaða 'ungdomssanktion' sbrt. § 74 a í revsilógini. Hóast dómsvaldið hevur heimild at døma hesa revsing í Føroyum, hevur forsorgarlógin ongar heimildir, ið eru serliga ætlaðar til hesa revsing av ungum undir 18 ár. Av hesum ávum er torført hjá Almannaverkinum til fulnar at røkja skylduna at veita tilboð til hesar borgarar í Føroyum. Almannaverkið hevur tó enn møguleika at senda ávísar borgarar av landinum, men hendan loysnin er ikki altíð tann skynsamasta, sæð í mun til tørv og ressursir annars. Almannamálaráðið ásannar, at heimildir vanta í verandi sosialu lóggávuni, og av hesum ávum er Almannamálaráðið í løtuni í holt við at gera eina tænastulóg og eina lóg um tvingsil, ið samanlagt fer at veita Almannaverkinum betri og meir fjølltáttaðar møguleikar í mun til at røkja skylduna at taka ímóti borgarum sbrt. § 16 í revsilógini smb. § 16 í forsorgarlógini. Ítøkiliga er støðan tann, at Almannaverkið hevur tørv á fleiri heimildum, til tess at røkja skylduna sambært § 16. Meðan revsilógin í høvuðsheitum er tann sama í Føroyum og í Danmark, er stórur munur á sosialu lóggávuni í báðum londum. Eitt nú er ikki útgreinað í føroyskari lóggávu, hvussu ein lukkaður stovnur í Føroyum skal virka og á hvønn hátt ein stovnur kann læsast. Fleirtáttaðar heimildir vanta á økinum og løgtingsins umboðsmaður hevur eisini víst á hetta á síni eftirlitsvitjan á stovnum undir Almannaverkinum í 2007. 3.2 Tvingsilsnýtsla í sambandi við sosialpedagogiska viðgerð Almannaverkið hevur somuleiðis víst á, at tørvur er á greiðari lógarheimild fyri at kunna taka neyðug stig, tá talan er um borgarar, sum ikki vilja ella megna at luttaka í viðgerðini á eitt nú bú- og viðgerðartilboði. Eitt nú kann tað vera torført at halda teim ungu frá rúsdrekka ella rúsevnum, sum so aftur kann hava við sær, at tann ungi ikki kann røkkast við sosialpedagogiskari viðgerð ella psykiatriskari viðgerð. Arbeiðsbólkurin hevur viðgjørt spurningin um, hvørt tað skal vera møgulig at afturhalda ungum í bútilboðnum til sosialpedagogiska viðgerð, rúsviðgerð ella aðra viðgerð. 11 Á almennum grundarlagi er heimild at nýta tvingsilsinntriv skipað í forsorgarlógini við tilhoyrandi kunngerð um valdsnýtslu á stovnum fyri fólk við víttfevnandi likamligum ella sálarligum breki. Heimild er fyri at taka avgerð um, at ein borgari skal setast á afturlatnan stovn. Sambært § 3 í kunngerð um valdsnýtslu á stovnum fyri fólk við víttfevndum likamligum ella sálarligum brekum eigur heimildin at seta á afturlatnan stovn tó bert at nýtast sum liður í eini viðgerðarætlan, og bert um tiltakið er alneyðugt til tess at forða fyri, at viðkomandi skaðar seg sjálvan ella onnur, og at tað ikki hevur verið møguligt á ráðiligan hátt at forða hesum við øðrum hóvligari ráðum. Tað er somuleiðis heimild fyri at halda borgarum føstum, um støðan gerst bráðfeingis og hættislig, sum ásett er í kunngerðini. Sum nevnt omanfyri vanta sum heild ásetingar um tvingsilsinntriv í lóggávu, galdandi fyri forsorgarlógina. Tískil eru heimildirnar hjá myndugleikanum í mun til t.d. ung, ið búgva á stovni, ið myndugleikin varðar av, skerdar. Myndugleikin hevur tó altíð rætt at nýta neyðverju og neyðrætt. Bæði hugtøkini eru skipað í revsilógini. Neyðverja gevur myndugleikanum ein lógartryggjaðan rætt at nýta lutfalsligan tvingsil, tá starvsfólk eru undir álopi og ikki kunnu fáa hjálp frá løgregluni. Støðan skal vera bráfeingis og hættislig. Neyðrættur merkir, at ein gerð, ið vanliga er revsiverd, er órevsiverd, um so er, at gerðin verður mett neyðug til tess at forða fyri, at ein persónur ella ogn verður fyri stórum skaða. Eitt nú hava starvsfólk loyvi at bróta seg inn á eitt kamar um eldur er í ella støðan er bráðfeingis og hættislig av øðrum ávum. Harafturat hevur myndugleikin eina heimild at skipa viðurskiftini á stovninum uttan lógarheimild. Talan er um reglur, ið snúgva seg um skilhald og sum skulu tryggja, at stovnurin virkar eftir ætlan. Hetta er galdandi fyri eitt nú búfelagsskapir, sambýli o.a. Heimildin er torfør og liggur uppat viðurskiftum, ið annars krevja greiða lógarheimild - t.d. inntriv, ið mugu metast sum tvingsil ella frælsistøka. Folketingets Ombudsmand sigur soleiðis um evnið í einari frágreiðing frá 2010: Det vanskelige er imidlertid hvad anstaltsforholdet giver hjemmel til. For det første skal reguleringen være båret af saglige hensyn, og den må ikke gå videre end nødvendigt af hensyn til institutionens formål og virksomhed. For det andet gælder også her almindelige forvaltningsretlige grundsætninger, herunder om proportionalitet og om at forskelsbehandling skal være sagligt begrundet. Og for det tredje kan borgernes frihedsog menneskerettigheder, først og fremmest i Grundloven og Den Europæiske Menneskerettighedskonvention (EMRK), medføre nogle væsentlige begrænsninger i hvordan man ud fra anstaltsforholdet kan regulere borgernes forhold. 12 Tískil kann sigast, at ein stovnur kann gera reglur um nýtslu av rúsdrekka, rúsevnum og onnur viðurskifti, ið hava við stovnin at gera. Eisini nær friður skal valda á stovninum o.a. Tó er, sum nevnt omanfyri, torført hjá starvsfólki at nýta heimildina og frægasta loysnin er heldur at skipa viðurskiftini í lóggávu, soleiðis at ivi ikki er um, nær heimildin er í lagi og nær hon fer ov langt. Sum dømi ber ítøkiliga til at áseta, at heimild er í lóggávu at gera skilhaldsreglur og samstundis áseta, hvussu vítt hesar reglur kunnu fara. 3.3 Bústaðartilboð Almannaverkið kann sambært forsorgarlógini veita bústaðartilboð til borgarar, sum hava týðandi likamlig ella sálarlig brek ella umfatandi sosialar trupulleikar. Bútilboðini verða skipað sum fyribils tilboð sambært § 27 og meira varandi tilboð sambært § 32. Endamálið við fyriskipanum sambært § 27 er við viðgerð og stuðli at menna og uppbyggja sosialar og persónligar førleikar og at menna borgaran til í størst møguligan mun at klára seg sjálvan í egnum bústaði ella í einum vardum bústaði. Varandi vardur bústaður kann sambært § 32 í forsorgarlógini veitast persónum, sum hava týðandi likamligt ella sálarligt brek ella víttfevnandi sosialar trupulleikar. Bústaðirnar verða sum búfelagsskapur, sambýli ella røktarbústaður. Harumframt veita sjálvbodnir felagsskapir serlig bútilboð til persónar við víttfevnandi sosialum trupulleikum, sum ikki eru førir fyri at útvega ella fasthalda ein varandi bústað. Serligu bútilboðini verða partvíst fíggjað av stuðli, sum sjálvbodnu felagsskapirnir fáa sambært § 32 e í forsorgarlógini. Borgarar, sum hava ein bústaðarsosialan tørv, hava eisini møguleika fyri umvegis Almannaverkið at fáa tillutað ein bústað frá almenna bústaðarfelagnum "Bústaðir". Almannaverkið kann tilluta 5.hvørja íbúð hjá Bústøðum. Almannaverkið hevur sambært § 16 í forsorgarlógini skyldu at veita bústaðartilboð sbrt. §§ 27 og 32 til persónar, ið sambært rættarúrskurði skulu sinniskannast, sambært rættarúrskurði ella dómi skulu setast í varda fyriskipan ella vera undir eftirliti ella sum treyt fyri ákæru afturtøku ella royndarleyslating verða settir í varda fyriskipan ella undir eftirlit. Rættarskipanin kann taka avgerð við dómi, rættarúrskurði ella sum ein fyrisitingarlig avgerð sbrt. § 49, stk. 2 í revsilógini. Almannaverkið hevur skyldu at laga seg eftir avgerð rættarinnar og veita hesum borgarum tilboð. Í roynd og veru merkir hetta, at hesir borgarar ikki verða settir á ein bíðilista sum aðrir borgarar, ið fevndir eru av forsorgarlógini. Almannaverkið hevur ábyrgd av, at stovnurin ella bústaðurin hevur neyðuga trygdarfyriskipan og, um neyðugt, virkar sum afturlatin stovnur ella bústaður. Á tann hátt er tað Almannaverkið, ið ítøkiliga visiterar viðkomandi borgara á rætta stað. Um Almannaverkið ikki metir seg kunna hýsa viðkomandi 13 undir nøktandi umstøðum, er heimild fyri, at Almannaverkið rindar fyri uppihald til borgaran á hóskandi stovni uttanlands. Onkur av teim ungu, sum tilmælið fevnir um, hava ongan bústað, summi búgva á sofum hjá vinum og kenningum, meðan onkur hevur bústað á Herberginum, sum er skipað sambært forsorgarlógini, og sum Frelsunarherurin rekur. Eisini eru nøkur, sum búgva í sjálvstøðugari íbúð, sum tey leiga frá privatum, men hava torført við at varðveita bústaðin, orsakað av vantandi strukturi í gerandisdegnum, og tí tey hava torført við at "halda" íbúðina og at halda gjaldsavtalur v.m. Eisini eru ung, sum búgva á bú- og viðgerðarstovni og stovnslíknandi fyriskipan, sum eru skipað sambært forsorgarlógini. Endamálið við hesum fyriskipanum er við viðgerð og stuðli at menna og uppbyggja sosialar førleikar og at menna ein borgara í størst møguligan mun at klára seg sjálvan í egnum bústaði ella í vardum bústaði. Kriminalforsorgin kann ikki royndarleyslata fólk, uttan at tey hava hóskandi bústað. Í Danmark eru sokallaði pensionat, har tey ungu kunnu búleikast í eitt avmarkað tíðarskeið, áðrenn tey so líðandi fara út aftur. Henda møguleika hevur Kriminalforsorgin ikki í Føroyum. Tí verða tey ungu noktað royndarleyslating ella leyslatin til ivasom búpláss, sum tey hava torført við at varðveita. Í sambandi við arbeiðið hevur arbeiðsbólkurin, sum áður nevnt, verið á vitjan í Mjørkadali. Stórur partur av hølunum har stendur óbrúktur og tað hevði borið væl til at skipa pensionat ella útslúsingartilboð, sum kundu verið atkomulig fyri bæði tey sum hava verið í varðhaldi og fyri onnur ung, sum hava líknandi avbjóðingar. Sum lýst omanfyri eru fleiri bú- og viðgerðarstovnar skipaðir í Føroyum síðani 2014 og veitir Almannaverkið í løtuni 19 borgarum tilboð. Almannaverkið hevur víst á, at nøkur av teim ungu, sum fáa bútilboð mangla eitt nú rúsevnisviðgerð og psykiatriska viðgerð og tí hevur Almannaverkið torført við at røkka teim ungu við sosialpedagogiskari viðgerð einans. Tørvur er tískil á, at samstarv er við aðrar myndugleikar um m.a. psykiatriska viðgerð og rúsevnisviðgerð. Víst hevur verið á dømi um gott samstarv millum Almannaverkið og Psykiatriska depilin í mun til viðgerð til ung við sálarligum trupulleikum, sum fáa tilboð á einum bú- og viðgerðarstovni, sum er skipaður sambært § 27. Endamálið við hesum tilboði er at skapa fortreytir fyri, at ung við víttfevndum sálarligum trupulleikum kunnu taka aktivan lut í egnum viðurskiftum og luttaka á jøvnum føti við onnur í samfelagnum. Dentur verður lagdur á at stuðla tí unga at fáa ein gevandi og mennandi gerandisdag við m.a. eisini at hjálpa teimum at fara undir útbúgving, koma í arbeiði ella okkurt annað. Bú- og viðgerðarstovnurin hevur tætt samstarv og samband við Psykiatriska depilin, sum veitir teim ungu psykiatriska viðgerð og Mentamálaráðið/Sernám, ið veitir nøkrum av teim ungu skúlatilboð. Á henda hátt verður í felag miðað eftir, at tey ungu stig- og miðvíst fáa eitt sjálvstøðugt lív við einum gevandi og mennandi gerandisdegi á jøvnum føti við onnur ung. 14 Arbeiðsbólkurin hevur viðgjørt møguleikan fyri at skipa ein bú- og viðgerðarstovn, sum burturav skal hýsa málbólkinum í tilmælinum og er samdur um at mæla frá, at málbólkurin verður samlaður á einum stovni. Heldur skal miðast eftir, at tey ungu, sum ikki hava ein fastan bústað ella búpláss frá Almannaverkinum, fáa ein fastan bústað í sjálvstøðugari íbúð við stuðulstilboði frá Almannaverkinum og øðrum myndugleikum Almannaverkið hevur samband við onkrar danskar stovnar, sum hava sokallaðar matrikkul leysar stovnar (verkætlanir) har starvsfólkabólkar (task-forces) skipa ymisk tilboð kring um í landinum, sum ikki eru knýtt at einum ávísum matrikli. Nøkur leiga eitt summarhús í eitt ávíst tal av vikum og viðgerðin fer so fram í nærumhvørvinum við at brúka náttúruna. Hetta kundi t.d. verið á útoyggj. Almannaverkið hevur fyrr keypt tænastur frá líknandi stovnum í Danmark og metir, at slíkar fyriskipanir kunnu skipast í Føroyum. Forsorgarlógin heimilar, at vit eisini í Føroyum skipa líknandi tilboð. Sambært § 27 kunnu sokallaðar stovnslíknandi fyriskipanir, sum m.a. fevna um smidlig tilboð, ið eru knýtt at einum verandi tilboði, har heimabúgvandi persónar kunnu koma til ávísar fyriskipanir, ella har tilboðini, ið bú- og viðgerðarstovnur veitir, verða veitt í heiminum hjá viðkomandi. Hinvegin metir arbeiðsbólkurin avgjørt, at myndugleikarnir eiga at taka støðií royndunum frá tí samstarvinum og arbeiðsháttinum, sum er á bú- og viðgerðarstovnunum fyri ung við sálarligum avbjóðingum, í sambandi við, at hesi ungu skulu hava eina hjálpandi hond. 3.3.1 Samanumtøka - ein tryggur bústaður er ein fyritreyt fyri menning Arbeiðsbólkurin er samdur um, at ein fastur bústaður er ein fyritreyt fyri, at tey ungu kunnu loftast og fáa neyðuga viðgerð. Tískil er alneyðugt at skipa soleiðis fyri, at tey ungu fáa ein virðiligan og fastan bústað. Bólkurin mælir til, at arbeitt verður miðvíst við at útvega teim ungu ein fastan bústað og seta inn við tænastum og viðgerðum, sum gera tað møguligt hjá teim ungu at varðveita bústaðin. Mælt verður til, at arbeitt verður í størri mun við sokallaðum matrikkul leysum stovnum, sum verða skipaðir sum stovnslíknandi fyriskipanir sambært § 27 í forsorgarlógini. Samstundis metir bólkurin, at eitt heildartilboð er avgerandi fyri, at tey ungu kunnu fáa og varðveita ein bústað. Tískil er alneyðugt at arbeitt verður miðvíst við øllum lívsins viðurskiftum rundanum borgaran soleiðis, at borgarin kann varðveita sín bústað. 3.4 Luttøka á arbeiðsmarknaðinum ella útbúgving Arbeiðsbólkurin er av tí fatan, at tað hevur alstóran týdning, at hesi ungu hava ein gerandisdag, sum øll onnur. At tey hava eitt arbeiði at fara til ella eru undir útbúgving. At vera virkin kann í sjálvum sær skapa størri sálarligan trivnað og nøgdsemi og er við til at fáa ein skipaðan gerandisdag. Tað er á arbeiðsplássinum ella í skúlanum at sosial bond verða knýtt og sosialar spælireglur verða lærdar. 15 Samanumtikið hava tey ungu, sum hetta tilboðið skal fevna um, ógvuliga trupult at fáa og varðveita eitt arbeiði av fleiri orsøkum, sum longu eru nevndar omanfyri. Tey hava tí ofta hjálp fyri neyðini. Føroyski arbeiðsmarknaðurin er eins og í øðrum londum broyttur nakað seinnu árini. Tað eru alsamt fleiri størv, sum krevja útbúgvingar av ymiskum slagi og tað eru eisini alsamt fleiri bóklig krøv til ymiskar handaligar útbúgvingar. Harumframt verður tað í stóran mun lagt upp til, at øll í minsta lagi skulu hava eitt miðnámsskúlaprógv. Nógv av teimum ungu hava eina trupla skúlasøgu at dragast við, tí tey hava havt torført við at fóta sær í skúlaskipanini. Nøkur av teim ungu hava ikki eitt fólkaskúlaprógv. Tað eru ávís skúlatilboð, sum eru málrættaði til borgarar. Eitt nú bjóðar Dugni skúlatilboð, fyrireiking til 9. flokk og 9. flokk. Somuleiðis er fólkaskúlin eisini ein møguleiki. Í fleiri kommunum hevur kvøldskúlin eisini tilboð um skeið í einstøkum lærugreinum. Gjøgnum árini hava nógv ung fingið møguleika at fáa arbeiði umborð á skipum, men í takt við, at tað eru vorðin færri skip og tøknin hevur tikið yvir fleiri funktiónir umborð, samstundis sum krøvini til manningina gerast størri, so eru tað avmarkaðir møguleikar hjá teim ungu at sleppa til sjós. Tað hevur víst seg, at nøkur av teim ungu longu á ungum árum hava skipað eina dupulta tilveru - eina á sjónum og eina á landi. Onkur hevur ikki trupult við at vera rúsfrí, meðan tey eru á sjónum, men megna ikki tilveruna uttan at rúsa seg, meðan tey eru heima. Ein møguleiki er tí at sleppa til sjós og so fáa røttu karmarnar um gerandislívið, tá ið tey eru í landi. Almannaverkið umsitur skipanina við arbeiðsfremjandi tiltøkum, ið hevur til endamáls at stuðla undir, at borgarar, sum hava skerdan arbeiðsførleika, men sum Almannaverkið metir kunnu uppihalda sær sjálvum, kunnu luttaka á vanliga arbeiðsmarknaðinum. Skipanin inniheldur eina røð av møguleikum fyri, at tann ungi kann fáa hjálp/stuðul/ráðgeving til at koma út á vanliga arbeiðsmarknaðin ella fara undir útbúgving. Talan kann vera um útbúgvingar heilt frá grundini - t.v.s. ein persónur kann fáa stuðul at taka fráfaringarroynd fólkaskúlans og eisini til eftirfylgjandi útbúgvingar so miðnám, yrkisútbúgving og aðrar førleikagevandi útbúgvingar. Arbeiðsfremjandi tiltak kann eisini vera á sjálvum arbeiðsmarknaðinum við eini avklárandi arbeiðsroynd har kannað verður, hvat borgarin megnar ella arbeiðsvenjing, sum er meira sum eitt vanligt arbeiði, har Almannaverkið í eina avmarkaða tíð rindar lønina. Tillagað starv er ein varandi fyriskipan á vanliga arbeiðsmarknaðinum, har arbeiðsgevarin rindar løn fyri tað, sum arbeiðstakarin leggur eftir seg á arbeiðsplássinum, og har Almannaverkið rindar eitt lønarískoyti, soleiðis at inntøkan svarar til sáttmálaløn. Arbeiðsfremjandi tiltøk eru vanliga ikki hóskandi til persónar, sum eru í eini misbrúksstøðu, men tað er Almannaverkið, sum metir, um viðkomandi megnar at fullføra eina útbúgving ella kann standa seg á arbeiðsmarknaðinum. 16 Veiting um mánaðin eftir skatt og gjøld, sbrt. lóg um arbeiðsfremjandi tiltøk (umleið) 11.800 Forsyrgjaraskyldu mótvegis børnum - búgva einsamøll Forsyrgjaraskyldu mótvegis børnum - sambúgvandi 9.700 25 ár og eldri, uttan børn - búgva einsamøll 10.200 25 ár og eldri, uttan børn - sambúgvandi 7.600 Yngri enn 25 ár, uttan børn - býr ikki hjá foreldrum 6.500 Yngri enn 25 ár, uttan børn - býr hjá foreldrum 4.300 Viðm.: tey, sum hava børn, kunnu umframt veitingarnar omanfyri eisini fáa eina røð av barnastuðlum Tey, sum eru undir yrkisútbúgving fáa vanliga lærlingaløn (har Almannaverkið vanliga rindar ein part av lønini), men tey kunnu eisini undir ávísum umstøðum fáa sáttmálaløn. Tey, sum eru í tillagaðum starvi, fáa vanliga sáttmálaløn innan yrkið har tey arbeiða. Seinastu árini hevur Almannaverkið arbeitt miðvíst við at skapa samband við privata og almenna arbeiðsmarknaðin og hevur eisini gott samstarv við eitt nú Dugna og Fountainhúsið, ið eru skipanir, sum hava til endamáls at hjálpa fólki at koma á arbeiðsmarknaðin aftur. Sum nevnt omanfyri er skipanin við arbeiðsfremjandi tiltøkum vanliga ikki hóskandi til persónar, sum eru í eini misbrúksstøðu, men tað er Almannaverkið, sum metir um og ger av um viðkomandi megnar at fullføra eina útbúgving ella kann standa seg á arbeiðsmarknaðinum. Arbeiðsbólkurin metir, at ein sentral uppgáva er at stuðla teimum ungu at fáa og varðveita tilknýti til arbeiðsmarknaðin ella útbúgvingarheimin umvegis skipanina við arbeiðsfremjandi tiltøkum og at viðvirka til, at nøkur av teim ungu, sum megna tað, fáa møguleika at fáa arbeiði umborð á skipi. Umráðandi er at fáa í lag samstarv við verandi partar á arbeiðsmarknaðinum - eitt nú Arbeiðsgevarafelagið og Reiðarafelagið fyri at skapa møguleikar, sum ikki eru so lættir at troyta í dag. 3.5 Psykiatrisk viðgerð og onnur viðgerð Ein stórur partur av teimum ungu, sum tilmælið fevnir um, stríðist við viðgerðarkrevjandi psykiatriskar avbjóðingar. Sambært sjúkrahúslógini hava øll, ið búgva í Føroyum, rætt til ókeypis viðgerð frá sjúkrahúsverkinum. Rætturin til ókeypis viðgerð fevnir eisini um viðgerð í Danmark ella í einum øðrum landi, eftir nøkrum givnum reglum. Tað vísir seg, at viðgerðin ofta er trupul, tí hon er treytað av ávísum strukturi í rammunum rundan um, t.d. um takast skal heilivágur regluliga, at møta upp til terapeutiskar samtalur ella aðra viðgerð. Samstundis er ofta nærum ein treyt fyri at onnur átøk skulu muna, at t psykiatrisku trupulleikarnir Eisini verða viðgjørdir. Tí er eisini umráðandi, at Psykiatriski depilin og viðgerðir har, eru við í hesum átakinum. Psykiatriska viðgerðin kann tillagast eftir, hvør tørvurin er og hvar í viðgerðartilgongdini sjúklingurin er. Tað er 17 eisini neyðugt at skipað verður fyri greining av, hvørjir trupulleikarnir eru og viðgerðin sett í verk eftir hesum. Psykiatriski depilin hevur møguleika at bjóða psykiatriska læknaviðgerð, sum kann umfata stuðlandi samtalur og heilivág, terapeutiskar samtalur, ergo- og fysioterapi og í ein ávísan mun musikkterapeutiska viðgerð. Ein part av viðgerðini ber eisini til at geva í nærumhvørvinum og hugsast kann eitt tilknýti til økispsykiatriska toymið. Tað kann eisini við hvørt vera talan um sjúklingar, sum hava dóm til psykiatriska viðgerð, men viðgerðartilboðið er sum so tað sama. Kriminalforsorgin bjóðar Anger Management, sum er eitt kognitivt skeið, út nakrar ferðir um árið. Hetta er eitt skeið til fólk, sum hava trupult við at klára konfliktstøður og ofta tríva til harðskap. Skeiðið, sum varar tvær vikur og so ein uppfylgjandi dag, hevur til endamáls at geva luttakarunum onnur amboð at taka til, enn harðskap. Kriminalforsorgin hevur sera góðar royndir av hesum, men tað stendur ikki einsamalt, um brúkarin eisini hevur rúsevnis- ella sálarligar trupulleikar. Hetta er til bólkar. Eisini arbeiðir Kriminalforsorgin við RNR, sum stendur fyri Risk Need Responcivity. Talan er um eitt amboð til at kanna í hvønn mun tað er vandi fyri, at fólk fara at fremja nýggjan kriminalitet. Fólk verða testað og kunnu scora lágt, miðal, høgt og sera høgt. Alt eftir, hvussu tey scora og hvar teirra "trupulleikar" vísa seg, verður sett inn á hesum økjum. Tað kann verða hugburður, atburður, netverk, rúsevni, sálarstøða v.m. Tilgongdin í arbeiðinum eitur MOSAIK, sum er motiverandi samrøður eftir einum kognitivum leisti. Hetta er til einstaklingar. Umframt tað bjóðar Kriminalforsorgin NADA, sum er oyraakupunktur, ið virkar linnandi fyri bæði kropsligar og sálarligar avbjóðingar/ órógv. Viðgerðin virkar eisini væl móti abstinensum. Kriminalforsorgin er sinnað at bjóða ungum, sum verða knýtt at toyminum hesar viðgerðir soleiðis at fyribyrgjast kann, at tey ungu áhaldandi koma sær út í kriminalititet og enda aftur í Mjørkadali. 3.6 Viðgerð fyri rúsdrekka- og rúsevnamisnýtslu Rúsdrekka- og rúsevnatrupulleikar er eitt vanligt fyribrigdi hjá hesum ungu, sum hetta tilmælið viðger. Hesir trupulleikar hava við sær, at tey ungu hava trupult við at klára gerandisdagin, hava ilt við at varðveita arbeiði, skúlaskap og bústað. Harafturat er tættur samanhangur millum rús og fremjan av lógarbrotum. Yvirskipað kann staðfestast, at viðgerðartilboðini til tey ungu eru tøk, og at spurningurin heldur er, hvussu førleikarnir verða gagnnýttir best. Tørvurin hjá teimum umleið 10 ungu í aldrinum 16 til 30 ár er sera ymiskur og sannlíkt er, at hesi menniskju eisini hava ymiskan tørv, tá ið tað kemur til rúsviðgerð. 18 Vit hava í Føroyum tríggjar alment stuðlaðar stovnar, ið veita rúsviðgerð. Virksemið er regulerað í avtalu millum einstaka stovnin og Heilsu- og innlendismálaráðið og fíggjað við rakstrarjáttan á fíggjarlógini. Harafturat hevur Kriminalforsorgin greitt frá, at tey ungu, sum eru í Mjørkadali, fáa tilboð um rúsviðgerð, meðan tey eru inni. Kriminalforsorgin metir ikki, at avrúsingin í sjálvum sær er ein trupulleiki. Avbjóðingin er at halda teim ungu frá rúsevnunum og at geva teimum eitt innihald í lívinum, soleiðis at tey ikki hava tørv á rúsevnunum. Bæði Blákrossheimið og Viðgerðarstovnurin Frælsi bjóða ungum viðgerð. Heilbrigdi hevur ikki eitt serstakt tilboð til ung, men fleiri ung (tó yvir 18) hava verið í viðgerð hjá Heilbrigdi. Í hesum høpi fara vit tó at lýsa virksemið hjá Blákrossheiminum og Viðgerðarstovninum Frælsi. Báðir stovnarnir bjóða ambulanta viðgerð og eru eisini døgnstovnar. Harafturat er møguleiki fyri, at sokallaða eftirviðgerðin - eftir avrúsingina - kann fara fram har tey ungu búleikast, um tørvur er á tí. Niðanfyri eru tey bæði tilboðini nærri greinað. Blákrossheimið Fyrst og fremst er fatanin hjá Blákrossheiminum, at tey síggja seg kunna hava ein høvuðsleiklut í einum rúsviðgerðartilboði sum hesum. Blákrossheimið metir, at ambulanti DAT viðgerðarleisturin hóskar sera væl til hendan málbólk. DAT viðgerðin stendur fyri dialektisk adfærdsterapi og er grundað á gransking. Í tilfari sent Heilsu- og innlendismálaráðnum vísir Blákrossheimið eisini á, at nøkur av teimum ungu helst hava tørv á einum fyribils døgntilboði. Bæði tey, ið verða innløgd, og tey, sum fáa eitt dagtilboð, høvdu havt gott av DAT, um tey uppfyltu tey inklusións- og ekslusiónskriteriu, sum heimið setir. Blákrossheimið festir seg við, at arbeiðsbólkurin hevur tosað um eitt matrikkulleyst tilboð og halda tey, at tað hóskar eisini væl til DAT-leistin soleiðis, at Blákrossheimið tekur sær av viðgerðarpartinum og aðrir stovnar stuðla við teirra servitan. Blákrossheimið kann sum nevnt bjóða DAT-pakkan: Tað er vikulig førleikamenning fyri bæði ung og foreldur/avvarðandi, ein-til-ein samrøður og telefontænastu 24 tímar um døgnið. Í mun til ung, sum hava verið fyri umsorganarsviki, so fellur hetta, sambært Blákross, beint í kjarnuna av grundástøðinum undir DAT. Er talan um ung við autismu, ADHD o.l., so screena tey fyri tað, áðrenn persónurin byrjar í bólkaviðgerð. Um talan er um ung, ið ikki hava fingið staðfest sálarliga sjúku, verður altíð farið gjøgnum eina sonevnda "commitment fasu", har screenað verður fyri ymisk sløg av sálarligum sjúkum, umframt at hugt verður eftir, hvørt tey ungu møta nevndu inklusións- og eksklusiónskriteriu, sum Blákrossheimið hevur. Til tess at veita tilboðið krevjast sálarfrøðingar og sálarlækni. Í løtuni hevur heimið samstarv við Psykiatriska depilin um, at ein psykiatari luttekur í visitatiónini. Harafturat siga tey seg vera liðilig viðvíkjandi samstarvi, staðseting og í mun til aldur. 19 Í viðmerkingunum um starvsfólkaorku og kostnaðarætlan verður víst til umsóknina um at skipa DATung, sum Blákrossheimið hevur sent Heilsu- og innlendismálaráðnum. Tann umsóknin er fyri tilboð ætlað einum sannlíkt breiðari bólki av ungum við rúsdrekka- og rúsevnamisnýtslu, tó avmarkað til tey 15 til 18 ára gomlu. Viðgerðarstovnurin Frælsi Somuleiðis er fatanin hjá Viðgerðarheiminum Frælsi, at tey kunnu standa fyri rúsviðgerðini av teimum ungu, sum koma undir hetta átak. Málbólkurin hjá Frælsi eru ung í aldrinum 18 til 24 ár við umfatandi rústrupulleikum og smærri til moderatum sálarligum trupulleikum, eitt nú angist, tunglyndi, persónsórógv o.t. Viðgerðartilboðið er fyrst og fremst eitt samdøgurstilboð, men eisini bjóðar stovnurin ambulantar viðtalur uttanfyri stovnin. Somuleiðis bjóðar Frælsi skeið fyri foreldur og avvarðandi. Samdøgurstilboðið bjóðar tíð og frið undir tryggum og skipaðum kørmum burtur frá vanliga umhvørvinum við intensivari terapi - bæði til einstaklingin og í bólki. Viðgerðarstovnurin Frælsi bjóðar avrúsing - tá tað er medisinskt ábyrgdarfult - útgreining og viðgerð av ungum. Útgreiningin gevur viðgerðastovninum innlit í, hvør tann ungi er og hvørjar avbjóðingar viðkomandi stríðist við. Hetta er grundarlagið fyri víðari viðgerð. Tað er týðandi, at hin einstaki kennir seg tryggan og kennir seg virdan. Millum sentralu viðurskiftini í viðgerðini er at broyta tankamynstrini hjá tí einstaka, at fáa tann unga at menna seg kensluliga og at bjóða tí unga av, so hann tekur ábyrgd fyri egnu avgerðum. Rúsviðgerðin hjá Frelsunarherinum arbeiðir við øllum menniskjanum, tí kropsligu, sálarligu, sosialu og andaligu dimensjónini. Hetta hongur tætt saman við tí psykoterapeutisku viðgerðarfilosofiini, sum er grundtankin undir viðgerðini. Á viðgerðarstovninum arbeiða umframt leiðaran í dag námsfrøðingar, sjúkrarøktarfrøðingur og ófaklærdir náttarvaktir. Haraftrat hevur stovnurin avtalu við sálarfrøðingar og lækna eftir tørvi. Bólkurin mælir til, at omanfyri nevndu viðgerðartilboð verða bjóðað teim ungu. Tað er torført at meta um kostnaðin av at veita hesum ítøkiliga málbólkinum viðgerð. 3.6.1 Tvingsilsnýtsla í sambandi við viðgerð fyri rúsdrekka- og rúsevnamisnýtslu Ásannandi at tað er ein trupulleiki at fáa tey ungu í viðgerð fyri rúsdrekka - og rúsevnamisnýtslu, hevur arbeiðsbólkurin umrøtt spurningin, um tey skulu tvingast í viðgerð. Eingin lógarheimild er fyri at nýta tvingsil í sambandi við íverksetan av viðgerð fyri rúsdrekka- og rúsevnamisnýtslu og skal tvingsil nýtast, er neyðugt við greiðari heimild í føroyskari lóggávu. 20 Kjakast verður í dag um evnið í norðurlendsku miðlunum og semja er ikki um, hvørt tvingsilsinntriv ella sjálvbodnar loysnir eru frægast í mun til viðgerðina. Serliga verður kjakast um hvørt misnýtarar, ið eru við barn, skulu tvingast í viðgerð til tess at verja ófødda barnið. Donsk kanning frá 2011 frá 'Det nationale forskningscenter for velfærd', ið nevnist 'forskning om tvang i misbrugsbehandling' frá 2011, viðger og kortleggur hettar vandamál frá norskum, svenskum og donskum sjónarhorni. Í stuttum kann sigast, at kanningin staðfestir, at tað er ymiskt, hvussu hesi viðurskifti verða fatað í hesum londum. Í Svøríki og Norra er endamálið við viðgerðini at skapa eitt sokallað 'drug-free society'. Í Danmark verður ikki hildið, at eitt slíkt endamál letur seg gera í roynd og veru, og tískil er dentur heldur lagdur á at fremja eina miðvísa avmarking av skaðanum, ið misnýtslan skapar. Av somu orsøk er lóggávan í hesum Norðurlondum eisini ymisk. Svenska lóggávan loyvir tvingsli um aðrir møguleikar sýnast vónleysir og misnýtarin setir sína heilsu og lív í stóran vanda. Norska lóggávan loyvir eisini tvingsli, har dentur serliga er lagdur á heimildina at nýta tvingsil móti misnýtarum, ið eru við barn og at fáa hesar í viðgerð til tess at verja ófødda barnið. Danska lóggávan hevur ikki heimild fyri at nýta tvingsil, men viðgerðarstovnar hava skyldu at geva misnýtarum, ið eru við barn, tilboð um eina avtalu, har tær sjálvbodnar lata seg viðgera undir tvingsli, um neyðugt. Yvirskipað vísur kanningin onki eintýðugt úrslit í mun til um tvingsil er frægari, enn ein sjálvboðin loysn. Víst verður á, at viðurskiftini, ið kanningin avdúkar eru somikið ósambærilig og torgreidd, at tað ikki er møguligt at vísa á, júst hvørjar fortreytir skulu vera til staðar, til tess at tvingsil kann sigast at vera eitt effektivt amboð ímóti rúsdrekka- og rúsevnismisnýtslu. Tó er semja um, at um tvingsil skal vera eitt væleydnað inntriv, krevst í minsta lagi ein vælvirkandi og resurssusterk skipan, ið kann bera borgaran víðari út í samfelagið eftir lokna viðgerð. Í mun til arbeiðið hjá arbeiðsbólkinum kann bara staðfestast, at heimild ikki er í dag fyri at nýta tvingsil í mun til at seta í verk viðgerð fyri rúsdrekka- ella rúsevnismisnýtslu. Tvingsil er altíð eitt álvarsamt inntriv og reisir nógvar spurningar, bæði í mun til rættartrygd, mannarættindi, etikk, samfelagslig virðir o.a. Mett verður neyðugt, at hetta evnið verður sett á breddan fyri seg sjálvan, soleiðis at vit fáa lýst og viðgjørt málið bæði fakliga og politiskt. Sum nevnt er hetta eitt vandamál, ið longu er sett á breddan í teimum londum, ið vit vanliga samanbera okkum við. Arbeiðsbólkurin mælir til, at vit í fyrsta lagi fáa eina vælvirkandi skipan rundan um borgaran, ið tørvar hjálp. Eina sjálvbodna skipan, ið eggjar til hug hansara at verða rúsfríur, tekur hond um hansara ítøkiliga tørv og stimbrar undir gongdina at fáa borgaran aftur at taka ein aktivan lut í samfelagnum á jøvnum føti við onnur. 3.6.2 Samanumtikið - brúka tilboðini, ið eru tøk Samanumtikið mælir arbeiðsbólkurin til, at viðgerðin fer fram í samstarvi við teir viðgerðarstovnar, sum longu eru. Givið er, at tørvurin hjá teimum ungu er ymiskur, og skal viðgerðartilboðið avspegla 21 ymiska tørvin. Tað verður mett sum ein stórur fyrimunur, at tilboðini eru flytfør, havandi í huga, at fleiri av teimum ungu kunnu fáa gagn av, at serliga tann ambulanta viðgerðin fer fram tætt at kenda umhvørvinum. Onnur hava avgjørt eisini tørv á innleggjan, og tá er eitt samdøgurspláss ein góður møguleiki. 3.7 Neyðugt við skipaðum og tryggum fíggjarviðurskiftum Fíggjarliga grundarlagið hjá ungum borgarum, sum hava víðfevndar sálarligar, sosialar trupulleikar og álvarsligar trupulleikar av rúsdrekka- og rúsevnamisnýtslu, er ofta ein stór avbjóðing. Tey ungu hava ofta trupulleikar at fáa og at varðveita tilknýtið til arbeiðsmarknaðin. Forsorgarlógin er sokallaða niðasta trygdarnetið og hava borgarar, sum ikki hava nakað uppihaldsgrundarlag - t.d. frá arbeiði, øðrum tryggingarskipanum (t.d. ALS ella sjúkradagpeningi), inntøku frá hjúnafelaga ella ognum rætt til fyribils hjálp sambært forsorgarlógini. Fyrbils hjálp kann verða veitt sum ein bráðfeingishjálp, tá ein persónur kemur út fyri eini sosialari hending. T.d. samlívsslit, sjúka, og eisini persónar, sum detta úr øðrum skipanum. Tey, sum ikki hava rætt til fleiri dagar úr ALS ella sjúkradagpengaskipanini, kunnu søkja um fyribils hjálp, og eisini persónar, sum steðga við eini útbúgving, og tí ikki hava eitt inntøkugrundarlag av týdningi (sum gevur rætt til útgjald frá ALS), kunnu fáa fyribils hjálp. Veiting um mánaðin eftir skatt og gjøld, sbrt. forsorgarlógini 10.600 Forsyrgjaraskyldu mótvegis børnum - búgva einsamøll Forsyrgjaraskyldu mótvegis børnum - sambúgvandi 8.600 25 ár og eldri, uttan børn - búgva einsamøll 9.200 25 ár og eldri, uttan børn - sambúgvandi 6.500 Yngri enn 25 ár, uttan børn - býr ikki hjá foreldrum 5.400 Yngri enn 25 ár, uttan børn - býr hjá foreldrum 3.800 Viðm.: tey, sum hava børn, kunnu umframt veitingarnar omanfyri eisini fáa eina røð av barnastuðlum Tað er eitt krav til teirra, sum fáa fyribils hjálp vegna arbeiðsloysi, at tey skulu í virknisvenjing. Talan er um eitt slag av aktivering, sum vanliga varar í nakrar mánaðir. Tey, sum eru í virknisvenjing, fáa 1.000 kr. skattafrítt afturat veitingini omanfyri. Hóast veitingin kallast fyribils hjálp, er ikki nakað mark fyri, hvussu leingi fólk kunnu fáa veitingina. Í flestu førum er talan um eina fyribils støðu, meðan bíðað verður eftir aðrari fyriskipan, ella at mann kemur úr tí sosialu støðuni. Einstakir borgarar fáa forsorgarhjálp í langa tíð. Varandi veiting sbrt. forsorgarlógini Persónar, sum hava fingið fyribils hjálp í langa tíð, men sum ikki lúka krøvini til fyritíðarpensjón, kunnu í staðin fáa varandi veiting sbrt. forsorgarlógini. Vanliga er talan um persónar við víðfevndum misbrúkstrupulleikum, og tað skal vera mett útlitaleyst at fáa persónin aftur á arbeiðsmarknaðin. 22 Talan er um eina pensjónslíknandi veiting, og Almannaverkið er hildið upp at við royndini at fáa persónin aktiveraðan á arbeiðsmarknaðinum. Í løtuni eru bert tveir persónar, sum fáa varandi veiting. Veitingin er knappliga 9.000 kr. um mánaðin eftir skatt og gjøld. ALS og sjúkradagpengaveiting Tað eru borgarar, sum hava leyst tilknýti til arbeiðsmarknaðin, og sum hava í eitt fyribils tíðarskeið rætt til sjúkradagpengar ella veiting frá ALS. Hetta kunnu vera misnýtarar, sum hava óstøðuga inntøku, og sum tí bert hava rætt til heilt lítla veiting frá ALS ella sjúkradagpengaskipanini. Hesi kunnu undir ávísum treytum fáa ískoyti upp til satsirnar í fyribils hjálp. Fyritíðarpensjón Tey, sum hava varandi skerdan arbeiðsførleika, kunnu fáa tillutað fyritíðarpensjón. Fyritíðarpensjón kann veitast í trimum stigum - treytað av arbeiðsføri. Tey, sum hava eitt sindur av arbeiðsføri, kunnu fáa lægstu ella miðal fyritíðarpensjón, meðan tey, sum ongan arbeiðsførleika hava, kunnu fáa hægstu fyritíðarpensjón. Tað kemur so at siga ikki fyri, at persónar yngri enn 40 ár fáa tillutað lægstu- ella miðal fyritíðarpensjón. Persónar, sum hava eitt sindur av arbeiðsførleika, fara í staðin í eina fyriskipan eftir lóg um arbeiðsfremjandi tiltøk. 3.7.1 Samanumtikið - viðhvørt tørvur á hjálp at umsita viðurskiftini Samanumtikið eru tað fleiri skipanir, sum kunnu tryggja fíggjarliga grundarlagið hjá teim ungu soleiðis, at tey kunnu uppihalda sær í Føroyum. Hinvegin er spurningurin, um tey ungu hava tørv á hjálp til at umsita sína inntøku soleiðis, at tey rinda fyri lívsins uppihald eins og tey kunnu gera avtalur í mun til at rinda skuld o.a. Arbeiðsbólkurin metir, at tað er upplagt, at Toymið fær til uppgávu at hjálpa teim ungu at søkja neyðugar veitingar og í heila tikið at fáa meira skipaði fíggjarviðurskifti. 3.8 Sosial sambond og frítíðarítriv týðandi leiklut Sosial sambond hava týðandi ávirkan á lívið hjá ungum. Fleiri kanningar vísa, at sosialu sambondini hava ein týðandi leiklut í mun til viðgerðina av misnýtsluni hjá einstaka borgaranum. Tey eru týðandi í mun til, hvussu sinnaður borgarin er at fara í og verða verandi í viðgerð - og tískil kunnu sosialu sambondini hava stóra ávirkan á úrslitið av rúsviðgerðini. Harumframt vísir nýggj gransking frá eini kanning millum 3.500 danir at fólk, ið gera eitthvørt virkið, meiningsfult og eru saman við øðrum um hetta, hava upp til fýra ferðir hægri sannlíkindi fyri at hava eina góða sálarheilsu. Av hesum ávum er tað týdningarmikið, at Toymið stuðlar teim ungu í at fáa og varðveita jalig sambond, ið kunnu stuðla undir eina fyri tey meiningsfulla og innihaldsríka lívsførslu.. Ofta er borgarin í einari vónleysari støðu, har brýr eru brendar og sambond horvin. Avbjóðingin hjá myndugleikanum er tískil at eyðmerkja tey góðu sambondini og endurskapa tey sum ein part av tilveruni hjá borgaranum, eins og nýggj jalig sambond kunnu verða knýtt. Serligan týdning hevur familjan hjá viðkomandi í hesum høpi. Talan er bæði um, at borgarin verður stuðlaður í at liva í jaligum sosialum sambondum uttanfyri viðgerðina, og at ávís sosial sambond verða tikin við sum partur av sjálvari viðgerðini, eitt nú foreldur ella ein maki. Samstundis hevur tað týdning, at borgarin 23 verður stuðlaður í at minka um tey sosialu sambond, ið hava eina neiliga ávirkan á hann og eru avbjóðandi fyri jaliga úrslitið av viðgerðini. Misnýtslan hjá borgaranum hevur ikki einans sálarsosialar (psykosociale) og sosiobúskaparligar (socioøkonomiske) avleiðingar fyri borgaran, men eisini fyri tey avvarðandi. Sum nevnt omanfyri, hava tey jaligu sosialu sambondini hjá borgaranum stóran týdning fyri jaliga úrslitið av viðgerðini. Tískil hevur tað týdning, at myndugleikin veitir tann neyðuga stuðulin til tey avvarðandi - bæði innan viðgerðin verður sett í gongd og aftaná, tá viðgerðin er endað - soleiðis tey avvarðandi hava orku at fremja teirra góða vilja. Sosial sambond spretta ofta burturúr luttøkuni hjá fólki í ymiskum frítíðarítrivum. Tað at luttaka í felagslívi kann sum nevnt hava sera stóran týdning fyri sálarheilsuna hjá borgarum Tað hevur eisini týdning, at tey ungu fáa eitthvørt gevandi og meiningsfult at gera í frítíðini, sum kann koma ístaðin fyri rúsevni og tey viðhvørt destruktivu lívsmynstrini hjá hesum menniskjum. Nýggj gransking frá eini kanning millum 3500 danir vísir, at fólk, ið gera eitthvørt virkið, meiningsfult og eru saman við øðrum um hetta, hava upp til fýra ferðir hægri sannlíkindi fyri at hava eina góða sálarliga heilsu. Úrslitini vísa, at felagsskapur hevur stóran týdning fyri sálarligu heilsuna. Um ein til dømis er partur av einum felagi, bólki ella organisatión, og er virkin í hesum hvørja viku, so er 75% størri møguleiki fyri, at ein hevur góða sálarliga heilsu, samanborið við, um ein ikki er partur av einum felagi, bólki ella organisatión. Eisini vísir kanningin, at tað eru tvær til tríggjar ferðir størri sannlíkindi fyri góðari sálarligari heilsu, um ein er uppií onkrum, ið bjóðar einum av, arbeiðir fyri einum týdningarmiklum máli, arbeiðir sum sjálvboðin ella hjálpir onkrum á annan hátt . Hetta er eingin løtt uppgáva, men ein máti er at fáa verandi frítíðarmøguleikar við í meira aktiv samstørv um hin einstaka. Til dømis ítróttarfeløg og aðrar felagsskapir, alt eftir, hvørji áhugamál tey ungu hava ella høvdu, áðrenn tey komu í verandi støðu. Men eisini onnur ítriv, so sum biografur, konsertir, ítróttardystir og onnur líknandi tiltøk. Stuðulsfólkaskipanin hevur góðar royndir við at leggja til rættis sambond millum frítíðarítriv og tey ungu og eigur at verða bygt víðari á tær góðu royndirnar. Aðrastaðni eru eisini góðar royndir við skipanum har "ung hjálpa ungum". Tankin við hesum er, at vælvirkandi ung - undir supervisión av fakfólki - verða knýtt at og gera ymiskt saman við teimum ungu við avbjóðingum. Á henda hátt fáa tey fyrimyndir, sum kunnu virka stimbrandi í mun til sosialu førleikarnar. Toymið eigur avgjørt at arbeiða nógv við hesum partinum av lívinum hjá teim ungu. Royndir úr øðrum londum vísa, at tað ofta koma góð úrslit um arbeiðið bæði verður gjørt av teim professionellu og felagsskapum, sum finnast í nærumhvørinum. men eisini, at tey ungu eru partur av felagsskapum, sum finnast í lokaløkinum. Eitt nú skótar ella ítróttarfeløg. 24 Bólkurin er samdur um, at tað hevur týdning, at tað almenna miðar eftir, at tey ungu fáa fyrimyndir, heldur enn at hesi t.d. verða samlaði til eitt serligt frítíðartilboð til henda bólkin. Tað kann vera neyðugt og gott at byrja við, men við tíðini eiga tey ungu í størri mun at verða partur av teim tilboðum, sum onnur ung vanliga eru knýtt at. Tað er kanska eisini meira spennandi, at ein ungur sum hevur trupulleikar fær ein annan ungan at fylgjast við í biograf ella á café, heldur enn at fylgjast við einum starvsfólki. 3.9 Samstarv millum myndugleikar og skipan av tilboðnum Bæði í Føroyum og londunum rundanum okkum verður javnan kjakast um, hvørt geira ábyrgdin er ein gongd leið ella ikki. Ført verður fram, at vandi er fyri, at ymiskir stovnar skúgva borgarar frá sær við geiraábyrgdini sum umbering, og at fólk detta niðurímillum tey ymisku økini. Hesin trupulleiki verður ofta umrøddur sum ein gráøkistrupulleiki ella ein markamótstrupulleiki, sum stendst av, at ivamál er um, hvør hevur ábyrgd av hvørjari tænastu, og hvør uppgávan hjá ymisku myndugleikunum er í mun til borgaran. Arbeiðsbólkurin er samdur um, at miðast skal eftir, at allar tænastur - eisini tær sum verða veittar av øðrum myndugleikum - verða atkomuligar fyri flest allar borgarar. Øll eiga at hava ábyrgd av at geva fólki, sum hava umfatandi brek, javnbjóðis møguleikar og ikki einans teir stovnar og skipanir, sum eru undir málsøkinum hjá landsstýriskvinnuni í almannamálum. Hóast meginreglan um geiraábyrgd tryggjar, at tænasta verður veitt øllum borgarum, metir arbeiðsbólkurin tó eisini, at meginreglan um geiraábyrgd kann tykjast sum ein forðan fyri, at borgarin fær tænastu, við tað, at myndugleikar stríðast um uppgávu- og ábyrgdarbýtið, heldur enn at samstarva og samskipa uppgávuna. Tí er so sera umráðandi, metir arbeiðsbólkurin, at tað er so greitt sum gjørligt, hvør hevur ábyrgd av hvørjum tænastum soleiðis, at sleppast kann undan, at borgarin endar í einum gráøkistrupulleika, og tí ikki fær neyðuga tænastu. Harumframt metir arbeiðsbólkurin, at tað er umráðandi, at myndugleikar eru sinnaðir at samskipa tær tænastur, sum teir hvør í sínum lagi hava ábyrgd av, og at yvirgangurin frá einum geira til annan fer fram undir skipaðum viðurskiftum. Sum víst varð á í innganginum varð geiraábyrgdin staðfest í sambandi við lógarbroyting í 2014 og víst varð á týdningin av, at myndugleikar samstarva um tilboðini. Í mun til tilgongdina at skipa sokallaði heildartilboð í Føroyum, er okkurt, ið bendir á, at myndugleikar og stovnar seinnu árini hava lagt orku í at fáa í lag fleiri heildartilboð. Hugtakið heildartilboð merkir, at borgarin alt í mun til tørvin fær eitt samlað tilboð, sum er samansett av ymiskum tænastum frá ymiskum myndugleikum og merkir ikki, at øll tænasta skal veitast av einum myndugleika ella á sama matrikkli. Í frágreiðingini "Tilmæli um tænastupolitikk" frá 2017 verður víst á, at tað er alneyðugt, at myndugleikar lyfta uppgávua í felag, um borgarar skulu fáa eina dygdargóða tænastu. 25 Í somu frágreiðing verður víst á, at størri dentur er lagdur á at fáa samskipað tænastur frá ávikavist Almannaverkinum, Psykiatriska deplinum, kommunum og skúlaverkinum/Sernámi, sum veita tænastur til somu borgarar og at fleiri góð dømi eru um, at myndugleikar og stovnar kunnu samstarva um heildartilboð í Føroyum. Víst verður m.a. á "Tann góða tilgongdin", "Serligt skipað miðnám" og "Bú- og viðgerðartilboð til ung við sálarligum avbjóðingum", sum eru góð dømi um, at myndugleikar kunnu samstarva og veita heildartilboð Hesi heildartilboð byggja á skipað og formaliserað samstarv á øllum stigum, har landsstýrisfólk, embætisfólk, stovnsleiðarar og starvsfólk hava lagt dent á at fáa samstarvið at virka. Arbeiðsbólkurin metir, at í mun til henda málbólkin, sum eru borgarar við umfatandi og samansettum sálarligum, sosialum og rús trupulleikum, er tørvur er á styrkja innsatsin, og at samstarvið millum myndugleikarnar gerst betri og meira skipað soleiðis, at hesi borgarar fáa eitt skipað heildartilboð Tí mælir arbeiðsbólkurin til, at landsstýrið fer undir eitt felags átak, sum er málrættað hesum bólki, og at neyðug orka verður sett av til at skipa heildartilboð til hesi ungu. Fyritreytin fyri einum felags átaki er, at politisk semja er millum avvarðandi stjórnarráð, og at bindandi avtala verður gjørd, sum nágreinar, hvussu heildartilboðið skal skipast, og hvør hevur ábyrgdina av hvørjum. Harumframt er eisini alneyðugt, at skipanirnar undir einstøku stjórnarráðunum virka á nøktandi hátt, og at tað eisini á stovnsstigi er vilji til samstarv og samskifti. Arbeiðsbólkurin vil somuleiðis vísa á týdningin av, at framhaldandi verður arbeitt við at menna aðrar skipanir, sum hava til endamáls at fyribyrgja, at tey ungu fáa trupulleikar. Eisini er umráðandi, at støðugt verður arbeitt við at menna tær skipanirnar, sum veita tænastur og viðgerðir til ung, sum hava trupulleikar og at tað verða skipað fleiri bú- og viðgerðartilboð í Føroyum, sum hava til endamáls at menna og stuðla ungum, sum hava tað soleiðis, og at tey ungu kunnu fáa hjálp, áðrenn trupulleikarnir gerast ov umfatandi. 26 4. Tilmæli um skipan av tilboði Í mun til henda málbólkin, vil arbeiðsbólkurin vísa á, at tilboðið, sum mælt verður til, hevur til endamáls at viðgera og hjálpa einum málbólki, sum hevur umfatandi og samansettar trupulleikar. Arbeiðsbólkurin metir, at ein altavgerandi faktorur í at røkka teimum ungu er, at talan verður um eitt sokallað lág-gáttartilboð, har dentur verður lagdur á einfalda og lætta atgongd til tilboðið. Orsakað av, at talan er um ung fólk, sum í dag hava umfatandi trupulleikar, er alneyðugt at byrjað verður skjótast til ber. Umboð fyri avvarðandi myndugleikar eiga at hava møguleika at fáa borgarar undir "Toymið". Ein møguleiki er, at byrjað verður við teim ungu, sum longu eru kend av teim ymisku myndugleikunum, og at skipanin við tíðini verður ment og opin fyri øðrum ungum. Arbeiðsbólkurin mælir staðiliga til at seta inn við fyribyrgjandi átøkum og at styrkja tað arbeiðið, sum SSP, Bláikrossur, Fólkaheilsuráðið, Barnaverndartænastur o.s.f.r. longu gera, soleiðis, at vit í Føroyum kunnu fyribyrgja, at børn og ung koma so illa fyri. Eisini er umráðandi at hildið verður áfram at fáa til vega fleiri bú- og viðgerðarstovnar til ung í Føroyum, og tað er sera umráðandi, at tey ungu, sum hava tørv á tí, fáa bú- og viðgerðartilboð, áðrenn trupulleikarnir gerast ov umfatandi. Harumframt er sera umráðandi, at Almannaverkið, Psykiatriski depilin og skúlaverkið sum heild fáa neyðugar karmar til at kunna lofta teim ungu so tíðliga, sum gjørligt. 4.1 Tvørgeiraligt átak Mælt verður til at farið verður undir eitt átak, sum hevur til endamáls, at tey ungu stig- og miðvíst kunnu fáa eitt fyri tey virðiligt, skipað, rúsfrítt og innihaldsríkt lív. Av tí, at tað eru borgarar við ymiskum tørvi, og at tað eru ymiskir myndugleikar, sum hava ábyrgd av at veita stuðul, hjálp og viðgerð til omanfyrinevndu viðurskifti, metir bólkurin, at neyðugt er at gera individuellar viðgerðarætlanir fyri hvønn einstakan saman við tí unga. Arbeiðsbólkurin mælir til, at átakið verður skipað sum ein royndarverkætlan við einum tvørfakligum og tvørgeiraligum toymi, sum í felag møtir borgaranum, har hann er. Bólkurin mælir til, at eitt tvørfakligt toymi við heilsufakligum, sosialfakligum og námsfrøðiligum førleikum verður sett, sum arbeiðir úti har borgarin er og møtir borgaranum har viðkomandi er. Talan er um sokallaðar "Gadeplansmedarbejdere", sum í stóran mun hava til uppgáva at ferðast í umhvørvinum, har tey ungu, sum hava trupulleikan, eru, at skapa samband við tey ungu, og at skapa samstarv/samband millum ymsu myndugleikarnar og tey ungu. 4.2 Viðgerðarætlan Arbeiðsbólkurin metir, at tað hevur alstóran týdning at seta realistisk mál í hesum høpi. Tað merkir, at setast skulu styttri mál og longri mál. Endamálið er, at hesi kenna seg at eydnast og ikki at miseydnast. Verða broytingar gjørdar, skulu hesar vera lagaligar. 27 Bólkurin er samdur um, at individuell viðgerðarætlan skal gerast fyri hvønn borgara og skal henda viðvirka til, at tann ungi fær eina heildarviðgerð og skal samskipa tær tænastur/viðgerðir, sum tann ungi fær frá ymiskum myndugleikum. Í Svøríki hava tey góðar royndir við einum SIP-plan, sum er ein viðgerðarætlan, sum samskipar ymisku tilboðini og viðgerðirnar, sum borgarin hevur tørv á og fær. Tað eru ymiskir myndugleikar, sum hava ábyrgd av sínum parti av viðgerðini og ger ætlanin greitt, hvør hevur ábyrgd av hvørjum og nær tey einstøku átøkini skulu fremjast. Í Føroyum hava vit royndir við "Tí góðu tilgongdini", sum er ein samstarvsleistur millum myndugleikar og er málrættaður familjum við børnum við autismu. Viðgerðarætlanin verður gjørd saman við borgaranum, sum eisini hevur ávísar uppgávur/pliktir, sum viðkomandi skal gera. SIPplanurin er líkur tí, sum verður gjørd í tí góðu tilgongdini. 4.3 Skipan av átakinum Bólkurin mælir til, at talan verður um eina tvørgeiraliga verkætlan, sum allir partar "eiga" saman við borgarunum. Fyri at tryggja, at allir partar kenna ognarskap av verkætlanini, verður mælt til, at ein stýrisbólkur við umboðum fyri avvarðandi myndugleikar verður settur. Uppgávan hjá bólkinum er fyrst og fremst at skapa og fasthalda sambandið millum borgaran og Toymið og at samskipa tænastur og viðgerðina. Harumframt skal bólkurin vera ráðgevandi hjá "Toyminum" í mun til fakligar spurningar/vegleiðingar og skal hjálpa "Toyminum" at arbeiða tvørfakligt. Eisini skal bólkurin tryggja, at avgerðir, sum krevja politiska ella prinsipiella støðutakan, verða sendar rætta viðkomandi myndugleika. Bólkurin skal mannast av: Umboðum fyri psykiatriina á Landssjúkrahúsinum - psykiatri/sálarfrøði Umboðum fyri Kriminalforsorgina Dagliga leiðaranum av Toyminum Umboðum frá Mentamálaráðnum Umboðum fyri sosialráðgeving Almannaverkið Umboðum fyri leiðsluna í Almannaverkinum Neyðugt er, at allir myndugleikar binda seg til at vera við í verkætlanini og at fastar avtalur verða gjørdar um, hvør ger hvat í mun til tann einstaka borgaran. Arbeiðsbólkurin er samdur um, at "Toymið" eigur at verða skipað undir Almannaverkinum, sum hevur drúgvar royndir við at seta saman tilboð og sum eisini umsitur eina røð av veitingum og tilboðum/tænastum, sum hesir unglingar fáa ella fara at fáa frá Almannaverkinum. 28 Hinvegin hevur tað sera stóran týdning at viðurkenna, at Almannaverkið kann tykjast sum ein stór, tung og stirvin skipan, sum ikki megnar at røkka hesum borgarum við núverandi strukturi. Tískil er neyðugt at bróta upp úr nýggjum í mun til organisering av átakinum. Bygnaðarliga verður "Toymið" skipað undir Almannaverkinum og ein játtan verður ásett, sum fíggjar starvsfólkalønir, keyp av tænastum og leigu av íbúðum/hølum v.m. til borgaran. Tað er týdningarmikið, at leiðarin fyri "Toymið" og átakið hevur heimild til sjálvur at taka avgerðir og at leiðarin hevur fíggjarligt rásarúm til at finna alternativar loysnir fyri borgaran. 4.4 Starvsfólkahópur Mett verður, at tørvur er á einum starvsfólkabólki við 4-5 fólkum umframt at møguleiki skal vera fyri at keypa tænastur frá privatum sálarfrøðingum, lívsstílsserfrøðingum og fyritøkum, sum skipa fyri ymiskum upplivingum - sokallaðum "adventures" í náttúrini har tey ungu kunnu vegleiðast/hjálpast til at flyta seg við hjálp frá náttúru upplivingum. Talan verður um arbeiði, sum ikki er siðbundið, soleiðis at talan er ikki um eitt starv, sum er bundið at einari ávísari staðseting og/ella tíðarkarmi. Hetta kann gerast ein avbjóðing í mun til verandi starvsfólkaviðurskifti og sáttmálar, sum fakfeløg hava. Tískil er neyðugt at hava starvsfólk, sum umframt at hava rættar fakligar førleikar, eisini hava eginleikar til at møta borgarum har viðkomandi er, og megna at arbeiða uttanfyri vanligar siðbundnar karmar/rammur. Eisini er umráðandi, at tey starvsfólk, ið sett verða, brenna fyri sakini - eru sokallaðar eldsálir, sum kunnu arbeiða skeivar tíðir og sum kunnu tola at vera burtur heimanífrá í avmarkað tíðarskeið. Tískil mælir bólkurin til, at samskift verður við avvarðandi fakfeløg um starvsfólkaviðurskiftini í breiðasta týdningi, soleiðis at starvsfólkahópurin hóskar til verkætlanina. Arbeiðsbólkurin mælir eisini til, at toymið fer undir at skapa møguleikar fyri, at onnur ung, sum sjálvi hava verið í líknandi støðu, verða brúkt til at fáa samband við tey, sum hava trupulleikar og at stuðla teimum ávegis at megna egið lív. 4.5 Kostnaðarmeting Arbeiðsbólkurin hevur í sambandi við fíggjarlógarsamráðingarnar fyri 2018 víst á, at tað var torført at koma við eini nágreiniligari kostnaðarmeting, tí tilmælini leggja upp til ein nýggjan og øðrvísi hátt at arbeiða við málbólkinum, enn vit eru von við. Landsstýriskvinnan varð tó kunnað um, at eitt útgangsstøði kundi verið eitt bú- og viðgerðartilboð í Føroyum, sum hýsir fimm ungum við umfatandi sálarligum avbjóðingum. Játtanin til tilboðið er áleið 7 mió.kr. Tilboðið er normerað til 10 starvsfólk. 29 Játtan varð ikki sett av til at skipa tilboð til málbólkin á fíggjarlógini fyri 2018 og arbeiðsbólkurin vil vísa á, at skulu hesi ungu loftast, er neyðugt at raðfesta átakið á fíggjarlógini. Arbeiðsbólkurin vil tó eisini vísa á, at tilmælið í stóran mun leggur upp til, at verandi tilboð og tænastur verða gagnnýtt, heldur enn at stovnseta eina røð av nýggjum tilboðum. Arbeiðsbólkurin mælir tó til, at ein serstøk játtan verður sett av til Toymið. Tað er sera torført at meta um samlaðan kostnað av Átakinum, tí vit hava ikki líknandi skipan at samanbera við og vit vita ikki nágreiniliga, hvussu nógva hjálp og stuðul tey ungu fáa frammanundan, hvussu nógva hjálp tey skulu hava og hvussu longi henda hjálpin skal veitast. Sum lýst er í parti 2, er samlaða játtanin til bú- og viðgerðartilboð í 2018 út við 30 mió.kr. og dagsprísurin liggur millum 40 kr. og 10.644 kr. Arbeiðsbólkurin metir avgjørt, at stórur partur av teim ungu, sum tilmælið fevnir um, liggur í tí dýrara endanum, um tey fingu stovnspláss uttanlands ella í Føroyum. Arbeiðsbólkurin mælir til, at farið verður undir eina royndarverkætlan og at tað í fyrstu atløgu verða settar 4 -5 mió.kr. av til endamálið. Játtanin skal brúkast til at fíggja 4-5 starvsfólk við sosialfakligari, námsfrøðiligari og heilsufakligari útbúgving. Hvørt starvsfólk kostar áleið 450 t.kr. um árið. Harumframt er neyðugt at hava játtan til at keypa tænastur, leiga hølir/íbúðir og førleikamenning av starvsfólkum. Samanlagt metir arbeiðsbólkurin, at 4 - 5 mió. kr. eiga at verða settar av til "Átakið" í fyrsta umfari. Til samanberingar kann nevnast, at bú- og viðgerðartilboð sum rúmar fimm borgarum, hevur eina játtan áljóðandi 7 mió.kr. og tað starvast 10 fólk við ymiskari fakligari bakgrund. Vart skal tó gerast við, at hesi tilboðini ikki eru beinleiðis sambærilig, tí tørvurin er øðrvísi og krevur øðrvísi tilrættalegging. Men verður hugt eftir útreiðslunum til tilboð, sum áður hava verið keypt uttanlands so sæst, at talan hevur verið um kostnaðarmikil tilboð. 30 Álit um endurvenjing fyri fólk við førleikatarni Almanna- og heilsumálaráðið Álit um endurvenjing fyri fólk við førleikatarni - ein liður í eini endurmenningarætlan Almanna- og heilsumálaráðið www.ahr.fo November 2007 Álit um endurvenjing Álit um endurvenjing fyri fólk við førleikatarni - ein liður í eini endurmenningarætlan November 2007 Almanna- og heilsumálaráðið 0 Álit um endurvenjing Innihaldsyvirlit INNIHALDSYVIRLIT .............................................................................................................................................1 1. FORMÆLI ..................................................................................................................................................2 2. INNLEIÐING ..............................................................................................................................................3 ARBEIÐSSETNINGUR ...........................................................................................................................................3 VERKÆTLANARBÓLKURIN ..................................................................................................................................3 ARBEIÐSHATTUR OG AVMARKINGAR ..................................................................................................................4 3. SAMANDRÁTTUR AV ÁLITI OG TILMÆLUM .................................................................................4 TILMÆLINI ..........................................................................................................................................................5 A. RÆTTINDI HJÁ FÓLKI VIÐ FØRLEIKATARNI .....................................................................................................6 B. SERKØN OG ALMENN ENDURVENJING.............................................................................................................7 D. SKIPAN OG SAMSKIPAN .................................................................................................................................8 Ð. ENDURMENNING ............................................................................................................................................9 4. MÁLBÓLKUR ............................................................................................................................................9 5. HVAT ER ENDURVENJING .................................................................................................................10 TILVÍSINGARKARMUR.......................................................................................................................................11 6. LÝSING AV VERANDI VIRKSEMI .....................................................................................................12 BAKSTØÐI.........................................................................................................................................................13 HVØR VEITIR ENDURVENJING ...........................................................................................................................14 ENDURVENJING Á SJÚKRAHÚSI .........................................................................................................................17 ENDURVENJING UTTAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ ..............................................................................................26 7. UPPSKOT UM SLAG OG SKIPAN AV TILBOÐUM. ........................................................................31 A. RÆTTINDI HJÁ FÓLKI VIÐ FØRLEIKATARNI ...................................................................................................32 B. ENDURVENJING Á SERKØNUM OG ALMENNUM STØÐI ...................................................................................36 D. SKIPAN OG SAMSKIPAN ................................................................................................................................46 Ð. ENDURMENNINGARSKIPAN FYRI FØROYAR..................................................................................................49 8. SAMLAÐ KOSTNAÐARMETING OG UPPSKOT TIL RAÐFESTING...........................................50 FÍGGJARLIGAR AVLEIÐINGAR ...........................................................................................................................50 9. FYLGISKRIV ...........................................................................................................................................56 Fylgiskriv 1: Royndarverkætlan um endurmenningardeild á Landssjúkrahúsinum Fylgiskriv 2: Málbólkur lutaður sundur í fýra bólkar Fylgiskriv 3: Endurmenning Fylgiskriv 4: Referansuramma Fylgiskriv 5: Tilboð á røktarheimum Fylgiskriv 6: Giktaálit, viðgerðartilboð býtt sundur í øki Fylgiskriv 7: Endurvenjingarætlan Fylgiskriv 8: Giktaálit, útreiðslur til giktaskúlar 1 Álit um endurvenjing 1. Formæli Í Føroyum eru vit farin at tosa um rehabilitering /endurmenning, og er tað ein partur av visiónini um vælferðarsamfelagið 2015, at Føroyar skulu vera millum bestu lond at liva og virka í. Tá ið landsstýrismaðurin tók við, settu fleiri fólk við førleikatarni, sjúklinga- og áhugafeløg seg í samband við hann fyri at tosa um umstøðurnar hjá fólki við førleikatarni. Hetta er upprunin til álitið. Tað, sum vísti seg at ganga aftur, var vantandi samanhangur í viðgerðunum. Sjúklingabólkarnir vístu eisini á teir vantandi viðgerðarmøguleikarnar. Ein verður sjúkur, fær eitt brek, verður innlagdur á sjúkrahúsi og útskrivaður til gerandisdagin. Nógvir trupulleikar koma fram, tá ein kemur heim. Lívið er broytt, og nýtt innihald skal finnast í gerandisdegnum. Tað er ein torfør støða at koma í. Ein afturvendandi trupulleiki er, at tann við førleikatarni ikki fær endurvenjing, eftir at hann er útskrivaður frá sjúkrahúsi. Tvs. at endurvenjingin, sum sjúklingurin fekk, meðan hann var innlagdur, ikki verður fylgd upp og hildin viðlíka, tá hann kemur heim. Orðið endurmenning verður nýtt á ymiskann hátt, og ymiskt er, hvussu tað verður fatað: rehabilitering, endurbúgving, endurmenning. Vit hava ikki havt ein felags samleika at fylkjast um, tá tað snýr seg um um hugtakið endurmenning. Endurmenning er ein tilgongd, sum miðjar eftir, at sjúklingurin fær eitt sjálvstøðugt og innihaldsríkt lív aftur aftan á sjúku. Hetta álitið er um endurvenjing av fólki við førleikatarni, og snýr tað seg serliga um endurvenjing eftir sjúkrahúsviðgerð, sum ofta og ikki altíð er ein liður í eini endurmenning. Endamálið við endurvenjing er at økja um førleikan at røra seg, um at vera virkin, at fata, at kenna og at virka saman við øðrum. Nógv verður granskað í endurmenning og endurvenjing, og er tað ein sergrein fyri seg á fróðskaparstigi. Ein bretsk kanning vísir, at endurvenjing og endurmenning hava givið góð úrslit, mest innan hjarta-æðra-sjúkur, apopleksi, og at varandi positiv ávirkan er staðfest innan tær flestu sjúkugreinarnar1. Tað vísir seg, at útreiðslurnar lækka, um fólk við førleikatarni verða vandir heima við hús ella í nærumhvørvinum, heldur enn á sjúkrahúsi. eisini dygdin av endurvenjingini í heiminum er eins góð, sum tá fólkið við førleikatarni fáa serstaka endurvenjing á sjúkrahúsi. Arbeiðsbólkurin er vitandi um, at tað at gera eina endurvenjingarætlan bert loysir ein lítlan trupulleika, tá ið hugsað verður um samlaðu støðuna hjá fólki við førleikatarni. Okkara vón er, at álitið fer at birta upp undir tær avgerðir, sum skulu takast, fyri at at fólk við førleikatarni í framtíðini kunnu fáa tryggjað endurvenjing, og at ferð nú er komin á framhaldandi arbeiði við endurmenning. Marjun Poulsen, samskipari 1 Genoptræning - fra problem til princip, 2004, s.50 (Vidensbaseret genoptræning) 2 Álit um endurvenjing 2. Innleiðing Tá yvirskipað ætlan fyri endurmenning til fólk við førleikatarni skuldi gerast í Føroyum, setti landsstýrismaðurin í almanna- og heilsumálum sum ein liður í hesum árbeiði í oktober 2006 ein verkætlanarbólk, sum skuldi orða eina yvirskipaða endurvenjingarætlan fyri allar Føroyar. Í hesum álitinum verður dentur sostatt lagdur á tann partin av endurmenningini fyri fólki við førleikatarni, sum hevur við venjing og endurvenjing at gera. Álitið byggir á niðurstøðurnar hjá arbeiðsbólkum, ið landsstýrismaðurin fyrr hevur sett at viðgera tørvin á viðgerð fyri ávikavist giktasjúk og spastikarar. Í álitinum hava vit tikið støðu í teim lýstu lýstu trupulleikunum viðvíkjandi viðgerð ella vantandi viðgerð í apopleksikanningini hjá Granskingardeplinum fyri økismenning frá 2003. Arbeiðssetningur Arbeiðssetningurin, sum Landsstýrismaðurin setti verkætlanarbólkinum, var at gera eitt álit um eina endurvenjingarætlan fyri Føroyar, har sjúkrahúsini í Klaksvík og á Tvøroyri skuldu verða høvuðsmiðdeplar. Álitið skuldi innihalda: o Lýsing av verandi virksemi o Uppskot um slag av tilboðum o Hvar kann endurvenjingin skipast o Hvat krevst av fasilitetum í mun til sjálva endurvenjingina o Hvat krevst av fasilitetum í mun til bústað hjá brúkarar o Kostnaðarmeting Álitið skal byggja á úrslitini av arbeiðinum hjá arbeiðsbólkunum, sum hava viðgjørt tørvin á endurvenjing hjá ávísum sjúklingabólkum (tvs. apopleksisjúklingum, giktasjúklingum og spastikarum). Álitið skal somuleiðis taka atlit til aðrar sjúklingabólkar, sum hava tørv á endurvenjing aftan á sjúkrahúsviðgerð, antin fyribyrging ella viðlíkahaldsviðgerð. Í november mánaði heitti landsstýrismaðurin í almanna- og heilsumálum á arbeiðsbólkin um, at álitið um endurvenjing eisini skuldi umfata eina royndarverkætlan fyri viðgerð til spastisk børn í Føroyum. Sum er, ferðast børn við spastiska paresu til útlandið at fáa viðgerð, og er ynskiligt at fáa viðgerðina til Føroya. Álitið verður handað landsstýrismanninum í almanna- og heilsumálum í november 2007. Verkætlanarbólkurin Arbeiðsbolkurin er samansettur av umboðum fyri tey avvarandi øki. Hesi manna bólkin: Almanna og heilsumálaráðið: Marjun Poulsen, samskipari, fysioterapeutur Almannastovan: Eyðvør Mortensen, sosionom, fulltrúi Katrin Mørkøre, ergoterapeutur, Hjálpartólamiðstøðin Landssjúkrahúsið: Marin Vang, sjúkrarøktarstjóri Anna Maria Joensen, fysioterapeutur Klaksvíkar Sjúkrahús 3 Álit um endurvenjing Jona Nielsen, fyristøðukvinna Suðuroyar Sjúkrahús Thyra Thorsteinsson, fyristøðukvinna Kommunulæknafelag Føroya Jaspur Petersen, kommunulækni Nærverkið Ása Davidsen, økisleiðari, Sandoy Ráðið fyri Leiðarar á Eldraøkinum Janna á Lágabø, økisleiðari í Suðuroy Meginfelag teirra Brekaðu í Føroyum Anna Soffía Durhuus, dagligur leiðari Uttanhýsis Ráðgeving Tóra H. Dahl, MPH, ergoterapeutur, lektari í endurmenning á Århus Universiteti, hevur veitt serkøna hjálp, ráðgivið arbeiðsbólkinum og skrivað tilmælið um endurmenning. Síðani 15.10.2006 hevur Marjun Poulsen, fysioterapeutur, verið samskipari og skrivari í arbeiðsbólkinum. Fía Lindenskov, B.Scient.San.Publ., stóð í samstarvi við Marjuna Poulsen undir redigering og uppseting av álitinum. Arbeiðshattur og avmarkingar Landsstýrismaðurin í almanna- og heilsumálum boðaði frá, at ein endurmenningarætlan skal gerast fyri Føroyar, og eru hetta álitið og tilmælini um endurvenjing fyrsta stig í at orða eina størri heildarendurmenningarætlan fyri Føroyar. Av tí at tað er sera umfatandi og orkukrevjandi at fevna um alt endurmenningarøkið í senn, hevur landsstýrismaðurin gjørt av fyrst at fara undir arbeiðið við endurvenjing, og síðani at fara undir arbeiðið við bústaðarviðurskiftum, endurútbúgving, rúmligum arbeiðsmarknaði o.s.fr. Fyri at lýsa evnið inniheldur álitið lýsing av hugtøkum endurvenjing og endurmenning. Álitið er avmarkað til at einans at lýsa endurvenjing aftaná sjúkrahúsviðgerð av fólki við førleikatarni í øllum aldri. Tilfar frá brúkarafeløgum og øðrum álitum og tilmælum verður tikið við. 3. Samandráttur av áliti og tilmælum Endurvenjing fyri fólk við førleikatarni er ein liður í eini endurmenningarætlan. Endamálið við slíkari ætlan er, at fólk við førleikatarni fáa somu rættindi og skyldur sum onnur. Sum er verður arbeitt við at gera arbeiðsmarknaðin rúmligan og við at tillaga bústaðar. Her er tað náttúrligt, at fólk við førleikatarni fáa somu møguleikar sum øll onnur. Tað er trupult at finna hagtøl yvir endurvenjing í Føroyum. Vit vita ikki nágreiniliga, hvussu nógvir føroyingar hava førleikatarn; vit kenna ikki tey neyvu tølini fyri tær samlaðu útreiðslurnar til endurvenjingar. Tað, sum vit vita í dag er, at 5.000 føroyingar hava varandi sjúku við sera stórum ampa. Umleið 3.000 fólk hava hjarta- og æðrasjúkur; høvdu allir hesir sjúklingar fingið eina endurvenjingarætlan, hevði tað bøtt munandi um teirra heilsu og teirra lívskvalitet. Eini 100120 fólk árliga fáa apopleksi; av teimum hevði helvtin havt gagn av endurvenjing, men vit 4 Álit um endurvenjing vita ikki í dag, hvussu nógv fáa endurvenjing. 3,5 % av Føroya fólki hevur ella hevur havt krabbamein; eisini ein stórur partur av hesum føroyingum vildi havt gagn av endurvenjing. 7.500 sjúklingar líða undir langtíðarfylgjum av giktasjúkum; eisini her hevði venjing bøtt um støðuna. 10 børn árliga verða fødd við breki; umleið 200 børn eru í skipanini hjá Almannastovuni. Hesi børn verða, sum er, væl kannað og fáa viðgerð; men tilboðið er ikki nøktandi og nóg effektivt, tí eingin samskipan er. Fyri føroyska heilsuverkið hava vit hesi tølini: Í 2006 fingu 2.149 fólk, sum vóru innløgd á føroyskum sjúkrahúsum, ergo- og fysioterapi. 895 føroyingar fingu ambulanta viðgerð. Uttan fyri sjúkrahúsverkið verða umleið 6 mill. kr. nýttar til endurvenjingar. Tann samlaða upphæddin, sum í dag verður nýtt til fólk við førleikatarni, kann nýtast á ein hátt, so at fleiri fáa gagn av endurvenjingini. Tó má játtanin hækkast fyri at kunna tryggja munagóða endurvenjing og endurmenning. Um ein slík íløga verður gjørd í dag, fer landið at spara stórar útreiðslur til fólk við førleikatarni í framtíðini. Tess betri hjálp fólk fáa alt fyri eitt, betri stuðul tey fáa at vera virkin í samfelagnum, tess lægri verða útreiðslurnar seinni. Tað má lóggevast fyri, at øll fáa ta endurvenjing, sum tey hava tørv á. Spurningurin er ikki, um fólk við førleikatarni skulu hava endurvenjing, men hvar og hvussu tey kunna fáa endurvenjing. Øll mugu hava ein lógartryggjaðan rætt til endurvenjingar; tvs. at fáa eina endurvenjingarskrá og at hava trygd fyri, at endurvenjingin verður sett í verk. Endurvenjingin skal skipast á hendan hátt: serkøn endurvenjing skal vera á Landssjúkrahúsinum.; Á Klaksvíkar og Suðuroyar Sjúkrahúsi verður fyrst og fremst almenn endurvenjing. Klaksvíkar og Suðuroyar Sjúkrahús verða sostatt endurvenjingarmiðdeplar. Byggiætlanin fyri Landssjúkrahúsið inniheldur eina endurmenningardeild. Tíðarætlanin fyri deildina fylgir byggiætlanin hjá Landssjúkrahúsinum. Við hesum álitinum fylgir ein ítøkilig royndarverkætlan fyri slíka endurmenningardeild við serligum denti á neuro-endurmenning. (sí fylgiskriv 1) Almenna endurvenjingin í Nærverkinum skal styrkjast. Endurvenjingartænasta verður sett á stovn við økisterapeutum og egnum leiðara. Endurvenjingin skal vera miðvís, tíðaravmarkað og samskipað. Miðvíst merkir, at tann einstaki sjálvur eigur at kunna seta sær málini fyri sína endurvenjing í samráð við heilsustarvsfólk. Tíðaravmarkað merkir, at tað kann mátast, nær málið fyri endurvenjingini er rokkið. Samskipað merkir, at stovnar og heilsustarvsfólk mugu draga somu línu, so fólkið við førleikatarni kann náa síni mál við endurvenjingini skjótast til ber og aftur liva eitt virkið lív. Tilmælini Tilsamans eru 15 tilmæli (1-15), sum eru býtt sundur í fýra partar: A. Rættindi hjá fólki við førleikatarni B. Endurvenjing á serkønum og almennum støði D. Skipan og samskipan av heilsuverk og tiltøkum Ð. Endurmenningarskipan fyri Føroyar 5 Álit um endurvenjing Samandráttur av fíggjarligu avleiðingunum er í Kap. 8. A. Rættindi hjá fólki við førleikatarni Í hesum brotinum verða tey tilmælini, sum snúgva seg um lóggávu og rættindi til endurvenjingar, sett fram í stuttum. Í ST-sáttmálanum um rættindi hjá fólki við førleikatarni2 stendur, at fólk við førleikatarni eiga rætt til - eftir egnum vali - at vera so sjálvstøðug sum møguligt. Endurvenjing er partaru av hesum; við at tryggja rættin til endurvenjing tryggja vit, at Føroyar liva upp til STsáttmálan. Eingin lóggáva er í Føroyum, sum tryggjar fólki við førleikatarni endurvenjing ella viðlíkahaldsvenjing. Hetta merkir, at eingin trygd er fyri, at fólk við førleikatarni fáa endurvenjing. Um tað skal tryggjast, at fólk við førleikatarni fáa eina endurvenjingarætlan, so skal rætturin til endurvenjing lógarfestast. Endurvenjingarætlan lýsir, hvønn tørv tann einstaki hevur á endurvenjing, og mælir til, hvar hann kann fáa hana. Arbeiðsbólkurin mælir sostatt til: 1. At øll, sum hava førleikatarn og hava tørv á endurvenjing, fáa lógarfesta trygd fyri endurvenjing. 2. At øll, sum hava førleikatarn og hava tørv á viðlíkahaldandi venjing, fáa lógarfesta trygd fyri viðlíkahaldandi venjing. 3. At øll, sum hava førleikatarn og hava tørv á einari endurvenjingarætlan, hava lógarfesta trygd fyri at fáa eina slíka. Hesi tilmælini eru nærri greinaði í Kap. 7. 2 "Personlig mobilitet" (art 20), ST konventiónin 6 Álit um endurvenjing B. Serkøn og almenn endurvenjing Í hesum brotinum verða tey tilmælini, sum snúgva seg um serkøna og almenna endurvenjing, løgd fram í stuttum. Fyri at gagnnýta starvsfólkatilfeingið á bestan hátt, og fyri at fólk við førleikatarni fáa best møguliga endurvenjing, er neyðugt at skipa hana sum almennna og serkøna endurvenjing. Serkøn endurvenjing merkir, at fólkið við førleikatarni hevur verið hjá serkønum heilsustarvsfólkum á sjúkrahúsi og saman við teimum hevur útarbeitt eina endurvenjingarskrá. Serligir og fjøltáttaðir trupulleikar skulu viðgerast av serútbúnum starvsfólkum við serkunnleika júst innan teirra øki; hendan serkøna endurvenjingin er sum oftast á sjúkrahúsinum. Almenn endurvenjing merkir, at endurvenjingin kann veitast av heilsustarvsfólkum, sum ikki eru serkøn innan ávís endurvenjingarøki. Hendan endurvenjingin kann ofta veitast í nærumhvørvinum. Tætt samstarv skal vera millum fakfólkini í økjunum: kommunulæknar, økisdeildir innan Almannastovuna, Nærverk og onnur. Ein partur av teimum, sum hava førleikatarn, hava hann bert í eina tíð. Nøkur hava tó varandi sjúkur og førleikatarn. Gransking hevur víst, at tað er gagnligt at seta á stova serligar skúlar til fólk við varandi sjúku, har tey fáa útbúgving, læra at viðgera og viðlíkahalda seg sjálv og verða stuðlað í sjálvmonitorering, tvs. at eygleiða seg sjalv. Arbeiðsbólkurin mælir sostatt víðari til: 4. At serkøn endurvenjing burturav verður á Landssjúkrahúsinum, og á Klaksvíkar Sjúkrahúsi og Suðuroyar Sjúkrahúsi innan nøkur serøki. Endurvenjing er treytað av tøttum tvørfakligum samstarvi millum serkøn heilsustarvsfólk, sum hava royndir á serstøði. 5. At almenn endurvenjing verður á Klaksvíkar Sjúkrahúsi og Suðuroyar Sjúkrahúsi og verður skipað á venjingarmiðdeplum. 6. At almenn endurvenjing verður sett á stovn í Nærverkinum og verður samskipað av heilsustarvsfólkum. 7. At venjingartilboð til børn verða samskipað, soleiðis at greining og venjing av børnum støðugt verður endurmett og tillagað. Serkøn endurvenjing verður til børn á Klaksvíkar Sjúkrahúsi og á Landssjúkrahúsinum. 8. At útbúgving verður skipað innan tey átta kronisku3 sjúklingaøkini, við tí fyri eyga, at fólk við førleikatarni verða betur før fyri at liva við síni sjúku. Hesi tilmælini eru nærri greinaði í Kap. 7. 3 Krabbamein, sukursjúka (diadetes 2), Hjarta- æðraskúkum, beinbroyskni, sjúkur í rørslulagnum, ovurviðkvæmi, sálarlig líðing og roykjaralungu. 7 Álit um endurvenjing D. Skipan og Samskipan Vit vilja her í stuttum greiða frá teimum tilmælunum, ið snúgva seg um skipan og samskipan. Endurvenjing verður ofta byrjað á sjúkrahúsunum. Men hon eigur at halda áfram eftir útskrivan. Fyri at tað kann gerast veruleiki, má Nærverkið styrkjast soleiðis, at fólkini við førleikatarni fáa endurvenjing í nærumhvørvinum aftan á útskrivan. Tað krevur, at døgnrøkt verður sett á stovn í øllum økjum innan heimatænastuna. Økisterapiin skal styrkjast við, at ein endurvenjingareind verður skipað, at fleiri økisterapeutar verða settir í starv og at ein leiðari verður settur at skipa økisterapiina . Tvørfakliga samstarvið skal byrja í primerøkinum, eitt nú hjá kommunulækna, fyri at fyribyrgja innleggingar á sjúkrahúsi. Kommunulækni skal hava møguleika at ávísa til serkøna og almennna endurvenjing. Endurvenjing eigur at vera ein líka náttúrligur partur av heimatænastuni, sum heimasjúkrarøkt og heimahjálpin eru tað í dag. Nærverkið skal skipa økistoymi, sum økisterapeutar ella onnur heilsustarvsfólk samskipa. Toymini skulu eisini samstarva við aðrar starvsbólkar, t.d. pedagogar og sosialráðgevar. Endurvenjingin skal eisini samskipast við dagtilboðini, sum eru ymsastaðni, t.d. á røktarheimum og í býnum, soleiðis at endurvenjing verður ein náttúrligur partur av teimum tiltøkunum, sum eldri fara til longu í dag. Arbeiðsbólkurin mælir sostatt víðari til: 9. At økisterapeutar og starvsfólk innan dagtilboð verða skipað í eina endurvenjingareind. Hendan sokallaða Endurvenjingartænastan skal vera ein partur av Nærverkinum; hon skal styrkja endurvenjingina. Leiðarin fyri Endurvenjingartænastuni verður partur av leiðsluni í Nærverkinum. 10. At starvsfólk verða sett í Endurvenjingartænastuna. Nærverkið verður sostatt broytt til eisini at hava endurvenjing sum eina av sínum uppgávum. Ein heildarætlan verður gjørd fyri fyribyrging, viðlíkahald og vanliga endurvenjing í øllum økjum av Heimatænastuni. 11. At Leiðarin fyri Endurvenjingartænastuni ger eitt samlað yvirlit yvir venjingartilboðini í hvørjum øki í Heimatænastuni, sum verður lagt á heimasíðuna hjá Nærverkinum. 12. At røktarheim, skúlar og svimjihallir verða gagnnýtt í samband við dagtilboð. Serflutningur skal skipast í kommunalum høpi kring ált landið. 13. At økistoymi skulu skipast, sum hava til endamáls at samskipa og soleiðis tryggja, at fólki við førleikatarni fær eitt skipað tilboð. Tilmælini eru nærri greinaði í Kap. 7. 8 Álit um endurvenjing Ð. Endurmenning `I hesum brotinum verður í stuttum løgd fram tey tilmæli sum hava við endurmenning at gera At skipa endurvenjingartilboð er ein týðandi partur av endurmenningarætlanini fyri Føroyar. Neyðugt er at gera eina ætlan fyri, hvussu fólk við førleikatarni í nógv størri mun kunnu luttaka í samfelagnum á jøvnum føti við onnur. Tað ræður um at geva fólki við førleikatarni betri møguleikar at fáa útbúgving, enn tey hava í dag. Tað má blíva lættari hjá teimum at koma aftur á arbeiðsmarknaðin. Tey eiga at kunna varðveita egnan bústað og hava góð tilboð um stuðulsfólk. Fólk við kompleksum trupulleikum, so sum multi-traumatiseraðir sjúklingar, sjúklingar við apopleksia cerebri og øðrum heilaskaðum skulu hava endurmenning. Álitið inniheldur ein heilt ítøkiliga royndarverkætlan um eina neuro-endurmenningardeild á Landssjúkrahúsinum. Arbeiðsbólkurin mælir sostatt víðari til: 14. At royndarverkætlanin fyri neuro-endurmenning á Landssjúkrahúsinum verður sett í verk (fylgiskriv 1). 15. At landsstýrismaðurin í almanna- og heilsumálum framhaldandi arbeiðir við eina heildarætlan fyri endurmenning. Landsstýrismaðurin skal miðvíst arbeiða fram imóti, at allir sektorar í Føroyum samstarva, t.d. Mentamálaráðið, Almanna- og Heilsumálaráðið og stovnur undir hesum ráðum. Tilmælini eru nærri greinaði í Kap. 7. 4. Málbólkur Málbólkurin, ið hevur tørv á endurvenjing, verður her lýstur í stuttum. Málbólkurin eru fólk við førleikatarni. Hesin bólkurin er fjølbroyttur, tí skerdi førleikin er ymiskur, t.d. førleikin: o o o o o at røra seg at vera virkin at fata at kenna at virka saman við øðrum. Hvat slag av endurvenjing tørvur er á, er treytað av førleika, aldri, hvussu hann er fyri o.ø. Diagnosan hjá fólkinum er í sjálvum sær ikki avgerandi, tá tosað verður um endurvenjing. Støða eigur at verða tikin í, hvussu viðkomandi er fyri og hvørji mál hann hevur sett sær. Ymiskt er, hvussu leingi fólk hava brúk fyri endurvenjing. Tað kann vera eitt stutt tíðarskeið, longri tíð ella afturvendandi tíðarskeið. Tað sum tað ræður um, er, at allir sjúklingarnir, sum verða akutt innlagdir, fáa akutta endurvenjing, so skaðar fáa minst møguligar fylgjur. Í fylgiskriv nr. 2 er greitt nærri frá málbólkinum, sum er lutaður sundur í fýra førleikastøði. 9 Álit um endurvenjing 5. Hvat er endurvenjing Munur er á endurvenjing og endurmenning, tí verður hugtakið endurmenning eisini lýst her. Í hesum álitinum verður endurvenjing fatað sum o tað at venja aftur mistar førleikar, tvs. at venja aftur ein ella fleiri førleikar, sum eitt fólk við førleikatarni hevur o og/ella at læra hann ella geva honum amboð til at stuðla undir mistan førleika. Hugtakið endurvenjing inniheldur ikki fyribyrgjandi venjing og viðlíkahaldsvenjing. Endurvenjing Endurvenjing er eitt miðvíst og tíðaravmarkað samstarv millum fólkið við førleikatarni, avvarðandi og heilsustarvsfólkini. Málið við at endurvenja eitt fólk er, at hann í so stóran mun sum gjørligt verður førur fyri at gera tað, ið hann var førur fyri, áðrenn hann misti førleikan Førleikin at røra seg, at vera virkin, at fata, at kenna og at virka saman við øðrum verður mentur. Málið og innihaldið í venjingini verða ásett fyri hvønn einstakan í samstarvi millum partarnar. Fyribyrgjandi venjing og viðlíkahaldandi venjing [0]Sum nevnt omanfyri, er fyribyrgjandi og viðlíkahaldandi venjing ikki ein partur av endurvenjing. Tó er hetta ein sera týdningarmikil partur, og eigur ein ætlan eisini at gerast fyri fólk, sum hava tørv á hesum. Fólk við kropsligum førleikatarni eru í størri vanda fyri at fáa aðrar heilsuligar trupulleikar, sum standast av júst tí, at tey ikki kunnu røra seg ótarnaði. Hjá teimum er tí serliga umráðandi at røra seg ella at fáa hjálp til tað. Um tað kann umgangast, at fólk missa førleikan med alla, kann hetta spara sjúkrahúsverkinum nógvan pening; fólkið er væl fyri og tørvurin fyri at verða innlagdur er minni. Viðlíkahaldsvenjingin kann fyribyrgja, at fólk við førleikatarni fáa aðrar heilsuligar trupulleikar sum fylgja av førleikatarninum. Endurmenning Endurmenning er ein tilgongd, har eitt fólk við førleikatarni, tey avvarðandi og fakfólk samstarva. Endamálið er at geva teimum fólkum eitt sjálvstøðugt og innihaldsríkt lív, sum hava fingið - ella eru í vanda fyri at fáa - álvarsliga skerd evni, kropsliga, sálarliga ella sosialt (at virka í samfelagnum). Endurmenning er grundað á heildarstøðuna hjá tí einstaka, og viðgerðin eigur at vera samskipað, samanhangandi og grundað á hollan kunnleika til trupulleikan. Í fylgiskriv 3 er endurmenning nærri greinað. Serkøn og almen endurvenjing Endurvenjing verður býtt sundur í serkøna og almenna endurvenjing. Serkøn endurvenjing er treytað av servitan á serstøði og tengt at toymisarbeiði. Almenn endurvenjing er endurvenjing, sum ikki krevur servitan og kann veitast uttan fyri sjúkrahús. Samanhangandi sjúkugongdin aftan á akutta sjúku, sum krevur sjúkrahúsinnleggjan, kann býtast sundur í trý stig: Stig 1: Akutt viðgerð á sjúkrahúsi Stig 2: Serkøn endurvenjing, sum er á sjúkrahúsinum 10 Álit um endurvenjing Stig 3: Endurvenjing, sum er í nærumhvørvinum ella heima, og sum stílar ímóti, at fólk við førleikatarni kunnu venda aftur til vanliga gerandisdagin. [0]Myndin vísir, hvussu endurmenningartíðarskeiðið broytist, frá tí at sjúklingurin kemur á sjúkrahús, til hann verður útskrivaður. Í byrjan verður dentur lagdur á, at sjúklingurin fær bráðfeingisviðgerð. Stutt aftaná fara tvørfakligu toymini undir at fata sjúklingin sum ein fjøltáttaðan persón, sum skal útskrivast og aftur luttaka í samfelagnum, og ikki bert sum eitt fólk við førleikatarni. Tabel 1 Myndin vísir stig 1,2 og 3 í eini endurvenjingarætlan (ella endurmennig). Arbeitt verður við kropsligum atliti og førleika í stig 1 og 2 . og við evninum at luttaka í stig 3. Tætt samstarv er millum stigini; gongdin millum einkultu stigini er smidlig. Kelda: Lægens rolle i rehabilitering, Den almindelige danske lægeforening Sundhedskomiteen 2006 Tilvísingarkarmur Arbeiðsbólkurin hevur valt at nýta orðið "fólk við førleikatarni". Hetta orð er eitt felags heiti fyri orð sum "borgari", "brúkari", "klientur" og onnur orð, sum verða brúkt á manna munni við umleið sama týdningi. Orðið "sjúklingur" verður nýtt, tá ið fólkið er sjúkt í akuttu fasuni. Fyri at skilja, hvussu orðið "førleiki" verður fatað, hevur arbeiðsbólkurin valt stutt at nema við nakrar teoretiskar rammur, sum lýsa hugsunarháttin aftan fyri endurvenjing. 11 Álit um endurvenjing Evnini verða nærri í lýst í fylgiskrivi 3: o International Classification of Function Fatanin av hugtakinum "førleiki", sum tað verður lýst í International Classification of Function (ICF)4, hevur sítt støði í eini bio-psyko-sosialari tulking av hugtøkunum "heilsa" og "sjúka", í mun til eina læknafrøðiliga tulking. Tann bio-psyko-sosiala tulkingin hevur verið grundarlagið fyri altjóða flokking av førleika; og tað er henda flokkingin, ið verður nýtt her í álitinum. o Haldgóð vitan fyri endurvenjing Haldgóð vitan er innan endurvenjing í dag; og vitanin nærmast "eksploderar" í løtuni 5. Gransking hevur prógvað, at endurvenjing er sera gagnlig fyri sjuklingar við apopleksi og hjarta-/æðrasjúkum, og framhaldandi endurvenjing er gagnlig innan fyri flestu sjúkuøkini. o Tvørfakligt og fjølfakligt samstarv Orðini "fjølfakligt" og "tvørfakligt" samstarv eru tey mest nýttu orðini fyri ensku hugtøkini multidisciplinary og interdisciplinary collaboration. Báðir samstarvsháttir eru oftast skipað í toymum. Alt eftir, hvussu tørvurin er, og hvussu fjøltáttað uppgávan er, sum skal loysast, verður annar samstarvsháttur nýttur: toymið arbeiðir fjølfakligt saman, um tað kravda samstarvið er lutfalsliga leyst. Um toymið noyðist at arbeiða tætt og málrættað saman, tí arbeiðið hjá fakbólkunum treytar hvørt annað, er talan um tvørfakligt samstarv.Fjølfakligt og tvørfakligt samstarv eru bæði grundað á, at starvsfólkini kenna, skilja og virða arbeiðshættirnar og vitunargrundarlagið hjá hvørjum øðrum. Slíkt samstarv stillar krøv til starvsfólkini um at kunna reflektera og samstarva. 6. Lýsing av verandi virksemi Í hesum brotinum verður verandi støða lýst . Støðið er tikið í verandi skrivaða tilfari, í kanningum, sum gjørdar eru, ella í samrøðum við fakfólk innan serøki. Hvussu hava vit í Føroyum ment okkum innan endurvenjing og endurmenning? Økið hevur ikki fingið ta raðfesting innan Almennna- og Heilsuverkið, Nærverkið og tær kommunalu skipaninar, sum kann tryggja eitt framtíðar vælferðartænastustøði6. Í Føroyum hava vit ikki siðvenju at raðfesta endurvenjing høgt. Vit hava sjúkrahúsverk og Nærverk, har fremsta tilboðið til fólk við førleikatarni eru viðgerð og røkt. Fólk við førleikatarni fáa eisini endurvenjing, men ikki í tann mun, sum vit síggja í londunum kring okkum. Sami tørvur fyri endurvenjing er eisini her á landi. Endurvenjingartankin er í dag ikki integreraður sum ein náturligur partur av viðgerð og røkt, og er í Føroyum ikki eitt sjálvsagt ískoyti til primeru viðgerðina enn. 4 ICF( International Classification of Function) er nýggja altjóða flokking av "førleikastøði" sbrt WHO Hjemmetræning af patienter med apopleksi, en medicinsk teknologivurdering, Sundhedsstyrelsen 2005 6 Hetta varð eisini niðurstøða á Ráðstevnu í Norðurlandahúsinum í samband við, at MBF bleiv 25 ár í 2006. Ráðstevnan hevði heitið " Eingin forðing". 5 12 Álit um endurvenjing Bakstøði Fram til seinast í 1960`unum var vanligt, at fólk við førleikatarni livdu meginpartin av sínum lívi á stórum stovnum undir serforsorgini. Hetta var galdandi fyri øll við skerdum førleika: bæði blind, deyv, menningartarnað, sálarliga sjúk og fólk við kropsliga skerdum førleika. Inni á hesum stovnum livdu hesi fólkini alt sítt lív avskorin frá umheiminum. Í Føroyum vóru ongir slíkir stovnar, og tí vórðu føroyingar við einum hvørjum førleikatarni sendir til Danmarkar, um ikki bar til hjá skyldfólki at ansa teimum heima. Hettar hevði við sær, at fólk við førleikatarni heilt fram til 1970 vóru ein bólkur uttan fyri føroyska samfelagið. Í 1950`unum og 1960`unum varð funnist at lívskorunum á hesum stovnum. Hugburðurin broyttist, og lagt var upp til, at fólk við førleikatarni áttu at havt eina tilveru so nær einari "vanligari" sum gjørligt. Miðað varð ímóti, at fólk við førleikatarni skuldu verða partur av samfelagnum eins og øll onnur. Serforsorgin varð avtikin í Danmark í 1976. Ein umfatandi bygnaðarbroyting varð sett í gildi sama ár, har uppgávur fluttu úr Serforsorgini til amtini og kommunurnar í Danmark. Ein avleiðing av hesum var, at fleiri av teim stóru stovnunum í Danmark vórðu niðurlagdir frá seinast 1970'unum. Hesar broytingar høvdu við sær, at nógvu føroyingarnir vórðu fluttir aftur til Føroya. Stovnar komu so líðandi innan ymisk øki her á landi. Tað at fólk við førleikatarni komu aftur til Føroya og meira og meira vóru at síggja her, gjørdi, at okkara tilvitan um fólk við førleikatarni øktist. Ein nýhugsan hendi á politiska økinum, umframt at fatanin av fólki við førleikatarni broyttist munandi. Higartil hevði sjónarmiðið verið snævurt medisinskt við støði í einstaklinginum. At hava eitt brek varð uppfatað sum ein feilur hjá einstaklinginum, ið skuldi staðfestast og viðgerast. Hesin hugsunarhátturin gjørdi, at øll endurvenjingin einans var vend móti kropsfunktiónini. So við og við broyttist hendan fatan av, hvat eitt brek er, frá bert at umfata einstaklingin til í nógv størri mun eisini at fevna um forðingarnar í samfelagnum og umhvørvinum sum heild. Endamálið við allari endurmenning varð tí eisini vend ímóti møguleikanum hjá tí einstaka at luttaka í samfelagslívinum, og harvið fáa eitt meira sjálvstøðugt og virkið lív. Henda broyting hendi nógva staðni í heiminum um somu tíð, og førdi tað við sær, at "Fyrimyndarreglurnar hjá ST, um at útvega javnlíkar møguleikar fyri fólk við førleikatarni" vórðu samtyktar í 1993. Tað er í fyrimyndarreglunum hjá ST, at førleiki fyri fyrstu ferð verður lýstur sum viðurskiftini millum fólk við førleikatarni og samfelagsskaptar forðingar í umhvørvinum, m.a. vantandi fíggjarmøguleikar, viðgerðartilboð, flutningsmøguleikar, hugburð, lóggávu o.s.fr. Dentur verður eisini lagdur á, at tað ikki einans ræður um at hava haldgóð tilboð, men at tað er eins umráðandi, at tilboðini verða samskipað. Orsøkin til, at endurmenningin vinnur fram, er m.a. hugburðsbroytingin, sum er hend á økinum, við krøvum um demokratisering og staðfesting af rættindum teirra førleikatarnaðu. Seinasta tiltakið hjá ST var í desember 2006, har aðalfundurin viðtók eina "Konventión fyri fólk við førleikatarni"7. 7 Hetta merkir, at tá ið limalondini hava tikið við konventiónini, hava tey skyldu at skipa samfelagið sambært henni. 13 Álit um endurvenjing Endurmenning snýr seg um at hjálpa fólki við førleikatarni at fáa tað lív, tey sjálvi ynskja, og so tætt at teirra vanliga lívi, sum til ber. Tað merkir, at fólk við førleikatarni fara frá at vera brúkari av eini skipan, til at vera førleikatarnað fólk í einum samfelagi við somu rættindum og skyldum sum onnur, og sostatt verða tey flutt frá at vera óvirknir áskoðarar til at vera virknir luttakarar. Ofta verður endurmenning uppfatað sum tað sama sum eftirviðgerð og endurvenjing. Men so er ikki. Endurmenningin umfatar øll lívsins viðurskifti, tvs. umframt viðgerð, endurvenjing og viðlíkahaldsvenjing eisini fíggjarviðurskifti, útbúgving, arbeiðstilboð, bústaðartilboð og sosialu støðuna sum heild. Í Føroyum hava vit eitt stórt sæð vælvirkandi heilsuverk við nøktandi tilboðum um viðgerð og endurvenjing til fólk, ið gerast frísk aftur. Men øðrvísi sær út, tá talan er um fólk, ið fáa ella hava eitt varandi brek og/ella eina sjúku, og sum framhaldandi skulu hava venjing. Granskingardepilin fyri Økismenning hevur gjørt eina kanning um livikorini hjá fyritíðarpensionistum (2007) 8. Hvør veitir endurvenjing Tørvurin á endurvenjing er sera fjølbroyttur, og eru tað ymiskir fakbólkar, sum veita endurvenjing. Endurvenjing er ein fjølfakligur innsatsur. 9 Fyri at lýsa fjøltætti í endurvenjingini verður greitt frá, hvørjir fakbólkar eru við í toyminum rundan um fólk við førleikatarni. Starvsfólk Heilsustarvsfólk arbeiða við endurvenjing út frá ymiskum sjónarhornum. Ein fakbólkur kann ikki standa einsamallur við endurvenjingini. Um fakbólkarnir standa saman, og um allir koma við sínum royndum frá síni grundútbúgving og samstarva um endurvenjingina, kann fólkið við førleikatarni fáa eina fjøltáttaða endurvenjing. Hetta er tvørfakligt samstarv. Teir fakbólkar, sum hava endurvenjing sum stórstu kjarnuveiting, eru ergo- og fysioterapeutar. Aðrir fakbólkar, sum hava týdningarmiklan leiklut í samband við endurvenjing, eru: røktarstarvsfólk, logopædar, tælulærarar, pedagogar, psykologar og sosialráðgevarar. Avvarandi lækni, tvs kommunulækni og/ ella lækni á sjúkrahúsi ávísir til endurvenjing. Hann er sostatt sjálvskrivaður partur av einum tvørfakligum toymi, og hevur tað týdning, at hann leggur dent á endurvenjing. 8 Fyrrtíðarpensionistar í Føroyum - ein livikorkanning. Olga Biskupstø og Martha Mýri. Granskingardepilin fyri økismenning og Meginfelag Teirra Brekaðu í Føroyum 2007 s. 69 víst á: "Størstu trupulleikarnir við tænastuni í Heilsuverkinum eru vantandi uppfylging og rehabilitering/uppvenjing, og her haltar veruliga, umframt vantandi samstarv millum Heilsuverkið og Almannaverkið, og í ein ávísan mun vantandi kunning. Upplivilsi at verða "slept upp á fjall" av sjúkrahúsverkinum, og vísa á, at teirra likamligi førleiki støðugt versnar og harvið teirra lívsgóðska, sum viðførir størri tørv av tænastum frá Almannaverkinum, umframt mistrivnað og mótloysi". 9 Fleiri fakbólkar, sum samstarva um somu uppgávu frá ymiskum sjónarhornum. 14 Álit um endurvenjing Tabel 2 Á talvuni niðanfyri sæst, at talið av heilsustarvsfólki í mun til fólkatalið er væl lægri í Føroyum samanborið við hini Norðanlondini. Mynd úr áliti um framtíðar sjúkrahús10 Fysio- ergo og økisterapeutar Fysioterapeutar: 60 fysioterapeutar starvast í Føroyum, harav umleið helvtin eru alment sett og hin helvtin eru privatstarvandi fysioterapeutar, sum arbeiða eftir sáttmála við Meginfelag Sjúkrakassa Føroya (MSF). Teir alment settu terapeutarnir hava tað sum eina av sínum arbeiðsuppgávum at arbeiða tvørfakligt, tvs.at seta tíð av til at arbeiða við fólki við førleikatarni sum eina heild. Ein privatstarvandi fysioterapeutur rekur eina fyritøki, og er tíð ikki til á sama hátt at ganga inn í eitt tvørfakligt toymi. Ergoterapeutar: 40 ergoterapeutar starvast á sjúkrahúsum, á stovnum og privat. Privatstarvandi ergoterapeutar hava ikki sáttmála við MSF, og verður viðgerðarstovan rikin sum ein privatfyritøka. Ergoterapeutar viðgera í stórsta mun børn, og er tað sum oftast Almannastovan, sum rindar fyri viðgerðina hjá barninum. Viðgerðarkostnaðurin er konsulenthonorar. Økisterapeutar: Hesir eru útbúnir ergo- ella fysioterapeutar. Seks ergoterapeutar og tveir fysioterapeutar eru í starvi sum økisterapeutar innan heimatænastuna í Suðuroy, Sandoy, Norðstreymi og í Suðurstreymi. Meirilutin av ergo- og fysioterapeutum í Føroyum í løtuni arbeiða niðursetta tíð, og tað merkir, at talan er um umleið 60 fulltíðar terapeutstørv. Tørvur: Við at brúka ein leist úr Danmark11 skulu 22,5 ársverk vera í Føroyum innan endurvenjing. 71 % av ársverkunum eru terapeutar, og restin eru onnur heilsustarvsfólk. Innan Nærverkið eru fimm ársverk innan økisterapi, og ein fysioterapeutur arbeiðir við fyribyrgjandi venjing av eldri. Á Lágargarði í Tórshavn er ein normering til endurvenjingar av fólki, sum ikki búgva á Lágargarði. 10 Álit um framtíðar sjúkrahús, AHR, 2007 Dansk Sundhedsinstitut (DSI) hevur gjørt eina kanning: "Genoptræning under forandring", apríl 2007, har tey kortleggja venjingarkapasitetin í amtum, kommunum og hjá privatstarvandi fysioterapeutum áðrenn strukturreformin. 11 15 Álit um endurvenjing Tá roknast skal út talið av terapeutum til fólk við førleikatarni, sum fáa endurvenjing verður hesin leistin nýttur: Talvan vísir ein vegleiðandi tørv á ergoterapeutum og fysioterapeutum á ymiskum stovnum í Føroyum Tabel 3 Stað Endurmenningardeild Røktarheim Endurvenjingardeild, sjálvhjálpnir sjúklingar/ lætta hjálp Endurvenjingardeild, fólk sum krevja nógva hjálp (t.d. apopleksi) Endurvenjing í Nærverkinum Endurvenjing á Sjúkrahúsi Vegleiðandi tørv á reapautum 1 terapeutur til 1 fólk við førleikatarni12 1 terapeutur til 30 røktarfólk við førleikatarni 1 terapeutur til 6 fólk við førleikatarni 1 terapeutur til 3 fólk við førleikatarni 2 terapeutar pr 1.000 íbúgva eldri enn 67 ár13 1 terapeutur til 10 fólk við førleikatarni Støðan í dag í Føroyum Er ikki í Føroyum Í miðal 1 terapeutur til 60 røktarbúfólk 1 terapeutur til 18 fólk við førleikatarni 1 terapeutur til 9 fólk við førleikatarni 0,5 terapeutar pr 1.000 íbúgva eldri enn 67 ár14 1 terapeutur til 20 fólk við førleikatarni Røktarstarvsfólk Innan Nærverkið eru sett umleið 1.400 fólk. Av hesum eru 638 starvsfólk innan Heimatænastuna. Teir stórstu fakbólkarnir av teim 638 starvsfólkini eru: 166 heimahjálparar 143 tímaløntir heimahjálparar uttan prógv 60 heimasjúkrarøktafrøðingar Á sjúkrahúsunum er samlaða talið av røktarstarvsfólki 360. Av teimum eru umleið: 300 sjúkrarøktafrøðingar 60 heilsurøktarar/ sjúkrahjálparar/ pleygarar Vísandi til omanfyristandandi mynd er talið av røktarstarvsfólki eisini ov lágt í Føroyum, tá vit samanbera okkum við onnur norðanlond. Innan endurvenjing er munurin á okkum og onnur norðanlond, at fólk við førleikatarni í Føroyum so gott sum ikki fáa endurvenjing, eftir at tey eru útskrivaði av sjúkrahúsi. Orsøkin er samansetingin av starvsfólki, sum ger, at dentur ikki liggur á endurvenjing. Talulærarar/serlærarar Tveir talulærarar eru í Føroyum. Teir veita endurvenjing til fólk við førleikatarni, sum hava afasi, tvs. trupulleikar við at tosa. Talulærararnir eru settir á Sernámsdeplinum. Tann eini ferðast til sjúkrahúsini og ger námsfrøðiligar metingar og fylgjandi taluvenjing. Hin hevur afasihold á Sernámsdepilinum seks tímar um vikuna; seks fólk koma á hvørt hold. Taluvenjing verður eisini veitt av øðrum starvsbólkum. Á Landssjúkrahúsinum er samstarv við ein logopæd. Ein partur av ergoterapeutiska arbeiðinum er eisini at stimbra mál og málmotorikk. 12 Hammel, Neuro-rehabiliteringscenter Genoptræning under forandring, dsi, apríl 2007, s. 29 14 Genoptræning under forandring, dsi, apríl 2007, s. 29 13 16 Álit um endurvenjing Fólk við førleikatarni fáa als ikki nøktandi taluvenjing, av tí at ov fá starvsfólk arbeiða við taluvenjing. Talulærararnir hava ongan møguleika fyri at nøkta tørvin á venjing og hava als ikki orku til at undirvísa í nærumhvørvinum, so at tey, sum eru um førleikatarnað fólk við talutrupulleikum kunnu stuðla undir taluvenjingini. Um ein logopædur/ talulærari blívur settur afturat, verður mett, at orka er til undirvísing av brúkarum, avvarandi og starvsfólki. Mælt verður tí til, at tælulærari verður settur, og at toymi verða skipaði soleiðis, at taluvenjingin heldur afram við ergoterapeuti ella talilærari í økinum aftan á útskrivan av sjúkrahúsi. Sálarfrøðingar/ Psykiatari Á Landssjúkrahúsinum starvast ein psykiatari, og fýra sálarfrøðingar. Fólk við førleikatarni, sum eru innlagdir á somatisku deildunum15 og sum hava akuttar viðgerðarkrevjandi sálarligar trupulleikar, kunnu verða ávístir til psykiatriska meting/veiting. Á psykiatriska deplinum er ikki tíð at taka sær av øðrum trupulleikum, t.d. í sambandi við kroniska sjúku. Slíkir sjúklingar verða vístir til privatpraktiserandi psykolog. Hetta mugu fólk við førleikatarni gjalda sjálvi; tó kunnu tey oftani fáa veitingina endurgoldna frá Almannastovuni.. Tørvur er sostatt á servitan innan heilsuspsykologi, sum júst skal taka sær av sálarligum trupulleikum hjá somatiskt sjúkum fólki. Heilsupsykologi er ein týðandi táttur í endurmenningini. Kanningar hava víst, at umleið 50 % av øllum apoplexisjúklingum fáa depressión aftan á slagtilburð. Um depressiónin ikki verður viðgjørd, so er endurmennigin munandi truplari og gevur vánaligari úrslit.16 Nakað tað sama er galdandi fyri aðrar bráðfeingis trupulleikar (t.d. AMI - sjúklingar og vanlukkurakt), so tað er neyðugt at hava tætt tilknýti til psykiatriska serlæknavitan eisini í eini endurvenjingarætlan. Tørvur er á, at heilsupsykologur verður settur innan føroyska sjúkrahúsverkið. Læknar Læknatrot er bæði á sjúkrahúsunum og hjá kommunulæknunum. Í Føroyum er samlaða læknatilfeingið 188 fyri hvørjar 100.000 innbúgvar. Til samanberingar kann vísast á, at talið í Íslandi er 361, og í Danmark 304 fyri hvørjar 100.000 íbúgvar. Endurvenjing hevur serstakliga góða effekt innan hesar sergreinir á sjúkrahúsum: reumatologi, neurologi, kardiologi, geriatri og lungnasjúkur. Júst innan hesar greinir vanta serlæknar í Føroyum. Endurvenjing á sjúkrahúsi Í hesum kapitlinum verður lýst, hvussu støðan er innan endurvenjing á Landssjúkrahúsinum, Klaksvíkar Sjúkrahúsi og Suðuroyar Sjúkrahúsi. Í 2005 vóru 12.892 innleggingar á sjúkrahúsunum í Føroyum. Av hesum fingu 2.500 sjúklingar fysio- og ella ergoterapi. Hetta svarar til knapt 20 %, av øllum sjúklingum, sum vórðu innlagdir á sjúkrahúsi. 1.500 fólk við førleikatarni fingu ambulanta ergo- og/ella fysioterapeutiska viðgerð, antin sum framhald av innleggjan ella sum ambulant tilboð burturav. 15 16 Somatisk deild, er sjúklingadeild til sjúklingar við kropsligum trupulleikum Referanceprogram for behandling af patienter med apopleksi Sundhedsstyrelsen, 2006 s. 35 17 Álit um endurvenjing Endurvenjingin hjá fólki við førleikatarni, sum verða akutt innlagdir á sjúkrahúsunum, er rættiliga eins á teim trimum sjúkrahúsunum í landinum. Fólk við førleikatarni verða ikki innlagdir til endurvenjingar á Landssjúkrahúsinum, men tað verða teir harafturímóti á Klaksvíkar- og Suðuroyar Sjúkrahúsi. Ambulanta endurvenjingartilboðið er rættuliga ymiskt á teimum trimum støðunum. Talva nr.4 Talvan vísir talið á seingjarplássum, innleggingum, starvsfólkum og hvussu nógv fingu venjing frá ergo- ella fysioterapeuti á sjúkrahúsunum í Føroyum. Tølini eru frá 2005 og 2006. Tabel 4 Landssjúkra- Klaksvíkar Suðuroyar húsið sjúkrahús sjúkrahús 200 36 30 62 12 48 24 7.768 1.584 902 ergo-/ 2.149 412 256 Seingjarpláss í alt Seingjarpláss á medisinsk deild Seingjarpláss á skurðdeild Innlagdir sjúklingar á deildunum Innlagdir sjúklingar, ið fingu fysioterapi. Ambulant fólk við førleikatarni, ið fingu ergo-/ fysioterapi Sjúklingar innlagdir til fysio-/ergoterapi Normering fysioterapeutar Normering ergoterapeutar Hjálparfólk til fysio/ergoterapeutarnar 895 412 256 0 9 2,5 1 206 2 0,5 0,5 25 4 1 1 Hølisviðurskiftini eru sera vánalig á Landssjúkahúsinum og á Klaksvíkar Sjúkrahúsi, og eru ætlanir um broytingar gjørdar út frá eini heildarætlan. Suðuroyar Sjúkrahús hevur góð høli sum er og hevur tørv á fleiri hølum, um virksemið verður víðkað. Ynskiligt er at skipa endurvenjing við: o o o serkønari endurvenjing á Landssjúkrahúsinum almennari endurvenjing og partvís serkønari endurvenjing á Klaksvíkar Sjúkrahúsi almennari endurvenjing og partvís serkønari endurvenjing á Suðuroyar Sjúkrahúsi. Landssjúkrahúsið Landssjúkrahúsið er høvuðssjúkrahús og býtt sundur í psykiatriska, medisinska-, skurð-, bráðfeingisdeild og diagnostikan depil. Skurðdepilin Skurðdepilin tekur sær av kanningum og skurðviðgerðum innan fyri økini: o o o o o Ortopædi, gynækologi/obstetrik, parenkym (innara gøgn), oyrna/næsa/háls, eygna- og tannaviðgerðir. 18 Álit um endurvenjing Umframt seingjardeildirnar á landssjúkrahúsinum eru viðgerðardeildirnar: skurðgongin, við endoscopi-eindini, skaðastova, skurðambulatorium, eygnadeild, oyrnadeild og tannaviðgerðardeild. Innlagdir sjúklingar, sum fáa endurvenjing eru: o Sjúklingar, innløgd á G4 vegna skaða ella skurðviðgerðir. Hetta eru fólk m.a. við mjadnabroti, rygskaða, brotum og nýggjum knøum/ mjødn. o Sjúklingar sum verða innlagdir aftaná skaðatilburð. o Gynokologiskar sjúklingar o Bróstskurðviðgjørd o Barnakonur Fólk, ið koma til ambulanta endurvenjing, eru: o o o Sjúklingar, sum hava verið á skaðastova og sum aftaná skaða ella beinbrot hava tørv á endurvenjing. Sjúklingar, sum hava verið á skurðambulatoriinum og sum hava tørv á endurvenjing í tøttum samstarvi við serlækna. Onnur fólk við førleikatarni fáa endurvenjimg hjá privatstarvandi fysioterapeutum. Skurðviðgjørdir sjúklingar, sum hava tørv á framhaldandi venjing. Talan er m.a. um venjing av knøum, ryggi, kokubotn og hondkirugiskum fólki til intensiva ergoterapi. Medisinski depilin Medisinski depilin tekur sær av kanningum og viðgerð av internt medisinskum sjúkum. o o o o o B8: við hjartasjúkum B7: lungnasjúkur, nýrasjúkur, krabbasjúkur og giktasjúkur B6: garnasjúkur, evnisbroytingarsjúkur, blóðsjúkur og nervalagssjúkur B5: barnasjúkur E3 og E2: uppvenjingardeild og røktardeild. E3 hevur síðan 1990 apopleksiuppvenjingar-deild, har níggju sengur eru. Medisinska ambulatorii er á G3. Ambulatoriivirksemið umfatar millum annað diabetesambulatorium, maga- og garnasjúkur, hjartasjúkur, krabbasjúkur, lungnasjúkur og nýrasjúkur. Nakrar serstarvsstovur, t.d. nuklearmedisinska deild og kardiologiska starvsstovan, kanna og viðgera bæði innlagdar og ambulantar sjúklingar. Umleið 7.800 ambulantar vitjanir eru á deplinum um árið. Innlagdir sjúklingar, sum fáa endurvenjing á medisinsku deildunum: Allir sjúklingar, sum verða innlagdir á heiliráðdeildunum, verða ávístir til kanning, meting, ráðgeving, vegleiðing, viðgerð og endurvenjing hjá ergo- fysioterapeutum, um tørvur er á tí. Hesir sjúklingar eru vanliga: o o o o o o o lungnasjúklingar, giktasjuklingar (liðagikt, rygg), neurologiskir sjuklingar (apopleksi, sclerose, parkinson), krabbameinssjuklingar, sjuklingar við lymfuødem, diabetessjuklingar, hjartasjuklingar (AMI, By-pass, ballónviðgerð). 19 Álit um endurvenjing Avleiðingar av vantandi endurvenjingartilboðum: Landssjúkrahúsið hevur samband við nógvar sjuklingar gjøgnum árið. Tað hevur við sær, at tørvur er á, at teir verða útskrivaðir til framhaldandi endurvenjing. Av tí at sjuklingar, sum eru liðugt viðgjørdir á sjúkrahúsi, ikki hava eitt nøktandi tilboð at verða útskrivaðir til, eru teir longri innlagdir enn neyðugt. Hetta gevur fløskuhálsar, og seingjakapasiteturin verður ov lítil. Sjuklingar kunnu ganga ambulant til endurvenjingar í avmarkað tíðarskeið, í mesta lagi tríggjar mánaðar, og aftaná kunnu sjuklingar fara til privatstarvandi terapeut. Hølisviðurskifti: Í byggiætlanini fyri landssjúkrahúsið frá 2005 verður víst á, at fysio- og ergoterapiin húsast undir sera trongum umstøðum í kjallaranum á gamla Dronning Aleksandrines Hospitali, og at økið í verandi hølum ongan møguleika hevur fyri at uppfylla krøvini, sum verða sett til eina nýmótans endurvenjingareind.17 Fysisku karmarnir til endurvenjingar á fysioterapideildini eru vánaligir. Fysioterapideildin er í kjallaranum á A1. Har er ein lítil heittvatnshylur, tvey høli til venjing, og trý høli til einstaklingaviðgerð. Ergoterapiin er hevur trý høli, ið liggja sera avsíðis, og umstøðurnar eru trongar. Tað at karmarnir eru trongir, ger, at nógv viðgerð fer fram á seingjardeildunum. Viðvíkjandi apopleksi sjuklingum er tað best, at teir verða viðgørdir í einum venjingarhøli, sum er gjørt til endamálið heldur enn á eini seingjadeild. Apopleksi sjuklingar hava ofta fatanarligar trupulleikar, og er tað óheppið. at viðgerðin verður órógva, tí at hølisviðurskiftini eru ótíðarhóskandi. Tað er trupult at gera tað øðrvísi við verandi hølum. Tilboðið hevði verið betri, um karmarnir vóru betri, eitt nú fleiri einstaklinga viðgerðarrúm og størri venjingarhøli, so møguleiki var fyri at hava ymisk hjálpartól til at stuðla undir endurvenjingina, t.d. loftslyftupphang til gonguvenjingar. Eisini hevði verið gjørligt at arbeitt meira fjøltáttað við fleiri sjuklingum í senn, og við meira kreativum loysnum. Í endurskoðaðu byggiætlanini fyri endurmenningareind á Landssjúkrahúsinum er ætlanin, at ein endurmenningarseingjardeild og nýtímans høli til ergo- og fysioterapi vera í eini samlaðari endurmenningareind. Hetta er liður í aðru útbygging, sum er partur av øðrum byggistigi. Endamálið er eitt betur endurmenningartilboð og tættari samstarv millum fakbólkarnar. Endurvenjingartilboðið skal fevna um allar sjuklingabólkar (ortopædi, onkologi, gerontologi, kardiologi, reumatologi, lungnasjúkur, neurologi)18. "Herbergið", Eirargarður 4, verður í fáum førum nýtt til fólk við førleikatarni, sum koma ambulant til endurvenjingar á fysioterapideildina. Hølini eru als ikki tíðarhóskandi. Avleiðing av hølisviðurskiftum Seinastu árini eru fólk við førleikatarni ikki innlagdir til endurvenjingar á Landssjúkrahúsinum, av tí at seingjartrot er, og starvsfólkaorka vantar. Fólk við førleikatarni, sum verða akutt innlagdir og sum hava tørv á endurvenjing, fáa endurvenjing antin undir innleggjan ella ambulant. 17 Endurskoða byggiætlan, Landssjúkrahúsið 2005 18 Endurskoðað byggiætlan 2005, Landssjúkrahúsið viðvíkjandi niðurstøðu hjá bygginevndini um rehabiliteringseind, sum skal vera liðug innan 2015. www.logting.fo 20 Álit um endurvenjing Raðfesting: Innan endurvenjing verða teir akuttu sjuklingar raðfestir fremst, og teir ambulantu sjuklingar koma í aðru røð. Tó fer umleið helvtin av tíðini hjá terapeutunum til ambulanta viðgerð, hin helvtin fer til innlagdar sjuklingar. Ergo- og fysioterapi á Landssjúkrahúsinum gevur viðgerð og endurvenjing, sum ikki verður veitt í primerøkinum. Tað vil siga, at fólk við førleikatarni, ið ynskja meiri viðgerð, mugu fara til privatstarvandi terapeutar og gjalda sjálvi fyri endurvenjing, tá tey eru liðugt viðgjørd á Landssjúkrahúsinum. Avleiðingin er, at fólk við førleikatarni ofta steðga við endurvenjing, av tí at tey sjálvi skulu gjalda. Raðfestingin er gjørd út frá tí starvsfólkatilfeingi, sum er á sjúkrahúsinum. Orka er ikki til at starvsfólk fáa ergo- og fysioterapeutiska viðgerð, tá tørvur er á hesum. Venjingartól (fitness) eru á sjúkrahúsinum, sum starvsfólk eru upplærd at nýta sum fyribyrgjandi tiltak. Klaksvíkar Sjúkrahús Á Klaksvíkar Sjúkrahúsi (KS) eru tvær seingjadeildir, ein kirurgisk og ein heiliráðdeild. Sjúkrahúsið móttekur planlagdar og akuttar sjúklingar. Skurðdeild. Her verða sjúklingar innlagdir til skurðviðgerðir innan o almenna kirurgi, o ortopædkirurgi, o urologi, o ymiskir aðrir skaðar o barnakonur Sjúklingar verða innlagdir til eftirviðgerð/endurvenjing aftaná innleggjan á øðrum sjúkrahúsum innan- og uttanlands. Sjúklingar verða eisini innlagdir til fysio- og ergoterapi ávístir frá kommunulæknum úr øllum landinum. Medisinsk deild Her verða sjúklingar innlagdir við ymiskum medisinskum sjúkum, so sum o o o o o lungnasjúkur giktasjúkur neurologiskar sjúkur krabbameinssjúkur sukursjúku Sjúklingar verða innlagdir til eftirviðgerð/endurvenjing aftan á innleggjan á øðrum sjúkrahúsum innan- og uttanlands. Eisini verða sjúklingar innlagdir til fysio- og ergoterapi frá kommunulæknum úr øllum landinum. Ergo- og fysioterapi á Klaksvíkar Sjúkrahúsi: Innlagdir sjúklingar eru: o allir innlagdir sjúklingar ávístir av lækna. 21 Álit um endurvenjing o o sjúklingar við sjúkuni Morbus Bechterew kunnu fáa intensiva viðgerð/venjing undir innleggjan. Í nógv ár hava hesir sjúklingar fingið hetta tilboð í tvær vikur um árið. Tey búgva í einum av læknaíbúðinum. búfólkið og tey, ið eru til umlætting á Røktarheiminum. Ambulantir sjúklingar eru: o sjúklingar frá skaðastovuni. o teir sjúklingar úr Norðoyggjum og parti av Eysturoynni, ið skulu hava ambulanta eftirviðgerð aftan á innleggjan á øðrum sjúkrahúsi. o sjúklingar, ið skulu hava skurðviðgerð á Klaksvíkar Sjúkrahúsi. o bæði innlagdir og ambulantir sjúklingar fáa viðgerð í heitum hyli. o sjúklingar við varandi sjúkum so sum apopleksi, sklerosu og parkinson. o sjúklingar, sum privatstarvandi fysioterapeutur ikki kann geva viðgerð, t.d lymfødemviðgerð o starvsfólkið á sjúkrahúsinum og røktarheiminum. Teir innløgdu sjúklingarnir verða útskrivaðir til ambulanta venjing so skjótt sum gjørligt. Tað er ikki ásett, hvussu leingi sjúklingar kunnu venja ambulant, men roynt verður at venja, til støðan er blivin støðug, og hjálpartól og upplæring heima eru komin upp á pláss. Sjúklinginum stendur ikki í boði at koma aftur til venjingar. Um sjúklingur hevur eina kroniska sjúku, so fær hann at vita, at hann má fara til kommunulækna og verða ávístur av nýggjum, um hann heldur tað vera neyðugt. Tað verður altíð roynt at gera venjingarnar í bólki fyri at spara tíð. Sjúklingabólkar, ið verða viðgjørdir: Á skurðdeildini verða viðgjørd: o Skurðsjúklingar: so sum knæ og mjadnaalloplastikk, ryggskurð, beinbrot, hond og fót. Hesir sjúklingar og aðrir skurðsjúklingar fáa eisini lungnafysioterapi. o Sjúklingar, sum eru skurðviðgjørdir á øðrum sjúkrahúsum. o Skurðsjúklingar, sum eru innlagdir (planlagt) til fysio-/ergoterapi. Ein partur av hesum sjúklingum hava fingið skurðviðgerðir fyrr, t.v.s tað er frá nøkrum mánaðum upp til fleiri ár síðani, og teir hava enn ymiskar trupulleikar. Hesir sjúklingar eru skurðviðgjørdir á KS, LS og uttanlands. Skurðviðgerðirnar, sum hesir sjúklingar hava fingið, kunnu vera knæ/mjadna- alloplastik, mjadnabrot og skurð í ryggi. o Sjúklingar, sum verða innlagdir aftan á skaðatilburð: o Nakrir av hesum fáa skurðviðgerð, meðan onnur bert fáa fysioterapi. Her kunnu nevnast sjúklingar, ið hava verið í ferðsluóhappi og fingið løstir, ið ikki tørva skurð, t.d. whip-lash sjúklingar. o Barnakonur fáa upplýsing/fimleik eftir føðing. o Sjúklingar innlagdir (planlagt) til fysioterapi: Hetta eru sjúklingar við t.d neuropati, fibromyalgi og slitgikt. Medisinsk deild Á medisinsku deild verða viðgjørdir apopleksisjúklingar, sum oftast eru innlagdir í longri tíð, har eitt tvørfakligt toymi tekur sær av endurmenningini. Eftir fyrstu innleggjan kann sjuklingurin verða innlagdur aftur til uppfylgjandi venjing. 22 Álit um endurvenjing Allir hesir sjúklingar fáa somuleiðis eitt ambulant venjingartilboð: o o o o Aðrir neurologiskir sjúklingar, so sum parkinson, sclerosu og høvuðpínusjúklingar Reumatologiskir sjúklingar, so sum fólk við liðagikt, slitgigt og Morbus Bechterew Hjarta- og lungnasjúklingar Aðrar medisinskir sjúklingar so sum krabbameinssjúklingar og lymfødemsjúklingar Avleiðing av vantadi endurvenjingartilboð. Endurvenjingartilboðið á Klaksvíkar Sjúkrahúsi (KS) er gott. Sjúklingar verða innlagdir til endurvenjingar. Um summarið, tá ið deild M letur aftur, verða sjúklingar ikki innlagdir til endurvenjing, orsakað av vantandi seingjakapasiteti og starvsfólkatroti. Á bíðilista til terapi og endurvenjing stóðu 100 sjúklingar pr. 30.04.07. Orsøkin til tann langa bíðilistan eru vantandi seingjarpláss og vantandi terapeutorka. Sum nakað nýtt hevur tey seinastu árini verið vant við sjúklingum (serliga apopleksi) heima, sum ein liður í "útslúsingini" av sjúklinginum. Í hesum sambandi verður arbeitt í tøttum samstarvi við heimarøktina. Menningin tey seinastu árini hevur flutt seg frá bert at viðgera og venja á deildini til meira tvørfakliga kunning og samrøður við sjúklingin, avvarandi og nærverkið. Úrslitini eftir lokna endurvenjing vísa seg at vera betri. Tá ið sjúklingurin og øll rundan um hann eru væl kunnað, ber herumframt betur til at halda heilsustøðuna viðlíka ella enntá at betra um hana. Hetta krevur nógva arbeiðsorku. Við teimum terapeutum, sum starvast á KS í løtuni, er als ongin møguleiki at økja um aktivitetin á deildini. Við tí arbeiðsbyrðu, sum er í dag, ber ikki altíð til at geva ta venjing/viðgerð, sum starvsfólkið er kompetent til at veita. Hølisviðurskifti Hølisumstøðurnar eru vánaligar. Deildin liggur undir jørð og er frá fyrst í 60-unum. Her eru trý viðgerðarrúm og eitt venjingarrúm upp á 5x4 m^2. Hartil verður gongin brúkt til venjingarhøli. Ergoterapeuturin hevur eitt rúm til egið brúk, sum er umleið 3x4 m^2 til støddar. Á røktarheiminum er ein fimleikasalur, sum verður brúktur til búfólkið og til bólkavenjingar annars. Viðvíkjandi útgerð er støðan rímilig. Í løtuni manglar ein ergoterapeutur og nógv meira pláss til venjingar í nýmótans hølum við dagsljósi. Heitvatnshylur er (bygdur í 1988), har vatnið er um 34o C. Øll, ið hava ávísing frá einum hvørjum lækna, kunnu nýta hylin. Hesin hylur er í góðum standi og lýkur øll krøv. Avleiðingar av hølisviðurskiftum Hølini eru trong og als ikki nútímanshóskandi. Um hølisviðurskiftini vóru nóg góð, kundi endurvenjingin effektiviserast við holdvenjingum, og fleiri sjúkligar kundu fingið endurvenjing. Raðfesting Til 1995 fingu øll við ávísing frá lækna og kommunulækna ókeypis fysioterapi á KS,. Ein starvandi fysioterapeutur lat í 1995 viðgerðarstovu upp í býnum. Tá var avgjørt at minka um tilboðið á sjúkrahúsinum. Nú kundi kommunulæknin ikki senda sjúklingar beinleiðis til fysioterapi á KS uttan til viðgerðir, sum starvandi ikki kundi geva, t.d. lymfødemviðgerð og bassinvenjingar. Harafturat varð avtala gjørd um, at sjúklingar við kroniskum sjúkum so sum apopleksi, sklerosu og parkinson kundu koma á Klaksvíkar sjúkrahús til venjingar ambulant. Starvsfólkið á KS kann fáa viðgerð á staðnum. Raðfesting í gerandisdegnum 23 Álit um endurvenjing 1. Teir sjúklingar, sum eru innlagdir. 2. Tey ambulantu, sum hava fingið skurð og mugu/skulu hava venjing, og tey, sum í heila tikið skulu hava eftirviðgerð/venjing. 3. Búfólkið á Røktarheiminum. 4. Bassinvenjing. 5. Tey við kroniskum sjúkum, sum hava tørv á viðlíkahaldsvenjing. 6. Starvsfólk á Klaksvúkar Sjúkrahúsi og Norðoyar røktarheimi. Hesi bíða í mánaðir eftir viðgerð. Suðuroyar Sjúkrahús Suðuroyar Sjúkrahúsi (SS) er býtt sundur í bráðfeingisdeild, føðideild og seingjardeild. 60 - 70 % av innleggingunum eru akutt innleggingar. 40 % av sjúklingunum, sum fáa fysioterapi eru innlagdir. 25 % av viðgerðartíðini fara til innlagdar sjúklingar, restin fer til ambulantar sjúklingar.19 Starvsfólk Tríggir læknar eru í løtuni á sjúkrahúsinum: Ein ortopæd- og almennur kirurgur, ein almennkirurgur, ein almenn og kar-kirurgur. Játtanin er til almennmedisinara í 2007. Virksemi: Nógvir ymiskir sjúklingarbólkar fáa endurvenjing á Suðuroyar Sjúkrahúsi. Innlagdir sjúklingar eru skurðsjúklingar innan ortopædi, sjúklingar við apopleksi, gikt, ryggsjúkum, parkinsonsjúku, multiplari sclerosu, Morbus Bechterew og aðrir. Sjúklingar, sum eru skurðviðgjørdir á øðrum sjúkrahúsi í Føroyum ella í útlondum, verða innlagdir til endurvenjingar. Sum oftast eru tvey pláss til sjúklingar, sum verða innlagdir til endurvenjing, tá seingjarpláss og starvsfólkaorka eru til tað. Innlagdir til endurvenjingar verða kroniskir sjúklingar, sum hava tørv á endurvenjing javnan ella viðlíkahaldandi venjing. Hesir sjúklingarnir kunnu ikki viðgerast ambulant, tí at teir ikki eru sjálvhjálpnir. Herumframt er almenni flutningurin í Suðuroy sera vánaligur. Ynskiligt var, um slíkir sjúklingar kundu komið ambulant. Allir sjúklingar, sum eru innlagdir á sjúkrahúsinum og sum verða ávístir av lækna til ergo- og fysioterapi, fáa viðgerð undir innleggjan. Akuttir sjúklingar fara til Landssjúkrahúsið til kanningar, sum ikki kunnu veitast í Suðuroy, og verða sjúklingarnir síðani fluttir aftur til SS til endurvenjingar skjótt aftaná. Sjúklingar verða innlagdir til endurvenjingar eftir ávísing frá kommunulækna ella frá øðrum sjúkrahúsi, tá pláss og starvsfólkaorka eru til tað. Í tíðum er trot á fysioterapeutum, og verða sjúklingar tá ikki innlagdir til endurvenjingar. Ambulant Nógv børn koma til SI-venjingar (Sansu Integratión)20. Slík børn fáa venjingar á sjúkrahúsinum, tí at venjingartilboð í primerøkinum vanta. Privatstarvandi fysioterapeutur er byrjaður, og fer tað at hava við sær, at fleiri børn kunnu viðgerast í primerøkinum. 19 Tað kemur av, at teir ambulantu sjúklingarnir hava lang tíðarskeið, har teir fáa fysioterapi (t.d venjingar til børn og venjing í venjingarhyli). 20 Sansuintegratión er stimbran av børnum, sum hava trupulleikar við at sameina upplivingar 24 Álit um endurvenjing Aðrir sjúklingar, sum verða ávístir, hava trupulleikar við rygg, nakka ella økslum, nógvir sjúklingar við rørslulagnum vegna slit og ovbyrjan. Stórur og góður venjingarhylur er, ið nýttur verður til venjing. Ambulantur bíðilisti er altíð. Eingin flutningur er til fólk við førleikatarni í Suðuroy. Tað merkir, at tað bert eru sjúklingar, sum hava fólk at koyra seg, sum kunnu koma ambulant til endurvenjingar á SS. Tí er stórur tørvur á at skipa serflutning, soleiðis at tilboðið verður eins fyri allar borgarar, uttan mun til, hvar á oynni teir búgva. Avleiðing av endurvenjingartilboði: Serflutningurin í Suðuroy er sera vánaligur. Avleiðingin er, at allir sjúklingar í Suðuroy ikki fáa somu endurvenjingartilboð. Sjúklingar, sum sjálvir kunnu koma til sjúkrahúsið, fáa endurvenjing, meðan aðrir bíða, til teir verða innlagdir til endurvenjingar. Hølisviðurskifti Fysioterapideildin hevur eitt rúm til ergoterapi, tvey viðgerðarrum, eitt lítið venjingarrúm, eitt venjingarhøli, ein venjingarhyl upp á 42 m^2 ( 8,5 x 5 m). Fysioterapideildin hevur sera góðar umstøður; tó er ikki pláss fyri fleiri starvsfólkum ella sjúklingum, um fleiri funktiónir koma til SS. 30 búfólk eru á røktarheiminum, sum er í tveimum hæddum, við ítrivsrúmi í kjallaranum. Tvey fólk eru á hvørjari stovu. Kømrini eru egnað til rørslutarnaði, men tey liva ikki upp tey krøv, sum verða sett til røktarheim í dag, um at ein persónur er í hvørjum kamari. Búfólkið er rættiliga illa fyri og røktarkrevjandi. Hølini eru sera væl egnaði til endurvenjingardeild. Um røktarheimið verður tikið í nýtslu til endurvenjingardeild, verða høli til endurvenjingar og starvsfólk nøktandi. Íbúðirnar "Skemman", sum kundu verða nýttar til sjúklingar, verða brúktar til starvsfólk; sostatt er ikki møguleiki fyri, at sjúklingar kunnu búgva her og koma ambulant til venjingar á Sjúkrahúsið. Avleiðingar av hølisviðurskiftum. Hølini nøkta tørvin sum er í dag. Men um størri aktivitetur verður á Suðuroyar Sjúkrahúsi, má víðkast um hølini. Raðfesting: Á Suðuroyar Sjúkrahúsi verða sjúklingar raðfestir eftir tørni, tvs. eftir nær ávísingarnar koma til deildina. Samanfatan av endurvenjingartilboðunum á føroyskum sjúkrahúsum Í stuttum kann sigast um støðuna á sjúkrahúsunum í landinum, at endurvenjingin á sjúkrahúsunum er sera ymisk. Tað er leiðslan á einkulta sjúkrahúsinum sum avger, eftir hvørjum leisti starvsfólkaorkan verður nýtt til endurvenjingar. Ongar felags reglur eru fyri hvussu endurvenjingin skal skipast. Allir sjúklingar, sum eru innlagdir, og sum verða ávístir til endurvenjingar, fáa endurvenjing. Á Klaksvíkar og Suðuroyar Sjúkrahúsi verða sjúklingar innlagdir til endurvenjingar, sum ikki eru liðugt endurvandir á Landssjúkrahúsinum ella øðrum sjúkahúsi, og til fólk við førleikatarni, sum hava tørv á framhaldandi endurvenjing. Kommunulæknin kann ávísa fólk við førleikatarni til innleggjan til endurvenjingar á KS og SS. 25 Álit um endurvenjing Ambulant til endurvenjing Klaksvíkar Sjúkrahús hevur eitt breitt ambulant virksemi til fólk við førleikatarni sum framhald av innleggjan í avmarkað tíðarskeið og til fólk við varandi førleikatarni. Suðuroyar Sjúkrahús hevur ambulanta endurvenjing til fólk við førleikatarni, sum sjálvir kunnu koma til endurvenjingar, og til fólk, sum ikki fáa viðgerð aðrastaðni. Landssjúkrahúsið veitir ambulanta endurvenjing til fólk við førleikatarni í eitt avmarkað tíðarskeið, sum framhald av innleggjan, og til fólk við førleikatarni, har tætt samstarv við avvarandi lækna er neyðugt. Endurvenjingin, sum fer fram í Føroyum ídag, er avmarkað til eina sera lítla fjøld av fólki við førleikatarni: Endurvenjingin er ymisk, alt eftir hvar í landinum tú býrt. Endurvenjing er ikki ein møguleiki, sum stendur øllum fólki við førleikatarni í boði. Endurvenjing uttan fyri sjúkrahúsverkið Í hesum brotinum verður verandi støða lýst innan endurvenjing, býtt sundur í eldra økið, vaksin og børn. Tørvurin og trupulleikarnir eru sera ymiskir hjá bólkunum. Fólk við førleikatarni eru longri innlagdir á sjúkrahúsi, tí at endurvenjingartilboð vanta íá primerøkinum. Eldra økið Geriatriska økið umfatar fólk eldri enn 67 ár. Økið er lutað sundur í seks smærri øki undir leiðslu av Heimatænastuni, sum er partur av Nærverkinum. Økini eru: Øki 1: Suðurstreymoy Øki 2: Vágar/ Norðstreymoy Øki 3: Eysturoy Øki 4: Norðoyggjar Øki 5: Suðuroy Øki 6: Sandoy 01.12.2004 búðu tilsamans 5.719 fólkapensionistar í Føroyum21. Av hesum búgva umleið 480 brúkarar á stovni; umleið 800 móttaka heimahjálp22. Soleiðis er býtið: 77,6% av fólkapensionistunum búgva heima og fáa ikki heimhjálp. Antin eru tey sjálvhjálpin, ella fáa tey hjálp frá avvarandi 13,9% búgva heima og fáa heimahjálp. 62% av hesum hava ein førleika, har tey eru virkin og hava tørv á løttum stuðli. 33% eru virkin við stuðli og hjálp, 5% eru virkin við fullari hjálp/ vegleiðing. 21 22 Føroya Hagstova Nærverkið 26 Álit um endurvenjing 8,3% búgva á røktarheimi ella á sambýli. Umleið helvtin av teimum hava ein førleika, har tey eru virkin við stuðli og hjálp, 33% eru virkin við fullari hjálp/ vegleiðing. Tilsamans eru 12 røktarheim í Føroyum. Herav hava átta røktarheim ymisk tilboð, so sum dagtilhald/ ítriv, terapi, matútkoyring og svimjiuhyl. 16 sambýli eru. Talvan í fylgiskriv 5 vísir á, hvørjar funktiónir eru á hvørjum røktarheimi, og hvar endurvenjingartilboð eru fyri hvørt øki sær. Tilboðini kring landið Búfólk á røktarheimum fáa øll endurvenjing ella viðlíkahaldandi venjing. Fysioterapeutar eru settir á øllum røktarheimum. Hettar er tó ikki galdandi fyri búfólk á E2 á Landssjúkrahúsinum. Sí fylgiskriv 5. Lágargarður í Tórshavn er einasta røktarheimið, sum hevur skipaða endurvenjing fyri fólk, ið ikki búgva á røktarheiminum. Fólk við førleikatarni kunnu søkja um at koma til endurvenjingar. Bíðitíni er eitt ár. Á ársbasis eru uml. 70 persónar til venjingar á Lágagarði. Fólk við førleikatarni koma tvær ferðir um vikuna í tríggjar mánaðir. Samlaði bíðilistin í 2007 er 132 fólk. Av teimum, sum koma í fysioterapiina á Lágagarði, eru gott 1/3 búfólk, 1/3 fólk, sum koma í dagtilhaldið og 1/3 eldri, sum koma einans til fysioterapi. Ellis- og røktarheimið í Runavík hevur í miðal fýra umlættingarpláss. Fólk við førleikatarni fáa endurvenjing í umleið seks vikur, meðan tey eru har, við tí fyri eyga at koma heim aftur. Á røktarheiminum í Miðvági er fysioterapeutur, sum venur búfólkið á røktarheiminum og fólk sum koma til umlætting. Á røktarheiminum á Klaksvíkar og Suðuroyar sjúkrahúsi fær búfólkið endurvenjing og koma fólk eisini til umlættingar og endurvenjingar. Á røktarheiminum Mørkin í Streymnesi er fysioterapeutur settur at veita endurvenjing til búfólk og fólk í økinum. Ein økisterapeutur er í Suðurstreymi, Suðuroy og Sandoy. Ein ráðgevandi fysioterapeutur er settur í Tórshavn pr 1. apríl 2007. Økini innan Heimatænastuna eru sera ymisk til støddar. Í 2005 fingu til samans 816 fólk heimahjálp. Í Tórshavn vóru 291 fólk, sum fingu heimahjálp, á Sandi fingu 31 fólk heimahjálp. Starvsfólkatilfeingi Tilsamans eru fýra fysioterapeutisk ársverk á røktarheimum, trý ársverk innan økisterapi, eitt ársverk sum ráðgevandi fysioterapeutur, trý ergoterapeutisk ársverk innan røktarheim og tvey størv sum hjálparafólk. Onnur tilboð Umleið 30 privatstarvandi fysioterapeutar eru, sum arbeiða á klinikkum kring alt landið. Fáir fysioterapeutar arbeiða fulla tíð, og verður mett, at 20 ársverk eru tilsamans23. Viðgerðin verður ávíst av lækna, og rindar sjúkrakassin helvtina. 10 viðgerðir kosta umleið 1.300 kr. hjá fólki við førleikatarni. 23 Fysioterapeutfelag Føroya 27 Álit um endurvenjing Í 2005 nýtti Meginfelag Sjúkrakassa Føroya 4,8 mió. kr til fysiurgiska viðgerð. Hagtøl er ikki fyri, hvussu nógv fólk við førleikatarni fáa endurvenjing. Vaksin fólk (18 - 66 ár) Einki skipað endurvenjingartilboð er til vaksin aftan á sjúkrahúsviðgerð. Um tørvur er á tí, kunnu vaksin fáa endurvenjing hjá privatstarvandi fysioterapeuti aftaná lokna viðgerð á sjúkrahúsi. Hjá privatstarvandi fysioteraputi skulu fólk við førleikatarni sjálv gjalda egingjaldið ella søkja Almanastovuna um stuðul. Stuðul verður veittur eftir §15 í forsorgarlógini, sum sigur, at fíggjarligur stuðul kann veitast til fólk við førleikatarni, sum ikki hava fíggjarliga orku til útreiðslur til sjúkuviðgerð. Tey tiltøkini, sum eru til vaksin, eru ikki samskipaði og málrættað í eina heild. §15 í Forsorgarlógini Í 2005 rindaði Almannastovan tilsaman 41.394 kr til fysioterapi eftir §15 í Forsorgarlógini. Talið vísir okkum, at tað eru fá fólk við førleikatarni, sum fáa goldið endurvenjing. Antin fáa fólk við førleikatarni onga endurvenjing, ella fáa teir endurvenjing á sjúkrahúsi ella tey gjalda sjálvi. §18 í forsorgarlógini Almannastovan ráðgevur fólki við førleikatarni og avvarandi um møguleikar hjá fólki við førleikatarni fyri stuðul av ymiskum slag: Sosialan og fíggjarligan stuðul viðvíkjandi hjálpartólum. Vard størv kunnu játtast eftir §18a í forsorgarlógini. Í løtuni eru 84 fólk í vardum starvi. Frítíðarítriv Ítrottar Sambandið fyri Brekað24 og kvøldskúlaskipannina í kommununum skipa fyri frítíðarítrivum fyri fólk við førleikatarni. Hetta tilboð er einans um vetrarhálvuna. Heitir hyljar Heittvatnshyljarnar eru runt um í landinum, men hesin møguleiki verður ikki nýttur serliga nógv. Orsøkin er m.a., at hyljarnir fyri tað mesta ikki eru nóg heitir, og at serkøn vegleiðing/stuðul ikki er tøk á staðnum.25 Sí fylgiskriv nr 6 úr Giktaálitinum um viðgerðartilboð býtt sundur í øki. ALV Hjá málbólkinum millum 18 og 67 ár hevur tað sera stóran týdning at koma aftur í arbeiði, og er eitt mál við endurvenjingini júst hetta: at koma aftur í arbeiði26. Sjálvsognarstovnurin ALV hevur tilboð til fólk við førleikatarni, við tí endamáli at hjálpa til hjá arbeiðstarnaðum í framleiðslu og annars at hjálpa avlamnum til arbeiðis27. Stuðulsfólkaskipan fyri vaksin Stuðulsfólkaskipan fyri vaksin, sum er innan Nærverkið, hevur til endamáls at stuðla fólki við førleikabrekum at liva eitt virkið, sjálvstøðugt og virðiligt lív. Umleið 120 brúkarar av 24 www.isb.fo Í Giktaálitinum er fullfíggjað yvirlit yvir heittvatnshyljar og viðgerðartilboð til giktasjúklingar, er lagt við sum fylgiskriv 8. 23 . Hesi tilboð kunnu eisini fevna um aðrar sjúklingabólkar. 26 Livikorskanning av fyritíðarpensionistum í Føroyum, 2007, s. 43. 27 www.alv.fo 25 28 Álit um endurvenjing stuðulsfólkaskipanini fáa stuðul gjøgnum stuðulstænastuna fyri vaksin. Tímatalið liggur millum tríggjar og 174 tímar pr. viku pr. fólk við førleikatarni28. Taluvenjing Afasihold er tvær ferðir um vikuna á Skúlanum á Trøðni. Pædagogisk metan og taluvenjing verður veitt til fólk við førleikatarni á sjúkrahúsunum í Føroyum.29 Aftan á útskrivan frá sjúkrahúsi er taluvenjingin avmarkað til afasiholdini og til teir serlærarar, sum sum veita taluvenjing kring landið. Serlærarnir eru fáir, og teir arbeiða mest av áhuga og út yvir teirra vanliga lærarastarv. Hetta merkir, at ein sjúklingur kann kom út fyri, at eingin serlærari er tøkur í einum øki. Privatstarvandi logopædur hevur byrjað virksemi 1. apríl 2007 í Tórshavn. Endurvenjing uttanlands. Vísandi til heimild í sjúkrahúslóg um rætt til viðgerð kunnu fólk við førleikatarni fáa endurvenjing uttanlands, um so er, at yvirlækni metir, at tað er hóskandi. Endurvenjing er á stovnum uttanlands, sum eru góðkendir av Almanna- og Heilsumálaráðnum. Um stovnurin ikki er góðkendur, skal yvirlækni í hvørjum einstøkum føri senda umsøkn til visitatiónsnevndina, sum umsitur kontoina "serviðgerð uttanlands"30. Endurvenjing uttanlands er í flestu førum neuroendurvenjing, ið bert fer fram á 2-3 viðgerðarstøðum í Danmark. Talið er sera skiftandi. Í miðal fer eitt fólk við førleikatarni til Danmarkar árliga. Fólk við førleikatarni fáa viðgerð uttanlands, um viðgerðatilboðið í Føroyum ikki vísir seg at vera nøktandi. Fimm persónar um árið kunnu fara á Sclerosusjúkrahúsini í Ry ella Haslev. 31 Av kontoini "Serviðgerð uttanlands" eru fram til oktober 2006 rindaðar 583.000 kr. til endurvenjingar. Til samanberingar vóru í 2005 goldnar 422.000 kr. Børn Børn við førleikatarni koma í samband við kommulækna, heilsufrøðingar og heilsuverk. Her verða tey víst til eygleiðing hjá ergo- og fysioterapeutum á Landssjúkrahúsinum, hjá pædagogum í kommununum ella hjá fysioterpeuti á Sernámsdeplinum. Børnini fáa venjing á Landssjúkrahúsinum ella ráðgeving og vegleiðing í venjingum at gera sjálvi. Vegleiðingin verður veitt av ergo- og fysioterapeutum á Landssjúkrahúsinum. Starvsfólk á Sernámsdeplinum greina og vegleiða; barnið fær, um tað hevur tørv á tí, eina endurvenjingarætlan, sum verður send kommunulækna. Hann vísir soleiðis til endurvenjingar á staðnum. Viðgerðartilboðini eru sera ymisk, alt eftir hvørji tilboð um viðgerð eru í nærumhvørvinum. Flestu børnini fáa fysioterapi hjá privatstarvandi fysioterapeuti, ergoterapi hjá ráðgevandi ergoterapeuti, taluvenjing á Sernámsráðgevingini (SNR) ella hjá serlærara í nærumhvørvinum, og ríðing í Tórshavn og í Eysturoy. Almannastovan veitir stuðul eftir §17, stk. 1 í forsorgarlógini, har persónar hava rætt til at fáa neyðugar meirútreiðslur endurgoldnar. Herundir falla útreiðslur til ávísar viðgerðir, ið 28 Stuðulsfólkaskipanin fyri vaksin, Nærverkið Samrøða við Ólavur Højgaard, jan 2007 30 Sjúkrahúslógin 31 Skriv frá AHR 26. januar 2001 29 29 Álit um endurvenjing beinleiðis standast av at hava eitt barn búgvandi heima, ið er varandi sjúkt ella hevur sálarligt ella likamligt brek. Tað merkir, at bøtast skal fyri fíggjarligum bágum, ið standast av at uppihalda einum barnið, ið ber brek ella hevur varandi sjúku. Stuðulin er óheftur av inntøku uppihaldaranna. Endamálið er at veita hjálp til heim við brekað ella varandi sjúkum børnum, sum hava serligar útreiðslur av hesum, at barnið longst møguligt verður verandi í heiminum at familjan hevur ein so vanligan gerandisdag sum yvirhøvur gjørligt, at fyribyrgja, at sjúkan/førleikatarnið versnar ella hevur við sær aðrar og meira álvarsligar fylgjur. Soleiðis verður veittur stuðul til viðgerð til ergoterapi, og brúkaragjaldið til fysioterapi. Sjúkrakassin rindar hina helvtina. Samlaði stuðulin til fysioterapi, ergoterapi, ríðing til brekaði børn, Move & Walk, Petø32 og Doman var uml. 2,6 mió kr. í 2005. Foreldur at uml. 500 børnum fáa endurgjald eftir §17 í forsorgarlógini fyri meirútreiðslur ella inntøkumiss, sum tey hava, tí tey uppihalda einum barni við førleikatarni ella longrivarandi víðfevnandi sjúku. Av hesum eru uml. 200 børn, har sjúkan/førleikatarnið ávirkar gerandisdagin í familjuni á ein slíkan hátt, at tørvur er á regluligari ráðgeving og øðrum tiltøkum enn fíggjarligar veitingar33 frá Almannastovuni. Í 2005 var ein royndarætlan í Føroyum við einum Petø konduktori úr Danmark, sum veitti Petøviðgerð34 í tríggjar vikur til spastisk børn. Átta børn fingu viðgerð, og kostaði tilboðið umleið 50.000 kr. Niðurstøðan av hesi royndini var, at hetta tilboð er væl egnað, og pengarnir eru væl útgivnir. Aðrar niðurstøður eru: Henda viðgerð riggaði væl, og gjørdi børnini góð framstig. Best er, um børnini eru skipaði í bólkum, sum í førleika eru á umleið sama støði. Tannáringar eiga at fáa eitt endurvenjingartilboð í einum bólki fyri seg. Ynskiligt er, at viðgerðin verður veitt í Føroyum. Tikið saman um verða børn við førleikatarni greinað, og menningarætlanir verða gjørdar. Tað sum vantar er, at menningarætlanirnar verða endurmettar. Venjingartilboðini eru tilvildarlig og ikki nóg væl samskipaði. Endurvenjingartilboð eru hjá privatstarvandi ergo- og fysioterapeutum. Einki samskipað venjngartilboð er til børn. Foreldur at børnum við Cerebral Paresu eru ikki nøgd við verandi tilboð35. Grundgevingin er, at børnini verða ov lítið ment kropsliga og sálarliga. Viðgerðin er ikki nóg samskipað og miðvís, og ov langt er ímillum, at viðgerðin verður endurmett. 32 Move and Walk og Petø er viðgerð til børn fødd við Spastiska paresu Almannastovan mars 2007 34 Viðgerð til børn fødd við Cerebral Paresu 33 30 Álit um endurvenjing Endurvenjing uttanlands Børn fødd við Cerebral Paresu kunnu søkja um at fáa viðgerð uttanlands.Tá børn og foreldur sum fara til Svøríki og aðrastaðni til Move & Walk, Petø o.l., eru viðgerðirnar ávístar av lækna, men goldnar eftir forsorgarlógini. Foreldrini Søkja Almannastovuni eftir §17 í forsorgarlógini. Kostnaðurin er umleið 44.000 kr fyri hvørt barnið fyri eitt viðgerðarskeið upp á tríggjar vikur. Í 2003 fingu 10 børn játtað viðgerð uttanlands36. Giktasjúk børn verða viðgjørd á Ríkissjúkrahúsinum. Samlaðar útreiðslur til endurvenjingar í dag Tøl eru ikki fyri, hvussu nógvar útreiðslur eru til endurvenjingar í dag. Niðanfyri standandi uppseting verður tó gjørd fyri at fáa eina ábending um, hvussu stór upphædd verður brúkt uppá endurvenjing í dag. Tølini frá Meginfelag Sjúkrakassa Føroya, 4,8 mió. Kr. er fyri veitingar til fysiurgiska viðgerð, sum er endurvenjing og onnur fysioterapi. Leysliga mett stuðlar sjúkrakassin við trimum mió. kr. til endurvenjingar av børnum og vaksnum. Gjaldið til veitingar uttanlands er ymiskt fyri hvørt ár. Tabel 5: Myndin vísir eina leysliga meting av upphæddini, sum verður nýtt til endurvenjingar í dag. Veiting Upphædd Almannastovan §15 41.394 kr Almannastovan §17 2,6 mió. Kr Uttanlands viðgerð vaksin miðal 0,5 mió. Kr Megin Sjúkrakassa Føroya 3 mió. Kr Tilsamans umleið 6,14 mió. Kr 7. Uppskot um slag og skipan av tilboðum. Í hesum kapitlinum verður grundgivið fyri teimum 15 tilmæunum, og eru tey býtt sundur í fýra bólkar: A. Rættindi hjá fólki við førleikatarni B. Endurvenjing á serkønum og almennum støði D. Skipan og samskipan Ð. Endurmenningarskipan fyri Føroyar Tilmælini eru fyrsta stig á politiska støðinum at leggja eina strategi fyri endurvenjing og endurmenning. Vísandi til tabel nr. 6 eru vit í Føroyum niðast í pyramiduni, og skal politiski mynduleikin seta kósina fyri endurvenjing. Síðan liggur stóra arbeiðið í sjálvari 35 36 Spastikaraálitið 2007 Tilmæli viðvíkjandi at etablera petø ella líknandi viðgerð av brekaðum børnum í Føroyum 31 Álit um endurvenjing implementeringini, tvs. at luta uppgávurnar út, fyri síðani at koma á administrativa og kliniska støðið, áðrenn fólkið við fórleikatarni fær røttu endurvenjingina/ endurmenningina37. Tabel 6 Myndin lýsir stigini í endurmenning 1 Lægens rolle i rehabilitering, Lægeforeningens Forlag, 2006 s. 17 Fyri at endurvenjing skal blíva veruleiki, er neyðugt at broyta hugburð. Neyðugt er, at øll heilsustarvsfólk meta tað at endurvenja fólk við førleikatarni høgt. Tey mugu skilja, at endurvenjing er ein integreraður partur av tí dagliga arbeiðinum við fólk við førleikatarni og teirra viðgerð. Tað er ikki nøktandi, at fólk við førleikatarni so at siga verða slept upp á fjall, tá medisinska viðgerðin er liðug38. Tað at leggja dent á at venja aftur mistar førleikar hevur við sær: o o o o o o Betran av yvirlivilsi Betran av heilsuligu lívsgóðsku Minking av ótta- angist- og depressiónssymptomum Betran av kropsligum førleikum Minking av sjúkueyðkenni Væntandi færri innleggingar á sjúkrahúsi39 A. Rættindi hjá fólki við førleikatarni Rættindini hjá fólki við førleikatarni verður skilt sum rættindi til endurvenjingar aftaná sjúkrahúsendurvenjing. Lógarfest trygd fyri endurvenjing Tá arbeitt verður við endurmenning, fer hetta arbeiði fram bæði innan almanna- og heilsuverkið. Skal endurmenning tryggjast øllum, sum hava tørv á hesum, má lóggávan dagførast, so tænastan verður lógarfest innan øll viðkomandi øki, og neyðuga samstarvið verður álagt ymsu pørtunum innan verkini. Føroyska lóggávan, sum regulerar tænastuna til fólk við førleikatarni, er lógin um heilsuverkið, sum m.a. ásetir, hvørjar uppgávur og hvørjar veitingar heilsuverkið hevur, t.e.: 37 Lægens rolle i rehabilitering, Lægeforeningens Forlag, 2006 Fig 1 s. 13 í hesum álitinum. 39 Genoptræning- fra problem til princip, mandag morgen 2006 38 32 Álit um endurvenjing o sjúkrahúsverk o kommunulæknaskipan o heilsufrøðiskipan o heimasjúkrarøktarskipan o skúlalæknaskipan o tannarøktarskipan o sjúkratrygging Hesar uppgávur eru nærri ásettar í ymsu løgtingslógunum, sum regulera hvørt øki sær. Ongin samsvarandi lóg er um almannaverkið, men grundleggjandi viðurskiftini millum tað almenna og einstaka borgaran eru reguleraði í forsorgarlógini við m.a. ásetingum um: o rættin til ráðgeving o rættin til fíggjarligan stuðul o rættin til menning/ endurmenning av arbeiðsførleikanum o møguleikan fyri stuðuli og røkt í heiminum o møguleikan fyri stovns- og sambýlisplássi Hesar uppgávur og tænastur eru nærri útgreinaðar í kunngerðum til tey ymsu økini. Verður hugt eftir samlaða lógarverkinum, so sæst, at nógv øki eru reguleraði, men tó vanta týðandi ásetingar enn. Í mun til endurmenning eru tað serliga ásetingar um eftirviðgerð aftan á sjúkrahúsviðgerð og framhaldandi endurvenjing, ið vanta. Mett verður, at tað er neyðugt at áseta ein lógartryggjaðan rætt til hesar tænastur, so skjótt sum tørvurin kann staðfestast. Hetta kann gerast við, at verandi lógir verða dagførdar við ásetingum um nýggju uppgávurnar, m.a., hvør skal veita hesar nýggju tænasturnar. Neyðugt er eisini at taka støðu til ásetingarnar um røkt og stuðul í egnum heimi og í sambýlum/stovnum. Eftir okkara meting er ein neyðug fortreyt fyri eini vælvirkandi endurmenning, at fólk, sum hava tørv á tí, hava ein lógartryggjaðan rætt til hesar tænastur. Fyri at fáa íblástur til, hvussu løgfrøðiliga verksetanin av endurmenning kann fara fram, kann ein hyggja eftir, hvussu onnur norðanlond hava skipað lóggávuna. Í Noregi hevur nógv fokus verið á endurmenning. Her fylgir ein stutt gjøgnumgongd av teirra ásetingum. Noreg er sera framaliga innan endurvenjing og endurmenning; har hava tey nógvar ítøkiligar skipanir 40. Almanna- og heilsuverkið í Noregi er skipað øðrvísi enn í Føroyum. Her verður stutt lýst, hvørji lógarøki og skipanir viðkomandi norskar ásetingar fevna um. Norska heilsutænastan í kommununum hevur hesar uppgávur: o o o o o heilsufremjan og sjúkufyribyrging diagnosu og viðgerð av sjúkum, skaðum og brekum heiliráð, habilitering og rehabilitering røkt og umsorgan hjálp, tá ið vanlukkur henda og í øðrum akuttum støðum Fyri at røkja hesar uppgávur skal kommunan skipa hesar tænastur: o o 40 kommunulæknatænasta læknavakt Stortingsmedl.40, individuell plan 33 Álit um endurvenjing o fysioterapitænasta o sjúkrarøkt - heilsu- og heimarøkt o jarðamøðratænastu o sjúkraheim/bútilboð við umsorgan og røkt o heiliráð "nødmeldetjeneste" o flutning av viðgerðar-starvsfólkum Serheilsutænasta skal virka við til at tryggja: o góðsku í heilsutænastum, o javnstøðu í atgongd til tilboðini o at orkan verður brúkt á bestan hátt o at tilboðini verða tillagaði tørvinum hjá fólk við førleikatarni o at tilboðini eru atkomulig hjá fólk við førleikatarni Psykisk helsevernloven skal tryggja, at skipan og útinnan av "psykisk helsevern" fer fram á hóskandi hátt og í samsvari við grundleggjandi meginreglur um rættartrygd. Lov om pasientrettigheder tryggjar fólki við førleikatarni neyðuga viðgerð og neyðuga endurmeting av sjúkuni/viðgerðini. Sosialtjenesteloven hevur til endamáls o o o o o at fremja fíggjarligan og sosialan tryggleika at betra livikorini hjá illa stillaðum, at virka við til økt javnrættindi og økta javnstøðu at fyribyrgja sosialum trupulleikum medvirka til, at tann einstaki fær møguleika at búgva og liva sjálvstøðugt og til at hava eina virkna og innihaldsríka tilveru saman við øðrum Her sæst, at norska skipanin inniheldur tilboð, sum ikki eru ásett í føroysku lóggávuni m.a. endurmenning og fysioterapitænastu. Harnæst er ein skipan við persónligari virkisætlan sett í verk. Málbólkurin eru fólk við tørvi á longrivarandi og samskipaðum tiltøkum; hetta kann tulkast sum tann sami málbólkurin, sum eisini hevur tørv á endurmenning. Íverksetanin av hesum nýggja hugtakinum er m.a. gjørd við, at rætturin hjá tí einstaka til eina persónliga virkisætlan stendur tilskilaður í øllum teimum nevndu lógunum. Í "lov om sosialtjeneste" stendur: Den som har behov for langvarige og koordinerte tjenester, har rett til å få utarbeid en individuell plan. Planen skal utformes i samarbeid med brukeren....Sosialtjenesten i kommunen skal samarbeide med andre tjenesteytere om planen for å bidra til et helhetlig tilbud for den det gjelder. Í "lov om pasientrettigheder" stendur: Pasient som har behov for langvarige og koordinerte helsetjenester, har rett til å få utarbeidet indiviðuell plan i samsvar med bestemmelsene i kommunehelsetjenesteloven, spesialisthelsetjenesteloven og lov om etablering og gjennomføring av psykisk helsevern. Í aðrari lóg stendur: Kommunehelsetjenesten/helseforetaket/institusjonen skal utarbeide en individuell plan for pasienter med behov for langvarige og koordinerte tilbud. Kommunalhelsetjenesten/helseforetaket/institusjonen skal samarbeide med andre tjenesteytere om planen for å bidra til et helhetlig tilbud for pasientene. Afturat hesum stendur, at ásetingar kunnu gerast um, hvør hevur rætt til at fáa eina virkisætlan gjørda smb. "Sosialtjenesteloven", og hvat hon skal innihalda, og somuleiðis 34 Álit um endurvenjing stendur tilskilað, hvørjar bólkar av fólki við førleikatarningum heilsuverkið hevur skyldu at gera virkisætlanir til, og hvat hesar ætlanir skulu innihalda41. Mælt verður til, at føroysku lógirnar verða endurskoðar soleiðis, at allir føroyingar fáa rætt til og trygd fyri endurvenjing. Sí fylgiskriv nr. 7, sum er dømi upp á endurvenjingarætlan úr Danmark. Miðvís endurvenjingarætlan Tað, sum vantar í Føroyum, er kjarnin í endurvenjingini: at fólk við førleikatarni, sum hava tørv á endurvenjing, fáa eina málrættaða endurvenjingarætlan, og at hendan verður endurnýggjað eftir tørvi. Endurvenjing er eitt miðvíst og tíðaravmarkað samstarv millum borgara, avvarandi og heilsustarvsfólk. Fyri at endurvenjingin skal vera miðvís, er tað neyðugt, at fólk við førleikatarni hava eina endurvenjingarætlan. Endurvenjingarætlanin hevur sum endamál at lýsa fýra tættir: førleikan áðrenn sjúku, lýsing av sjúkuni, verandi førleika og mál fyri endurvenjing. Vísast skal til, hvar endurvenjingin skal veitast, t.v.s. um hon skal vera á sjúkrahúsi, hjá privatstarvandi terapeuti, innan økisterapi, veitast av røktarstarvsfólki, ella um tann við førleikatarni venur sjálvur eftir venjingarskrá. Eisini skal metast um, hvussu langt tíðarskeið verður endurvenjingin verður mett at vara. Ofta er tað ergo- fysioterapeutar, sum fylla út endurvenjingarætlanina. Fyri at fólk við førleikatarni fáa eina nøktandi endurvenjing, er tvørfakligt samstarv eitt lyklaorð. Kompleksar endurvenjingar krevja tætt tvørfakligt samstarv, meðan lættari endurvenjingar uppgávur kunnu loysast fjølfakligt. Fólk, sum eru sjúkrameldaði við langtíðar kropsligum trupulleikum, hava sum oftast lívsálarligar og sosialar trupulleikar sum avleiðing av førleikatarninum. Tey krevja tí eisini lívsálarligar og sosialar loysnir. Fyri at kunna útarbeiða slíkar loysnir, er systematiskt input frá fleiri fakbólkum neyðugt, eins og ein koordinerað uppfylgjan við einum uttanfyristandandi samskipara42. Fólki við førleikatarni vantar sum er útgreining, eina meira tvørfakligari metan, og at tiltøk sum verða sett í verk, hava eitt mál, eins og at tiltøkini eru miðvís43. Í dag fara fólk við førleikatarni sjálvi frá "Peri til Pól" og spyrja seg fyri um endurvenjingartilboð aftan á útskrivan frá sjúkrahúsi. Hetta er ikki nøktandi. Fyri at øll fólk við førleikatarni, sum hava tørv á tí, skulu fáa eitt endurvenjingartilboð, má rætturin til endurvenjingar lógarfestast. Sí fylgiskriv nr 7 sum er dømi og uppskot til endurvenjingarskrá44. 41 Individuell plan, individuelle planer 18. januar 2007 ICF er eitt gott arbeiðsamboð, har endamálið er at hava eitt felags standardiserað mál og eitt felags fatanargrundarlag til at lýsa førleikaevni og mistan førleika. ICF skal vera ein integreraður partur av endurvenjingarætlanini. 43 Individuell plan, Sosial - og Helsedirektoratet, Norge, 2005 44 SST 42 35 Álit um endurvenjing Niðurstøða Mælt verður til, at ein heildarætlan verður gjørd til endurskoðan av verandi lóggávu við atlit til at tryggja rættin til endurvenjing ella viðlíkahaldandivenjing. Tað eigur at vera lógarfest, at fólk við førleikatarni hava rætt til eina endurvenjingarætlan. Kostnaðarmeting: Tað er kostnaðarfrítt at lógarfesta trygd fyri endurvenjing og viðlíkahaldandi venjing, eins og at lógarfesta trygd fyri at fáa endurvenjingarætlan. Kostnaðurin fyri sjálva endurvenjingina og viðlíkahaldsvenjingina er mettur at vera 10 mió. kr. Hetta kostar tað at seta starvsfólk til uppgávuna. Grundgevingin er at finna í kap 7 í hesum áliti: skipan og samskipan. Tilmælini um rættindini hjá fólki við førleikatarni 1. At øll, sum hava førleikatarn og hava tørv á endurvenjing, fáa lógarfesta trygd fyri endurvenjing. 2. At øll, sum hava førleikatarn og hava tørv á viðlíkahaldandi venjing, fáa lógarfesta trygd fyri viðlíkahaldandi venjing. 3. At øll, sum hava førleikatarn og hava tørv á einari endurvenjingarætlan, hava lógarfesta trygd fyri at fáa eina slíka. B. Endurvenjing á serkønum og almennum støði Endurvenjingin á sjúkrahúsunum er tilvildarlig og ógreið, og er eingin skipað endurvenjing í primerøkinum. Tørvur er á at skilmarka endurvenjingina, soleiðis at greitt er, hvar endurveinjing verður veitt. Sí kapittul 6 um endurvenjing í Føroyum í dag. Fyri at fáa skil á, hvør, hvussu og hvar endurvenjing er, er neyðugt at greina endurvenjingina sundur í tveir partar: Viðgerð og endurvenjing á sjúkrahúsi Endurvenjing við hús ella ambulant á lokalum sjúkrahúsi, røktarheimi, heima hjá fólk við førleikatarni ella hjá privatstarvandi terapeuti. Serkøn endurvenjing er Endurvenjing, sum krevur tætt tvørfakligt samstarv millum starvsfólk við serførleika og á serstøði, við tí fyri eyga at hava tætt samskipaða greining, viðgerð og endurvenjing Endurvenjing, sum krevur, at fólk við førleikatarni av trygdarávum skal hava endurvenjing á sjúkrahúsi (t.d.sub-akuttir hjartasjúklingar) bæði tá sjúklingur er innlagdur, og tá venjingin fer fram ambulant á sjúkrahúsi. Serkøn endurvenjing kann eisini veitast, um starvsfólk eru á sjúkrahúsinum, sum hava serútbúgving, og at konsulenttænasta verður veitt av serlækna og t.d. tænasta frá neuropsykologi, tælulærara og øðrum fakbólkum. Tosað verður um "serkøna endurvenjing", har serkøn fólk eru, td. á sjúkrahúsi og Sernámsdeplinum. Á hesum støði er tørvur á serkønari kompetansu, ti sjúklingurin kemur í 36 Álit um endurvenjing samband við sjáldsamar og ofta kompleksar trupulleikar. Tað er her út greiningin av sjúklinginum er, og metan og endurmetanin av eini endurvenjingarætlan verður gjørd. Um so er, at endurvenjingin krevur eitt samlað og tætt tvørfakligt samstarv á serstøði, fyri at tann við førleikatarni skal kunna fáa eitt samskipað tilboð um endurvenjing, greining og viðgerð, so eigur øll endurvenjingin at verða savnað á sjúkrahúsi, eisini tann endurvenjingin, sum av trygdarorsøkum hjá sjúklingum, heldur áfram á sjúkrahúsunum.45 Almenn endurvenjing er o endurvenjing, sum ikki krevur servitan, tvs, endurvenjing sum ikki krevur tvørfakligt samstarv á serstøði. o endurvenjing, har fólk við førleikatarni hava fingið eina endurvenjingarskrá frá serkønum, og sjálv endurvenjingin kann veitast av øðrum. o endurvenjing í økinum, innan heimatænastuna, hjá privatstarvandi terapeutum, har endurvenjing er á vanligum støði, o tætt samstarv millum fakfólk í økjunum: kommunulæknar, økisdeildir innan Almannastovuna, Heimatænastuna o.ø., Almenna endurvenjingin er í lokalumhvørvinum ella á sjúkrahúsi í útjaðaranum. Talan er um almenna endurvenjing,,tá fólk við førleikatarni eru greinað og stabil, og hava tørv á endurvenjing. Endurvenjingin skal skipast við støði í einstaklinginum og hansara ynskjum. Venjingin er miðvís og tíðaravmarkað, Fólkið við førleikatarni setur sær eitt ella fleiri mál, sum hann við hjálp av heilsustarvsfólki arbeiðir fram ímóti. Tann almenna endurvenjingin kann oftast skipast í bólkar, og kunnu skúlar vera ein partur av hesum. Fakkunnleiki Umráðandi er, at fakkunnleikin virkar á einum høgum, serkønum fakligum støði, og tí er neyðugt at seta í starv læknar og onnur við serkunnleika, m.a. neurologar, rheumatologar og neuropsykologar. Harumframt eigur ein miðvís eftir- og víðariútbugving av fakfólki at verða sett í verk fyri at fremja serkunnleika innan fyri endurvenjing. Útbúgvingin eigur at miðja ímóti at menna serkunnleikan á egnum fakøki, men hon eigur eisini at stíla eftir m.a. at tey serkønu samstarva um endurvenjingina og at arbeiða út frá toymishugsjónini. Í londunum rundan um okkum finnast vitunarmiðdeplar46 innan ymisk fakøki. Hesin partur er umráðandi at menna við atlit til føroysk viðurskifti. Tí er umráðandi at stimbra og stuðla uppundir, at gransking fer fram, bæði innan endurvenjing og fyri at fáa kortlagt, hvussu støðan hjá fólki við varandi førleikatarni er. Vit mæla til, at tvørfaklig toymi verða sett, hvørs ábyrgd er at vera fakliga væl kunnaði og at geva vitanina víðari til relevantar instansir (sjúklingafeløg, arbeiðsbólkar, fakfólk). Toymi, sum hava hesa uppgávu, eiga at fáa samsýning ella viðbót fyri at hava hesa funktiónina. Í Føroyum er fakkunnleikin á einum høgum støði. Nógvir fakbólkar hava holla fakliga vitan innan sítt fakøki. Meiri gagn kann fáast burtur úr tilfeinginum, um vitanin verður samskipað millum fakøkini, og um vitanin framhaldandi verður ment. 45 Tað kann til dømis vera endurvenjing av multitraumatiseraðum fólki við førleikatarni, endurvenjing av børnum við meira sjáldsamum brekum, ella ella endurvenjing av subakuttum hjartasjúklingum. 46 Videnscenter 37 Álit um endurvenjing Tvørfaklig supervisión, undirvísing og prosesslýsingar eru neyðugar, fyri at vitanin kann verða nóg væl gagnnýtt. Tað skal verða greitt, bæði fyri fakfólk og fólk við førleikatarni, at fakøkini eru skilmarkaði soleiðis, at sjónligt er, hvar serkøn endurvenjing er og hvar almenn endurvenjing er. Hesi atlit verða tikin, fyri at øll í skipanini (fólk við førleikatarni, fakbólkar og avvarandi) kunnu fáa gagn av hesi skilgreinan. Endurvenjing á Landsjúkrahúsinum Landssjúkrahúsið skal veita serkøna endurvenjing burturav. Tvs. at endurvenjingartoymi skulu setast innan sergreinar, har endurvenjing hevur týdning. Endurvenjing skal vera ein integreraður partur av viðgerðini av fólki við førleikatarni á Landssjúkrahúsinum. Starvsfólkatilfeingi Serkøn endurvenjing krevur tætt tvørfakligt samstarv og miðvísa endurvenjing. Tað vil siga, at verandi tilfeingi skal nýtast á annan hátt en í dag. Normeringin til endurvenjingar skal hækka innan ávís fakøki á Landssjukrahúsinum. Teir serlæknar, sum tørvur serliga er á og sum hava stóran týdning innan endurvenjing, eru neurologur, rheumatologur, cardiologur og geriatari. Neuropsykologur og logopædur er tvær funktiónir, sum ikki eru tøkar í dag. Tað er ein umráðandi táttur í greiningini av apopleksi sjúklingum, og skulu hesi fakøki eisini umboðast. Endurvenjingin byrjar á Landssjúkrahúsinum og heldur áfram aftan á útskrivan. Tað kann vera ambulant á Landssjúkrahúsinum, á øðrum sjúkrahúsi, í Nærverkinum ella sum sjálvvenjing eftir venjingarskrá. Endurvenjingarskrá skal gerast, soleiðis at greitt er áðrenn útskrivan, hvør hevur ábyrgdina av endurvenjingini. Ambulant endurvenjing á Landssjúkrahúsinum er eisini endurvenjing á serstøði. Tvs. at eitt tætt tvørfakligt samstarv er um fólk við førleikatarni, og at hesi framhaldandi verða tikin upp á toymisfundum (stovugongd). Nýggja endurmenningardeildin, sum er lýst í "Byggiætlan fyri Landssjúkrahúsið", skal vera neuroendurmenningardeild. Allir apopleksisjúklingar og onnur fólk við førleikatarni við líknandi trupulleikum skulu á neuroendurmenningardeildina og greinast og viðgerast. Fólk við førleikatarni fara til almenna endurvenjing á øðrum sjúkrahúsi/ Nærverk, tá tey eru komin út um serkøna støðið. Deildin skal viðgera innlagdar og ambulantar sjúklingar. 47 Hvat krevst: o At uppgávubýtið verður útgreinað, at prosesslýsingar verða gjørdar og at mannagongdir verða gjørdar fyri, hvørji fólk við førleikatarninir fáa endurvenjing. o Førleikamenning. Serstøk endurvenjing krevur starvsfólk við fakligum førleikum, og starvsfólkini skulu mennast. Tvørfaklig menningarætlan skal gerast, og skulu krøv stillast til førleikan hjá fólki. o Starvsfólk við servitan skulu fáa viðbót, og ein partur av teirra arbeiði skal vera at fremja vitunardeiling. 47 Sí royndarprojekt skrivað av Tóru H Dahl, fylgiskriv 1. 38 Álit um endurvenjing o o o o At seks ergoterapeutar verða settir afturat, soleiðis at teir kunnu veita endurvenjing. Teir núverandi 2,5 ergoterapeutar hava ikki møguleika fyri at veita dygdargóða endurvenjing. Serlæknar vanta innan reumatologi, neurologi, cardiologi geriatri og lungamedisin. Hesir skulu vera settir. Logopædur og neuropsykologur skal knýtast partvíst til Landsjúkrahúsið. At ætlanir, sum eru í byggisamtyktini fyri Landssjúkrahúsið innan endurmenningardeild og endurmenningareind, verða framdar. Tabel 7 Kostnaður: Øki Terapeutar Serlæknar Førleikamenning Endurmenningar deild Hvat krevst Kostnaður 6 Ergoterapeutar 1.92 mió. í reumatologi, neurologi, geriatri, cardiologi, 5 mió. lungnamedisinari neuropsykologur, heilsupsykologur, logopædur Krevur eina heildarætlan frá Skal gerast LandssjúkrahúsinumH Hølini eru er játtaði í samlaða fíggjarætlan til Sí Royndarverkætlan útbygging av LSH endurmenningardeild49 48 Sí Royndarverkætlan Endurmenningardeild Starvsfólkatilfeingi Endurvenjing á Klaksvíkar Sjúkrahúsi Klaksvíkar Sjúkrahús (KS) skal vera ein endurvenjingardepil og fevna um serkøna og almenna endurvenjing. Endurvenjing innan reumatologi og ortopædkirurgi skal vera á serkønum støði, tvs. í endurvenjing í tøttum starvi við serkøn heilsustarvsfólk. Eisini skal KS veita almenna endurvenjing av fólki við førleikatarni, sum verða ávístir frá øllum landinum. Tað kann vera sum framhald av innleggjan á øðrum sjúkrahúsi, ella at fólk við førleikatarni verða innløgd til endurvenjingar á KS. KS skal verða venjingarmiðdepil fyri endurvenjing av ortopædkirurgskum sjúklingum. Fólk við førleikatarni, sum eru skurðviðgjørdir á øðrum sjúkrahúsum, verða fluttir til serkøna endurvenjing í Klaksvík. Endurvenjingin verður antin skipað undir innleggjan, búgvandi sjúklingahotelli ella ambulant. Reumatologiskar sjúklingar fáa endurvenjing, sum verður skipað sum eitt slag av bólkavenjingum í homogenum bólkum. Til ber tá at gera skipaða greining, venjing og undirvísing á effektivan hátt. Samskipari ella samskiparatoymi verður á Klaksíkar Sjúkrahúsi. KS skipar fyri og hevur ábyrgdina av, at fólk við førleikatarni fáa endurvenjingina, sum mælt er til, og hevur eitt tætt samstarv við onnur sjúkrahús, privatstarvandi terapeutar og Nærverkið. Serkøn endurvenjing krevur, at prosesslýsingar verða gjørdar, og at skipað verður fyri endurvenjingartiltøkum fyri ortopædkirurgiskum og reumatologiskum sjúklingum. 48 49 v. Tóru H. Dahl, fylgiskriv 1 v. Tóru H. Dahl, fylgoskriv 1 39 Álit um endurvenjing Endurvenjingartiltøkini skulu lýsast og vera eitt skipað tiltak, sum kommunulæknar og aðrir læknar kunnu vísa til. Økt samstarv skal fáast í lag við reumatologin, sum javnan er á KS. Almenn endurvenjing heldur áfram sum nú, og víðkað verður um virksemið. Fólk við førleikatarni, sum hava tørv á endurvenjing og sum ikki kunnu búgva heima, skulu innleggjast á Klaksvíkar Sjúkahús til endurvenjingar. Hvat krevst: Skulu fleiri fólk við førleikatarni innleggjast, krevur hetta fleiri sengur, og eigur tað at verða tengt at ætlanunum um at byggja sjúkahúsið út (álit um framtíðarheilsuverk, apríl 2007). Deild M er stongd um summarið. Tað kann vera ein loysn, at giktafólk við førleikatarni kunnu koma til endurvenjingar í juli og august. Fyritreitin er tó, at fleiri starvsfólkaressursur verða tilførdar, Ergo- og fysioterapiin er alt ov lítil sum er. Størri høli mugu fáast til vegar. Ynskiligt er, at nýggj ergo- og fysioterapihølið verður partur av samlaða útbýggingini. Møguleiki er fyri at gera eina skjótari loysn við at nýta ovasta hædd á røktarheiminum. Kostnaðurin verður mettur til einar 2 mió. kr fyri at fáa ovasta hædd á røktarheiminum í nýtiligan stand. Kostnaður Tabel 8 Øki Økt virksemi Økt samstarv við reumatolog Deild M endurvenjing um summarið Umbyggjan Endurvenjingardeild Hvat krevst Fleiri ergo og fysioterapeutar Løn til reumatolog Hægri starvsfólkaorki ovastu hædd á røktarheimi byggjast um til ergo- fysioterapi Endurvenjingardeild til 14 fólk við førleikatarni Kostnaður 1,92 mió kr 0,5 mió kr 0,5 mió kr 2 mió kr 4,5 mió kr Endurvenjing á Suðuroyar Sjúkrahúsi Suðuroyar Sjúkrahús skal vera endurvenjingarmiðdepil fyri fólk við førleikatarni við varandi sjúkum t.d. hjartasjúkum, KOL50, diabetes og aðrar bólkar við endurvenjingartørvi í samband við medisinskar sjúkur. Á Suðuroyar Sjukrahúsi eru í dag í miðal tvey seingjarpláss til fólk við førleikatarni, sum verða innløgd til endurvenjingar. Hetta talið skal økjast til 20 sengur. 50 Kronisk obstruktiv lungnasjúka 40 Álit um endurvenjing Tað er í umbúna at byggja nýtt røktarheim og vardar íbuðir í Suðuroy, búfólkið á núverandi røktarheimi fer tá at flyta til betur kor. Við miðvísari endurvenjing og dagtilboðum fer tørvurin á stovnsplássum eisini at broytast. Stórur møguleiki er fyri, at búfólkið, sum nú vera visiterað til verandi røktarheim, kunnu flyta á nýggja røktarheimið, vardar íbúðir ella sambýli, tá hetta kemur. Verandi høli á røktarheiminum liva ikki upp til krøvini, sum verða sett til røktarheim í dag, har búfólkið skal hava einastovur. Tey búgva, sum nú er, í nøkrum førum tvey fólk á einari stovuni. Hølini eru sera væl egnaði til ein endurvenjingardeild. Við einum ella tveimum fólkum við førleikatarni á hvørjari stovu, góðum toilettfasilitetum og lættum atkomamøguleikum til fysioterapideildina. Fysioterapideildin manglar venjingarhøli, og kunnu tvær fýra seingjastovurnar verða gjørdar til venjingarhøli. Verða tvær av fýra seingjarstovunum tiknar í nýtslu til venjingarhøli, eru 22 seingjapláss til fólk við førleikatarni, sum eru innløgd til endurvenjingar. Hesi kunnu nýta venjingarhylin, av tí at lætt er at koma oman í fysioterapiina. Manningin av fysioterapeutum og ergoterapeutum má passa til aktivitetsstøðið á deildini. Endurvenjingardeildir verða sum ein vitunargrundað meting optimalt mannaðar við einum fysioterapeuti fyri hvørji seks fólk við førleikatarni og einum ergoterapeuti fyri hvørji 12 fólk við førleikatarni51. Kostnaður Tabel 9 Evni Verðandi røktarheim gerast til endurvenjingardeild Starvsfólk Aktivitetur Ein veggur skal takast niður, og nýtt gólv skal á. Venjingartól skulu keypast. 4 fysioterapeutar og 2 ergoterapeutar til endurvenjingardeildina. Kostnaður 0,5 mió 1,92 mió Almenn endurvenjing Nærverkið skal mennast á ein hátt, at fólk við førleikatarni, sum verða útskrivað frá sjúkrahúsi, umframt at fáa heimahjálp og heimasjúkrarøkt eisini fáa endurvenjing. Almenn endurvenjing skal vera í nærumhvørvinum hjá fólki við førleikatarni. Visiteringin til Heimatænastuna skal síggjast í einum heildarperspektivi og eisini umfata endurvenjing. Endamálið er, at fólk við førleikatarni fáa eina góða sjúkugongd og koma heim aftur frá sjúkrahúsi til eitt tilboð, sum kann økja um førleikastøðið og heldur áfram at virka væl, eisini eftir at sjúklingurin er útskrivaður. Annað endamálið er at fyribyrgja, at fólk við førleikatarni verða innløgd á sjúkrahúsi. Hetta krevur, at endurvenjingartilboð eru í nærumhvørvinum. Økisterapeutar skulu hava tætt samstarv við kommunulæknar í økjunum og tryggja, at fólk við førleikatarni, sum hava tørv á tí, fáa endurvenjing í nærumhvørvinum og sostatt fáa betri førleika. 51 Meting gjørd út frá verðandi støðu á Landssjúkrahúsinum, Marjun Poulsen, fysioterapeutur 41 Álit um endurvenjing Heimatænastan skal útbyggjast og hava samdøgurvakt. Fólk við førleikatarni kunna tá fyrr útskrivast, og hava tey tørv á at fáa samband við fakfólk uttan fyri vanliga arbeiðstíð. Sum er, er samdøgurvakt í Suðuroy og partvíst í Vágarunum og Eysturoy. Fólk við førleikatarni skulu hava endurvenjing heima, um tey ikki eru før fyri at koma til endurvenjingar ambulant á røktarheimi. Tá tey eru komin fyri seg, kunnu tey halda áfram á venjingarholdum á røktarheimum og í heittvatnshyljum. Sum er, eru seks økisterapeutar settir innan Heimatænastuna. Hetta talið er ov lágt. Ein donsk kanning vísir, at tíðin, ið verður nýtt til heimavenjing, verður býtt sundur soleiðis: 32% av tíðini fer til endurvenjingar av grundmotorikki, 27% til vegleiðing, 15% til hjálpartól og 26% til ADL (gerandis førleikar), og er arbeiðsøkið soleiðis víttfevnandi. Avtala við privatstarvandi terapeutar Til skipanin er komin at virka og er endurmett, skal avtala gerast við privatstarvandi fysioterapistovur um at veita endurvenjing, har Nærverkið ikki í nóg stóran mun nøktar tørvin á endurvenjing. Hetta kallast "vederlagsfri terapi" í Danmark. Við tí skipanini skulu fólk við førleikatarni hava møguleika at fáa ókeypis endurvenjing hjá privatstarvandi terapeuti, um endurvenjingin ikki kann veitast í Nærverkinum. Við hesari skipan ber til at koma skjótt í gongd; sum frá líður, kann tað vísa seg, at tað er effektivari at seta fleiri fólk í starv sum økisterapeutar at røkja hesa uppgávu. Tað er ikki realistiskt at vænta, at 24 fólk verða sett í starv frá degi til annan. Tað kunnu verða fleiri orsøkir til tess. Politiskur vilji og atkomuligt tilfeingi kunnu spæla inn í slíkari tilgongd. Tí mælir arbeiðsbólkurin til at menna eitt samstarv við privatstarvandi terapeutar. Starvsfólkatørvur Dansk Sundhedsinstitut (DSI) hevur í apríl 2007 givið út eina rapport, sum lýsir starvsfólkatilfeingið innan endurvenjing í Danmark.52 Um vit brúka tær donsku normeringarnar og rokna tey um til føroysk viðurskifti, eigur býtið av starvsfólkum, sum arbeiða við endurvenjing, at vera soleiðis: 17 starvsfólk eiga at arbeiða við endurvenjing í Føroyum, býtt millum tey seks økini innan Nærverkið. Í dag eru bert seks starvsfólk. 14 starvsfólk áttu at verið á ellis- og røktarheimum og í sambýlum. Í dag eru sjey starvsfólk. Fýra starvsfólk skulu arbeiða við fyrrtíðarpensionistum. Í dag er eingin. Sambært donsku kanningini eru 71 % av starvsfólkahópinum, ið arbeiðir innan endurvenjing, terapeutar; 21 % eru onnur røktarstarvsfólk. Seinastu 8 % av starvsfólkum starvast innan leiðslu og sum sjúkrarøktarfrøðingar. Eftir donsku kanningini at døma eiga 20 terapeutar og 8 heilsurøktarar/atstøðingar at arbeiða uttanfyri sjúkrahúsini við endurvenjing. Samanbera vit okkum við Danmark, sær talið av ársverkum á venjingarøkinum pr. 1.000 íbúgvar yvir 67 ár soleiðis út: Tabel 10 52 Ankjær-Jensen et al: Genoptræning under forandring. En kortlægning af træningskapaciteten i amter, kommuner og privat. fysioterapi før strukturreformen. Dansk Sundhedsinstitut apríl 2007 42 Álit um endurvenjing Starvsfólk pr 1.000 íbúgvar í Danmark Økisterapeutar fysioterapeutar ergo- og Tilsamans pr 1.000 íbúgvar yvir 67 2,2 ár í Danmark Sjúkrarøktarfrøðingar Onnur røktarstarvsfólk Tilsamans 0,05 0,8 3,0 Um talva 11 verður nýtt sum frymil fyri at seta starvsfólk eftir fólkatalinum, verður býtið av starvsfólkum soleiðis: Tabel 11 Umroknað tal av starvsfólkum í Føroyum Øki 1: Øki 2: Øki 3: Øki 4: Øki 5: Øki 6: Tilsamans í Føroyum Tal av fólkapensionistum Økisterapeutar ergoog fysioterapeutar Sjúkrarøktarfrøðingar Onnur røktarstarvsfólk Tilsamans 2.272 418 1284 778 737 230 5.719 4,93 0,9 2,7 1,69 1,59 0,49 12,3 0,11 0,02 0,06 0,04 0,036 0,01 0,27 1,7 0,32 1 0,6 0,57 0,17 5,14 6,74 1,25 3,76 2,69 2,2 0,67 17,31 Talva 12 vísir, at normeringin á føroyskum ellis- og røktarheimum eisini er ov lág í mun til normeringina í Danmark. Tabel 12 Øki Streymoy og Vágar (øki 1 og 2) Eysturoy øki 3 Norðoyggjar øki 4 Suðuroy øki 5 Sandoy øki 6 Tilsamans Tal av eldri yvir 67 ár Normering á sambýlum/ ellis- og terapeutum røktarheimum í dag 173 3 122 72 53 26 445 3 0,5 0,5 0,5 7,5 av Nøktandi normering Munur 5,8 2,8 4 2 1,5 1 14,3 1 1,5 1 0,5 6,8 Talið av fólki á ellis- og røktarheimum og eldrasambýlum í 200553 er 445; talið av terapeutum, sum eiga at verða settir á ellis-og røktarheimum og eldrasambýlum, fyri at búfólki kann varðveita ella betra um tann førleika, tey hava, er 6,8. Við øðrum orðum eigur talið av terapeutum næstan at verið tvífaldað, um nøktandi veitingar skulu bera til. Venjing av børnum Venjingin hjá børnum er ikki nóg væl skipað. Tey fáa nógv ymisk venjingartilboð (ergoterapi, fysioterapi og ríðing), men hesi tilboð eru ikki samskipaði og verða heldur ikki endurmett út frá einari heildarmeting av barninum. Arbeiðsbólkurin mælir til, at seks barnaterapeutar verða settir innan nýstovnaða endurvenjingartænastuna (sí tilmæli um Skipan og Samskipan) í Nærverkinum. Ein barnaterapeutur eigur at verða settur í hvørjum øki, svarandi til økini hjá Heimatænastuni. 53 Hagstova Føroya 43 Álit um endurvenjing Mælt verður til at byrja við einum terapeuti í hvørjum øki sum eina roynd, og skal tað endurmetast í einari samlaði endurmenningarætlan fyri børn. Arbeiðsuppgávurnar hjá barnaterapeutinum valdast frá øki til øki, alt eftir tí tilfeingi, sum økini ráða yvir í dag. T.d er eingin viðgerandi terapeutur á Sandi, og sostatt skal barnaterapeuturin viðgera børnini á Sandoynni. Í Suðurstreymi eru terapeutar, sum viðgera børn; samskipan og endurmeting av viðgerarætlanum í Suðurstreymi vantar tó. Barnaterapeuturin skal í størst møguligan mun vera vegleiðari, vera kritiskur um, hvørja venjing barnið fær, og tryggja at barnið fær ta venjing, sum tað hevur tørv á. Samanhangur skal vera í viðgerðini hjá barninum. Privatstarvandi terapeutar veita viðgerina, í samstarvi við ella undir supervisión av barnaterapeuti. Barnaterapeuturin er ein tættur samstarvspartnari hjá Almannastovuni, tá søkt verður um stuðul til venjingar av børnum. Hann kennir barnið og tess tørv. Terapeuturin er samskipari av venjingini hjá barninum. Arbeiðsbólkurin mælir til, at Klaksvíkar Sjúkrarhús átekur sær at samskipa, at Petø/ Move and Walk konduktorur kemur til Føroya at veita viðgerð til børn við spastiskari paresu við tí endamáli, at viðgerin kemur í eina fasta legu í Føroyum, og at familjur ikki noyðast uttanlands at fáa viðgerðina. Venjingin av børnum er eitt stórt øki í sjálvum sær, og hevur arbeiðsbólkurin ikki haft umboð, sum arbeiða við børn í arbeiðsbólkin. Vit hava nomið við trupulleikan og hava ikki eina haldgóða loysn. Endurvenjing kann ikki takast burtur úr endurmenningini, tá vit arbeiða við børn. Vit mæla til, at viðgerð av børnum verður tikin upp sum eitt øki fyri seg, tá ið endurmenningarætlan verður gjørd. Kostnaður Tabel 13 Øki Starvsfólk Høli Kunduktor Hvat krevst 6 barnaterapeutar Til umsiting og venjing. Petø/ move and walk Kostnaður 1,92 mió Fóttekstur54 Fóttekstur55 Skúlar Lesa vit um endurvenjing og um fólk við varandi sjúku, eru skúlar vorðnir ein integreraður partur av endurvenjingini56. Nógvir føroyingar liva við varandi sjúkum, so sum typu 2 diabetes, hjartakarsjúku, vødda - og beinagrindsjúku og astma og allergi. Seinastu árini er ljós varpað á leiklutin hjá fólk við førleikatarni í sjúkuviðgerð og á týdningin av eginumsorgan í viðgerð. Eisini er meiri áhugi vendur móti rørslu sum viðgerandi partur av varandi sjúkuni. Undirvísing er ein háttur at styrkja førleikann hjá fólk við førleikatarni í at handfara og viðgera sjúkuna. 54 Kostnaðurin er ymiskur á ymisku økjunum Ætlanin er at nýta somu játtan sum í 2003, tvs Almannastovan játtar umleið 10.000 kr til venjing pr barn uttanlanda í 4-6 vikur. Afturat hesum kemur ferð og uppihald 56 Patientskoler og gruppebaseret patientundervisning- en litteratur genemgang med fokus på metoder og effekter.. SST 2005 55 44 Álit um endurvenjing Hugskotið við skúlum er at skapa rammur, har fólk við førleikatarni hava møguleika fyri at fáa vitan um sína sjúku og deila egnu royndir og trupulleikar. Her kunnu tey relatera til sína sjúku við viðgerar og onnur í somu støðu. Skúlar er ikki bert eitt apendiks til medisinsku viðgerð. Tað er eisini ein sjálvstøðug neyðug interventión57. Skúlar kunnu vera í ymiskum høpi t.d. í sjúklingafeløgum, kommunalum kvøldskúlum, í primera heilsuøkinum ella sjúkrahúsi. Skúlarnir eru sera ymiskir viðvíkjandi fokus, hátti og ynsktari effekt, av tí at stórur munur er á sjúkunum. Arbeiðsbólkurin mælir til, at skúlar til fólk við førleikatarni, sum eru nýdiagnostiseraðir, liggja á sjúkrahúsunum, við tí endamáli, at fólk við førleikatarni læra um sína sjúku skjótt aftaná, at tey eru vorðin sjúk. Skúlar til fólk við varandi førleikatarni verður í Nærverkinum, og er tað umráðandi, at hesi fólk taka virknan lut í undirvísingini. Skipað kann vera fyri undirvísing av fólki við førleikatarni, sum læra at undirvísa fólk í líknandi støðu. Giktaskúlar skulu vera á øllum sjúkrahúsum og kostnaðurin av hesum verður 0,7 mió. Kr.58. Sí fylgiskriv 8. Arbeiðsbólkurin mælir til, at settar verða 1. mió. Kr. av á fíggjarlógini, har søkjast kann til ítøkiligar verkætlanir. Verkætlaninar verða gjørdar í Nærverkinum sum tíðaravmarkað tiltøk. Við hesum ber til at byggja upp ta mest effektivu undirvísingina. Hvat krevst: Tabel 14 Verkætlanarpeningur 1 mió. kr. Tilmælini um serkøna og almenna endurvenjing eru hesi 4. At serkøn endurvenjing burturav verður á Landssjúkrahúsinum, og á Klaksvíkar Sjúkrahúsi og Suðuroyar Sjúkrahúsi innan nøkur serøki. Endurvenjing er treytað av tøttum tvørfakligum samstarvi millum serkøn heilsustarvsfólk, sum hava royndir á serstøði. 5. At almenn endurvenjing verður á Klaksvíkar Sjúkrahúsi og Suðuroyar Sjúkrahúsi og verður skipað á venjingarmiðdeplum. 6. At almenn endurvenjing verður sett á stovn í Nærverkinum og verður samskipað av heilsustarvsfólkum. 7. At venjingartilboð til børn verða samskipað, soleiðis at greining og venjing av børnum støðugt verður endurmett og tillagað. Serkøn endurvenjing verður til børn á Klaksvíkar Sjúkrahúsi og á Landssjúkrahúsinum. 8. At útbúgving verður skipað innan tey átta kronisku sjúklingaøkini, við tí fyri eyga, at fólk við førleikatarni verða betur før fyri at liva við síni sjúku. 57 Patienten med kronisk sygdom, selvmonitorering, egenbehandling og patientuddannelse- et ide katalog .SST 2006 58 Giktaálitið, Almanna og heilsumálaráðið, 2006 45 Álit um endurvenjing D. Skipan og samskipan Arbeiðsbólkurin mælir til at styrkja og miðsavna tey starvsfólk, ið starvast við endurvenjing. Á hendan hátt verða mannagongdirnar smidligar, og til ber at gera endurvenjing fyri fólk við førleikatarni sum samanhangandi atgerðir. Ein skipan, sum savnar starvsfólkini í størri eindum, gevur eisini møguleika at skapa eitt áhugavert umhvørvi, sum er fakligt stimbrandi. Við slíkari skipan verður nógv lættari: at eftirútbúgva starvsfólkið, at nýta verandi tilfeingið betur, at hava førleika at serútbúgva terapeutar, at forða fyri, at óneyðugt dupultarbeiði verður gjørt; herumframt kunnu avgerðir so takast á einum stað. Ein góð endurvenjing er smidligari, tá ið tætt samspæl er millum stovnar, og tá ið Almannaog heilsuverkið eru samskipað. Felagsnevnarin fyri tað, sum arbeiðsbólkurin hevur fingið at vita í sínum arbeiði, er, at núverandi tilboðini eru tilvildarlig og ósamanhangandi. Sjúkrahúsverkið og primeri sektorurin mugu samskipast. Til hetta endamálið eigur uppgávubýtið hjá ymisku stovunum, deildum og fakbólkum at verða lýst, og stovnarnir skulu áleggjast at gera eitt ávíst arbeiði ella at hava eina serliga funktión. Uppgávubýtið má vera so mikið væl definerað, at tað ber til at venda aftur og kanna, tá eitt fólk við førleikatarni ikki fær ta endurvenjing, vikomandi hevur tørv á, hvar endurvenjingaruppgávan ikki er nøktandi loyst. Eingin forðing er í dag fyri, at stovnar av sínum eintingum hugsa tvørfakligt og málrættað sum í eini endurvenjingarætlan. Dygd og samanhangur byggja á ein almennan sektor, ið er uppbygdur soleiðis, at fólk við førleikatarni lættliga kunnu finna runt í skipanini, og samstarvið er samanhangandi og gjøgnumskygd. Tí ræður um at byggja upp eitt stað, har fólk við førleikatarni kunnuu venda sær, eitt stað, sum tryggjar tann rætta samanhangin og samskipanina fyri tann einstaka ella teirra avvarandi. Fólk við førleikatarni hava ofta tørv á ymiskum og varandi almennum tilboðum. Tað eru tilboð, ið ofta ganga tvørtur um sektor-, stovns- og deildarmørk, og tí er trupulleikin ofta, at fólk við førleikatarni so at siga detta niður í millum. Tí er umráðandi, at samskipanin tekur støði í tí einstaka fólkinum út frá tess tørvi og førimuni. Fakfólkini, ið skulu vera knýtt at hesum stað/stovni, skulu verða breitt umboðaði við m.a. lækna, fysio- og ergoterapeuti, sjúkrarøktarfrøðingi, sosialráðgevara, talupædagogi, sálarfrøðini og námsfrøðingi. allur hesin bólkurin skal virka sum eitt toymi. Endurvenjing uttan fyri sjúkrahús Tá fólk við førleikatarni verða útskrivað frá sjúkrahúsi, hevur verið vanligt, at tey fáa heimasjúkrarøkt og heimahjálp. Nýggj organisation: Endurvenjingartænasta innan Nærverkið Vit mæla til, at ein nýggj tænasta verður sett á stovn: Endurvenjingartænastan. Hendan tænastan hevur egnan leiðara og verður partur av leiðsluni í Nærverkinum. Endamálið við tænastuni er at tryggja, at fólk við førleikatarni fáa dygdargóða endurvenjing. Leiðarin hevur ábyrgd av at orkan innan endurvenjing verður nýtt á besta hátt, og at fólk við førleikatarni fáa nøktandi og dygdargóða endurvenjing. Starvsfólkini í hesari Endurvenjingartænastuni verða býtt sundur í somu seks øki sum Heimatænastan og hava eitt tætt samstarv við tænasturnar innan Nærverkið við sjúkrahúsini; tey samskipa endurvenjingina sínamillum. Tá eitt fólk við rørslutarni verður útskrivað frá 46 Álit um endurvenjing einum sjúkrahúsi, blívur endurvenjingarskrá send til Endurvenjingartænastuna, sum síðani samskipar alla endurvenjingina. Skal endurvenjing fáa høgan prioritet innan Nærverkið, er umráðandi, at ein leiðari verður settur at menna og skipa økið. Leiðslubygnaðurin á Nærverkinum kemur at síggja soleiðis út. Tabel 15 Stjóri Nærverkið Heimatænasta Leiðari Barnatænasta Leiðari Stuðulstænasta Leiðari Trivnaðartænasta Leiðari Endurvenjingartænasta Leiðari Niðurstøða Tabel 16 Øki Meirkostnaður Høli til leiðara Hvat krevst leiðari til Endurvenjingartænastu Skrivstovu á Nærverkinum Kostnaður 0,5 mió. kr. *) *) merkir, at øktar útreiðslur ikki beinleiðis eru í samband við at seta eitt tilmælini í verk, tí starvsfólk eru sett at loysa uppgávurnar í dag. Toymi í primersektorinum Kommunulæknar ávísa fólk við førleikatarni til endurvenjingar á sjúkrahúsi ella í Nærverkinum, og er samskipari og toghaldari í primerøkinum. Samskiparin í toyminum er eitt heilsustarvsfólk, sum er í økinum har tann við førleikatarni býr og hevur ábyrgd av, at sjúklingurin fær ta tænastu, sum hann/hon hevur tørv á. Arbeiðsbólkurin mælir til, at samskiparin í økistoyminum skipar fyri toymisfundum, har avvarðandi starvsfólk tosa um fólk við førleikatarni við umfatandi trupulleikum. Endamálið við toymisfundunum er at gera eina endurvenjingarætlan, leggja eina handlingsætlan og seta ein ábyrgdarpersón. Toymisfundir verða hjá kommunulæknunum regluliga. Undan fundinum verður avgjørt, hvørji fólk við førleikatarni skulu setast á skránna til fundin. Luttakandi á fundinum kunnu vera fólk við førleikatarni, avvarðandi, starvsfólk, sum eru um fólkið, umboð frá heimatænastuni, privatstarvandi terapeutar, økisterapeutar og avvarandi kommunulæknin, eins og umboð fyri Almannastovuna so sum sosialráðgevi og/ella umboð fyri Hjálpartólamiðstøðina. 47 Álit um endurvenjing Hvat krevst: Tá starvsfólk er sett í starv í økinum, er tað partur av teirra uppgávum at luttaka á toymisfundum. Mannagongdir skulu gerast, at tryggja einsháttaðar og effektivar arbeiðsgongdir Kommunulæknin er løntur eftir tveimum høvuðssáttmálum, nevnliga sáttmála við AHR og sáttmála við Meginfelag Sjúkrakassa Føroya, tann fyrri við fastari løn, tann seinni kombineraður við basishonorar og honorar. Samsýningin er tengd at tí arbeiði kommunulæknin ger; støddin á samsýningini verður ásett eftir, hvussu nógv arbeiði verður lagt frá hondini. Kommunulæknarnir eiga at vera løntir fyri tað arbeiði, sum teir koma at gera í endurvenjingartoyminunum (Sjúkrakassa/AHR). Flutningur Fyri at koma til endurvenjingartilboð mugu tey, sum ikki kunnu nýta vanligan flutning, fáa møguleika fyri at nýta serflutning. Tey, sum eru so við førleikatarni sum ger, at tey ikki kunnu nýta almenn flutningstól, kunnu søkja um serflutning. Serflutningur er skipaður í Tórshavn, Klaksvík, Norðuroyggjum, Vestmanna og Eysturoy. Í dag er tað MBF, sum umsitur visitatiónina til MBF-bussin. Framyvir verða tað kommunurnar sjálvar, sum fara at umsita serflutningin, fyri at tað ikki skulu vera brúkaraumboð, sum játta serfluting. Enn er tað bara Tórshavnar kommuna, sum hevur yvirtikið uppgávuna. Har skal man venda sær til sosialu deild. Sostatt eru øki í Føroyum, sum ikki hava skipaðan serflutning. Serflutningur er ein fortreyt fyri, at sjúklingar kunnu koma til venjingarhøli í í nærumhvørvinum. Vísandi til Reglugerð fyri Serflutningsskipan Landsins grein 3 um upptøku: Eitt øki/ein kommuna, sum ynskir at verða við í Serflutningsskipan landsins, søkir um upptøku við at senda umsókn við fíggjarætlan til landsstýrismannin í almanna- og heilsumálum. Landsstýrismaðurin sendir umsóknina til ummælis hjá stýrinum fyri Serflutningsskipan landsins. Verður umsóknin játtað, syrgir landsstýrismaðurin í almanna- og heilsumálum fyri, at neyðugur peningur verður settur av á komandi fíggjarlóg. Mælt verður til, at kommunur, sum hava fólk við førleikatarni søkja um upptøku í serflutningsskipan landsins við tí fyri eyga, at serflutningur er tøkur til øll fólk við førleikatarni uttan mun til, hvar tey búgva. Hvat krevst At kommunan tekur stig til at skipa serflutningin. Játtan skal fáast til vega, og avtala við veitara skal gerast um flutningin. Kostnaðarmeting: Kostnaðurin er tengdur at, hvussu avbjóðingin við flutningi verður avgreidd. Tilmæli um skipan og samskipan 9. At økisterapeutar og starvsfólk innan dagtilboð verða skipað í eina endurvenjingareind. Hendan sokallaða Endurvenjingartænastan skal vera ein partur av Nærverkinum; hon skal styrkja endurvenjingina. Leiðarin fyri Endurvenjingartænastuni verður partur av leiðsluni í Nærverkinum. 48 Álit um endurvenjing 10. At starvsfólk verða sett í Endurvenjingartænastuna. Nærverkið verður sostatt broytt til eisini at hava endurvenjing sum eina av sínum uppgávum. Ein heildarætlan verður gjørd fyri fyribyrging, viðlíkahald og vanliga endurvenjing í øllum økjum av Heimatænastuni. 11. At Leiðarin fyri Endurvenjingartænastuni ger eitt samlað yvirlit yvir venjingartilboðini í hvørjum øki í Heimatænastuni, sum verður lagt á heimasíðuna hjá Nærverkinum. 12. At røktarheim, skúlar og svimjihallir verða gagnnýtt í samband við dagtilboð. Serflutningur skal skipast í kommunalum høpi kring ált landið. 13. At økistoymi skulu skipast, sum hava til endamáls at samskipa og soleiðis tryggja, at fólki við førleikatarni fær eitt skipað tilboð. Ð. Endurmenningarskipan fyri Føroyar Arbeiðsbólkurin mælir til, at politiska skipanin raðfestir endurmenning høgt. Bólkurin hevur eitt ítøkiligt uppskot um eina neuroendurmenningardeild á Landssjúkrahúsinum, og vísa á týdningarmikil arbeiðsøki Neuroendurmenningardeild á Landssjúkrahúsinum Arbeiðsbólkurin hevur heitt á Tóru H. Dahl, lektor við Århus Universitet, MPH, um at gera eina royndarætlan innan neuroendurmenning. Endamálið er at lýsa, hvat endurmenning er, og hvat tað er, sum skal til fyri at gera eina endurmenningardeild í Føroyum. Arbeiðsbólkurin metir, at grundarlag er fyri at gera eina endurmenningardeild í Føroyum, og skal deildin vera á Landssjúkrahúsinum. Í byggiætlanini fyri Landssjúkrahúsið er ætlað, at ein endurmenningardeild skal vera, og skal royndarverkætlanin vera grundarlagið, tá ið ein endurmenningardeild verður sett á stovn. Royndarætlanin er lagt við sum fylgiskriv 1, og er eitt ítøkiligt uppskot um hvat skal til fyri at koma ígongd við eini endurmenningardeild á Landssjúkrahúsinum. Landsumfatandi endurmenningarætlan Álitið um endurvenjing er ein liður í eini størri endurmenningarætlan. Arbeiðsbólkurin mælir til, at Almanna- og heilsumálaráðið setir starvsfólk við endurmenning sum ábyrgdaøki burturav. Endamálið er at gera eina endurmenningarætlan fyri alt landið. Kunning Borgararar og fakfólk eru ikki nóg væl kunnaði um ymiskar lógir, rættindi, viðgerðartilboð og bygnað. Tað er upplagt, at ein vælferðar portalur verður gjørdur, sum inniheldur allar upplýsingar um rættindi og skyldur hjá øllum persónum, eisini teimum við førleikatarni, og at tað verður kunningardepilin á netinum. Eisini skal upplýsast um, hvørja viðgerð og endurvenjing verður framd hvar. Í hvørjum øki verða skipaði økistoymi, sum eisini hava til uppgávu at kunna borgararnar. Lógir endurskoðast Tað verður lógarfest, at fólk við førleikatarni, sum hava fjøltáttaðar trupulleikar, hava krav uppá at fáa eina endurmenningarætlan, og at hendan ætlan verður endurskoðað javnan av 49 Álit um endurvenjing einum tvørfakligum toymi. Verandi lógir skulu endurskoðast og nútímansgerast. Ábyrgdarbýtið og samspæl stovnar millum verða definerað og lógarásett. Samskipan Verandi stovnar skulu arbeiða tættari og meira miðvíst saman. Við at arbeitt verður út frá ICF - hugtakinum, soleiðis at útgangsstøðið verður tikið í einstaka fólkinum, tilfeinginum hjá honum og hansara mál. Fakfólk og fólk umboðandi sjúklingabólkar skulu undirvísast, og eitt miðvíst átak má gerast fyri at fullfíggja nýtsluna av ICF í gerandisdegnum. Talgilda Heilsu Skipanin skal útbýggjast til eisini at fata um ICF- kodurnar. Tvørfakligt samstarv Ráðini eiga at leggja dent á og veita orku til, at stovnarnir kunnu arbeiða tvørfakliga. Tað krevur undirvísing og tíð til at gera prosesslýsingar. Tilmæli um endurmenning 14. At royndarverkætlanin fyri neuro-endurmenning á Landssjúkrahúsinum verður sett í verk (fylgiskriv 1). 15. At landsstýrismaðurin í almanna- og heilsumálum framhaldandi arbeiðir við eina heildarætlan fyri endurmenning. Landsstýrismaðurin skal miðvíst arbeiða fram imóti, at allir sektorar í Føroyum samstarva, t.d. Mentamálaráðið, Almanna- og Heilsumálaráðið og stovnur undir hesum ráðum. 8. Samlað kostnaðarmeting og uppskot til raðfesting Arbeiðsbólkurin hevur gjørt eitt samlað yvirlit yvir útreiðslurnar til endurveningarætlannina og eitt skema yvir, hvussu raðfestast kann. Fíggjarligar avleiðingar Í hesum brotinum eru fíggjarligu viðurskifti samanfatað. Tilmælini eru sett upp, og eru útreiðslurnar býttar sundur í íløgur og rakstur. Grundgevingarnar eru at finna í kap 7.. Í dag verður mett, at umleið 6 mió. kr. verða nýttar til endurvenjingar uttan fyri sjúkrahúsið. Við at hendan játtan verður nýtt á gagnligan hátt, vísandi til tilmælini, krevur tað eina øktan játtan upp á 15 mió. kr. til endurvenjing, herav 9 mió. kr. til endurvenjingar innan Nærverkið og afturat hesum 7,9 mió. kr. til endurmenning. Talva 17 vísir fíggjarligu avleiðingarnar av tilmælunum. Øktar útreiðslur til rakstur, løn og íløgur mugu væntast. Har tekstur stendur, er tað tí, at tað ikki er gjørligt at meta um kostnaðin í dag. 50 Álit um endurvenjing Tabel 17 Rættindi hjá fólki við førleikatarni Serkøn og almenn endurvenjing Skipan og samskipan Endurmenning Tilmæli Lógarfesta trygd fyri endurvenjing Lógarfest trygd fyri viðlíkahaldandi venjing Lógarfesta trygd fyri at fáa endurvenjingarætlan Serkøn endurvenjing burtur av verður á Landssjúkrahúsinum, og innan serøki á Klaksvíkar Sjúkrahús og Suðuroyar Sjúkrahús. At Klaksvíkar Sjúkrahús og Suðuroyar Sjúkrahús verða endurvenjingardeplar Almenn endurvenjing í Nærverkinum- starvsfólk Leiga av hølum, skrivstovur Venjngartilboð til børn- starvsfólk Leiga av hølum Sjúklingaskúli Menna verandi tilboð Gera eitt samlað yvirlit yvir vejingartilboð á heimasíðuni hjá Nærverkinum Skipa økisterapeutar og starvsfólk innan dagtilboð, innan Nærverkið. At røktarheim, skúlar og svimjihallir verða gagnnýtt í samband við, at dagtilboð og serflutningur verða skipað í øllum landinum Skipa toymisdeplar Íløga *) *) *) Førleikamenning til starvsfólk Rakstur *) *) *) 7,9 mió. Kr 7 mió. Kr 4,34 mió. kr. *) 8,4 mió. Kr *) 1,9 mió kr *) *) *) 1 mió. Kr *) *) Holi 0,5 mió. Kr Bilar/Busser til serflutning leiga av hølum *) *) Verkætlan fyri endurmenning Víst verður til verkætlan *) Framhaldandi arbeiði hjá Landstýrismanninum viðbót til kommunulæ knar Víst verður til verkætlan *) *) merkir, at øktar útreiðslur ikki beinleiðis eru í samband við at seta eitt tilmælini í verk, tí starvsfólk eru sett at loysa uppgávurnar í dag. Tað er umráðandi at styrkja um endurvenjingina innan Nærverkið. Talva 18 vísir lutfallið millum økini innan heimatænastuna. Tabel 18 Yvirlit yvir tørvin á starvsfólki fyri at kunna fremja føroysku endurvenjingarætlannina. Øki Øki 1 Øki 2 Øki 3 Øki 4 Øki 5 Øki 6 Tilsamans Tørvur á meirijáttan til starvsfólk innan endurvenjing í økinum Tørvur á meirijáttan til starvsfólk innan endurvenjing á sambýlum/ ellisheimi/ røktarheimi 2,20 mió. kr 1,20 mió. kr 1,65 mió. kr 1.30 mió. kr 0,32 mió. kr 6.674 mió. kr 0,90 mió. kr 0,30 mió. kr 0,60 mió. kr 0,30 mió. kr 0,30 mió. kr 2,40 mió. kr 51 Tilsamans 3,10 mió. Kr 1,20 mió. Kr 1,95 mió. Kr 2,50 mió. Kr 0,62 mió. Kr 0,30 mió. Kr 9,00 mió. Kr Álit um endurvenjing Raðfesting At seta eina slíka upphædd av til endurvenjingar og endurmenning krevur raðfesting. Arbeiðsbólkurin mælir til, at soleiðis verður raðfest: Tabel 19 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X At røktarheim, skúlar og svimjihallir verða gagnnýtt, og at dagtilboð og serflutningur verða skipað í øllum landinum X 52 X X X Skipa økisterapeutar og starvsfólk innan dagtilboð, innan Nærverkið. Skipa toymisdeplar verkætlan fyri endurmenning Framhaldandi arbeiði hjá Landstýrismanninum 2014 X 2013 X 2010 X Almenn endurvenjing í Nærverkinum Venjngartilboð til børn Fólk við førleikatarni fáa útbúgving Menna verandi tilboð Gera eitt samlað yvirlit yvir venjingartilboð á heimasíðuni hjá Nærverkinum 2009 X 2012 At Klaksvíkar Sjúkrahús og Suðuroyar Sjúkrahús verða endurvenjingardeplar X 2011 Lógarfesta trygd fyri endurvenjing Lógarfest trygd fyri viðlíkahaldandi venjing Lógarfesta trygd fyri at fáa endurvenjingarætlan Serkøn endurvenjing burtur av verður á Landssjúkrahúsinum, og innan serøki á Klaksvíkar Sjúkrahús og Suðuroyar Sjúkrahús. 2008 Tilmæli 2007 Raðfesting av átøkum innan endurvenjing í Føroyum X X X X X Álit um endurvenjing Loysir tað seg fíggjarliga? Tað er ikki einfalt at meta, um tað loysir seg at menna endurvenjing innan Nærverkið. Í hesum høpi kunnu vit samanbera okkum við Danmark."Hjemmetræning af patienter med apopleksi - en medicinsk teknologivurdering"59Hetta er eitt álit sum lýsir væl kostnaðin av endurvenjing heima hjá fólk við førleikatarn. Danska álitið vísir, at eini 10.000 - 12.000 fólk um árið fáa apopleksi. Um 30.000 til 40.000 fólk liva við skerdum førleika eftir ein apopleksi tilburð. Av hesum eru eru 5.000 fólk sum hava gagn av endurvenjing heima. Álitið samanfatar, at við at spara seingjadagar á sjúkrahúsi og røktarheimspláss og leggja afturat kostnaðin av endurvenjing í heiminum, verður nettosparingin pr. fólk við førleikatarni 9.000 kr fyri hvønn. Henda upphæddin gevur eina samlaða samfelagsliga sparing í Danmark upp á 45 mió kr. Umroknað til føroysk viðurskifti er hettar ein sparing uppá 450.000 kr árliga, sí talvu 20. Tabel 20 Talvan vísir samfelagssparingar í Føroyum, Danmark Nýggj fólk við apopleksi Varandi mein eftir apoplexi Fólk við apopleksi sum fáa venjing heima Nettosparing 10-12.000 fólk 30.000-40.000 fólk 5.000 fólk Umroknaði tøl til føroysk Føroyar viðurskifti Danska talið deilt við 100 100 - 120 fólk Danska talið deilt við 100 300 - 400 stk Danska talið deilt við 100 50 stk 9.000 kr/fólk = 450.000 Kr/ár Í Føroyum vil tað svara til eina samfelagssparing upp á knapt eina hálva millión um árið. Her verður tosað um eina sparing uppá hálva millión við endurvenjing av 50 apopleksi sjúklingum við førleikatarni árliga, sum hava gagn av endurvenjing. Omanfyristandandi verkætlan er gjørd við apopleksisjúklingum. Tankin um at fylgja fólk við førleikatarni heim frá sjúkrahúsi kann við fyrimuni førast yvir á aðrar persónsbólkar við førleikatarni: fólk sum hava brotið mjødnina, sum hava trupulleikar eftir stórar operatiónir, sum hava verið fyri vanlukku, ella fólk, sum hava eina varandi sjúku. Tað er ikki vist, at tað ber til at yvirføra tølini til fólk við varandi sjúku beinleiðis. Tó er áhugavert at hava í huga, at í Føroyum eru umleið 4.950 fólk við varandi sjúku. Hesi fólkini eru sera tarnaði av fylgjum eftir síni sjúku, og tey kundu eisini havt gagn av endurvenjing60. Landið sparar sostatt 450.000 kr við at skipa endurvenjng til 50 apopleksisjúklingar. Rokna vit afturat tey 4.950 fólk, sum hava eina varandi sjúku og kunnu fáa gagn av endurvenjing, so spara vit 9.000 kr pr fólk; hetta verður ein samfelagssparing upp á 44.550.000 kr. Sum er kunnu vit ikki samanbera okkum við Danmark, av tí at vit ikki hava endurvenjingarog endurmenningartilboð á sama støði og vavi sum har. Tó kann sigast at samanberingin sum er gjørd gevur grundarlag at halda, at um vit skipa endurmenningina betur í Føroyum vil 59 S. 38 - 49 í " Hjemmetræning af patienter med apopleksi- en medicinsk teknologivurdering, Sundhedsstyrelsen, 2005 60 Lægelig praksis og rehabilitering 53 Álit um endurvenjing samfelagið fáa meiri burturúr tilfeinginum. Tað er tó vist, at útreiðslurnar til endurvenjing og endurmenning mugu hækka í Føroyum. At tað loysir seg at gera íløgur í endurmenning vísur tilmælið hjá Tóru Dahl okkum væl og virðiliga. Tað loysir seg fíggjarliga ja, tí at útreiðslurnar aðrastaðni í samfelagnum minka. Afturat hesum fáa vit millum annað: o o o o o o o Betri heilsu Betri førleika Minni tørv á pensión betri lívsgóðsku betri inntøkugrundarlag sum kann skattast minni tørv á veitingum frá almanna- og heilsu verkinum betri vælferð sum samfelagsvirði Vit geva fólki við førleikatarni javnstøðu og rættindi, soleiðis at tey fáa møguleika fyri at vera borgarar í Føroyum á jøvnum føti við onnur, við rættindum at liva og skyldu at virka. Menniskjað verður sæð sum eitt tilfeingi, meira enn at finna rætta tilboð til borgaran. 54 Álit um endurvenjing Keldulisti Almanna- og heilsumálaráðið: Álit um viðgerð av Giktafólk við førleikatarn. 2006 Marselisborg-centret: ICF- den danske vejledning og eksempler fra egen praksis -International klassifikation af funktionsevne, funktionsevnenedsættelse og helbredstilstand. april 2005 Almanna- og heilsumálaráðið: Álit um framtíðar heilsuverk í Føroyum 2007 Schiøler, Gunnar og Tóra Dahl (red.): "ICF - International Klassifikation af Funktionsevne, Funktionsevnenedsættelse og Helbredstilstand" WHO, Sundhedsstyrelsen, Marselisborg-centret, Munksgaard, 2003 Almanna- og heilsumálaráðið: Álit um viðgerðarviðurskiftini hjá Spastikarum 2006 Ankjær- Jensen, Anni;Vinge, Sidsel; Reindahl Rasmussen, Susanne: Genoptræning under forandring. En kortlægning af træningskapasiteten i amter, kommuner og privat fysioterapi før strukturreformen Dansk Sundhedsinstitut, april 2007 Sosial- og helsedepartementet: Veileder for individuell, 2001 Sosial- og helsedirektoratet: Individuell Plan 2005. Veileder til forskrift om individuell plan. Oslo, 2005. Biskupstø, Olga og Mýri, Martha: Fyrrtíðarpensionistar í Føroyum - ein livikorkanning. Granskingardepilin fyri økismenning og Megin felag Teirra Brekaðu í Føroyum 2007 ST: The Convention in Brief www.un.org/disabilities/convention/convention.sh tml Det kongelige Sosialdepartement: Nedbygging av funksjonshemmende barrierer Strategier, mål og tiltak i politikken for personer med nedsat funktionsevne St. Meld. Nr 40, 2002-2003 Sundhedskomiteen: Lægens rolle i rehabiliteringen. Den almindelige danske lægeforening, 2006 Sundhedsstyrelsen : Hjemmetræning af patienter med apopleksi - en medicinsk teknologivurdering. 2005 Meginfelag teirra brekaðu í Føroyum Eingin Forðing - ráðstevna um rehabiliterimg av fólki við varandi sjúku og / ella breki Norðurlandahúsið, mai 2006 Sundhedsstyrelsen: Patienten med kronisk sygdom Selvmonitorering, egenbehandling og patientuddannelse. Et idekatalog. 2006 Føroya Landstýri: Visjón 2015 www.visjon2015.fo Sundhedsstyrelsen: Kronisk Sygdom Patienten, sundhedsvæsen og samfund Forudsætninger for det gode forløb. 2005 Helse Nord (Einar Hannisdal, fakredaktør): Handlingsplan for habilitering og rehabilitering 2004-2010, mai 2004 Holm, Dennis: Kanning av viðurskiftum hjá apopleksiraktum í Føroyum, Arbeiðsrit nr 6/ 2003 Vejle Amt, Syddansk Universitet, Arbejdsmiljø Institutttet: Koordineret indsats for arbejdsfastholdelse ( KIA) af sygemeldte med længerevarende smerte-gener fra bevægeapparatat, 2005 Kallehauge, Holger: Overhead- serie af uddrag af FN's Handicapkonvention. FN- konventionen 2007 Århus Amt: Rehabilitering - Redegørelse om fremtidens rehabilitering i Århus amt. Juni 2004 Mandag morgen (Erik Rasmussen, chefredaktør) Genoptræning - fra problem til princip, 2004 55 Álit um endurvenjing 9. Fylgiskriv Fylgiskriv 1: Royndarverkætlan um endurmenningardeild á Landssjúkrahúsinum Fylgiskriv 2: Málbólkur lutaður sundur í fýra bólkar Fylgiskriv 3: Endurmenning Fylgiskriv 4: Referansuramma Fylgiskriv 5: Tilboð á røktarheimum Fylgiskriv 6: Giktaálit, viðgerðartilboð býtt sundur í øki Fylgiskriv 7: Endurvenjingarætlan Fylgiskriv 8: Giktaálit, útreiðslur til giktaskúlar 56 Álit um endurvenjing Fylgiskriv 1 Uppskot til royndarverkætlan í fýra ár á Landssjúkrahúsinum Endurmenning á serstøði fyri sjúklingar við heilaskaðum í samband við apopleksi og aðrar tilburðir við fylgjum fyri heilafunktiónina og førleika Fyri Almanna- og heilsumálaráðið Tóra H. Dahl, ráðgevi, MPH 0 Álit um endurvenjing Í sambandi við, at Almanna- og Heilsumálarádið setti ein arbeiðsbólk at útgreina viðurskifti um endurvenjing, varð avtalað á fundi við landsstýrismannin í almanna- og heilsumálum, at undirritaða skuldi skriva uppskot um eina serstaka verkætlan um endurmenning61 til ein serstakan sjúklingabólk. Hendan frágreiðing er ein partur av tí arbeiðssetningi, sum AHR gav arbeiðsbólkinum, og er tí eitt ískoytið til heildina. Tilmælið og leiðbeiningar er skrivað út frá bestu vitan og evidensi, tá hugsa verður um skipan av bygnaði, viðgerð, innihaldi av endurmenning yvirorðnað, og í mun til ta serligu uppgávuna, at hava endurmenning á serstøði til sjúklingar við heilaskaðum. Eftir besta førimuni er umhugsað serligu viðurskiftini og avbjóðingarnar, sum føroyska almanna- og heilsuverkið hevur. Uppskotið um royndarverkætlan er skrivað so detaljerað, sum tað letur seg gera við skriviborðið. Fleiri mál mugu greinast betur, serliga um fíggjarliga partin, bæði í mun til starvsfólk og spurningin um hvar ein slík deild kann verða. Ongin støða verður tikin til hetta, eftirsum hølistørvurin má loysast í samstarv til Sjúkrahúsleiðsluna. Harumframt er neyðugt at fara út í æsir við fakliga innihaldinum fyri allar starvsbólkar. Ein stórur partur av arbeiðnum at seta eina slíka deild á stovn, er samskifti og orðaskifti í einari fyrireikingartíð, har ein komandi deildarleiðsla fær høvi at fyrireika so nógv sum møguligt. Umframt fyrireiking er ein onnur fortreyt neyðug, nevniliga at Nærverk og Økisterapi verða útbygd munandi. Ábyrgdarøkið hjá Almannastovuni og øðrum stovnum skal lýsast, tí endurmenning fevnur um størri partar enn heilsuverkið. Um stovnar og myndugleikar uttan fyri sjúkrahúsið ikki virka nóg væl, at endurmenning er møgulig, kemur lítið burturúr at gera serdeild á sjúkrahúsinum. Tað er ein stór íløga, ið krevur ávísar fortreytir. Almanna- og heilsumálaráðið má síggja hetta sum eina heildarloysn sum kann betra viðurskiftini fyri fólk við skerdum førleika í tí føroyska samfelagnum. Eg eri til reiðar at taka lut í framhaldandi orðaskifti og uppgávum, í mun til at menna endurmenning í Føroyum, so at øll fáa javnbjóðis møguleikar at liva eitt virkið lív og taka lut í samfelagnum á jøvnum føti við aðrir borgarar. Mín vón er, at almanna- og heilsuverkið loysir uppgávuna á bestan hátt og nýtir tilfeingið skynsamt. Tóra H. Dahl, MPH, ergoterapeutur Lektari í Endurmenning, Århus Universitet Tora.dahl@tdcadsl.dk 61 Endurmenning verður nýtt sum terminologi fyri orðið Rehabilitering, og endurvenjing fyri orðið Genoptræning. 1 Álit um endurvenjing Innihaldsyvirlit 1. ENDURMENNING 4 2. TILMÆLI 8 2.1.NÆRVERKIÐ ÚTBYGGJAST 2.2. MIÐSAVNAÐ VIÐGERÐ OG ENDURMENNING AV HEILASKADDUM Á LANDSSJÚKRAHÚSINUM 2.3. ENDURMENNINGARDEILD Á SERSTØÐI 2.4. BYGNAÐUR OG LEIÐSLA 2.5. FÍGGING OG STARVSFÓLK 2.6. ENDURSKOÐAN AV LÓGGÁVU 3. EPIDEMIOLOGI -TÍTTLEIKI UM ÆÐRASJÚKUR OG SKERDAN FØRLEIKA 3.1. UM SKERDAN FØRLEIKA Í FØROYUM 3.2 HAGTØL UM ÆÐRASJÚKUR OG INNLEGGINGAR Í FØROYUM 8 8 9 9 9 10 10 10 11 4. EVIDENSUR FYRI VIÐGERÐ OG ENDURMENNING 12 4.1.ENDURMENNING HEIMA VIÐ HÚS 4.2. SAMFELAGSGAGN AV TVØRFAKLIGARI ENDURMENNING 13 14 5. NÚVERANDI ENDURMENNING Á LANDSSJÚKRAHÚSINUM 14 5.2 MUNUR Á VANLIGARI VIÐGERÐ OG ENDURMENNING Á SERSTØÐI 14 6. TØRVURIN Á ENDURMENNING - SÆÐ ÚR YMISKUM PERSPEKTIVUM 6.1. TEKNOLOGISKT PERSPEKTIV 6.2. SJÚKLINGAPERSPEKTIV 6.3. ORGANISATORISKT PERSPEKTIV 1. Akutt í sjúkrabilinum á veg til sjúkrahús 2. Á Landssjúkrahúsinum - Intensiv viðgerð 3. Á serligari endurmenningardeild 4. Á veg til hús 5. Við hús 6.4. FÍGGJARLIGT/SAMFELAGSLIGT PERSPEKTIV 7. ÚRSLIT OG ENDURMETING AV ENDURMENNING 7.1. ÚRSLIT (OUTCOME) 7.2. ENDURMETING (EVALUERING) 8. ÍVERKSETING 8.1. SKIPAN AV ENDURMENNING Á SERSTØÐI Á LANDSSJÚKRAHÚSINUM 1. Sjúklingar sum í akuttu fasuni ikki vísa tekin um kropsligar fylgjur av tilburðinum 2. Sjúklingar 16-65 ár við trupulleikum í sambandi við kropp og gerðir 3. Sjúklingar yvir 65 ár 8.2. STARVSFÓLKATØRVUR OG ÚTBÚGVING 8.3. FØRLEIKAKRØV HJÁ STARVSFÓLKI Á SERDEILDINI 9. FÍGGING 15 15 16 17 17 18 18 18 18 18 19 19 20 20 20 22 22 22 22 24 24 2 Álit um endurvenjing Starvsbólkurin sum landstýrismaðurin setti at lýsa endurmenning í Føroyum, og feløgini, sum verja áhugamál fyri fólk, sum hava skerdan førleika, hava gjørt vart við, at viðurskiftini ikki eru tíðarhóskandi í Føroyum, hvørki tá talan er um viðgerðarmøguleikar ella endurvenjing, fyri at fólk við skerdum førleika kunnu liva teirra lív á jøvnum føti við aðrar borgarar í landinum heilsuliga, fíggjarliga, mentunarliga. Stutt sagt verða rættindini hjá fólki við skerdum førleika ikki vird, og orsøkirnar eru fleiri. Stórur eftirspurningur er eftir tiltøkum, ið eru samanhangandi og avgerandi neyðug, fyri at sjúklingurin og tey avvarandi gerast høvuðspersónar í eini endurmenningarprocess. At innlima sjúklingin í endurmenningina av álvara, er ein stór avbjóðing fyri fakfólk, men tað er avgerandi neyðugt, at endurmenning er eitt samstarv millum øll tey, sum eru partar í endurmenningini. Ikki bert av umsorgan fyri tí einstaka, men eisini tí at samanhangandi tiltøk sum stimbra møguleikarnar hjá tí einstaka í longdini loysa seg væl í mun til heilsu, førleika, samfelagsmenning og búskap. Hugburður í samfelagnum millum borgarar, embætisfólk og fakfólk innan heilsu- og almannamál og í teimum politisku skipanunum m.a. í lóggavu, er avgerandi fyri, hvussu fólk við skerdum førleika verða vird. Virknasti hátturin at broyta hugburð er í teimum politisku skipanum, so sum orðingar av heilsupolitikki, lóggávu osfr. Visjón 2015 er eitt dømi um politiskt virki, sum kann broyta hugburðin. Skráin verður so at siga sett, bæði í mun til politiskar ætlanir, og hvussu vit tosa um hesa avbjóðingina. Í altjóða heilsupolitikki verður ofta tosað um "Burden of Disease" og "Burden of Aging", t.v.s. tann samfelagsbyrðan, sum er av sjúku og elli. Umframt hugburð, ið tekur langa tíð at broyta og sum ikki er fíggjarkrevjandi, skulu viðurskiftini fyri fólk við skerdum førleika í Føroyum eisini síggjast í einum søguligum ljósi. Fram til 1976, meðan Statens Særforsorg virkaði, var stórt sæð alt, sum hevði at gera við fólk við sinnissjúkum og fólk við skerdum førleika, ikki eitt ábyrgdarmál í Føroyum. Tey sinnissjúku vórðu send til Statshospitalet, Nykøbing S, og nógv komu ikki aftur heim aftur, fyrr enn psykiatrisku deildirnar vórðu settar á stovn í Føroyum. Ofta vórðu sjúklingarnir verandi niðri, tí her var einki at bjóða teimum, um tey komu aftur, og kanska aftur gjørdust sjúk. Í roynd og veru vóru tey sinnissjúku ikki ein partur av tí føroyska samfelagnum fyrr enn tá. Sama søga kann sigast um tey, sum vóru fødd við, ella fingu skerdan førleika. Blind, deyv, evnaveik, tey sum høvdu fysiskt skerdan førleika, ella fingu skerdan førleika av onkrari orsøk sjúku ella vanlukku. Hesi vórðu send av landinum antin til viðgerð í langa tíð, ella fyri at búgva á stovni fyri fólk við skerdum kropsligum ella mentalum førleika. Børn, sum vóru deyv, blind, spastisk, máttu av landinum fyri at fáa skúlagongd og útbúgving. Tað føroyska samfelagið hevði so at siga slept sær av við tey. Føroyska samfelagið hevur nokk so seint átikið sær sína ábyrgd, tá talan er um hesi fólk, t.d. tá tað ræður um at geva øllum borgarum møguleika fyri at liva eitt virkið og virðiligt lív og at syrgja fyri sær og sínum, sum aðrir borgarar. Fyri at hetta kann lata seg gera fyri øll er tað neyðugt í summum førum at javna út á ymsan hátt, um vit hugsa um tað persónliga, individuella. `I nógvum førum er tað tó ógvuliga virkið, at samfelagið skipar seg soleiðis, at so nógv sum gjørligt fáa flestu møguleikar. Munagóð úrslit fáast við at tillaga umhvørvið soleiðis, at korini fyri fólk við skerdum førleika gerast betri. Tey dømini, sum eru lættast at síggja, eru atkomumøguleikarnir til almennar stovnar, mentunarstovnar í mun til bygging, samferðslu, har nógv av samferðsluni kann brúkast av øllum. Byggireglugerðir til privatan bústað, reglugerðir í sambandi við skúlaverkið, har møguleiki skal verða fyri skúlagongd og útbúgving, í mun til arbeiðsmarknaðin at syrgja fyri, at so nógv sum gjørligt hava møguleika at vinna sær inntøku. At tænastur og skipanir eru til tey, sum hava tørv á persónligari og 3 Álit um endurvenjing praktiskari hjálp fyri at klára gerandisdagin, og at tað finnast fíggjarligar skipanir, sum kunnu javnstilla tey, sum ikki hava møguleika at vinna sær inntøku. Størsti parturin av tí, sum hevur samband við at betra um viðurskiftini fyri øll í samfelagnum, er ein politisk uppgáva, og er ikki bert ein spurningur um fíggjarligar veitingar til einstaklingar ella størri fígging og meira viðgerð innan heilsuverkið. Hetta eru partar av einum størri orðaskifti, har heilsa og førleiki hjá tí einstaka eisini er ein uppgáva, sum samfelagið hevur ábyrgdina av. At skapa betri kor fyri betri heilsu fyri øll, sum alheimsheilsufelagsskapurin WHO hevur skrivað í Towards Health for all in the 21st century. Øll skulu hava javnbjóðis møguleikar at leita sær heilsubót og liva eitt heilsufremjandi lív. WHO gav í 2001 út eitt rit62, sum gevur hugtøk og ískoyti til hugburð um, hvat skerdur førleiki er, hvussu skerdur førleiki skal og kann síggjast í fleiri dimensiónum, og at heilsustøði og umhvørvi eru avgerandi faktorar, ið staðfesta førleikan hjá einstaklingum. ICF hevur sum karmur um fatanarstøðið um skerdan førleika longu fingið avgerandi týdning. Hvussu skal endurmenning raðfestast í heilsupolitikki, hvat skal serligur dentur leggjast á? Fatanarstøðið hevur givið karm, orðalag og flokking av, hvussu vit kunnu skilja skerdan førleika, men eisini, hvussu vit kunnu málbera okkum soleiðis, at vit fáa felags virðiligan málburð innan hetta økið. Tað er ofta eitt sindur viðkvæmt at tosa um heilsu og rættindi í senn, tí heilsuverkið við sínum siðvenjum ikki av sær sjálvum hugsar um heilsu sum rættindi hjá borgarum. Uttan at briksla nøkrum er tað eyðsýnt, at serútbúgvin heilsustarvsfólk ikki altíð hava so víðan sjónarring. Tó hava starvsfólk í heilsuverkinum skyldu at gera øll tiltøk (intervention) í samsvari við bestu vitan um teirra ábyrgdarøkið. Tann politiska skipanin hevur ábyrgdina av heilsu- og almannapolitikkinum, sum bæði setir karmar um rættindi, fígging og samfelagsligan etikk, og sum raðfestir møguleikarnar. 1. Endurmenning Henda frágreiðingin leggur fram uppskot um at gera eina royndarverkætlan á Landssjúkrahúsinum til endurmenning av sjúklingum, sum hava fylgjur av apopleksi63 og øðrum tilburðum, ið ávirka heilafunktiónirnar. Í hesum skrivi verður sjúklingabólkurin nevndur við felagsheitinum: sjúklingar við heilaskaðum. Í Føroyum vita vit ikki, hvussu nógv fólk hava fylgjur av heilaskaðum, sum ávirka gerandisdagin eftir sjúkum og skaðum, ið ávirka heilafunktiónirnar. Talan kann bæði verða um sjúkur, so sum krabbamein, svullir og infektiónir, men serstakliga verður hugsað um fólk, sum í sambandi við bløðingar ella tøpp í æðrum hava fingið skerdan førleika. Við teimum betri og nútímans viðgerðarmøguleikum eru fleiri, sum yvirliva sjúkratilburðir, ið ávirka heilan. Tó missa tey kropsligliga førleikan á summum økjum. Ein stórur partur av teimum fáa varandi mein, og tað er eyðsýnt, at tey hava tørv á endurvenjing av kropsfunktiónunum. Hesir sjúkratilburðir hava ofta aðrar trupulleikar við sær, sum so við og við hava stóra ávirkan á, hvussu sjúklingarnir klára seg í longdini. Talan er bæði um heilsuspurningar og spurningar, sum hava við gerandislívið at gera, arbeiði, útbúgving o.s.fr. Orsøkin til hesar trupulleikar stavar oftast frá kognitivum trupulleikum64 sum fylgja 62 ICF - International Klassifikation af Funktionsevne, Funktionsevnenedsættelse og helbredstilstand. Oversættelse og redaktion: Tóra H. Dahl og Gunnar Schiøler, Sundhedsstyrelsen og Munksgaard, 2003 63 Apopleksi er felagsheiti um fleiri sløg av sjúkum sum ávirka heilan. Vit tosa um bløðingar og tøppar, sum ávirka heilan, tvs. har æðrasjúkur eru orsøkin til skerdan førleika. 64 Kognitivir trupulleikar eru trupulleikar við funktiónum, sum verða stýrdar av heilanum: Tað kunnu verða minni, konsentratión, atburður, persónligheitsbroytingar, samskiftið við tey nærmastu og onnur, sum t.d. arbeiðsfelagar, trupulleikar við at síggja, tosa, lesa og skriva. 4 Álit um endurvenjing heilaskaðanum, og sum krevja serligt innlit og serlig tiltøk, fyri at hesir sjúklingar kunnu liva eitt so gott lív, sum til ber. Fyrr hevur verið vanligt at geva viðgerð sum einkultstandandi monofakligar atgerðir, medisinska viðgerð sum læknarnir standa fyri, fysioterapi, ergoterapi, sjukrarøkt, taluviðgerð o.s.fr. Hetta er alt viðgerðir, sum hvør sær kunnu vera viðkomandi og hava týdning fyri einstaka sjúklingin, men tað vísir seg í alt størri mun, at tað loysir seg væl at hugsa meira um, at ein gongd leið er at samskipa og leggja til rættis fyri hvønn sjúkling sær, og at tað er vandi fyri, at hóast nógv orka verður løgd í arbeiðið, kemur ov lítið burtúr fyri sjúklingin. Kropsligi førleikin verður kanska betri, men tey verða ikki arbeiðsfør í nóg stóran mun, ei heldur fáa tey stuðul ella møguleika fyri at liva eitt meiningsfult lív. Nógv dømi eru eisini um, at fólk, sum hava skerdan førleika, halda fram at ganga til endurvenjingar, hóast onki kemur burturúr. Terapeutar steðga ikki við viðgerðum, sum ikki virka. Hesi tiltøk eru fíggjarliga tung fyri einstaklingin og fyri heilsuverkið. Endurmenning skal eisini saman við sjúklingunum taka støðu til, um, nær og hvussu heilsutiltøk skulu setast í verk, halda uppat ella minka, og leggja tiðina framyvir til rættis, so at lívið ikki skal livast sum sjúklingur, men sum ein persónur við skerdum førleika. Starvsfólk, sum arbeiða við endurmenning, hava eina stóra og týðandi uppgávu í at stuðla tí einstaka og familjuni í einari langari prosess, sum er at liva undir øðrum korum enn áður. Tørvur er á at ganga nýggjar leiðir, tá hugsað verður um sjúklingar, sum fáa varandi mein og skerdan førleika av sjúkum ella skaðum. Vit nevna tað endurmenning og tosa um tiltøk, ið snúgva seg um viðurskiftini hjá tí einstaka. Talan er um bæði medisinsk og ikki-medisinsk tiltøk, og at hugsað verður um, at listin (the state of the art) í hesum arbeiði er at finna javnvág ímillum, at sjúklingarnir fáa best møguligan førleika, við minst møguligum avriki frá heilsu- og almannaverki, bæði her og nú, men serliga í longdini. Tað listarliga snýr seg serliga um at síggja trupulleikar, tørv, loysnir og møguleikar í eini heild tvørtur um sektormørk, og at fáa alt at virka á røttu tíð, á rætta stað og við størst møguligari smidligheit í mun til bureaukrati. Um endurmenning skal verða virkin fyri sjúklingin, er neyðugt at hugsa um, at starvsfólk sum arbeiða tvørfakligt og tvørsektorielt, fáa so stóra heimild sum til ber innan ábyrdarøkið, tí tað er ov kostnaðarkrevjandi, um somu uppgávur skulu gerast meira enn eina ferð. `I endurmenningarhugsanini eru vit noydd at hugsa um nógv í senn. At endurmenningin er sum eitt putlispæl, har einstøku partarnir skulu virka væl saman. Røtt viðgerð til røttu tíð, á rætta stað. Myndin niðanfyri vísir, hvussu neyðugt tað er við ymsum tiltøkum til ymsar tíðir í endurmenning af sjúklingum við apopleksi og øðrum tilburðum, sum geva skerdan førleika. Myndin vísir, hvussu endurmenning fyri sjúklingar við heilaskaðum er býtt í fasur, tíðarskeið, har ávísir partar av viðgerðini og endurmenningini hava hægstu raðfesting, men eisini, at tað alla tíðina eru fleiri slóðir, sum skulu fylgjast samstundis, fyri at allir træðrir verða samanbundnir til eina heild, so at sjúklingarnir fáa bestu møguleikar at liva eitt virkið og virðiligt lív. Myndin vísir eisini, at endurmenningin ikki bert er innan heilsuverkið, men skal fylgja sjúklinginum til hús og fevna um uppgávur í sambandi við gerandisdagin heima, arbeiðslív og útbúgving. Avgerandi meginreglan í endurmenningini er at taka sjúklingin og tey avvarandi við í avgerðirnar, so tey fáa best møguligan førleika at klára seg sjálvstøðugt framyvir. At hava tey av álvara við hevur stóran týdning fyri tileggjan í sambandi við ávís tiltøk, men eisini tá talan er um virðing av sjúklinginum sum tann, sum eigur sítt egna lív og oftast er førur fyri at taka avgerðir, ið eru bestar fyri ein sjálvan. 5 Álit um endurvenjing 65 De professionelle indsatsers typiske sammensætning og deres placering i rehabiliteringsforløbet. Kelda Tove Borg, 2003 Í akutta tíðarskeiðinum skulu serlig atlit takast at halda sjúklingin á lívi, bøta um skaðan, fyribyrgja at sjúklingurin versnar, viðgera aðrar heilsutrupulleikar, sum koma samstundis, ella sum sjúklingurin longu hevur o.s.fr. Fyrstu tíðina er ofta talan um intensiva viðgerð, so sjúklingurin ikki doyr av tilburðinum. Hendan intensiva viðgerðin krevur ofta fleiri serlæknagreinir á sama stað, so viðgerðin kann samskipast frá byrjan. Í akutta tíðarskeiðnum er eisini tørvur á heilsurøkt og terapeutiskum tiltøkum á serstøði, sum kunnu handfara sjúklingar og kunnu mobilisera66 tey, hóast tey eru í respirator og uttan vit. Myndin lýsir, hvussu tiltøkini broytast við tíðini, frá tí sum Tove Borg kallar ein "sygdomsorienteret indsats" til ein "situations- og samfundsorienteret indsats". Effektivitetur í heilsuverkunum í vesturheiminum verður ofta mettur eftir, hvussu fáar seingjardagar sjúklingarnir hava verið innlagdir. Sjálvandi er neyðugt at verða greiður yvir, at ongin er innlagdur longri enn neyðugt, men tá hugsað verður um akutt sjúkrahúsvirksemi, t.d. skurðviðgerðir, sum fólk verða frísk av, tá tey eru útskrivaði, er neyðugt við einum øðrvísi perspektivi um, hvat "neyðugt" er. Tað er munur á at verða liðugt viðgjørdur í sambandi við minni skurðviðgerðir mótsett tilburðum, ið hava álvarsligar og kompleksar fylgjur fyri sjúklingin restina av lívinum. `I sambandi við endurmenning av sjúklingum við heilaskaðum er fallandi innleggingartíðir ikki er eitt góðskumát í sær sjálvum, tí í onkum førum er longri innleggingartíð ein góð langtíðaríløga, sum gevur sjúklinginum betri førleika, kann fyribyrgja tørvin á hjálp heima eftir útskriving, kann fyribyrgja, at sjúklingurin kemur á røktarheim ella verður bundin í aðrar mátar. Men góðskan av endurmenning er bundin at møguleikunum sum samfelagið hevur, t.d. at tað eru umstøður og tænastur, sum kunnu loysa uppgávurnar uttanfyri heilsuverkið. Hetta er ein stór avbjóðing innan øll øki, sum eru fíggjarliga strongd, og hava nóg nógv at hugsa um í sambandi við, hvussu eins egna ábyrgdarøki kann loysast á biligasta hátt. Hóast sektorábyrgd er ein góð meginregla fyri uppgávuloysn og ábyrgd, eisini í mun til fólk við skerdum førleika, so er sama sektorábyrgd eisini ein av størstu forðingunum, tá talan er um at skapa endurmenning, ið kann síggjast sum ein heild. Tað krevst bæði politiskt og bygnaðarligt hegni at loysa hetta. Samstundis er hetta eisini ein spurningur um hugburð hjá teimum, ið hava leiðsluábyrgd og arbeiða á ymsum stovnum. 65 Tove Borg, 2003: Livsførelse i hverdagen under rehabilitering, PhD ritgerð. Århus Universitet, Forskningscenter Sundhed, Menneske og Kultur. 66 Eg veit ikki hvussu mobilisering eitur á føroyskum 6 Álit um endurvenjing Tað er neyðugt at hugsa um endurmenning sum eina samfelagsliga uppgávu við nógvum viðspælarum, men til endans er tað tann samlaða gagnnýtslan, sum skal raðfestast. Endurmenning er tí ikki bert ein uppgáva, sum skal loysast í heilsuverkinum. Tá vit tosa um endurmenning og viðgerð av sjúklingum við heilaskaðum er neyðugt at hugsa um, at sjúklingarnir eru ógvuliga ymiskir og hava ymiskan tørv. Summi hava brúk fyri lítlari endurvenjing, tí tann spontana betringin er skjótari enn endurvenjing kann sigast at kunna ávirka, meðan onnur eru so ring, at vit í summum førum mugu ásanna, at hóast tiltøkini eru intensiv og á høgum støði, fær sjúklingurin ikki munandi betri førleika ella fleiri møguleikar í mun til gerandisdagin. Einstøk av hesum mugu liva í umhvørvum, har røkt er tøk allan sólaringin. Eitt økið krevur serligt eftiransni. Ein partur av hesum sjúklingum eru í arbeiðsførum aldri og hava møguleika at koma aftur til arbeiðis antin fult ella lutvíst, fyri at fáa møguleika fyri at vera borgarar í samfelagnum, sum enn klára at uppihalda seg og síni og liva eitt virkið lív. Hesin parturin av endurmenning krevur serligt hegni og samstarv tvørtur um starvsmørk og øki. Tað hevur alstóran týdning, at tey sum eru innan endurmenning, kenna sínar egnu fakligu møguleikar og avmarkingar, men eisini hava so nógv innlit í onnur fak, at tað kann biðjast um ymisk tiltøk so at sjúklingurin fær sum mest burturúr. Hetta innhýsis tvørfakliga samstarvið millum fakbólkar á sjúkrahúsi, uttanfyri sjúkrahúsi, innan Nærverkið og millum øki, er krevjandi fyri allar partar. Tað krevur tíð og úrslitagóðar hættir at samskifta, fyri at tað skal eydnast. Harafturat er neyðugt hjá øllum at hugsa um at gera meira burturúr hesum enn vanligt. Tað er umráðandi at ásanna, at tá sjúklingurin er tryggjaður heilsuliga, er størsti parturin eftir at taka sær av, í sambandi við at fáa lívið hjá tí einstaka at virka aftur. Tíðarmark gevur ikki meining í sambandi við endurmenning. Heldur skal hugsast um, at summi hava tørv á endurmenning í stutta tíð, meðan onnur hava tørv á intensivum tiltøkum kanska í fleiri mánaðir fyri at betra førleikan. Hugsast má um, at avgerðin um, hvør sjúkan er, ikki er avgerandi fyri, hvør endurmenningin skal vera, men heldur, at framtíðarútlitini (prognosan) fyri førleika eru miðdepilin, so at fólk við ymsum sjúkuavgerðum, men somu trupulleikum fáa gleði av sama slag av endurmenningartilboðum, og tá gerst lættari at gagnnýta fakliga serkunnleikan á henda hátt. Við at gera av, hvør sjúkan er, fæst kunning um, hvat serliga skal hugsast um, eisini útlitini viðvíkjandi sjúkuni. So kann farast at hugsa, um hvør viðgerð er neyðug saman við endurmenning, men avgerð um sjúkuna gevur ikki rættleiðingar um, hvat slag av skerdum førleika tann einstaki hevur. Hetta má metast serstakt í mun til førleika hjá tí einstaka. Endamálið er ikki bert at leggja nógva orku og pengar í endurmenning av einstaka sjúklinginum, men at fáa greiðu á, at tað sum er best og bíligast, er at gera tað rætta á rætta stað til røttu tíð og við minst møguligum tiltøkum. Hetta slagið av tiltøkum kallast "tailored intervention", og hevur til endamáls at tryggja, at hvør einstakur sjúklingur verður mettur serstakt, og at endurmenning verður løgd til rættis, soleiðis at onki óneyðugt fer fram, sum sjúklingurin ikki hevur tørv á, og at summi hava tørv á sera nógvum tiltøkum í langa tíð. Tørvur er á dugnaligum starvsfólkum, sum innan teirra egnu sergrein eru skikkaði og hava dirvi og fakligt sjálvsálit at hugsa í heildarætlanum, heldur enn i smølum monofakligum loysnum. Ongir fakbólkar hava lært hetta í sínari útbúgving, ella duga hetta av sínum eintingum. Her krevst, at tey, sum starvast í endurmenning fáa tvørfakligan førleika, sum ger tey før fyri at loysa uppgávuna til gagn fyri sjuklingarnar. Tað er ein leiðsluavbjóðing at fáa 7 Álit um endurvenjing eina tvørfakliga deild at virka væl, sum skal gera samanhangandi endurmenning. Vit vita, at tað er gjørligt. Tá ið tað eydnast, verður góðskan best í allar mátar. 2. Tilmæli 2.1.Nærverkið útbyggjast Mælt verður til, at Nærverkið, Økisterapi og Heimarøkt (samdøgurrøkt) verða nøktandi útbygd, so uppfylging av sjúkrahúsviðgerð kann gerast í vanliga umhvørvinum, har sjúklingurin býr. Samdøgurrøkt er neyðug í sambandi við útskrivingar av sjúklingum, sum hava røktartørv. Økisterapiin skal útbyggjast, so allir sjúklingar fáa atgongd til neyðuga endurvenjing og viðlíkahaldandi venjingar uttan útreiðslur til praktiserandi fysioterapeut. Starvsfólk í Nærverkinum hava stórar uppgávur at loysa í sambandi við endurmenning, sum skal verða heima við hús og í umhvørvinum har sjúklingurin býr og starvast. Neyðuga fortreytin fyri at hava nøktandi endurmenning til hesar sjúklingar er, at Nærverkið verður munandi útbygt og skipað sum tvørfakligt toymi, sum kunnu røkja uppgávurnar í mun til endurmenning. Tvørfakligt í teirri merking, at bæði terapeutar, røktarstarvsfólk, kommunulækni og almannastovan er partar av toyminum. Toymið hevur sjálvstøðuga støðu, soleiðis at tær leiðbeiningar og avtalur, sum eru gjørdar áðrenn útskriving, skulu fylgjast og fylgjast upp. Ikki skal verða neyðugt við nýggjum endurmetingum t.d. fra kommunulækna við ávísing til fysioterapeut. Hetta skal ganga í einari samlaðari mannagongd. Hetta slagið av samanhangandi mannagongdum, innan og uttan heilsuverkið er ikki bert ein tørvur, sum hesin bólkur hevur tørv á. Hetta kann síggjast sum ein máti at skipa tiltøk fyri allar bólkar, sum hava kompleksar trupulleikar, sum hava tørv á viðgerð og tiltøkum frá fleiri støðum og ofta innan fleiri sektorar. Hetta er soleiðis ein effektivur máti at skipa endurmenning, sum er væl prógvaður vísundarliga í einum review frá Cochrane Library, og kann verða eitt felags tilmæli, sum er neyðugt í mun til aðrar bólkar við skerdum førleika, og kann eisini hugsast í mun til psykiatriskar sjúklingar, vaksin við kroniskum sjúkum, børn við skerdum førleika osfr. Útbygging av Nærverkinum er eisini fyrsta týdningarmikla stig fyri at minka um sjúkrahúsútreiðslurnar, tí hóast intensiva endurmenning í Nærverkinum, verður tað ongantíð so kostnaðarmikið sum sjúkrahúsútreiðslur. 2.2. Miðsavnað viðgerð og endurmenning av heilaskaddum á Landssjúkrahúsinum Í hesum uppskoti verður mælt til, at allir sjúklingar við heilaskaðum, uttan mun til orsøk, verða savnaðir á eini serdeild á Landssjúkrahúsinum. Hetta merkir, at sjúklingar, sum nú verða fluttir á Klaksvíkar Sjúkrahús ella Suðuroyar Sjúkrahús til endurvenjingar, í staðin skulu koma beinleiðis á Landssjúkrahúsið og vera á Landssjúkrahúsinum, til medisinska viðgerðin og endurmenningin eru liðug. Víst verður til tað seinastu útgávu av "Referenceprogram til behandling af patienter med apopleksi", Sundhedsstyrelsen, 2005. Mælt verður til, at akutta viðgerðin verður endurskoðað í mun til dygd. Umráðandi er, at sjúklingurin kemur á Landssjúkrahúsið beinanvegin og nútímans leiðbeiningar um flutning og viðgerð av heilaskaddum sjúklingum verða fylgdar. Hetta kann m.a. fevna um prehospitala viðgerð við køling og trombolysuviðgerð í intensivum regi. Mælt verður til, at avvarandi serlæknagreinir endurskoða hesar mannagongdir. Referenceprogrammið frá SST hevur nágreinar leiðbeiningar serliga á medisinska økinum. Mælt verður til, at sjúklingar, sum verða kannaðir og hava tørv á neurokirurgiskum viðgerðum á RH, verða fluttir so skjótt støðan loyvir hesum, og aftaná skurð verða visiteraðir til endurmenning á Landssjúkrahúsinum. Við einari slíkari serdeild verður tørvurin á 8 Álit um endurvenjing endurmenning uttanlands minni, um støðið er nóg høgt, og tað er trupult hjá sjúklingum við heilaskaðum at vera í fremmandum umhvørvi málsliga og mentunarliga. 2.3. Endurmenningardeild á serstøði67 Mælt verður til, at seta eina serdeild á stovn á Landssjúkrahúsinum við umleið 20 plássum. Deildin skal skipast sum projektorganisatión við serstakari tvørfakligari leiðslu í Medisinska deplinum. Mælt verður samstundis til at hava serstaka fígging í einum royndartíðarskeiði í fýra ár. Royndarverkætlanið eigur at verða fylgt við neyvum krøvum og rutinum um skráseting, monitorering av mannagongdum og fakligum innihaldi og eftirmeting av mannagongdum og úrslitum. Tað verður mælt til, at royndarverkætlan gongur yvir fýra ár, av tí at tað er orkukrevjandi, fíggjarliga og organisatorisk at fáa alt at virka væl. Tíð skal verða til fyrireiking, stovnseting, útbúgving av starvsfólki, monitorering av viðgerðum og endaliga vísindaliga evaluering av úrslitunum. Við byrjan av fjórða ári skulu eftirmetingar verða gjørdar, so at seinasta árið eisini kann nýtast til at endurskoða projektið í sambandi við hvat skal verða "best practice" í sjúkrahúsrakstri. Mælt verður til, at deildin verður sett á stovn í einum, og at útbyggingarnar innan Nærverkið hava hægstu raðfesting. Stovnseting av serdeildini skal samstundis skipast í mun til byggiætlanirnar á Landssjúkrahúsinum. 2.4. Bygnaður og leiðsla Mælt verður til, at leiðslan í eini slíkari serdeild er tvørfaklig og hevur neurologiskan serlækna, terapeut og sjúkrarøktarfrøðing. Leiðslubólkurin skal setast í góðari tíð, áðrenn deildin letur upp, fyri at fyrireika allar mannagongdir og bygnað, samsvarandi uppgávuna, sum loysast skal. Uppgávan hjá leiðslubólkinum skal eisini vera at skipa samstarvið og saman við AHR gera neyðugar avtalur við stovnar uttanfyri LS. Umhugsast kann, um støðið kann verða úr tí núverandi deild E3. Mælt verður til, at AHR setir ein serkønan samskipara, sum hevur akademiskan førleika innan heilsu- og almannaverk, endurmenning og bygnað, sum kann hjálpa leiðsluni i fyrirekingararbeiðnum og kann vera tann, sum skipar monitorering og eftirmetir samlaðu endurmenningartilboðini á vísindaligum støði allan vegin. Hesin samskipari skal hava dagliga arbeiðspláss sítt lutvís á deildini, og lutvís í umsitingini í AHR, so at verkið sum so eisini kann stuðla deildini við førleika, sum tey ikki sjálvi hava, t.d. innan fígging, seta á stovn monitorerings-/granskingardatabasu og skriva vísindaliga verkætlan, sum skal góðkennast av vísindasiðsemisnevndini. Samskiparin skal eisini saman við leiðsluni skipa fyri, at starvsfólk á deildini fáa neyðugar eftirútbúgvingar, bæði monofakligt og tvørfakligt, fyri at starvsbólkurin hevur neyðugt førleikastøðið at loysa uppgávuna. 2.5. Fígging og starvsfólk Núverandi fíggjarliga tilfeingið, sum verður nýtt til hendan sjúklingabólk í heilsuverkinum, kann flytast til at fíggja part av hesi deild. Umframt bygnaðarbroytingar, er tørvur á fleiri starvsfólkum at manna eina slíka deild, mótsett eini vanligari sjúkrahúsdeild. Fyri at kunna gera nøktandi fíggjarætlanir til hesa uppgávu, er neyðugt at kanna nýtslu innan fleiri øki. 67 Á donskum verður endurmenning á serstøði til hesar bólkar nevnd: Neurorehabilitering 9 Álit um endurvenjing Hetta er ikki møguligt í hesi frágreiðing, men er ein uppgáva, sum má gerast í AHR. Mælt verður til at nýta DRG68 takstir sum leiðbeining til fígging av deildini. Mælt verður til, at samlaða tilfeingið av terapeutum verður endurskoðað. Talið á terapeutum á Landssjúkrahúsinum er ikki nøktandi til at loysa hesar uppgávur, og samlaða talið av terapeutum í landinum er minni enn aðrastaðni. Tað krevur serligar raðfestingar av uppgávum, um endurmenning skal gerast veruleiki. 2.6. Endurskoðan av lóggávu Mælt verður til, at landsstýrismaðurin tekur stig til at endurskoða lóggávu innan almanna- og heilsuøkið, so at lóggávan í Føroyum livir upp til ST-konventiónina fyri fólk við skerdum førleika, og verður gjørd tíðarsvarandi í mun til rættindi hjá borgarum við skerdum førleika, um at hava møguleika at liva virkið lív og luttaka í samfelagnum á jøvnum føti við aðrar borgarar. Í nýggja sjúkrahúsálitinum verður "viðgerðartrygd" nevnt sum tørvur er á at lógeva um. Takast kann undir við hesum, tí tørvur er á betri og skjótari viðgerðarmøguleikum, eisini innan hetta økið. Endurskoðan av lóggávu í mun at geva javnstøðis møguleikar til øll eigur, umframt heilsulóggávu, eisini at umfata lóggávu um skúlagongd og útbúgving, arbeiðsmarknað, byggilóggávu og búðstaðarmøguleikar, ferðingarmøguleikar, mentunarmál og fíggjarligar stuðulsmøguleikar sum kunnu geva møguleikar at liva lív á jøvnum føti sum hini í samfelagnum. Øll øki fyri børn, vaksin og gomul eiga at verða endurskoðað innan politisku raðfestingina at geva møguleikar fyri javnstøðu. 3. Epidemiologi -títtleiki um æðrasjúkur og skerdan førleika Alheimsheilsustovnurin, WHO metir, at 13-14 % av fólkatalinum í vesturheiminum hava skerdan førleika af onkrari orsøk. Seinastu tølini frá WHO siga, at umleið 700 milliónir hava skerdan førleika í heiminum. Mett verður, at tølini eru hægri í menningarlondum, orsakað av serligum sjúkum, kríggi og vánaligum livikorum í heilatikið. Um tølini frá WHO verða umroknað til førøysk tøl, eru umleið 6-7.000 føroyingar, ið hava skerdan førleika av ymsum ávum og við ymiskum fylgjum fyri gerandislívið hjá teimum. 3.1. Um skerdan førleika í Føroyum Tað eru ikki haldgóð tøl, sum geva okkum neyva vitan um, hvussu nógv fólk í Føroyum hava skerdan førleika og fylgjur av sjúkum, sum ávirka heilafunktiónina, t.d. apopleksi. Um vit ekstrapolera donsk tøl, fáa vit eina leiðbeinandi mynd um, at umleið 100-120 nýggir tilburðir av apopleksi koma árliga í Føroyum.69 NOMESCO70 hevur hagtøl frá 2005 (miðaltøl í tiðarskeiðnum 2001-2005), har samanberingin millum Norðurlond vísir, at títtleikin í Føroyum fyri æðrasjúkur í heilanum er tann hægsti í Norðurlondum, í øllum aldursbólkum. Heilafelagið bað í 2003 Granskingardepilin um eina kanning, sum skuldi lýsa støðuna hjá apopleksiraktum føroyingum. Kanningin hevur tíverri ikki eina góðsku, so úrslitini í kanningini sum víst verður til eru heilt álítandi. Ov fá fólk hava svarað spurnarblaðnum til, at veruligar niðurstøður kunnu gerast av kanningini, og at velja út fólk við apopleksi var trupult. Hóast hetta, vísur kanningin, á sama hátt sum kanningar úr øðrum londum, á teir somu 68 DRG takstir frá Sundhedsstyrelsen umfata frá 2007 eisini takstir til ymisk sløg av endurvenjing, eisini umfatandi neurorehabilitering. Tølini stava frá tí nýggjastu MTV kanninigini, sum Sundhedsstyrelsen gav út í 2005 Hjemmetræning af patienter med apopleksi - En medicinsk teknologivurdering. 70 Nordisk Medicinsk Statistisk Komité 69 10 Álit um endurvenjing trupulleikarnar, sum kennast aðrastaðni, nevniliga, at tørvur er á, at viðgerð og endurmenning verður sæð sum ein heild, at tørvur er á uppfylging og framhaldandi tiltøkum og at stórur tørvur er á stuðli og ráðgeving í mun til gerandisdag og arbeiðslív. MBF - hevur fleiri ferðir gjørt vart við ótíðarhóskandi viðurskiftini í Føroyum fyri fólk við skerdum førleika, bæði í mun til endurmenning og til onnur viðurskifti í føroyska samfelagnum. 3.2 Hagtøl um æðrasjúkur og innleggingar í Føroyum Eitt serligt er at hefta seg við, at dupult so nógvir menn sum kvinnur verða innlagdir á sjúkrahús fyri apopleksi í Føroyum. Í mun til hini Norðanlondini er kynsbýtið millum menn og kvinnur í Føroyum sermerkt. Hvørjar frágreiðingar eru um hetta, kenna vit ikki. Gitast kann um orsøkir, sum kunnu verða: At føroyingar við ov høgum blóðtrýsti eru í vánaligari viðgerð enn aðrastaðni, at arvaligar æðrasjúkur, sum elva til aneurysmur, oftari eru millum føroyingar, men bæði tann hægri títtleikin og serliga kynsbýtið eigur at verða kannað nærri. Kynsbýtið er galdandi fyri allar aldursbólkar í Føroyum. Títtleikin av apopleksi millum føroyskar kvinnur er nógv minni enn millum kvinnur í hinum Nordurlondum. Tað serliga kynsbýtið eigur at kannast nærri, og liggur uttan fyri karmarnar í hesi frágreiðing at lýsa. T.d. kann nevnast, at 99 menn og 46 kvinnur vóru innløgd um árið, tilsamans 145 fólk í øllum aldursbólkum, í tíðarskeiðnum 2001-2005, roknað sum árlig miðaltøl. Hesi vóru útskrivað av sjúkrahúsi 163 ferðir, og í miðal var hvør sjúklingur innlagdur á sjúkrahúsi 28,1 dagar (25 dagar pr. útskriving). Bæði títtleikatølini og innleggingartíðirnar eru tær størstu í Norðurlondum, har títtleikatølini fyri Føroyar, tá tølini verða standardiseraði fyri kyn og aldur, eru 395 fyri menn og 198 fyri kvinnur,og har tølini fyri hini Norðurlondini eru millum 243-359 fyri menn, og fyri kvinnur eru tølini 214-341. Innleggingartíðirnar pr. sjúkling í hinum Nordurlondum liggja millum 11,2 dagar í Noregi og 17,7 dagar fyri Áland. Hagtølini fyri 2005 eru ikki almannakunngjørd enn og eru fingin úr Almanna- og Heilsumálaráðnum71. Donsku tølini kunnu leiðbeina okkum um, at umleið 3-400 fólk í Føroyum liva við fylgjum av apopleksi. Hesi hava ymiskar trupulleikar av skerdum førleika og ymsar forðingar í mun til gerandislívið. Umframt hesi er eitt ókent tal av fólki, sum hava heilaskaðar av øðrum ávum, hjartasteðg, heilasvullir (malignir og benignir), eitranir, sjálvmorðsroyndir, harðskapi, vanlukkur, har heilin verður løstaður, og brunasjúkur sum meningitis. Roknað verður við, at 60-75% av sjúklingunum eru yvir 65 ár. Hin parturin eru fólk í arbeiðsførum aldri, og einstøk børn. Børnini, hóast fá, fáa ofta álvarsligar heilaskaðar av meningitis, aneurismum (æðraveikleiki, har æðrar í heilanum spreingast) og av heilasvullum. Umframt tey, sum eru nevnd her, eru nøkur, sum hava trupulleikar, ið líkjast teimum omanfyri nevndu. Ein bólkur av sjúklingum, sum hava heilasvullir, fáa ofta eisini heilaskaðar og hava tørv á sama slag av endurmenning. Tað kann ikki roknast úr hagtølunum, hvussu nógvir av hesum persónum hava varandi trupulleikar og skerdan førleika, men vit vita, at tey hava sama tørv á endurmenning, sum tey við æðrasjúkum, sum hava heilaskaðar sum fylgjutrupulleika. At enda skulu nevnast sjúklingar, sum hava Dissemineraða Sclerosu, Amyotrofiska Laterala Sclerosu og Parkinson sjúku. Tey hava tørv á neurologiskari serlæknaviðgerð og endurmenning á serstøði, eftir sama leisti sum hini, løgd til rættis í mun til tørvin hjá tí einstaka. Fyri at fáa eina heildarmynd av, hvussu stórt grundarlagið av sjúklingum er í Føroyum fyri at gera endurmenning á serstøði, verður mælt til, umframt at telja sjúklingar við apopleksi 71 Samrøður og talvur frá Jóanes Erik í Køtlum. Umhugsast skal um tølini skullu setast upp sum tabel? 11 Álit um endurvenjing tilburðum, eisini at telja teir sjúklingar við, sum hava traumatiskar heilaskaðar, heilaskaðar orsakað av anoxi eftir eitran, drukning, AMI - hjartasteðg. Fólk við svullum í heilanum av illkyntum ella ikki illkentum ávum, sum hava somu trupulleikar, tá talan er um førleika, sum sjúklingar við apopleksi, men annars eru viðgjørdir onkologiskt og/ella neurokirurgiskt, herumframt teir sjúklingar, sum nevndir er omanfyri. Talið av nýggjum tilburðum, sum kunnu hava gagn av einum slikum tilboði á Landssjúkrahúsinum, eru so kanska heldur 200 sjúklingar um árið, um omfyri nevndu bólkarnir verða íroknadir. Hetta krevur tó nærri granskingar av hagtølum í sjúkrahúsverkinum og kanning av journalum, umframt størri títtleika av sjúkum í Føroyum, sum omanfyri skrivað og størri tal av innleggingum skulu nevnast onnur viðurskifti um innleggingar. Í mun til donsk hagtøl um sjúkrahúsviðgerð síggja vit, at innleggingartíðin fyri apopleksisjúklingar er væl longri í Føroyum enn í hinum Norðurlondum. Tað er bert áhugavert at samanbera talið av seingjardøgum, um viðurskiftini í samfelagnum kunnu samanberast. Ein stórur munur er á Føroyum og øðrum londum, nevniliga, at í hinum Norðurlondum er desentrala endurmenningin betur útbygd, at samdøgurheimarøkt er í øllum kommunum, og at tey, sum hava serligan tørv í Danmark t.d., kunnu fáa serliga intensiva endurmenning á sersjúkrahúsum, so sum Neurocenter Hammel. I t.d. Danmark eru eisini fleiri bústaðarmøguleikar við røkt til tey, sum hava tørv á tí. `I flestu førum eru møguleikarnir uttan fyri heilsuverkið nógv meira útbygdir, og kommunurnar kunnu loysa fleiri uppgávur enn í tí føroyska. Hesi viðurskifti uttan heilsuverkið hava stóra ávirkan á innleggingartíðina. Í mun til donsk hagtøl um sjúkrahúsviðgerð síggja vit, at innleggingartíðin fyri apopleksisjúklingar er væl longri í Føroyum, enn í hinum Norðurlondum. 4. Evidensur fyri viðgerð og endurmenning Gjøgnum nógv ár er akutta viðgerðin av apopleksisjúklingum betrað. Hetta hevur við sær, at færri doyggja í samband við, at tey fáa apopleksi. Viðgerðin er bæði medisinsk og kirurgisk, trombolysuviðgerð, vælvirkandi akutt tilbúgving, gagnlig intensivviðgerð í sjúkrabili og á intensivu deild, MR- og CT-scanningarmøguleikar og styttri ferðatíðir. Tað hevur eydnast at lækka deyðsratuna fyri apopleksisjúklingar munandi tey seinnu árini, og deyðstíttleikin orsakað av apopleksi verður nýttur sum altjóða góðskumát fyri góðsku av viðgerðum. Akutta viðgerðin er ein partur av hesum. Ein annar partur er, at tey, sum verða innløgd á serligar deildir til rehabilitering við apopleksi, eisini liva longur enn tey, sum verða innløgd á vanligar medisinskar deildir. Vanligt hevur verið, at endurmeta góðsku av endurmenning og endurvenjing í sambandi við kropsligar ábendingar. Her verður hugsað um betri vøddafunktión, so sum at ganga, og um vanligar funktiónir í gerandisdegnum, sum t.d. at lata seg í, vaska sær og eta. Trupulleikin við hesum metingum er, at vit fáa ikki nóg góða mynd av, hvussu fólk klára seg í gerandisdegnum, og slett ikki í mun til um fólk kunnu klára seg sjálvi við hús, ganga til arbeiðis osfr. Kanningar vísa, at sum heild er lítil samanhangur millum kropsligliga førleikan og hvussu væl fólk klára seg í gerandisdegnum, tí gerandisdagurin krevur meira og annað enn fysiskan førleika. Kognitivir trupulleikar og depressiónir eru vanligar avleiðingar av heilaskaðum og hava stóran týdning fyri, hvussu væl sjúklingurin klárar seg í longdini, og hvussu nógv sjúklingurin kann mennast í mun til sín førleika. Danska referensuprogrammið frá 2005 skrivar, at umleið 50% av heilaskaddum sjúklingum fáa depressiónir, sum eiga at viðgerast við SSRI heilivági (og ikki neuroleptika ella hypnotika)72. Nógvir kognitivir 72 Í heila tikið hava vit seinastu árini fingið fleiri prógv um, at nógv fólk, sum fáa lívshóttandi sjúkur, sum t.d. AMI (Brádligan hjartatilburð) hava størri títtleika av depressiónum, sum krevja viðgerð við heiluvági og psykologiska viðgerð. 12 Álit um endurvenjing trupulleikar krevja serkøna meting av neuropsykologi, so hesin førleiki kann lýsast og endurmennast eisini, men eisini, at neyðugt kann vera at leggja endurmenning serliga til rættis eftir hesum kognitivu broytingunum hjá sjúklinginum. Leiðbeiningarnar eru broyttar í vísindaligaligum høpi, soleiðis at bæði mát av úrslitum, men eisini tilrættislegging av endurmenningartilboðum heldur lagar seg eftir teimum trupulleikum, sum sjúklingarnir hava í mun til: kropp íroknað kognitivar trupulleikar, dagligar gerðir, bústað, flutning, arbeiði, samskifti við onnur og luttøku í samfelagnum sum borgarar. Tað eru nógvir metodiskir trupulleikar, tá hugsað verður um at eftirmeta úrslitið av endurmenning. Tú fær onga heildarmynd av at eftirmeta monofakligu tiltøkini í sambandi við einstakar partar av endurmenningini. `I veruleikanum kunnu vit ikki skilja millum um t.d. fleiri og serligar viðgerðarhættir t.d. innan fysioterapi ella ergoterapi gera munin, tá hugsað verður um samlaða førleikastøðið hjá ti einstaka. Prógvað er, at tað fæst betri førleiki í allar mátar av endurmenning, ið er væl skipað í einum tvørfakligum umhvørvi. Tað er eisini avgerandi fyri heilsuna, at hesir sjúklingarnir koma fyri seg aftur kropsliga, og at hond verður tikin um heilsutrupulleikarnar, sum kunnu hava elvt til sjúkratilburðin, so sum høgt blóðtrýst og æðrasjúkur. Eisini er neyðugt at meta um neyðugar broytingar í lívsvanum so sum mat, tubbak og rørslu. Nýggjar leiðbeiningar um venjing av apopleksi-sjúklingum vísa á, at vanliga verður gjørt ov lítið burturúr at økja kapasitetin kropsliga, sum t.d. at venja hart og leingi, so pulsurin kemur upp, so sjúklingurin fær størri størri aeroban kapasitet. Nýggjastu leiðbeiningarnar vísa eisini á, at umráðandi er at byrja at venja beinanvegin, eisini um sjúklingurin er uttan vit, t.d. við tað, sum eitur "tread-mill", har fólk uttan vit, kunnu blíva vand í einari maskinu, og at venja vanliga rørslu passivt, meðan sjúklingurin enn er uttan vit. Trupulleikar av vánaligum æðralag, vánaligum kropsligum førleika og ósunnum livihátti eru ein hóttan fyri hesar sjúklingar, og tí eigur ein týdningarmikil partur av endurmenningini eisini at vera fyribyrging, so tey um møguligt ikki gerast sjúk aftur av somu ella øðrum sjúkum. Summi hava arvaligar æðrasjúkur, har livihátturin kann hótta heilsuna, meðan livihátturin hjá summum ikki avgerandi fyri sjúkratilburðin. Á Cochrane Library hava tey gjørt Metakanningar og Reviews um tvørfakligar endurmenningar í sambandi við ymsar diagnosubólkar. Úrslitini benda á, at arbeiðslag í mun til skipan og hugburð í endurmenningini geva somu góðu úrslit, uttan mun til diagnosu, nevniliga at fólk klára seg betur í gerandisdegnum, og at ein størri partur kemur aftur til arbeiðis, tá fokus verður settur á henda partin av endurmenningini. 4.1.Endurmenning heima við hús Danska MTV kanningin (2005) um heimaviðgerð av apopleksisjúklingum, hevur roknað seg fram til, at besta úrslitið fyri eitt sindur færri enn helvtina av sjúklingunum er, tá endurmenningin gongur fyri seg við hús. Ikki soleiðis at skilja, at endurmenning við hús er gott ella ringt í sær sjálvum, men til úrvaldar sjúklingar, er hetta tað besta. Hetta gevur besta úrslitið í mun til førleika og styttir um innleggingartíðina frá 33 til 22 dagar í miðal. Í MTV kanningini av apopleksisjúklingum eru flestu frágreiðingarnar um teir elstu sjúklingarnar. Endurmenning við hús verður í vísindaligum tilfari nevnd sum "Early supported discharge". Hesin hátturin fyri endurmenning fevnir tó ikki um tiltøk, ið t.d. røkka inn í arbeiðslívið. Somu úrslit fáast um aðrar bólkar, so diagnosan er ikki avgerandi, men arbeiðshættir og samskipan vísa seg at vera avgerandi fyri allar sjúklingar, sum hava kompleksar trupulleikar, bæði heilsuliga og sosialt. Hesir krevja ein tvørfakligan, tvørsektoriellan og samskipaðan innsats. 13 Álit um endurvenjing Eyðsýnt er, at bólkurin, vit tosa um her, hevur slíkan tørv, men aðrir sjúklingar við kompleksum trupulleikum kunnu eisini hava gagn av sama slag av samskipaðum innsatsi. Millum annað kann hugburðurin um endurmenning førast yvir til aðrar bólkar við kroniskum sjúkum, sum t.d. ryggpínu, KOL og diabetes, sum eru stórir bólkar eisini í Føroyum, og sum eru kostnaðartungir fyri samfelagið og hava nógvar avleiðingar fyri tann einstaka. 4.2. Samfelagsgagn av tvørfakligari endurmenning Tað er prógvað, at fleiri koma út aftur til arbeiðis, tá endurmenningin verður skipað sum samanhangandi avrik, uttan íhald og í einum heildarperspektivi, bæði við teimum viðgerðum, sum heilsuverkið ger, men serliga tey tiltøk, sum snúgva seg um gerandislív, arbeiðslív og viðurskifti viðvíkjandi mobiliti og atgongd at liva eitt so vanligt lív sum gjørligt. Hetta er galdandi uttan mun til hvørjar heilsutrupulleikar eru orsøkir til skerdan førleika. T.d. er nýliga gjørd ein kanning af sjúklingum, ið hava ilt í rygginum og vanliga fara til arbeiðis, at eitt samanhangandi, vælskipað avrik gevur samfelagnum sparingar við upp móti 100.000 kr. fyri hvønn sjúkling.73 Tiltøkini eru ikki kostnaðarmikil og umfata minni enn vanligt í heilsuverkinum. Herumframt koma fleiri aftur til arbeiðis, og tíðin, har tey eru sjúkraskrivað, styttist. At seta tey bestu tiltøkini í verk, merkir ikki altíð størri fíggjarligar íløgur, tvørturímóti ræður um at vera vitandi um tann evidens, sum finst, at brúka hann rætt, og at samskipa alt nógv betur enn nú og við skynsemi um tilfeingið. 5. Núverandi endurmenning á Landssjúkrahúsinum Í álitinum sum arbeiðsbólkurin handar landsstýrismanninum verður greitt gjølla frá núverandi viðurskiftum innan fyri og uttan fyri føroyska heilsuverkið. Hendan frágreiðing greinar bert um endurmenning á serstøði á Landssjúkrahúsinum Apopleksisjúklingar í Føroyum fáa ikki nøktandi viðgerð ella endurmenning í Føroyum sum er. Ikki nøktandi viðgerð akutt, bíðitíð til E3 á Landssjúkrahúsinum, ov lítlan kapasitet av serkønum starvsfólki, at apopleksisjúklingar ikki eru savnaðir á einum stað osfr. Landssjúkrahúsið hevur læknaligan kapasitet at taka ímóti sjúklingum við apopleksi og skaðum. Skaðastova og intensiv deild eru til taks og aðrar neyðugar serlæknagreinir eru á Landssjúkrahúsinum, uttan neurologiskur serlækni. Sjúkrarrøktarfrøðingar eru at geva røkt á høgum støði. Um øll tiltøk og viðgerðir eru nøktandi eftir nútíðar standardum og tilmælum fái eg ikki mett um, men vísast skal til seinastu leiðbeingar frá Sundhedsstyrelsen frá 2005: Referenceprogram til behandling af patienter med Apopleksi. Størsti tørvurin beint nú eru terapeutarnar, sum eru alt ov fáir. Stórur tørvur er eisini á neurologiskum yvirlækna, logopedi, neuropsykologi og sosialráðgeva. Helvtina av orkuni hjá fysioterapeutunum á Landssjúkrahúsinum verður nýtt til ambulantar sjúklingar. 5.2 Munur á vanligari viðgerð og endurmenning á serstøði Í nógv ár hevur sjúkrahúsviðgerð verið roynd at seta upp í standardviðgerðir (referenceprogram), sum skulu góðskutryggjast í mun til ávísar indikatorar. Hetta er eisini umráðandi fyri hesar sjúklingar, tíðarperspektivið undantikið. Oftast er lættari at gera av, í sambandi skurðviðgjørdir fyri t.d. mjadnar og knø, hvussu leingi teir skulu verða innlagdir, og at seta upp standardiseraða endurvenjing í verk. Í mun til apopleksisjúklingar er neyðugt at ásanna, at henda avgerð skal takast fyri hvønn sjúkling sær, alt eftir tørvi og kompleksiteti av teimum samlaðu trupulleikunum sum eru. Umrádandi er at hugsa um at tad sum sær ut til 73 Her tosað vit um sparingar fyri hvønn sjúkling. Kelda: Jørgen Kilsgaard og Keld Møller Pedersen, Arbejdsmiljøinstituttet 2006. 14 Álit um endurvenjing at koma best burtur er sokalla "tailored intervention", so hvør einasti sjúklingur fær endurmenning í mun til tørv, hvørki meira ella minni. 6. Tørvurin á endurmenning - sæð úr ymiskum perspektivum Hesin partur av frágreiðingini er skrivaður eftir einum MTV74-leisti, soleiðis at møguleiki er at greina myndina systematiskt og heildarliga. 6.1. Teknologiskt perspektiv Fólk fáa heilaskaðar av ymsum ávum: t.d. tøppi í æðrum, bløðingar í heilanum ella í æðrum til heilan, infektiónir, sum meningitis, iltmangli aftaná hjartasteðg, kvaling, drukning o.s.fr., eisini av vanlukkum, har heilin verður løstaður. Felags fyri teir flestu av hesum sjúklingum er, at tey fáa trupulleikar við førleika í sambandi við: Kropsligar funktiónir, so sum lammilisir, tonusbroytingar, kognitivar trupulleikar (minni, sjón, atburður, praksi, lesing, skriving). Oftast eru teir tað kognitivu trupulleikarnir, sum í longdini geva størst tarn í sambandi við arbeiðslív, gerandisdagin og samskifti við familju og onnur. Teir kognitivu trupulleikarnir vísa seg í gerandisdegnum í sambandi við vanligar gerðir, so sum at vaska sær, lata seg í, gera mat, keypa, ferðast, halda hús og ansa børnum, arbeiði o.s.fr., men serliga í sambandi við atferð og mentalan kapasitet, samskifti og persónsbroytingar. Vísindaligar kanningar vísa eisini, at umleið 50% av apopleksisjúklingum fáa tunglyndi (depressión) og hava tørv á antidepressivari viðgerð. Hetta kann verða bæði av ávirkan á heilafunktiónir og av kreppureaktiónum, í samband við apopleksi tilburðin og verður kannað vísindaliga, tí allar orsøkirnar ikki kennast. Tað er vorðið alt meira vanligt at leggja endurmenning til rættis eftir, hvørjar trupulleikar sjúklingarnir hava í mun til tann skerda førleikan heldur enn, hvørjar diagnosur og patologi tey hava í uppruna, og sum er orsøk til skerdan førleika og tørv á endurmenningartiltøkum innan og uttan fyri sjúkrahúsverkið. Í einum sjúkrahúsbygnaði er tað tó natúrligt at býta upp eftir sergreinum og diagnosum. Soleiðis er eisini her: Vanliga verða sjúklingarnir býttir upp soleiðis, at vit skilja millum tey, sum hava: lættar heilaskaðar moderatar heilaskaðar og álvarsligar heilaskaðar Umframt hesa uppbýting verður apopleksi-viðgerðin og -endurmenningin eisini løgd til rættis í mun til aldursbólkar, tí teir hava ymiskan tørv eftir teirra lívsstøðu. Endamálið við endurmenning er: at fremja møguleikarnar hjá sjúklingunum fyri at vinna aftur førleikan ella fáa so gott førleikastøði sum gjørligt at fyribyrgja afturstig, seinfylgjur, og at fremja persónliga trygd í mun til atburð 74 MTV - medicinsk teknologivurdering er ein leistur nýttur til at meta um viðgerðarhættir úr fýra perspektivum: teknologi, patient, organisation og økonomi. MTV er ein vanligur máti at meta um nýggjar viðgerðarhættir, tvs. eitt grundarlag fyri avgerðum 15 Álit um endurvenjing at kunna liva við varandi skerdum førleika at verja um lívsvirðið hjá tí einstaka at fremja møguleikar hjá teimum nærmastu at fáa nøktandi vitan um trupulleikarnar og fylgjur, sum heilaskaðin gevur at stuðla teimum nærmastu at handfara støðuna, meðan sjúklingurin er innlagdur, og í mun til eitt longri perspektiv í lívinum við broyttum korum. Tá endurmenningarætlanir verða gjørdar, er altíð neyðugt at gera eina heildarmeting saman við sjúklinginum og teirra nærmastu, um tað sum er tað týdningarmesta fyri sjúklingin. Endurmenning er ikki tað, sum hendir, eftir at sjúklingurin er viðgjørdur heilsuliga. Endurmenningin byrjar beinanvegin, samstundis við akuttu viðgerðini, og skal síggjast sum nógv ymisk tiltøk, sum verða sett í verk á rættu tíð og á røttum stað, í mun til heilsustøðu, førleikastøði, arbeiðslív og tað at liva víðari við varandi skerdum førleika. Fyri vaksin, ið eru undir útbugving ella arbeiða, er umráðandi at taka hond um teir trupulleikar, sum hava við spurningin um arbeiðsførleika at gera. Fyri vaksin fólk í arbeiðsførum aldri má støða takast til arbeiðslívið, ikki bert sum uppihaldari, men hugsast má eisini um týdningin, sum arbeiðið hevur fyri tann vaksna, at tað er ein týdningarmikil fortreyt fyri góðari heilsu og trivnaði. Fyri tey elstu, sum eru farin úr arbeiði, skal serligur dentur leggjast á møguleikarnar at liva eitt virðiligt og gott lív í egnum umhvørvi. Tó hava tey elstu ofta fleiri heilsutrupulleikar í senn (co-morbiditet), sum skulu handfarast relevant fyri hvønn sjúkling sær, soleiðis at tey ikki fáa óneyðugar trupulleikar og verri førleikastøðið enn neyðugt. 6.2. Sjúklingaperspektiv Úr altjóða kanningum verða alsamt nýggj parametur sett upp til at endurmeta úrslit av endurmenning. Í nógv ár hava deyði og kropsligligt førleikastøði verið avgerandi mát fyri, hvat kom burturúr. Tey seinastu árini eru parametur sum "at klára gerandisdagin", at fara til arbeiðis, vorðin meira vanlig og góðtikin mát, eisini tá hugsað verður um vísindaligar eftirmetingar av endurmenning. Sjúklingarnir hava tørv á samanhangandi atgerðum allan vegin og heilt til tey koma aftur í sín gerandisdag. Ofta er tørvur á uppfylging í sambandi við serligar trupulleikar - í langa tíð. Tað kunnu vera trupulleikar viðvíkjandi kropsfunktiónum, til dagligar gerðir, og til at virka sum borgari. Sjúklingurin hevur tørv á og krav um at fáa nógva vitan um sína støðu og møguleikar. Sjúklingurin og starvsfólk hava brúk fyri at endurmenningin verður skipa í eina endurmenningarætlan fyri hvønn sjúkling sær, sum javnan skal endurskoðast í tíðarskeiðinum. Sjúklingurin hevur tørv á at verða innlimaður sum samstarvsfelagi í endurmenningini saman við teimum nærmastu. Sjúklingurin hevur tørv á, at endurmenningarskipanin gongur fyri seg í einum opnum umhvørvi. Ein av hættunum, hvussu sjúklingurin fær vitan og innlit í støðuna, er, at tað er ein tvørfakligur journalur, og sjúklingurin altíð fær avrit av tí, ið skrivað verður. Samstundis setir hetta krav um, sum minstamark, at starvsfólkið skrivar klárt og týðiliga í journalin, so meiningar og niðurstøður eru greiðar fyri sjúklinginum. Journalurin kann skipast eftir ein leisti, sum ger tað lættari hjá starvsfólkunum at fáa ein mynd av, hvat skal skrivast, hví og hvussu, samstundis sum trygt fæst fyri at skrivað verður systematiskt. Fyri sjúklingin og tey avvarandi er hetta ein sera effektivur háttur at stuðla og stimbra, so endamálið ikki hvørvur. 16 Álit um endurvenjing Sjúklingurin hevur tørv á at vita, at starvsfólk eru til at fáa hendur á. Eisini skulu starvsfólkini vita um støðuna hjá tí einstaka. Hetta gerst best við, at hvør sjúklingur hevur ein kontaktpersón, sum eisini tryggir, at tann ætlan, sum er løgd fyri sjúklingin verður fylgd, at avtalur verða hildnar og at fylgt verður upp á øllum økjum. Kontaktpersónurin greiðir faklig mát í starvsbólkinum, heldur samrøður við sjúklingin og, um neyðugt, saman við einum starvsfelaga. Kontaktpersónurin skal kunnu loysa allar vanligar uppgávur, og hava tvørfakligan førleika. Uppgávurnar hjá kontaktpersóninum skulu lýsast skrivliga, so ivi ongantíð er um, hvørjar uppgávurnar eru. 6.3. Organisatoriskt perspektiv Fyri at endurmenning av apopleksi- og øðrum neurologiskum sjúklingum longu kann byrja í sjúkrabilinum (prehospital viðgerð), t.v.s. áðrenn initialu viðgerðina, er umráðandi at broyta hugburðin til hesi tiltøk. Endurmenning er mest ein hugburðsbroyting hjá øllum teimum, sum hava ábyrgd og uppgávur í hesum arbeiði, heldur enn, at allar viðgerðir og tiltøk skulu broytast. `I sambandi við tvørsektorielt samstarv koma ofta trupulleikar viðvíkjandi ábyrgdarøkjum og fíggjarligum viðurskiftum. Í síðsta enda er tað ofta hugburðinum, tað er galið við, tá starvfólk ikki vita, hvørja uppgávu tey hava, og leiðslan í eini organisatión skal stinga út í kortið, hvør uppgávuloysnin er. Vælkendi trupulleikin er skilnaðurin millum heilsu- og almannaverk.Viðgerðin steðgar í úthurðini á sjúkrahúsinum, og eftir tað er ongin vegur innaftur. Vit vita um trupulleikarnar við ymsum fíggjarkeldum, og ein treyt fyri at fáa eina skipan at virka, er at endurskoða mannagondir, soleiðis at minst møguligt "bureaukrati" er í millum stovnar, sektorar og pengakassar. Tørvur er á størri smidligheit millum sektorarnar, so at bæði er lættari at koma av sjúkrahúsinum og til hús, har gerandisdagurin skal virka, men eisini, at tað er lættari at koma í samband við sjúkrahúsið, um tørvur er á tí. T.d. er tað eisini avgerandi í samstarvið við Nærverkið og kommunulæknarnar, at møguleiki er fyri telefonvegleiðing í millum nærverk og kommunulæknar, so øll fáa loyst sína uppgávu í sambandi við sjúklingin. Ymsar organiseringar innan fyri psykiatri í Danmark eru dømi um, at tað er týðandi at hava nøkur starvsfólk, sum bæði hava atgongd til gerandisdagin í heiminum, kunnu viðgera sjúklingin við hús, og samstundis samstarva tætt við sjúkrahúsið. Ein avgerandi táttur í sambandi við samanhangandi endurmenning er, at øll tey starvsfólk, sum eru partar í endurmenningini, innan og uttan fyri heilsuverkið, býta vitan og kunning sínámillum. Umráðandi er í sambandi við útskriving, at ein systematisk endurmenningarætlan er til hvønn sjúkling, har nútíðar støði, og tørvur á framtíðar atgerðum verða skrivaðar og verða raðfestar og avtalað við ábyrgd. Eitt slíkt skriv skal innihalda viðkomandi upplýsingar fyri tey, ið skulu taka yvir eftir innlegging. Í hesum sambandi kunnu vit t.d. hugsa, at tað er sjúklingurin, sum skal vera miðdepil /í sentrum og altíð hava atgongd til allar upplýsingar. Ofta verður endurmenning sæð sum ein gongd við fasum 1. Akutt í sjúkrabilinum á veg til sjúkrahús Umráðandi viðgerð av apopleksi er køling fyri at avmarka skaðan og trombolysuviðgerð av sjúklingum við tøppum, umframt aðrar akuttar viðgerðir sambært Referensuprogramm frá Sundhedsstyrelsen. Ferðatíðin er umráðandi fyri yvirlivilsi og prognosu, vísa kanningar við læknasjúkrabilum og læknatyrlum. 17 Álit um endurvenjing 2. Á Landssjúkrahúsinum - Intensiv viðgerð læknaviðgerð sjúkrarøkt fysioterapi ergoterapi dagligar tvørfakligar metingar, við serligum atliti at kropsligum funktiónum, flyting til serdeild og endurskoðan av viðgerðum samstarv við tey nærmastu Samskipan av tiltøkum á og uttan fyri Landssjúkrahúsið, í sambandi við gerandisdagin hjá sjúklingunum, teimum nærmastu, arbeiðsplássið, tørv á hjálp í gerandisdegi og í arbeiði, egnan lækna o.s.fr. Kontaktpersónur skal setast til hvønn sjúkling (kann vera terapeutur, sjúkrarøktarfrøðingur, sosialráðgevi), hvørs uppgáva og ábyrgd verður at skipa og syrgja fyri, at tann ætlan, sum er løgd fyri sjúklingin, verður fylgd av sjúklinginum saman við starvsfeløgum og familjuni hjá sjúklinginum. Í bráðfeingis skeiðnum liggur sjúklingurin á intensivu deild og fær byrjandi endurvenjing serliga í mun til rørslu frá terapeutum, sum starvast á serdeildini. Sjúklingar, ið eru uttan vit, kunnu flytast av intensivari deild, tá støðan er stabil við andadrátti og øðrum vitalum funktiónum, og skulu mobiliserast eisini, um teir eru uttan vit. 3. Á serligari endurmenningardeild So skjótt støðan loyvir tí, verður sjúklingurin fluttur á serdeild, har starvsfólkini, sum viðgjørdu sjúklingin í bráfeingis skeiðnum, eru tøk aftur. Umframt starvsfólkabólkar, sum eru nevndir omanfyri, er tørvur á neuropsykologi, audiologopedi og sosialráðgeva. Serliga kann nevnast tørvur á serútbúgving til sjúkrarøktarfrøðingar innan neurosjúkrarøkt. 4. Á veg til hús Støða skal takast til, hvat er neyðugt at gera aftan á útskriving. Samstarv skal havast við viðkomandi fakpersónar og stovnar uttanfyri sjúkrahúsið, um hvat brúk verður fyri eftir útskriving, og hvussu sjúklingur kann klára seg best møguligt í lívinum aftan á sjúkratilburðin. Her verður serliga hugsað um kommunulækna, økisterapi, almannaverkið um fíggjarlig viðurskifti og arbeiði/endurbúgving, hjálpartólamiðstøðina, arbeiðsgevara og familjuna. Í summum førum skal tonkt upp á búðstaðarviðurskifti, uppfylging í mun til førleika, møguligt arbeiðslív og onnur sosial mál. 5. Við hús Tað er umráðandi, at fylgt verður við hesum sjúklingum regluliga, bæði tá hugsað verður um førleikastøði og heilsustøði, og fyri at fylga við teimum trupulleikum, sum kunnu koma, eisini fleiri ár eftir tann upprunaliga tilburðin. 6.4. Fíggjarligt/samfelagsligt perspektiv Tað kann tykjast, at endurmenning er krevjandi og dýrt í mun til starvsfólk. Hetta er eisini rætt, men tað er neyðugt at hyggja at samlaðu nýtsluni av viðgerð og tiltøkum allan vegin, tí ein intensiv vælskipað endurmenning gevur færri seingjardagar og minni tørv á endurvenjing 18 Álit um endurvenjing og pensiónum hjá fólki í arbeiðsførum aldri. Tey klára gerandisdagin betur,og liva betri aftaná. Vísast skal á evidensin um samfelagsgagn av endurmenning. Í einum vanligum sjúkrahúsbygnaði er ofta trupult at fíggja endurmenning nøktandi, og leiðbeiningarnar um starvsfólkatørv eru ikki til staðar. Í øðrum londum verður sjúkrahúsrakstur fíggjaður eftir virksemi, heldur enn eftir rammustýring. Um hugt verður at leiðbeiningum um DRG (Diagnostic Related Groups) frá Sundhedsstyrelsen, eru í ár komnir DRG-takstir fyri neurorehabilitering. Eisini eru takstir komnir fyri ymisk onnur sløg av endurmenningartiltøkum. Tá vit hyggja eftir DRG-vektum, sæst, at tað er fíggjarliga krevjandi í eina tíð at fíggja hetta. Í flestu førum er endurmenning tó bílig í mun til krevjandi og dýra útgerð; tað er mest ein spurningur um starvsfólk á nóg høgum stigi. Á Hammel Neurocenter, sum er tað størsta sersjúkrahúsið í Danmark fyri fólk við heilaskaðum, eru 100 sjúklingar og umleið 400 starvsfólk, t.v.s. fýra starvsfólk pr. sjúkling. Her eru íroknað starvsfólkini, sum ikki hava sjúklingasamband og eru í køki, reingerð og umsiting. Í Hammel eru t.d. settir 100 terapeutar, tvs. 1 pr. sjúkling, og enn fleiri sjúkrarøktarfrøðingar. Í Føroyum verða nýttir 5241 seingjardagar til 134 sjúklingar (í miðal 39 dagar pr. sjúkling) til diagnosubólkarnar I60-I69 smb. ICD-10. Í Danmark kostar ein seingjardagur í DRG-virði fyri innlagdar sjúklingar av hesum slag 29.341 kr. DRG-taksturin fyri fólk við cerebralum infarkt (heilabløðing ella blóðtøpp), sum eru til intensiva endurvenjing og endurmenning, er yvir 39.000 kr. um dagin. Fyri at fáa eina nøktandi fígging av eini slíkari serdeild, verður mælt til, at DRG takstir, sum eru viðkomandi fyri henda sjúklingabólk, kunnu vera vegleiðandi til fígging. Innlagdir sjúklingar tyngja fíggjarliga. Hugsast má um, hvørjir aktivitetir kunnu flytast á dagsjúkrahús og ambulanta funktión í neurologiskum regi, soleiðis at tað ber til at fylgja teimum sjúklingum, sum hava tørv á tí. Umframt er neyðugt at meta um tann partin av røktarsjúklingum á Landssjúkrahúsinum, sum ikki eiga at verða har, men innan Nærverkið. Á hagtølunum sæst, at t.d. sjúklingar við Dissemineraði Sclerosu eru nógv oftari innlagdir í Føroyum enn aðrastaðni. Hetta kann vera eitt praktiskt tiltak í samband við viðgerð, men tey flestu klára seg við einum vælvirkandi dagsjúkrahúsi og tilboðum um intensiva endurmenning í mun til tey afturstig, sum sjúkan gevur teimum. Við hesum verður víst á, at við at broyta í mannagongdir og hugsanir kann tilfeingið flytast, har tað er mest brúk fyri tí. Hugsað verður ikki bert um at økja kapasitetin, men at hyggja eftir, hvussu verandi kapasitetur kann nýtast best møguligt. Tó vil eg leggja dent á, at neyðugt er við størri íløgum á hesum øki. 7. Úrslit og endurmeting av endurmenning 7.1. Úrslit (outcome) Tað er ikki bert broytingar í mun til kroppin, sum skulu mátast, men eisini virkni og luttøka í samfelagslívinum, tá vit skulu meta um úrslitið av endurmenning. Neyðugt er við fleiri ymiskum variablum um vit skulu endurmeta nyttuna av endurmenning, eisini í mun til vanligar atgerðir, sum sjúklingurin hevur tørv á at gera. Til hetta kunnu nýtast ymisk metingaramboð (rating scales). Mælt verður til, at metingar verða gjørdar í sambandi við bæði kropp og dagligar gerðir, meðan sjúklingarnir eru innlagdir, meðan meting av virkni og luttøku best kann metast heima við hús, í tí umhvørvið, sum livst í. 19 Álit um endurvenjing Tað eru nógv vælvirkandi metingaramboð, og mælt verður til, at leiðslan fyri deildini í einum tekur støðu til bæði endurmetingarmátar og skjalprógvan av gerðum í endurmenningini. Mælt verður til at nýta altjóða standardir fyri mát og klassifiseringar, sum tó eiga at týðast og validerast á føroyskum. 7.2. Endurmeting (evaluering) Mælt verður til, at ein slík verkætlan verður eftirmett eftir leistinum, sum nýtist til MTVmetingar. Nevniliga fýra perspektiv: Teknologisk Sjúklingaperspektiv Organisatión Fíggjarlig viðurskifti Vælskrivaðar mannagongdir um MTV-kanningar eru til. Leggjast skal tó dentur á, at einhvør endurmeting krevur eitt gott og systematisk datagrundarlag, sum gerst í gerandisdegnum, og má verða løgd til rættis og vera klár, áðrenn arbeiðið byrjar. Í einum fólkaheilsuperspektivi kunnu slík tiltøk verða monitorerað við t.d. deyðstíttleika fyri hesar serligu bólkar, sum ikki vísa seg beinavegin, men kunnu síggjast yvir longri tíðarskeið. 8. Íverkseting Mælt verður til, at ein serdeild verður sett á stovn á Landssjúkrahúsinum, so tað verður gjørligt at viðgera og endurmenna apopleksisjúklingar úr øllum Føroyum á einum stað eftir nútímans hættum. Ein serlig orsøk til at savna endurmenningina á Landssjúkrahúsinum er, at tilfeingið á ymsum læknasergreinum og atgongdin til ekstern serkøn á ymsum økjum eru betri har enn á hinum sjúkrahúsunum. Mælt verður til at raðfesta soleiðis, at sum fyrsta stig skal Nærverkið útbyggjast og serdeildin raðfestast inn í byggiætlaninar fyri Landssjúkrahúsið. 8.1. Skipan av endurmenning á serstøði á Landssjúkrahúsinum Fyri at endurmenning av apopleksisjúklingum og øðrum neurologiskum sjúklingum skal kunna hava serstøði í mun til dygd, er ikki bert neyðugt við munandi broytingum á Landssjúkrahúsinum, men eisini í Nærverkinum, sum skal taka yvir, tá sjúkrahúsviðgerð og tann intensiva endurmenningin skulu broytast til at rætta seg meira neyvt móti gerandisdegnum hjá tí einstaka sjúklinginum. Til hetta er neyðugt at hugsa um, hvussu tilfeingið av terapeutum uttan fyri sjúkrahúsverkið kann økjast, fyri at nøkta tørvin. Ein spurningur kann vera, hvussu samlaða tilfeingi av fysioterapeutum og ergoterapeutum kann nýtast á besta hátt. Nógvir praktiserandi terapeutar eru til, og samlaða talið av terapeutum í Føroyum er minni enn í øðrum londum. Sjúklingar, sum hava tørv á endurmenning, skulu hava ókeypis atgongd til hetta í Nærverkinum. Monofakligar atgerðir uttan fyri verkið ger, at samanhangurin dettur sundur, tí ongin stýring er á t.d. praktiserandi fysioterapeutum og ergoterapeutum, annað enn læknaávísingin, áðrenn byrjað verður. Ein møguleiki er at siga upp sáttmálan við teir praktiserandi fysioterapeutarnar og ergoterapeutarnar og seta teir í Nærverkinum. Tað er ongin ivi um, at ein slík broyting ger góðskuna munandi betri og er bíligari at fíggja, og er í veruleikanum kanska einasti máti at fáa fatur á so nógvum starvsfólki, sum tørvur er á. Terapeutarnir í Nærverkinum skulu 20 Álit um endurvenjing sjálvandi virka í sambandi við nógvar ymsar sjúklingabólkar og ikki bert hendan serstaka bólk. Fysioterapeutar og ergoterapeutar hava loyvi at arbeiða sjálvstøðugt, men heilsuverkið kann raðfesta stuðulsmøguleikar við at endurskoða sjúkrakassaskipanina. Tað er ongin forðing fyri, at terapeutar, sum vilja tað, kunnu arbeiða sjálvstøðugt uttan sáttmála við sjúkrakassan, og at sjúklingar gjalda sjálvi. Í endurskoðani av sjúkrakassaskipanini kann hetta verða umhugsað, so at pengar og starvsfólk kunnu flytast til eitt Nærverk, sum hevur stóran tørv á terapeutum og fíggjarliga og fakliga kann skipast betur enn nú. Á Landssjúkrahúsinum verður umleið helvtin av orkuni hjá fysioterapeutunum nýttur til ambulanta viðgerð. Tørvur er á fleiri terapeutum, bæði ergoterapeutum og fysioterapeutum á Landssjúkrahúsinum, bæði til serdeildina, men eisini til aðrar deildir og uppgávur. Mælt verður til, at ambulanta virksemið á Landssjúkrahúsinum verður skipað so, at sjúklingar, sum ikki eru innlagdir, men hava tørv á endurvenjing, kunnu fáa tað í Nærverkinum hjá økisterapeutum. Um allir borgarar skulu hava somu og rættvísa atgongd til heilsuverkið, skal hugsast um, hvussu nógvir borgarar fáa gleði av hesum, av tí at tað ambulanta virksemið er avmarkað til tey, sum kunnu koma á Landssjúkrahúsinum til ambulanta viðgerð. Tørvur er á at endurskoða, hvørjar uppgávur skulu loysast á Landssjúkrahúsinum, og hvørjar skulu loysast í Nærverkinum. `I øllum førum eru alt ov fáir ergoterapeutar á Landssjúkrahúsinum til, at tað kann hugsast, at teir kunnu loysa uppgávuna í sambandi við royndarverkætlanin. Leysliga mett er tørvur á umleið 20 ársverkum til terapeutar í royndarverkætlani. Tað serliga við tvørfakligari endurmenning er ikki mongdin av viðgerð, men samskipanin av øllum tiltøkum, sum vísa seg vera avgerandi fyri tey góðu úrslitini í longdini. Kanningar vísa, at tað virkar væl at hava ein kontaktpersón(samskipara) til hvønn sjúkling, sum kennir til allar vanligar spurningar, kann vera tann, sum arbeiðir á Landssjúkrahúsinum, fer út um hurðina á Landssjúkrahúsinum, er við allan vegin og er tann, sum kann skipa fyri, raðfesta og tíðarfesta tiltøkini. Samskiparin er liðið til øll hini serstarvsfólkini og avger saman við sjúklinginum og hinum starvsfólkunum, hvat skal henda, hvussu og nær. Á henda hátt skulu sjúklingurin og tey avvarandi ikki reika fra Per til Pól og koma ikki at hava nógv starvsfólk at samskifta við. Ábyrgdin liggur hjá samskiparanum, og samskiparin skal hava so stóran myndugleika sum til ber. Í sambandi við almannaverkið kann hugsast um, at lata t.d. ein til tveir sosialráðgevar, sum hava serligar funktiónir og uppgávur í sambandi við deildina og teir borgarar, ið hava umfatandi tørv og kompleksar trupulleikar, so at mannagongdir kunnu gerast so lættar sum gjørligt. Sama er galdandi í mun til Hjálpartólamiðstøðina, har umhugsast kann at lata ein part av avgerðarrættinum fara til hesa deildina eftir nærri avtalu. Serdeildin skal verða bæði ein deild við innløgdum sjúklingum, dagsjúkrahús fyri tey, sum hava tørv á at blíva kannaði aftur og fylgd í sambandi við upprunaligu sjúkuna og førleikan. Dagsjúkrahúsið skal verða mannað tvørfakligt og skal m.a.kunna gera neuropsykologiskar kanningar av heilafunktión, ergoterapeutiskar førleikametingar, fysioterapeutiskar metingar, og kunna bjóða sjúklinginum tað sama, sum um tey vóru innløgd. Øll hava tó altíð verið innløgd frammanundan. Eitt dagsjúkrahus á deildini gevur betri fleksibilitet í sambandi við formellar mannagongir fyri sjúklingar, sum hava tørv á kanningum og innleggingum aftan á fyrsta tilburðin. Ambulant virksemi er betur egnað til monofakligar aktivitetir, har ein lækni ofta kannar sjúklingin, fylgir honum, tekur tær neyðugu avgerðirnar og t.d. sendir ávísing til fysioterapeut, sum so arbeiðir við serligum monofakligum tiltøkum. Hetta virkar ofta væl fyri 21 Álit um endurvenjing fleiri sløg av sjúklingum, men er ikki ráðiligt í hesum føri, tí uppfylging eisini hevur tað kompleksa innihaldið. Í mun til verandi evidens og royndir aðrastaðni verður mælt til at flokka sjúklingarnar soleiðis í mun til endurmenningartørv: 1. Sjúklingar sum í akuttu fasuni ikki vísa tekin um kropsligar fylgjur av tilburðinum Hesi verða ofta útskrivað aftan á nakrar fáar dagar, og síggja ofta út til at verða sloppin uttan varandi mein. Tó vísa kanningar, at nógvir av hesum sjúklingum hava umfatandi kognitivar og sálarligar trupulleikar, sum ikki kunnu kannast beinanvegin, men vísa seg, tá ið sjúklingurin roynir at koma aftur í gerandisdagin við familju og arbeiði. Mælt verður tí til, at hesir sjúklingar verða kannaðir aftur av lækna, neuropsykologi og ergoterapeuti, innan 3 mánaðir eftir tilburðin ella eftir tørvi. Kanningin skal vísa, um hesir sjúklingar hava trupulleikar, og um bøtt kann verða upp á teir, so teir fáa ein lættari gerandisdag. Hesir sjúklingar og teirra nærmastu hava ofta tørv á leiðbeining og ráðgeving í eina tíð, serliga um trupulleikar standast av kognitivum ávum, t.d. kunnu atferðar- og persónligheitsbroytingar vera truplir at handfara í sambandi við familju og arbeiðslív. Hesin bólkurin, sum kanska er 40% av samlaða sjúklingatalinum, hevur stórt gagn av dagsjúkrahúsi, har alt eftirkanningarvirksemi í tí tvørfakliga og í sambandi við gerandisdagin við hús og til arbeiðis kann fylgjast upp aftur, nakað aftan á fyrstu innleggingina. Tað er avgerandi neyðugt at kunna taka saman um eina sjúklingagongd, út frá einum heildarperspektivi. Sjúklingurin skal hava møguleika at koma aftur umaftur, um tørvur er á tí. 2. Sjúklingar 16-65 ár við trupulleikum í sambandi við kropp og gerðir Hesir sjúklingar eru í arbeiðsførum aldri, og í hesum førum er alneyðugt við einari intensivari, samanhangandi heildarætlan í endurmenningini í mun til: kropsligan førleika og dagligar gerðir gerandisdagin við hús arbeiðslív samskifti við onnur, herundir at ferðast Hesin bólkur av sjúklingum hevur stórt gagn av intensivum tiltøkum í serligum umhvørvi, har hond verður tikin um allar teir trupulleikar, sum vísa seg á vegnum og sum krevja tvørfakligt arbeiði av ymsum slag og tiltøk frá fleiri pørtum. Her er tann veruliga avbjóðingin fyri bæði heilsuverk og almannaverk. 3. Sjúklingar yvir 65 ár Sjúklingar eldri enn 65 ár hava brúk fyri tvørfakligari akuttari viðgerð, endurmenning uppfylging í sambandi við gerandisdag, familju og bústað. Eisini er serligur tørvur á at meta um aðrar sjúkur, sum kunnu ávirka førleikastøðið, og at viðgera teir heilsuspurningar, sum kunna verða í samband við aldur. Ofta er neyðugt at hava tætt samstarv við kommunulækna, Nærverkið, bæði økisterapi og heimarøkt. Støða skal takast til búðstaðarmøguleikar (broytingar ella flyting). 8.2. Starvsfólkatørvur og útbúgving Mælt verður til, at leiðslan á einari slíkari deild er: yvirlækni, serlækni í neurologi, leiðandi terapeutur og deildarsjúkrarøktarfrøðingur í felag. 22 Álit um endurvenjing Í eini royndarfasu verður mælt til, at alt starvsfólkið hoyrir til deildina, og at starvsfólk, sum ikki eru røktarstarvsfólk, ikki bert "koma á vitjan", men veruliga eru ein partur av einum serstakum toymi, sum hevur eina felags uppgávu at loysa. Royndir í sambandi við organisatoriska partin benda á, at tá uppgávan krevur so nógvan tvørfakligan førleika, krevur tað eisini leiðsluførleika og orku við ymsum fakligum profilum og áskoðanum. Hetta fyri at tryggja heildina og breiddina i uppgávuloysnini, fyri at kunna stuðla og stimbra allar fakbólkar í sambandi við tað tvørfakliga arbeiðið, men eisini fyri at stuðla í sambandi við monofakliga førleikan hjá tí einstaka. Leiðlslan hevur ábyrdgina av, at støðið er nóg gott. Vanliga eru deildirnar mannaðar við røktarstarvsfólkum allan sólaringin, meðan terapeutar, logopedar, psykologar, sosialráðgevar fara til hús kl. 16. Mælt verður til í hesum føri, at deildin er mannað við bæði røktarstarvsfólki og terapeutum fra kl. 7-22, 7 dagar um vikuna, fyri at gera endurmenningina so effektiva sum gjørligt fyri sjúklingin, men eisini fyri at gera klárt, so endurmenningin kann fara fram, uttan fyri tað, sum vit plaga at kalla vanliga arbeiðstíð. Roknast skal við, at í miðal skulu 3-4 starvsfólk vera fyri hvønn sjúkling. Talan er um bæði røktarstarvsfólk og terapeutar. Akkurát hvussu deildin skal mannast, kann roknast út eftir, hvussu manningin er organiserað og normerað t.d. á Hammel Sygehus. Men leysliga mett skulu 40-50 ársverk vera til røktarstarvsfólk, umframt eitt ársverk minst til hvønn av bólkunum: logoped, neuropsykolog og sosialráðgeva. Tørvur er annars á starvsfólki, sum ikki eru ein partur av deildini, men sum tørvur kann vera á: o serlæknum innan reumatologi, neurokirugi, anæstiologi, orthopædkirurgi, intern medicin (kardiologi o.o.), psykiatri. o neurologur eigur at verða yvirlækni fyri einari slíkari deild, tá medisinska grundarlagið er sjúkur, sum ávirka heilafunktión og centralnervalagið o í eini akuttari fasu er ofta neyðugt við fleiri øðrum sergreinum, serliga í sambandi við komplikatiónir av grundsjúkuni, men eisini og serliga fyri tann elsta partin av sjúklingunum, er ofta tala um co-morbiditet, sum kann hava stóran týdning fyri heilsu- og førleikastøðið hjá tí einstaka o fysioterapeutum við serkunnleika til neurorehabilitering o ergoterapeutum við serkunnleika til neurorehabilitering o logopedum o neuropsykologum o sosialráðgevum o sjúkrarøktarfrøðingum og helst við serútbúgving í neurosjúkrarøkt og møguliga øðrum røktarstarvsfólk, t.d. heilsuatstøðingum o skrivarum o reingerðingsstarvsfólki Hammel Neurocenter, Region Midtjylland, som er tað fremsta endurmenningarsjúkrahúsið fyri fólk við apopleksi og heilaskaðum í Danmark, hevur eina stóra og vælvirkandi útbúgvingardeild, ið ger eftirútbúgvingar til serligar fakbólkar, men eisini til tvørfaklig toymi. Tey hava m.a. gjørt eina serútbúgving í neurosjúkrarøkt, har sjúkrarøktarfrøðingar fáa serútbúgving, sum ofta eru serliga røktarkrevjandi, og hava tørv á stuðli og røkt alt 23 Álit um endurvenjing samdøgrið í sambandi við basalar kropsligar funktiónir, mat (sondumat osfr.), respiratión. Tey hava umframt hetta, umfatandi útbúgvingarvirksemi til allar fakbólkar. Mælt verður til, at AHR fær útbúgvingardeildina á Hammel Neurocenter at skipa fyri eftirútbúgving av starvsfólkunum. Útbúgving av starvsfólki, sum arbeiða við endurmenning á hesum støði, skal síggjast sum ein varandi prosess, sum bæði umfata monofakligar útbúgvingar, og eisini menning av arbeiðslagnum í sambandi við tað tvørfakliga arbeiði, sum skal stuðlast og haldast viðlíka alla tíðina. Starvsfólk koma og fara, og tað er umráðandi, at øll eru nóg væl fyri at loysa uppgávuna. Eg havi neyvt samarbeiði við Hammel Neurocenter og eri før fyri at knýta samarbeiðsmøguleikar saman. 8.3. Førleikakrøv hjá starvsfólki á serdeildini Á eini serdeild, sum hevur til uppgávu at gera endurmenning fyri nevnda bólk, er tørvur á starvsfólki, sum hava specialiseraða vitan og kunning um medisinska partin, heilafunktiónir, vitan um ymiskar sjúkur, um kognitivar trupulleikar hjá hesum bólki o.s.fr. Talan er um ein tvørfakligan starvsbólk, sum bæði hevur monofakligar uppgávur at loysa, sum í summum føri er bundnar at ábyrgdarøkinum hjá einstøkum fakbólkum, og kompetensuviðurskiftum, men eisini tvørfakligar uppgávur, sum øll í einum toymi í veruleikanum skulu kunna standa fyri. Tað er avgerandi neyðugt í einum tvørfakligum toymi, ið skal arbeiða tætt saman og fáa loyst uppgávuna, at leiðslan er greið yvir: at tað er umráðandi at brúka og gagnnýta teir monofakligu førleikarnar til fulnar. Tað skal verða týðiligt í starvssetanarskrivum, hvørjar uppgávur hoyra til hvønn einstakan fakbólk at tað er líka umráðandi at lýsa, hvørjar uppgávur eru tvørfakligar í toyminum, sum í veruleikanum kunnu loysast av starvsfólki við ymsum førleika og sergreinum. Tað er umráðandi, at starvsfólk vita nóg nógv um kunnleikan hjá hvørjum øðrum, soleiðis at trygd fæst fyri, at starvsfólk kenna sítt egna mark og kunnu heita á hini, tá neyðugt er, antin at seta onnur tiltøk í verk, at endurmeta eina støðu, t.d. at starvsfólk á deildini t.d. kunnu "screena" ella læra seg at hyggja eftir serligum teknum t.d. um depressión. Talan er ikki um diagnostikk, men um eina meting av, um psykiatari skal koma at meta sjúkling. Tað avgerandi í tvørfakliga toyminum er, at tað eydnast leiðsluni at skapa eitt fakligt umhvørvi, sum monofakliga er á høgum støði, tá talan er um serfrøðingauppgávurnar sum eru, samstundis sum starvsbólkarnir hava so mikið fakligt sjálvsálit og álit sínamillum, at samstarvið ikki endar við fakligum stríði, men at øll eru neyðugir partar, fyri at sjúklingurin fær so gott førleikastøði sum gjørligt. Um øll skulu gera tað sama, er ongin orsøk at hava ymsar fakbólkar. 9. Fígging Tað liggur uttan fyri møguleikarnar í hesi frágreiðing at gera fíggjarætlan, sum er haldgóð sum avgerðargrundarlag fyri verkaætlanina. Tó skal nevnast, at mælt verður til, at tilfeingið úr verandi virksemi verður flutt til hesa serdeild. Ikki bert tað, sum er á Landssjúkrahúsinum, men eisini tann nýtslan, sum er á hinum sjúkrahúsunum og sum viðvíkur hesum sjúklingum. Í løtuni eru 19,63 ársverk fyri røktarstarvsfólk knýtt at E2+E3. Ein partur av sjúklingunum eru røktarsjúklingar, sum av røttum ikki skulu vera á sjúkrahúsi, men í øðrum umhvørvi. Hetta kann loysast við útbygging av Nærverkinum. Millum 5 og 9 sengur verða nýttar til apopleksisjúklingar, sum tó ofta skulu bíða leingi eftir plássi til endurvenjingar. Fysioterapi og ergoterapi letur millum 1-1 1/2 ársverk til deildina. Um røktarsjúklingarnir kunnu koma av Landssjúkrahúsinum og røkjast í Nærverkinum, er hampuliga góð manning av 24 Álit um endurvenjing røktarstarvsfólki. Men tað krevur nærri lýsingar av normeringunum fyri at kunna siga, um hetta er nøktandi. Tørvurin á manning til serdeild o 3 ársverk til deildarleiðslu (yvirlækni, leiðandi terapeut og deildarsjúkrasystur) o ársverk, fyri hvønn sjúkling, til terapeutar tvs. umleið 20 ársverk. o neuropsykologar o 1-2 audiologopedar o sosialráðgevar o skrivarar o 1-2 deildarlæknar við neurologi sum sergrein, og 3 um dagsjúkrahús skal verða ein partur av skipanini o 3-4 hjálparlæknar o telduserfrøðing burturav til at gera allar neyðugar elektroniskar møguleikar tøkar. Hugsað verður um skráseting av mannagongdum, av tíð, monitorering av rutinum og stýring av mannagongdum á deildini. Mælt verður til, at ein klinisk databasa verður stovnað, so tað er gjørligt at eftirmeta royndarprojektið seinni. o Ein felags samskipara, sum hevur ábyrgd bæði mótvegis AHR og mótvegis serdeildina. Herumframt reingerðarstarvsfólk, portørar, laborantar, sum antin kunnu verða ein partur av deildini, ella ganga út frá egnum deildum. Neyðugt er eisini við lættari tilgongd til onnur serkøn, bæði ymiskar læknasergreinir sum eygnalækna og psykiatara, men eisini t.d. kostráðgeva, skúlalærarar við serligum førleikum kunnu vera neyðug. Tilsamans er tørvur á umleið 70 ársverkum í alt, leysliga mett. Tørvurin kann vera størri ella minni í mun til, hvussu skipanin skal vera. Um deildin eisini skal hýsa dagsjúkrahúsi og øllum ambulantum virksemi innan neurologi, uttan mun til diagnosu, er tørvurin á starvsfólki størri. Tað, sum av álvara er munurin á einari vanligari sjúkrahúsdeild og endurmenningadeildina, er ein øðrvísi manning av terapeutum, ein annar leiðsluháttur og tað, at endurmenningin fer fram frá tíðliga á morgni og til sjúklingarnir fara í song. Uppgávurnar eru eisini øðrvísi; bygnaðurin á sjálvari deildini er øðrvísi enn á vanligum deildum á sjúkrahúsum. Spurningar sum skulu umhugsast í AHR Skal prinsippið um fígging av eini slíkari deild gerast eftir DRG-skipanini? Hetta krevur skrásetingar av virksemi, sum kanska ikki er til taks enn, og skráseting af prosedurum og tíðarnýtslu. Tøl aðrastaðni frá kunnu nýtast. Mælt verður til, at tøl frá Hammel Neurocenter í sambandi við teirra deildir fyri teir sjúklingar við "moderatum heilaskaðum" kunnu nýtast sum fyrimynd í dimensioneringini. 25 Álit um endurvenjing Í royndarverkætlani er neyðugt at seta eina stóra upphædd av til eftirútbúgving av starvsfólki, bæði monofakliga og tvørfakliga. Mælt verður til, at ein partur av eftirútbúgvingini kanska kann vera sum starvsvenjing á einari serdeild í Danmark ella í Burgau í Suðurtýsklandi, og ein partur kann vera skeið, ið einstøk starvsfólk hava tørv á. Ein partur av skeiðvirkseminum eigur at vera í Føroyum, so ferðaútreiðslurnar kunnu haldast nøkulunda lágar, og at t.d. alt útbúgvinarvirksemið í mun til organisering, tvørfaklig toymi og supervisión best gerast á arbeiðsplássinum, sum er tað rætta umhvørvið. Serligur dentur skal leggjast á leiðsluna, so leiðslubólkurin fær førleika at leiða deildina í samsvar við hugburðin um endurmenning á serstøði. Leiðslan kann hava tørv á útbúgving, og vegleiðing og ráðgeving, umframt regluliga supervisión. Starvsfólkið í deildini hava tørv á vegleiðing, sum ein partur av virkseminum, har vegleiðing og leiðbeiningar bæði kunnu gerast innanhýsis millum starvsfólkini, men eisini við uttanhýsis vegleiðara (supervisor). Fyri at fáa yvirlit yvir, hvussu stór upphædd er neyðug til hesi endamálini, kunnu fyrispurningar sendast til leiðsluna á Hammel Neurocenter, fyri at fáa innlit í møguleika fyri eftirútbúgving bæði monofakliga, men eisini tvørfakliga, og innlit í hvussu stórur kostnaðurin kann verða ikki bert til útbúgving men eisini til rakstur. Landssjúkrahúsið hevur 200 seingjapláss og 650 ársverk. Ein partur av hesum eru ikki knýtt beinleiðis til sjúklingarnar, men eru rakstrardeildir, sum eru neyðugar í øllum førum: t.d. umsiting, køkur, reingerð, rakstur av bygningum osfr. 10. Niðurstøða Hendan frágreiðing hevur lýst tørv og møguleikar at seta eina endurmenningardeild á serstøði á stovn fyri sjúklingar, sum hava heilaskaðar av ymsum ávum, og sum hava umfatandi tørv á samanhangandi, intensivari og vælskipaðari endurmenning, sum byrjar í sjúkrabilinum og røkkur til hús til sjúklingurin er heima hjá sær sjálvum og er førur fyri at luttaka í gerandislívinum í allar mátar eftir besta førimuni, og við bestu fortreytum til dagligar gerðir og luttøku sum borgari í samfelagnum. Eg vil leggja dent á at hugburður og arbeiðshættir innan endurmenning soleiðis sum tað er lýst her, ikki bert er fyri hesar sjúklingar, men kann umsetast til fólk í øllum aldri, sum hava skerdan førleika, kropsliga ella sinnisliga, og har støðan hjá tí einstaka krevur fleiri sløg av professionellum førleika og tiltøkum, sum verða skipaði systematiskt og í einum heildarperspektivi. Hugburðurin um endurmenning soleiðis sum tað er lýst, er grunnleggjandi, at allir borgarir hava rætt til og tørv á at liva eitt virkið og meiningsfult lív, kunna luttaka sum borgarar í samfelagnum so nógv sum gjørlig, og eisini hava ábyrgdir sum borgarar í einum samfelag, sum hevur tørv á øllum, har øll hava møguleika fyri at gera sín part til felagsskapin. Samstundis vísa vísindarligar kanningar, at endurmenning í hesum týdningi hevur munagóða ávirkan á heilsu, førleika, minni tørv á passivum inntøkumøguleikum so sum pensiónum, betri lívsgóðsku og minni av stigmatisering og socialari útkobling - og í samfelagsbúskaparligum perspektivi er hetta ein íløga, sum loysir seg í mun til: betri inntøkugrundarlag sum kann skattast, minni tørv í longdini á veitingum frá heilsu- og almannaverki. Hetta kann verða grundarlagið fyri betri vælferð sum ikki bert skal síggjast, sum óavmarkaðar fíggjarligar veitingar, men heldur vælferð sæð sum eitt samfelagsvirði, har allir borgarar verða virdir sum menniskur, sum tørvur er á, fyri at samfelagið skal vera vælvirkandi. 26 Álit um endurvenjing Skjal nr.1. Dømi um endurvenjing/endurmenning frá Hammel Neurocenter Afsnit H10 Målgruppe og opgaver Afsnit H10 på Regionshospitalet Hammel Neurocenter modtager voksne patienter, der har fået en moderat hjerneskade som følge af fx Blodprop Hjerneblødning Ulykke Hjertestop Patienterne kommer til H10, når de ikke længere har brug for akut beredskab og konstant overvågning. Neurorehabiliteringen består af et målrettet og individuelt tilpasset forløb, hvor patientens specifikke behov er udgangspunkt for, hvordan forløbet sammensættes. Efter en nærmere udredning af patientens ressourcer og problemstillinger, sætter teamet, patienten samt eventuelt pårørende mål for fremtiden. Under hele forløbet giver vi støtte og vejledning til at se nye veje frem. Der vil være et tæt samarbejde med hjemkommunen om planer for opfølgning efter udskrivelsen. Det er vigtigt, at patienten har mulighed for at komme hjem på weekend. Teamet kan tage på hjemmebesøg for at afprøve færdigheder, vurdere behov for hjælpemidler og eventuelle ændringer i indretning af bolig. Der er desuden mulighed for at lægge en del af træningen hjem i patientens vante omgivelser, hvilket, vi ved, har en positiv virkning, når det kombineres med fællesskabet på rehabiliteringsafsnittet. Det overordnede mål med neurorehabiliteringen er, at patienten igen, med udgangspunkt i de nye betingelser som hjerneskaden giver, får mulighed for at få et aktivt og tilfredsstillende liv. Klik på linkene, hvis du vil læse mere om hjernen, hjerneskader eller neurorehabilitering. Eksempler på et døgn for en patient på afsnit H10 Når man har fået en hjerneskade kan helt almindelige dagligdagsaktiviteter være svære at udføre, og rehabiliteringen består derfor i høj grad af aktiviteter og deltagelse, der er en del af en almindelig hverdag. Rehabiliteringen kan foregå både individuelt og i grupper. Nedenfor findes to eksempler på neurorehabiliteringsaktiviteter for en patient på H10. Dag 1 07.30 Træning i bad, påklædning og toilet 08.30 Mundstimulation Morgenmad 09.00 Individuel træning/Holdtræning (ridning, bassin osv.)/Selvtræning Talepædagog 12.00 Mundstimulation Middagsmad Hvil 13.30 Individuel træning/Holdtræning (ridning, bassin osv.)/Selvtræning 15.00 Kaffe Selvtræning (eks. computer - norsk sekvens) Læse avis - høre musik Besøg Netcafé 17.30 Mundstimulation 18.00 Aftensmad 27 Álit um endurvenjing 19.30 Besøg Socialt samvær Selvtræning (eks. computer - norsk sekvens) Læse avis - høre musik Netcafé Aftenkaffe 22.00 Sengetid Dag 2 07.00 Bad 07.30 Morgenmadsgruppe (lave morgenmad til gruppen) 08.30 Individuel træning/Holdtræning (bassin, havegruppe, skovgruppe, ridning osv.)/Selvtræning Talepædagog Undervisning ved Neuropsykolog 11.00 Planlægningsmøde om gruppens aktiviteter i ugens løb (fisketur, biograf osv.) 12.00 Frokost Oprydning og opvask 12.30 Middagshvil 13.30 Individuel træning/Selvtræning (eks. Computer)/Holdtræning (bassin, havegruppe, skovgruppe, ridning osv.)/Selvtræning Eftermiddagskaffe 17.30 Dække bord til aftensmad 18.00 Aftensmad Oprydning og opvask 19.30 Forskellige aktiviteter på eller udenfor centret Norsk Sekvenstræning Socialt samvær Aftenskaffe 22.30 Sengetid 28 Álit um endurvenjing Fylgiskriv 2 Málbólkur til endurvenjing lutaður sundur í fýra bólkar Sjúklingar eru: 1. Sjúk sum eru um at verða frísk 2. Fólk við varandi sjúkum, sum eru í vanda fyri at missa arbeiði ella fyri ikki at kunna luttaka í ynsktum aktivitetum 3. Fólk við nýkomnum fyribils ella varandi mistum førleika 4. Børn fødd við breki Ad 1: Sjúk, sum eru um at verða frísk Her verður serliga hugsað um fólk við krabbameini og fólk við lítlum blóðtøppi í heilanum Krabbamein Gott 4% av danska fólkinum livir við krabbameini75. Hagtøl frá Almanna og heilsumálaráðnum vísa, at talið av sjúklingum, sum hava verið innlagdir við krabbameini, er 3,5% av Føroya fólki.76 Blóðtøpp í heilanum Sí æðrasjúkur í komandi broti Ad 2: Fólk við varandi sjúkum Við varandi sjúkum verður hugsað um gikt, vøddasjúkur, hjarta- og æðrasjúkur, andadáttsjúkur og neurologiskar sjúklingar. Í Danmark eru 1.727.000 fólk, sum hava eina ella fleiri varandi sjúkur, harav 496.000 eru sera tarnað av sjúkuni77. Um hetta verður umsett til føroysk tøl, eru knapt 5.000 fólk, sum eru sera tarnað av varandi sjúku. Gikt og vøddasjúkur Vødda- og beinagrindssjúkur eru vanligasta varandi sjúkan í Danmark. Um vit umrokna tey donsku tølini til føroysk viðurskifti, eru 6.620 fólk í Føroyum, ið hava vødda- og beinagrindssjúku.78 Vísandi til giktaálitið 79 verður mett, at 7.500 fólk í Føroyum hava langtíðar giktasjúkur, harav umleið 500 hava liðagikt.80 Talið av sjúklingum, sum hava verið innlagdir við sjúkum í rørslulagnum, er seinastu átta árini í miðal 712 .81 Tað vísir okkum, at stórur partur av giktasjúklingum eru í primersektorinum, og fáa ymiska viðgerð her. 36 % av giktasjúklingum søkja sær hjálp innan heilsuverkið, hjá kommunulækna ella serlækna, ið síðani ávísir víðari til ymiska viðgerð. 45 % av teimum skifta arbeiði ella gevast at arbeiða vegna trupulleikar í rørslulagnum.82 Hjarta- og æðrasjúkur 75 kræftens bekæmpelse, www.cancer.dk Jóannes Erik Køtlum, AHR jan 2007 77 Institut for folkesundhed, nov. 2006 78 Institut for folkesundhed, nov. 2006 79 Giktaálitið 2006, www.ahr.fo 80 Giktaálitið 2006, www.ahr.fo 81 www. Hagstovan.fo, 82 Giktaálitið, 2006, www.ahr.fo 76 0 Álit um endurvenjing Sjúklingar við hjarta- og æðrasjúkum eru hjartasjúklingar, sjúklingar við blóðtøppi í heilanum, og sjúklingar við øðrum óspesifiseraðum blóðrenslsjúkum. Í Danmark eru 320.000 sjúklingar við hjarta- og æðrasjúkum, umsett til føroysk tøl vilja hetta vera umleið 3.200 fólk83. 1066 fólk hava í miðal verið innløgd á føroyska sjúkrahúsverkinum við sjúkum í æðralagnum seinastu átta árini84. Í 2005 vóru 1.104 sjúklingar innlagdir við sjúku í æðralagnum, 767 av teimum vóru nýggir sjúklingar. Hyggja vit at tølunum fyri 2005 eru 65,5 % hjartasjúklingar, 14,8 % eru æðrasjúkur í heilanum og seinastu smáu 20% eru aðrar sjúkur. Tilsamans vóru 92 nýggir sjúklingar innlagdir við æðrasjúkum í heilanum í 200585. Andadráttssjúkur Um vit samanbera við donsk tøl, eru 2.430 fólk í Føroyum við sjúkum í andgøgnunum. Miðaltalið seinastu átta árini fyri sjúklingar, sum eru innlagdir í Føroyum við sjúkum í andalagnum, er 665 sjúklingar. Í 2005 vóru 676 sjúklingar innlagdir við sjúku í andleiðini, 211 av hesum vóru sjúklingar við kroniskum sjúkum í niðaru luftleiðunum (KOL). 94 av hesum vóru nýggir sjúklingar. Neurologiskir sjúklingar Samanborið við donsk tøl eru 70 sjúklingar við sclerosu í Føroyum86. Í 2005 vóru 35 sjúklingar innlagdir við demyeliniseraða sjúku (D.S.) í CNS, fýra nýggir tilburðir vóru í 2005. Í miðal seinastu átta árini eru 4,8 tilburðir árliga87. Vísandi til sclerosufelagið í Føroyum hava millum 30 og 40 av limum teirra DS.88 Symptomini upp á sjúkuna byrjar sum oftast í 20-40 ára aldrinum. Tvs. at hetta eru fólk, sum hava tørv á rehabilitering yvir langa tíð.89 Samanborið við donsk tøl eru 60 fólk, sum hava Parkinson. Hetta eru í størstan mun fólk yvir 60 ár 90. Í miðal seinastu 12 árini hava 20 fólk við Parkinson verið innlagdir. Hetta er oftast til medisinregulering og endurvenjing91. Ad 3: Fólk við nýkomnum fyribils ella verandi mistum førleika, sum eru í vanda fyri at missa starv ella ikki at kunna luttaka í samfelagnum. Her verður hugsað um fólk, sum hava verið fyri ferðsluvanlukku, vanlukku, fingið apopleksi ella hjartainfarkt. Ferðsluskaðar Í tíðarskeiðinum 1997 - 2005 komu út við 50 fólk til skaða í ferðsluvanlukku um árið.92 Fólk innløgd við løsti, eitran og annað er í miðal seinastu átta árini 851 fólk Apopleksi 83 Institut for folkesundhed, nov 2006 Jóannes Erik Køtlum, ahr jan 2007 85 Jóannes Erik Køtlum, ahr jan 2007 86 www. Sclerose.dk 87 Jóannes Erik Køtlum, ahr jan 2007 88 www.sclerosufelag.fo 89 www.. Sclerose.dk 90 www.parkinson.dk 91 Jóannes Erik Køtlum, ahr jan 2007, Skriv frá Onnu Mariu Joensen, fysioteraopeutur, LS 92 www.ferdslutrygd.fo 84 1 Álit um endurvenjing o o o 100 fólk fáa árliga apopleksi. 65 % av hesum eru yvir 70 ár 20 % eru millum 60 og 69 ár93 Miðaltalið av apopleksisjúklingum, sum hava verið innlagdir innan sjúkrahúsverkið seinastu 12 árini, er 46 sjúklingar. Innlagdir við fylgjum eftir apopleksi eru í miðal seinastu 12 árini 19 sjúklingar árliga94 Innleggingartíðin er : Undir 1 mánað 1-2 mánaðir 3-4 mánaðir 5-6 mánaðir 7-12 mánaðir 17 % 28% 30% 18% 7 %95 Víst verður eisini til omanfyristandandi tøl fyri fólk við hjarta- og æðrasjúku. At 4: Børn fødd við breki. Innleggingar á sjúkrahúsunum skift á kyn, sjúkubólkar og ár 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Tilsamans Viðfødd brek og kromosom avvik 87 75 88 65 88 88 127 89 96 Talvan vísir samlaða talið av børnum við viðføddum breki, sum hava verið innløgd á sjúkrahúsunum í Føroyum. Árliga verða umleið 10 børn fødd við breki. Øll børn, sum eru fødd við breki, hava tørv á einum skipaðum venjingar/menningartilboði. 93 Kanning av viðurskiftum hjá apopleksiraktum, Dennis Holm, 2003 Jóannes Erik Køtlum, ahr jan 2007 95 Kanning av viðurskiftum hjá apopleksiraktum, Dennis Holm, 2003 96 www.hagstovan.fo " innleggingar á sjúkrahúsum, við viðføddum breki og kromosom avvik 94 94 2 Álit um endurvenjing Fylgiskriv 3 Hvat er endurmenning Álitið er ein liður í eini endurmenningarætlan, og er tað tí hóskandi at lýsa, hvat liggur í orðinum og hugtakinum endurmenning. Endurmenning er ikki eitt nýtt hugtak, tó er innihaldið í orðinum broytt. Síðan fyrsta heimsbardaga hevur endurmenning í altjóða samanhangi havt til endamáls at geva arbeiðsførum monnum (hermonnum), teirra arbeiðsevni aftur. Tann medisinska endurmenningin verður víðari ment aftan á annan heimsbardaga, har polioepidemiin fær stóran týdning fyri menningina av endurvenjing. Endamálið við endurvenjingini var, at tey polioraktu skuldu hava møguleika at koma í arbeiði aftur. Soleiðis arbeiða vit í dag eisini við at menna fólk við førleikatarni, so tey kunnu vera virkin í gerandisdegnum. Ofta verða orðini endurmenning og endurvenjing nýtt synonymt. Vit skilja millum endurmenning og endurvenjing soleiðis, at endurvenjing er ein partur av eini samlaðari endurmenning. Einsamalt er endurvenjing tann kropsliga og kognitiva endurvenjingin. Endurvenjing verður bert fatað sum endurmenning, um so er, at endurvenjing er tað einasta, sum borgaranum tørvar fyri at røkka sínum málum, og annar tørvur er útihýstur. Vanabundna endurvenjingin hevur sín uppruna í einari medisinskari fatan av førleika. Endurvenjing tekur soleiðis støði í kropsligum førleikum og hevur til endamáls at endurreisa hesar, antin við venjing og/ ella við at bøta um skerdan førleika við hjálpartólum. Endurmenning, sæð frá einari lív- sálar- og sosialum áskoðan, er ikki bert at vinna kropsligan førleika aftur, tað er eisini ein spurningur um samlaðu lívsstøðuna, um gerandisdagin og luttøku í samfelagnum. Málið er at betra um luttøkuna hjá borgaranum í persónligum og sosialum viðurskiftum. Tí má upprunastøðið fyri endurmenning ikki einsamalt taka støði í einari medisinskari sjúkuavgerð. Støðið má takast í livihátti í gerandislívi við givnum áleikandi avmarkingum og trupulleikum.97 Hugtakið endurmenning Endurmenning eru samanhangandi, ætlað, tíðaravmarkað tiltøk, har fleiri samstarva um at geva neyðuga stuðulin til borgaran, til hansara egnu tiltøk, fyri at náa best møguligan førleika, sjálvstøðugt, sjálvsavgerandi og luttakandi í samfelagnum sum borgari. "Endurmenning er at lata son mín liva og luttaka her vit búgva, saman við floksfeløgunum, á skúlanum, í nærumhvørvinum og í frítíðarskúlanum. Endurmenning er at taka útgangsstøðið í tí, sum hann kann og vil." Lars Ødegaard98 "Rehabilitation is a way of thinking, not doing" Derek T. Wade, Oxford. Arbeiðsbólkurin mælir til, at nýtt verður tann definitiónin, sum ein hugsunarbanki (tænketank) í Danmark hevur gjørt: 97 98 Rehabilitering - redegørelse om fremtidens rehabilitering i Århus Amt juni 2004 Formaður í Norsk Handikap Forbund 3 Álit um endurvenjing Definitiónin av endurmenning í Danmark99, Endurmenning er ein samstarvs-prosess millum ein borgara, tey avvarðandi og fakfólk. Endamálið er, at borgarin, sum er í vanda fyri at fáa stórar avmarkingar fyri evnum sínum at virka í lívinum, tað veri seg likamliga, sálarliga ella sosialt, fær eitt sjálvstøðugt og innihaldsríkt lív. Endurmenning er grundað á borgarans samlaðu støðu í tilveruni, og avgerðir um viðgerð fevna um samskipað og samanhangandi avrik, ið eru grundað á vitan. Tað er av alstórum týdningi, at tær báðar definitiónirnar, sum standa omanfyri, eisini verða havdar í huga. At endurmenning er ein hugsunarháttur at síggja menniskjað sum eina heild, við útgangsstøði í tilfeinginum hjá tí einkulta menniskjanum. Tað er avgerandi, tá vit tosa um endurmenning, at vit eru greið yvir, at endurmenning er at geva sjúklingum, sum hava tørv á tí javnstøðu og rættindi, at tey fáa møguleika fyri at vera borgarar í Føroyum á jøvnum føti við onnur, við rættindum at liva og skyldu at virka. At síggja menniskjað sum eitt tilfeingi, meira enn at finna rætta viðgerðartilboðið til borgaran, er ein spurningur um hugburð. Soleiðis tekur definitiónin støði í einari endurmenning, sum er heildarorienterað og við støði í borgaranum, har dentur verður lagdur á møguleikar og tilfeingið hjá einstaka borgaranum. Endurmenning er ein tvørgangandi háttur, sum savnar ymisk tiltøk í mun til at stuðla borgarum við førleikatarni at afturvinna og/ ella halda viðlíka sín førleika. Eitt endurmenningartiltak tekur støði í málsetningi og tørvi hjá tí einstaka og ikki í sjúkubólkum. Tørvurin hjá tí einstaka er ymiskur, og kann loysnin vera eins ymisk. Arbeitt verður við endurmenning innan heilsuverkið, almannaverkið, skúlaverkið og vinnulívið, og tað er av avgerandi týdningi, at arbeitt verður saman tvørtur um verk og stovnar. Endurmenningarprossesin er eyðkend av hesum: o Gerandislívið hjá borgaranum er í fokus, t.vs.. persónligir aktivitetir og luttøka í samfelagslívinum o Tiltøk krevja luttøku av borgaranum (t.d. viðgerð, venjing, ábøtur) og eru eisini ætlað umhvørvinum hjá borgaranum (t.d. atkomu, sosialumhvørvi, almennan hugburð) o Arbeitt verður við støði í borgaranum og hansara avgerðum í samráð við fakfólk. o Arbeitt verður við støði í einkulta borgaranum. o Arbeitt verður við einari heildarmynd, har kropsliga, sálarliga og sosiala støðan eru partar, tá loysnir verða framdar o Innihald og tíðarætlan verða samskipað (rætta átak til røttu tíð) o Arbeitt verður í toymi, har borgarin er miðdepil o Ætlan verður gjørd við ávísum máli og tíðarætlan o Starvsfólkini eru ágrýtin, smidlig og menningarætlað, við góðskustýring, eftirmeting og viðmæli. o Starvsfólkini hava góða dygd og eru vitunargrundað. o Prosessin er bæði um sjúku og fyribyrging100. Endurmenningargongdin rúmar tí bæði fyribyrgjan, viðgerð og heilsufremjan. Endurmenning ger borgaran virknan og ábyrgdarfullan við hjálp frá ymiskum fakfólkum. Soleiðis verða læknar, psykologar, sosialpædagogar, sosialráðgevarar sjúkrarøktarfrøðingar, heilsuatstøðingar, ergoterapeutar, fysioterapeutar, diætistar við fleiri tengdir at endurmenningargongdini, alt eftir tørvi og møguleika hjá einkulta borgaranum. Í øllum sjúklingagongdum verður partvíst tosað um eitt sjónarmið, sum tekur støði í sjúku og sjúkueyðkenni, og eitt sjónarmið, sum tekur støði í støðuni hjá sjúklinginum í samfelagnum. Tað sjónarmið, sum tekur støði í sjúku og sjúkueyðkenni, krevur biomedicinska viðgerð og røkt. Tá støði 99 100 Rehabilitering i Danmark- hvidbog om rehabiliteringsbegrebet, Marselisborgcentret 2004 www.kroniker.dk 4 Álit um endurvenjing verður tikið í støðuni hjá sjúklinginum og lutur hansara í samfelagnum, sum er at liva við førleikatarni, inniheldur tað ymisk endurmenningar tiltøk grundað á sálar-, sosialar-, námsfrøðiligar-, vinnulig- og tøknilig tiltøk. Flestu fakbólkar hava tørv á at vita um upprunastøðini og tiltøkini sum verða sett í verk. Fáir fakbólkar fáa í teirra grundútbúgving førleika til hesa vitan. Hesin hugburður stuðlar undir tørvinum fyri tvørfakligum samstarvi og førleikamenning. 5 Álit um endurvenjing Fylgiskriv 4 International Classification of Funktion Fatanin av førleika, sum tað verður lýst í International Classification of Funktion (ICF)101, hevur sítt støði í eini bio-psyko-sosialari tulking av heilsu og sjúku, mótsett eini læknafrøðiligari tulking. Tann bio-psyko-sosiala tulkingin hevur verið grundarlagið undir altjóða flokking av førleika. Hugtaksgrindin hjá ICF um førleika er eitt úrslit av fyrimyndarreglunum hjá WHO, har sjúka, missur og at resta í, áður var stýrandi fyri hugsunarháttin um førleika. Hugtaksgrindin hjá ICF er í løtuni besta altjóða boð uppá, hvat fakfólk og borgarar eru samd um: At førleikastøði er eitt fjøltáttað mál, sum skal skiljast á ein drívandi hátt í einum samanhangi millum likamsvirki, virksemi, og luttøku.102 Hesin samanhangur er treytaður av umhvørvi og sermerki hjá borgaranum og orðar samlaðan førleika hjá honum. Kropsvirki er t.d. eitt brotið bein, virksemi er t.d. at kunna ganga, og luttøka er t.d. at greiða eitt arbeiði væl. Fólk við førleikatarni sum ikki megna gerandisdagin aftaná ólukku ella bráðsjúku, kunnu oftast við egnari megi vinna aftur førleika, um tey verða hjálpt við dagpengum, viðgerð og heimahjálp. Ein hvør støða krevur tó, at tann professionelli saman við fólkinum metir um, hvønn tørv talan er um og í hvussu stóran mun. Í samfelagsligum samanhangi er ikki nokk bert at hyggja eftir, hvørjar tænastur samfelagið kann bjóða borgarum við førleikatarni, so sum fíggjarligari kompensatión, endurvenjing o.s.fr. Tað er eisini umráðandi, at hyggja at teim treytum og møguleikum, sum borgarin við førleikatarni hevur fyri at liva eitt vanligt lív sum aðrir borgarar, t.d. fáa útbúgving og fara til arbeiðis. Her hava lógarverkið og yvirornaðar ætlanir ofta stóran týdning fyri borgarar við førleikatarni. T.d. kann nevnast ST fyrimyndarreglur og Handikapp konvenssiónin, sum hevur til endamáls at tryggja fólki við førleikatarni javnrættindi. Myndin vísir samanspælið millum lutirnar í ICF. Kropsfunktiónir og Anatomi, gerandis aktivitetir, og luttøka í gerandisdegnum. 101 102 ICF( intenatinal Classification of Funktion) er WHO's nýggja internationala klassifikatión av førleikastøði Århus Amt:Rehabilitering, Redegørelse om fremtidens rehabilitering i Århus amt. Juni 2004 s 24 6 Álit um endurvenjing Evidens Talið av vísindaligum kanningum innan endurvenjing eru alsamt vaksandi. Ein kanning frá 1998 vísir, at 56 uttanroyndar kanningar103 vóru gjørdar, sum umfataðu 1.200 kanningar. Fleiri kanningar eru gjørdar síðani. Áðrenn 1992 vóru bert 7 uttanroyndar kanningar almanna kunngjørdar. Ein bretsk kanning frá 1998 vísti m.a.: o At haldgóður evidensur er fyri endurvenjing og at vitanin innan økið økist stórliga í løtuni o At sterkur evidensur er fyri gagn av endurvenjing av apopleksi og hjarta- og æðrasjúkur, og framhaldandi gagn innan fyri flestu sjúkuøkini Prógvað er at kropslig venjing gevur úrslit, serliga fyri sjúklingar við varandi sjúkum: "Fysisk aktivitet- en håndbog om forebyggelse" 104, vísir úrslit av fysiskum aktiviteti innan 27 ymisk sjúkuøki. Serlig haldgóð vissa er fyri, at rørsla er eins umráðandi sum kostur og medisin í sambandi við hesar sjúkur: Iskæmiskarhjartasjúka, hjartasvigt (hjartaslysni), diabetes typa 2, insulinresistens, hypertensio arterialis og claudicatio intermitens. Aðrir sjúkubólkar, ið eisini hava haldgóða vissu fyri, at kropslig rørsla er góð eru t.d.: Dyslipidæmi, fibromyalgi, KOL, slitgikt, beinbroyskni, apopleksi, liðagikt. Evidensur fyri endurvenjing heima: Endurvenjing, serliga av apopleksi sjúklingum, sum verða vandir heima, hevur góða effekt105. Danska heilsustýrið hevur gjørt eina rapport um, at heimavenjing: " Hjemmetræning af patienter med hjerneblødning - en billigere og effektiv genoptræning ( 2005). Rapportin vísir á, at venjing í heiminum er eitt gott alternativ til endurvenjing á sjúkrahúsi og fyri sjúklingar við apopleksi. Bæði fyri sjúklingin og eisini samfelagsfíggjarliga. Mett verður her, at umleið helvtin av sjúklingunum við apopleksi koma at hava gagn av heimavenjing. Hetta er at tey verða styttri innløgd á sjúkrahúsi, og klára seg betur heima. Fjølfakligt og tvørfakligt samstarv. Ein fyritreyt fyri at endurvenjing skal virka og vera munadygg er, at starvsfólk, sum eru um sjúklingin, hava tætt tvørfakligt samstarv. Samstarv verður lýst á ymiskan hátt. Fjølfakligir og tvørfakligir samstarvsháttir verða oftast nýttir, tá talan er um meira kompliserað heilsuforhold, tá førleikamissurin er stórur, ella tá fleiri partar verða tiknir við sum við endurvenjing. Her hevur samskipan stóran týdning og tann monofakligi samstarvshátturin er oftast ikki nøktandi. 103 104 Randomiseret undersøgelse Fysisk aktivitet- en håndbog om forebyggelse og behandling, Sundhedsstyrelsen 2005, www.sst.dk 105 Sst. " Hjemmetræning af patienter med hjerneblødning - en billigere og effektiv genoptræning ( 2005), Apopleksitræning i hjemmet, Tønder sygehus, Projekt í Brædstrup Fredericia, Kolding 7 Álit um endurvenjing Fjølfakligt og tvørfakligt eru tey mest nýttu orðini fyri ensku orðini multidisiplinary og interdisciplinary collaboration. Báðir samstarvsháttirnir eru oftast organiseraðir í toymi og eru ymiskir soleiðis: Øki Spurningur Endamál Fjølfakligt samstarv Lutfalsliga avmarkað og klárt skilgreinað Hvør fakbólkur hevur síni endamál fyri innsats, fólk við førleikatarni verða ikki tikin við til gerð av endamáli Kann lutast sundur í einstakar uppgávur, sum hereftir kunnu deilast og loysast hvør sær Einstakar partuppgávur krevja ymiskar førleikar/ heimildir. Førleiki / heimild beinleiðis til partuppgávu. Formel heimild er umráðandi Uppgávur Førleiki/ Heimild Leiklut Klárt defineraðar Knýttar at avmarkaðum uppgávum Toymisluttakarar nýta sítt egna fakmál Regluligar, javnar, óvikandi Mál Mannagongdir og arbeiðsøki Samskipan Endurmeting røkkan av máli av Hierakisk, relaterað førleika/heimildarstøði Nýta førleika frá øðrum fakbólkum Hvør fakbólkur sær til Tvørfakligt samstarv Kompleks og uttan gjøgnumskygni Nýta felags mál, fólk við førleikatarni verða tikin við Samansettar einkultuppgávur, sum virka á hvørja aðra og ikki kunnu loysast sundur Ymiskur førleiki týdningarmikil fyri at náa einari breiðari metan, ofta førleikar, sum umskarast. Heildin í miðdepil, samanhang, dynamik. Umráðandi við ítøkiligari heimild Smidligar førleikar sum umskarast Felags mál neyðugt Fjølbroyttar, smidligar og tilætlað einstøku uppgávuni Flatan struktur í mun til at hava sama virði Nýta ikki førleikar frá øðrum fakbólkum Evaluering av felags málsetningi.106 106 KIA- beskrivelse af tværfaglig rehabiliteringsindsats samt dokumentation af effekt og omkostninger, Syddansk universitet, arbejdsmiljøinstituttet, Vejle Amt 8 Álit um endurvenjing Fylgiskriv 5 Talva yvir tilboðini, sum eru innan geriatriska økið, sum tær vóru januar 2007. Fysiot. Ergot. Ítriv/ Svimjihyl Økisterapi Dagtilhald Lágargarð + + +/+ Røktarh. Tórsh Tjarnargarð + +/+ Tórshavn Vitjunart. Ellisheimið og +/Vallalíð Tórsh Heimatænastan +/+ + Suðurstreymoy Íalt Tórshavn 2 1 4/3 0 1 Runavíkar + + +/+ + Røktarheim Heimatænastan +/Eysturoy Íalt Eysturoy 1 1 2/1 1 0 Norðoya+ + +/+ Røktarh. Norðoyar Vistarheim Heimatænastan -/+ Norðoy Íalt Norðoyggjar 1 1 1/1 1 0 Røktarheimi + + +/+ Mørkini Heimatænastan Vágar VestVágar/Norðstr Eiði manna Vágar + + +/+ Ellis-røktarh. Íalt Vágar/Norðstr 3 2 3/3 0 0 Heimatænastan +/+ Sandoy Íalt Sandoy 0 0 1/0 0 1 Heimatænastan + + + Suðuroy Suðuroyar + + + Ellis- og Røktarheim Íalt Suðuroy 1 1 1 2 1 Døgverðaútkoyring + (+) 2 + 1 + + 2 + Eiði 2 + 1 + (+) 2 9 Álit um endurvenjing Fylgiskriv 6 Núverandi tilboð til giktasjúk í Føroyum Tórshavn: 4 fysioterapeutiskar viðgerðarstovur. Eysturskúlin: Her eru serlig tilboð 3 ferðir um vikuna: Mikukvøld: Kvøldskúli, vatnið er 30 hitastig. Hóskvøld: Eldri fólk og fólk við ryggtrupuleikum, vatnið er 32 hitastig. Fríggjadag kl.16: Smábørn, vatnið er 32 hitastig. Argja Skúli: Vatnið er altíð 26 - 27 hitastig. Eingi serlig tilboð eru í hylinum á Argja Skúla. Skúlin á Trøðni: Vatnið er 34 - 36 hitastig. Hylurin verður einans brúktur til børnini á skúlanum, um ikki serlig viðurskifti gera seg galdandi. Landssjúkrahúsið: Hylurin verður ikki nýttur serliga nógv. Eftir at Serlækni í reumatologi steðgaði, verða bert fáir giktasjúklingar ávístir til viðgerð. Hylurin er til nýtslu fyri fólk úti frá mánadag - fríggjadag í tíðarskeiðinum kl. 13 - 15, men næstan ongin ger nýtslu av hesum. Svimjihøllin: Tað eru fýra hyljar. Hitin í tí stóra hylinum er 25 - 26 stig. Hitin í teimum smærru hyljunum er 29 - 30 hitastig. Talan er ikki um nøkur serlig tilboð. Norðoyggjar: Ein fysioterapeutisk viðgerðarstova er í Klaksvík. Kommunala svimjihøllin: Serligt tilboð við heitum vatni er eina ferð um vikuna. Klaksvíkar Sjúkrahús: Viðgerðarhylur har vatnið er 35 hitastig, sum er opin fyri øll eftir læknaávísing. Bert opin fyrrapartar. Umleið 150 fólk nýta hylin árliga. Fysioterapi og ergoterapi fáa annars: innlagdar sjúklingar (harav eisini giktasjúk), eftirviðgerð aftaná innlegging. Eisini viðgerð sum privatstarvandi fysioterapeutur ikki hevur møguleika at geva. Í nógv ár hevur Klaksvíkar Sjúkrahús havt eitt tilboð um intensiva terapi til Morbus Becterew sjúklingar. Viðgerðin varir í 14 dagar og tilboðið er 2 ferðir um árið. Henda møguleika nýta millum 20 - 30 sjúklingar árliga. Sum nakað nýtt er Serlækni í reumatologi á Klaksvíkar Sjúkrahúsi 5 - 6 ferðir um árið, 14 dagar hvørja ferð. Hann vikarierar fyri yvirlækna og viðger sjúklingar í sjúkrakassahøpi. Fimleikur og onnur rørslutilboð í kvøldskúlaregi. Eysturoyggin: 3 fysioterapeutiskar viðgerðarstovur. Ein í Fuglafirði, ein í Runavík og ein á Oyrabakka. Kommunalir svimjihyljar: 10 Álit um endurvenjing Í Fuglafirði, Leirvík, Gøtu, á Toftum og á Strondum er vatnið yvir 30 hitastig ein dag um vikuna og er tá tað er opið alment. Í Søldarfirði er vatnið 35 hitastig og har svimja brekað børn v. stuðlum og skúlabørn. Á Ellis og Røktarheiminum í Runavík er heittvatnshylur. Fimleikur og onnur rørslutilboð í kvøldskúlaregi. Norðurstreymoy: Tvær fysioterapeutiskar viðgerðarstovur eru, ein í Kollafirði og ein í Vestmanna. Kommunalir svimjihyljar: Í Kollafirði er vatnið yvir 30 hitastig og er hylurin opin fyri almenninginum fleiri kvøld um vikuna. Í Vestmanna er vatnið upp ímóti 30 hitastigum, og hylurin verður nógv brúktur. Í Kvívík er vatnið 28 -29 hitastig. Opið er fyri skúlanum og almenninginum. Kiropraktor er í Kollafirði: Fimleikur og onnur rørslutilboð í kvøldskúlaregi. Vágar: Ein fysioterapeutisk viðgerðarstova. Kommunalur svimjihylur í Sørvági. Vatnið er umleið 30 hitastig og hylurin verður brúktur til kvøldskúlan. Fimleikur og onnur rørslutilboð í kvøldskúlaregi. Suðuroy: Tvær fysioterapeutiskar viðgerðarstovur eru, ein á Tvøroyri og ein í Vági. Suðuroyar Sjúkrahús: Vatnið í hylinum er 34 - 35 hitastig. Mánadag - fríggjadag eru har hvønn dag giktasjúklingar. Harumframt er ein giktabólkur við 5-6 sjúklingum, ið fær viðgerð í 12 vikur, 1-2 ferðir um árið. Kvøldskúlin hevur tveir giktabólkar hóskvøld. Tvøroyrar Skúli: Hitin í vatninum er altíð 26 - 28 hitastig. Her eru eingi serlig tilboð. Vágs Skúli: Leygardag er vatnið 30 - 31 hitastig. Kl. 10 - 11 er hylurin bert opin fyri eldri fólk og fólk, ið vilja venja. Sandoy: Ein fysioterapeutisk viðgerðarstova, men ongin fysioterapeutur er í løtuni. Meginskúlin: Hylurin er opin frá páskum til heystferiuna. Mikukvøld er vatnið 31 hitastig. Her er ein ryggja/gikta bólkur, sum ein lærari undirvísir . Keldur: Tosa í telefon við avvarðandi fólk í kommununum. 11 Álit um endurvenjing Fylgiskriv 7 Endurvenjingarætlan úr Danmark Genoptræningsplan Genoptræning København Edith Rodesvej 4 2200 København N Henvisning til genoptræning i: Patient: Kommunalt regi Cpr.nr., navn, adresse, telefon : Hospitalsregi (specialiseret) Egentræning efter instruktion på hospital (der skal udfyldes genoptræningsplan, hvis borgeren modtager serviceydelser fra kommunen fx hjemmehjælp, hjemmesygepleje) Kontakt for yderligere information: Kontaktperson i Regionen: Kontaktperson i Kommunen: Genoptræning København Tlf.: 35 30 35 60 Fax: 35 30 39 54 Dato for kontakt til patient Indlæggelsesdato: Borgeren vil indenfor 5 hverdage blive kontaktet Udskrivningsdato: Evt. dato for ambulant kontrol på hospital, afdeling: Praktiserende læge: Navn, adresse, telefonnummer, fax. (udfyldes af kommunen) Aktions- og evt. bidiagnose(r): Oplysninger i relation til første indkaldelse: Transport Kørestol Afhentes på anden adresse end bopælsadresse SKRIV EVT. ADRESSE Tolk SKRIV EVT. SPROG Andet UDDYB HVILKE 12 Álit um endurvenjing Oplysninger om patientens funktionsevne før indlæggelse/sygdom: Krop/ aktivitet/ deltagelse samt sociale og fysiske omgivelser Indsats på hospital: F.eks. fysioterapi, ergoterapi, bandagist, neuropsykolog, diætist, operationsbeskrivelse, røntgenbeskrivelse kan evt. vedlægge bilag i form af epikrise og beskrivelser Oplysninger om patientens funktionsevne ved udskrivning: Krop/ aktivitet/ deltagelse samt sociale og fysiske omgivelser, evt. funktionsevnetests Oplysninger om patientens genoptræningsbehov ved udskrivningen Beskrivelser af begrænsninger i funktionsevnen som genoptræningen skal rette sig imod. Krop/ aktivitet/ deltagelse 13 Álit um endurvenjing Brug af mobilitetshjælpemidler: kørestol rollator stokke gangstativ Andet hjælpemiddel: Evt. andre bemærkninger Supplerende oplysninger om genoptræningsforløbet: Genoptræningsplanen er udarbejdet af: Navn, titel, dato Afdeling, tlf., fax, e-mail Patientens samtykke i forhold til at hospitalet må videregive oplysninger til Københavns Kommune Dato og navn ___________________________________________________________________________ 14 Álit um endurvenjing Vejledning til udfyldning af genoptræningsplan (Denne side sendes ikke til Genoptræning København) I henhold til Sundhedsaftalen mellem Region Hovedstaden og Københavns Kommune gældende pr.1.1.2007, skal kommunikation vedrørende patienter med genoptræningsbehov altid ske på grundlag af en genoptræningsplan. Til dette er WHO's ICF (International klassifikation af funktionsevne, funktionsevnenedsættelse og helbredstilstand) valgt som fælles terminologi. Den indeholder en begrebsramme til beskrivelse af funktionsevne og funktionsevnenedsættelse i relation til helbredstilstande og til de konsekvenser en helbredspåvirkning - uanset diagnosen - kan få for en persons funktionsevne. Definition af funktionsevne og funktionsevnenedsættelse: Funktionsevne er en overordnet term for kroppens funktioner og kroppens anatomi, samt evne til aktivitet og deltagelse. Termen angiver aspekter af samspillet mellem en person (med en given helbredstilstand) og personens kontekstuelle faktorer (omgivelsesfaktorer og personlige faktorer). Funktionsevnenedsættelse er en overordnet term for en persons funktionsevnenedsættelse på kropsniveau, aktivitetsbegrænsning og deltagelsesbegrænsning. Termen angiver de negative aspekter af samspillet mellem en person (med en given helbredstilstand) og personens kontekstuelle faktorer (omgivelsesfaktorer og personlige faktorer). TJEKLISTE til KROPPENS FUNKTIONER OG ANATOMI Kroppens funktioner er de fysiologiske funktioner i kroppens systemer inklusiv mentale funktioner. "Krop" refererer til hele den menneskelige organisme og omfatter således også hjernen. Derfor hører mentale (og psykologiske) funktioner til kropsfunktionerne. Kroppens anatomi er kroppens forskellige dele som organer, lemmer og enkeltdele af disse. TJEKLISTE til AKTIVTETER Aktivitet er en persons udførelse af en opgave eller en handling. Termen repræsenterer funktionsevne på individniveau. Udførelse angiver, hvad en person gør eller udfører i sine daglige omgivelser. Inklusiv assistance i form af hjælpemidler, boligændringer og assistance ved hjælpeperson, f.eks. hjemmepleje eller anden hjælper. TJEKLISTE til DELTAGELSE Deltagelse er en persons involvering i dagliglivet. Termen repræsenterer funktionsevne på samfundsniveau. Mentale funktioner Sanser og smerte Stemme og tale Kardiovaskulære, hæmatologiske, immunologiske og respiratoriske funktioner fordøjelse, stofskifte og hormonelle funktioner Kønsorganer, urinveje og forplantning Bevægeapparatet Huden og tilhørende strukturers funktioner Læring og anvendelse af viden Almindelige opgaver og krav Kommunikation Bevægelse og færden Omsorg for sig selv Husførelse Vigtige livsområder Læring og anvendelse af viden i forhold til andre Almindelige opgaver og krav Kommunikation Bevægelse og færden Interpersonelt samspil og kontakt Vigtige livsområder Samfundsliv, socialt liv og medborgerskab Bemærkninger til enkelte punkter i genoptræningsplanen Oplysninger om patientens funktionsevne før sygdom, ved udskrivning og genoptræningsbehov ved udskrivningen (beskriv i stikordsform og prosa specifikt i forhold til sygdommen og det som skal genoptrænes). Beskrivelse af kropsdimension, aktivitet og deltagelse samt fysiske og sociale omgivelser i ét samlet hele. Fysiske og sociale omgivelser skal ses i relation til aktivitet og deltagelse. Fokus skal være på personens ressourcer og begrænsninger. Genoptræningsplanens vej: 1. Ved udskrivning/afslutning på hospital gives kopi af genoptræningsplan til patienten. Desuden sendes efter samtykke fra patienten en kopi til den kommune, ambulatorium m.v. som skal udføre genoptræningen. 2. Egen læge tilsendes ligeledes efter samtykke en kopi. Original opbevares i journal. Kodning sker efter lokal aftale. 3. Hvis der er udført funktionsevnemålinger medsendes relevante resultater til de, som skal udføre den videre genoptræning. 15 Álit um endurvenjing Fylgiskriv 8 Giktaskúlar Bólkurin mælir eisini til, at giktaskúlar verða settir á stovn á øllum 3 sjúkrahúsunum, har sjúklingarnir verða bólkaðir í mun til hvat slag av gikt, teir hava. Arbeiðsbólkurin mælir til, at giktbólkarnir í høvuðsheitum verða bólkaðir eftir teimum høvuðsbólkunum, ið eru fyri giktasjúkur, nevniliga inflammatoriskar og degenerativar giktasjúkur. Tá ið tað viðvíkur inflammatoriskum giktasjúkum, mælir arbeiðsbólkurin til, at tað um árið verða 2 bólkar á Landssjúkrahúsinum, 1 bólkur á Klaksvíkar Sjúkrahúsi og 1 bólkur á Suðuroyar Sjúkrahúsi. Tá ið tað viðvíkur degenerativum giktasjúkum, sum t.d. slitgikt, verður samstundis mælt til, at tað árliga verða 5 bólkar á Landssjúkrahúsinum, 3 bólkar á Klaksvíkar Sjúkrahúsi og 2 bólkar á Suðuroyar Sjúkrahúsi. Talan verður um 20 tíma undirvísing fyri hvønn bólk, har hvør tími verður mettur at kosta 300 kr. Hvør bólkur fer sostatt at kosta 6000 kr. Giktaskúli - Landssjúkrahúsið: 2 bólkar við inflammatoriskum giktasjúkum 12.000 kr. 5 bólkar við degenerativum giktasjúkum 30.000 kr. Tilsamans 42.000 kr. Giktaskúli - Klaksvíkar Sjúkrahús: 1 bólkar við inflammatoriskum giktasjúkum 6.000 kr. 3 bólkar við degenerativum giktasjúkum 18.000 kr. Tilsamans 24.000 kr. Giktaskúli - Suðuroyar Sjúkrahús: 1 bólkur við inflammatoriskum giktasjúkum 6.000 kr. 2 bólkar við degenerativum giktasjúkum 12.000 kr. Tilsamans 18.000 kr. 16 ROY FØ LAN SSTÝRI D A ALTERNATIV BÚSTAÐARBYGGING ISBN 99918-970-0-3 9 789991 897004 Familju- og heilsumálaráðið & Fíggjarmálaráðið Apríl 2003 ROY FØ SSTÝRI D A LAN Alternativ bústaðarbygging Familju- og heilsumálaráðið & Fíggjarmálaráðið Apríl 2003 2 Alternativ bústaðarbygging Alternativ bústaðarbygging 3 Fororð Í juli mánaði 2002 avgjørdu landsstýrismenninir í fíggjarmálum og familjuog heilsumálum at seta ein arbeiðsbólk mannaðan við embætisfólkum at gera eina frágreiðing um alternativa bústaðarbygging. Arbeisbólkurin varð formelt skipaður í oktober mánaði og samstundis varð avgjørt, at frágreiðingin skuldi latast Løgtinginum til aðalorðaskiftis í byrjanini av februar 2003. Arbeiðssetningurin, sum varð latin bólkinum tann 5. november 2002, var rættiliga umfatandi, og tí mátti arbeiðsbólkurin frá byrjan gera eina raðfesting av arbeiðinum, um nakar møguleiki skuldi vera at fáa frágreiðingina lidna til ásettu tíðarfreistina. Hóast arbeitt hevur verið miðvíst, hava aðrar skyldur í dagliga arbeiðinum hjá embætisfólkunum, sum mannaðu bólkin, elvt til, at arbeiðið við frágreiðingini hevur vart tveir mánaðir longri enn upprunaliga ætlað. Í alt hevur arbeiðsbólkurin havt 16 fundir. Arbeitt hevur verið við tøttum samskifti millum aðalráðini, og úrslitið er ein frágreiðing, sum Fíggjarmálaráðið og Familju- og heilsumálaráðið taka fult undir við. Vónandi kann henda frágreiðing skapa grundarlag fyri einum mennandi kjaki, sum kann føra til eina breiða politiska semju um at seta skjøtil á alternativa bústaðarbygging í Føroyum. Í arbeiðsbólkinum hava sitið: Ronnie Thomassen, fulltrúi, Familju- og heilsumálaráðið, formaður Jóanis Erik Køtlum, ráðgevi, Familju- og heilsumálaráðið Niels Juel Arge, fulltrúi, Fíggjarmálaráðið1 Mortan Simonsen, ráðgevi, Fíggjarmálaráðið Hallbjørg Hansen, deildarstjóri, Toll- og Skattstova Føroya Alternativ bústaðarbygging (c) 2003, Familju- og heilsumálaráðið & Fíggjarmálaráðið Umbróting, repro, prent og hefting: Hestprent. Tórshavn, apríl 2003 ISBN 99918-970-0-3 1 Fór úr starvi í Fíggjarmálaráðnum tann 31. desember 2002, men helt kortini fram í arbeiðsbólkinum. 4 Alternativ bústaðarbygging Alternativ bústaðarbygging 5 Innihald Fororð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kap. 1 Inngangur og høvuðsniðurstøður . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1 Høvuðsniðurstøður . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.1 Høvuðsniðurstøða 1 - allýsing av alternativum bústøðum 1.1.2 Høvuðsniðurstøða 2 - endurskipan av Húsalánsgrunninum og Íbúðagrunninum . . . . . . . . . . . . . 1.1.3 Høvuðsniðurstøða 3 - neyðug lóggáva . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.4 Høvuðsniðurstøða 4 - lániveitingar . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.5 Aðrar niðurstøður . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 Raðfestingar og avmarkingar í mun til arbeiðssetningin . . . . . . 8 9 9 10 10 Kap. 2 Lýsing av støðuni á føroyska bústaðarmarknaðinum . . . . 2.1 Bústaðarkanning hjá Gallup Føroyar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.1 Greining av ánaraviðurskiftum og bústaðarútreiðslum . . . 2.1.2 Bústaðartørvurin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.3 Ognarviðurskiftini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.4 Burturhugur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 Spurnarkanning av bústaðarmarknaðinum í størru kommununum 2.2.1 Eftirspurningurin eftir grundstykkjum . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2 Eftirspurningurin eftir leiguíbúðum . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3 Bústaðarkanning hjá Hagstovu Føroya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4 Uppgerð frá Føroya Sparikassa av gongdini á sethúsamarknaðinum 13 14 14 20 24 27 30 30 31 31 32 Kap. 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3 Búskaparlig stýringsamboð mótvegis bústaðarmarknaðinum Stuðul til ferðaútreiðslur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stuðul til rentuútreiðslur av lánum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Meirvirðisgjaldsfrítøka av lønum í sambandi við bygging og umvæling av egnum bústaði . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Húsalánsgrunnurin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bjálvingarstuðulslánsgrunnurin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Íbúðagrunnurin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rentustuðul til samansparing til sethúsabygging o.a. . . . . . . . . . Niðurstøða um verandi búskaparligu stýringsamboðini . . . . . . . 7 8 8 37 37 38 38 39 40 40 40 40 Kap. 4 Allýsing av hugtakinum "alternativir bústaðir" . . . . . . . . 41 Kap. 5 Almenni leikluturin í alternativu bústaðarbyggingini . . . 5. 1 Bústaðarpolitiskar royndir úr grannalondunum . . . . . . . . . . . . . 5.2 Føroyskur bústaðarpolitikkur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.1 Royndirnar við Húsalánsgrunninum . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.2 Royndirnar við Íbúðagrunninum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.3 Royndirnar við Bjálvingarstuðulslánsgrunninum . . . . . . . 43 43 45 45 47 48 6 Alternativ bústaðarbygging Inngangur og høvuðsniðurstøður 5.2.4 Royndirnar við rentustuðli til samansparing til sethúsabygging o.a. 48 5.3 Greining av lógargrundarlagnum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 5.4 Uppskot um bústaðarpolitiskar fyriskipanir . . . . . . . . . . . . . . . . 50 5.4.1 Húsalánsgrunnurin og Íbúðagrunnurin . . . . . . . . . . . . . . . 51 5.4.2 Framtíðar skipan av Bjálvingarstuðulslánsgrunninum . . . 53 Kap. 6 Skipan av alternativari bústaðarbygging . . . . . . . . . . . . . . 6.1 Lóggargrundarlagið fyri alternativar bústaðir . . . . . . . . . . . . . . . 6.2 Lániveitingar úr Húsalánsgrunninum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3 Sosial atlit í sambandi við alternativa bústaðarbygging . . . . . . . 6.4 Útbjóðingarreglur í sambandi við alternativa bústaðarbygging . 55 55 55 57 58 Kap. 7 MVG-broytingar og rentustuðulin . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fylgiskjal 1 Gallup kanningin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fylgiskjal 2 Yvirlit frá kommununum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 61 65 Kap. 1 7 Inngangur og høvuðsniðurstøður Endamálið við hesi frágreiðing er at skapa grundarlag fyri einum politiskum kjaki um alternativa bústaðarbygging og vísa á nakrar gongdar leiðir til at seta slíka bústaðarbygging í verk. Arbeiðssetningurin hjá arbeiðsbólkinum ljóðaði soleiðis: Arbeiðsbólkurin skal gera eina frágreiðing til aðalorðaskiftis um, hvussu alternativ íbúðarbygging kann fyriskipast. Frágreiðingin skal fevna um ítøkiligar tilráðingar til landsstýrismannin í familiu- og heilsumálum og landsstýrismannin í fíggjarmálum. Í frágreiðingini skulu m.a. hesi viðurskifti lýsast: 1. Frágreiðingin skal vera ein lýsing av verandi viðurskiftum, har greinað verður, hvørjir trupulleikar eru á bústaðarmarknaðinum, hvar trupulleikarnir á bústaðarmarknaðinum eru, og hvussu útlitini eru tey næstu árini. 2. Arbeiðsbólkurin skal gera eina greiða definitión av hugtakinum "alternativir bústaðir". 3. Greið model skulu finnast fyri, hvussu landsmyndugleikar og kommunur kunnu samstarva um alternativa íbúðarbygging. 4. Greiða skal finnast á, hvørji sosial atlit skulu takast í sambandi við alternativa íbúðarbygging. 5. Uppskot skulu gerast um, hvønn leiklut Húsalánsgrunnurin/Íbúðagrunnurin kunnu hava í alternativu íbúðarbyggingini. 6. Arbeiðsbólkurin skal gera eina meting av, hvørjir ánarahættir (sjálvognarstovnar, íbúðarlutafeløg o.s.fr.) eru teir frægastu, um almennur peningur verður nýttur í sambandi við alternativa íbúðarbygging. 7. Arbeiðsbólkurin skal gera eina meting av, hvørji árin møguligar broytingar í MVG-skipanini og rentustuðulsskipanini kunnu hava mótvegis alternativari íbúðarbygging. Eisini skal kannast, hvørjir aðrir fíggingarhættir ella - samansetingar kunnu hava somu ávirkan á byggikostnaðin, sum tær møguligu broytingarnar í MVG- og rentustuðulslógunum kunnu fáa. 8. Greiða skal finnast á, hvørji búskaparlig stýringsamboð landsmyndugleikarnir nú hava - og framyvir eiga at hava - mótvegis bústaðarmarknaðinum. 9. Greiða skal finnast á, hvørjar útboðsreglur skulu vera galdandi fyri privatar entreprenørar, sum vilja byggja alternativar bústaðir. Umframt tey omanfyri nevndu punktini stendur tað arbeiðsbólkinum frítt at taka onnur viðurskifti, ið bólkurin heldur hava týdning, til viðgerar. 8 Alternativ bústaðarbygging Hetta er ein umfatandi arbeiðssetningur, sum tað hevði tikið nógvar mánaðar afturat at lýst til fulnar. Arbeiðsbólkinum hevur áligið at gera eina frágreiðing, sum skal latast Løgtinginum til aðalorðaskiftis á vári 2003. Tí hevur verið neyðugt at gjørt ávísar raðfestingar millum tey einstøku punktini í arbeiðssetninginum. 1.1 Høvuðsniðurstøður Frágreiðingin sýnir, at ein stórur meiriluti av føroyingum ynskir at búgva í egnum bústaði. Um fólk kunnu velja, vilja næstan 90% búgva í egnum bústaði, meðan einans umleið 10% eru áhugað í leigubústøðum. Hesi tølini eru nakað átøk teimum á tí norska bústaðarmarknaðinum, har umleið 80% av fólkinum eiga bústaðin, tey búgva í. Høvuðsniðurstøðurnar hjá arbeiðsbólkinum eru býttar upp í fimm partar: 1. Allýsing av alternativum bústøðum. 2. Greining av, hvussu Húsalánsgrunnurin kann gerast almenna amboðið til at íverkseta alternativa bústaðarbygging. 3. Uppskot til, hvørjar ásetingar skulu gerast í eini komandi lóg um alternativa bústaðarbygging. 4. Fíggingarmøguleikar av alternativari bústaðarbygging. 5. Aðrar niðurstøður. 1.1.1 Høvuðsniðurstøða 1 - allýsing av alternativum bústøðum Alternativir bústaðir eru defineraðir á henda hátt: o Alternativir bústaðir eru allir bústaðarhættir, har fólk eiga minni enn 49%, men meira enn 5% av lutaíbúðafelagnum, ið eigur búðastaðin, har tey búgva. Ongin lutaeigari kann eiga meira enn ein lut í lutaíbúðafelagnum. o Sum alternativir bústaðir kunnu roknast eigaraíbúðir minni enn 90 m2, men størri enn 45 m2, har í minsta lagi 5 íbúðir eru í sama bygningi. o Sum alternativir bústaðir kunnu roknast leiguíbúðir minni enn 90 m2, men størri enn 45 m2, har í minsta lagi 5 íbúðir eru í sama bygningi. o Í bygdum við einum íbúgvaratali undir 250 fólkum kunnu sum alternativir bústaðir eisini roknast samanbygdir bústaðir minni enn 90 m2, men størri enn 45 m2, har í minsta lagi 2 bústaðir eru samanbygdir. Inngangur og høvuðsniðurstøður 9 lógin verður samtykt í komandi tingsetu. Nýggi grunnurin verður skipaður eftir einum av hesum 3 møguleikunum: o Alment partafelag o Vinnurekandi grunnur o Landsstovnur uttanfyri fíggjarlógina Spurningurin er viðgjørdur í kapittul 5. 1.1.3 Høvuðsniðurstøða 3 - neyðug lóggáva Gjørd verður ein lóg um alternativar bústaðir og miðað verður ímóti, at lógin verður samtykt í komandi tingsetu. Lógin skal m.a. innihalda hesar ásetingarnar: a) Nærri reglugerðir fyri lutaíbúðafeløg (dk: "andelsboliger"). b) Áseta leiklutin hjá kommununum í sambandi við alternativa bústaðarbygging. c) Áseta, at nærri reglur um bygginormar fyri alternativa bústaðarbygging verða gjørdar í kunngerð. Spurningurin er viðgjørdur í kapittul 6. 1.1.4 Høvuðsniðurstøða 4 - lániveitingar Í reglugerðini fyri endurskipaða Húsalánsgrunnin, ella í lógini um alternativa bústaðarbygging, verður ásett, hvørji sløg av lánum grunnurin kann veita. Hesi eru: a) Lán til alternativa bústaðarbygging (lágt rentað og afturgjaldstíð yvir 40 ár). b) Serlig ískoytislán til fólk við láginntøkum (eitt inntøkuhámark hjá húskinum skal ásetast). Lánini skulu svara til lánitypu a). c) Serlig lán til bygging av bústøðum til fólk við serligum tørvi til bústaðin, sum skulu svara til lánitypu a). Hesi lán mugu ikki fara upp um 50% av samlaða byggikostnaðinum. Spurningurin er viðgjørdur í kapittul 4. Verður politisk avgerð tikin um, at Húsalánsgrunnurin kann veita heildarfígging til sethús, mælir arbeiðsbólkurin til, at hesi lán verða bólkað í tveir høvuðsbólkar: 1. Lán til bústaðir eldri enn 5 ár (vanlig annuitetslán). 2. Lán til bústaðir yngri enn 5 ár (í minsta lagi 1% yvir rentuna á lánislagi 1). 1.1.2 Høvuðsniðurstøða 2 - endurskipan av Húsalánsgrunninum og Íbúðagrunninum Húsalánsgrunnurin og Íbúðagrunnurin verða tað almenna bústaðarpolitiska amboðið. Grunnarnir verða lagdir saman við lóg og miðað verður ímóti, at Orsøkin til, at mælt verður til at skipa lánini á henda hátt, er, at strembað verður ímóti, at vinningurin av útlánunum hjá Húsalánsgrunninum til vanlig sethús v.m. fyrst og fremst verður nýttur at læna út til alternativa bústaðarbygging. 10 Alternativ bústaðarbygging Spurningurin er viðgjørdur í kapittul 6. 1.1.5 Aðrar niðurstøður Afturat høvuðsniðurstøðunum hevur arbeiðsbólkurin viðgjørt og tikið støðu til aðrar spurningar. Mælt verður til, at endurskipaði Húsalánsgrunnurin einans verður ein lánistovnur, sum veitir lán í tráð við høvuðsniðurstøðu 4. Harvið slepst undan samantvinning av áhugamálum við, at sami stovnur bæði er eigari og lániveitari til alternativa bústaðarbygging. Hetta er nærri viðgjørt í kapittul 6. Mælt verður til, at dentur verður lagdur á at veita lagaliga fígging til alternativa bústaðarbygging í staðin fyri at gera fleiri undantøk í MVGlóggávuni ella broytingar í rentustuðulslógini. Útrokningar hjá arbeiðsbólkinum hava víst, at lagaligar lániveitingar kunnu lætta eins nógv um kostnaðarstigið á alternativari bústaðarbygging sum MVG-undantøk og rentustuðul. Harumframt eru slíkar serligar lániveitingar munandi bíligari fyri landskassan, enn fleiri MVG-undantøk og øktur rentustuðul høvdu verið. Spurningurin er viðgjørdur í kapittul 7. 1.2 Raðfestingar og avmarkingar í mun til arbeiðssetningin Sum meginreglu hevur arbeiðsbólkurin valt at avmarka hugtakið "alternativir bústaðir" til ikki at umfata bústaðir til fólk við serligum tørvi. Hesi kunnu vera eldri fólk, fólk við likamligum breki, ella fólk við sálarligum breki, sum seta serstøk krøv til bústaðarumstøðurnar. Serligur bústaðartørvur merkir, at tørvur er á serligum fyriskipanum, sum almannaverkið hevur til uppgáva at loysa. Við álitinum um eldraøkið, sum Eldrabólkurin lat úr hondum í fjør, er skøtil longu settur á at lýsa henda partin av tørvinum á bústaðarøkinum. Arbeiðsbólkurin heldur tað hava avgerandi týdning, at tað er almannaøkið, sum hevur ábyrgdina av sosialum fyriskipanum, og at tað tí ikki eigur at verða flutt yvir á íbúðarpolitiska økið. Hinvegin má ásannast, at ein ovurstórur tørvur er á bústøðum til fólk við serligum tørvi. Tí skjýtur arbeiðsbólkurin upp, at eitt serligt lánislag verður gjørt til slíkar bústaðir. Ásannandi, at almennu Føroyar hava eina skyldu mótvegis teim veiku samfelagsborgarunum, verður eitt loft sett á lánifíggingina av slíkum bústøðum. Hetta merkir, at tað framvegis er neyðugt við eini játtan á fíggjarlógini, meðan lániveitingin úr Húsalánsgrunninum kann vera upp til 50% av samlaða kostnaðinum. Eftir at hava havt fundir við Kommunusamskipan Føroya og Føroya Kommunufelag kom arbeiðsbólkurin til ta niðurstøðu, at best er at loysa tann partin av arbeiðssetninginum, sum snýr seg um samstarv millum landsmyndugleikar og kommunur, ígjøgnum politiskar samráðingar við Inngangur og høvuðsniðurstøður 11 kommunufeløgini. Tí helt Arbeiðsbólkurin ikki, at tað var rætt at taka henda partin við í frágreiðingina, tí slíkar samráðingar eiga at vera knýttar at lóggávuprosessini, sum kemur aftaná aðalorðaskiftið. Mælt verður tí til, at landsstýrið tekur upp samráðingar við kommunufeløgini til tess at finna tey samstarvsmodellini ímillum land og kommunur, sum eru umrødd í pkt. 3 í arbeiðssetninginum. Á sama hátt er arbeiðsbólkurin ikki farin í dýpdina við spurninginum um útboðsreglur fyri alternativa bústaðarbygging. Hildið hevur ikki verið neyðugt at gera serligar útboðsreglur í hesum sambandi. Heldur eigur dentur at vera lagdur á at tryggja góðskuna á byggingini við, at gjørd verður ein kunngerð um bygginormar í tilknýti til lógina um alternativa bústaðarbygging, ið tilmæld er í parti 1.1.3. Verandi lisitatiónslóg er ikki nøkur forðing fyri eini tílíkari kunngerð. Arbeiðsbólkurin hevur somuleiðis kent seg noyddan til at viðurkenna, at tað ikki hevur verið møguligt at viðgjørt spurningin um sosial atlit í sambandi við alternativa bústaðarbygging út í æsir. Skuldi hetta verið gjørt, hevði tað ivaleyst longt um arbeiðið at gera hesa frágreiðing við umleið einum ári. Hinvegin er viðgerðin av spurninginum tikin inn í uppskotini um, hvørjar lániveitingar kunnu latast til alternativa bústaðarbygging. Serliga ískoytislánið, ið er umrøtt undir høvuðsniðurstøðu 4, er sostatt ein háttur at taka sosial atlit í hesum sambandi. Skotið verður upp, at hesi viðurskifti framhaldandi verða viðgjørd í sambandi við arbeiðið við lóggávuni um alternativa bústaðarbygging. 12 Alternativ bústaðarbygging Lýsing av støðuni á føroyska bústaðarmarknaðinum Kap. 2 13 Lýsing av støðuni á føroyska bústaðarmarknaðinum Hagtalstilfarið um føroysk bústaðarviðurskifti og føroyska bústaðarmarknaðin eru sera avmarkað. Ongi verulig hagtøl vera gjørd yvir, á hvønn hátt fólk búgva, og tað eru heldur ikki nøkur hagtøl yvir bústaðarútreiðslur hjá fólki. Seinastu trý árini eru fýra ymiskar bústaðarkanningar gjørdar2, sum á ymiskan hátt viðgera bústaðartørvin hjá ymiskum samfelagsbólkum. Eldraálitið hjá Tórshavnar kommunu vísti í høvuðsheitum á, at tørvur er á eldrabústøðum. Í tráð við hetta kann vísast á, at tá kommunan (í 80'unum) hevði ætlanir um at byggja eldaríbúðir á Skálatrøð, komu nógvir fyrispurningar frá eldri fólki um hesar. Kanningin av framtíðartørvi á eldrabústøðum hjá Húsalánsgrunninum vísti somuleiðis, at tørvur er á eldrabústøðum, serliga í Suðurstreymoy. Ein niðurstøða í álitinum hjá Javna, um bústaðarviðurskifti hjá brekaðum var, at alt ov lítið verður gjørt fyri at útvega brekaðum bústaðir. Álit um eldraøkið frá einum arbeiðsbólki, ið settur varð av Almanna- og heilsumálastýrinum vísti m.a. á, at tørvurin á røktarheimsplássum og sambýlisplássum er stórur. Arbeiðsbólkurin metti, at úrslitini av hesum kanningum ikki vóru nóg góð at nýta sum grundarlag til eina samlaða meting av føroyska bústaðarmarknaðinum. Tí varð avgjørt at biða Gallup-Føroyar um at gera eina spurnarkanning, sum bæði varð ein støðumeting av bústaðarmarknaðinum og eisini kundi útgreina tørvin á bústaðarmarknaðinum munandi betri, enn tilfarið frá undanfarnu kanningum. Gallup-kanningin av bústaðarmarknaðinum fevnir nevniliga um allar føroyingar yvir 15 ár, og hetta er sostatt fyrstu ferð, at ein slík kanning er gjørd í Føroyum. Arbeiðsbólkurin hevur eisini sett teimum størstu kommununum í landinum ávísar spurningar um bústaðarmarknaðin á staðnum. Kommunurnar vórðu spurdar um longdina av bíðilistum til grundstykki, útstykkingarætlanir og teirra meting um bústaðarmarknaðin og leigumarknaðin í kommununi. Umframt svarini frá kommununum hevur arbeiðsbólkurin fingið hagtalstilfar frá Føroya Sparikassa um gongdina á sethúsaprísunum seinastu 20 árini. 2 1. Eldraálit hjá Tórshavnar kommunu (kanning í mars-apríl 1999), 2. Kanning av framtíðartørvi á eldrabústøðum (Húsalánsgrunnurin oktober 1999, spurnarkanning, eldri enn 55 ár) 3. Álit um bústaðarviðurskifti hjá brekaðum í Føroyum 2000 (Javni) og 4. Álit um eldraøkið 2002 (Eldrabólkurin). 14 Alternativ bústaðarbygging 2.1 Bústaðarkanning hjá Gallup Føroyar Gallup-kanningin av føroyska bústaðarmarknaðinum er gjørd sum ein vanlig spurnarkanning, ið varð framd í tveimum umførum, í desember 2002 og í januar 2003. Sum útgangsstøði skuldi ikki verið neyðugt við meira enn einari kanning, men arbeiðsbólkurin avgjørdi at biða um eina eyka "eftirlitskanning" fyri at tryggja eitt so gott hagtalsgrundarlag sum møguligt. Tað vísti seg ikki at vera stórvegis munur á úrslitunum av kanningunum. Tølini í kanningini skulu tó takast við tí fyrivarni, sum altíð má takast við spurnarkanningum av hesum slagi. T.d. kann vera trupult at gera niðurstøður í smáum økjum, har tilvildin kann hava stóra ávirkan á úrslitið. Í alt 1.054 persónar vórðu spurdir, og allir spurningarnir eru endurgivnir í fylgiskjali 1. 2.1.1 Greining av ánaraviðurskiftum og bústaðarútreiðslum Tann fyrsta talvan í Gallup-kanningini er ein yvirskipað lýsing av bústaðarviðurskiftunum, ið eru víst við grundarlagi í ánaraviðurskiftunum viðvíkjandi bústøðum. % 80 70 6 eg 8,5 nu % m Bú hú gv su i í m Mynd 1 Bústaðarviðurskifti hjá føroyingum 60 40 30 20 10 0 1 fo 8,1 re % ld B ru ú m gv 6, el i h 2% la ei fa m Bú m a gv ilju hjá ií 4, 4% le ig að Bú ar gv ií ií bú 1, le 5% ð ig a Bú ðu gv m 0, ií hú 5% eg su na Bú m ri gv í b iá úð 0, 3% le ig a An um na 0, ka el 2% ð m lis ar he Bú i im gv 0, i, i á 1 ("k % va s en B rda tov ni úg ri ni 0, nga vi íbú , sk 1% r" hjá ð v úl B er ke .m ah ú i ei gv kki nnin . m i i, á l fam gu ko æ i m st rlin lja) de g ild ah et eim c i, 50 Stabbamyndin sýnir heilt greitt at nógv tann størsti bólkurin av fólkinum (68,5%) eigir sín bústað, og at hesin er eini sethús, íroknað tvíhús og raðhús. Harumframt er tað ein óvæntaður stórur bólkur av fólki, ið býr Lýsing av støðuni á føroyska bústaðarmarknaðinum 15 heima hjá foreldrum ella familju, nevniliga 18%. Ein nærri greining av tølunum sýnir, at tey heimabúgvandi eru úr tí yngsta endanum av aldursbýtinum. Skal hesin parturin av kanningini tulkast meira, er svarið helst, at ungir føroyingar búgva heldur longri heima hjá foreldrunum, enn ung í grannalondum okkara. Talvan sýnir eisini, at tað einans eru umleið 10% av føroyingum, sum búgva til leigu. Hetta er nógv minni enn í grannalondunum. Verður hugt nærri at tølunum fyri leigubústaðir sæst, at parturin av teimum, sum búgva í leigaðari íbúð, er rættiliga ymiskur frá valdømi til valdømi. Í Suðurstreymoy svara 11%, at tey búgva í leigaðari íbúð, meðan tað í Eysturoyar valdømi einans eru 6%, sum siga seg búgva í leiguíbúðum. Í sambandi við greiningina av kanningini varð nevnt, at lága talið av teimum, ið siga seg búgva á leigaðum kamari, kundi vera ein feilkelda. Hetta verður ikki hildið at vera so, tí Gallup hevur eisini atgongd til øll fartelefonnummur í landinum. Tað eru fyri tað mesta ungfólk, ið búgva á leigaðum kamari, og hesi hava nærum øll fartelefon. Ein kend feilkelda í talvuni er lága talið av fólki, ið búgva á stovni v.m. Hesi hava ikki fartelefonir, og eru sostatt ikki tøk í kanningini. Hinvegin er ikki sannlíkt, at stórar flytingar eru burturúr bólkinum. Um fólk eru flutt á stovn, vera tey flestu búgvandi har restina av lívinum. Næsta myndin greinar tølini úr mynd 1 eitt sindur meira, við at samanbera bústaðarviðurskiftini við borgarligu støðuna hjá fólki. Orsakað av, at nógv tey flestu búgva í egnum húsum, eru hesir stabbarnir sjálvandi nógv størri enn allir hinir. Men hóast hesa heldur eintáttaðu myndina, eru tølini áhugaverd kortini. Stóra lutfallið av teimum, ið búgva í egnum húsum, er sjálvandi tann stabbin, ið fyrst fellur í eyguni á mynd 2. Tað eru tó ikki hesi tølini, sum eru mest áhugaverd í myndini, men heldur lutfallið millum borgarligu støðuna og aðrar bústaðarhættir enn egin hús. Verður hugt eftir stabbunum yvir bústaðarhættirnar hjá teimum, ið eru gift, svara hesir til tað, ið væntast kundi. Heili 91% búgva í egnum húsum, meðan restin ávíkavist býr í egnari íbúð ella til leigu í sethúsum ella í íbúð. Tey 2%, ið siga seg búgva hjá foreldrum ella familju, kunnu vera fólk, ið læna eini hús, ella sum eru inngift, men henda tulkingin er bert eitt kvalifiserað boð. Tølini viðvíkjandi bústaðarhættunum hjá fólki, sum liva saman uttan at vera gift, eru harímóti rættiliga áhugaverd. Hyggja vit at lutfallinum millum aldursbólkarnar, síggja vit, at 11% eru yvir 50 ár, 58% eru millum 30 og 50 ár, meðan 31% eru undir 30 ár. Men sæð í mun til fólk, ið eru gift, eru tað heili 33% færri, sum búgva í egnum sethúsum. Sostatt vísa tølini aftanfyri talvuna, at fólk, ið ikki eru gift, aftra seg við at seta búgv í egnum húsum, sæð í mun til tey, ið eru gift. Hyggja vit at tølunum fyri einkjufólk eru so gott sum øll eldri enn 50 ár. 16 Alternativ bústaðarbygging Lýsing av støðuni á føroyska bústaðarmarknaðinum 17 útreiðslum um mánaðin.3 Úrslitið er eitt sindur meira óvæntað enn í undanfarnu myndini. Leingi hevur verið hildið, at trýstið á bústaðarmarknaðin hevur við sær rættiliga høgar bústaðarútreiðslur. Men verður hugt at mynd 2 sæst greitt, at tað ikki eru øll, ið eru líka illa fyri. Mynd 2 Bústaður og borgarlig støða % 100 Mynd 3 Yvirlit yvir fastar bústaðarútreiðslur (rentur og avdráttir ella leiga) 80 % 30 60 25 40 20 20 15 10 0 Gift/ur Leigaðum kamari 0% Stovni, ellisheimi, vardari íbúð v.m. 0% Heima hjá foreldrum ella familju 2% Egnari íbúð 1% Egnum húsum 91% Leigaðari íbúð 2% Leigaðum húsum 4% Liva saman 1% Fráskild 0% Einkja/-maður 1% Ógift/ur 1% 5 0% 2% 1% 0% 12% 1% 58% 16% 12% 13% 2% 64% 11% 8% 3% 4% 88% 3% 0% 50% 1% 33% 9% 6% Her búgva heili 88% í egnum húsum, og hetta hongur væl saman við rákinum, at gift fólk helst vilja búgva í egnum húsum. Hinvegin eru tað heili 40% av einkjufólkunum, ið helst vilja búgva í einum minni bústaði við eini stødd ímillum 45-90 m2. Aldursbýtið á teimum ógiftu, ið spurd vórðu í kanningini, er nakað á leið tað, ið væntast kundi. 54% eru undir 30 ár, og 17% eru millum 30 og 39 ár. Tey seinastu 29% eru yvir 40 ár. Hetta aldursbýtið hongur væl saman við lutfallinum av bústaðarhættunum, har helvtin sigur seg búgva heima hjá foreldrum ella familju. Lutfallið av bústaðarhættunum hjá bólkinum av fráskildum minnir nakað um teimum, ið liva saman, og hesi tølini eru sum so ikki so óvæntað. Tó eru tað heili 13% av teimum fráskildu, sum siga seg búgva heima hjá foreldrum ella familju. Hetta kann tulkast sum eitt gott dømi um, at familjubondini framvegis eru sterk í Føroyum. Mynd 3 vísir, hvussu nógv fólk rindaðu í føstum brutto-bústaðar- 0 i Um 99 9 99 99 99 99 99 99 99 99 99 99 99 99 99 99 00 ra nk Ei ir 4 0-99 -1.9 -2.9 -3.9 -4.9 -5.9 -6.9 -7.9 -8.9 -9.9 0.9 1.9 2.9 3.9 4.9 5.0 i sva mánaðin d 0 0 0 0 0 0 -1 -1 -1 -1 -1 1 k 0 0 0 0 Un 5 .00 .00 .00 .00 .00 .00 .00 .00 .00 000 000 000 000 000 Yvir il ik 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0. 1. 2. 3. 4. v 1 1 1 1 i/ 1 k k it i Ve Stabbamyndin sýnir, at góð 36% av teimum spurdu í kanningini hava mánaðarligar bústaðarútreiðslur, ið eru niðanfyri 1.000 kr. um mánaðin. Hinvegin hava bert umleið 20% av teimum spurdu lutfallsliga høgar mánaðarligar bústaðarútreiðslur, ið eru 7.000 kr. og hægri. Hini umleið 40% liggja millum 1.000 og 7.000 kr. um mánaðin. Kanningin sýnir sostatt eina munandi spjaðing í bústaðarútreiðslunum, har meira enn 1/3 av teimum spurdu gjalda ógvuliga lítið, meðan umleið 1/5 hevur høgar útreiðslur. Restin liggur mitt ímillum. Tølini eru rættiliga óvæntað, og tí er tørvur á, at tey vera greinað nærri. Mynd 4 lýsir bústaðarútreiðslurnar í mun til aldursbólkar. Aldursbólkarnir verða greinaðir hvør sær á tann hátt, at hugt verður at lutfallinum av bústaðarútreiðslunum fyri hvønn bólkin. Eisini her skal gerast vart við, at talan er um brutto-bústaðarútreiðslur. 3 Brutto-bústaðarútreiðslur eru rentur og avdráttir (uttan at møguligur rentustuðul er drigin frá), ella húsaleiga. 18 Alternativ bústaðarbygging 19 Lýsing av støðuni á føroyska bústaðarmarknaðinum Mynd 4 Bústaðarútreiðslur býtt á aldursbólkar hava, búgva í húsum, har lániskuldin er niðurgoldin. Hesi fólk hava samstundis eitt høgt frívirði í bústøðum teirra, og harvið hava tey eina góða keypiorku, skuldu tey verið áhugað í at flutt í annan bústað. Samstundis vísa tølini, at størsta búskaparliga trýstið liggur á aldursbólkin millum 30 og 39 ár, har heili 12% hava fastar bústaðarútreiðslur yvir 10.000 kr. um mánaðin. Hetta eru uttan iva ungar familjur, ið júst hava sett búgv, og lítil ivi kann tí vera um, at hesar familjurnar eru lutfallsliga hart fyrispentar, samanborið við aðrar aldursbólkar. Næsta myndin greinar bústaðarútreiðslurnar enn meira við at samanbera tey ymisku valdømini í landinum. Hvørt valdømið verður roknað sum 100%, og tey verða síðani sundurgreinað í støðið á bústaðarútreiðslunum. % 80 70 60 50 40 30 Mynd 5 Bústaðarútreiðslur býtt á valdømi % 40 20 10 35 0 15-19 ár Einki 67% Undir 1.000 18% 1-2.999 6% 3-4.999 1% 5-6.999 0% 7-9.999 0% meira enn 10.000 1% Veit ikki 7% 20-29 ár 24% 6% 21% 14% 10% 9% 9% 7% 30-39 ár 7% 3% 12% 23% 19% 19% 12% 5% 40-49 ár 10% 5% 11% 19% 25% 24% 4% 2% 50-59 ár 20% 8% 17% 20% 11% 13% 5% 6% yvir 60 ár 47% 17% 16% 11% 2% 1% 2% 4% Ikki heilt óvæntað sýnir stabbamyndin, at 2/3 av teimum spurdu í aldursbólkinum millum 15 og 19 ongar fastar bústaðarútreiðslur hava. Orsøkin er uttan iva, at hetta eru ungfólk, ið búgva heima hjá foreldrunum. Meira óvæntað er kanska, at 1/4 í aldursbólkinum 20-29 ár heldur ikki hevur nakrar bústaðarútreiðslur. Hetta undirbyggir niðurstøðurnar til mynd 1 um, at føroyingar búgva longri heima hjá foreldrunum enn vanligt er í grannalondunum. Eitt annað sera áhugavert úrslit er úr hinum endanum av aldursbýtinum. Tølini vísa nevniliga, at knappliga helvtin av fólki yvir 60 ongar fastar bústaðarútreiðslur hava. Orsøkin er helst, at hesi fólk sita í húsum, har lánini eru útgoldin. Verður hugt meira gjølla eftir grundarlagnum undir kanningini kemur fram, at umleið 9% av teimum, ið eru spurd, eru í aldursbólkinum 15 til 19 ár, meðan umleið 23% eru í aldursbólkinum yvir 60 ár. Sostatt eru fólk yvir 60 ár lutfallsliga betur umboðaði í kanningini og hetta undirbyggir niðurstøðuna um, at ein meiriluti av teimum, ið ongar bústaðarútreiðslur 30 25 20 15 10 5 0 Eysturoy Einki 31% Undir 1.000 kr. um mán. 10% 1.000 - 2.999 13% 3.000 - 4.999 17% 5.000 - 6.999 13% 7.000 - 9.999 9% Yvir 10.000 4% Veit ikki / vil ikki svara 3% Norðoyggjar 22% Norður- Sandoy streymoy 32% 19% Suðuroy Vágoy 28% Suðurstreymoy 24% 36% 10% 13% 17% 9% 16% 7% 5% 17% 10% 11% 12% 5% 8% 27% 17% 6% 8% 4% 12% 17% 19% 9% 7% 6% 8% 13% 15% 14% 13% 8% 11% 16% 11% 6% 12% 2% 6% 8% 11% 2% 5% 6% 20 Alternativ bústaðarbygging Myndin váttar í ávísan mun, at bústaðarútreiðslurnar í Suðurstreymi eru nakað hægri enn aðrastaðni í landinum. Verður hugt at tølunum fyri tey, ið gjalda meira enn 5.000 kr. um mánaðin, liggur Suðurstreymur yvir miðal, samanborið við miðaltølini fyri alt landið. Á sama hátt eru tølini fyri Suðuroynna javnt lægri, tí har er bólkurin av teimum, ið gjalda millum 3.000 og 5.000 kr. hægri enn aðrastaðni í landinum. Tølini fyri Norðstreymoy eru eftir øllum at døma ávirkað av bústaðarmarknaðinum í Suðurstreymoy. Havandi í huga, at vit her samanbera eitt býarumhvørvi við smærri bygdir, má niðurstøðan verða, at gongdin í høvuðsstaðnum hevur eina munandi ávirkan á bústaðarmarknaðin í grannaøkinum. Tølini fyri Eysturoy og Norðoyggjar sýna eisini, at trýst er á marknaðin, men her eru tey eitt sindur verri at tulka. Líkt er til, at prísirnir eru nakað hægri í Norðoyggjum enn í Eysturoynni, har bólkurin við útreiðslum millum 7.000 kr. og 9.000 kr. er lutfallsliga størri enn í øllum øðrum pørtum av landinum. Ein frágreiðing kann vera, at tað seinnu árini hevur verið trupult at fingið grundstykki í Klaksvík. Um útboðið av eldri húsum hevur verið lágt, kann hetta seinastu 5 árini hava trýst húsaprísirnar upp. Hildið verður ikki ráðiligt at gera ov nógvar tulkingar av tølunum fyri Vágoynna og Sandoynna. Økini eru somikið smá, at tilvildin í valinum av fólkum, ið ringt varð til, kann hava størri ávirkan enn í svarunum úr restini av landinum. Hinvegin lýsir mynd 4, at talið av teimum, ið ongar bústaðarútreiðslur hava, liggur javnt millum 22% og 32%. Ikki heilt óvæntað eru tølini lutfallsliga lægst fyri Suðurstreymoy og Norðoyggjar, sum hava lutfallsliga høgar bústaðarútreiðslur. Í hinum endanum liggja Norðstreymoy og Eysturoy, har hesin bólkurin er umleið 8-10% hægri. Her kann orsøkin vera, at fólk ikki flyta eins nogv sum í stóru býarøkjunum Tórshavn og Klaksvík. Høga talið fyri Vágoynna kann vera ein hagtalslig tilvild, meðan lága talið fyri Sandoynna helst skal síggjast í sambandi við tann stóra bólkin, ið ikki vil svara spurninginum. Samanumtikið er mest óvæntaða úrslitið av hesum partinum av kanningini, at umleið 1/3 av øllum føroyingum yvir 15 ár ongar fastar bústaðarútreiðslur hava. 2.1.2 Bústaðartørvurin Næsti parturin av Gallup-kanningini lýsir tørvin á føroyska bústaðarmarknaðinum. Tá spurningarnir vórðu gjørdir, varð avgjørt einans at spyrja, um fólk vóru nøgd við støddina á bústaðnum. Hildið varð ikki vera ráðiligt eisini at spyrja um dygdina á bústaðnum, tí tað hevði ikki verið møguligt at gjørt nakrar greiðar tulkingar av hesum svarunum. Svarini til henda spurning fullu soleiðis: 21 Lýsing av støðuni á føroyska bústaðarmarknaðinum Mynd 6 Nøgdsemið við støddina á bústaðnum ar sk % 80 70 hó rin ) u að m st kku ú B (o % mín 3 , l 71 l ti æ v 60 50 40 ta 30 % s Bú rin ðu er ov ur ór t s ,4 20 10 0 20 in ur að er ov líti l st % Bú 0 8, 6% 0, it Ve i ikk Við fyrsta eygnakast kann tað tykjast heldur nógv, at heili 20% av føroyingum halda, at bústaður teirra er ov stórur. Verður hetta samanborið við, at bert 8% halda teirra bústað vera ov lítlan, er okkurt, sum kundi bent á, at føroyingar, sum meginreglu, byggja ov stórar bústaðir. Verða hesi tølini greinað nærri, gerst myndin tó nógv greiðari. Mynd 7 bólkar svarini viðvíkjandi støddini á bústøðunum upp í aldursbólkar við hesum úrsliti: 22 Alternativ bústaðarbygging 23 Lýsing av støðuni á føroyska bústaðarmarknaðinum Mynd 7 Nøgdsemið við bústaðin fyri ymiskar aldursbólkar Hesi greiðu úrslitini av Gallup-kanningini sáða eisini ein iva um tað skilagóða í, at føroysku kommunurnar brúka nógvan pening til at gera sethúsaútstykkingar til ungar familjur. Tað átti heldur at verið umhugsað at tikið stig til bygging av smærri bústøðum, so teir eldru aldursbólkarnir kundu havt møguleika at flutt úr ov stórum bústøðum, sum yngri aldursbólkar síðani kunnu yvirtaka. Mynd 3 sýnir harumframt, at aldursbólkurin yvir 60 ár sum meginreglu hevur eitt stórt frívirði í bústøðum teirra, og tí ikki hevur nakrar fíggjarligar trupulleikar við at gera íløgur í minni bústaðir. Tann næsta myndin útgreinar bústaðartørvin nakað meira við at samanbera støddina á húskinum við hugsanina um støddina á bústaðnum. % 100 80 60 Mynd 8 Støddin á húskjunum samanborin við nøgdsemið við støddina á bústaðinum 40 % 100 20 80 0 15 - 19 ár Bústaðurin hóskar væl til mín (okkum) Bústaðurin er ov stórur Bústaðurin er ov lítil 20 - 29 ár 30 - 39 ár 40 - 49 ár 50 - 59 ár 60 ár ella eldri 60 89% 81% 84% 84% 65% 47% 7% 1% 3% 10% 32% 51% 4% 18% 13% 6% 3% 2% 40 Myndin letur ongan iva vera eftir, tí so hvørt sum fólk eldast, halda tey bústaðin vera ov stóran. Fyri aldursbólkin yvir 60 ár gevur kanningin eina greiða ábending um, at meira enn helvtin av eldri føroyingum halda seg búgva í einum ov stórum bústaði, meðan talið fyri aldursbólkin millum 50 og 60 ár er umleið 32%. Hetta kann setast upp ímóti einum eitt sindur veikari tendensi, har ávíkavist 18% og 13% av aldursbólkunum 20-30 ár og 30-39 ár halda teirra bústað vera ov lítlan. Av teimum, sum siga seg hava ov lítlan bústað, búgva 31% í egnum húsum, ímeðan 94% av teimum, sum siga seg hava ov stóran bústað, búgva í egnum húsum. Gallup-kanningin grundgevir sostatt, at alternativ bústaðarbygging í Føroyum fyrst og fremst má miða ímóti at nøkta tørvin hjá aldursbólkunum 50 ár og eldri á smærri bústøðum. Henda niðurstøðan er eisini í tráð við úrslitið av áðurnevndu spurnarkanning hjá Húsalánsgrunninum um framtíðartørvin á eldrabústøðum. 20 0 1 fólk 2 fólk Bústaðurin hóskar væl til mín (okkum) 3 fólk 4 fólk Bústaðurin er ov stórur 5 fólk 6 fólk ella fleiri Bústaðurin er ov lítil Henda myndin er eisini greið. Svarini, ið siga, at bústaðurin er ov lítil, økjast javnt samanborið við støddina á húskinum. Hinvegin eru tað serliga húski við einum ella tveimum fólkum, ið halda bústað teirra vera ov stóran. Hetta fellur eisini væl í tráð við talvu 6, sum sýndi, at tað serliga eru fólk yvir 50 ár, ið halda teirra bústað vera ov stóran. Gallup-kanningin vísti, at tað serliga vóru hús omanfyri 120 m2, ið fólk hildu vera ov stór. 40% vildu búgva í einum bústaði millum 90-120 m2, meðan 25% vildu búgva í einum bústaði millum 45-90 m2. 24 Alternativ bústaðarbygging 2.1.3 Ognarviðurskiftini Næsti parturin av Gallup-kanningini setir bústaðartørvin saman við eini lýsing av, hvørjum slagi av bústøðum eftirspurningur er eftir. Tá spurningarnir vórðu gjørdir, varð valt at nýta ognarviðurskiftini av bústaðinum sum grundarlag fyri tørvsmetingini, tí hetta varð hildið at geva ta rættastu myndina. Hevði t.d. verið spurt um hugsanina og ynskini hjá fólki viðvíkjandi dygdini av bústøðunum, er lítil ivi um, at tølini høvdu verið illa samanberilig. Grundarlagið undir næstu talvu, sum lýsir bústaðartørvin samanborið við verandi støðu, er mynd 1, sum lýsti, hvussu føroyingar búgva. Hetta úrslitið verður sett saman við einum spurningi um, hvussu fólk helst vilja búgva. at 3,3% av teimum, ið svara, vilja búgva í eini lutaíbúð. Hetta er eitt sera høgt tal, tá hugsað verður um, at hetta slagi av íbúðum ikki eru í Føroyum, Tí er lítil ivi um, at eftirspurningurin eftir hesum bústaðarhátti hevði verið nakað hægri, hevði hann verið tøkur í Føroyum. Hóast hesi áhugaverdu tølini er myndin tó merkt av stóra bólkinum, sum helst vil búgva í egnum húsum. Kanska ikki heilt óvæntað er størsta gongdin í myndini, at bólkurin av teimum, sum búgva heima hjá foreldrunum ella familju, minkar niður í næstan onki, meðan bólkurin av teimum, sum helst vilja búgva í egnum sethúsum, veksur nærum tilsvarandi. Gongdin er tó ikki so einføld, at tað bert eru tey, ið búgva heima, sum fegin vilja búgva í egnum sethúsum. Ein ávísur partur av teimum, sum búgva í egnum húsum, vil búgva í eigaraíbúð. Tann samlaða myndin av Gallup-kanningini er tó, at størsti eftirspurningurin er eftir minni bústøðum, meðan best umtókti eigaraháttur er egin sethús. Orsøkin er helst tann, at føroyski bústaðarmarknaðurin framvegis er domineraður av sethúsum. Nakað óvæntað vísir Gallup-kanningin, at fólk hava sera lítlan áhuga í leigubústøðum. Tølini vísa, at umleið helvtin av teimum, ið búgva í Mynd 9 Núverandi ognarviðurskifti á bústaðarmarknaðinum og framtíðar ynski % 100 68 % ,7 4,9 8 25 Lýsing av støðuni á føroyska bústaðarmarknaðinum % Mynd 10 80 Bústaðareftirspurningur hjá fólki, sum búgva í leigubústøðum % 80 72% 60 70 Búgvi Vil búgva (ynski) 60 40 20 50 % ,2 2% 18 2, 40 3% 4% 4% 5% 5% 5% 6 , 2, 4, 0, 1, 5, 0% 3% 5% 0% 2% 3% 0, 0, 0, 1, ,2% ,0% ,1% ,0% 0, 3, 0 0 0 0 0 ) , i i i, ð m á ig m ú úð ar im m. gum a) eim tc hj lju ol su íb e íb su m j b i ú a i . l i h ú e n r h h ka ah d ar is v ni i ls eim fam aða m ell búð ken i fam ling eil nde m m gn h u , u u e a i d g i r í l ð i t n l (a ií að já ikk æ s vn ri gv e í le ga eg to rda vi h er i á l i, ko úð gv eig lei Bú rum gvi s ií l ú b í a v " v í B i g ld Bú i á v Búg gar úg eim ta iá gv re Bú B ah gv gv in Lu ú ú fo Bú B B úl nn k e s ("k Myndin lýsir heilt greitt, at fólk helst sjálvi vilja eiga teirra bústað, tí yvir 90% av teimum spurdu svara, at tey helst vilja búgva í egnum bústaði. Av teimum spurdu eru bert 1,5%, sum búgva í eigaraíbúð, men heili 5,5% av teimum spurdu vilja helst búgva í eini eigaraíbúð. Enn meira áhugavert er, 30 20 13% 10 0 5% 3% 6% 1% í í í í i, " a im . va úð úð ") va m va m gv úð e g g b g í ú m g h i b i íb bú ri íb is v. bú úsu bú úsu ta ol ell úð vil nar lu lsb vil ða vil h vil h " , i g b í g a e n í E eg E eig Eg ðum a d Eg num ov ri l a gv ("an st arda g ú eg i á v le lb i a v gv Eg bú l i v Eg 26 Alternativ bústaðarbygging leigubústøðum, eru í aldursbólkunum frá 20 til 39 ár. Tí er kanska ikki so torført at skilja, at bústaðareftirspurningurin hjá hesum fólkum gongur aðrar vegir. Í næstu stabbamyndini verður lýst, hvussu fólk, ið búgva í leigubústøðum, helst vilja búgva. Mynd 10 letur ongan iva vera eftir, tí bert 8% av teimum, ið búgva til leigu, eru nøgd við henda bústaðarháttin. Nógv tann størsti bólkurin vil helst búgva í egnum sethúsum, men umleið 19% vil búgva í eigaraíbúð ella lutaíbúð. Hesi tølini eru áhugaverd, tá hugsað verður um, at tað leingi hevur verið tosað um at økja um útboðið av leiguíbúðum við at lata skattafyrimunir til fólk, ið leiga partar ev egnum sethúsum út. Líkt er til, at slíkar loysnir ikki eru í tráð við bústaðareftirspurningin, tí fólk vilja heldur eiga enn leiga. Hervið er ikki sagt, at eitt økt útboð av slíkum leigubústøðum ikki hevði nøktað ein ávísan bústaðartørv. Hava fólk einki annað val, er sjálvandi áhugi í leigubústøðum. Men tá myndin av bústaðareftirspurninginum er so mikið greið, sum tølini úr Gallup-kanningini vísa, er kortini vert at umhugsað, hvørt eitt økt útboð av leigubústøðum ikki skuldu verið raðfest lægri enn eitt økt útboð av lutaíbúðum og eigaraíbúðum. Í hesum sambandi er eisini vert at taka spurningin um ungdómsbústaðir til viðgerðar. Gallup-kanningin bendir á, at áhugin hjá heimabúgvandi ungfólki í leigubústøðum ikki er so stórur, sum tað áður hevur verið hildið. Sjálvandi skal hesin spurningurin ikki takast av skránni orsakað av eini spurnarkanning sum hesari. Men tølini úr kanningini lata ongan iva vera um, at tørvurin á ungdómsbústøðum er minni enn tørvurin á minni bústøðum til eldri fólk, ið búgva í stórum húsum. Hóast tann avmarkaða áhugan í leigubústøðum er tað kortini ein partur av fólkunum, ið vórðu spurd í kanningini, sum sýna leigubústøðum áhuga. Ein viðkomandi spurningur at eftirkanna er tí, hvussu bústaðarviðurskiftini eru hjá fólki við hesum eftirspurninginum. Eisini hesi tølini eru eitt sindur óvæntað. Áðrenn kanningina varð roknað við, at tað fyrst og fremst vóru ung heimabúgvandi fólk, ið høvdu áhuga í leigubústøðum. Úrslitið av kanningini sýnir tó, at helvtin av teimum, ið eftirspyrja leigubústaðir, eru fólk, sum búgva í egnum sethúsum. Hetta undirbyggir tí enn meira niðurstøðuna um, at størsti bústaðartørvurin í Føroyum er hjá eldri fólki, sum eru áhugað í einum minni bústaði. Í sambandi við stabbamynd 11 er eisini vert at nevna tann lítla bólkin, ið sigur seg búgva á leigaðum kamari. Hugsast kann, at hetta er tann bólkurin, ið hevur størstan áhuga í leigubústøðum. Men tá bert 0,5% av teimum, ið hava luttikið í kanningini, siga seg búgva á leigaðum kamari, er ilt at gera størri niðurstøður burturúr hesum smáu tølunum. Áður hevur verið nevnt, at hetta lítla talið er ein møgulig feilkelda í kanningini. Niðurstøðan varð tó, at hesi fólkini eru atkomulig hjá spyrjarunum, tí tey hava fartelefon, men kortini kann tað ikki við vissu avsannast, at bólkurin er undirumboð- 27 Lýsing av støðuni á føroyska bústaðarmarknaðinum Mynd 11 Núverandi bústaðurin hjá teimum sum vilja búgva í leigubústøðum % 50 48% 40 30 21% 20 14% 14% 10 3% 0 i gv Bú um i að ar g lei kam á á hj a ilju m ei m i h m/fa v g u Bú eldr r fo Bú g um gn um e s í vi hú vi g Bú í ri ða ð a ú g lei íb um að um g lei hús ií gv Bú aður í kanningini. Um so er, hevði kanningin kanska víst ein størri eftirspurning eftir leigubústøðum. 2.1.4 Burturhugur Tann seinasti parturin av Gallup-kanningini, sum verður viðgjørdur í hesi frágreiðingini, snýr seg um, hvørt fólk hava hug at flyta til ávís øki í landinum, og harvið koma at leggja eitt størri trýst á bústaðarmarknaðin í hesum økjum. Eins og spurt varð um, hvønn bústað fólk vórðu áhugaði í, vórðu fólk spurd um, hvar í landinum tey helst vildu búgva. Sigast skal beinanvegin frá, at myndin ikki er fullfíggjað, tí kanningin er gjørd í Føroyum og harvið eru útisetar, ið eru áhugaðir í at flyta heim, ikki umboðaðir í kanningini. Vit vita tó frá yvirlitunum hjá Hagstovuni yvir flytingar til Føroya, at ein heldur størri partur av tilflytarunum koma til Suðurstreym, enn til onnur øki í landinum. Mynd 13 er eitt yvirlit yvir lutfallið millum, hvørjum valdømum tey, ið hava luttikið í kanningini, búgva í. Hetta verður samanborið við svarini til spurningin um, hvar í Føroyum tey helst vilja búgva. 28 Alternativ bústaðarbygging Mynd 13 Hvar í Føroyum vilja fólk búgva? Lýsing av støðuni á føroyska bústaðarmarknaðinum 29 Samanumtikið bendir Gallup-kanningin á, at tað framhaldandi verður eitt størri trýst á bústaðarmarknaðin í høvuðsstaðarøkinum enn í restini av landinum. Hetta skal vigast upp ímóti, at lutfallið millum bústaðarútreiðslurnar kring landið, sum vórðu lýstar í stabbamynd 5, bendir á, at trýst eisini er á bústaðarmarknaðin í Norðoyggjum. Tí má niðurstøðan vera, at størsta trýstið liggur á bústaðarmarknaðinum í Suðurstreymoy, meðan Klaksvíkin er tað økið uttanfyri høvuðsstaðarøkið, har størsta trýstið er á bústaðarmarknaðinum. Tá ið nærri varð hugt eftir teimum, ið svaraðu, at tey høvdu hug at flyta til Suðurstreymoyar, kom eitt sera óvæntað úrslit fram. Tað vísti seg nevniliga, at tað var stórur munur á svarunum frá monnum og kvinnum. Mynd 14 Hvør vil búgva í Suðurstreymoy? 50 40 30 Ikki heilt óvæntað hava tey flestu, ið vórðu spurd í kanningini, ikki hug at flyta til aðrar partar av landinum. Hinvegin vil nógv tann størsti parturin av teimum, ið hava hug at flyta, búseta seg í Suðurstreymi. Mest óvæntaða talið er, at umleið 20% av norðstreymoyingunum, ið vórðu við í kanningini, siga seg hava hug at flyta til Suðurstreym (t.e. til Havnar). Kannað hevur verið eftir, um ein møgulig feilkelda er, at kollfirðingar aftaná kommunusamanleggingina við Tórshavnar kommunu, nú rokna seg sum suðurstreymoyingar. Eftirkanningin av tølunum vísir, at hetta ikki er nøkur feilkelda, tí frávik eru ikki í tølunum fyri Kollafjørð í mun til restina av Norðurstreymoy. Tí má niðurstøðan verða, at tey, sum búgva tættast við Havnina, eisini eru tey, sum hava størsta hugin at flyta hagar. Av øðrum áhugaverdum tølum er vert at nevna, at umleið 5% av norðoyingunum, sum luttóku í kanningini, siga seg hava hug at flyta til Suðurstreym. Hetta er ikki heilt í tráð við ímyndina av Norðoyggjum sum eitt serstakliga lokalpatriotiskt øki. Annars vísa tølini, at hugurin til fráflyting er minst í Sandoyar og Vága valdømum. Tann bólkurin, ið hevur svarað annað til ynskið um, hvar tey helst vilja búgva, eru tey, sum hava hug at flyta úr Føroyum. Somuleiðis er áhugavert, at 1% av teimum spurdu siga seg hava hug at búgva á útoyggj. 20 10 0 Myndin vísir, at 37% av teimum spurdu í kanningini búgva í Suðurstreymoy. Eftir svarunum at døma vilja heili 42% av teimum spurdu kvinnunum búgva í Suðurstreymoy, meðan talið av teimum spurdu monnunum, ið vilja búgva í Suðurstreymoy, er at kalla tað sama, sum teir, ið búgva har frammanundan. Sostatt sýnir kanningin, at tað serliga eru kvinnur, ið vilja flyta til Suðurstreymoy. Ilt er at geva nakra fullgóða frágreiðing til hetta óvæntaða úrslitið. Helst eru orsøkirnar tengdar at, at tann sosiali leikluturin hjá kvinnunum aðrastaðni enn í høvuðsstaðarøkinum er meira bundin av gomlum traditión- 30 Alternativ bústaðarbygging Lýsing av støðuni á føroyska bústaðarmarknaðinum 31 um, men hetta er bert eitt kvalifiserað boð. Fyri tey, sum hava hug at granska í leiklutunum millum kynini, kundu hesi tølini kanska verið ein kelda til undran, sum bleiv atvold til, at meira ljós varð varpað á henda spurningin. kommuna metir, at tann veruligi grundstykkjabíðilistin, helst "bert" er 50% av tí almenna talinum. Klaksvíkar kommuna vísir tó á, at fleiri av teimum, sum falla frá til vanlig grundstykkir, siga seg vera áhugað í minni alternativum bústøðum. 2.2 Spurnarkanning av bústaðarmarknaðinum í størru kommununum 2.2.2 Eftirspurningurin eftir leiguíbúðum Heitt varð eisini á tær spurdu kommunurnar um at gera eina meting av leigumarknaðinum í kommununi. Svarini frá teimum stóru kommununum (Suðuroyggin undantikin) vóru rættiliga greið - allar kommunurnar vístu á, at tørvurin á leiguíbúðum, eftir teirra áskoðan, ikki er nøktaður. Hesi svarini eru áhugaverd, tá hugsað verður um, at Gallup-kanningin bendir á, at áhugin fyri leiguíbúðum er sera lítil (sí mynd 9). Tí sær tað ikki mætari út enn, at fólk velja leigubústaðir av neyð og ikki av huga. Høvdu onnur alternativ verið, er lítil ivi um, at áhugin fyri hesum hevði verið rættiliga stórur. Í hesum sambandi er svarið hjá Klaksvíkar kommunu áhugavert, tí hetta er tann einasta kommunan, sum sigur tørv vera á alternativum til tann verandi bústaðarmarknaðin. Fyri at lýsa eftirspurningin eftir bústøðum eitt sindur meira nágreiniliga enn møguligt er í eini spurnarkanning sum Gallup-kanningini, hevur arbeiðsbólkurin vent sær til størstu kommunurnar í landinum4 við fýra spurningum viðvíkjandi bústaðarmarknaðinum í kommununi. Spurningarnir vóru hesir: 1. Hvussu langir eru bíðilistarnir til grundøkir? 2. Hvørjar útstykkingarætlanir hevur kommunan? 3. Hvussu er kommununnar meting av bústaðarmarknaðinum? 4. Hvussu er kommununnar meting av leigumarknaðinum? Svarini frá kommununum eru heldur ymisk, og tí er ein longri samandráttur av teimum prentaður sum fylgiskjal 2. 2.2.1 Eftirspurningurin eftir grundstykkjum Neyvan kemur tað óvart á nakran, at svarini frá størru kommunum benda á, at bústaðartørvurin er størstur í høvuðsstaðarøkinum. Fyrsta kommunala útstykkingin í mong ár er júst farin í gongd í Hoyvíkshaganum, har útstykkjað verður til 130 sethús og 45 samanbygd hús. Lítil ivi er um, at virksemið hjá privatu byggimeistarunum hevur verið við til at taka broddin av tí ringasta eftirspurninginum, meðan kommunalu útstykkingarætlanirnar hava ligið stillar. Svarini frá Klaksvíkar kommunu og teimum spurdu kommununum í Eysturoynni sýna, at tað eisini í hesum økjum er ein rættiliga stórur eftirspurningur eftir grundstykkjum. Líkt er til, at eftirspurningurin eftir grundstykkjum somuleiðis er vaksandi í Vágum, eftir at Vágatunnilin er tikin í nýtslu. Í stóru kommununum í Suðuroynni er harafturímóti líkt til, at nærum ongin eftirspurningur er eftir grundstykkjum. Her nøktar útboðið av eldri sethúsum eftir øllum at døma tørvin. Størru kommunurnar vísa allar á, at teir veruligu bíðilistarnir oftast vísa seg at vera styttri enn tað almenna talið. Orsøkin er, at nógvir ungir borgarir (antin sjálvi, ella av foreldrunum) verða skrivað upp sum skjótast, men hesi falla ofta frá aftur, tá tey fáa eitt grundstykki í boðið. Tórshavnar 4 Spurningarnir vórðu settir til hesar kommunurnar: Tórshavnar kommuna, Klaksvíkar kommuna, Runavíkar kommuna, Fuglafjarðar kommuna, Gøtu kommuna, Tvøroyar kommuna, Vágs kommuna, Sandavágs kommuna og Miðvágs kommuna. 2.3 Bústaðarkanning hjá Hagstovu Føroya Rættiliga stór óvissa valdar um, hvussu nógvar leiguíbúðir eru í Føroyum. Í sambandi við, at landsstýrismaðurin í fíggjarmálum í 2001 legði fram eitt lógaruppskot um, at fólkapensjónistar skuldu kunna leiga út skattafrítt, varð roynt at gera eina uppteljing av, hvussu nógvar kjallaraíbúðir vóru í øllum Føroyum. Sæð frá einum hagfrøðiligum sjónarmiði var uppteljingin rættiliga óviss, men komið varð fram til, at tað vóru umleið 2.400 leiguíbúðir í øllum landinum tilsamans. Hagstovan heldur hetta talið vera yvirmett. Í februar 2001 gjørdi Hagstovan eina spurnarkanning í sambandi við prístalsuppgerðina fyri at finna út av, hvussu nógvir bústaðir eru eigarabústaðir, og hvussu nógvir eru leigubústaðir. Niðurstøðan av kanningini varð, at umleið 1.500 leiguíbúðir vóru í øllum landinum, herav umleið 900 í Tórshavn. Sambært Hagstovuni eru ávísar óvissur við teirra kanning. Orsakað av, at bert varð ringt til fastnettelefonir, var ikki møguligt at fáa fatur á fólkum, sum leiga kømur, tí hesi hava vanliga ikki fastnettelefon. Sum dømi varð nevnt, at t.d. næmingaheimini í Tórshavn fullu uttanfyri kanningina. Kanningin hjá Hagstovuni kann annars hava tann veikleikan, at fólk, sum leiga út "svart", og fólk, sum leiga "svart", ikki eru so altrá eftir at upplýsa, hvørt tey leiga út ella ikki. Alternativ bústaðarbygging 2.4 Uppgerð frá Føroya Sparikassa av gongdini á sethúsamarknaðinum Herfyri almannakunngjørdi Føroya Sparikassi eina samanberandi kanning av gongdini á føroyska sethúsamarknaðinum frá 1985 til 2001. Hetta er eitt tíðarskeið við stórum samfelagsligum broytingum, sum høvdu munandi ávirkan á bústaðarmarknaðin. Tí hevur stórur saknur verið í hagtølum yvir bústaðarmarknaðin av slíkum slag, sum nú eru til taks fyri fyrstu ferð. Kanningin hjá Føroya Sparikassa er ein uppgerð av øllum sethúsasølum í Føroyum fyri alt tíðarskeiðið, og hon fevnir sostatt ikki bert um tær sethúsasølur, sum Føroya Sparikassi sjálvur hevur verið ein partur av. Fyri at tryggja, at talan bert er um vanligar sethúsasølur, eru tølini reinsað fyri ávísar feilkeldur. Tey minstu grundøkini eru sáldað frá, fyri at dupulthús ikki skulu telja við sum sethús. Húsaognir, har jørðin í sjálvum sær er stórur partur av keypinum, eru eisini sáldaðar frá. Húsasølur til óvanliga høgar søluprísir eru sáldaðar frá, eins og húsasølur til sera lágar prísir (t.d. millum nærskyld fólk) ikki eru við í yvirlitinum. Seinasti bólkurin av húsasølum, sum ikki eru við í yvirlitinum, eru hús, ið eru seld á tvingsilssølu. Hinvegin eru húsasølur, har ein peningastovnur selur víðari eftir at hava yvirtikið eini hús á tvingsilssølu, við í yvirlitinum. Húsasølurnar, sum eru eftir, aftaná at tølini eru reinsað á henda hátt, skuldu sostatt umboðað prísin á vanligum sethúsum í fríari sølu. Mynd 15 er ein samanseting av tveimum yvirlitum, har stabbarnir vísa árliga talið av sethúsasølum í Tórshavn, meðan grafurin vísir miðalprísirnar á vanligum sethúsum fyri hvørt ár síðan 1985. Søluprísirnir verða avlisnir til vinstru á myndini, meðan árligu sethúsasølurnar verða avlisnar til høgru. Myndin er sera áhugaverd, tí hon sera væl lýsir sambandið millum útboðið og eftirspurningin á sethúsamarknaðinum. Tølini eru gjørd upp í leypandi prísum, og tí kunnu tey ikki heilt samanberast orsakað av prísvøkstrinum v.m. í tíðarskeiðnum. Í seinnu helvt av 80'unum sæst ein greið gongd millum eitt heldur afturhaldandi útboð av sethúsum og ein tilsvarandi stóran eftirspurning. Avleiðingin av hesum er ein vøkstur í sethúsaprísunum, frá umleið 860.000 kr. í miðal í 1985 til umleið 1,2 mió kr. í miðal í 1989. Í 1990 eru greið tekin um, at búskaparkreppan er við at taka seg upp, tí nú økist talið av sethúsasølum við umleið 20% í mun til árið frammanundan, meðan sethúsaprísirnir falla við umleið 10%. Og síðan kemur ferð á prísfallið á sethúsunum soleiðis, at miðal søluprísirnir fyri 1992 komu niður á tað sama støðið, sum teir vóru á í 1985. Hesi tølini eru sostatt ein greið ábending um, at kreppan longu var byrjað, góð tvey ár áðrenn Sjóvinnubankin fór av knóranum tann 6. oktober 1992. Tíðarskeiðið 1992 til 1996 vóru nøkur heilt óvanlig ár á sethúsamarknaðinum, og hetta sæst ógvuliga greitt aftur í tølunum. Talið av sethúsasølum 33 Lýsing av støðuni á føroyska bústaðarmarknaðinum Mynd 15 Yvirlit yvir sethúsaprísir og húsasølur í Tórshavn 1985-2001 Søluprísur Kr. 1.600.000 100 Tal av sølum 1.400.000 Miðal søluprísur í Kr. 80 1.200.000 1.000.000 60 800.000 40 600.000 Tal av húsasølum 32 400.000 20 200.000 0 85 19 0 9 5 2 6 2 1 0 4 8 7 1 0 3 6 7 8 9 8 0 0 9 9 9 0 9 9 9 9 9 9 8 8 8 9 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 20 20 20 Kelda: Føroya Sparikassi fellur umleið 20% frá 1992 til 1993, fyri síðan at vaksa við 40% frá 1993 til 1994. Samstundis fullu sethúsaprísirnar við heili 40% frá 1992 til 1994, har miðal søluprísurin á sethúsum í Tórshavn var komin heilt niður á umleið 520.000 kr. í miðal. Hetta er umleið 60% lægri enn søluprísirnir vóru, tá teir lógu hægst í 1989. Sonevnda sethúsaloysnin frá 1. januar 19945 megnaði eftir øllum at døma at stabilisera sethúsamarknaðin so mikið, at talið av tvingsilssølum minkaði. Samstundis var økta talið av húsasølum frá 1993 til 1994 eftir øllum at døma ein avleiðing av, at peningastovnarnir hava roynt at selt húsini, sum teir høvdu keypt á tvingsilssølum. Hetta økta útboðið hevur uttan iva trýst prísirnar niðureftir, men í hesum sambandi má heldur ikki gloymast, at danska fíggjareftirlitið á heysti 1993 niðurskrivaði virðisásetingina á føroyskum sethúsum munandi. Hetta hevur uttan iva eisini havt ávirkan á sethúsamarknaðin. Eftir metlágar sethúsaprísir í 1994 byrja prísirnar aftur at ganga hinvegin. Í 1997 eru miðal søluprísirnir í Tórshavn aftur komnir upp á tað sama støðið, sum teir vóru á í 1991. Samstundis vóru peningastovnarnir við at sleppa av við tey seinastu húsini í Tórshavn, sum teir høvdu keypt á tvingsilssølunum undir kreppuni, og harvið byrjaði sethúsamarknaðurin aftur at virka eftir vanligum búskaparligum fyritreytum. Frá 1997 til 1998 5 Sethúsaloysnin er umrødd í 5.2.1 34 Alternativ bústaðarbygging Alternativ bústaðarbygging minkaði talið av sethúsasølum við góðum 30%, og hetta er eitt greitt tekin um, at stóra útboðið av sethúsum í sambandi við kreppuna nú var við at hasa av. Saman við tí minkandi útboðnum fóru søluprísirnir nú aftur at vaksa við umleið 10-15% um árið. Í 2001 komu miðal søluprísirnir á sethúsum í Tórshavn upp um prísirnir í 1989, tá marknaðurin var í hæddini.6 Samanumtikið vísir henda søguliga gjøgnumgongdin, at sethúsamarknaðurin nú er komin aftur á tað støðið, sum hann var á í endanum av 80'unum. Stóra útboðið av sethúsum í mun til eftirspurningin upp gjøgnum 90'ini elvdi til, at tørvurin á alternativum bústøðum í mun til tann verandi sethúsamarknaðin ikki var so stórur, tí somikið nógv sethús vóru til taks. Henda støðan er nú broytt, og tí kann niðurstøðan verða, at tørvurin á alternativum bústøðum á mangan hátt kann samanberast við tørvin í endanum av 80'unum. Yvirlitið yvir gongdina á sethúsamarknaðinum í størri bygdunum minnir á mangan hátt um gongdina í høvuðsstaðnum, men tó við ávísum undantøkum. Sethúsaprísirnir í størri bygdunum eru nevniliga umleið 30% lægri í miðal enn miðalprísirnar í Tórshavn. Mynd 16 Yvirlit yvir sethúsaprísir og húsasølur í størri bygdum 1985-2001 Søluprísur Kr. 900.000 100 Tal av sølum Miðal søluprísur í Kr. 800.000 600.000 60 500.000 400.000 40 300.000 200.000 Tal av húsasølum 80 700.000 20 100.000 0 19 0 85 19 86 19 87 19 88 89 90 91 92 93 9 4 9 5 9 6 9 7 9 8 9 9 0 0 0 1 0 2 19 19 19 19 19 19 1 9 1 9 1 9 1 9 1 9 2 0 2 0 2 0 Kelda: Føroya Sparikassi 6 Her skal fyrivarni tó takast fyri, at prísvøksturin hetta tíðarskeiðið ger, at tølini ikki eru heilt sambærilig. 35 Ein samanbering av myndunum 15 og 16 sýnir somu gongdina í sethúsaprísunum. Prísirnir eru í topp seinast í 80'unum fyri síðan at fella niður á lágmarkið í 1994. Síðani tá kemur gongd spakuliga aftur á marknaðin, men ikki eins skjótt sum í Tórshavn. Í mynd 16 fellur høga talið av sethúsasølum í 1995 í eyguni. Hetta er uttan iva orsakað av, at nógv hús, sum fóru á tvingsilssølu í 1993 og 1994, eru seld víðari í 1995. Frágreiðingarnar til, at sethúsaprísirnar ikki vaksa eins skjótt í størru bygdunum sum í høvuðsstaðnum, eru helst fleiri, enn myndin vísir. Hyggja vit at mynd 5, síggja vit, at munur er á bústaðarútreiðslunum í t.d. Suðuroy og Norðoyggjum ella Eysturoy. Orsøkin til, at mynd 16 vísir ein minni vøkstur í sethúsaprísunum í størri bygdunum enn í Tórshavn, er tí helst, at tað enn eru øki í landinum, har verulig gongd ikki er komin aftur í sethúsamarknaðin eftir kreppuna. Svarini, sum Tvøroyrar og Vágs kommunur lótu til spurnarkanningina (sí fylgiskjal 2), benda eisini á, at so er. 36 Alternativ bústaðarbygging Búskaparlig stýringsamboð mótvegis bústaðarmarknaðinum Kap. 3 37 Búskaparlig stýringsamboð mótvegis bústaðarmarknaðinum Búskaparlig stýringsamboð eru amboð, sum myndugleikarnir hava at stýra búskaparligu gongdini í útvaldum økjum í samfelagnum. Stýringsamboðið kann vera lóggáva, sum beinleiðis regulerar virksemið á viðkomandi øki, ella lóggáva, sum ávirkar atburðin ella nýtsluvalið hjá borgarum og fyritøkum soleiðis, at politisku stevnumiðini verða rokkin. Stýringsamboðini, sum politisku myndugleikarnir í dag hava mótvegis føroyska bústaðar-marknaðinum, eru hesi: o Stuðul til ferðaútreiðslur.7 o Stuðul til rentuútreiðslur av lánum.8 o Frítøka fyri meirvirðisgjald av lønum í sambandi við bygging og umvæling av egnum bústaði.9 o Húsalánsgrunnurin.10 o Bjálvingarstuðulslánsgrunnurin. o Íbúðagrunnurin. o Rentustuðul til samansparing til sethúsabygging o.a. 3.1 Stuðul til ferðaútreiðslur Persónar, sum hvønn dag skulu ferðast longri enn 15 kilometrar millum bústað og arbeiðsstað, fáa sambært hesi lóg fíggjarligan stuðul fyri hvønn kilometur fyri hvønn arbeiðsdag. Endamálið við lógini er at skapa størri mobilitet á arbeiðsmarknaðinum. Lógin er sostatt ein arbeiðsmarknaðarlóg og ikki ein bústaðarmarknaðarlóg. Hóast lógin ikki er ein bústaðarmarknaðarlóg, hevur hon óbeinleiðis ávirkan á bústaðarmarknaðin, tí lógin ger tað fíggjarliga lættari at búseta seg langt frá arbeiðsstaðnum. 7 Løgtingslóg nr. 93 frá 6. juni 1997 um stuðul til ferðaútreiðslur. 8 Løgtingslóg nr. 148 frá 30. desember 1996 um stuðul til rentuútreiðslur av lánum. 9 Løgtingslóg nr. 136 frá 8. september 1992 um meirvirðisgjald, § 12, stk. 1 litra l. 10 Lógargrundarlagið fyri Húsalánsgrunnin, Bjálvingarstuðulslánsgrunning, Íbúðagrunnin og rentustuðul til samansparing til sethúsabygging o.a. finnst í Løgtingslóg nr. 118 frá 18. juni 1997 um Húsalánsgrunnin o.a. 38 Alternativ bústaðarbygging 3.2 Stuðul til rentuútreiðslur av lánum Upprunaliga er lógin um stuðul til rentuútreiðslur ikki ein bústaðarmarknaðarlóg, men ein stuðulslóg til rentuútreiðslur á øllum privatum nýtslulánum. Lógin varð tó í kreppuárunum avmarkað til bert at fevna um stuðul til nøkur fá lánisløg, har íbúðarlán eru nógv tann størsti parturin. Av fyrstan tíð var hetta ein lóg, sum gav borgarum møguleika at draga 40% av øllum rentuútreiðslum á øllum privatum nýtslulánum frá í skattskyldugu inntøkuni. Undir búskaparkreppuni, sum ferð av álvara kom á í 1992, varð lógin broytt til bert at fevna um rentuúrtreiðslur av lánum til egnan bústað, útbúgvingarlánum og innfrían av effektivum veðhaldum. Í kreppuárunum vóru flestu húsaeigarar við stórum lánum rættiliga illa fyri fíggjarliga, og avgjørt var tí at hækka rentufrádráttin á húsalánum úr 40 uppí 48%. Hetta var ein kreppuloysn, og tí skuldi rentufrádrátturin lækka aftur stigvíst niður í 40% seinni. Í 1996 varð rentufrádrátturin lagdur um til ein beinleiðis rentustuðul uppá 48%, men samtyktin um at lækka rentustuðulin stigvíst aftur niður 40% stóð framvegis við. Hetta er tann lógin, sum er galdandi í dag, og í 2003 verður rentustuðulin 40%. Av hesum lata kommunurnar 13 av teimum 40%. Í løtuni eru ongar ætlanir um at lækka rentustuðulin enn meira. Lógin um stuðul til rentuútreiðslur er sostatt ein generell stuðulslóg, sum fíggjarliga veitir privatfólki stuðul at taka lán til keyp av egnum bústaði. Ein slík generell stuðulslóg kann vera ein bjarnatænasta mótvegis føroyska bústaðarmarknaðinum. Í ringasta føri kann lógin vera atvoldin til, at generella prísstøðið á føroyska bústaðarmarknaðinum hækkar eins nógv og støddin á rentustuðlinum. 3.3 Meirvirðisgjaldsfrítøka av lønum í sambandi við bygging og umvæling av egnum bústaði Henda ásetingin, sum frítekur lønir fyri meirvirðisgjald í sambandi við bygging og umvæling av egnum bústaði, kom í MVG-lóggávuna í 1998. Ætlanin var at gera tað fíggjarliga lættari at byggja og umvæla bústaðir, og soleiðis økja um byggivirksemið í landinum, sum hevði verið sera lítið í búskaparligu kreppuárunum. Endamálið var tí fíggjarpolitiskt at økja um virksemið í landinum, men eisini at lætta um hjá húsaeigarum. Byggivirksemið vaks tó ikki av hesi ásetingini men av einum generellum vøkstri í virkseminum í føroyska búskapinum um somu tíð, sum henda ásetingin kom í gildi. Búskaparlig stýringsamboð mótvegis bústaðarmarknaðinum 39 3.4 Húsalánsgrunnurin Húsalánsgrunnurin verður fyrisitin av einum stýri við 3 limum, sum landsstýrismaðurin tilnevnir. Stýrið setir dagligan stjóra. Húslánsgrunnurin veitir lán til somu endamál sum privatu fíggingarstovnarnir á bústaðarlánimarknaðinum. Hetta eru lán til bygging og keyp av vanligum sethúsum, grundstykkjum og íbúðum. Húslánsgrunnurin kann ávirka bústaðarlánimarknaðin við at áseta sína egnu útlánsrentu og provisjón.11 Tað er tó ivasamt, um hetta amboðið hevur nakra ávirkan á bústaðarlánimarknaðin í dag. Sum tað sæst á myndini á næstu síðu, var rentan á 1. veðrættarlánum hjá Húsalánsgrunninum støðug og væl lægri enn rentan á 1. veðrættarlánum hjá Føroya Sparikassa fram til fyrru helvt av 90'unum. Tá hækkaði rentan hjá Húsalánsgrunninum upp um 1. veðrættarrentuna hjá Føroya Sparikassa, sum annars hevur verið støðugt lækkandi alt tíðarskeiðið. Síðani tá, hevur gongdin í rentuni hjá Húsalánsgrunninum og Sparikassanum verið áraka tann sama, og munurin á rentunum hevur verið lítil. Høvuðsorsøkin til hesa gongdina er, at tá nýggja banka- og sparikassalógin kom í gildi í 1993, broyttist fíggingarmynstrið til sethús. Privatu peningastovnarnir fóru at kappast um at veita heildarfígging til sethús undir somu veðrættarfortreytum, og tað er tí marknaðurin, ið ásetir rentuna. Húsalánsgrunnurin er nærri viðgjørdur í kapittul 5. Mynd 1 Samanbering av rentuni hjá Húsalánsgrunninum og Føroya Sparikassa % 20 15 Føroya Sparikassi uttan trygd Føroya Sparikassi 1. veðr. 10 Húsalánsgrunnurin 1. veðr. National bankin diskonto 5 0 4 5 6 7 8 9 0 1 2 3 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 99 99 99 99 99 99 00 00 00 00 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 Kelda: Húsalánsgrunnring, heimasíða Sparikassans og Nationalbankans. 11 Kunngerð nr. 55 frá 28. apríl 1998 um Húsalánsgrunn o.a., § 24, stk. 2. 40 Alternativ bústaðarbygging 3.5 Bjálvingarstuðulslánsgrunnurin Húsalánsgrunnurin og stýrið fyri Húsalánsgrunnin um- og fyrisita Bjálvingarstuðulslánsgrunnin, sum veitir stuðulslán til bjálving og orkusparandi tiltøk til fyritíðar- og fólkapensjónistar, sum búgva í egnum húsum ella íbúð. Bjálvingarstuðulslán eru rentu- og avdráttarfrí, men broytast umstøðurnar, kann rentu- og avdráttarfrítøkan halda uppat. Lánið kann eisini verða afturkravt í einum. Bjálvingarstuðulslánsgrunnurin er nærri viðgjørdur í kapittul 5. 3.6 Íbúðagrunnurin Húsalánsgrunnurin og stýrið fyri Húsalánsgrunnin um- og fyrisita Íbúðagrunnin. Grunnurin veitir lán til íbúðafeløg og íbúðarstovnar, ið skulu verða skipað sum sjálvsognarstovnar ella lutafeløg. Íbúðagrunnurin er nærri viðgjørdur í kapittul 5. Allýsing av hugtakinum "alternativir bústaðir" Kap. 4 41 Allýsing av hugtakinum "alternativir bústaðir" Sum lýst í umrøðuni av Gallup-kanningini, kapittul 2, er føroyski bústaðarmarknaðurin stórt sæð settur saman av sethúsum, har kjallarahæddin kann vera innrættað til íbúð. Umframt hetta finnst eitt sløð av privatum eigaraíbúðum og leiguíbúðum í høvuðsstaðnum. Hugtakið "alternativir bústaðir" skal tí fatast sum eitt alternativ til tað vanliga føroyska bústaðarmynstrið. Arbeiðsbólkurin er av tí fatan, at greiðasti hátturin at greina alternativið í mun til verandi bústaðarmarknað er at nýta eigaraviðurskiftini sum grundarlag fyri allýsingini. Á henda hátt kunnu nakrar generellar fyritreytir setast upp fyri, nær ein bústaðarháttur kann roknast sum eitt alternativ. Tí verða bústaðarhættir, ið bróta við teir vanligu ánarahættirnar og tað kenda leigumynstrið, roknaðir sum alternativir bústaðir eftir hesum meginreglum: 3.7 Rentustuðul til samansparing til sethúsabygging o.a. Húsalánsgrunnurin og stýrið fyri Húsalánsgrunnin um- og fyrisita skipanina við rentustudningi til samansparing til sethúsabygging. Skipanin hevur til endamáls at veita rentustudning úr landskassanum til samansparing til sethúsa- og íbúðabygging ella keyp. Eisini verður veittur rentustudningur til at keypa grundstykki til sethúsa- ella íbúðabygging. 3% verða latin um árið í rentustudningi úr landskassanum. Tað eru ávísar avmarkingar um, hvussu stórur studningurin kann vera, og hvussu langa tíð hann kann verða latin. Studningurin skal nýtast til endamálið, annars skal hann rindast aftur í landskasssan. Hesar skipanir verða eisini viðgjørdar í kapittul 5. 3.8 Niðurstøða um verandi búskaparligu stýringsamboðini Nakrar løgtingslógir og ásetingar í løgtingslógum ávirka viðurskiftini á bústaðarmarknaðinum. Flestu lógirnar hava til endamáls at veita beinleiðis og óbeinleiðis fíggjarligan stuðul til allar húsaeigarar. Aðrar skipanir stuðla húsaeigarum í ymiskum samfelagsbólkum, t.d. pensjónistum og fólkum, ið spara saman til egnan bústað. Endamálið við lógunum hevur í fleiri førum verið annað enn bústaðarpolitiskt. Politisku myndugleikarnir hava sostatt fleiri búskaparlig stýringsamboð í dag, sum tó ikki eru ætlað til at stuðla ella stimbra nøkrum ávísum bústaðarmynstri. Arbeiðsbólkurin fer tí at mæla til, at lógarbroytingar verða gjørdar soleiðis, at núverandi stýringsamboð verða broytt og tillagað politisku ætlanunum um alternativa bústaðarbygging. Hetta verður viðgjørt í teimum næstu kapittlunum. o Alternativir bústaðir eru allir bústaðarhættir, har fólk eiga minni enn 49%, men meira enn 5% av íbúðalutafelagnum, ið eigur búðastaðin, har tey búgva. Ongin lutaeigari kann eiga meira enn ein lut í lutaíbúðafelagnum. o Sum alternativir bústaðir kunnu roknast eigaraíbúðir minni enn 90 m2, men størri enn 45 m2, har í minsta lagi 5 íbúðir eru í sama bygningi. o Sum alternativir bústaðir kunnu roknast leiguíbúðir størri enn 45 m2, men minni enn 90 m2, har í minsta lagi 5 íbúðir eru í sama bygningi. o Í bygdum við einum fólkatali undir 250 kunnu sum alternativir bústaðir eisini roknast samanbygdir bústaðir minni enn 90 m2, men størri enn 45 m2, har í minsta lagi 2 bústaðir eru samanbygdir. Við hesum verður eitt nýtt hugtak brúkt í sambandi við bústaðarbygging í føroyskum høpi. Aðrastaðni eru lutaíbúðir ("andelsboliger") ein vanligur bústaðarháttur, ið er eitt millumting millum eigarabústaðir og leigubústaðir. Skipanin byggir á, at fólk keypa ein ognarlut í einum felag eftir einum frammanundan ásettum býti, ið svarar til støddina á bústaðnum. Kostnaðurin á lutunum verður ásettur av lutaíbúðafelagnum. Hesin ognarhátturin er kapitalkrevjandi, og tí slepst ikki undan, at lagalig lán eru ein fyritreyt fyri at hetta letur seg gera í Føroyum. (Spurningurin um MVG-skyldu hjá lutaíbúðafeløgum er enn ikki avgreiddur). Ognarmørkini á í mesta lagi 49% og í minsta lagi 5% av íbúðalutafelagnum eru ásett av tveimum orsøkum. Hægstamarkið er ásett fyri at sleppa undan, at ein eigari einsamallur kann eiga meirilutan í lutaíbúðafelagnum. Minstamarkið á 5% er ásett fyri at sleppa undan, at lutaíbúðafeløgini gerast ov stór. Avmarkingin um, at lutaeigari bert kann eiga ein lut 42 Alternativ bústaðarbygging í íbúðalutafelagnum er somuleiðis gjørd til tess at forða fyri, at ein eigari fær nógv størri ávirkan enn hinir eigararnir. Fyri bæði eigara- og leiguíbúðir eru ásett nøkur mørk fyri støddunum á íbúðunum. Minstamarkið á 45 m2 er ásett, tí nyttuvirði á einum bústaði, ið er minni enn 45 m2, ikki stendur í einum rímiligum lutfalli til kostnaðin á bústaðnum. Við at áseta hetta markið slepst undan spekulatiónsbyggjaríi, ið sum frálíðir kann gerast til slummbústaðir. Hægstamarkið á 90 m2 fyri alternativar eigara- og leiguíbúðir er ásett av tveimum orsøkum: Gjørdur verður munur á støddini á alternativum bústøðum og vanligum sethúsum, (har standard-støddin er 120 m2). Hin orsøkin er, at við at áseta hægstamarkið fyri støddini til tað dupulta sum minstamarkið, vera bústaðarstøddirnar í einum rímiligum lutfalli til hvørja aðra. Orsøkin til kravið um, at minst 5 íbúðir skulu vera í sama bygningi, um íbúðirnar skulu roknast sum alternativar eigara- og leiguíbúðir, er tann, at tað á henda hátt fæst eitt størri nyttuvirði burturúr grundøkjunum, við at meira verður bygt á tey. Somuleiðis tryggjar hetta minstamarkið, at privatir entreprenørar, ið møguliga eru áhugaðir fyri slíkari bygging, eru førir fyri at handfara størri byggiætlanir. Harvið eru betri fyritreytir fyri, at sleppast kann undan byggiharrum, ið ikki hava nóg stóran førleika til slíka bygging. Arbeiðsbólkurin hevur harumframt avgjørt at taka atlit til menningina av smærri bygdum við at gera eina víðkaða tulking av hugtakinum "alternativir bústaðir" fyri bygdir við einum skrásettum fólkatali, ið er minni enn 250. Við hesum ber til at stimbra upp undir bygging í smærru bygdunum, og harvið kann bústaðarpolitikkurin eisini skipast í tráð við yvirskipaðu politisku ætlanirnar um økismenning. Tó skal gerast vart við, at treytin fyri, at slík bygging á smábygdunum kann roknast sum alternativ, er, at fólk, ið eiga bústaðirnar, hava adressu og fastan bústað í bygdini. Til seinast kann eisini nevnast, at hesar meginreglur fyri, nær ein bústaður kann roknast sum alternativur, merkja, at heilt lítlar íbúðir og kømur ikki koma undir meginregluna. Orsøkin er, at slíkir bústaðir ofta eru merktir av spekulasjón, og hildið verður ikki, at bústaðarbygging av slíkum slag skal kunna fíggjast við almennum peningi. Almenni leikluturin í alternativu bústaðarbyggingini Kap. 5 43 Almenni leikluturin í alternativu bústaðarbyggingini 5. 1 Bústaðarpolitiskar royndir úr grannalondunum Eins og Norðurlondini eru kend fyri sínar serligu vælferðarskipanir, er tann almenni bústaðarpolitiski leikluturin munandi størri enn aðrastaðni í Europa. Í Danmark og Svøríki eiga ymiskir stovnar, fíggjaðir við almennum peningi, og fakfeløg umleið 1/3 av øllum bústøðum. Harafturat eru ymiskar stuðulsskipanir knýttar at leigubústøðum og lutabústøðum, t.d. tann danska skipanin við "boligsikring". Í Noregi er støðan nakað øðrvísi enn í grannalondunum, tí har eru umleið 80% av bústøðunum privatir. Íslendsku viðurskiftini minna heldur meira um støðuna í Noregi enn í hinum skandinavisku londunum, men landið hevur tó ávísar serligar skipanir. Bæði í Noregi og í Íslandi eru skipanir, ið minna um føroyska Húsalánsgrunnin. Í Noregi hevur Husbanken fíggjað privatar bústaðir síðani 1946, meðan íslendingar stovnaðu "Íbúðalánasjóður" í 1999. Husbanken varð stovnaður í sambandi við endurbyggingina av Noregi eftir seinna heimsbardaga. Hugsanin var, at tað almenna ikki skuldi átaka sær alla ábyrgdina fyri endurbyggingina, men gjøgnum Husbanken veita lagalig lán til privatfólk. Hetta eydnaðist, tí síðani tá hevur norski bústaðarmarknaðurin verið grundaður á eitt ábyrgdarbýti millum statin, kommunurnar, privatfólk og vinnulívið. Hildið verður, at Husbanken hevði ein avgerðandi leiklut í, at umleið 80% av øllum bústøðum í Noregi eru á privatum hondum, antin sum vanlig sethús ella gjøgnum íbúðalutafeløg ("boligsamvirke"). Endamálið við Husbanken er at benda bústaðarmarknaðin á tann bógvin, at atlit eisini verða tikin fyri teimum bústaðarpolitisku endamálunum, sum marknaðarkreftirnar ikki einsamallar megna at nøkta. Hesir bústaðarpolitisku málsetningar eru lýstir í regluverkinum fyri Húsbanken, og bankin røkir teir við á marknaðarbúðskaparligum grundarlagi at veita lagaliga fígging til nýbygging, umvæling og keyp av bústøðum. Harumframt veitir Husbanken í ávísan mun eisini fígging til bústaðir til fólk við serligum tørvi. Síðani 1996 hevur útlánsrentan hjá Husbanken einans verið stýrd av marknaðinum, men orsakað av, at bankin verður hildin at hava eitt høgt kredittvirði, hevur tað verið møguligt hjá Husbanken at fingið lagalig lán. Harvið hevur eisini verið møguligt at hildið fast við eina útlánsrentu, ið liggur undir rentuni, sum peningastovnarnir kunnu bjóða. Rentuspurningurin elvdi til, at norsku peningastovnarnir kærdu Husbanken inn fyri tann 44 Alternativ bústaðarbygging sonevnda EFTA-dómstólin ("ESA") við kravi um, at rentuásetingin hjá Husbanken varð dømd at vera kappingaravlagandi. Tá dómurin varð sagdur tann 28. juni 2000, var úrslitið, at Husbanken varð fríkendur, tí rentuásetingin hjá bankanum hevði til endamáls at røkja eitt týdningarmikið sosialt- og bústaðarpolitiskt endamál. Husbanken grundar ikki avgerðir sínar um lánveiting á inntøkuna hjá fólki. Veðrætturin í sjálvum bústaðinum er nóg mikil trygd fyri lánunum, sum verða veitt sum eitt grundlán, ið vanliga eru umleið 75-80% av byggikostnaðinum. Hetta er ein øðrvísi skipan enn í flest øðrum londum, har almenna fíggingin vanliga verður veitt sum ískoytisfígging. Sum treyt fyri lániveitingum krevur Husbanken, at dygdin á bústøðunum stendur mát við nøkur minstumørk, ið eru ásett í bústaðarpolitisku endamálum bankans. Saman við lutfallsliga høga talinum av privatum bústøðum í Noregi, sum ger, at fólk kenna størri ábyrgd fyri viðlíkahaldi, vera dygdarásetingarnar hjá Husbanken mettar at vera høvuðsorsøkirnar aftanfyri tí gjøgnumgangandi góða standinum á norskum bústøðum. Í 1999 var íslendski "húsalánsgrunnurin", "Íbúðalánasjóður", settur á stovn. Grunnurin er skipaður sum vinnurekandi grunnur, ið er avloysari fyri eldri skipanir ("State Housing Board"). Íbúðalánasjóður hevur til endamáls at styrkja bústaðarmarknaðin soleiðis, at fólk hava betri atgongd til at keypa ella leiga sær bústað. Hetta verður gjørt við at bjóða lagaliga fígging við pantibrøvum. Íbúðalánasjóður skal vera ein búskaparliga sjálvstøðugur grunnur, ið skal fíggja virksemið við egnum inntøkum. Íslendski bústaðarmarknaðurin er sermerktur við, at ein stórur partur av bústaðarfíggingini verður fingin til vega gjøgnum pantibrøv - tey sonevndu "Húsbréfalán" og "Húsnæðisbréf"12 - sum eru frítt umsetilig á íslendska partabrævamarknaðinum. Íslendski staturin veðheldur fyri bústaðarpantibrøvunum, og tey kunnu tí roknast sum ein trygg íløga hjá fíggjarmarknaðinum. Hetta sæst eisini aftur á partabrævamarknaðinum, tí í 2001 vóru keyp og søla av bústaðarpantibrøvum heili 42% av samlaða umsetninginum á íslendska partabrævamarknaðinum. Húsbréfalán eru tey vanligu húsapantibrøvini, sum verða nýtt til keyp og bygging av bústøðum. Húsnæðisbréf eru eitt serligt slag av húsapantibrøvum, ið m.a. verða nýtt til ískoytislán ætlað fólki í serliga truplum korum, og til fígging av leigubústøðum. Nógv tey flestu útlánini hjá Íbúðalánasjóður verða latin í sambandi við keyp av eldri bústøðum (umleið 80%), meðan lániveitingarnar til nýbygging eru fallandi. Í 2001 vóru einans 17% av útlánunum úr Íbúðalánasjóður veitt í sambandi við bygging av nýggjum bústøðum. Eins og í Noregi hava íslendsku peningastovnarnir verið ónøgdir við 12 Húsbréfalán eru tey vanligu pantibrøvini, meðan Húsnæðisbréf er eitt serligt slag av pantibrøvum, sum eftir ávísum treytum verða veitt sum ískoytisfígging til fólk við láginntøkum. Almenni leikluturin í alternativu bústaðarbyggingini 45 tann stóra leiklutin, sum Íbúðalánasjóður hevur á bústaðarmarknaðinum. M.a. orsakað av tí serstaka fíggingarmynstrinum við bústaðarpantibrøvum hava peningastovnarnir havt trupult við at staðið seg í kappingini, tí vanligu bankalánini hava eina hægri rentu enn bústaðarpantibrøvini hjá Íbúðalánasjóður. Ávíst kjak hevur verið í Íslandi um hetta, og hava peningastovnarnir ført fram, at Íbúðalánasjóður avlagar kappingina um bústaðarmarknaðin ígjøgnum lánibrøv síni. Íbúðalánasjóður hevur vart seg við, at bústaðarpantibrøvini verða útboðin á almenna partabrævamarknaðinum, og tí bæði eru frítt umsetilig og marknaðarregulerað ígjøgnum kursásetingina. 5.2 Føroyskur bústaðarpolitikkur 5.2.1 Royndirnar við Húsalánsgrunninum Í Føroyum varð tað fyrsta bústaðarpolitiska inntrivið gjørt í 1964, tá Húsalánsgrunnurin varð stovnaður. Endamálið við grunninum var at skapa betri fyritreytir hjá fólki at seta búgv, við at tað almenna gjøgnum grunnin átók sær partar av bústaðarfíggingini. Áðrenn Húsalánsgrunnurin varð settur á stovn, var vanliga fíggingarmynstrið av sethúsum soleiðis, at sparikassarnir fíggjaðu tey fyrstu 40% við 1. veðrætti, bankarnir tey næstu 20% við 2. veðrætti, meðan fólk sjálvi máttu fáa tey seinastu 40% á einhvønn hátt. Nýggja Húsalánsgrunninum varð heimilað at veita ískoytisfígging upp til 80% av metingarvirðinum. Støddin á láninum úr Húsalánsgrunninum kundi tó í mesta lagi vera helvtin av støddini á 1. veðrættarláninum úr sparikassanum. Húsalánsgrunnurin fekk sostatt 3. veðrætt, og fólk høvdu nú bert tørv á eini eginfígging á 20%. Gjøgnum tann fasta 3. veðrættin átók Húsalánsgrunnurin sær sostatt ein størri váða enn peningastovnarnir. Úrslitini av teimum nýggju lánimøguleikunum, sum komu við Húsalánsgrunninum, vóru tó rættiliga sjónlig. Frá miðskeiðis í 60'unum kom rættilig ferð á bústaðarbyggingina í Føroyum, sum neyvan hevði verið eins stór, um lánimøguleikarnir úr Húsalánsgrunninum ikki vóru. Sum fráleið broyttist lutfallið millum veðrættirnar, men lánini úr Húsalánsgrunninum høvdu framhaldandi stóran týdning fyri sethúsafíggingina. Í 1974 broyttist siðvenjan við at fylgja støddini á sparikassalánunum, meðan meira gjøgnumgangandi broytingar vórðu gjørdar, tá nýggj lóg um Húsalánsgrunnin varð samtykt í 1978. Broytingarnar miðjaðu, fyri tað mesta, ímóti at veita størri fígging til minni hús, men kortini var ein sosialpolitisk broyting eisini gjørd. Renta og avdráttir skuldu nevniliga laga seg soleiðis eftir inntøkuni hjá fólki, at lántakarin ikki skuldi nýta meira enn 20% av inntøkuni til rentur og avdrátt til bústaðarútreiðslur. Eisini kundi lánstíðin liggja millum 20 og 40 ár, alt eftir inntøku. Skipanin vísti seg tó at vera trupul at umsita, og hon varð avtikin við næstu lógarbroyting í 1982. Grundarlagið undir einum broyttum fíggingarmynstri til sethús varð 46 Alternativ bústaðarbygging lagt, tá samtíðarskattaskipanin kom í gildi í 1984. Við skipanini fylgdi eitt lógarkrav um, at allir løntakarar skuldu hava eina lønarkontu í peningastovni, og harvið gjørdust viðurskiftini millum peningastovn og borgara heilt øðrvísi. Tænastuútboðið hjá peningastovnunum øktist, men lógarbundna fíggingarmynstrið á bústaðarmarknaðinum var tó framvegis tað sama. Í 1986 fekk Húsalánsgrunnurin eisini heimild til at fíggja onnur hús enn nýbyggingar. Avmarkingin var, at húsini skuldu vera eldri enn 10 ár, og veitast kundi í mesta lagi 60% av upphæddini, ið veitt varð til nýggj sethús. Búskaparkreppan í byrjani av 90'unum rakti Húsalánsgrunnin meint. Talið av tvingsilssølum øktist og neyðugt varð hjá grunninum at gera munandi burturleggingar ímóti møguligum tapum. Orsakað av álvarsligu búðskaparligu støðuni avgjørdi Húsalánagrunnurin í 1993 heilt at steðga við at veita nýggj sethúsalán. Steðgurin í útlánsvirkseminum stóð við til í 1997, tá kreppan var við at hasa av aftur. Í januar 1994 samdust peningastovnarnir og Húsalánsgrunnurin um ta sonevndu "sethúsaloysnina", ið varð ætlað at lætta um tað stóra trýstið, ið bústaðarútreiðslurnar løgdu á fólk undir kreppuni, og harvið geva sethúsaeigarunum møguleika at varðveita húsini. Sethúsaloysnin var ein 5-ára avtala millum Húsalánsgrunnin og peningastovnarnir, sum miðaði ímóti, at fólk skuldu hava fíggjarligar møguleikar at megna dagligu tilveruna, meðan upphæddir, omanfyri eina ásetta tilveruupphædd, skuldu nýtast til rentur og avdráttir. Fólk kundu harumframt søkja lánistovnarnar um at fáa avdráttartíðina av bústaðarlánum longda upp í 30 ár, og á aftastu veðrættarlánunum kundi eisini verða talan um, at bæði renta og avdráttir blivu niðurfryst. Allar avtalur undir sethúsaloysnini skuldu endurskoðast eina ferð um árið. Í 1995 varð sethúsaloysnin útbýgd nakað, og sama ár samtykti Løgtingið eitt krepputiltak, har rentufrádrátturin á bústaðarlánum varð hækkaður úr 40% upp í 48%. Í dag er breið semja um, at hesi krepputiltøkini forðaðu fyri, at botnurin fór undan húsamarknaðinum undir kreppuni - nakað, sum kundi havt við sær sera álvarsligar samfelagsligar avleiðingar. Nýggja banka- og sparikassalógin varð sett í gildi miðskeiðis í 90'unum, sum eitt beinleiðis úrslit av kreppuni. Víðkaðu útlánsmøguleikarnir við nýggju lógini broyttu fíggingarmynstrið fyri sethúsalán heilt nógv, tí peningastovnarnir nú fóru at veita heildarfígging, ið elvdi til beinleiðis kapping millum peningastovnarnar um sethúsalánini. Avleiðingin av kappingini gjørdist, at Húsalánsgrunnurin so at siga smokkaði burturímillum, tí grunnurin ikki hevði lógarheimild til at veita heildarfígging eins og peningastovnarnir gera. Hesir hava míðvíst keypt veðrættir út úr Húsalánsgrunninum, við at hava boðið viðskiftafólki hjá grunninum at leggja um til heildarfígging, meðan Húsalánsgrunnurin einans hevur havt møguleika at svara aftur við kapping um sjálva útlánsrentuna. Orsakað av lógaravmarkingini um útlánsloftið á 80% av metingarvirðinum er Húsalánsgrunnurin nú komin í ta løgnu støðu, at tað einans eru sethúsaeigarar Almenni leikluturin í alternativu bústaðarbyggingini 47 við høgari eginfígging, sum hava fingið gleði av lánunum úr grunninum, tí eginpeningurin skal í minsta lagi svara til 20% av metingarvirðinum. Sostatt virkar Húsalánsgrunnurin í dag beint ímóti teimum sosialu atlitunum, ið vóru grundarlagið undir stovnanini av grunninum og kjarnin í virksemi grunsins tey fyrstu 25 árini. Sambært seinastu roknskapartølunum hevði Húsalánsgrunnurin við ársenda 2001 eina eginogn á 337 mió kr. Av hesum eru 72 mió kr. tøkur peningur. 5.2.2 Royndirnar við Íbúðagrunninum Íbúðagrunnurin varð stovnaður í 1978 við tí endamáli at stimbra upp undir alternativa leiguíbúðarbygging. Upprunaliga politiska ætlanin var, at Íbúðagrunnurin, eins og Húsalánsgrunnurin, skuldi vera ein sjálvstøðugur grunnur. Í lógini varð tí ásett, at grunnurin skuldi hava egið stýri og fyrisiting, men hetta bleiv ongantíð sett í verk. Ikki fyrr enn í 1982 varð grunnurin endaliga skipaður og lagdur undir Húsalánsgrunnin at umsita. Men veruleikin er tann, at grunnurin ongantíð kom at virka eftir ætlan. Í lógini fyri grunnin vóru nógv viðurskifti, sum forðaðu honum í at gerast tað bústaðarpolitiska amboðið, ið upprunaliga ætlanin miðaði ímóti. M.a. varð ásett, at kommunurnar skuldu rinda ein ávísan part av innskotinum til íbúðarbyggingar, fyriskipaðar av Íbúðagrunninum, men samstundis skuldi grunnurin einsamallur eiga íbúðirnar. Somuleiðis var ein onnur áseting, sum segði, at leigarar av slíkum íbúðum í mesta føri kundu hava íbúðina í 5 ár, áðrenn eigarin skuldi keypa hana. Tá lógin varð endurskoðað í 1987, varð hetta hildið at hava verið høvuðsorsøkin til, at grunnurin ikki hevði virkað eftir ætlan. Hóast nýggja lógin frá 1987 gjørdi nógv viðurskifti greiðari, kom Íbúðagrunnurin kortini ikki at virka. Orsøkirnar vóru partvíst, at nóg nógvur peningur ikki bleiv settur í grunnin og partvíst, at ætlaða samstarvið við kommunurnar um fíggingina av alternativum bústøðum ongantíð varð løgd í fastar karmar. Í 1992 varð Íbúðagrunnurin í skundi avtikin saman við 66 øðrum grunnum. Tá inntrivið varð umhugsað av nýggjum, gjørdist úrslitið, at nakrir av grunnunum vórðu endurstovnaðir. Íbúðagrunnurin varð lutvíst endurstovnaður í 1995, men uttan at nakað stovnsfæ varð sett í hann. Tá lógin varð endurskoðað í 1997, fekk Íbúðagrunnurin tó ein part av stovnsfænum aftur, sum grunnurin hevði mist, tá hann varð niðurlagdur í 1992. Grunnurin fekk ikki tann partin av stovnsfænum aftur, sum landskassin hevði játtað, men ikki útgoldið. Endurskipaði Íbúðagrunnurin hevur til endamáls at fremja og stuðla kommunum, feløgum og stovnum at útvega og reka íbúðahús. Grunnurin kann veita lán til íbúðafeløg og íbúðarstovnar, ið skulu verða skipað sum sjálvsognarstovnar ella lutafeløg. Íbúðagrunnurin kann saman við kommununum stovna slík íbúðafeløg, har íbúðahúsini ikki eru ætlað nøkrum serligum samfelags- 48 Alternativ bústaðarbygging bólkum. Síðani 1997 hevur Íbúðagrunnurin tó einans verið partvís virkin, tí hann hevur verið merktur av trongum fíggjarkarmum, sum sjálvandi hava avmarkað útlánsmøguleikarnar munandi. Sambært seinastu roknskapartølunum hevði Íbúðagrunnurin við ársenda 2001 eina eginogn á 14,7 mió kr. Gjaldføri grunsins var 9,5 mió kr. Samstundis hevur grunnurin eina millumrokning við Húsalánsgrunnin í sambandi við tilskeyting av ávísum fastognum á 13,5 mió kr. Spurningurin um keypið av fastognunum er m.a. lýstur í løgtingsmálunum 71-1/2002 og 71-2/2002 (góðkenning av ársroknskapunum hjá Húsaláns- og Íbúðagrunninum fyri 2001) og í viðgerðini hjá landsstýrismálanevndini av fastognarmálinum, sum endaði 23. januar 2003. 5.2.3 Royndirnar við Bjálvingarstuðulslánsgrunninum Bjálvingarstuðulslánsgrunnurin varð stovnaður í 1982 sum ein partur av almannaverkinum. Grunnurin skuldi virka í einum samstarvi millum Húsalánsgrunnin og Almannastovuna, men sum fráleið vísti skipanin seg at vera rættiliga tung at umsita. Í 1991 varð nýggj lóg um bjálvingarstuðulslán samtykt, har skipanin broyttist frá at vera ein sosiallóggáva, til at vera ein generel lóg við sosialpolitiskum dámi. Samstundis varð Bjálvingarstuðulslánsgrunnurin tí fluttur til Húsalánsgrunnin at umsita. Eftir galdandi lóggávu um- og fyrisita Húsalánsgrunnurin og Stýrið fyri Húsalánsgrunnin Bjálvingarstuðulslánsgrunnin, hvørs endamál er at veita stuðulslán til bjálving og orkusparandi tiltøk til fólka- og fyritíðarpensjónistar, sum búgva í egnum húsum ella íbúð. Bjálvingarstuðulslán eru rentu- og avdráttarfrí, men broytast umstøðurnar, kann rentu- og avdráttarfrítøkan halda uppat, og lánið kann eisini verða kravt aftur í einum. Bjálvingarstuðulslánsgrunnurin hevur verið fíggjaður gjøgnum eina játtan á fíggjarlógini, men seinastu tvey árini hevur henda játtan ikki verið veitt. Stýrið fyri Húsalánsgrunnin hevur tí avgjørt at steðga við at veita nýggj bjálvingarstuðulslán, so leingi eingin játtan er til taks. Sambært roknskapinum fyri 2001 hevur Bjálvingarstuðulslánsgrunnurin eitt stovnsfæ á umleið 60 mió kr. Tann árligi tørvurin á bjálvingarstuðulslánum verður av Húsalánsgrunninum mettur at vera umleið 9 mió kr., svarandi til umleið 100-120 árligar umsóknir. 5.2.4 Royndirnar við rentustuðli til samansparing til sethúsabygging o.a. Skipanin við rentustuðli til samansparing til sethúsabygging varð stovnsett í 1978 við tí endamáli at eggja fólki til at spara saman til bústaðarbygging. Treytin fyri at koma undir skipanina var, at peningurin skuldi vera bundin til bústaðarbygging og einans kundi leysgevast undir heilt serligum umstøðum. Rentustuðulin var skattafríur, og støddin á honum varð ásett í 49 Almenni leikluturin í alternativu bústaðarbyggingini lógini. Uppspardi peningurin skuldi standa á kontu í peningastovni, meðan skipanin við rentustuðlinum varð løgt til Húsalánsgrunnurin at umsita. Minni lógarbroytingar vórðu gjørdar í 1982 og 1986, har tað m.a. varð gjørt møguligt eisini at nýta uppsparda peningin til at keypa eldri hús ella grundstykki. Í 1994 samtykti Løgtingið eina lógarbroyting, ið heimilaði leysgeving av uppspardum peningi undir skipanini til fólk, ið komin vóru í fíggjarliga trongstøðu undir kreppuni. Sambært lógaruppskotinum var ætlanin at lata aftur fyri tilgongd til skipanina, men undir politisku viðgerðini var breið semja um, at hetta var ein góð skipan, ið átti at halda fram. Tí var undirtøka ikki fyri at taka av skipanina við rentustuðli til samansparing til sethúsabygging. 5.3 Greining av lógargrundarlagnum Lógargrundalagið fyri Húsalánsgrunnin, Íbúðagrunnin, Bjálvingarstuðulslánsgrunnin og skipanini við rentustudningi til samansparing til sethúsabygging er alt í somu lóg, nevniliga løgtingslóg nr. 118 frá 18. juni 1997 um Húsalánsgrunn o.a. Hetta varð gjørt við tí fyri eyga at gera lógarverkið einfaldari. Men endamálini við skipanunum eru heilt ymisk, og tí er tað lógartekniskt ein vánalig loysn at savna so ymiskar skipanir undir einari lóg. Lógin leggur ein samlaðan bygnað fyri rakstur og fyrisiting av grunnunum og serskipanini, ið kann lýsast við myndini niðanfyri: Stýrið Stýrið landstýrismaðurin landsstýrismaðurin tilnevnir 3tilnevnir limir fyri 4 ár 3 limir fyri 3 ár Stjórin Stjórin fyri Húsalánsgrunnin settur av ogstýrinum settur av stýrinum um- og fyrisetur: og um- og fyrisetur HúslánsHúslánsgrunnin grunnurin kap. 1 í lógini Kap. 1 í logini BjálvingarBjálvingarstuðulsgrunnin stuðulsgrunnurin kap. 2 i lógini kap. 2 í logini Íbúðagrunnin Íbúðagrunnin kap.kap.33 í lógini logini Serl. Serl. rentustudningur rentustuðul kap.44 íí lógini kap. logini Upprunaliga varð Húsalánsgrunnurin stovnaður við løgtingslóg nr. 49 frá 30. mai 1964. Lógin varð broytt við løgtingslóg nr. 37 frá 26. apríl 1974. Í 1978 varð tann fyrsta lógin um Húsalánsgrunnin avtikin og avloyst av løgtingslóg nr. 97 frá 1. november 1978. Henda varð broytt fleiri ferðir, m.a. við løgtingslóg nr. 65 frá 11. mai 1982, løgtingslóg nr. 44 frá 2. mai 50 Alternativ bústaðarbygging 1986, løgtingslóg nr. 32 frá 7. mai 1991 og løgtingslóg nr. 93 frá 13. juni 1995. Við løgtingslóg nr. 118 frá juni 1997, varð 1978-lógin avtikin, og samstundis varð lógargrundarlagið undir Húsalánsgrunninum samanskrivað við trimum øðrum lógum. Íbúðagrunnurin varð stovnaður við løgtingslóg nr. 100 frá 1. desember 1978, ið varð broytt við løgtingslóg nr. 66 frá 11. mai 1982. Lógin varð avtikin í 1987 og avloyst av løgtingslóg nr. 52 frá 7. mai 1987. Við løgtingslóg nr. 33 frá 27. mars 1992 varð Íbúðagrunnurin avtikin saman við 66 øðrum grunnum. Íbúðagrunnurin varð lutvíst endurstovnaður (tvs. uttan stovnsfæ) við løgtingslóg nr. 65 frá 13. juni 1995. Íbúðagrunnurin varð endaliga endurskipaður við løgtingslóg nr. 118 frá 18. juni 1997, har løgtingslóg nr. 65 frá 13. juni 1995 samstundis varð avtikin. Bjálvingarstuðulslánsgrunnurin varð stovnaður við løgtingslóg nr. 87 frá 1. juni 1982. Við løgtingslóg nr. 40 frá 7. mai 1991 varð fyrsta lógin avtikin og skipanin broytt frá eini sosialari skipan til eina generella skipan. Við løgtingslóg nr. 29 frá 14. februar 1995 varð ein minni broyting gjørd, har hægstamarkið á lánunum bleiv hækkað. Við løgtingslóg nr. 118 frá 18. juni 1997 varð 1991-lógin avtikin. Samstundis varð lógargrundarlagið undir Bjálvingarstuðulslánsgrunninum broytt nakað og samanskrivað við trimum øðrum lógum. Skipanin við rentustuðli til samansparing til sethúsabygging varð stovnað við løgtingslóg nr. 85 frá 24. oktober 1978. Lógin bleiv broytt í 1982 og 1986. Somuleiðis bleiv lógin broytt við løgtingslóg nr. 67 frá 10. mai 1994. Við løgtingslóg nr. 118 frá 18. juni 1997 varð 1978-lógin avtikin, men innihaldið í gomlu lógini varð samstundis samanskrivað við trimum øðrum lógum. 5.4 Uppskot um bústaðarpolitiskar fyriskipanir Gongdin seinastu árini hevur víst, at tíðin er farin frá bústaðarpolitisku endamálunum hjá Húsalánsgrunninum. Lógin um Húsalánsgrunnin svarar ikki longur til sosiala tørvin, sum hon upprunaliga var ætlað til. Harafturímóti er tørvur á teimum bústaðartilboðum,13 sum Íbúðagrunnurin er ætlaður at røkja, men hesin grunnur hevur ongan kapital at arbeiða við. Bústaðarpolitiski leikluturin hjá almennu myndugleikunum í hinum Norðurlondunum er nógv virknari enn í Føroyum, her marknaðarkreftirnar hava ein størri leiklut. Úrslitið av Gallup-kanningini14 vísir, at marknaðarkreftirnar ikki einsamallar megna at tryggja ein fjølbroyttan bústaðarmarknað. Hetta er ikki ein uppgáva hjá privatu peningastovnunum, sum tí heldur ikki taka bústaðarpolitisk atlit í sambandi við bústaðarfígging. 13 Sí kap. 2 14 Sí kap. 2 Almenni leikluturin í alternativu bústaðarbyggingini 51 Fremsta uppgávan hjá privatu peningastovnunum er at skapa størst møguligan kapitalvinning. Bústaðarviðurskifti eru viðkomandi fyri allar borgarar. Eru politisk ynski um at loysa teir bústaðarmarknaðarligu trupulleikarnar, sum marknaðarkreftirnar ikki einsamallar megna, mugu teir almennu myndugleikarnir átaka sær hesa uppgávuna. Arbeiðsbólkurin er samdur um, at tað besta bústaðarpolitiska amboðið hjá landsmyndugleikunum er ein endurskipaður Húsalánsgrunnur, ið verður skipaður við einum nýggjum lógar- og regluverki. 5.4.1 Húsalánsgrunnurin og Íbúðagrunnurin Arbeiðsbólkurin er komin til ta niðurstøðu, at tíðin er farin frá upprunaliga bústaðarpolitiska endamálinum hjá Húsalánsgrunninum, sum tí ikki longur hevur nakran munagóðan bústaðarpolitiskan leiklut. Tørvur er samstundis á einum fjølbroyttum bústaðarmarknaði, og tað var júst fyri at nøkta henda tørv, at Íbúðagrunnurin varð endurstovnaður. Trupulleikin er, at Íbúðagrunnurin hevur ongan kapital at arbeiða við, samstundis sum Húsalánsgrunnurin hevur kapital, men ikki neyðugar lógarheimildir at fíggja alternativar bústaðir. Tí heldur arbeiðsbólkurin, at besta loysnin er at leggja Húsalánsgrunnin og Íbúðagrunnin saman til ein stovn, sum skal fíggja alternativa bústaðarbygging. Nýggi stovnurin skal hava nýtt og tíðarhóskandi regluverk at virka eftir, sum skal minna nakað um norska Husbanken og íslendska Íbúðalánisjóður. Júst tað, at íslendingar í 1999 stovnsettu Íbúðalánisjóður, er eitt dømi um, at tað í grannalondunum verður mett neyðugt at hava almennar bústaðarpolitiskar stovnar. Arbeiðsbólkurin hevur ta støðu, at spurningurin um, hvussu tann samanlagdi stovnurin Húsalánsgrunnurin og Íbúðagrunnurin skal skipast, er politiskur. Tí verður einki tilmæli gjørt um hetta. Hinvegin hevur arbeiðsbólkurin avgjørt at vísa á, hvørjir møguleikar eru mest nærliggjandi. 5.4.1.1 Alment partafelag Húsalánsgrunnurin kann skipast sum eitt partafelag á sama hátt, sum tá Telefonverk Føroya Løgtings varð skipað sum partafelagið Føroya Tele í 1997, har landið eigur allan partapeningin. Verður Húsalánsgrunnurin skipaður sum partafelag, verður hann reguleraður eftir ásetingunum í partafelagslógini. Tá landið eigur allan partapeningin, kann almenni myndugleikin einsamallur avgera, hvat viðtøkurnar skulu siga um endamálið við stovninum. Vansin við at skipa Húsalánsgrunnin sum partafelag er, at møguligt verður at taka politiska avgerð um at selja so mikið stóran part av partapeninginum, at politiski myndugleikinr misira avgerðarrættin. Verður hetta gjørt, missir politiski myndugleikin hetta bústaðarpolitiska amboðið. 52 Alternativ bústaðarbygging Fyrimunurin við at skipa stovnin sum partafelag er, at formligu viðurskiftini viðvíkjandi stovninum eru púra greið, tí stovnurin verður reguleraður eftir partafelagslógini. 5.4.1.2 Vinnurekandi grunnur Húsalánsgrunnurin kann eisini skipast sum ein vinnurekandi grunnur. Ein slíkur grunnur er altíð at rokna sum ein sjálsvsognarstovnur. Verður Húsalánsgrunnurin skipaður á henda hátt, verður hann reguleraður eftir lógini um vinnurekandi grunnar. Landsmyndugleikin ger viðtøkurnar fyri grunnin. Skrásetingarmyndugleikin, sum er Skráseting Føroya, skal góðkenna viðtøkurnar og allar viðtøkubroytingar, sum verða gjørdar frameftir. Skráseting Føroya hevur eisini eftirlit við, at grunnurin heldur ásetingarnar í lógini um vinnurekandi grunnar. Grunnamyndugleikin er danska Erhvervsministeriet. Verður Húsalánsgrunnurin skipaður sum vinnurekandi grunnur, skal Løgtingið játta stovnsfæið. Landið eigur hereftir einki í grunninum, sum verður ein sjálvsognarstovnur, ið eigur seg sjálvan. Fyri ein vinnurekandi grunn ella sjálvsognarstovn er galdandi, at: o o o o grunnurin hevur eitt endamál grunnurin hevur ein kapital grunnurin hevur eina nevnd, sum er leys av stovnaranum fæið kann ikki fella aftur til stovnaran Vansin við at skipa Húsalánsgrunnin sum ein vinnurekandi grunn er, at eftir at landsmyndugleikarnir hava fingið viðtøkurnar fyri grunnin góðkendar av Skráseting Føroya og flutt stovnsfæið yvir í grunnin, eigur grunnurin seg sjálvan. Ávirkanin hjá landsmyndugleikunum avmarkar seg til at velja nevndina fyri grunnin, sambært viðtøkum grunsins. Fyrimunurin við at skipa grunnin sum vinnurekandi grunn er, at formligu viðurskiftini viðvíkjandi grunninum eru púra greið, tí grunnurin verður reguleraður eftir lógini um vinnnurekandi grunnar. 5.4.1.3 Landsstovnur Húsalánsgrunnurin er ein av grunnunum hjá landinum, har viðurskiftini viðvíkjandi fíggjarlóg og landsroknskapi eru ógreið. Løgtingsgrannskoðararnir hava í fleiri ár víst á henda trupulleika. Í álitinum um landsstovnar og -grunnar kom Fíggjarmálaráðið til ta niðurstøðu, at Húsalánsgrunnurin er ein landsstovnur, sum skal við í bæði løgtingsfíggjarlóg og landsroknskap. Í heilt serligum førum kann Løgtingið tó við lóg samtykkja at hava virksemi uttanfyri fíggjarlógina. Í frágreiðingini frá løgtingsgrannskoðarunum frá februar 2003 er niðurstøðan um grunnatrupulleikan, at málið tykist vera endað sum ein løg- Skipan av alternativari bústaðarbygging 53 frøðiligur stríðsspurningur um niðurstøðurnar í álitinum, sum Fíggjarmálaráðið gjørdi í november 2001. Løgtingsgrannskoðararnir halda, at fleiri ivamál kundu verið loyst við, at landsstýrið út frá einum heildarsjónarmiði tók politiska støðu til, hvat ætlanin er við grunnunum/stovnunum í framtíðini, og legði uppskot um hetta fyri tingið til støðutakan. Løgmaður hevur avgjørt, at ivamálini viðvíkjandi grunnunum hjá landinum skula vera loystir áðrenn 1. september 2003. Landsstýrismaðurin í familju- og heilsumálum hevur áður biðið um at fáa freist til 1. november 2003. Á hesum grundarlagi hevur arbeiðsbólkurin hildið seg aftur við at taka støðu til, hvussu Húsalánsgrunnurin skal skipast. Arbeiðsbólkurin hevur bert mælt til, at grunnarnir verða lagdir saman og ger harumframt eisini eitt tilmæli um, hvat endamálið við Húsalánsgrunninum og Íbúðagrunninum skal verða frameftir. Hetta verður gjørt í næsta kapitli. 5.4.2 Framtíðar skipan av Bjálvingarstuðulslánsgrunninum Arbeiðsbólkurin hevur ikki mett, at Bjálvingarstuðulslánsgrunnurin hevur verið fevndur av arbeiðssetninginum hjá bólkinum, og tí verður ikki gjørt meira við henda spurningin. Tó verður mælt til, at grunnurin verður endurskoðaður í sambandi við eina endurskipan av Húsalánsgrunninum og Íbúðagrunninum - bæði við atliti til broyting í lógargrundarlagnum og tilknýtinum til fíggjarlógina. Skal grunnurin varðveitast, mælir arbeiðsbólkurin av lógartekniskum orsøkum til, at ásetingarnar viðvíkjandi grunninum verða gjørdar í eini serligari lóg, eins og støðan varð áðrenn seinastu lógarbroyting í 1997. 54 Alternativ bústaðarbygging Skipan av alternativari bústaðarbygging Kap. 6 55 Skipan av alternativari bústaðarbygging Orsakað av avmarkaðu tíðini, ið arbeiðsbólkurin hevur havt til at skriva álitið, hevur ikki verið møguligt at gjøgnumarbeitt tey ítøkiligu uppskotini til, hvussu alternativ bústaðarbygging kann skipast. Skuldi hetta verið gjørt til fulnar, hevði tað eftir øllum at døma verið neyðugt hjá bólkinum at brúkt umleið 1/2 ár afturat til at skriva frágreiðingina. Í staðin varð valt at arbeiða skjótt fyri at fáa frágreiðingina lidna og lagda fyri Løgtingið til aðalorðaskiftis. Tí verða tey ítøkiligu uppskotini sett fram í verandi líki. 6.1 Lóggargrundarlagið fyri alternativar bústaðir Skal alternativ bústaðarbygging í Føroyum fara fram undir skipaðum viðurskiftum, er rættiliga umráðandi at gera av, hvørji viðurskifti í hesum sambandi eru neyðug at regulera við lóg. Arbeiðsbólkurin er av tí áskoðan, at tað hevði verið óheppið bert at samtykt lagaligar fíggingarskipanir uttan samstundis at gera lógarásetingar um, eftir hvørjum leisti alternativa bústaðarbyggingin skal fara fram. Mælt verður tí til, at gjørd verður ein samlað lóggáva fyri alternativar bústaðir. Hinvegin er støða ikki tikin til lógartekniskar spurningar í hesum sambandi, m.a. um neyðugu reguleringarnar kunnu gerast í eini serstakari lóg um alternativar bústaðir, ella um neyðugt er at gera fleiri nýggjar lógir. Ein av týdningarmiklastu tilráðingunum í hesi frágreiðingini er, at skaptir verða neyðugir lógarkarmar fyri skipan av lutaíbúðafeløgum. Eingin ivi er um, at hetta má gerast við lóg. Í henni er neyðugt við ásetingum um stovnan, reglugerð, roknskap og grannskoðan av lutaíbúðafeløgum. Í sambandi við lóggávuarbeiðið má støða eisini takast til skattaviðurskifti o.a. hjá lutaíbúðafeløgum. Fyri at tryggja dygdina á slíkari bygging er neyðugt, at lógin heimiðlar avvarðandi landsstýrismanni at áseta nærri reglur um bygginormar í kunngerð. Sum nevnt í kapittul 1, hevur arbeiðsbólkurin ikki gjørt nøkur ítøkilig uppskot til samstarvið millum land og kommunur í sambandi við alternativa bústaðarbygging. Í staðin verður mælt til, at neyðugu loysnirnar verða funnar við samráðingum. Tá komið er ásamt um leiklutin hjá kommununum, verður mælt til, at hesi viðurskiftini verða staðfest í lóggávuni, ið gjørd verður fyri alternativu bústaðarbyggingina. 6.2 Lániveitingar úr Húsalánsgrunninum Arbeiðsbólkurin er samdur um, at Húsálánsgrunnurin ikki skal seta pening 56 Alternativ bústaðarbygging í men einans veita lán í sambandi við alternativa bústaðarbygging. Heimildirnar, sum Íbúðagrunnurin í dag hevur til bæði at veita lán og innskot í sjálvsognarstovnar, ið luttaka í byggiætlanum, er óheppin, tí grunnurin lænir í veruleikanum út til byggiætlanir, sum hann sjálvur er ein partur av. Verður í staðin hildið fast við, at tann endurskipaði Húsálánsgrunnurin15 verður ein lánistovnur, sleppst undan hesum trupulleikanum. Endamálið við lániveitingunum úr Húsálánsgrunninum til alternativa bústaðarbygging er at tryggja slíkari bygging bíligast møguligu fíggingina. Húsálánsgrunninum skal tí áleggjast (við lóg ella í viðtøkunum fyri grunnin) at arbeiða við minst møguliga rentumarginalinum á lánunum til alternativa bústaðarbygging. Samstundis eigur nýggja lógin um endurskipaða Húsalánsgrunnin (ella reglugerðin fyri grunnin) eisini at heimiðla grunninum at taka lán til at fíggja útlánini. Hinvegin er eisini neyðugt at umhugsa, hvørt Húsálánsgrunninum framvegis skal vera loyvt at veita fígging til tann vanliga bústaðarmarknaðin. Fyri hesum talar, at grunnurin á henda hátt kann vinna sær pening í vanligari kapping, sum síðan aftur kann lánast út til alternativa bústaðarbygging. Um hetta ikki skal virka kappingaravlagandi mótvegis vanligu peningastovnunum, er treytin tó, at Húsalánsgrunnurin virkar undir somu skatta- og avgjaldstreytum sum teir vanligu peningastovnarnir. Á hesum grundarlagi mælir arbeiðsbólkurin til, at Húsalánsgrunninum verður heimilað at veita hesi lánisløg: a) Lán til alternativa bústaðarbygging Lánini kunnu veitast til øll sløg av alternativari bústaðarbygging, sambært allýsing í kapittul 4. Treytin fyri at fáa lánini er, at bústaðurin lýkur treytirnar, ið eru ásettir í áður umrøddu kunngerðini um bygginormar. Lánini verða veitt við eini variablari rentu, ið altíð er ásett so lágt sum gjørligt. Afturgjaldstíðin á hesum lánum verður 40 ár. b) Serlig ískoytislán til fólk við láginntøkum Hesi lánini verða bert veitt til húski við láginntøkum. Eitt inntøkuhámark hjá húskinum verður ásett í mun til lønarlagið í samfelagnum, nakað átøkt skipanini við útgjaldsveitingunum frá ALS. Ískoytislánini verða rentað á sama hátt sum lánini til alternativa bústaðarbygging, og afturgjaldstíðin á teimum kann verða upp til 40 ár. Eitt hámark verður ásett fyri støddina á ískoytislánum, sum skal svara til vanliga eginfígging av bústøðum. c) Lán til bygging av bústøðum til fólk við serligum bústaðartørvi Lánini verða veitt sum ískoytislán til aðra almenna fígging av bústaðar- 15 Framtíðarskipanin av Húsálánsgrunninum er nágreiniliga viðgjørd í undanfarna kapitli. Skipan av alternativari bústaðarbygging 57 bygging til fólk við serligum bústaðartørvi. Treytin fyri at fáa lánini er, at stovnarnir lúka ásetingarnar um bygginormar fyri stovnar, sum eru gjørdar í áður umrøddu kunngerð um bygginormar. Lánini mugu ongantíð fara upp um 50% av samlaða byggikostnaðinum. Tey verða rentað á sama hátt sum lánini til alternativa bústaðarbygging, og afturgjaldstíðin á teimum kann verða upp til 40 ár. Er politisk undirtøka fyri, at Húsalánsgrunnurin kann veita heildarfígging til sethús, mælir arbeiðsbólkurin til, at hesi lán verða bólkað í tveir høvuðsbólkar. 1. Lán til bústaðir eldri enn 5 ár (vanlig annuitetslán við variablari rentu). 2. Lán til bústaðir yngri enn 5 ár (vanlig annuitetslán við variablari rentu, sum í minsta lagi er 1% yvir rentuna á lánislagi 1). Orsøkin til hetta tilmæli er ynskið um, at lán úr Húsalánsgrunninum til vanlig sethús v.m. í størstan mun verða nýtt til alternativa bústaðarbygging. Tá munur er á rentustigunum, alt eftir hvussu gomul húsini eru, er sjálvandi minni áhugi í at fíggja nýggj sethús gjøgnum Húsalánsgrunnin. Men við at grunnurin hevur henda útlánsmøguleikan, eru dyrnar framvegis opnar fyri inntøkum henda vegin, ið m.a. kunnu nýtast til alternativa bústaðarbygging. Arbeiðsbólkurin skjýtur upp, at Húsalánsgrunnurin eisini fær til uppgávu at hava eftirlit við, at byggingin av alternativum bústøðum verður framd í tráð við ásetingarnar í kunngerðini um bygginormar í sambandi við alternativa bústaðarbygging. Grunnurin hevur frammanundan ein ávísan førleika á økinum við metingarmonnunum, sum virka í sambandi við umsitingina av teimum verandi lániveitingunum hjá grunninum. Tað skuldi sostatt ikki verið so trupult at ment hesa tænastuna til uppgávuna viðvíkjandi eftirlitinum í sambandi við kunngerðina um bygginormar til alternativa bústaðarbygging. Harvið eru tað eysæddir fyrimunir við at lata Húsalánsgrunnin á henda hátt hava eftirlitið við, at lánini, sum grunnurin veitir, verða nýtt í tráð við treytirnar, tey eru veitt eftir. 6.3 Sosial atlit í sambandi við alternativa bústaðarbygging Í innganginum í kapittul 1 varð nevnt, at arbeiðsbólkurin ikki helt seg hava møguleika at fara í dýpdina av hesum partinum av arbeiðssetninginum, skuldi frágreiðingin verða liðug í hesi tingsetuni. Hóast hetta fyrivarnið hevur arbeiðsbólkurin roynt at tikið sosial atlit í sambandi við tilráðingarnar í frágreiðingini. Ítøkiliga sæst hetta aftur á tveimum økjum. Millum nýggju lániveitingarnar, ið endurskipaði Húsalánsgrunnurin er ætlaður at standa fyri, er ætlanin at skipa eitt serligt ískoytistlán til fólk við lágum lønum (sí 6.2). Slík ískoytislán eru kend bæði úr Íslandi og Noregi, 58 Alternativ bústaðarbygging har royndirnar við teimum eru góðar. Lánini virka sum eitt slag av "hjálp til sjálvhjálp" í staðin fyri beinleiðis stuðul ígjøgnum ymiskar almannaskipanir. Sosialu atlitini síggjast eisini aftur í eini aðrari lániveiting, ið skotin verður upp, at endurskipaði Húsalánsgrunnurin skal standa fyri. Hóast bygging av bústøðum til fólk við serligum tørvi má roknast fyri at vera ein almenn uppgáva, ið verður fíggjað gjøgnum almannaverkið, ásannar arbeisbólkurin, at bústaðartørvurin er stórur á hesum øki. Tí verður skotið upp, at Húsalánsgrunninum verður heimilað at fíggja upp til 50% av byggikostnaðinum av slíkum stovnum. Hámarkið er ásett fyri at tryggja, at almannaverkið framvegis stendur við endaligu ábyrgdini av hesum veika samfelagsbólkinum. Sum áður nevnt mælir arbeiðsbólkurin til, at samrátt verður um, hvussu bústaðarpolitiska samstarvið millum land og kommunur skal fremjast. Í hesum sambandi er umráðandi, at sosialu atlitini í bústaðarpolitikkinum eisini gerast partur av hesum samráðingunum. 6.4 Útbjóðingarreglur í sambandi við alternativa bústaðarbygging Eins og sagt varð í undanfarna parti, hevur arbeiðsbólkurin ikki nýtt so nógva orku til henda partin av arbeiðssetninginum. Galdandi útbjóðingarreglur16 eru tó kannaðar fyri at vita, hvørt nakrar lógarforðingar eru fyri at áseta nakrar bygginormar viðvíkjandi alternativari bústaðarbygging. Niðurstøðan er, at so er ikki, og tí eru ongar lógarforðingar fyri, at slíkir bygginormar verða gjørdir. Arbeiðsbólkurin heldur tað ikki vera neyðugt at gera serligar útbjóðingarreglur fyri alternativa bústaðarbygging. Um bygginormar verða gjørdir í tilknýti til lóggávuna um alternativa bústaðarbygging, og treytin fyri at fáa bíligu lánini úr Húsalánsgrunninum er, at hesir skulu haldast, skuldi hetta verið nóg mikið til at tryggja eitt nóg høgt byggitekniskt støði á slíkari bygging. 16 Útbjóðing er regulerað í løgtingslóg nr. 106 frá 15. november 1984 um útbjóðing v.m. MVG-broytingar og rentustuðulin Kap. 7 59 MVG-broytingar og rentustuðulin Arbeiðsbólkurin hevur tí viðgjørt spurningarnar, hvørt besta loysnin er at gera broytingar í MVG-lógini og rentustuðulslógini ella at mæla til aðrar fíggingarhættir, herundir broytingar í lógini um Húsalánsgrunnin, sum hava somu ávirkan á kostnaðin á alternativari bústaðarbygging, sum møguligar broytingar í MVG- og rentustuðulslógini kunnu fáa. Niðurstøðan hjá arbeiðsbólkinum er, at besta loysnin er at fara beinleiðis eftir málinum og mæla til eina loysn, sum beinleiðis stimbrar alternativari bústaðarbygging. Hetta verður gjørt við at broyta lógina um Húsalánsgrunnin, soleiðis at hon verður samsvarandi allýsingunum av alternativari bústaðarbygging. Arbeiðsbólkurin er sostatt samdur um at mæla til at nýta Húsalánsgrunnin og Íbúðagrunnin sum framtíðar bústaðarpolitisk amboð, heldur enn at gera broytingar í MVG- og rentustuðulslógini. Framtíðarleikluturin hjá Húsalánsgrunninum og Íbúðagrunninum í sambandi við alternativa bústaðarbygging er viðgjørdur í kapitli 5. Mælt verður til, at Húsalánsgrunnurin og Íbúðagrunnurin verða lagdir saman, har endamálið verður at veita lagaliga fígging til bygging av alternativum bústøðum frameftir. Alt eftir hvussu lagalig lánini úr Húsalánsgrunninum verða, fær loysnin viðvíkjandi Húsalánsgrunninum somu ávirkan á kostnaðin fyri alternativa bústaðarbygging, sum møguligar broytingar í MVG- og rentustuðulslógini, ið høvdu javnsett alternativa bústaðarbygging við bygging av privatum sethúsum. Arbeiðsbólkurin hevur í hesum sambandi gjørt eina simulering av kostnaðinum fyri byggiverkætlanina Sjálvsognarstovnurin Berjabrekka 3,17 sum ikki er farin í gongd enn, tí stýrið fyri sjálvsognarstovnin vil hava MVG- og rentustuðulslógina broytta, soleiðis at hesin stovnur verður javnsettur við vanliga sethúsabygging, áðrenn byggiverkætlanin verður sett í gongd. Simuleringin vísir, at undir verandi fortreytum, har rentan hjá Húsalánsgrunninum er 4% p.a., verður leigukostnaðurin fyri leiguíbúðirnar á Berjabrekku 3 á leið tann sami, um afturgjaldstíðin fyri alla lánsupphæddina verður longd til 40 ár, ella um nevndu broytingar verða gjørdar í MVG- og rentustuðulslógini. Ásetingin um at frítaka arbeiðslønina í sambandi við bygging og umvæling 17 Tórshavnar Kommuna og Íbúðagrunnurin settu 10. november 2000 á stovn Sjálvsognarstovnin Berjabrekka 3, hvørs endamál er at byggja umleið 60 íbúðir í 3 støddum á Berjabrekku. Meira fæst at vita um hesa verkætlanina í byggiprogramminum "Íbúðir á Berjabrekku 3" frá 28. mai 2001, sum sjálvsognarstovnurin lat gera. Alternativ bústaðarbygging Fylgiskjal 1 Gallup kanningin Hetta skjalið er ein úrskrift av svarunum úr Gallup-kanningini, sum er viðgjørd í kapittul 2. Tilfarið er óviðgjørt, og talan er sostatt um tey "ráu" tølini. Norðoyggjar Norðurstreymoy Sandoy Suðuroy Suðurstreymoy Vágoy Tilsamans Núverandi bústaður Eysturoy av egnum bústaði fyri MVG og lógin um stuðul til rentuútreiðslur hjá sethúsaeigarum vórðu lýst í kapitli 3. Víst varð á, at lógin um stuðul til rentuútreiðslur hjá sethúsaeigarum í ringasta føri hækkar generella sethúsaprísin. Eisini varð víst á, at aðrar mekanismur í búskapinum køvdu ætlaða endamálinum við at frítaka arbeiðslønina í sambandi við bygging og umvæling av egnum bústaði fyri MVG. Tað er tí rættiliga ivasamt, hvussu skilagott tað er óbeinleiðis at stuðla alternativari bústaðarbygging umvegis MVG- og rentustuðulslógina. Arbeiðsbólkurin mælir tí frá at gera broytingar í MVG- og rentustuðulslógini fyri at fremja og stimbra alternativa bústaðarbygging. At nýta Húsalánsgrunnin og Íbúðagrunnin sum framtíðar bústaðarpolitisk amboð er ein einfaldari loysn, sum gevur størri gjøgnumskygni. Hetta er eisini ein bíligari loysn fyri landskassan. Viðmerkjast skal eisini, at ført hevur verið fram, at útboðið av leiguíbúðum hevði verið størri, um leiguinntøkan var skattafrí. Í einum skrivligum fyrispurningi í Løgtinginum varð víst til slíka norska lóggávu. Arbeiðsbólkurin hevur spurt í Noregi, um tann lagaliga skattingin av útleigu av egnum bústaði økti um útboðið av leiguíbúðum. Svarið var, at eingi hagtøl eru um hetta, men lógarbroytingin hevði ivaleyst við sær, at fleiri leiguíbúðir komu á marknaðin. Einki varð tó sagt um, hvørt leigan lækkaði orsakað av lagaligari skatting. Gallup-kanningin, ið er viðgjørd í kapittul 2 bendir á tann bógvin, at føroyingar eru munandi meira áhugaðir í at eiga teirra bústað, enn at búgva til leigu (sí mynd 10 og 11 í kapittul 2). Tað er møguligt, at ein slík skipan við skattafrítøku hevði økt um útboðið av leigubústøðum, men ivasamt er, um hetta hevði verið nøkur varandi loysn av trupulleikunum á føroyska bústaðarmarknaðinum. 61 Skjøl Valdømi 60 Svar 21,9% 12,9% 7,9% 3,2% 11,2% 37,0% 5,9% 100,0% Aldursbýtið Aldusrbólkar 15 - 19 ár Aldursbýti Kynsbýtið Kyn Býti 8,8% 20 - 29 ár 30 - 39 ár 40 - 49 ár 50 - 59 ár 15,1% 20,0% 16,6% 16,4% Kvinna 48,0% Maður 52,0% 60 ár ella eldri 23,1% Tilsamans 100,0% Tilsamans 100,0% Spurningur 1. Hvussu mong fólk eru fastbúgvandi í húskinum, har tú býr? (húskinum hjá tykkum)? Tal av 1 2 3 4 5 6 Tilsamans fastb. Býti 13,8% 25,1% 18,3% 21,8% 12,9% 8,1% 100,0% Spurningur 2. Hvussu mong eru yvir 18 ár? Tal 0 1 2 3 4 5 6 7 8 10 20 30 50 60 82 Hoved-total Býti 0,2% 15,8% 50,3 20,3 7,6 2,5 0,3 0,1 0,2 0,3 1,6 0,6 0,1 0,2 0,1 100,0% % % % % % % % % % % % % % Spurningur 3. Hvussu mong eru undir 18 ár? Tal 0 1 2 3 4 5 Býti 51,1% 16,7% 18,5% 9,3% 1,8% 0,3% Spurningur 4. Civil status Annað Einkja ella Fráskild/ur einkjumaður 2,5% 6,9% 4,1% Gift/ur 50,9% 6 0,2% 7 0,2% Liva saman (Papírleyst) 12,6% 10 0,5% 20 1,1% 30 0,4% 40 0,2% Hoved-total 100,0% Ógift/ur Veit ikki Tilsamans 23,0% 0,1% 100,0% Alternativ bústaðarbygging Einki 9.000-9.999 8.000-8.999 7.000-7.999 500-999 um mánaðin 6.000-6.999 5.000-5.999 3.000-3.999 2.000-2.999 14.000-14.999 13.000-13.999 6,2% 1,1% 1,6% 0,6% 0,5% 0,6% 8,0% 8,7% 6,9% 6,4% 2,3% 5,2% 4,9% 4,0% 2,8% 26,9 % 100,0% Spurningur 12. Hvussu hóskar støddin á bústaði tínum til tín (tykkum) í dag? Annað Bústaðurin er Bústaðurin er Bústaðurin Veit ikki Tilsamans ov lítil ov stórur hóskar væl til mín (okkum) 0,3% 7,4% 20,4% 71,3% 0,6% 100,0% Tilsamans 100,0% Spurningur 13. Hvussu stórur er bústaðurin, har tú býr í dag? 45-90 m2 90-120 m2 Annað Undir 45 m2 Veit ikki Yvir 120 m2 18,1% 30,9% 0,2% 2,5% 8,3% 40,0% Fiskavøruídnaður, Framleiðsla annars, byggivirksemi Fiskiskapur, Alivinnuryvjivirki, Ráevnisvinna Handil og tænastur Heimagangandi Lesandi-lærlingur vm. (øll í útbúgving) 1,1% 12,2% 10,7% 21,4% 4,0% 11,2% 14,6% 4,8% Tilsamans Arbeiðsleys/ur 6,1% (Tom) Almenn fyrisiting vm. (aðalstýrini vm. kommunal umsiting) Annað 11,3% Pensjónistur (fólkapensjónistur & fyritíðarpensjónistur) UndirvísingFelagsskapir-Mentan. Almannaverkið, heilsuverk Spurningur 8. Hvat er títt starv? 2,5% 12.000-12.999 Tilsamans 11.000-11.999 100,0% Spurningur 11. Hvussu nógv situr tú fyri um mánaðin? (Hvat betalur tú í rentum og avdrátti ella í húsaleigu) - Endiliga ikki taka ljós, hita tryggingar v.m. við) 10.000-10.999 4,4% Leigi frá Leigi frá (Tom) kommunu privatpersó ella ni almennum stovni/myn duleika 1,4% 8,2% 70,1% Spurningur 7. Er tú sjálvstøðugt vinnurekandi? Ja Nei Veit ikki 15,3% 84,6% 0,1% Spurningur 10. Hvussu stór er brutto ársinntøkan hjá øllum í húskinum tilsamans? (Eisini fólkapensjón) (Brutto = Tað ein hevur í inntøku, áðrenn skatt) 100.000- 200.000- 300.000- 400.000- 500.000- Undir Veit ikki Yvir (Tom) Tilsaman 199.999 299.999 399.999 499.999 999.999 100.000 1.000.00 s 0 6,6% 8,2% 9,9% 13,5% 24,7% 1,3% 17,6% 4,5% 13,8% 100,0% Búgvi í Tilsamans leigaðu m húsum 1.000-1.999 Spurningur 5. Hvussu eru tíni bústaðarviðurskifti í dag ? Annað Búgvi á Búgvi Búgvi á Búgvi Búgvi Búgvi í Búgvi í Búgvi í leigaðu á stovni, heima hjá egnari egnum leigaðar m lærling ellishei hjá kenning íbúð húsum i íbúð kamari aheimi, mi, foreldru um skúlah vardari m ella ("kenni eimi, íbúð familju ngar" er kostdei v.m. ikki ld etc familja) 0,3% 0,5% 0,1% 0,2% 18,1% 0,1% 1,5% 68,5% 6,3% Spurningur 6. Hvør eigur bústaðin, har tú býr? Annað Búgvi Eg eigi Leigi frá ókeypis hjá sjálv/ur foreldrunu foreldrum, (Saman við m familju, hjúnarfelag kenningum a) v.m. 0,8% 16,2% 0,3% 3,2% 63 Skjøl 4.000-4.999 62 0,2% 100,0% Spurningur 14. Hevur tú serligan tørv til bústað? Annað Ja, vegna Ja, vegna Nei Veit ikki serlig serligt brek viðurskifti ið eg við familju, sjálv/ur næstringum havi v.m. 3,2% 1,7% 2,8% 91,9% 0,2% Tilsamans 100,0% (Tom) Tilsamans 0,2% 100,0% Spurningur 9. Hvussu stór er brutto ársinntøkan hjá tær sjálvum? (Eisini fólkapensjón) (Brutto = Tað ein hevur í inntøku, áðrenn skatt) 100.000- 200.000- 300.000- 400.000- 500.000- Undir Veit ikki Yvir 199.999 299.999 399.999 499.999 999.999 100.000 1.000.00 0 21,7% 24,2% 12,2% 4,9% 3,5% 25,6% 6,9% 0,9% (Tom) Tilsaman s 0,1% 100,0% Spurningur 15. Hvørji krøv setur tú til støddina á bústaði tínum í framtíðini? 45-90 m2 90-120 m2 Annað Undir 45 m2 Veit ikki Yvir 120 m2 (Tom) 24,8% 40,3% 0,8% 1,5% 9,4% 23,1% 0,2% Tilsamans 100,0% 64 Alternativ bústaðarbygging Skjøl Spurningur 16. Hvat er tín hugsan um ognarviðurskifti á bústaði tínum? Eg vil Eg vil Eg vil Annað Eg vil Eg vil Eg vil Eg vil Veit ikki (Tom) Tilsamans búgva í búgva í búgva í búgva á búgva búgva í búgva í egnari leigaðari leigaðu stovni, heima "luta egnum íbúð íbúð m ellishei hjá íbúð" húsum húsum mi, foreldru ("andels vardari m ella bolig") íbúð familju v.m. 5,4% 2,3% 0,5% 0,6% 1,3% 2,1% 3,2% 83,0% 1,5% 0,2% 100,0% Spurningur 17. Um tú skal ímynda tær, hvussu tú býr um nøkur ár (3-10 ár), tvs. títt høvuðs ynski, hvussu býr tú so? Á Annað Í egnari Í egnum Í leigaðari Í luta íbúð Veit ikki (Tom) Tilsamans Ellisheimi, íbúð sethúsum íbúð ("andelsbo røktarhei lig") mi, sambýli, vardari íbúð vm. 6,3% 0,8% 7,7% 74,3% 3,0% 4,2% 3,8% 0,2% 100,0% 10,3% 2,0% 0,2% Tilsamans 5,7% (Tom) 39,1% Veit ikki 3,2% Í Vágum 6,0% Í Tórshavn ella Suðurstreymi 11,0% Í Suðuroy Í Sandoynni Í Eysturoy 20,7% Í Norðstreymoy 1,1% Í Norðoyggjum 0,8% Annað Á útoyggj Spurningur 18. Hvar í Føroyum vil tú helst búgva? 100,0% Fylgiskjal 2 Yvirlit frá kommununum Tórshavnar kommuna: 1. Bíðilistin til grundstykkir er 903 (frároknað 130 grundstykkir í Hoyvíkshaganum Suður). Royndirnar hjá kommununi eru, at 50% taka av tilboðum um grundstykki. Hetta er sama mynstur sum í 80'unum, tvs. at foreldur skriva 18 ára gomul børn upp. Eingin serstakur bíðilisti er til bústaðir. Kommunan vísir til Sjálvsognarstovnin Berjabrekka 3 og Høgna Mikkelsen viðvíkjandi eftirspurningi eftir íbúðum til teirra byggjarí. 2. Ein stór ætlan er um útstykking í Hoyvíkshaganum av stykkjum til 130 sethús. Í somu útstykking er ætlanin at byggja 45 samanbygd hús. Eisini ætlar kommunan at stykkja út til bygging av 150-200 íbúðum í Hoyvíkshaganum, og ætlanin er eisini at stykkja út onnur 30-50 grundir til sethúsabygging. Undir Fjalli er ætlanin at byggja 60-80 íbúðir (høgar bygningar). Kommunan er eisini, umvegis ein sjálvsognarstovn, stigtakari til byggiætlanina Berjabrekka 3, har ætlanin er at gera 65 leiguíbúðir. Haraftrat eru í privatum høpi fleiri byggiætlanir í gongd: Í Berjabrekku ætlar ein byggimeistari í gongd við 65 íbúðir. Við Løgmannabreyt ætlan ein annar í gongd við 30 íbúðir og við Løgmannabreyt er eisini ein byggimeistari í gongd við 99 samanbygd raðhús. Samanlagt er her talan um: 160-180 144 370-440 sethúsagrundstykkir samanbygd raðhús íbúðir 674-764 Í alt Harumframt kunnu nevnast nakrar aðrar privatar útstykkingar: Á Heygnum Mikla 16 samanbygd hús (øll seld). Í Stoffalág 13 sethúsagrundstykkir. Á Cepa Trøðni á Argjum 40 samanbygd hús. Í Gundadali 17 sethúsagrundstykkir. Í alt roknar kommunan sostatt við 760-850 ætlaðum útstykkingum til hús ella íbúðir. Útskrivað byggiloyvi í 2002 (1/3-15/12): 45 byggiloyvir til sethús og 65 byggiloyvir til um- og afturatbygging; 110 byggiloyvir í alt. 3. Kommunan metir tað vera torført at meta um tørvin á bústøðum frameftir. Tað velst um nógv ymisk viðurskifti, m.a. gongdina í búskapinum og fiskivinnuni og eisini einari møguligari oljuvinnu osv. Familjumynstrið í Føroyum er eisini í ein ávísan mun farið at líkjast meira og meira tí í útlandinum, har familjurnar hava færri børn, fleiri ynskja at liva einsamøll, hjúnarskilnaðirnir eru fleiri í tali osv. Tí økist eftirspurningurin eftir minni húsum og íbúðum. Kommunan er farin undir at gera eina heildarætlan fyri bygging í Tórshavnar kommunu fyri tey komandi 20 árini. Í hesi ætlan verður roknað við einum vøkstri uppá 1,75%. Fyri alla kommununa er talið á fólkum pr. húski 2,9 fólk. Hetta svarar til ein vøkstur uppá uml. 315 fólk ella 113 sethús/íbúðir um árið. Tær nýggjastu útstykkingarnar hava ligið um 100 hús pr. útstykking. Í dag eru umleið 500 hús í Hoyvíkshaganum, og við omanfyri nevndu útstykkingum koma umleið 400 hús ella íbúðir afturat, soleiðis at tað í alt verða eini 900 hús/íbúðir. Møguleiki er at byggja nógv fleiri hús afturat í 65 66 Alternativ bústaðarbygging Hoyvíkshaganum, og roknast kann við, at tá Hoyvíkshagin er fult útbygdur, koma uml. 5-6.000 fólk at búgva har. Ein annar spurningur er, hvussu nógv hús tað ber til at byggja, uttan at skula innflyta arbeiðsmegi. Roknast kann við uml. 1500 handverkaratímar til eini sethús, hetta svarar til eini 90 ársverk til at gera 113 hús um árið. 4. Kommunan hevur einki yvirlit yvir eftirspurningin eftir leiguíbúðum, men einki er at ivast í, at eftirspurningurin er stórur og nógv innrætta kjallarar ella byggja út, soleiðis at ein íb úð kann gerast afturat. Klaksvíkar kommuna: 1. Bíðilistin er umleið 55. 2. Útstykking júst gjørd á Helnabrekku, 21 stykkir. Tá útstykkingin fór í gongd, stóðu 86 á bíðilista. Tá tilboðið kom, vóra tað 12, sum ikki høvdu áhuga vegna húsakeyp, 12, sum ikki høvdu áhuga vegna privat grundstykkjakeyp og 21, sum ikki tóku av av øðrum orsakum. Sostatt vóru 66 umsøkjarar avgreiddir við 21 stykkjum. 3. Varhugi av, at fleiri av teimum 21, ið ikki tóku av, kundu ynskt sær alternativan bústað. Kommunan metir við teimum ætlanum, hon hevur í løtuni, at hon klárar at nøkta tørvin. 4. Varhugi av, at eftirspurningurin ikki verður fult nøktaður. Metingin byggir m.a. á talið av umsøkjarum til leiguíbúðirnar undir Kráarbrekku. Fleiri av hesum hava ikki brúkiligan bústað í løtuni (tó torført at seta tal á). Runavíkar kommuna: 1. Bíðilistin til grundøkir er umleið 50 (serliga til grundstykkir í Runavík/Saltangará). Kommunan hevur varhugan av, at áhugin fyri grundstykkjum ikki er so stórur, sum bíðilistin vísir. Fólk vita, at bíðilistin er rímiliga langur, og tí senda tey bara eina umsókn, uttan at venda sær til kommununa við einum fyrispurningi fyrst. Fleiri av teimum, ið fáa boðið grundøki, meina tí, at freistin at byggja (eitt ár), er ov stutt. Hetta sær kommunan sum eitt tekin um, at tørvurin nokk ikki er so akuttur kortini. 2. 12 grundøkir eru júst seld í Runavík, og 12 verða klár í vár at selja í Saltangará. Harumframt eru ætlanir um at gera eina útstykking í Søldarfirði. Nøkur fá grundstykki eru í Æðuvík, Rituvík og Skipanesi. 3. Flestu hús, ið verða lýst til sølu, verða seld skjótt til ein rímiligan prís. 4. Bert nakrar fáar leiguíbúðir eru umframt kjallaraíbúðirnar. Men tað er ógvuliga torført at fáa eina leiguíbúð í Runavíkar kommunu. Kommunan metir, at onkrar tómar kjallaraíbúðir kundu verið leigaðar út, um skattalógin varð broytt. Tvøroyrar kommuna: 1. Bíðilistin er 0. Heldur ikki bíðiligsti til aðrar bústaðir. 2. Einki útstykkingararbeiði er í gongd. 3. Nógv yngri fólk keypa eldri hús, ið hava staðið tóm. Nógv eldri fólk ynskja at flyta í minni íbúðir. 4. Vanliga eingin eftirspurningur, men í samband við almanna- og heilsuskúlan er tørvur hjá umleið 20 næmingum 3 mðr. í senn. Kommunan hevur ongar íbúðir Skjøl at leiga út. Kunningarstovan hjálpir næmingunum, og ofta leiga teir saman í eldri húsum og líknandi. Vágs kommuna: 1. Bíðilistin er 0. 5 grundstykkir eru tøk, eins og nógv privat stykkir eru til sølu. Fuglafjarðar kommuna: 1. 35 umsøkjarar eru á bíðilista. Kommunan metir, at allar umsóknir eru reellar. 2. Útstykkingar eru í gongd. 3. Ikki viðmerkt, um "trýst" er á, men tað sær út til, at "hildið verður tørn". 4. Kommunan sigur tað vera sera trupult at fáa sethús, íbúðir ella rúm til leigu. Eftirspurningurin er stórur og av tí, at hann ikki verður nøktaður, flyta onkrir borgarar í aðrar kommunur at búgva. Kommunan hevur í 1 1/2 ár arbeitt við at fáa bygt íbúðir á Kambsdali (sjálvsognarstovnur), men ætlanin liggur still orsakað av spurninginum um MVG- og rentustuðul. Arbeitt verður eisini við eini ætlan um næmingaheim á Kambsdali í sambandi við miðnámsskúlarnar og møguligu framhaldsdeildina. Kanningar vísa, at omanfyri 100 næmingar hava tørv á at leiga. Teir koma úr Norðoyggjum, Eysturoy og Norðurstreymoy. Sandavágs kommuna: 1. Bíðilistin er 15. Av hesum ætla fleiri ikki at byggja fyrstu 3-5 árini. Kommunan metir, at allar umsóknir eru "reellar". 2. Nýggj útstykking á 23 stykkir er gjørd (Niðaru Sørpum). 20 stykkir eru umbiðin, og fleiri væntast at hava bygt innan 2 ár. Aðrar ætlanir eru at gera nýggja útstykking. Óvist nær (Ovaru Sørpum). 4. Tørvur er á húsum/íbúðum til leigu, men langt frá altíð kann tørvurin nøktast. Tey nógvu "tómu húsini" eru ofta ogn hjá uttanbýggjafólki. Gøtu kommuna: 1. Bíðilistin er 25 fólk. 3. Kommunan metir, at borgararnir fáa stykkir so hvørt, sum tørvur er á teimum. Miðvágs kommuna: 1. Bíðilistin er 27. 2. Kommunan er í ferð við at gera 22 stykkir byggiklár. 60% byggja innan 2 ár. 3. Fá hús eru til sølu fyri tíðina, men tey "gomlu" húsini fara fyri høgan prís. 67 INNIHALDSYVIRLIT KAP. 1: INNGANGUR.....................................................................................................................................................2 KAP. 2: FORSORGARLÓGIN .......................................................................................................................................4 2.1. SKYLDAN HJÁ TÍ ALMENNA MÓTVEGIS TÍ EINSTAKA OG HJÁ TÍ EINSTAKA MÓTVEGIS TÍ ALMENNA . .........................5 2.2. FYRIBYRGJANDI TÁTTURIN Í FORSORGARLÓGINI ......................................................................................................6 2.3. FÍGGJARLIGA TRYGDIN .............................................................................................................................................8 2.3.1. Fyribils peningahjálp .................................................................................................................................9 2.3.1.1. Endamál .........................................................................................................................................................9 2.3.1.2. Hvør fær veiting? ...........................................................................................................................................9 2.3.1.3. Veitingarupphæddir .....................................................................................................................................11 2.3.2. Stuðul til rindan av rímiligt grundaðum stakútreiðslum .............................................................................11 2.3.3. Stuðul til gjald av útreiðslum av sjúkraviðgerð, tannviðgerð o.t..................................................................12 2.3.4. Varandi uppihaldshjálp .................................................................................................................................12 2.3.5. Endurgjald fyri meirútreiðslur til foreldur at børnum, ið bera likamlig ella sálarlig brek .........................13 2.4. FREMJAN, MENNING OG ENDURMENNING AV ARBEIÐS- OG SOSIALA FØRLEIKANUM .............................................14 2.4.1. Arbeiðsfremjandi tiltøk - aktiveringsskipan..................................................................................................14 2.4.2. Menning ella endurmenning av arbeiðsevnunum - "endurbúgving" .........................................................15 2.4.3. Hjálpartól o.t. .................................................................................................................................................17 2.5. SOSIAL TRYGD, TRIVNAÐUR OG UMSORGAN ...........................................................................................................18 2.5.1. Serforsorg - hjálp á stovnum og sambýlum til fólk, ið bera umfatandi likamlig ella sálarlig brek.............18 2.5.2. Sosialar íbúðir. ...............................................................................................................................................20 2.5.3. Heimarøkt og stovnar til eldri........................................................................................................................20 2.5.3.1. Heimarøktin ................................................................................................................................................21 KAP. 3: BARNAFORSORGARLÓGIN.......................................................................................................................22 3.1. BARNAVERNDARNEVNDIR O.A. ...............................................................................................................................22 3.2. FÆRØERNES NÆVN FOR BØRNEFORSORG (FNB)..................................................................................................23 3.3. LØGFRØÐINGUR .....................................................................................................................................................23 3.4. VEITINGAR TIL BARNIÐ ...........................................................................................................................................23 3.5. DAGRØKT OG DAGSTOVNAR ....................................................................................................................................25 3.6. UPPGÁVUR ALMANNASTOVUNAR EFTIR BARNAFORSORGARLÓGINI........................................................................27 KAP. 4: SAMANTAK OG FELAGS NIÐURSTØÐA................................................................................................29 KAP. 1: INNGANGUR Almannapolitikkur er ein týdningarmikil partur av okkara samfelag. Tað er týdningarmikið fyri øll, at føla seg trygg í samfelagnum. Tey veiku í samfelagnum eiga at føla, at tey ikki verða slept upp á fjall, at samfelagið tekur sær av teimum, men tó so at tey eisini hava eina skyldu yvirfyri samfelagnum. Eina skyldu til at verða ein partur av samfelagnum, soleiðis at ein ábyrgd verður givin teimum og krøv verða sett til tey. Grundlagið undir fyri verandi almannapolitikk er galdandi forsorgarlóg og barnaforsorgarlóg. Umframt forsorgarøkið fevnir almannaskipanin eisini um fólkapensiónslógina, avlamispensiónslógina og aðrar lógir, men eftirsum vit nú standa frammanfyri at skula tilevna nýggja forsorgarlóg og barnaforsorgarlóg, verður hetta orðaskiftið avmarkað til hesi økini. Sambært avtalu millum danskar og føroyskar myndugleikar varð í 1995 "L.nr. 315 frá 17.05.1995 om sociale ydelser på Færøerne" sett í gildið í Føroyum. Talan er um eina rammulóg, sum áleggur og gevur føroyskum myndugleikum heimild at yvirtaka og áseta reglur viðvíkjandi uppgávum, veitingum og fyrisiting av almannaverkinum innan hesi øki: forsorgarhjálp pensiónsskipan serlig tilboð fyri persónar við sálarligum ella likamligum brekum serlig tilboð til persónar við varandi sjúku- ella ellisbreki tilboð til persónar við serligum sosialum trupulleikum reglur um dagtilboð og hjálp til børn og ung barnagjald til einsamallar uppihaldarar heimahjálp revalideringshjálp og dagpening við óarbeiðsføri vegna sjúku, barnsburð ella føðing Rammulógin ásetir, at tær donsku lógirnar á almannaøkinum, ið eru í gildi í Føroyum, verða verandi í gildi til tær verða avloystar av føroyskum løgtingslógum. Sambært avtalu við danir, skulu hesar verða lidnar í seinasta lagi 1999 og sostatt verður almannaøkið bæði fyrisitingarliga (frá 1975) og løgfrøðisliga føroyskt. Arbeiðið við at gera føroyskar løgtingslógir sambært rammulógini er í gongd, og miðað verður ímóti, at allar almannalógirnar verða lidnar í ár 1999. Síðan forsorgarlógin varð gjørd, eru samfelagsviðurskiftini nógv broytt. Føroyska familjumynstrið er nógv broytt. Kvinnurnar eru komnar út á arbeiðsmarknaðin. Hetta hevur skapt tørv á bøttum møguleikum fyri barnsburðarfarloyvi, barnaansingarplássum o.a. Eisini eru fleiri hjúnarskilnaðir í dag enn áður og fleiri pør velja at fáa børn uttanfyri hjúnarlag. Hesin broytti veruleiki hevur skapt ein øktan tørv á veitingum til. Samanbera vit okkum við londini kring okkum, er støðan hjá omanfyrnevndu vánaligari í Føroyum. Serliga ring er støðan hjá teimum ungu í Føroyum, ið ikki fáa tilboð um arbeiði og tí eru í vanda fyri at detta niðurímillum í skipanini. Sostatt er vandi fyri at hesi ungu ongantíð fara at gerast ein virkin partur í okkara samfelag, um ikki vit gera eitt størri arbeiði fyri at hetta ikki skal henda. Vit mugu staðfesta, at krøvini hjá fólki til almannaveitingar gerast alsamt størri. Møguligt er ikki at venda aftur til gamla føroyska familjumynstrið, har kvinnurnar ganga heima og taka sær av teimum gomlu, hava teirra ungu arbeiðsleysu børn búgva o.s.fr. Tíðin er farin frá hesum. Vit hava vant okkum til nýmótans samfelagið, og kunnu ikki byrja av nýggjum nú. Men spurningurin er, hvussu vit forða fyri at skapa eina skipan, har borgararnir í landinum í alsamt størri mun gerast bundnir at einari almennari forsorgarskipan, bundnir av óvirknum veitingum. Besti máti at basa hesum trupulleika erat skapa eina skipan, har møguleikarnir hjá viðskiftafólkunum verða settir í hásæti. Krøvini til viðskiftafólki mugu tó eisini herðast. Skipanin má byggja á eina sínámillum skyldu, soleiðis at viðskiftafólkið skal troyta allar møguleikar fyri at fáa arbeiði sjálvur, áðrenn og ímeðan hann er í skipanini. Harafturímóti skal samfelagið gera sítt til fyri at tryggja viðskiftafólkini í teirra veiku støðu. Vit mugu skapa fleiri møguleikar hjá viðskiftafólkinum til endurbúgving og arbeiðsskapandi tiltøk. Við at geva viðskiftafólkunum hesar møguleikar geva vit teimum ábyrgd fyri sær sjálvum og vísa vit teimum veruliga virðing, soleiðis at tey endurvinna sítt sjálvsálit. KAP. 2: FORSORGARLÓGIN Forsorgarlógin er tann lóg, sum kann sigast at orða sjálvt grundarlagið undir sosialpolitikkinum. Lógin umfatar, umframt ásetingar um uppihaldsveitingar og hjálparveitingar sum t.d. hjálpartól, heimahjálp og stovnsuppihald, eisini ásetingar, sum grundleggjandi regulera/javna viðurskifti millum tað almenna og einstaklingin. Lóggávan inniheldur m.a. reglur um niðanfyri standandi viðurskifti: o Uppihaldsskylduna - hjá tí almenna mótvegis tí einstaka - hjá tí einstaka mótvegis tí almenna o Skylduna hjá tí almenna at kunna borgaran um rættindi og skyldur eftir almannalóggávuni sum heild o Hjálp til einstaklingar og familjur, herundir t.d. - ráðgeving og leiðbeining um persónligar og forsorgarligar spurningar (sosial ráðgeving)- peningaveitingar til uppihalds (fyribils og varandi, til stakútreiðslur og sjúkraútreiðslur) - hjálp til útvegan/fremjan av arbeiði (verkliga ráðgeving og leiðbeining), - stuðul til mennan ella endurmennan arbeiðsevnunum, - endurgjald fyri meirútreiðslur, ið standast av varandi breki ella sjúku, hjálpartól o.t. o Stovns- og aðrar fyriskipanir fyri fólk, ið tørva serligan stuðul - røktar-, umlættingar-, viðgerðar- og bústovnar fyri brekað (serforsorgarstovnar, umlættingar-heim, sambýli) - arbeiðsfremjandi stovnar fyri brekað o.o. (vard verkstøð, endurbúgvingarstovnar) - røktar- og bústovnar fyri eldri og óhjálpin (ellis- og røktarheim, eldrasambýli) - húsmóðiravloysing í samband við sjúku, umlætting hjá familjum, ið heima ansa brekaðum og - røkt og hjálp til eldri heima (heimahjálparaskipanin) Í minsta lagi 3.453 persónar (um 8% av fólkinum) ella 3.271 familjur, hava í 1997 fingið eina ella aðra einstaklingaveiting eftir forsorgarlógini. Tá eru tey ikki tald við, sum hava fingið aðra veiting eftir lógini, t.d. hjálpartól, umbyggingarstuðul, avlamisbil o.t. frá Hjálpartólamiðstøðini ella pedagogiskan stuðul í heiminum til barn ið ber brek. 64 % av brúkarunum - 2.214 í tali - eru kvinnur. Hjálp til uppihald er bert ein lítil partur av hjálparveitingunum. Hvat kostnaði viðvíkur telja uppihaldsveitingar knappar 40 mió kr. ella 17 % av teimum tilsamans 236 mió kr., sum øll "forsorgin" í veruleikanum kostaði í 1997. Umsorganarfyriskipanir fyri eldri og brekað (dagtilhald, o.t.), ansingarsamsýning, heimasjúkraog heilsusystratænastan hava ikki heimild í forsorgarlógini. Umsorganarfyriskipanirnar hava heimild í pensiónslógini. Hinar tænasturnar hava heimild í hvør sínari løgtingslóg. Somuleiðis verða í dag sett stuðulsfólk til einstaklingar og familjur, konterað sum persónlig viðbót til pensiónina. Eisini hetta er ein tænasta, ið náttúrliga hoyrir heima í viðgerðini av forsorgarfyriskipanum (serforsorgini). Í 1997 vórðu nýttar uml. 2,6 mió kr. til hetta endamál. Málsetningar handan forsorgarlógina kunnu stutt sigast at vera: o fíggjarlig trygd (t.d. uppihaldsveitingar) o fyribyrging (t.d. ráðgeving, skjót uppfylging, stovnar, ásetingarháttur av uppihaldsveitingum) o menning og endurmenning (útbúgvingar- og endurbúgvingarfyriskipanir, peningaveitingar og stovnar) o sosial trygd, trivnaður og umsorgan (t.d. stovnsveitingar, umsorganararbeiði fyri eldri, vard verkstøð) 2.1. Skyldan hjá tí almenna mótvegis tí einstaka og hjá tí einstaka mótvegis tí almenna . Forsorgarlógin staðfestir 1 , at tað almenna hevur skyldu til at hjálpa fólki, sum ikki eru før fyri at útvega sær og sínum tað neyðuga til lívsins uppihald og til at hjálpa fólki, sum av sjúkuávum hava brúk fyri hjálp til viðgerð og røkt, tá tey sjálvi ikki hava ráð til tað. Harumframt hevur tað almenna skyldu til at hjálpa fólki, sum av øðrum ávum, sum er ásett í lógini, hava brúk fyri tí. Tá hjálp verður veitt til uppihalds, skal málið altíð samstundis vera at útvega arbeiði til tann hjálparsøkjandi, heldur enn peningaliga hjálp. Er tað neyðugt - við atliti at arbeiðsevnunum hjá tí, ið søkir hjálp - skal hjálp veitast til at menna ella endurmenna arbeiðsevnini. Endamálið við at geva fíggjarliga hjálp, sambært forsorgarlógini, er, at tann hjálparsøkjandi skal fáa umstøður til aftur at klára seg sjálvan. Hesin málsetningur hevur tó ikki virkað fult út. Tað hevur ikki verið nóg mikið av arbeiðsorku á Almannastovuni til bæði at veita fíggjarliga hjálp og til at menna fólk til at fara út aftur í arbeiði. Í komandi trivnaðarlógávu skal størri dentur leggjast á, at fáa viðskiftafólk út aftur á arbeiðsmarknaðin. Størri krøv skulu setast til viðskiftafólkini, og móttakarin av fíggjarligu hjálpini skal hava til ábyrgd eftir førimuni at brúka og menna síni arbeiðsevni, og herundir taka ímóti tilboðið um arbeiði. Viðvíkjandi uppihaldsskylduni 2 (forsyrgjaraskylduni) hjá tí einstaka mótvegis tí almenna, staðfestir verandi lóggáva, at ein og hvør - maður sum kvinna - hevur skyldu til at uppihalda sær sjálvum, hjúnafelaganum og egnum børnum undir 18 ár. Sínámillum uppihaldsskyldan hjá hjúnafeløgum stendur við til hjúnalagið er endaliga slitið, t.v.s. ikki við sundirlesing (separatión). Uppihaldsskyldan hjá foreldrunum mótvegis eini dóttir undir 18 ár, ið fær sítt egna barn, dettur burtur, 8 vikur áðrenn hon er sett at eiga. Somuleiðis dettur uppihaldsskyldan mótvegis børnum burtur, um tey gifta seg innan 18 ára aldur. Einum persóni, sum verður uppihildin av tí almenna, kann tað almenna - sum fylgja av uppihalds-skylduni - áleggja at gjalda fyri uppihald, eins og tað almenna kann áleggja einum, ið hevur uppihaldsskyldu mótvegis einum persóni, ið fær hjálp, at gjalda fyri uppihaldið. Eftir lógini eru skyldurnar hjá tí einstaka sostatt avmarkaðar. Almannapolitikkurin byggir á eina tigandi fyritreyt um, at familjurnar átaka sær umfatandi uppgávur viðvíkjandi uppihaldi og umsorgan. Aðalspurningurin er ikki um tað almenna nú skal til at átaka sær allar umsorganaruppgávur. Heldur skulu vit umrøða, hvussu uppgávubýtið millum familjurnar og tað almenna skal vera 1 2 Sí § 1 í lógini Sí §§ 2 og 3 í lógini framyvir, skulu vit tryggja okkum eitt betri umsorganarstøði og eitt meiri rættvíst býti av byrðunum. Hesin spurningur er nú meiri aktuellur enn nakrantíð, serliga á eldraøkinum og viðvíkjandi teimum, ið bera víðgongd sálarlig ella likamlig brek. Spurningurin eigur at verða viðgjørdur um, hvussu vit kunnu lætta um hjá teimum familjum, sum í dag og framyvir koma at átaka sær stórar umsorganarskyldur, og á hvønn hátt vit kunnu tryggja teimum, at tað almenna tekur yvir , tá uppgávan gerst ov tung hjá familjuni. Sínámillum uppihaldsskyldan hjá fólki er avgerandi fyri 1) nær tað almenna hevur skyldu til at hjálpa, 2) hvørs fíggjaligu viðurskifti, atlit skal havast til í mun til hjálparveitingar og 3) hvussu nógv kann veitast einum persóni. Ein spurningur, sum ofta hevur verið frammi, eisini í orðaskiftum í Løgtinginum, er spurningurin um tann mun, sum verður gjørdur í almannalóggávuni millum lógformliga gift fólk og fólk, ið liva saman "papírsleyst" sum hjún. Nógv halda, at tað er órímiligt, at hesi ikki verða viðgjørd á sama hátt. "Samlivandi" hava - eins og foreldur og vaksnu børn teirra - ongar formligar sínámillum skyldur t.d. uppihaldsskyldur yvir fyri hvørjum øðrum og heldur ikki nøkur rættindi, t.d. arvarætt. Tað hava vaksin børn harafturímóti eftir foreldrini. Ein persónur, sum giftir seg, átekur sær nakrar skyldur og tryggjar sær nøkur rættindi mótvegis tí, hann giftir seg við. Tað er ikki í tráð við familjurættarligar reglur at áleggja einum - formliga sæð "tilvildarligum" persóni - uppihaldsskyldu mótvegis einum øðrum persóni. Tá forsorgarveitingar verða ásettar, verður altíð skilt ímillum tey, ið búgva einsamøll og tey, ið búgva saman við øðrum. Veitingarnar til tey, ið búgva saman við øðrum eru lægri enn til tey, ið búgva einsamøll. Hetta út frá útreiðslufyrimunum av, at fleiri eru um at deila útreiðslurnar. Til ber ikki at nokta einum persóni, ið "samlivir" við einum øðrum uppihaldshjálp, vísandi til uppihaldsskyldu hjá hinum partinum, eins og gjørt verður, tá talan er um gift fólk. Hinvegin kann hjálp noktast, um tað er eyðsæð, at tey frammanundan hava innrættað seg við inntøkuni hjá tí eina partinum. Hetta verður gjørt út frá teirri treyt í lógini, at broytingar skulu verða farnar fram í viðurskiftinum hjá tí, ið søkir sær hjálp. Er ongin broyting hend, sum hevur gjørt, at viðkomandi hevur mist inntøku, kann hjálp ikki verða veitt. 2.2. Fyribyrgjandi tátturin í forsorgarlógini Sosiala ráðgevingin 3 - ráðgeving í forsorgarligum og persónligum spurningum - hevur fyrst og fremst eitt fyribyrgjandi endamál. Endamálið er at hjálpa fólki úr verandi trupulleikum og forða fyri at hesir verða størri . Tørvurin á at seta fólk til sosiala ráðgeving varð longu staðfestir í 1970, tá landsstýrinum varð heimilað at seta fólk til hetta, so hvørt sum kvalifeserað fólk var til taks. Tað var tó ikki fyrr enn í seinnu helvt av 80-árunum, at fólk við sosialráðgevaútbúgving av álvara fóru at vísa seg í størri tali í umsitingini. Ætlanir um at seta sosialráðgevar runt um í Føroyum høvdu tikið form. Umframt á núverandi deildum á Tvøroyri, í Klaksvík og Runavík, skuldu fólk setast í 3 Sí § 1, stk. 3 í lógini og kunngerð landsstýrisins nr. frá 1993. Norðurstreymoy, Sandoy o.s.fr. Men ikki langt aftaná byrjaði arbeiðsloysið at gera um seg. Talið av persónum, sum í árinum fingu veiting vegna arbeiðsloysi vaks frá knøppum 81 persónum í árinum 1988 til 2423 í 1992, tá arbeiðsloysisskipanin varð sett á stovn. Síðan hevur talið ligið um 1300-1500. Úrslitið var, at sosialráðgevarnir máttu konsentrera seg um fyrisitingarligu málsviðgerðina - ásetan, útroknan og avgreiðslu av peningaveitingum. Sosiala ráðgevingin datt nærum niðurfyri. Heldur ikki fyrisitingarliga málsviðgerðin hevur verið nøktandi vegna knøppu arbeiðsorkuna. Hetta bera grannskoðanarfrágreiðingarnar týðiliga boð um. Lógarkravda uppfylgingin í seinasta lagi 3 mánaðar aftaná at eitt mál er byrjað - ein hin mest týðandi fyribyrgjandi liðurin í sosiala arbeiðnum - hevur somuleiðis verið ógjørlig vegna orkutrot. Við skjótari uppfylging leggur lógin upp til, at støða skal takast til, um sannlíkt er, at viðkomandi, um hjálpin heldur fram, kemur at klára seg sjálvstøðugt framyvir, og hvussu hann møguliga á annan hátt t.d. við umleggjan í fíggjarviðurskiftunum, eitt nú húsalánum, kann hjálpast og stimbrast til skjótast møguligt aftur at klára seg sjálvan. Í hesum sambandi verður eisini spurningurin, um neyðugt er við tiltøkum til mennan ella endurmennan av arbeiðsførinum, tikin upp. Hjálpin kann halda fram so leingi sum umsitingin metir, at viðkomandi á henda hátt roknast við at blíva førur fyri at uppihalda sær og familjuni sjálvur. Verður til dømis mett, at viðkomandi er í vanda fyri at verða hangandi í skipanini, skal nakað gerast fyri at forða fyri tí. Avleiðingin av vantandi ráðgeving og uppfylging er eitt ov stórt tal av "langtíðarklientum", sum ongan møguleika hava havt fyri at búgva seg til batnandi støðu á arbeiðsmarknaðinum. Kanningar 4 vísa, at eitt ógvuliga stórt tal av viðskiftafólkum hava livað av "fyribils" hjálp í nógv ár. T.d. høvdu um helvtin av teim, ið fingu veiting í apríl 1996, fingið hjálp í meira enn 2 ár. Ein ógvuliga stórur partur kann sporast heilt aftur til tíðina, tá arbeiðsloysið byrjaði. Arbeiðsloysið hevur sjálvsagt avmarkað møguleikarnar fyri at koma aftur í vinnu. Men í staðin fyri passivt at bíða eftir betri tíðum, eru tað ivaleyst nógv viðskiftafólk, ið áttu at havt nýtt tíðina til út- ella endurbúgving av arbeiðsførinum ella til styrkjan av sosiala førleikanum yvirhøvur . Úrslitið hevur í staðin verið økt tal av fólki, sum ikki einans hvat arbeiðsevnum, men eisini hvat sosiala førleikanum yvirhøvur viðvíkur, eru vorðin "niðurkvalifiserað". Eitt av aðarmálunum við nýggju trivnaðarlógávuni er at basa hesum vandamáli, at viðskiftafólk ikki koma burturúr óvirknu veitingarstøðuni. Ráðgeving og uppfylging er sjálvsagt ikki einans neyðug í mun til arbeiðsleys. Støðan hjá fólki, sum enda í forsorgarskipanini er altíð sum útgangsstøði veik, ikki minst tann fíggjarliga. Búskaparliga kreppan hevur eisini havt við sær - lutvíst avdúkað, øktan tørv hjá pensionistum á sosialari ráðgeving og leiðbeining. Í stóran mun hevur talan verið um ráðgeving um, hvussu fíggjarligu viðurskiftini fáast at hanga saman. Almannastovan hevur í vár umskipað arbeiðið soleiðis, at størri rúmd verður fyri ráðgevandi og uppfylgjandi táttinum í arbeiðnum. Sosialráðgevar skulu í størri mun taka sær av hesum arbeiði, meðan fyrisitingarligir málsviðgerar taka sær av útroknan og avgreiðslu av veitingum. Væntandi og vónandi fer hetta at síggjast aftur í tølunum fyri, hvussu nógv fáa arbeiðsloysisstuðul, hvussu nógv fáa tilboð um arbeiðsfremjandi tiltak, hvussu nógv eru í gongd við útbúgving, upplæring o.t. , umframt tølunum fyri persónar á varandi veiting. Tíð er nýtt til samrøður við fólk um 4 Vísast kann til "Álit um endurbúgving og ALV-skúlan" 1996, s. 11 ff og eina ikki endaða úrvalskanning upp á 11% av teim, ið fingu veitingar frá Alm. ávísan mánaða 1996. arbeiðsmøguleikar og støða er tikin til, um neyðugt er við arbeiðsevnismennandi fyriskipanum. Í forsorgarlógini eru ongar ásetingar um uppsøkjandi arbeiði. Mett verður, at tað er umráðandi at slíkar ásetingar verða niðurfeldar í eina komandi forsorgarlóg, tí stórur tørvur er á tí. Nógv kundi verið betri/øðrvísi, um skjótari varð sett inn, fyri at hjálpa og ráðgeva teimum fólkum, sum mest tørva tað. Hetta eru t.d. fólk, ið missa ein av sínum nærmastu, sum koma út fyri vanlukku, ið ger tey avlamin fyri lívið, ella fólk, ið fáa børn við víttfevndum breki. Samanumtikið fólk, sum koma í svára kreppu og tí ikki orka at hugsa um t.d. fíggjarligu viðurskiftini fyrr enn tey veruliga koma í fíggjarligar trupulleikar. 2.3. Fíggjarliga trygdin Forsorgarlógin er viðvíkjandi uppihaldsveitingum seinasta - og hjá summum einasta - fíggjarliga trygdarnetið. Hendan skipan tekur við, tá fólk ongan annan møguleika hava, t.v.s. onki eiga og ikki hava rætt til ella nóg stórar veitingar frá trygdarskipanum sum t.d. vanlukkutrygging, dagpeninga- ella arbeiðsloysisskipanini ella almennum og privatum eftirlønarskipanum. Seinastu 10 árini hava alt fleiri fingið uppihaldsveitingar. Tað er fyrst og fremst tað stóra arbeiðsloysið, ið hevur tvungið nógvar familjur at søkja sær fíggjarliga hjálp eftir forsorgarlógini. Talið á teimum, ið fingu fyribils uppihaldshjálp vegna sjúku, arbeiðsloysi ella av aðrari orsøk er meiri enn tvífaldað seinastu 10 árini - frá 800 persónum í 1988 til góðar 1900 í 1997. Í 1988 fingu 81 persónar stuðul vegna arbeiðsloysi og í 1997 var talið 1265. Talið av arbeiðsleysum var í 1992, tá tað var mest, upp ímóti 2500. Útreiðslurnar eru tvífaldaðar frá góðum 20 mió. kr. í 1988 til knappar 40 mió. í 1997. Hetta hóast veitingarnar hjá arbeiðsleysum og harvið størsta partinum av móttakarunum hava verið sera lágar frá 1992 til fyrst í 1998. Ein trupulleiki við útgjaldingini av forsorgarhjálp er, at viðskiftafólkini fáa útgoldið forsorgarhjálpina sum eina nettoveiting 5 . Hetta merkir, at tey fáa eina ávísa nettoupphædd hvønn mána, og harútyvir kunnu tey søkja um stuðul til gjald av rímiliga grundaðum stakútreiðslum, útreiðslum til sjúkraviðgerð, tannviðgerð og stuðul til meirútreiðslur til foreldur at børnum, ið bera likamlig og sálarlig brek. Almannastovan skal í hesum førum gera eina tørvsmeting av hvørjum einstøkum viðskiftafólki. Hetta viðførir nógva og óneyðuga umsiting fyri málsviðgerarnar á Almannastovuni og fær, í nógvum førum, viðskiftafólki til at føla seg settan undir sjóneyku. Sum tað framgongur av nýggju donsku forsorgarlógini, so hava danir skipað seg soleiðis, at forsorgarveitingarnar eru bruttoupphæddir. Tað vil siga, at viðskiftafólkini fáa útgoldið eina bruttoupphædd, sum tey sjálvi kunnu ráða yvir. Sostatt skal umsitingin ikki gera metingar av tørvinum hjá hvørjum einstøkum viðskiftafólki, áðrenn útgoldið verður. Hetta ger umsitingina av forsorgarhjálp nakað væl einklari. Fyri at koma uttanum teir trupulleikar, sum eru á Almannastovuni í dag viðvíkjandi útrokning av fíggjarligari hjálp, verður mett, at føroyskar forsorgarveitingar í tann mun tað er gjørligt eiga at verða bruttoupphæddir. 5 Sí nærri undir punkt 2.3.1.3 um samansetingina av nettoveitingini Vansin við bruttoveitingum er, at veitingin viðskiftafólkini fáa ikki er nøktandi til teirra forbrúk, ella at tey fáa ov nógvan pening frá tí almenna og aftur summi eru kanska ikki før fyri at hava peningin um hendi. Harafturímóti kann sigast, at umsitingin av forsorgarhjálp verður so mikið nógv minni/lættari, at tann peningur, sum veittur er ov nógv við bruttoveitingunum, verður vunnin inn aftur í eini einfaldari umsiting. Harafturat kemst uttanum, at viðskiftafólkið følir seg settan undir umsiting, við tað at ein tørvsmeting skal gerast av teirra forbrúki.. Tað førir ábyrgd við sær, at fáa eina bruttoupphædd útgoldna, sum ein sjálvur skal umsita. Mett verður, at tað í Føroyum skuldi verið møguligt at gjørt kontanthjálpsveitingarnar og veitingarnar fyri meirútreiðslur til foreldur at børnum, sum bera likamlig ella sálarlig brek til bruttoveitingar. 2.3.1. Fyribils peningahjálp 6 2.3.1.1. Endamál Endamálið við hjálpini er at forða fyri, at livikorini hjá tí einstaka og familjuni versna alt ov nógv í samband við arbeiðsloysi, sjúku ella øðrum ikki sjálvvaldum orsøkum. Veitingin hevur tí, upp til eitt hámark, verið lagað til fíggjarliga tørvin hjá familjuni. Í 1984 var farið burtur frá teirri ógvuliga lágu trongdarveitingini - fyri tey arbeiðsleysu tó ikki fyrr enn í 1988. Byrjunarhjálpin skuldi vera rímilig, men so skuldi hjálpin minka, um mett var, at talan fór at verða um varandi veiting. Tað hevði víst seg, at tann lága trongdarveitingin, heldur enn at ræða fólk frá at liva av almannahjálp, hevði virka sum ein fátækrafella, sum illa komst burturúr aftur. Tann lítla veitingin hevði ført við sær, at móttakarin føldi avmakt og líkasælu og hevði ringt við at fáa broytt nakað um sína støðu. Við minkan av veitingini til arbeiðsleys í 1992 niður á støðið fyri fólkapensión, varð aðalendamálið við at geva eina meira hóskandi veiting slept. Sum arbeiðsleysur, ið ikki hevði rætt til fulla arbeiðsloysistrygging skuldi tú liva á fólkapensiónsstøðið. Hjálpin røkk hjá nógvum ikki til tað mest neyðturviliga til uppihalds, enn minni at halda kreditorum frá durunum. Hækkingin av veitingini til uppihaldarar í 1994 bøtti, fyri henda partin av teim arbeiðsleysu, nakað um støðuna. Nógvir persónar fáa framhaldandi fyribils hjálp og verða ikki settir til eina lægri varandi hjálp. Orsøkin til hetta er fyri tað fyrsta, at júst hjálpin til tey arbeiðsleysu í 1992 varð sett ájavnt við varandi hjálpina 7 . Fyribyrgjandi endamálið við at hava eina hægri byrjunnarveiting, ið júst skuldi vera fyribils, og motivatión fyri at sleppa sær útaftur sum skjótast fyri ikki at enda á minimumsveitingini, var vekk. Saman við vantandi møguleikum fyri at gera lógarkravdu uppfylgingina og metingina av, um viðkomandi persónar við mennning ella endurmenning av arbeiðsevnunum høvdu møguleikar fyri at koma úr veitingarhjálpini - var heldur ongin møguleiki og grundgeving til at flyta fólk frá eini fyribils konto til varandi konto. 2.3.1.2. Hvør fær veiting? Fyribils peningahjálp verður latin til fólk, ið ikki sjálv eru før fyri at útvega sær tað neyðuga til 6 §9 Fyri at forða fyri kapping við ALS, sum álíkavæl ongantíð bleiv ein sjálvboðin trygging, sum upprunaliga ætlanin var. Hóast grundgevingin fyri at niðurseta hjálpina sostatt ikki var til staðar, bleiv hjálpin niðursett. 7 lívsins uppihald orsakað av sjúku, barnsburði og føðing, arbeiðsloysi, samlívssliti ella øðrum broytingum í sínum viðurskiftum (almannahendingum). Nógv tey flestu av teimum, ið hava fingið fíggjarliga hjálp í 90-árunum hava, sum sagt, fingið hjálp orsakað av arbeiðsloysi. Í 80árunum var orsøkin í flestu førum sjúka. Størsti parturin av móttakarunum av fyribils uppihaldshjálp eru kvinnur (60%). Tey flestu eru ógift (79%). Ein lutfalsliga stórur partur býr í Tórshavnarøkinum. Í mun til partin hjá økinum av fólkatalinum er økið yvirumboðað. Eisini Sandoyggin og serliga Suðuroyggin eru yvirumboðaðar í mun til partin av fólkatalinum 8 . Vit kunnu skipa bólkin av móttakarum av fyribils hjálp í hesar undirbólkar: o ógiftar kvinnur við børnum (31%). o ógiftar kvinnur 24 ár og eldri uttan børn (9%) o ógiftir menn 24 ár ella eldri uttan børn (21%) o ung uttan børn av báðum kynum undir 24 ár (18%) o gift við børnum (12%) Roknast kann við, at upp ímóti 1/3 av teim ógiftu "samliva sum hjún" 9 . Um 40% mugu tí roknast sum familjur við tveimum uppihaldarum. Av teim ógiftu er eisini ein minni partur, sum livir saman við foreldrunum - hetta til langt upp í aldurin og hóast viðkomandi sjálvi hava børn. Hvat skúlagongd og útbúgving viðvíkur hava fá meira enn fráfaringarroynd fólkaskúlans, summi einans 7. flokk. Ein stórur partur av kvinnunum hava smáar ella ongar arbeiðsroyndir. Annars er talan um royndir í ófaklærdum arbeiði hjá teim flestu 10 . Í umsitingini verður sagt, at bólkurin av ógiftum kvinnum við børnum er ein blandaður bólkur, har ein partur við stuðli til menning av arbeiðsførinum hevur møguleikar fyri at koma út aftur úr skipanini, meðan ein annar partur, tær (ofta fráskildar kvinnur), ið hava fleiri børn, eisini undir skúlaaldur, koma at hava torført við einsamallar at klára bæði fulltíðararbeiði og ábyrgd av barnauppaling og húshaldi, so leingi sum børnini eru smá. Ein annar (minni) partur hevur so samansettar og álvarsligar sosialar/persónligar trupulleikar, at roknast kann við, at teirra støða er varandi tørvur á almannahjálp. Hvat teim ógiftu monnunum viðvíkur, eru trupulleikarnir oftast aðrir enn fíggjarligir trupulleikar, ið eru íkomnir av arbeiðsloysinum. Tann langa tíðin frá arbeiðsmarknaðinum saman við persónligum trupulleikum og einum frammanundan veikum sosialum netverki ger tað neyðugt at seta miðvíst inn yvirfyri tí einstaka fyri at fáa viðkomandi aftur í arbeiði. Hvat teim giftu viðvíkur, er sera sjáldsamt at síggja eina familju, ið einans hevur trupulleikar, ið eru íkomnir av arbeiðsloysi ella aðrari almannahending. Heldur er tað so, at t.d. arbeiðsloysð hevur hert aðrar trupulleikar og gjørt teir sjónligari og tyngri at handfara . Av teim ungu undir 24 ár er ein partur, sum er skjótur út aftur úr skipanini. Hetta eru fólk, ið einans eru inni "at venda" á veg til víðari útbúgving. Annars er tað sera týðuligt í umsitingini, at møguleikarnar hjá ungum, ið ikki ætlað sær bókliga útbúgving hava verið og eru framvegis sera avmarkaðir. Vegna vantandi royndir eru tey seinastu í bíðirøðini til vanligt ófaklært arbeiði. Og møguleikarnir fyri verkligari upplæring hava so at siga ikki verið til staðar í fleiri ár. Og eru tað 8 Tølini eru fyri 1997 Úrvalskanningin frá 1996. 10 Do. 9 framvegis ikki í serliga stóran mun. Hetta merkist sjálvsagt eisini í almannaumsitingini. 2.3.1.3. Veitingarupphæddir Hjálparupphæddin er treytað av fíggjarligu støðuni í tí einstaka førinum. Í minsta lagi kann verða veitt ein upphædd, ið svarar til grundupphædd og barnaviðbót eftir reglunum í pensiónslógini við einum ískoyti til fastar útreiðslur, ið verða mettar rímiligar at taka við í útrokningina av hjálpini. Sum meginregla verða allar fastar útreiðslur, sum viðkomandi frammanudan hevur megnað at gjalda sjálvur, roknaðar sum rímiligar. Tá metast skal um, hvørjar fastar útreiðslur skulu takast við í útrokning av hjálpini, skal atlit havast at livikorum hjá viðkomandi og familjuni higartil. Atlit skal eisini havast at framtíðar livikorum, sum kunnu gerast ein avleiðing av teirri broyting, sum er hend í støðuni hjá viðkomandi. Tó er hægst møguliga sjúkradagpengaupphædd hámark fyri útgjaldinum. Tó so, at hámarkið hjá arbeiðsleysum er hægst loyvda arbeiðsloysistryggingarupphædd. Allar inntøkur hjá umsøkjaranum og hjúnafelagnum í hjálpartíðini verða mótroknaðar í hægst møguliga útgjaldinum hjá tí einstaka. Veitingin er ikki skattskyldug, men verður útgoldin sum ein nettoupphædd. Ung undir 24 ár, ið ikki hava uppihaldsskyldu mótvegis børnum, og sum ikki hava havt inntøku av týdningi frammanundan, kunnu tó í mesta lagi fáa eina upphædd, ið svarar til tað, ein kann fáa sum lesandi í studningi og láni (ÚS). Ásetan og útrokning av veitingum er sera trupul. Til hana krevst nógv skjalprógv. Mangan er ásetanin ein størri granskingaruppgáva. Fyrimunurin við henni er tó, at hon gevur eitt gott yvirlit yvir faktisku fíggjarligu støðuna hjá familjuni. Eitt yvirlit, sum er neyðugt at hava, tá fólk t.d. skulu hava hjálp til at umleggja síni fíggjarligu viðurskifti, ella tá søkt verður um stuðul til at gjalda eina rímiliga stakútreiðslu. Útreiðslurnar til fyribils uppihaldshjálp vóru í 1997: 28.560.212 kr. til arbeiðsleys og 9.952.391 kr. til fólk, ið fingu veiting vegna sjúku, barnsburð, samlívsslit ella annað. 2.3.2. Stuðul til rindan av rímiligt grundaðum stakútreiðslum 11 Fólk, ið hava verið fyri somu broytingum í sínum viðurskiftum, sum treyta fyribils pengahjálp, t.v.s. eru vorðin sjúk, arbeiðsleys ella annað, kunnu fáa stuðul til eina rímiligt grundaða stakútreiðslu, um gjald av útreiðsluni avgerandi kemur at minka um fíggjarligu møguleikarnar hjá viðkomandi og familjuni fyri í framtíðini at klára seg sjálvi. Treytin er ikki, at viðkomandi eisini fær fyribils hjálp. Til dømis kann ein persónur, ið livir av arbeiðsloysistrygging eisini søkja stuðul til rindan av rímiligum stakútreiðslum. Í 1997 fingu tilsamans 272 persónar tílíka veiting. Talan kann vera um stuðul til keyp av húshalds-tóli, pinkubarnaútstýri, íbúðarinnskot, brillum, rindan av leysaskuld o.t. Útreiðslurnar til stuðul til stakútreiðslur vóru í 1997 1.657.937 kr. 11 § 15, stk. 1 2.3.3. Stuðul til gjald av útreiðslum av sjúkraviðgerð, tannviðgerð o.t. 12 Stuðul til rindan av útreiðslum til sjúkraviðgerð, heilivág, tannviðgerð og líknandi kann verður veittur til fólk yvirhøvur, tá mett verður at tey ikki sjálvi hava ráð til at rinda útreiðsluna, t.v.s. tá roknast má við, at ein fíggjarætlan, sum annars er rímilig og hongur saman, verður koppað, um tey sjálvi skulu gjalda útreiðsluna. Kravið er ikki, at viðkomandi skal hava verið fyri broytingum í sínum viðurskiftum. Talan er um útreiðslur, ið ikki verða endurgoldnar av sjúkrakassa, vanlukkutrygging ella aðrari trygging. Í 1997 fingu 183 fólk veiting av hesum slagi. Fyri tað mesta var talan um stuðul til fysioterapi og tannviðgerð. Umsitingarligu trupulleikarnir av hesum eru serliga viðvíkjandi tannviðgerðini. Tað er ógvuliga trupult at avgera, hvønn tannviðgerðarligan standard/norm, stuðul eigur at verða veittur til. Neyðugt er at fáa ein óheftan persón til at gera ein meting av, í hvøn mun viðgerðin hjá hvørjum einkultum persóni er neyðug og um príslegan er á einum rímiligum støði. Útreiðslurnar til stuðul til sjúkraútreiðslur, tannviðgerð o.t. vóru í 1997 kr. 513.324. 2.3.4. Varandi uppihaldshjálp 13 Varandi uppihaldshjálp ella varandi veiting er ein pensiónslíknandi veiting. Veitingin er treytað av, at tann, sum fær hana, varandi hevur tørv á fíggjarligari hjálp til sítt egna og familjunar uppihald, og ikki lýkur treytirnar fyri at fáa pensión. Heldur ikki skal viðkomandi eiga ogn, sum kann nýtast til uppihald. Treytin fyri at fáa hjálp er, at viðkomandi og møguligur hjúnafelagi kunnu gera sannlíkt, at tey ikki kunnu fáa nakað arbeiði, vegna heilsuviðurskiftum ella øðrum viðurskiftum, sum gera seg galdandi . Er møguleiki fyri at hjúnafelagin hjá einum persóni, ið annars vildi fingið varandi veiting, við stuðli til útbúgving, avgerandi vil kunna bøta um fíggjarstøðuna hjá familjuni, kann hjálp verða veitt hjúnafelagnum til menning ella endurmenning av arbeiðsevnunum. Vanliga er hámarkið fyri hjálpini ein upphædd, ið svarar til fólkapensiónina til ein pensionist, ið ikki hevur aðrar inntøkur. Hevur viðkomandi børn, fær hann eisini barnaviðbót eftir reglunum í fólkapensiónslógini. Hevur viðkomandi rímiligt grundaðar stakútreiðslur, ið ikki kunnu verða rindaðar av vanligu veitingini, kann hann fáa stuðul til at rinda hesar. Í undantaksførum kann hjálpin til uppihalds verða hægri enn fólkapensiónsupphæddin. Í 1997 fingu 29 persónar hesa veiting, og er talið nærum ikki broytt gjøgnum 90-árini. Tað átti tað helst, men sum víst á omanfyri, hevur tað einans verið ein konterings orsøk til at flyta persónar frá arbeiðsloysisveiting til varandi veiting. Møguleikarnir fyri at døma um persónar hoyra til her, ella um hjálp kundi verði veitt til at menna arbeiðsevnini, hava ikki verið tilstaðar. Útreiðslurnar til varandi veiting í 1997 vóru 1.391.682 kr. 12 13 § 15, stk. 2 § 13 2.3.5. Endurgjald fyri meirútreiðslur til foreldur at børnum, ið bera likamlig ella sálarlig brek 14 Foreldur, sum heima uppihalda børnum, ið bera likamligt ella sálarligt brek ella sjúku, sum hevur við sær serligar útreiðslur til uppihalds, hava rætt til at fáa slíkar neyðugar meirútreiðslur endurgoldnar, um hesar ikki kunnu gjaldast við fyriskipanir undir serforsorgini. Hjálpin er treytað av, at ávísingar læknans viðvíkjandi ansan o.a. verða fylgdar. Tilsamans 404 persónar úr 384 familjum fingu veitingar í 1997. Av hesum vóru 346 kvinnur. Tá eru tey, ið fáa stuðul heima ella í dagstovni ikki tald við. Sum dømi um meirútreiðslur, ið endurgoldið verður fyri, kunnu nevnast útreiðslur av fysioterapi, serligum kosti, klæðum, heilivág o.s.fr. Endurgjald fyri inntøkumiss, tá mett verður, at tað besta fyri barnið og familjuna er, at ein av foreldrunum er heima hjá tí sjúka / brekaða barninum í styttri ella longri tíð, ella í samband við at barnið verður viðgjørt á Ríkissjúkrahúsinum verður eisini veitt. Ongin ivi er um, at møguleikin fyri at veita endurgjald fyri mista inntøku eigur at vera har. Neyðugt er tó at gera eina aðra greiðari heimild til tess. Harumframt mugu vit taka greiða støðu til, undir hvørjum umstøðum hetta skal veitast, hvussu leingi og um endurgjaldið skal vera uttan hámark og uttan mun til, hvussu leingi tað skal veitast. Tilsamans vóru útreiðslurnar til omanfyri standandi endamál kr. 7.604.818 kr. í 1997. Herav vórðu kr. 3.637.346 nýttar til endurgjald fyri inntøkumiss. Stuðulsfólk Størsti útreiðsluposturin eftir hesi lógarheimild er stuðulsfólk, ið verða sett at lætta um hjá foreldrunum ella í dagstovni og/ella geva barninum serligan pedagogiskan stuðul, likamliga venjing o.t. Útreiðslurnar til hetta endamál vóru í 1997 umleið 4.2 mió. kr. Útreiðslan - saman við útreiðsluni til veitingar til vaksin í somu støðu, ið verða veittar sum persónligt ískoyti sambært pensiónina - átti í stóran mun at ligið aðrastaðni. Útreiðslan átti lutvíst at ligið á serstovnaøkinum sum útreiðsla til eina fyriskipan, ið hevur til endamáls at veita persónum, ið bera víðgongt brek og familjum teirra, serligan stuðul, lutvíst í útreiðslum í heimarøktini til umlættingar av familjum í somu støðu og lutvíst sum eykanormering til dagstovnar, ið hava børn, ið krevja meiri enn vanligt er av starvsfólki. Sum so kann útreiðslan takast sum dømi um avleiðingarnar av vantandi møguleikum at økja játtannir til stovnsendamál á fíggjarlógini. Tørvurin á at fáa greiðu á hesum øki er stórur. Roynt hevur verið at stýra hesum økinum um fíggjarlógina, men útreiðslan verður ikki strikað/burtur av hesi orsøk. Útreiðslan sæst aftur sum lógarbundin játtan kortini. Trupulleikarnir hjá hesum familjum eru so stórir, at teir ikki kunnu yvirsíggjast. Teir mugu loysast. Tí síggjast vantandi játtanir á eitt nú stovnsøkinum aftur, sum meirútreiðslur á lógarbundnum einstaklingaveitingum. 14 § 17 Almannastovan setur sambært § 17 í forsorgarlógini stuðulsfólk til at ansa eftir omanfyrinevndu børnum í heiminum. Tørvur er á betri samskipan av stuðulsskipanini, soleiðis at hesir støðast betri í arbeiði sínum. Sum nú er, er ov stór útskifting ímillum stuðlarnar. Børnini skulu alla tíðina venja seg við nýggjar stuðlar, ið koma at ansa eftir teimum. Trupulleikin við skipanini er eisini, at hon er dýr at reka. Skipanin kundi verið bíligari í rakstri, um dagstovnar til hesi børn vórðu settir á stovn. Áhugavert hevði verið at fingi eitt orðaskifti í lag um játtanin skuldi fylgt barninum, sum stuðul, ella um jattanin skuldi verði løgd afturat dagstovnunum. 2.4. Fremjan, menning og endurmenning av arbeiðs- og sosiala førleikanum 15 2.4.1. Arbeiðsfremjandi tiltøk - aktiveringsskipan Heimildin til arbeiðsfremjandi tiltøk finst í § 10 í forsorgarlógini. Fyrstu stigini til at aktivera arbeiðsleysan ungdóm í Føroyum vórðu tikin í 1992. Síðan 1993 hava arbeiðsskapandi tiltøk verið fyriskipaði runt um í landinum. Meginparturin av fíggingini er fingin til vega frá landinum, men kommunurnar hava eisini rindað sín part. Eitt álit er skrivað um aktivering, sum gav landsstýrinum nógv góð hugskot til, hvussu ein skipan viðvíkjandi arbeiðsfremjandi tiltøkum kundi betrast. Nøkur tiltøk eru sett í verk. Álitið er: "Álit um aktivering av forsorgarlógini" frá 1996. Í álitinum var uppskot til nýggja kunngerð um aktivering. Hendan kunngerð varð sett í gildi við ávísum broytingum í 1996. Kunngerðin fevnir um fólk undir 27 ár, sum fáa hjálp eftir grein 9, stk. 3 í forsorgarlógini. Kunngerðin hevur tó ikki verið nýtt í forsorgararbeiðinum. Í februar 1998 varð ein samskipari settur á Almannastovuni til at taka sær av eini komandi aktiveringsskipan og av tiltakinum "Ung í arbeiði". Áðrenn hetta varð "Ung í arbeiði" umsitið av Almanna- og heilsumálastýrinum. Stýrið gav stuðul til kommunurnar, soleiðis at hesar kundu seta tiltøk í verk fyri ung arbeiðsleys, fyri at tey ungu kundu fáa møguleika fyri at koma út aftur á arbeiðsmarknaðin. Tá ið umsitingin var løgd á Almannastovuna, var tað ætlanin, at býta upphæddina, avsett til "Ung í arbeiði" ímillum arbeiðsfremjandi tiltøk sum heild, og stuðul til kommunurnar til arbeiðsleysan ungdóm. Í farna tíðarskeiði hevur verið arbeitt við nýggjari kunngerð um aktivering. Uppskotið tekur útgangsstøðið í forsorgarlógini og í galdandi kunngerð, men er tillagað teimum umstøðum, sum eru galdandi á arbeiðsmarknaðinum og sosialu støðuni í dag. Í hesum sambandi eru møguleikarnir fyri arbeiðsfremjandi tiltøkum, gjørdar í grannalondum okkara, kannaðar. Ætlanin við nýggju kunngerðini um aktivering er, at betra um møguleikarnar hjá teimum sum fáa forsorgarhjálp vegna arbeiðsloysi til at útvega sær eitt varandi arbeiði. Almannastovan skal við arbeiðsfremjandi tiltøkum stuðla teimum ungu við tí endamálið, at tey einstøku ikki steðga upp, men í staðin betra sínar møguleikar á arbeiðsmarknaðinum. Fyri teimum veikaru brúkarunum er ætlanin, at skipast skal fyri mennandi tiltøkum, sum ikki hava beinleiðis tilknýti til arbeiðsmarknaðin. Áðrenn tilboð um aktivering verður givið, skal Almannastovan bjóða tí einstaka ráðgeving og vegleiðing um, hvussu viðkomandi kann styrkja sínar yrkis- og útbúgvingarmøguleikar í Føryum. Møguleikarnir fyri um eitt viðskiftafólk kann fáa eitt vanligt arbeiði á 15 § 10, stk. 4, § 18 arbeiðsmarknaðinum, og møguleikarnir fyri endurbúgving skulu sostatt troytast, áðrenn hugsað verður um aktivering. Almannastovan hevur ábyrgdina av at aktivera tey, ið fáa forsorgarhjálp vegna arbeiðsloysi. Arbeiðsfremjandi tiltøk skulu tó, so vítt tað er møguligt, sameinast við onnur tiltøk, sum fara fram á økinum, eitt nú tiltøk hjá verkafeløgunum, ALS og "Ung í arbeiði". Tá ið talan er um arbeiðsfremjandi tiltøk, kunnu fylgjandi møguleikar eisini verða umhugsaðir: o vegleiðingar og kunningarskeið í upp til 8 vikur, o starvsvenjingar, o serstøk starvsvenjing, o serliga tilrættarløgd útbugvingartiltøk, o serliga tilrættarløgd aktiveringstiltøk, o sjálvbodnir og óløntir aktivitetir. Ætlanin var at omanfyrinevnda aktiveringsskipan skuldi virka frá 1.februar 1999. Starvsfólkini skuldu fyrst og fremst arbeiða við at fáa eitt tætt samband til arbeiðsmarknaðin, og á tann hátt kanna møguleikarnar fyri arbeiðsfremjandi tiltøkum til viðskiftafólk. Sjálva málsviðgerðina av viðskiftafólkunum gera sosialráðgevararnir, áðrenn víst verður til "aktiveringsdeildina". Hendan ætlan datt niðurfyri, av tí at løgtingið ikki gekk uppskotinum á møti um játtan til aktivering. Tað er alneyðugt at leggja størri dent á arbeiðsfremjandi tiltøk. Tí er tað neyðugt at peningur verður settur av, soleiðis at fleiri aktiveringsmøguleikar kunnu finnast/skapast til viðskiftafólkini á Almannastovuni. Aktiveringstilboðini geva viðskiftafólkinum veruliga barlast og sjálvsálit til at fara út aftur á arbeiðsmarknaðin, soleiðis at hesi ikki steðga upp og verða verandi viðskiftafólk á Almannastovuni. Á henda hátt loysir tað seg eisini frá samfelagsins síðu at seta størri játtan av til aktivering: peningurin kemur inn aftur í samfelagið við tað, at fleiri arbeiðsleys koma aftur í arbeiði. 2.4.2. Menning ella endurmenning av arbeiðsevnunum - "endurbúgving" 16 Hjálp kann verða veitt einum persóni til útbúgving og vinnuliga upplæring ella umskúling, tá tað er avgjørt neyðugt, við atliti til møguleikarnar hjá viðkomandi fyri framyvir at klára seg og uppihalda familju síni. Tá tað hevur avgerandi týdning fyri eitt fólk við niðursettum arbeiðsføri, og tað samstundis sýnist rímiligt út frá fíggjarviðurskiftunum hjá viðkomandi, kann pengahjálp verða veitt til útvegan av amboðum og arbeiðsmaskinum. Eisini kann hjálp, ið kann veitast sum lán, verða veitt til at seta í verk sjálvstøðugt virkið, tá tað verður mett rímiligt við atliti til framtíðar vinnumøguleikarnar hjá umsøkjaranum. Sambært avlamispensiónslógini kunnu avlamispensionistar, ið eftir hava ein ónýttan lutvísan 16 § 18, stk. 1 og § 10, stk. 2 í forsorgarlógini, Kunngerð nr. 139 frá 19. sept. 1997 um forsorgarstuðul til fólk undir útbugving. vinnuførleika, fáa eitt rentufrítt lán í mesta lagi svarandi til pensiónina í 2 ár, tá tað, ið lánið verður nýtt til, hevur við sær varandi betran av arbeiðsevnunum hjá viðkomandi. Í 1997 vóru útreiðslurnar til menning og endurmenning av arbeiðsførinum 15.325.107 kr.. Tilsamans 245 persónar, herav 104 menn og 141 kvinnur, fingu í árinum hesa veiting. Av teimum vóru 195 ógift. Størsti parturin búðu í Tórsahavnarøkinum (136 persónar), Syðru Eysturoy (40) og Klaksvíkarøkinum (20). Restin javnt býtt um landið. Nógv tann størsti parturin av móttakarunum hava fingið stuðul til bókligar útbúgvingar. Heimildirnar til játtan av arbeiðsmaskinum, amboðum og íverksetan av sjálvstøðugum virki eru so gott sum ikki nýttar. Orsøkirnar til at heimildirnar eru so lítið nýttar eru at finna í búskaparligu støðuni, sum hon hevur verið seinnu árini, men eisini - og kanska serliga - í at Almannastovan ikki hevur serkunnleikan, sum skal til fyri at fara inn í slík mál, og tískil heldur ikki kann gera nógv fyri at upplýsa um møguleikan. Tá fá eru, ið eru í gongd við verkligar útbúgvingar, snýr tað seg sjálvsagt eisini um støðuna á arbeiðsmarknaðinum sum heild. Ongi lærupláss verða stovnaði . Og lítil dugur er í at lata fólk fara í gongd við ástøðiliga partin av vinnuútbúgvingum, tá so gott sum eingin møguleiki er fyri at fáa lærupláss aftaná. Nøkur tiltøk hava verið sett í verk í Føroyum viðvíkjandi endurbúgving. ALV-skúlin varð settur á stovn í 1956 við tí endamálið, at hjálpa avlamnum í gongd við at arbeiða aftur, fyrst og fremst við at tey avlamnu tilevnaðu vørur til sølu. Ein bólkur, niðursettur av landsstýrinum í 1994, hevur í 1996 lagt fram álit har útgreinað verður, hvussu virksemi á ALV-skúlanum viðvíkjandi endurbúgvingini kann skipast. Virksemið hjá stovninum í dag fevnir um ein vardan verkstað, eina sølubúð, og ein pylsuvogn. Ein endurbúgvingarstova var sett á stovn í 1984. Endamálið við stovninum var at skapa endurbúgvingarmøguleikar fyri viðskiftafólki og betra sambandi við arbeiðsmarknaðin hesum viðvíkjandi. Stovnurin var lagdur undir Almannastovuna í 1993. Alt endurbúgvingarøkið treingir til endurskoðan og støðutakan til, nær hjálp skal veitast, meiri nágreiniliga hvussu peningarhjálpin skal ásetast, á hvønn hátt avtalur kunnu gerast við arbeiðspláss um býtið av lønarútreiðslunum o.s.fr. Tað er alneyðugt at tað í nýggju forsorgarlógini verður lagdur størri dentur á endurbúgving. Hetta, og so tað at fáa fólk út aftur í arbeiði, er tann mest veruliga loysnin uppá støðuna hjá viðskiftafólkinum. Ein ógvuliga stórur trupulleiki er, at vit ongan veruligar karmar hava fyri endurbúgving. Ongastaðni er møguligt at fáa roynt síni arbeiðsevni, og harvið fáa hjálp til at avgera vinnuval fyri framtíðina. Endurbúgvingarmøguleikar mugu skapast fyri viðskiftafólki og at betri samband má fáast við arbeiðsmarknaðin. Tilboðið til hvønn einstakan sær má verða tillaga honum, og tað skal verða størri møguleiki hjá viðskiftafólkinum at verða við í teirra loysn. Men í samband við endurbúgvingina er ikki neyðugt at avmarka seg til virksemi hjá ALVskúlanum, men hugsað kundi eisini verið um verandi útbúgvingarstøð, sum t.d. Handilsskúlin, teknisku skúlarnar v.m. Hetta kundi verið gjørt við at fingið eina avtalu við tey ymisku útbúgvingarstøðini, um t.d. at upptaka eitt ávíst tal av næmingum pr. skúlaár. Hetta bæði til at tryggja eitt so fjølbroytt tal av útbúgvingum, men hetta skuldi eisini verið bíligari, ístaðin fyri at gera somu útbúgving, bara á einum øðrum stovnið. Væntast kann, at tørvurin til tann einstaka í samfelagnum verður vaksandi, tí krøvini, hvat útbúgving og persónligum og sosialum førleika viðvíkur, gerast alsamt størri á leiðini inn í eitt tøknisamfelag. Tí verða tað fleiri, sum - ikki av likamligum, men av meiri samansettum sosialum orsøkum - koma at hava tørv á eyka stuðli fyri at forða fyri, at tey ikki detta burtur ímillum í framtíðarsamfelagnum. Neyðugt er, at vit frá politiskari síðu taka støðu til, um og í játtandi føri hvussu, bæði privati og almenni arbeiðsmarknaðurin í framtíðini kunnu verða við til at taka sosiala ábyrgd júst í førum sum hesum fyri at tryggja tey, ið lutvíst missa sín arbeiðsførleika, framhaldandi koma at hava tilknýti til arbeiðsmarknaðin. Bæði viðvíkjandi arbeiðsfremjandi tiltøkum og endurbúgving átti eitt betri samstarv fingist í lag við Arbeiðsloysisskipanina. Sum nú er, er samstarvið ikki nøktandi. Tað átti at verið umhugsað, at stytt tíðina, ið tey arbeiðsleysu eru í arbeiðsloysisskipanini. Sum nú er, er tað trupult hjá Almannastovuni at fáa viðskiftafólk virkin aftur, ið hava verið arbeiðsleys í meira enn 3 ár. Neyðugt er at geva viðskiftafólkum tilboð um endurbúgving ella arbeiðsfremjandi tiltøk, so skjótt sum gjørligt eftir at viðkomandi er vorðin arbeiðsleysur. Ein møguleiki hevði eisini verið at Arbeiðs-loysisskipanin og Almannastovan samskipaðu og samstarvaðu um øll arbeiðs-, arbeiðsfremjandi- og endurbúgvingartilboð. 2.4.3. Hjálpartól o.t. 17 Avlamin fólk og fólk við sjúku- ella ellistreytaðum veikleika kunnu sambært § 18 í forsorgarlógini fáa stuðul til hjálpartól, herundir meirútreiðslur til serlig klæðnapløgg, sum eru neyðug fyri at tey kunnu nýta síni arbeiðsevni, munandi hjálpa uppá sjúkuna / brekið ella í avgjørdan mun lætta um dagligu tilveruna í heiminum. Útreiðslurnar til hjálpartól vóru í 1997: Hjálpartólamiðstøðini í 1997 var: kr. 2.428.312,-. kr. 22.266.607,-, ímeðan raksturin av Bæði Almannastovan og Hjálpartólamiðstøðin (HTM) umsita heimildirnar í hesi lógargrein. HTM er við í ráðgeving, viðgerð og játtan av avlamisbilum o.ø. í tí dýrara endanum, umframt at hon lænir hjálpartól út. Talið av persónum, ið fáa veitingar liggur um 1200. Tá eru tey, ið einans lána hjálpartól frá HTM, ikki tald við. Harumframt hava sjúkrahúsini sambært sjúkrahúslógini skyldu til at útvega viðgerðartól og neyðug hjálpartól til láns til teir sjúklingar, ið eru í viðgerð á sjúkrahúsinum og til fyribilsnýtslu í samband við útskriving. Sum støðan er í dag má sigast, at viðurskiftini í samband við málsviðgerð og útvegan av hjálpartólum eftir grein 18 í forsorgarlógini als ikki er nøktandi. Ein av høvuðstrupulleikunum eru, at tað eru alt ov fá hjálpartólakøn fólk í mun til tær uppgávur ið eru, serliga á primera økinum. Hetta førir fyrst og fremst við sær eina bíðitíð, ið er fullkomiliga óskiljandi fyri bæði brúkarar, avvarðandi og fakfólk. Avleiðingarnar eru m.a. at fólk mugu verða óneyðuga leingi á sjúkrahúsi, tí hjálpartól og íbúðarbroytingar eru ein av fortreytunum fyri at sleppa heim. Ein avleiðing er eisini, at starvsfólki ikki fær stundir til at røkja uppgávu sína viðvíkjandi upplýsandi virksemi, ráðgeving og undirvísing av ymiskum fakbólkum innan almanna- og heilsuverkið og at skipa fyri varandi framsýning og serframsýningum av ymiskum hjálpartólum. 17 § 18 Ein undirmannað HTM virkar eisini forðandi fyri aðra málsviðgerð á hjálpartólaøkinum, tað finnast vælkvalifiseraðir ergo- og fysioterapeutar bæði á sjúkrahúsum og stovnum, sum mugu ígjøgnum drúgvu játtanarskipanina á HTM. Hesin trupulleiki kundi verið loystur, við at givið fakfólkunum í skipanini eina avmarkaða játtanarheimild, soleiðis at tey skjótt kundu avgreitt smámál, ímeðan tað bert vórðu stórmál, ið vórðu løgd fyri ráðið, niðursett sambært § 18 í forsorgarlógini. At ábyrgdin fyri útvegan av hjálpartólum er býtt ímillum tvey ymisk "verk", alt eftir um talan er um fyribils ella varandi nýtslu, hevur tær óhepnu avleiðingar, at í teimum førum sjúkrahúsverkið hevur útflýggjað hjálpartól til fyribilsnýtslu, men tørvurin seinni vísir seg at verða varandi, verður neyðugt at kalla hjálpartólið innaftur, fyri síðani yvir forsorgarlógina at søkja nýtt til varandi nýtslu. Møguliga áttu hesi starvsfólkini á sjúkrahúsinum eisini fingið eina avmarkaða játtanarheimild, soleiðis at tey kundu avgreitt smámál viðvíkjandi varandi nýtslu, ella skuldi skipanin viðvíkjandi fyribils og varandi nýtslu verið gjørd øðrvísi. Í samband við allar íbúðar/húsabroytingar, ið verða játtaðar á HTM, skal fyrireikingararbeiðið, tekning , útbjóðingartilfar o.a. gerast av byggikønum. Sum er hevur HTM ongan byggikønan og má tí leita sær tænastur frá øðrum byggikønum stovnum, í løtuni Húsalánsgrunninum. Hetta hevur við sær uppaftur økta bíðitíð, tí helst verða ikki uppgávur fyri aðrar stovnar raðfestar fremst. Sostatt kann tað í dag taka upp til eitt ár at fáa eina íbúðarbroyting framda. Møguliga kundi hesin trupulleiki verði loystur, við tað at ein byggikønur varð settur á HTM, og við at HTM fekk heimild til sjálvstøðugt at taka avgerð í hesum fyrireikingararbeiðinum. Við verandi skipan er kravið, at stovnar og serstovnar sjálvir hava skyldu til at útvega sínum brúkarum/búfólkum neyðug hjálpartól um raksturin, meðan tey ið búgva heima ella á sambýli eru at rokna sum einstaklingar, og tí kunnu søkja um hjálpartól eftir § 18 í forsorgarlógini. Sama er galdandi fyri tól, ið brúkarar hava fingið útflýggjað sum einstaklingar, men mugu lata frá sær tá tey flyta á stovn. Hetta hevur við sær at mismunur verður gjørdur á brúkarum alt eftir hvønn "status" teir hava, tí sum fíggjarvánirnar hava verið seinastu árini hevur ikki verið nógv eftir á rakstrinum hjá teimum ymisku stovnunum til nýkeyp. Endamálið má verða at veita øllum brúkarum somu tænastu. Ein onnur avleiðing av hesi skipan er, at tá stovnshjálpartólini eru stovnsins ogn, verða tey ikki at ganga inn í eina endurnýtsluskipan - og kunnu tí bæði góð og dýr hjálpartól standa í einum røktarheimskjallara, ið onnur kundu havt gleði av. Ein loysn á hesum trupulleikanum er, at bæði tey sum búgva á stovnum og tey, sum búgva heima verða at rokna sum einstaklingar og kunnu søkja um hjálpartól eftir § 18 í forsorgarlógini. HTM kundi sostatt umsitið øll hjálpartól í landinum. Trupulleikin viðvíkjandi Hjálpitólum er sera átrokandi, og Almanna- og heilsumálastýrið hevur tí sett ein persón til at skriva eitt álit um, hvussu skipanin kann betrast. Hetta álit verður liðugt um stutta tíð. 2.5. Sosial trygd, trivnaður og umsorgan 18 2.5.1. Serforsorg - hjálp á stovnum og sambýlum til fólk, ið bera umfatandi likamlig ella sálarlig brek Sambært § 32, stk. 1-3, í forsorgarlógini kunna persónar, ið bera umfatandi likamlig ella sálarlig 18 §§ 16, 32, 32A brek fáa hjálp til viðgerð, undirvísing, upplæring og arbeiði, vinnuligari uppvenjing o.t , umframt til røkt og stuðul á serligum stovnum og sambýlum, sum landsstýrið rekur ella hevur gjørt sáttmála við. T.d. stovnar, ið seta íverk og fáa í lag vinnuliga uppvenjing ella útbúgving, vart arbeiði og líknandi vinnuligar fyriskipanir fyri fólk, ið av likamligum, sálarligum e.ø. orsøkum ikki eru før fyri at fasthalda ella fáa arbeiði á vanliga arbeiðsmarknaðinum við vanligum treytum. Landsstýrismaðurin í almannamálum hevur gjørt ávísar reglur á hesum økinum, men nógvar av útfyllandi reglunum eru enn undir gerð. Hetta eru reglur fyri leiðslu og rakstur av serforsorgarstovnum, reglur ið áseta treytir og avmarkingar viðvíkjandi nýtslu av frælsisskerjandi viðgerðarhættum, sum tað í einstøkum førum kann vera avgjørt neyðugt at nýta, umframt at áseta reglur um gjald fyri uppihaldið o.a. Eftir forsorgarlógini kann landsstýrið til tess at nøkta tørvin á viðgerð, røkt, vinnuligari uppvenjing o.t. upprætta og góðkenna stovnar og sambýlir av ymiskum slagi. Møguleikarnir fyri upprættan av nýggjum stovnum og fíggjarligu karmarnir fyri rakstrinum av verandi stovnum eru tó viðurskifti, sum eru treytað av játtanini á løgtingsfíggjarlógini á hvørjum ári. Tað er tí løgtingið sum í seinasta enda tekur avgerð um nýggjir stovnar ella onnur tiltøk skulu upprættast. Almannastovan hevur sambært kunngerð 19 og siðvenju umsjón við stovnum, sambýlum og øðrum tiltøkum á serforsorgarøkinum. Tilboðini sum serforsorgaarøkið hevur í dag eru hesi: o 6 bústovnar fyri fólk við serligum tørvi við 50 fólkum búgvandi o 7 sambýli og og vardar íbúðir fyri fólk við serligum tørvi, har 44 fólk búgva o Røktarstovnar fyri fólk, sum ikki kunnu verða verandi heima av heilsuávum o Eldrasambýli o 6 stovnar, ið fremja vinnuliga uppvenjing ella útbúgving, vart arbeiði og líknandi vinnuligar fyriskipanir fyri fólk, ið av likamligum, sálarligum e.ø. orsøkum ikki eru før fyri at fasthalda ella fáa arbeiði á vanliga arbeiðsmarknaðinum við vanligum treytum. Her er talan um tilboð til 125 fólk. o 2 frítíðar- og umlættingarheim við 10 døgnumlættingarplássum og 20 dagítrivsplássum o 1 døgnumlætting, bert í vikuskiftunum til 5 brúkarar hvørja ferð. Sum nú er, er tørvur á fleiri tilboðum til viðskiftafólkini. Tørvur er bæði á verkstaðartilboðum, nýggjum búplássum og á serligum stovnum til ógvuliga brekaði børn. Eisini er tørvur á viðgerðarstovnum fyri fólk, sum eru komin til skaðis, td. arbeiðsskaðar ella ferðsluskaðar. Hóast tørvurin hevur verið alsamt vaksandi tey seinastu mongu árini, so eru alt ov fá nýggj tilboð sett í verk í nýtiárunum til at nøkta tørvin. Av nýggjum tiltøkum á økinum hjá Serstovnadeildini er tað bert Sambýlið í Vági við 5 føstum búplássum, sum varð sett á stovn í 1996. Nøkur fá pláss eru tó fingin til vega við at taka fólk inn uppá "yvirbelegning" hesi árini. Í 1999 er tó játtað eitt hálvtíðar dagtilboð til eini 10 fólk í Vágum. Talið av teimum, sum hava bráfangis og skjótan tørv á tilboðum frá Serstovnadeildini er í løtuni á leið 30. Hetta hevur ført við sær at Almannastovan í stóran mun hevur verið noydd til at veita hesum illa støddu menniskjunum stuðulsveitingar á annan hátt. 19 Kunngerð nr. 11 frá 11.januar 1994 um reglur fyri skipan av sambýlum sambært forsorgarlógini. Við heimild í § 11, stk. 2 í kunngerðini hevur Almannastovan tilevnað "Reglugerð fyri sambýli" tann 4.august 1997. 2.5.2. Sosialar íbúðir. Í Føroyum er stórur tørvur á bústøðum til viðskiftafólkið á Almannastovuni sum heild. Fyri at fáa íbúðartrupulleikan loystan er alneyðugt at umhugsa bygging av sosialum íbúðum. Tílíkar íbúðir kundu verið bygdir kring alt landið. Tað kundi eisini verið møguligt at umbyggja hús til sosialar íbúðir. Tørvur er á ymiskum møguleikum fyri bústaðum. Nevnast kann, at eisini í Føroyum er tørvur á plássum til fólk sum beinleiðis eru heimleys, sum hava ein akuttan tørv á einum staði at sova (herberg). Tað er ikki greitt hvørt kommunurnar ella landið hevur ábyrgdina av hesum fólkum, og tí er ynskiligt, at hesin spurningur verður tikin til viðgerðar í samband við eina nýggja trivnaðarlóg. Tað finnast í dag felagsskapir sum eftir førimuni royna at hjálpa á hesum økið. Tað kundi tí eisini verið umhugsa, hvørt stuðul skuldi verið veittur slíkum felagsskapum til virksemi sítt. Eisini er tørvur á vanligum íbúðum, sum skulu verða eitt bíligt bústaðartilboð til sosialt illa stillaði fólk. Tílíkar íbúðir áttu at verði í smærri eindum spjaddir yvir alt landið. Møguliga kundi Húsalánsgrunnurin í størri mun verið við til at fíggja slíkar ætlanir. 2.5.3. Heimarøkt og stovnar til eldri Eftir forsorgarlógini § 32, stk.4, kann landsstýrismaðurin í almannamálum til tess at nøkta tørvin á viðgerð og røkt, upprætta og góðkenna stovnar og sambýlir fyri persónar, ið ikki kunnu klára seg í egnum heimi vegna teirra heilsustøðu. Í løtuni eru 8 ellis-, røktar- og vistarheim við 267 persónum, 2 eldrasambýlir og ellisheim og sambýli á Sandoynni. Harumframt eru í fleiri kommunum upprættað kommunal eldrasambýli. Trupulleikin á hesum økinum er, at tað er tørvur á nógv fleiri røktarheimsplássum. Tørvur er eisini á ymsum øðrum skipanum/tilboðum til eldri, so sum eldrabýli sum heild. Seinastu árini eru nøkur eldrasambýlir sett á stovn. Starvsfólk frá Heimarøktini veita tænastur til hesi eldrasambýlir um dagin, um kvøldið og í nøkrum førum eisini um náttina. Í 1996 fekk landsstýrið heimild at seta í verk royndarskipan innan eldrarøkt í Sandoynni. Endamálið við royndartiltakinum er at royna eina skipan, sum sameinir røktarheimsrakstur og heimarøkt. Royndartíðin er sett til 5 1/2 ár frá 1. juli 1996 til 31. desember 2001. Royndartiltakið verður skipað soleiðis, at røktarheim er heima á Sandi, meðan eindirnar í Skálavík og í Skopun verða nýttar til eldrasambýlir. Royndartiltakið verður rikið sum landsstovnur og verður fyriskipað undir Heimarøktini, sum hevur ábyrgdina av dagliga rakstrinum. Leiðarin fyri royndarskipanina er økisleiðari fyri Sandoyarøki. 2.5.3.1. Heimarøktin Heimahjálparafyriskipanin varð sett á stovn fyri at gera tað møguligt hjá serliga eldri fólki at verða verandi í egnum heimi sum longst. Hetta lutvíst út frá teirri sannføring, at tað er best fyri tey eldru at vera heima hjá sær sjálvum, men lutvíst eisini út frá einum kostnaðarsjónarmiði, tí ein heimahjálparaskipan er nógv bíligari enn útbyggingar á ellis- og røktarheimsøkinum, ikki minnst, tá havt verður í huga, at livialdurin hjá fólki gerst alsamt hægri við tí úrslitið, at talið á teimum, ið krevja røkt økist meira og meira. Aðalmálið fyri heimarøktarskipanina er við miðvísari heimatænastu, umsorgan, heilsu og sjúkrarøkt, at stuðla til sjálvbjargni og gera tað møguligt at búgva sum longst heima, undir best møguligum umstøðum, um hetta er læknaliga og samfelagsliga ráðiligt. Uppgávan hjá eini heimahjálp er fyrst og fremst at veita hjálp til persónar, sum varandi hava brúk fyri hjálp í heiminum. Ein heimahjálp hevur eisini til uppgávu at taka sær av vanligum húsligum arbeiðsuppgávunum, tá brúk er fyri tí í einum heimi í styttri tíðarbilum t.d. í samband við føðing, sjúku og eftirbata. Harumframt kann ein heimahjálp verða send út at lætta um hjá fólki, sum heima ansa einum barni ella einum vaksnum, ið ber likamligt ella sálarligt brek. Í november 1992 varð samtykt, at Heimahjálparskipanin og Heilsu- og heimasjúkrasystraskipanin skuldi leggjast saman til ein stovn - Heimarøktin. Leiðari varð kortini ikki settur fyrr enn í november 1995. Heimarøktin er býtt upp í 6 økir, sum eru: Suðurstreymoy, Norðurstreymoy/Vágar, Eysturoy, Norðoyggjar, Suðuroy og Sandoy. Fyri hvørt øki er settur ein økisleiðari. Á hvørjum øki arbeiða heimahjálparar, heimasjúkrasystrar og sosial og "sundheitsassistentar" (heilsuassistentar), sum í høvuðsheitum taka sær av eldri fólkum. Heilsusystrarnar virka ikki undir økisleiðarunum, og eru heldur ikki býttar upp á økir. Tær vísa til eina leiðandi heilsusystur í meginfyrisitingini. Heilsusystrarnar taka sær í høvuðsheitum av børnum frá 0-1 ár og skúlabørnum. Árliga eru tað umleið 10.402 brúkarar í Heimarøktini: o 1.202 sum fáa heimahjálp o 900 sum fáa heimasjúkrasystur og o 800 smábørn og 7.500 skúlabørn sum fáa heilsusystur. Heilsusystratænastan er ein partur av Heimarøktini, men er ikki býtt út á økir. Tænastan liggur undir meginfyrisitingini, við eini leiðandi sjúkrasystir sum leiðara. Virkisøkið hjá heilsusystrunum er í flestum førum stórt og tvørtur um fleiri kommunumørk. Ein heilsusystir er ein sjúkrasystir við serútbúgving innan primera profylaksu og pedagogik, við serligum atliti at familjum og børnum. 17 ( ársverk) heilsusystrar arbeiða í skipanini. Normering er ásett í mun til føðital, skúlabarnatal og uppgávur í økinum. Heilsusystratænastan fevnur um øll børn sum búgva í Føroyum, frá føðing til skúlaaldur, og í undirvísingarásetta aldrinum. Høvuðsuppgávurnar sambært galdandi reglum eru, at virka fyri at fremja likamliga og sálarliga heilsu og trivna hjá børnum, við at o veita almenna heilsuvegleiðing til foreldur um likamligu, sálarligu og sosialu menningina hjá barninum, og at upplýsa/seta í verk heilsufremjandi tiltøk, sum hava til endamáls at fremja heilsu og trivna hjá børnum o veita einstaklinga heilsuvegleiðing til foreldur/børn/ung um trivna og menning, og upplýsing um orsøkir, ið kunnu hava positiva ella negativa ávirkan o eygleiða/kannað heilsustøðuna hjá børnum og samstarva við annan serkunnleika, um tørvur er fyri aðrari viðgerð/stuðuli, og o veita serstaka vegleiðing og stuðul til børn við serligum tørvi. KAP. 3: BARNAFORSORGARLÓGIN Barnaforsorgarlógin inniheldur m.a. ásetingar viðvíkjandi: o almennari umsjón við børnum og korum teirra í kommununi, o eftirlit við ávísum børnum/bólkum av børnum og avgerð um pleyguloyvi sum part av hesum, o íverksetan av fyribyrgjandi fyriskipanum í heiminum, o íverksetan av fyriskipanum viðvíkjandi uppihaldi, uppaling, upplæring og viðgerð uttanfyri heimið, umframt o møguleikum at seta á stovn dag- og døgnstovnar og dagrøktarfyriskipanir fyri børn, við góðkenning landsstýrisins Málini við barnaforsorgarlógini kunnu sigast at vera fyribyrging, umsorgan og menning. Mett verður, at børn í umleið 150 føroyskum familjum familjurnar í Havn og Klaksvík ikki tiknar við. eru undir barnaforsorg, her eru Lógin áleggur eisini einum og hvørjum, sum fær kunnleika um, at eitt barn verður vanrøkta, er fyri ágangi ella á annan hátt livir undir hóttandi viðurskiftum, at boða barnaverndarnevndini frá. Útreiðslur til einstaklingar (familjur) sambært barnaforsorgarlógini var í 1997 kr. 6.112.479. 3.1. Barnaverndarnevndir o.a. 20 Sambært barnaforsorgarlógini hava barnaverndarnevndirnar rætt og skyldu til o at hava eftirlit við teimum umstøðum í kommununi, børn sum heild liva undir, 20 §1 o at seta í verk fyribyrgjandi fyriskipanir, sum verða mettar neyðugar at seta í verk í eini familju ella viðvíkjandi einum barni, o at yvirtaka forsorgina fyri einum barni/børnum og syrgja fyri uppaling og uppihaldi uttanfyri heimið. Hetta kann bæði gerast við samtykki frá foreldrunum og ikki. Barnaverndarnevndin hevur skyldu til at gáa eftir teimum viðurskiftum, børn sum so í kommununi liva undir, t.d. skal nevndin verða serliga ansin, tá útbyggingar verða gjørdar ella ætlaðar í kommununi. Nevndin eigur at gáa eftir, at viðurskiftini viðvíkjandi menning, uppihald og trivna hjá einum barni geva ábending um, at barninum tørvar hjálp. Somuleiðis eigur barnaverndarnevndin at gera bý-/bygdarráð vart við møguligar barnaansingartrupulleikar, t.d. um ansingin ikki er nóg góð ella børn koma í trupulleikar av, at tørvurin á ansingarplássum ikki er nøktaður. Barnaverndarnevndir skulu veljast av bý-/ bygdaráðnum 4. hvørt ár aftaná hvørt kommunuval. Í nevndina verða vald minst 5 og í mesta lagi 7 fólk. Veljast kunnu fólk, sum annars lúka treytirnar fyri at stilla upp til bý-/bygdaráðið. 1 barnavernd verður vald í hvørjari kommunu. Barnaverndarnevndin hevur sjálvstøðugar heimildir. Foreldrini, ella onnur í teirra stað, hava ikki bara rætt til, men skulu av barnaverndarnevndini elvast til at úttala seg fyri nevndini, áðrenn hon tekur avgerð í einum máli. 3.2. Færøernes Nævn for Børneforsorg (FNB) FNB er fyrst og fremst kærustovnur, men kann harumframt taka avgerðir um forboð móti heimtakan av einum barni frá einum pleyguheimi, og um at seta eitt barn heiman við tvingsli, tá barnaverndarnevndin ikki fremur tær fyriskipanir, sum eru neyðugar við atliti til vælferðina hjá einum barni. Í FNB sita dómarin, landslæknin og ein av landsstýrinum fyri 4 ár í senn tilnevndur persónur við pedagogiskum innliti. Henda funksjón eigur at verða varðveitt í einari nýggjari barnaforsorgalóg. Neyðugt er at hava ein kærumøguleika, hjá teimum, ið eru fevnd av lógini. 3.3. Løgfrøðingur Landsstýrismaðurin í almannamálum tilnevnir ein løgfrøðing at vera hjástaddur, tá serlig mál sambært lógini verða viðgjørd. Tað er somuleiðis uppgávan hjá tilnevnda løgfrøðinginum at leiðbeina nevndinar, hvussu lógin skal skiljast og nýtast í mun til viðgerðina av einum máli. 3.4. Veitingar til barnið Barnaforsorgarlógin hevur fyrst og fremst eitt fyribyrgjandi endamál 21 . Hon skal verja korini hjá børnum sum heild og hjá tí einstaka barninum, tí verða fyribyrgjandi fyriskipanir oftast nýttar sambært lógini. Barnaverndarnevndirnar skulu royna tað, tær kunnu, fyri at gera tað møguligt, hjá barninum at verða verðandi heima. Støðan kann tó vera tann, at rættasta loysnin er at seta 21 § 22 barnið heiman beinanvegin. Tí skulu fyribyrgjandi fyriskipanir ikki altíð roynast fyrst. Fyribyrgjandi fyriskipanin kunnu setast í verk. t.d. tá o barnið hevur týðandi atferðartrupulleikar og foreldrini ikki uttan stuðul makta uppalingina, o barnið er fyri umsorganarsvíkjan ella verður viðfarið soleiðis, at heilsa tess og menning er í vanda, um ikki stuðlandi fyriskipan verður sett í verk heima, o barnið, orsakað av álvarsligari sjúku ella breki krevur viðgerð ella umsorgan, sum ikki kann verða sett í verk heima, og foreldrini onki hava gjørt fyri at nøkta barnsins tørv á serligari viðgerð/umsorgan ella o tá vælferð barnsins annars krevur, at fyribyrgjandi tiltøk verða sett í verk. Sum serligur stuðul skal skiljast stuðul til endamál, sum ikki eru umfatað av øðrum lógum, t.d. innan almanna-, undirvísingar- og heilsuverkið. Avgerandi fyritreytin fyri at seta í verk fyribyrgjandi fyriskipanir í staðin fyri at seta barnið heiman er, at tað er forsvarligt við atliti til vælferð barnsins. Forsorgin fyri barninum er framvegis hjá foreldrunum, tá vit tosa um fyribyrgjandi fyriskipanir, ikki hjá barnaverndarnevndini. Sambært § 22 í barnaforsorgarlógini kann barnaverndin seta ein stuðul til eitt barn fyri at forða fyri at eitt barn verður sett heimanífrá . Stuðulin skal royna at fáa heimið til at virka og hjálpa barninum í heiminum. Trupulleikin við stuðulsskipanini er, at tørvur er á at fáa meiri skipaði viðurskiftið viðv. stuðlunum, og at tørvur er á at fáa fleiri dagstovnar fyri børn við serligum trupulleikum. Barnaverndirnar í Havn og í Klaksvík hava sett á stovn stuðulsfólkaskipanir, sum samskipa stuðlarnar í økjunum. Nakrar kommunur hava latið hølir til stuðlarnar at ráða yvir, har stuðlarnir kunnu samlast. Hetta er í samstarvi við Almannastovuna. Sambært barnaforsorgarlógini er tað møguligt at barnaverndarnevnd ella at fáa børn í familjurøkt. fáa børn í pleygu við loyvi frá Tá vit tosa um pleyguloyvi 22 til privata familju- ella dagrøkt, er ikki talan um ein fyriskipan, sum barnaverndarnevndin setur í verk, tá vit tosa um, men um eina fylgju av eftirlitsskyldu nevndarinnar. Stórur dentur verður í lógini lagdur á, at reglurnar um pleyguloyvi verða yvirhildnar. Lógin sigur, at tann sum tekur børn í pleygu uttan loyvi, kann revsast við bót. Høvuðsreglan er sambært barnaforsorgarlógini, at pleyguloyvi verður givið til samlivandi hjúnarfelagar. Tá lógin er orðað soleiðis, er tað ikki sivilstøðan(hjún), sum er avgerðandi, men at tað eru tvey foreldur. Havast skal í huga, at lógin er gomul og stavar frá eini tíð, har samlag uttan giftu nærum var eitt ókent fyribrigdi. Tí er onki til hindurs fyri, at pør, ið samliva sum hjún, fáa pleyguloyvi á sama hátt sum gift pør, um treytirnar annars eru loknar og samlívið er støðugt og hevur vart nøkur ár. Einsamallar kvinnur kunnu eisini góðkennast sum pleygur hjá gentum og hjá dreingjum í pinkubarnaaldri, meðan menn einans undir serligum umstøðum kunnu fáa pleyguloyvi. Pleygufamiljan má sjálv ikki hava fleiri enn 3 heimabúgvandi børn undir 14 ár. Høvuðsreglan er, 22 § 18 at einans 1 barn undir 1 ár kann vera í somu pleygufamilju og í mesta lagi 2 børn samstundis. Undantaksvís er møguleiki fyri at hava fleiri pleygubørn, um tey eru systkin. Barnaforsorgarlógin ásetur, at ongin má taka eitt barn undir 14 ár í familjurøkt(døgnrøkt) uttan fyrst at hava fingið loyvi til tess av barnaverndarnevndini. Her hevur tað minni at siga, um viðkomandi familja fær gjald frá foreldrunum ella ei. Uttan mun til hvat, so skal røktarfamiljan hava loyvi. Tá ið tosað verður um privata familjurøkt, er talan um, at eitt barn fyribils ella varandi býr hjá øðrum enn foreldramyndugleikanum, uttan at barnaverndarnevndin hevur viðvirkað. Hevur barnaverndar-nevndin viðvirkað, sett barnið heiman við ella uttan samtykki foreldranna, er ikki talan um privata familjurøkt, men um setta ella í lag fingna familjurøkt. Tá vit koma inn á fyriskipanir, sum snúgva seg um, at barnaverndarnevndin yvirtekur forsorgina av einum barni, kann hetta verða gjørt við ella uttan foreldranna samtykki 23 . Eru trupulleikarnir soleiðis háttaðir, at vit framvegis tosa um tryggjan av tørvi barnsins og ikki um, at vælferð barnsins er hótt, kann nevndin seta eitt barn heiman eftir foreldranna áheitan ella við samtykki teirra. Kemur barnaverndarnevndin í kanning síni av viðurskiftunum hjá einum barni til ta niðurstøðu, at fyribyrgjandi fyriskipanir ikki kunnu brúkast ella ikki eru nóg góðar við atlitið til tørv barnsins, kann nevndin avgera, at barnið fyribils ella varandi verður uppalt og útbúgvið uttanfyri heimið, á barnaheiminum, á einum serstovni, hjá eini røktarfamilju ella aðrastaðni, alt eftir, hvør trupulleikin er. Í Føroyum eru tað sera fá dømir um, at børn verða tikin frá foreldrum sínum ímóti egnum og foreldranna vilja, hóast tað er møguligt sambært lógini. Dømini, hesi seinastu 10 árini, kunnu teljast á einari hond. 3.5. Dagrøkt og dagstovnar Barnaforsorgarlógin ásetur, at ongin móti gjaldi má taka eitt barn undir 14 ár í dagrøkt uttan fyrst at hava fingið loyvi til tess frá barnaverndarnevndini. Onki forðaar fyri, at fólk gera sínámillum avtalur um at ansa børnini hjá hvørjum øðrum. Heldur ikki, um barnagentur fáa eina lítla samsýning fyri at ansa børnum av og á. Ætlar persónur at átaka sær ansing, lutvíst fyri at útvega sær inntøkur, skal nevndin hoyrast og geva loyvi til tess. Talan er um eina privata dagrøkt, tá røktin ikki er skipað undir eina dagrøktarskipan, ið er góðkend av tí almenna. Alment góðkendar dagrøktarmammur 24 verða settar av kommununi og eru undir eftirliti av dagrøktarskipanini. Tí er her ikki talan um at barnaverndarnevndin skal geva pleyguloyvi og hava eftirlit, tað ger skipanin fyri barnaverndarnevndina. Við dagrøkt er ikki einans skilt við ansing og røkt av børnum ávíst tímatal hvønn dagin, men eisini reglulig ansing og røkt um kvøldið ella náttina, umframt einstøk samdøgur í senn. Tað fylgir av ásetingunum um tal av børnum, at ongin kann hava meira enn 2 børn í privatari dagrøkt, harav í mesta lagi 1 barn kann vera undir 1 ár. Loyvið kann einans verða givið til fleiri 23 24 § 24 § 32 børn, um talan er um systkin. Annars má ansingin skipast undir dagrøktarskipanini. Landið skal góðkenna dagstovnar, dagrøktir og døgnstovnar fyri børn og ung 25 . Raksturin til hesar skipanir verða fíggjaðar við 35% frá landinum, 35% frá kommunini og 30% frá foreldrunum 26 . Áðrenn 1. januar 1998 var hetta býtið 40% frá landinum, 30% frá kommununi og 30% frá foreldrunum. Broytingin sum kom í gildi í 1998 er galdandi til og við 31. desember 1999. Húsaútreiðslurnar verða goldnar við 60 % av landinum og 40% av kommununi 27 . Gjaldið fyri at hava børn í dagrøkt og dagstovnum 28 verður ásett av stovnsnevndini. Tá talan er um sjálvsognarstovnar, tá talan er um kommunalar stovnar ella dagrøktir av býráðnum/bygdaráðnum og av leiðaranum, tá talan er um stovnar, sum leiðarin eigur. Gjaldið skal bera 30% av útreiðslunum, burtursæð frá húsaútreiðslum. Barnaverndarnevndin kann játta frípláss fyri 1 ár í senn, um inntøkan frá foreldrunum ikki er hægri enn ein ávís upphædd. Á hvørjum ári ger Almannastovan nýggjar útrokningar av markinum fyri frípláss. Markið fyri frípláss, sum er galdandi fyri tíðarskeiðið 1. august 1998 og 31. juli 1999 er, fyri inntøku lægri enn 149.300 kr. verður latið fult frípláss. Fyri hvørjar 1.000 kr. inntøkan er hægri enn 149.300 kr. lækkar frípássi við 2% av gjaldinum. Fyri inntøkur omanfyri 194.401 kr. verður einki frípláss latið. Barnaverndarnevndin kann í einstøkum førum, har frípláss ikki kann verða veitt vegna ov høga inntøku, men har uppihald í dagstovni/dagrøkt er serliga neyðugt av sosialum og pædagogiskum orsøkum, gera av, at veitt verður heilt ella partvíst frípláss, um gjaldsspurningurin forðar fyri, at barnið annaðhvørt fer ella verður verandi í dagstovni/dagrøkt. Tá ið eitt barn við víðgongdum likamligum ella sálarligum breki av viðgerðarligum orsøkum er á dagstovni/dagrøkt, verður foreldragjaldið sett niður í hálvt gjald. Í dag fáa uml. 40 % av børnum í aldrinum 0-10 ár tilboð um ansing á dagstovnum ella á frítíðarskúlum kring alt landið. Vit kunnu skjótt verða samd um, at hesar umstøðurnar eru ikki nøktandi. Men samanbera vit okkum við onnur lond sær talið gott út. Landskassans partur av útreiðslunum til døgnstovnar var uml. 9 mió. kr. í 1997 og landskassans partur av útreiðslunum til dagstovnar og dagrøktir var í 1997 kr. 51.415 mió.kr. Útreiðslurnar til frípláss í dagstovnum og dagrøktum var í 1997 kr. 4.546.018. Hetta er eitt øki, sum miðað verður eftir at kommunurnar fáa sum ábyrgdarøki. Tað er sera ymiskt frá kommunu til kommunu, hvør tørvurin er á barnaansingarplássum, og hvussu nógvur peningur sostatt skal avsetast til hetta endamál. Mett verður ikki, at tað er rætt, at landsstýrismaðurin skal hava møguleika fyri at avgera, hvussu nógv barnaansingarpláss verða í hvørjari kommunu. Rættast hevði tí verið um bæði útreiðslur og ábyrgd av plássum lá hjá kommununum. Á hendan hátt verður tað upp til kommunurnar at meta um, hvussu stórur tørvurin er á barnaasning í hvørjari kommunu sær, og hvussu stórt tilboðið skal verða í hvørjari kommunu sær. Skipanin viðvíkjandi góðkenning av dagrøktarplássum má endurskoðast. Sum nú er, er skipanin ov stirvin og tað er ov trupult hjá framtakssomum fólkum at skapa øðrvísi loysnir fyri barnaansing. 25 § 32 og kunngerð nr. 62 frá 1. apríl 1993 § 43 b 27 Sambært løgtingslóg um býti av almannaútreiðslum v.m. 28 Kunngerð nr. 6 frá 25 januar 1995 26 3.6. Uppgávur Almannastovunar eftir barnaforsorgarlógini. Almannastovan og starvsfólk hennara hava, eins og onnur í almennari tænastu, fráboðanarskyldu yvir fyri barnaverndarnevndini, tá tey koma til kunnleika um viðurskifti hjá børnum, sum geva grund til at halda, at fyriskipanir eftir barnaforsorgarlógini eiga at verða settar í verk. Lógin heimilar Almannastovuni- áleggur ikki, tí tað er álagt barnaverndarnevndini- at seta fyribyrgjandi fyriskipanir í verk ella við samtykki foreldranna, at syrgja fyri at eitt barn verður uppalt uttanfyri heimið, tá hon metir, at ein barnaverndarnevnd ikki ger tað, sum verður mett neyðugt við atliti til tørv ella vælferð barnsins. Víðgongd tiltøk kann einans Færøernes Nævn for børneforsorg taka avgerð um, tá ein nevnd ikki ger tað. Omanfyristandandi heimild Almannastovunar inniber eisini, at ein persónur, ið hevur latið inn fráboðan til barnaverndarnevndina um viðurskifti hjá einum barni, sum eftir hennara ella hansara tykki krevur, at barnaverndarnevndin ger nakað við málið, kann boða Almannastovuni frá, um nevndin ikki letur við seg koma ella onki ger við fráboðanina. Harumframt áliggur tað Almannastovuni at loysa trætur millum barnaverndarnevndir, tá tær ikki eru samdar um, hvør eigur at viðgera og taka avgerðir í einum máli. Í summum førum er Almannastovan, sambært barnaforsorgarlógini, kærustovnur. Almannastovan setur eisini foreldur, hvørs børn eru flutt úr heiminum, í gjald. Almannastovan hevur skyldu til at veita øllum persónliga og forsorgarliga ráðgeving og leiðbeining. Endamálið er at stuðla teimum, ið leita sær hjálp til at loysa persónligar og forsorgarligar trupulleikar, sum tey hava, og at hjálpa teimum til at gerast betur før fyri sjálvi at loysa egnar trupulleikar framyvir. Almannastovan skal - við tilráðing frá barnaverndarnevndunum í øðrum kommunum enn Tórshavnar og Klaksvíkar - taka avgerð um játtan av fíggjarligum stuðli við at játta frípláss í dagstovn ella dagrøkt, grundað á pedagogisk ella sosial viðurskifti. Barnaverndarnevndin skal hava eftirlit við teimum børnum undir 14 ár, sum móti gjaldi eru sett í familjupleygu ella dagrøkt. Nevndin kann, tá atlitið til vælferð barnsins í tí einstaka førinum krevur tað, avgera at hava eftirlit við børnum, sum eru sett eru í familjupleygu uttan gjald. Nevndin skal eisini frammanundan hava givið loyvið til at hava børn í pleygu, um hetta undir leiðbeining. Dagrøktareftirlitið er í flestøllum kommunum skipað undir einum dagrøktarleiðara. Ein persónur, ið hevur barn í dagrøkt móti gjaldi, uttan at vera undir dagrøktarskipanini, kann ikki gera hetta, uttan við loyvi frá barnaverndarnevndini. Mett verður ikki, at stórvegis broytingar eiga at verða gjørdar í uppgávunum hjá Almannastovuni í nýggju barnaforsorgarlógini. Sum sosial fyrisiting kemur Almannastovan tætt at nógvum familjum og børnum, umframt at hon hevur starvsfólk, ið útbúgvingarliga júst hava lært m.a. at síggja møguligar barnaforsorgarligar trupulleikar, kanska áðrenn teir verða sjónligir fyri onnur. Hon hevur tí serligan møguleika fyri at gáa eftir, um børn líða neyð ella hava serligar trupulleikar, ið barnaverndarnevndirnar eiga at verða kunnaðar um og eigur tí at hava tær heimildir, sum hon hevur í dag. Almannastovan kundi møguliga eisini verið partur av høvuðs- og/ella økisbarnaverndunum ella virkað sum skrivstova fyri nevndirnar. KAP. 4: SAMANTAK OG FELAGS NIÐURSTØÐA Fíggjarliga trygdin Orsøkirnar til at tað framvegis vóru upp ímóti 2000 persónar, sum fingu fyribils veitingar í 1997 eru fleiri, ið samvirka sínámillum. Í fyrsta lagi sýnist arbeiði framvegis ikki at vera til allar hendur, serliga ikki ófaklærdar, hóast stór framgongd hevur verið hesi seinastu 1-2 árini. Hetta hava vit ikki møguleika til at broyta. Í øðrum lagi hevur støðuga og tronga fíggjarstøðan og frástøðan til arbeiðsmarknaðin hjá nógvum einstaklingum og familjum, sum frammanundan hava verið í eini veikari støðu, lutvíst økt um og lutvíst skapt nýggjar sosialar trupulleikar, sum gera, at tey hava ilt við at koma uppundan aftur. Umsitingin hevur ikki havt møguleikar fyri at bøtt um hetta við fyribyrgjandi arbeiði. Við at gera ávísar ábøtur í forsorgarskipanina, kunnu vit betra um møguleikan hjá umsitingini at gera fyribyrgjandi arbeiði, soleiðis at viðskiftafólkini kunnu koma uppundan aftur. Roynt verður at skapa eina skipan, sum ger tað til fyrimun hjá vinnulívinum at seta viðskiftafólk á Almannastovuni í arbeiði aftur. Fram um alt er tað neyðugt, at viðskiftafólkini koma út aftur í arbeiði, og tí skal arbeiðast fyri, at fáa samstarvsavtalur í lag við vinnulívið, sum tryggja viðskiftafólkum arbeiði. Vantandi barnaansingarmøguleikar ger tað torført - hjá summum ómøguligt - at fara til arbeiðis, sjálvt um møguleiki er til tess. Roknast má við, at ein stórur partur av teimum, sum í dag fáa uppihaldsveitingar, einans við umfatandi stimbran og stuðli frá tí almenna, einum stuðli, ið tekur støði í viðurskiftunum hjá hinum einstaka, kunnu væntast at gerast sosialt og fíggjarliga sjálvbjargin. Helst má eisini síggjast í eyguni og livast við, at ein rættuliga stórur partur av teimum einsamøllu, sosialt veiku, kvinnunum við børnum, so leingi sum børnini eru undir skúlaaldur, ikki megna ábyrgdina av børnum og fullum tilknýti til arbeiðsmarknaðin. Tað átti at verið møguligt ella eitt krav hjá eini einsamallari kvinnu við børnum, sum fær eitt arbeiðstilboð, at fáa barnaansing. Sum sagt, so er eingin forðing í galdandi forsorgarlóg at meira arbeiðsorka verður nýtt til ráðgevandi og uppfylgjandi arbeiði á Almannastovuni. Neyðugt er at uppprioriterað hetta arbeiði á Almannastovuni. Møguliga fer hetta at hava ávísar eykaútreiðslur við sær, men hesin peningur verður vunnin inn aftur í síðsta enda við tað at fleiri fólk í forsorgarskipanini koma út aftur í arbeiði. Orka sum verður nýtt fyribyrgjandi er altíð væl nýtt. Vit síggja tað best, um tað ikki verður gjørt. Tíanverri eru í dag nógv tekin um, at fyribyrgjandi arbeiðið ikki er gjørt júst í einum tíðarskeiði, har tørvurin á tí hevur verið størstur. Mett verður, at við at gera forsorgarveitingarnar til bruttoveitingar vildu umstøðurnar hjá Almannastovuni verið betri, men allir trupulleikarnir høvdu tó ikki verið loystir við hesum. Um vit skulu hava bruttoveitingar í føroysku trivnaðarlógini er spurningurin, hvussu stórar hesar veitingar skulu verða. Upphæddirnar mugu verða so stórar, at tær røkka til allar rímiligar útreiðslur hjá forsorgarviðskiftafólki í Føroyum. Ein møguleiki er at áseta bruttoupphæddina til eitt ávíst prosenttal undir ta til eina og hvørja tíð verandi vanligu lønarinntøkuni í landinum. Bruttoupphæddirnar kunnu hareftir verða javnaðar einaferð um árið eins og upphæddirnar í lógini um almannapensiónir. Tá ið tosað verður um støddina av forsorgarveitingini, er eisini umráðandi at tosa um, hvussu stóra ogn ein persónur kann hava fyri at fáa forsorgarhjálp. Undir øllum umstøðum verður mett, at eitt minsta mark eigur at verða sett í forsorgarlógina, hvat fólk sum fáa hjálp kunnu eiga av ogn. Fyri Almannastovuna krevur tað nógva arbeiðsorku, at leita fram upplýsingar um ogn hjá viðskiftafólkinum. Tað er trupult at hava eftirlit við, um teir røttu upplýsingarnir eru fingnir til vega, av tí at eingin ognaruppgerð er longur. Mett verður, at ein heimild til at gera neyðugar kanningar viðvíkjandi ognarviðurskiftum eigur at verða sett inn í komandi forsorgarlóg. Mett verður, at tað eisini í einari komandi forsorgarskipan er tørvur á, at hava eina áseting um varandi uppihaldshjálp. Tað vil altíð í einum samfelagi sum okkara verða tørvur á, at ein heilt lítil partur av fólkinum fær varandi hjálp. Fólk, sum tað ikki á nakran hátt hevur víst seg at verða møguligt at fáa út aftur í arbeiði. Tað kann ikki góðtakast at summi fólk í samfelagnum fella heilt burtur úr sosialu skipanini. Fremjan, menning og endurmenning av arbeiðs- og sosiala førleikanum Tað er alneyðugt at tað í nýggju forsorgarlógini verður lagdur størri dentur á endurbúgving. Hetta, og so tað at fáa fólk út aftur í arbeiði, er tann mest veruliga loysnin uppá støðuna hjá viðskiftafólkinum. Alt endurbúgvingarøkið treingir til endurskoðan og støðutakan til, nær hjálp skal veitast, meiri nágreiniliga hvussu peningarhjálpin skal ásetast, á hvønn hátt avtalur kunnu gerast við arbeiðspláss, um býtið av lønarútreiðslunum o.s.fr. Eisini er neyðugt at størri dentur verður lagdur á arbeiðsfremjandi tiltøk. Her verður serliga hugsað um at áseta størri játtan til endamálið. Arbeiðsfremjandi tiltøk geva viðskiftafólkinum barlast og sjálvsálit til at fara út aftur á arbeiðsmarknaðin, soleiðis at tey ikki steðga upp og verða verandi í forsorgarskipanini. Hetta er eisini gagnligt sæð út frá samfelagsins síðu við tað at peningurin kemur inn aftur í samfelagið, um fleiri arbeiðsleys koma aftur í arbeiði. Viðvíkjandi endurbúgving er tað ein ógvuliga stórur trupulleiki í verandi skipan, at vit ongan veruligar karmar hava fyri endurbúgving. Ongastaðni er møguligt at fáa roynt síni arbeiðsevni, og harvið fáa hjálp til at avgera vinnuval fyri framtíðina. Endurbúgvingarmøguleikar mugu skapast fyri viðskiftafólki og at betri samband má fáast við arbeiðsmarknaðin. Tilboðið til hvønn einstakan sær má verða tillaga honum, og tað skal verða størri møguleiki hjá viðskiftafólkinum at verða við í teirra loysn. Men í samband við endurbúgvingina er ikki neyðugt at avmarka seg til virksemi hjá ALVskúlanum, men hugsað kundi eisini verið um verandi útbúgvingarstøð, sum t.d. Handilsskúlin, teknisku skúlarnar v.m. Hetta kundi verið gjørt við at fingið eina avtalu við tey ymisku útbúgvingarstøðini, um t.d. at upptaka eitt ávíst tal av næmingum pr. skúlaár. Hetta bæði til at tryggja eitt so fjølbroytt tal av útbúgvingum, men hetta skuldi eisini verið bíligari, ístaðin fyri at gera somu útbúgving, bara á einum øðrum stovnið. Væntast kann, at tørvurin til tann einstaka í samfelagnum verður vaksandi, tí krøvini, hvat útbúgving og persónligum og sosialum førleika viðvíkur, gerast alsamt størri á leiðini inn í eitt tøknisamfelag. Tí verða tað fleiri, sum - ikki av likamligum, men av meiri samansettum sosialum orsøkum - koma at hava tørv á eyka stuðli fyri at forða fyri, at tey ikki detta burtur ímillum í framtíðarsamfelagnum. Neyðugt er, at vit frá politiskari síðu taka støðu til, um og í játtandi føri hvussu, bæði privati og almenni arbeiðsmarknaðurin í framtíðini kunnu verða við til at taka sosiala ábyrgd júst í førum sum hesum fyri at tryggja tey, ið lutvíst missa sín arbeiðsførleika, framhaldandi koma at hava tilknýti til arbeiðsmarknaðin. Vit tala her um eina ógvuliga týdningarmikla sínámillum sosiala ábyrgd. Bæði viðvíkjandi arbeiðsfremjandi tiltøkum og endurbúgving átti eitt betri samstarv fingist í lag við Arbeiðsloysisskipanina. Sum nú er, er samstarvið ikki nøktandi. Tað átti at verið umhugsað, at stytt tíðina, ið tey arbeiðsleysu eru í arbeiðsloysisskipanini. Sum nú er, er tað trupult hjá Almannastovuni at fáa viðskiftafólk virkin aftur, ið hava verið arbeiðsleys í meira enn 3 ár. Neyðugt er at geva viðskiftafólkum tilboð um endurbúgving ella arbeiðsfremjandi tiltøk, so skjótt sum gjørligt eftir at viðkomandi er vorðin arbeiðsleysur. Ein møguleiki hevði eisini verið at Arbeiðs-loysisskipanin og Almannastovan samskipaðu og samstarvaðu um øll arbeiðs-, arbeiðsfremjandi- og endurbúgvingartilboð. Sum støðan er í dag má sigast, at viðurskiftini í samband við málsviðgerð og útvegan av hjálpartólum eftir grein 18 í forsorgarlógini als ikki er nøktandi. Høvuðstrupulleikin er, at tað eru alt ov fá hjálpartólakøn fólk í mun til tær uppgávur ið eru, serliga á primera økinum og at mannagongdin viðvíkjandi játtanarskipanini á Hjálpitólamiðstøðini (HTM) er sera drúgv. Hetta førir fyrst og fremst við sær eina bíðitíð, ið er fullkomiliga óskiljandi fyri bæði brúkarar, avvarðandi og fakfólk. Avleiðingarnar eru m.a. at fólk mugu verða óneyðuga leingi á sjúkrahúsi, tí hjálpartól og íbúðarbroytingar eru ein av fortreytunum fyri at sleppa heim. Ein avleiðing er eisini, at starvsfólki ikki fær stundir til at røkja uppgávu sína viðvíkjandi upplýsandi virksemi, ráðgeving og undirvísing av ymiskum fakbólkum innan almanna- og heilsuverkið og at skipa fyri varandi framsýning og serframsýningum av ymiskum hjálpartólum. Hesin trupulleikin kundi verið loystur við at givið fakfólkunum í skipanini eina avmarkaða játtanarheimild, soleiðis at tey skjótt kundu avgreitt smámál, ímeðan tað bert vórðu stórmál, ið tey ikki kundu avgreitt sjálvi. Tað hevði eisini bøtt um støðuna, um ein byggikønur varð settur á HTM. Sum er hevur HTM ongan byggikønan og má tí leita sær tænastu frá øðrum byggikønum stovnum, í løtuni Húsalánsgrunninum. Endamálið við skipanini er, at veita øllum brúkarum somu tænastu viðvíkjandi hjálpartólum, tí hevur eisini verið upp á tal, at bæði tey viðskiftafólk, ið búgva á stovnum og tey, sum búgva heima verða at rokna sum einstaklingar og kunnu søkja um hjálp eftir § 18 í forsorgarlógini. HTM kundi sostatt umsitið øll hjálpartól í landinum og harvið høvdu vit fingið eina skipan, sum varð meira eins fyri øll. Av tí at hesin trupulleikin er sera átrokandi, hevur Almanna- og heilsumálastýrið sett ein persón til at gera eitt álit, sum skal útgreina økið og finna loysnir til hvussu økið kann skipast betri. Álitið er nærum liðugt og verður almannakunngjørt í næstum. Sosial trygd, trivnaður og umsorgan Eitt felag er sett á stovn av landsstýrismanninum sum hevur til endamál at reka og keypa sambýlir til breka. Higartil hevur felagið keypt tvey sethús og ætlanin er at keypa fleiri í ár. Hetta fer at bøta bústaðartruðulleikarnar hjá teimum brekaðu. Stovnar undir Almanna- og Heilsumálastýrinum hava gjørt eina kanning av bráfengis tørvinum á búplássum til brekaði, og er niðurstøðan, at bráfengis tørvurin er um 20 pláss. Tørvslistin er viðlagdur sum skjal. So hvørt sum tað verða keypt sethús til bæði bráfengis tørvin og eisini uppá longri sikt er neyðugt, at tað umframt íløgujáttanir verður játtaður neyðugur rakstrarpeningur til húsini. Umframt at keypa hús til menningartarnaði er eisini ætlanin, at nevnda felag skal útvega og reka búpláss til rørslutarnaði og onnur brekaði. Tey rørslutarnaðu hava mest sum ongi tilboð um búpláss í Føroyum í dag. Tíverri mugu vit ásanna, at hesin bólkur støðugt veksur, ikki minst orsakað av ferðsluskaðum. Almannastovan kann játta ávísan peningaligan stuðul til umbyggingar og broytingar í heiminum, men hetta er ikki nøktandi. Hesar umbyggingar eru ofta heima hjá foreldrunum hjá tí rørslutarnaða og bindur hervið viðkomandi at verða heimabúgvandi - helst alt lívið. Ein triðji bólkur, sum hevur ein munandi størri tørv enn tað sum er nýtt uppá henda bólk higartil, eru tey sálarliga brekaðu. Tilboðini um búpláss til henda bólk er langt frá nøktandi, og mótvegis øðrum bólkum av fólki við brekum, so hava hesi heldur ongi tilboð um arbeiði á serligum verkstaðum e.l., og hesin bólkur hevur heldur ongi tilboð havt um dagtilhald. Almanna- og heilsumálastýrið tekur vánaligu korini hjá teim sálarliga brekaðu í størsta álvara, og tí er í ár blivin góðkent eitt sambýlið (stovn) afturat, sum verður rikin undir Almanna- og heilsumálastýrinum. Harumframt er sett á stovn eitt dagtilhald. Hóast hesar batar er framvegis langt á mál, áðrenn sigast kann at tilboðini til tey sálarliga brekaðu er nøktandi. Sum liður í nýggja bygnaðinum innan meginfyrisitingina hjá landstýrinum hevur Almanna- og heilsumálastýrið eisini endurskoðað allan bygnaðin innan Almannastovuna, sum hevur verið tann fyrisitingarliga eindin innan bæði almannaøkið og heimarøktina. Úrslitið av hesum er, at ávísar tænastur og uppgávur sum fyrr lógu undir Almannastovuni eru savnaðar í deildum í sjálvum Almanna- og heilsumálastýrinum, og harumframt eru framdar ávísar broytingar sum hava til endamáls at fáa eina betri samskipan av arbeiðinum á almanna- og heimarøktarøkinum. Her er serliga hugsað um serforgarøkið og heimarøktina, sum nú eru undir somu leiðslu. Higartil hava t.d. fólk úr somu fakbólkum røkt uppgávur á sambýlum fyri brekaði og í samband við vanliga heimarøkt. Við at samskipað hesi øki undir einari leiðslu gerst møguligt at nýta fakligu arbeiðisorkuna innan bæði økir, og sostatt at fáa eina munandi meira fleksibla og rationella skipan. Eldraøkið er eitt sera stórt økið, og sum gongdin viðv. aldurssamansetingini er í Føroyum, eins og í grannalondum okkara, so er bólkurin av eldri støðugt vaksandi. Um ikki so langa tíð fyriliggur úrslitið av eini kanning sum er gjørd av tørvinum á røktarheimsplássum e.l., men ábendingar longu nú vísa, at tað kring landið standa eini 6-700 fólk á bíðilista. Fyri 1999 eru á fíggjarløgtingslógini avsettar kr. 7,0 mió. sum ætlaðar eru sum íløgustuðul til sambýlir sum kommunur taka stig til. Tá umrødda tørvskanning fyriliggur er harumframt ætlanin at takað stig til at byggja røktarheim. Tað er kortini greitt, at tann játtan sum er fyri 1999 munar lítið í mun til tann sera stóra tørv sum er. Ein grundleggjandi spurningur sum politisk støða má takast til í samband við framtíðar eldrarøkt er, hvussu býtið skal verða millum land og kommunur. Men uttan mun til hvussu hetta býtið verður, so gerst tað eisini neyðugt at taka støðu til langtíðaríløguætlanir og raðfestingar, á sama hátt sum fyri so nógvar aðrar almennar íløgur. Í samband við slíkar íløguætlanir og raðfestingar er eisini neyðugt at taka støðu til, hvussu eldrarøktin skal skipast í framtíðini. Í løtuni er ein royndarverkætlan viðv. eldrarøkt í gongd á Sandoynni. Munurin á hesari royndarskipan, samanborið við vanliga arbeiðsháttin í restini av landinum er, at á Sandoynni er heimarøktin, sambýlir og røktarheimsrakstur samskipað undir einari leiðslu, og eisini hvat starvsfólkum v.m. viðvíkur. Tá henda royndarverkætlan er liðug fer at verða mett um, hvørt ein slík skipan er betur enn vanliga skipanin. Longu nú kann kortini sigast, at skipanin á Sandoynni gevur munandi størri fleksibilitet fyri bæði starvsfólk og fyri tey eldru. Spurningurin um døgnvakt innan heimarøktina hevur leingi verið umrøddur, og flest øll eru samd um, at neyðugt er við slíkari skipan. Almanna- og heilsumálastýrið er av tí áskoðan, at rætt er at samskipa slíka døgnvaktarskipan við røktarheimini, har starvsfólk eru til arbeiðis alt døgnið. Og ein møguleiki at tryggja teir brúkarar, sum búgva heima, er at seta í verk eina kalliskipan fyri alt landið, har møguligt verður hjá brúkaranum at geva boð frá sær, í tann mun tað gerst neyðugt. Nógva staðni kring landið eru settar á stovn vitjunartænastur. Hetta kann uttan iva gera umstøðurnar hjá teim eldru meira hugaligar, og frá almennari síðu eigur hetta tí at stimbrast, t.d. við at veita styttri frálæru um viðurskifti hjá eldri fólki og um bráðfeingis hjálp. Onkrastaðni í landinum er sett á stovn dagtilhald fyri eldri. Hesi tiltøk vísa seg at fáa góða undirtøku. Á umlættingarheimum, røktarheimum og á summum sambýlum í dag er møguligt hjá eldri fólki at koma til umlætting í eitt avmarkað tíðarskeið. Um fleiri umlættingarpláss høvdu verið runt um í landinum, høvdu tað ivaleyst verið fleiri yngri fólk, sum bæði høvdu ynskt og høvdu havt umstøður til at tikið sær meira av teimum gomlu. Ein annar møguleiki er "ansan av eldri og óhjálpnum heima". Henda skipan verður ikki so nógv nýtt. Helst er orsøkin tann, at tungt er at taka sær av øðrum, serliga um tann sum ansaður verður er óhjálpin, møguliga alt samdøgrið. Harumframt er upphæddin, sum latin verður, ikki serliga stór. Umhugsað verður at broyta hesa skipan. Antin at hækka samsýningina, ella at veita viðkomandi sum ansar meira hjálp t.d. frá heimarøktini. Ein annar møguleiki er, at heimarøktin veitir hjálp í dagtímunum, meðan samsýning verður veitt fyri aðrar tíðir av døgninum. Fleiri eldri fólk búgva eisini í egnum sethúsum í dag, sum ikki eru so væl egnaði til eldri fólk. Nógv av hesum fólkum høvdu ivaleyst ynskt sær ein annan bústað, tá ið tey eru komin upp í árini. Ein loysn á hesum trupulleika kundi verðið, at eldraíbúðir og tarnagóðar íbúðir vórðu býgdar, sum bæði kundu verið til ognar og til leigu. Neyðugt er, at tað politiskt verður tikin ein avgerð um, hvussu farast skal fram viðv. eldraøkinum í framtíðini, og ein langtíðr íløguætlan má gerast. Barnaforsorgarøkið. Høvuðstrupulleikarnir í sambandi við barnaforsorgarlógina eru, at barnaverndirnar eru so nógvar í tali. Sambært lógini er 1 barnavernd í hvørjari kommunu. Tað góða við hesum er, at barnaverndirnar eru nær við lokalsamfelagið, har trupulleikarnir uppstanda. Vansin við skipanini er tó, at barnaverndarnevndirnar kenna tær familjur, sum kunnu hugsast at koma undir barnaforsorg, ov væl, soleiðis at barnaverndirnar hava ringt við at taka avgerðir sambært lógini. Tað kann tá verða sera trupult at taka neyðugar víttfevnandi avgerðir, og ger tað trupult at finna veruligu orsøkirnar til trupulleikarnar og at taka avgerðir um rætta hjálparfyriskipan. Úrslitið av hesum er, at nógv børn, ið krevja stuðul, ikki fáa stuðul. Tað kundi bøtt um hendan trupulleikan, bert at havt 1 barnaverndarnevnd fyri hvørja oyggj ella fyri hvørja sýslu í Føroyum og harumframt havt eina høvuðsbarnaverndarnevnd fyri alt landið. Økisbarnaverndarnevndirnar eiga at vera samansettar soleiðis, at ein limur verður valdur fyri hvørja bygd, ið økisbarnaverndarnevndin umfatar. Hetta fyri at varðveita lokala framtakssemi og tilknýti til lokalsamfelagið. Harumframt eigur tað fakliga at verið styrkt í nevndini, soleiðis at ávísir fakpersónar eru føddir limir í nevndini. Mett verður, at heimildirnar hjá hesum nevndum til at taka avgerðir eiga at vera avmarkaðar. Nevndirnar eiga at taka sær av vanligu trupulleikunum hjá børnum í kommununum, tvs. trivnaði hjá børnum generelt. Hesar nevndir eiga ikki at taka sær av trivnaðinum hjá hvørjari familju sær, sum tær gera í dag, men í staðin gáa eftir trupulleikum hjá familjum í lokalsamfeløgunum og í so fall tær meta, at ein álvarsligur trupulleiki stingur seg upp, skulu tær hava skyldu til at seta seg í samband við høvuðsbarnaverndarnevndina og upplýsa um trupulleikan. Høvuðsbarnaverndarnevndin eigur at vera fakligt samansett. Til dømis kundi nevndin verið samansett av sosialráðgeva, heilsusystir, psykologi, lærara, kommunulækna og løgfrøðingi. Uppgávan hjá nevndini skuldi verið, at viðgjørt álvarsligar trupulleikar í teimum einstøku familjunum. Høvuðsbarnaverndarnevndin kann hava somu ábyrgd og heimildir til at taka avgerðir, sum lokalu barnaverndirnar hava í dag viðvíkjandi trivnaðinum hjá hvørjari familju sær, bæði av sínum eintingum og eftir tilstuðlan frá økisbarnaverndunum. Heimildirnar hjá løgfrøðinginum í samband við barnaverndirnar mugu endurskoðast, møguliga skuldi løgfrøðingurin bert verið ráðgevandi og ikki havt heimild at taka avgerð í barnaverndarmálum. Tað er ein trupulleiki í dag, at løgfrøðingurin ikki er við í allari viðgerðini av málinum. Tá ið løgfrøðingurin kemur inn í eitt mál, hevur málið longu verið viðgjørt leingi av øðrum myndugleikum. Ein annar møguleiki er, at løgfrøðingurin verður við í høvuðsbarnaverndar-nevndini, soleiðis at hann hevur betur grundarlag fyri at taka løgfrøðisliga støðu í málinum. Umráðandi í einari nýggjari barnaforsorgarlóg er at tryggja, at barnafamiljur fáa eitt trygt grundarlag at vaksa børnini upp í. Arbeiðast má fyri, at eitt betri trygdarnet verður útvikla, soleiðis at tað verður tryggja at ongar barnafamiljur fella ímillum. Neyðug hjálp og stuðul skal verða við hondina, tá ið teimum tørvar hjálp. Tað er neyðugt at nútímansgera summar reglur viðvíkjandi veitingunum til børn sambært galdandi barnaforsorgarlóg. Eisini er neyðugt at verandi stuðulsskipan verður endurskoðað, og at settu stuðlarnir fáa kvalifiseraða ráðgeving. Í staðin fyrieina so víðfevnda stuðulsskipan, hevði tað verið betri, um størri orka varð løgd í fyribyrgjandi virksemi, ið styrkir grundarlagið og fyritreytirnar fyri eini góðari byrjan hjá barninum. Stórur tørvur er eisini á øðrum tilboðum til familjur og børn við serligum tørvi. T.d.einari familjuviðgerðarligari ráðgeving, har børn við serligum tørvi kundu verið víst til. Í dag er støðan tann, at tá ið heilsusystirin gerst varug við, at eitt barn hevur serligan tørv á hjálp, t.d. vegna sálarlig eyðkenni, umsorganarsvík ella insest, hevur hon einki skipað tilboð at bjóða barninum. Í flestu førum verður søkt um játtan til stuðul til sálarliga viðgerð ella um játtan til onnur stuðulstiltøk í familjuni. Hetta er ein dýr loysn. Um tíðliga verður sett inn er tað ofta lítil orka, ið skal til fyri at fyribyrgja skeiva menning, ið seinni kann elva til sosialar-, heilsuligar- og tillærutrupulleikar. Trupult er at samskipa ta ráðgevandi, viðgerandi og fyribyrgjandi virksemi á barna- og familjuøkinum ímillum stovnarnar, sum bygnaðurin er í dag. Partar av somu funktiónum liggja í dag hjá stovnum undir 3 ymiskum verkum: Almanna-, heilsu- og skúlaverkinum. Tað eru í dag ongar greiðar meginreglur og ongar skipaðar mannagongdir viðvíkjandi samskiping og ábyrgd av felags málum. Tað kemur tí alt ov ofta fyri at mál, ið viðvíkja einum barni lættliga kunnu verða viðgjørd innan øll trý verkini, um somu tíð uttan at verkini vita av hvørjum øðrum. Hetta er ineffektivt, kostnaðarmikið og sera óheppið fyri málsviðgerðina hjá barninum og/ella familjuni. Arbeitt eigur at verða fram ímóti, at greiðar meginreglur verða gjørdar viðvíkjandi ábyrgdarbýtinum av barna- og familjumálum, og at mannagongdir verða gjørdar viðvíkjandi samskipan og samstarvi av felags málum. Ætlanin er, at kommunurnar í framtíðini skulu hava ábyrgdina av barnaansingarøkinum. Hetta av teirri orsøk, at tað er sera ymiskt frá kommunu til kommunu, hvør tørvurin er á barnaansingarplássum og hvussu nógvur peningur sostatt skal avsetast til hetta endamál. Mett verður ikki, at tað er rætt, at landsstýrismaðurin skal hava møguleika fyri at avgera, hvussu nógv barnaansingarpláss verða í hvørjari kommunu. Rættast hevði tí verið um bæði útreiðslur og ábyrgd av plássum lá hjá kommununum. Á hendan hátt verður tað upp til kommunurnar at meta um, hvussu stórur tørvurin er á barnaasning í hvørjari kommunu sær, og hvussu stórt tilboðið skal verða í hvørjari kommunu sær. Hetta er eisini í samsvar við kommunuálitð, har sagt verður at alment er forsorgin eitt øki, sum eigur at vera kommunalt. Grundgevingin er, at kommunan kennir nógv betur sínar íbúgvar og tørv teirra enn ein miðsavnað umsiting. Samanumtikið. Í einari nýggjari forsorgarskipan eiga at verða skaptir møguleikar fyri borgaran, í staðin fyri at borgarin er bundin at vælferðarsamfelagnum. Sostatt er arbeiði sjálvt hjarta í vælferðini, t.m. arbeiði fyri tey, ið kunnu, - tryggleika fyri tey, ið ikki kunnu. Forsorgarskipanin eigur at verða virkin og fyribyrgjandi - við at tryggja, at viðskiftafólk fáa útbúgving og stuðul til at koma út aftur í arbeiði. Tey veiku í samfelagnum eiga at føla, at tey ikki verða slept upp á fjall, at samfelagið tekur sær av teimum, men tó soleiðis at tey eisini hava eina skyldu yvirfyri samfelagnum. Eina skyldu til at verða ein partur av samfelagnum, so at ein ábyrgd verður givin teimum og krøv verða sett til tey. Besta skipanin er ein skipan: sum hjálpir og eggjar fólki í arbeiðsførum aldri, til at arbeiða, sum ger, at óhjálpin fáa tann stuðul, sum tey hava tørv á, fyri at kunna liva eitt virðiligt lív, sum stuðlar familjum og børnum, sum skapar ábyrgd hjá viðskiftafólki, sum eggjar fólkum í at vera opin og reiðilig, har møguleiki skal verða fyri veitingum og har viðskiftafólk fáa neyðuga upplýsing um veitingarnar. Tað er alneyðugt at fremja sosiala ráðgeving á hesum økinum. Ráðgeving sum allýsir tørvin hjá tí einstaka fyri endurbúgving, arbeiðsmøguleikar, barnaansing o.a. Tí tað er á hesum økinum fólk fáa eina varandi loysn á teirra trupulleikum. Um vit halda áfram við at raðfesta forsorgarstuðulin framum endurbúgvingina, skapa vit fleiri almannaviðskiftafólk. Við framtíðini í huga kostar hetta samfelagnum meira, enn um vit her og nú nýta økt tilfeingi til endurbúgving. [Skriv tekst] Heilsumálaráðið og Almannamálaráðið Demensvinarligt samfelag Gloymsk, men ikki gloymd . 2015 Demensætlan fyri Føroyar 2015 SAMANDRÁTTUR ............................................................................................................................................... 5 1 FORORÐ .......................................................................................................................................................... 6 2 INNLEIÐING ..................................................................................................................................................... 7 3 BAKGRUND ..................................................................................................................................................... 8 4 ARBEIÐSBÓLKURIN - Demensætlan fyri Føroyar .......................................................................................... 10 5 ARBEIÐSÆTLAN............................................................................................................................................. 11 6 HVAT ER DEMENS ......................................................................................................................................... 11 7 DEMOGRAFI .................................................................................................................................................. 15 8 VISJÓN, MISJÓN OG STRATEGI ..................................................................................................................... 17 9 DEMENSÁTØK Í FØROYUM seinastu árini..................................................................................................... 17 10 TEY SJEY ÁTAKSATSØKINI............................................................................................................................ 18 10.1 Organisering og samstarv .................................................................................................................... 19 10.1.1 At gera nakað tíðliga - (tidlig opsporing)..................................................................................... 21 10.1.2 Vitanardepil og landssamskipan ................................................................................................... 21 10.1.3 Primeri sektorurin......................................................................................................................... 23 10.2 Sjúkugreinan (diagnostisering) ............................................................................................................ 25 10.3 Sosialfakligi innsatsurin ....................................................................................................................... 26 10.3.1 Hjálpartól og tøkni ........................................................................................................................ 27 10.3.2 Dagtilhald...................................................................................................................................... 28 10.3.3 Umlætting ..................................................................................................................................... 28 10.3.4 Røktarheim og eldrasambýli ......................................................................................................... 29 10.3.5 Serstovnur til fólk við frontaldemens ........................................................................................... 30 10.3.6 Yngri við demens .......................................................................................................................... 30 10.3.7 Sjálvboðið arbeiði ......................................................................................................................... 31 10.4 Jura og demens .................................................................................................................................... 32 10.5 Samstarv við familjuna ........................................................................................................................ 33 10.6 Útbúgving ............................................................................................................................................ 33 10.7 Gransking og upplýsing ........................................................................................................................ 34 11 AT MENNA TAÐ DEMENSVINARLIGA SAMFELAGIÐ ................................................................................... 34 12 NIÐURSTØÐA .............................................................................................................................................. 37 13 EFTIRMETING AV VERKÆTLAN ................................................................................................................... 38 14 TILMÆLI SAMLAÐ OG KOSTNAÐARMETING ............................................................................................... 38 15 BÓKMENTAYVIRLIT OG KELDULISTI ............................................................................................................ 42 1 17 FYLGISKJØL.................................................................................................................................................. 45 FYLGISKJAL 1 - DEMENSSAMSKIPAN ........................................................................................................... 45 FYLGISKJAL 2 - UMLÆTTING ........................................................................................................................ 48 FYLGISKJAL 3 - SAMSKAPAN ........................................................................................................................ 50 FYLGISKJAL 4 - ROYNDIR ÚR FØROYUM - yngri við demens........................................................................ 52 FYLGISKJAL 5 a) - REMODEM - kunning frá mai 2014.................................................................................. 54 FYLGISKJAL 5 b) - ROYNDIR FRÁ REMODEM ................................................................................................ 56 FYLGISKJAL 5 c) - TØKNI, sum er roynd og eftirmett í RemoDem ............................................................... 59 FYLGISKJAL 6 - SJÚKUGREINAN.................................................................................................................... 60 FYLGISKJAL 7 - FUNDARFRÁSØGN FRÁ FYRSTA FUNDI ................................................................................ 64 FYLGISKJAL 8 - HAGTØL FRÁ BÚÐATRØÐ..................................................................................................... 66 FYLGISKJAL 9 - TOM KITWOOD .................................................................................................................... 67 FYLGISKJAL 10 - ÚTREIÐSLUR....................................................................................................................... 68 2 Ein persónlig søga Í eina tíð havi eg gingið við hesum ynski at sleppa at siga øðrum frá, hvussu tað er at liva við Alzheimer. Um hvussu sjúkan ávirkar mín gerandisdag, meg sjálvan og alla familjuna. Kanska onkur kann fáa gagn av at vita hetta, og møguliga hjálpir tað øðrum, ið hava fingið somu sjúku. Fyrst av øllum skal eg siga, at tað hevur havt týdning fyri meg, at hava viðurkent, at eg eri sjúkur, og at mín støða sum frá líður versnar. Eg royni alt tað, eg eri mentur, ikki at hugsa um sjúkuna til dagligt, og tá neiligir tankarnir koma, koyri eg teir frá mær og royni at vera sterkur. Henda frásøgn er gjørd so væl sum eg nú kann greiða frá. Eg hevði allan tekstin í høvdinum, eina góða byrjan og ein góðan enda, men nú tað skal skrivast niður, havi eg gloymt alt - men eg royni. -----Tað var eitt sjokk, tá eg og konan fingu at vita, at eg hevði fingið Alzheimer. Eg hevði verið sjúkur leingi, og eingin visti hvat var galið. Í dag halda vit, at fyrsta tekin upp á sjúkuna var, tá eg brádliga ein dag, ikki dugdi at tosa teknmál við konuna meira, málið var horvið. Konan græt og græt, tá vit fingu at vita hvat mær feilti. Eg fekk eisini sjokk, men fyrsti tankin var, at eg skuldi ugga hana, og at tað var synd í henni. Men dagarnir síðan hava tó gingið rímiliga væl. Eg fari altíð tíðliga upp, og tað besta er, at eg kenni meg tryggan, tí eg havi familjuna rundan um meg. Mær dámar eisini væl at búgva her so nær náttúruni, eg eri úti hvønn dag. Nakað, sum hevur stóran týdning fyri meg er, at familjan hevur tað gott. Hetta havi eg altíð havt í mær. Tá eg síggi, at tey eru glað, og tað gongur gott, so er eg eisini glaður, men tá tey eru kedd verði eg eisini keddur. Tað er ikki er lætt fyri konuna og børnini, at eg eri sjúkur. Hugsa tær, at tú einki kanst gera. At alt tað, sum tú dugdi, er horvið. At tú ikki kanst arbeiða, ella spæla tónleik, og ikki minnast nakað? Tað nívir meg ofta, at eg ikki strekki til, hvørki sum maður, partnari, pápi ella forsyrgjari. Tað gevur mær sorg, eg verði illur við meg sjálvan, og eg leingist eftir, at alt skal blíva sum fyrr. Eg fór til skips, tá eg var 14 ár, og havi verið sjómaður alt mítt lív. Havi siglt á heimshøvunum og upplivað nógv. Eg royni ofta at minnast aftur á alt tað góða og spennandi, sum eg havi upplivað. Men tá eg skal siga frá tí, so ber ikki til, eg fái tað ikki út. Muðurin vil ikki tað, sum eg vil. Eg havi altíð spælt tónleik, og eisini skrivað sangir. Nú spæli eg ikki gittar longur, eg havi roynt, men tað riggar ikki. Eg fái ikki teir røttu tónarnar fram. Gittarin vil ikki tað, sum eg vil, og so missi eg hugin at royna. Men eg vil ikki lata vónloysi fáa ræði á mær. Tá eg føli, at tað er ov nógv, ið ikki riggar, so fari eg ein rennitúr. Eg taki hundarnar við - tað er tað besta, eg veit. At hoyra fuglarnar syngja, hoyra 3 áirnar, havið og vindin, gevur frið í sálina. Eg haldi, at tað er umráðandi, at eg haldi meg sjálvan uppi, og ikki verði í ringum lag. Men onkuntíð hendir tað, at eg ikki klári at halda aftur, og fari niður í myrkrið. Men eg fari ongantíð longur niður, enn eg grynni. Eg vil uppaftur, og geri alt tað, eg eri mentur, fyri at blíva í góðum lag aftur. Tá hjálpir tað væl, at konan og børnini eru um meg og ugga meg. Inni í mær er sorg, vónloysi, einsemi og ótti. Men eg eri eisini glaður og takksamur fyri tað góða, sum hendir. Eisini, at tað gongur gott fíggjarliga, og at øll klára seg. Onkuntíð havi eg brúk fyri at vera fyri meg sjálvan, og hava frið, og tá er náttúran tað besta staðið at flýggja til. Eg segði, tá eg byrjaði hetta, at eg hevði gloymt, hvussu eg skuldi enda, men nú havi eg funnið endan aftur og hann er soleiðis: "At hava Alzheimer er sum at vera innilæstur, og vita, at tú ongantíð sleppur út aftur". Men tað er umráðandi at fáa sum best burtur úr støðuni, og vera sterkur. Regin Askam, 53 ár 4 SAMANDRÁTTUR Demensætlan fyri Føroyar 2015 mælir til at gera land okkara til eitt demensvinarligt samfelag. Fyritreytir fyri hesum eru at geva fólki og myndugleikum vitan og innlit í viðurskifti, sum gera at fólk við demensi áhaldandi kunnu verða ein partur av samfelagnum, tí tað í mongum viðurskiftum verða tikin atlit til hesa avbjóðing. Vit skulu læra av hvørjum øðrum og taka støði í teimum mongu átøkum, sum longu eru gjørd fyri at bøta um viðurskiftini hjá fólki við demensi, menna og útbyggja hesi átøk. Vit skulu gera brúk av teimum mongu tøkniligu frambrotunum, sum hava verið, og lata hesi stuðla demensumsorganina í framtíðini. Vit skulu samskapa demensumsorganina í samspæli millum tey við demensi, teirra avvarðandi, sjálvboðin og myndugleikar, soleiðis at tað mennist eitt fjøltáttað tilboð, sum kann megna avbóðingina komandi árini, tá alsamt fleiri fólk við demensi verða í samfelag okkara. Tað eru serliga sjey økir, sum á ymsan hátt krevja ein innsats: Organisering og Gransking Samstarv Sjúkugreinan og upplýsing Menniskjað við demensi Tann sosialfakligi Útbúgving innsatsurin Løgfrøði Avvarðandi og demensur MYND 1: TEY SJEY ÁTAKSØKINI Tá ið ein hevur fingið staðfest eina sjúku, og ikki minst, tá ein hevur fingið staðfest demens, hevur ein brúk fyri at fáa vitan um sjúkuna og hvørjar avleiðingar, hon hevur. Ein hevur brúk fyri einum staði og/ella fakpersóni at venda sær til fyri at fáa stuðul og ráðgeving til sín sjálvan og avvarðandi í teimum nógvu spurningum, ein stendur við. 5 1 FORORÐ Demensætlan er skrivað av arbeiðsbólki, ið landsstýrismaðurin í heilsumálum og landsstýriskvinnan í almannamálum setti á heysti 2013. Ætlanin byggir á álitið "Gloymsk men ikki gloymd", sum varð skrivað í 2012. Demens er felagsheitið fyri fleiri ymiskar heilasjúkur. Hesar sjúkur hava við sær stórar broytingar í gerandisdegnum, bæði hjá tí sjúka og hjá teimum avvarðandi. Gongdin í vesturheiminum er tann, at alsamt fleiri fólk fáa demens. Í altjóða høpi verður mett, at vøksturin av sjúkuni fer at standa við, og at tað um 25 ár verða tvífalt so nógv fólk við hesum sjúkum. Altjóða heilsufelagsskapir hava seinnu árini undirstrikað týdningin av, at hædd verður tikin fyri vaksandi avbjóðingum við demensi og hava mælt til, at øll lond gera sína ætlan fyri, hvussu tey frameftir fara at skipa hetta økið. At brynja seg til framtíðar avbjóðingar er eitt av yvirskipaðu málunum við hesi demensætlan fyri Føroyar anno 2015. Menniskju við demens hava sama tørv, sum øll onnur at kenna seg sum partur av familjuni, vinaflokkum og samfelagnum, fyri at liva eitt gott lív. Skal hetta eydnast, mugu tey hava stuðul og hjálp. Júst hetta er orsøkin til, at vit í hesari ætlan varpa ljós á, hvussu til ber at skipa Føroyar sum eitt demensvinarligt samfelag. Tað er umráðandi, at samfelagið á ymsan hátt skipar seg til at taka sær av hesi avbjóðing, og í hesi demensætlanini verður komið við boðum um, hvussu hetta kann gerast. Í heildarætlanini eru 14 ítøkilig tilmælir til politisku skipanina um, hvussu vit í framtíðini eiga at skipa demensøkið. Atlit verða tikin til faklig viðurskifti, skipanarlig viðurskifti, løgfrøði og onnur viðurskifti, sum hildið verður at hava týdning fyri menningina á økinum Tað er okkara vón, at vit við hesi ætlan fáa styrkt og samskipa stuðulin og hjálpina til tey, ið hava demens og teirra avvarðandi. Vegna stýrisbólkin Vegna arbeiðsbólkin Turid Arge, formaður Tormáður Stóra, verkætlanarleiðari 6 2 INNLEIÐING Demens er felagsheiti fyri fleiri ymiskar heilasjúkur, sum hava við sær stórar broytingar í gerandisdegnum, bæði hjá tí sjúka og hjá teimum avvarðandi. Endamálið við hesari demensætlanini er at lýsa nágeiniliga og koma við tilmælum um, hvussu demensøkið eigur at skipast í framtíðini við støði í teimum tilmælum, sum eru í framferðarætlanini "Gloymsk, men ikki gloymd" frá 2012, og at vísa á, hvørji tiltøk skulu setast í verk fyri at fáa eitt samanhangandi Heilsu- og Almannaverk, har borgarin er í miðdeplinum. Frá 1. januar 2015 fingu kommunurnar økið at umsita, og verða tað 8 økir, sum saman við heilsu- og almannaverkunum skulu tryggja ein samanhangandi innsats til fólk við demens. Hugtakið at samskapa (sjá fylgiskal 3) er hóskandi at nýta í tilgongdini at menna eina nýggja demensvælferðartænastu. Samskapan setir sjóneykuna á eina tilgongd, har fleiri og ymiskir luttakarar saman menna eina nýggja vælferðartænastu. 1 Arbeiðsbólkurin frá 2012 vísti á 7 økir , sum viðvíkja demens, har tað í dag eru avbjóðingar, og vísti á, at hesi øki kunnu mennast: 1. Organisering og samstarv 2. Sjúkugreinan (diagnostisering) 3. Tann sosialfakligi innsatsurin 4. Jura og demens 5. Samstarv við avvarðandi 6. Útbúgving 7. Gransking og upplýsing Hesi økir verða í hesari verkætlanini greinaði við nágreiniligum uppskotum til, hvussu hesi øki kunnu betrast. Núverandi arbeiðsbólkurin telur 10 fólk (s. 9), og er samansettur m.a. av 5 starvsfólkum, sum myndaðu framferðarætlanina í 2012. Í núverandi arbeiðsbólki er eitt avvarðandiumboð og tvey starvsfólk, sum hava luttikið og fyriskipað ES verkætlanina, Remodem (fylgiskjal 5). Partar av hesi verkætlanini eru úrslit av íblástri úr Remodem, og teirri vitan og royndum, sum verkætlanin hevur tilført føroyskari demenssøgu. Við íblástri úr Bretlandi er hugtakið tað demensvinarliga samfelagið (fótnota 2) sjósett. Bólkurin metti tað vera áhugavert og samdist um, at tað skuldi vera yvirskriftin fyri hesari verkætlanini. Tað demensvinarliga samfelagið ger karmar, soleiðis at persónar við sjúkuni demens verða inkluderaði og verða stuðlaði, so tey 1 National handlingsplan for demensindsatsen 2010 7 verða før fyri at liva við sjúkuni demens, framhaldandi verða virkin í samfelagnum, verða sjálvbjargin og soleiðis varðveita eina høga lívsgóðsku. "Developing Dementia Friendly communities"2, tekur støði í útsagnum hjá menniskjum við demenssjúku og avvarðandi teirra. Víst verður á fimm økir, sum atlit mugu takast til, um eitt samfelag ynskir at gerast demensvinarligt. Hesi eru umhvørvið, fólkið, netverkið, tilfeingið og í miðjuni umskarandi hini økini - er menniskjað við demens (MvD). Umhvørvið Tilfeingið MvD Fólkið Netverkini MYND 2: FIMM ØKIR AT TAKA ATLIT TIL Verkætlanin er harafturat bygd á tilmælir úr ritinum "Forløbsprogrammer for patienter med demens, Et sammenhængende sundhedsvæsen med borgeren i centrum" (2013). Tilmælini eru gjørd við støði í galdandi lógum á økinum m.a. løgtingslóg um heimatænastu, eldrarøkt3 v.m. (2014), Kunngerð um røktarheim og eldrasambýli (2013)4 Verjumálslógini (2010) ANORDNING NR. 397 FRÁ 20. APRIL 2010 OM IKRAFTTRÆDEN FOR FÆRØERNE AF VÆRGEMÅLSLOVEN *) 5 og Lov om Pt retsstilling6 3 BAKGRUND "Gloymsk, men ikki gloymd" varð handað landstýrisfólkunum í Heilsu- og Almannamálum í 2012. Eftir áheitan um at seta ein arbeiðsbólk at gera eina demensætlan fyri Føroyar, lovaðu landsstýrisfólkini, at hetta 2 Developing dementia-friendly commuities, learning and guidance for local authorities http://www.google.dk/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&cad=rja&uact=8&ved=0CD4QFjAB&url=http%3 A%2F%2Fwww.repod.org.uk%2Fdownloads%2Fdfc.pdf&ei=25NmU6zRKInlOviWgRA&usg=AFQjCNFwQenWxatNufWyT iNK2K0KyUTVIg&bvm=bv.65788261,d.ZWU 3 Kunnerðarblað A, 2014 Nr. 19. http://www.kunngerdaportalur.fo/_vti_bin/api.svc/v1/document/dffcaaf0-2d7b47f6-a2da-88938db660e6 4 http://www.logir.fo/foldb/kunfo/2013/0000099.htm 5 http://www.logir.fo/foldb/ano/2010/0000397.htm 6 http://logir.fo/Anordning/827-fra-30-09-2002-om-ikrafttraeden-for-Faeroerne-af-lov-om-patienters-retsstilling 8 skuldi ikki gerast eitt skuffuálit. Hetta lyftið varð innfríað á heysti 2013. Niðanfyri kunnu almennu skjølini og arbeiðssetningur lesast eins og samansetingin av arbeiðsbólkinum. Arbeiðssetningur til arbeiðsbólk, ið skal gera demensætlan fyri Føroyar Landsstýrismaðurin við heilsumálum hevur í samráð við landsstýriskvinnuna við almannamálum gjørt av, at ein demensætlan fyri Føroyar skal gerast. Hetta verður samstundis gjørt í samsvar við samgonguskjalið, har tað m.a. er ásett, at ein "miðvís ætlan fyri demensøkið verður løgd". Ætlanin skal í høvuðsheitum lýsa nágreiniliga, hvussu demensøkið eigur at verða skipað í Føroyum við støði í teimum tilmælum, sum eru í framferðarætlanini fyri demens í Føroyum, "Gloymsk men ikki gloymd" frá 2012. Arbeiðssetningurin hjá arbeiðsbólkinum verður orðaður soleiðis: Arbeiðsuppgávan hjá arbeiðsbólkinum er: At lýsa verandi støðu viðvíkjandi demens í Føroyum. At lýsa, hvørjar avbjóðingar eru fyri framman viðvíkjandi demensøkinum í Føroyum. At gera tilmæli um eina samlaða og nágreiniliga skipan av demensøkinum í Føroyum við støði í teimum tilmælum, sum eru í framferðarætlanini fyri demens í Føroyum, "Gloymsk men ikki gloymd" frá 2012. At gera ætlan fyri at seta í verk ta skipan av demensøkinum, sum bólkurin kemur fram til har atlit verða tikin til ætlanir hjá landsstýrinum um at leggja eldraøkið út til kommunurnar í 2015. At lýsa fyrisitingarligar, starvsfólkaligar og fíggjarligar avleiðingar av uppskotunum. Arbeiðsbólkurin hevur til uppgávu, at gera sjálvt arbeiðið við at skriva ætlanina og herundir gera eina arbeiðs- og tíðarætlan fyri arbeiðið við ætlanini, sum er við til at tryggja at arbeiðið verður liðugt til tíðina. Hetta merkir millum annað, at bólkurin í hesum sambandi skal fáa tilfar til vega, umrøða tey ymisku viðurskiftini, ið skulu lýsast í demensætlanini. Umframt arbeiðsbólkin, verður arbeiðið skipað við einum stýrisbólki. So hvørt sum arbeiðsbólkurin metir, at partar í ætlanini eru lidnir, verða teir sendir til góðkenningar hjá stýrisbólkinum. Eisini skal arbeiðs- og tíðarætlanin fyri arbeiðið góðkennast av stýrisbólkinum. Harumframt er uppgávan hjá stýrisbólkinum at taka støðu til ivamál og spurningar, ið arbeiðsbólkurin kann leggja fyri stýrisbólkin. Arbeiðsbólkurin kann nýta Heilsubúskapardeildina í Heilsumálaráðnum til ráðgeving og greining í sambandi við at lýsa fíggjarligar avleiðingar av uppskotinum. Arbeiðsbólkurin verður mannaður við hesum umboðum: Umboð fyri leiðsluna á Psykiatriska Deplinum á Landssjúkrahúsinum Umboð fyri demenstoymið á Landssjúkrahúsinum 9 Umboð fyri Læknafelag Føroya Umboð fyri Heimatænastuna í Almannaverkinum Persónur, ið hevur nomið sær útbúgving sum demenssamskipari Umboð fyri Alzheimerfelagið Bólkurin skipar seg sjálvur við formanni og skrivara. Stýrisbólkurin verður mannaður við hesum umboðum: Aðalstjóranum í Heilsumálaráðnum (formaður) Aðalstjóranum í Almannamálaráðnum Aðalskrivaranum í Kommunusamskipan Føroya Kommunuskrivaranum í Kommunufelag Føroya Bólkurin handar demensætlanina til landsstýrisfólkini í heilsumálum og almannamálum í seinasta lagi 1. mars 2014 (hetta er upprunaliga freistin, sum varð broytt til 1. Mai) Áðrenn freistina, kann arbeiðsbólkurin leggja fyri stýrisbólkin tilmæli um átøk, sum bólkurin metir kunnu setast í verk áðrenn freistina, og sum ikki hava eyka kostnað við sær. 4 ARBEIÐSBÓLKURIN - Demensætlan fyri Føroyar Umboð fyri Psyk. depil: Tormóður Stórá, leiðandi yvirlækni lstost@ls.fo Umboð fyri Demenstoymið fyri Landssjúkrahúsið: Marjun Restorff, sjúkrarøktarfrøðingur og deildarleiðari á Demensklinikkini lsmaire@ls.fo Umboð fyri Kommunulæknafelag Føroya: Marjus Dam, kommunulækni í Vágunum marjusdam@gmail.com Umboð fyri Heimatænastuna, Almannaverkið: Unn Justinusen, sjúkrarøktarfrøðingur og demenssamskipari. Deildarleiðari á Gøtubrá, starvsfólk/kontaktpersónur í RemoDem unn@eystur.fo Sunnuva á Lakjuni, sjúkrarøktarfrøðingur og verkætlanarleiðari fyri RemoDem sunnuval@sam.fo og Umboð fyri demenssamskipararnar: Jónvør Christiansen, sjúkrarøktarfrøðingur, demenssamskipari hjá Tórshavnar Kommunu og leiðari fyri Heilræði, stud. master í avanseraðari, kliniskari, geriatriskari sjúkrarøkt jonvor@torshavn.fo Lis Hansen, sjúkrarøktarfrøðingur, demenssamskipari hjá Tórshavnar Kommunu lis@torshavn.fo Umboð fyri Alzheimerfelagið: Halldis Joensen, forkvinna og demenssamskipari haldis@torshavn.fo Hanus Olsen, avvarðandi umboð hanusolsen@gmail.com Una Dalsgaard, skrivari lsunada@ls.fo 10 Stýrisbólkur: Turid Arge, aðalstjóri í Heilsumálaráðnum Eyðun Mohr Hansen, aðalstjóri og Johnhard Klettheyggj sitandi aðalstjóri í Almannamálaráðnum Sveiney Sverrisdóttir, skrivari í Kommunufelagnum Eyðun Christiansen, aðalskrivari í Kommunusamskipan Føroya 5 ARBEIÐSÆTLAN Niðanfyri er frymilin fyri arbeiðinum og arbeiðsætlanin - Samstarv við avvarðandi - Sjúkugreinan - Útbúgving - Tann sosiali parturin - Gransking og upplýsing - Løgfrøði og demensur Málið er "demensvinarligt land" sum visjón Tey 7 innsatsumráðini - Organisatión og samstarv Núverandi støða við demensrøkt og viðgerð, tilboð og eftirspurningur MYND 3: VISJÓNIN - TAÐ DEMENSVINARLIGA SAMFELAGIÐ 6 HVAT ER DEMENS Demens er felagsheiti fyri fleiri sjúkur, sum ávirka heilavirksemið. Demens er soleiðis ikki bert ein sjúka, men nógvar sjúkur kunnu viðføra demens7. Demens kemur ofta seint í lívinum, og fyrr helt ein, at tað var ein nátúrlig avleiðing av at gerast gamal. Men demens skyldast sjúku, og er ikki ein avleiðing av elli. 7 Diagnosukriteriur fyri demens: http://www.videnscenterfordemens.dk/vaerktoejer/diagnosekriterier-for-demens 11 Alzheimer er tann vanligasta orsøkin til demens. Umleið 50-60% av øllum demenstilburðunum skyldast alzheimer. Harafturat kunnu æðrasjúkur so sum blóðtøppar vera ein vanlig orsøk, meðan Lewy Body demens, demens í sambandi við Parkinson og frontotemperoral demens ikki koma líka ofta fyri. Alzheimersjúkan kann hendingaferð taka seg upp longu á 40-50 ára aldri. Bert fáar sjúkur í sambandi við demens kunnu lekjast. Men fleiri sjúkur kunnu viðgerast í minni og størri mun. Tí er avgerandi at fáa kannað, hvør sjúka talan er um, soleiðis at ein ætlan kann leggjast fyri viðgerðini. Sjúkueyðkenni8 Sjúkueyðkennini kunnu vera ymisk, alt eftir hvørja demenssjúku talan er um. Tey flestu við demens gerast gloymsk, men eisini kann sjúkan hava onnur eyðkenni við sær. Tað kann vera ávirkan á: Fyritaksemið (initiativ) og dagliga virksemið Dømievnini At hugsavna seg At finna orð At finna veg, ættarskil (stedsans) At rokna At hugsa abstrakt At hava skil á og kunna loysa trupulleikar Broyting í sinnalagi og atferð Kenslulívið Aðrar sjúkur kunnu hava demenslíknandi eyðkenni. Tá talan er um demens er týdningarmikið at verða kannaður og fáa eina sjúkudiagnosu, tí sjúkur sum hava demenslíknandi eyðkenni kunnu viðgerast, so sum vitaminmangul, vætumangul, tunglyndi, evnaskiftisjúka (stofskiftisjúka), hjáárin av heilivági ella skeiv nýtsla av heilivági. Verða hesar ikki viðgjørdar nóg tíðliga, kann tað viðføra varandi skaði á heilan. Samveran við onnur kann verða annarleiðis, tá ein hevur eina demenssjúku. Teir sosialu førleikarnir og kenslulívið kann verða ávirkað. Tað merkir, at samskiftið við onnur og at liva seg inn í hugsanir hjá øðrum, kann vera trupult. Tí kann plikensla vera verri. Sjúkugongdin veldst um orsøkina. Tær flestu demenssjúkurnar versna við tíðini og kunnu ikki lekjast. Hvussu sjúkan fer fram er ymiskt, og kann vera frá fáum árum til ártíggjur. Alzheimer sjúka er tann vanligasta orsøkin til demens. Alzheimer sjúka ger, at heilakyknur í fleiri økjum í heilanum ganga til grundar. Sjúkan versnar við tíðini. Í byrjanini ávirkar tað nærminnið - tað sum er hent nýliga, - evnini at læra nýtt versna, og persónurin fær ofta málsligar trupulleikar. Við tíðini kann tað eisini ávirka langtíðarminnið (fjarminnið), ættarskilið (orienteringin) versnar og uppfananin av egnum samleika 8 Tey 10 ávaringartekini: http://www.alzheimer.fo/index.php?option=com_content&task=view&id=14&Itemid=28 12 viknar. Við tíðini kann persónurin hava trupult við at megna dagliga lívsførslu so sum at gera mat og lata seg í. Vaskulærur demensur er eitt samlað hugtak fyri fleiri sløg av demensi, sum hava kendar men ymiskar orsøkir. Orsøkirnar eru antin blóðtøppar í heilanum ella heilabløðingar. Skyldast skaðin heilabløðing ella blóðtøpp, koma sjúkueyðkennini ofta brádliga, meðan onnur sløg av demensi koma yvir longri tíð. Sjúkueyðkennini kunnu vera hálvsíðugt lammilsi og talutrupulleikar, meðan smáir blóðtøppar elva til minni broytingar, sum við tíðini spakuliga versna. Sjúkugongdin við vaskulerum demensi er ofta skiftandi, og tað kunnu vera tíðarskeið við brádligum bata. Demenssjúkur eru sum høvuðsregla ikki arvaligar. Við alzheimer sjúku skyldast bara 2-3% arvi, meðan orsøkin til aðrar sjúkur er meira óviss. Frontotemporal demens (FTD) er felagsheiti fyri eina demenssjúku, sum telur 5-10% av samlaðu demenstilburðunum. FTD skyldast ofta ættarbregði, soleiðis at 40% av tilburðunum eru arvaligir. Við FTD eru tað tey fremstu økini - ennisblaðið - í heilanum, sum er rakt. Ennisblaðið (pandelap) í heilanum hevur týdning fyri lyndishátt og persónleika, tá tað kemur til kenslulív og mynstur í atgerðum og valum, sum vit gera. Frontotemporallappin er neyðugur fyri m.a. at duga á at skyna, innliti, "impulskontrol" og tilrættalegging. Við FTD eru tað hesar skipanir, sum vikna og svinna. FDT er tí eyðmerkt av eini týðiligari broyting í persnónsmensku og verumáta. Dømievnini versna, og harvið eisini evnini at leggja til rættis, og at hava yvirlit yvir atferð og atgerðum. Tað kann vera trupult hjá fólki við FTD at hava yvirlit yvir og eftirliva sosialar reglur, sum galda fyri relatiónir millum menniskju. Sermerkt fyri FTD er, at tað er seint í sjúkugongdini, at minnið verður ávirkað, og evnini til at finna runt eru ofta varðveitt langt inn í sjúkugongdina. Viðgerð fyri demens. Hvør viðgerð verður givin, veldst um orsøkina. Síðan síðst í 1990'unum hevur medisinsk viðgerð verið tøk, sum kann minka um sjúkueyðkennini eina tíð við m.a. Alzheimer sjúku. Við vaskulerum demensi, sum kemur av blóðtøppum, er ætlanin við medisinsku viðgerðini at fyribyrgja, at tað koma fleiri blóðtøppar. Meira kann lesast við at fara á heimasíðuna www.alzheimer.fo og www.videnscenterfordemens.dk 13 Niðanfyri sæst eitt grafiskt yvirlit yvir býtið av demenssjúkum staðfestar á demensklinikkini. Óspecifikkur demensur Alzheimer Alzheimer/ vaskulerur demensur/blandingsdemensur Alzheimer + BPSD Alzheimer + Depressión BPSD FTD Alkohol demensur(kognitivur svíkur vegna mangulstøður) Lewy Body /Parkinsondemensur Depressión, angist, strongd Vaskulerur demensur/ Apoplexia Cerebri MCI Alzheimer + Parkinson Pick's demensur Ikki demensur ella aðrar psykiskar sjúkur MYND 4: DEMENSDIAGNOSUR Í FØROYUM Kanningin fevnir um 317 fólk í tíðarskeiðinum 2007 - 2013 sum koma til 1. kanning á Demensklinikkini á Landsjúkrahúsinum. Alzheimerdemensur er her eisini tann mest vanligi, men eisini onnur sløg verða staðfest (t.d. Pick's, Lewy Body) og fylgisjúkur ella trupulleikar (depressión, angist og BPSD, dum umfatar atferðarligar og sálarligar trupulleikar +i samband við demens). 14 7 DEMOGRAFI Demografiskar framskrivingar vísa, at - við verandi pensjónsskipan - býtið millum fólk í arbeiðandi aldri og pensjónistar broytist soleiðis, at tað í 2040 verða 2 fólk í arbeiðsførum aldri fyri hvønn pensjónist móti støðuni í dag, har tað eru beint undir 4 fólk í arbeiðandi aldri fyri hvønn pensjónist, sjá mynd nr. 5 Framskrivingar vísa somuleiðis, at vit gerast eldri, og hetta hevur við sær, at tað verða fleiri frísk eldri, sum fara at hava eitt langt "pensjónslív". Her eru nógvar ótroyttar ressursur, sjá mynd nr. 6 Fólk í arbeiðsførum aldri fyri hvønn pensjónist Væntað livitíð og ár sum pensjónistur 4,5 100,0 4 90,0 80,0 3,5 70,0 60,0 Ár 3 50,0 2,5 40,0 2 30,0 20,0 1,5 10,0 1 0,0 Væntað livitíð hjá 60 ára gomlum Ár sum pensjónistur 1971 - 1975 79,0 12,0 2001 - 2005 82,0 15,0 2045 - 2050 86,5 19,5 0,5 0 2010 2020 2030 MYND 5, kelda: Fíggjarmálaráðið 2040 MYND 6, kelda: Fíggjarmálaráðið Í heilsupolitiskum høpi kann væntast, at vaksandi eldrabólkurin kemur at økja um talið av fólkum við kroniskum sjúkum. Eisini bólkurin av demenssjúklingum fer at vaksa komandi árini. Roknast kann við, at ein fimtingur av teimum føroyingum, sum liva til 85 ára aldur, fær eina demenssjúku. Forsøgnir siga, at í 2040 verða tað dupult so nógv fólk, sum hava demens. Við grundarlagi í úttrokningum frá okkara grannalondunum verður mett, at tað í dag eru uml. 800 persónar við demensi í Føroyum. Kemur hendan framrokning at halda, verður talið av persónum, sum fáa demens økt til 1600 persónar. Hjá fólki við kroniskari sjúku eitt nú demensi er skjót og góð hjálp avgerandi fyri eini nøktandi gongd. Hetta gagnar einstaka sjúklinginum og hagtøl vísa, at tað eisini loysir seg fíggjarliga at seta inn tíðliga. Kann 15 sjúklingurin verða sum longst heima, kunnu t.d. sparast røktarheimspláss9. Røktarheimspláss til fólk við demens kosta umleið kr. 570.000 um árið fyri hvønn persón. Sambært hagtølum frá Búatrøð í Klaksvík verður mett, at dagtilhaldið útsetir tørvin á stovnsplássi frá 2 árum til 5 ár. Donsk tøl siga, at tað at fáa eina demenssjúku kostar millum kr. 100.000 - kr. 112.000 fyri hvønn persón um árið . Hetta er miðaltalið fyri tey, sum eru á byrjunarstøði og til tey sum eru illa sjúk. Í Føroyum mangla hesi hagtøl10. At finna demenssjúklingin tíðliga og at leggja til rættis eina ætlan fyri munagóðari viðgerð, rehabilitering og uppfylging, fer at krevja dygdarmenning av føroyska heilsuverkinum. Vit hava í dag í stóran mun neyðugu amboðini og fakliga tilfeingið til at handfara avbjóðingina, og vit hava eitt nýmótans almanna- og heilsuverk. Brúk er fyri at tillaga samlaða verkið til at nøkta núverandi tørvin á fullgóðan hátt og at fyrireika seg til, at bólkurin av demenssjúklingum framyvir fer at vaksa. Fólkavøkstur Gevið gætur, at stigin vinstrumegin vísir talið á teimum gomlu, meðan stigin høgrumegin vísir talið á teimum millum 20 og 66 ár. 13.000 33000 12.000 32000 11.000 31000 10.000 30000 9.000 29000 8.000 28000 7.000 27000 Tey ungu 20-66 ár (ha.) 6.000 26000 Tey gomlu >66 ár 2040 2037 2034 2031 2028 2025 2022 2019 2016 2013 2010 2007 2004 25000 2001 5.000 MYND 7: FÓLKASAMANSETING 9 https://www.sundhed.dk/content/cms/7/14707_forlobsprogram-demens.pdf (s.10) http://www.videnscenterfordemens.dk/forskning/forskningsnyheder/2011/10/demens-koster-mere-end-8-milliarderom-aaret 10 http://www.kl.dk/ImageVaultFiles/id_36350/cf_202/Udfordringsnotat_om_demensomr-det.PDF (s. 5) 16 8 VISJÓN, MISJÓN OG STRATEGI Visjón: Føroyar - eitt demensvinarligt land Missión: Uppgávan er at gera eina demensætlan fyri Føroyar Strategi: Átøk fyri 7 innsatsøkir og skipan av Føroyum sum eitt demensvinarligt land? Hornasteinar í innsatsøkjunum eru: Heilsustimbran, fyribyrging, rehabilitering Heilsustimbran: tiltøk, sum skapa karmar og møguleikar fyri at tilfeingi og virkismøguleikar verða íverksettir hjá fólki við demens og teirra avvarðandi, so tey á bestan hátt kunnu megna tilveruna. Fyribyrging: tiltøk, sum royna at eyðmerkja vágar og vandaatburðir so tíðliga sum møguligt. Endamálið er at avmarka fylgistøður, fyribyrgja árin og afturgongd eins og at uppnáa størst møguliga sjúkumeistran og lívsgóðsku. Dentur verður lagdur á, at valmøguleikar og ábyrgd verður verandi hjá persóninum við demens og hansara avvarðandi. Rehabilitering: (Hvidbog 2004) er ein málrættað og tíðaravmarkað arbeiðsgongd millum ein borgara, avvarðandi og fakfólk. Endamálið er, at borgarin, sum hevur ella er í vanda fyri at fáa týðandi avmarkingar í sínum likamligu, sálarligu og/ella sosialu førleikum, fær eitt sjálvstøðugt og innihaldsríkt lív. Ein rehabliterandi innsatsur tíðliga kann stimbra og varðveita lívsgóðsku og førleika í longri tíð, eisini tá røktarog umsorganartørvurin verður størri. Hetta viðførir eina friðarligari sjúklingagongd við færri atferðartrupulleikum í tí trupla tíðarskeiðnum (Forløbsprogram for patienter med demens 2013). Rehabiliteringin eigur at verða samskipað, samanhangandi og vitanargrundað, og skal byrja beinanvegin sjúkan er staðfest og halda áfram, so leingi MvD fær gagn at hesum. Við tíðini fer rehabiliterandi innsatsurin at verða avloystur av røktar- og umsorganargongdini. Av tí at sjúkan versnar, má tað gerast ein endurmeting fyri hvørt tíðarskeið í sjúkuni, og tað mugu setast nýggj mál og tíðarbil fyri innsatsin. 9 DEMENSÁTØK Í FØROYUM seinastu árini Demensklinikkin sett á stovn á Landssjúkrahúsinum Serligar eindir fyri minnisveik: Handarastova á Lágargarði, ein eind til 16 fólk (var blandað áðrenn) Heimið á Mýrini við Toftavatn, ein eind til 8 fólk Røktar-og ellisheimið í Runavík, ein eind til 8 fólk Heimið við Vallalíð í Tórshavn, ein eind til 16 fólk Røktarheimið Mørkin í Streymnesi, ein eind til 8 fólk Gerðisgarður í Skálavík, ein eind til 7 fólk Ellis- og røktarheimið á Sýnini í Miðvági, ein eind til 9 fólk 17 Ellis- og røktarheimið í Suðuroy, ein eind til 11 fólk Boðanesheimið í Tórshavn, ein eind til 4 fólk við frontotemporaldemens o.l. atburð Boðanesheimið í Tórshavn, ein eind til 12 fólk Dagtilhald fyri minnisveik: Tjarnarlon, Stjørnulon og dagtilhald fyri yngri í Vallalíð - demenskafé í Degnshúsi, Tórshavn Búðatrøð í Klaksvík Dagtilhald á Hamragarði í Vági Dagtilhald á Sýnini í Miðvági Doktarahúsini í Fuglafirði Útbúgving av starvsfólki 2003-2004 Alzheimerfelagið skipaði fyri skeiði fyri 16 demenssamskiparum 2005 Tórshavnar kommuna skipaði fyri skeiði fyri 16 demenssamkiparum 6 demenssamskiparar hava nomið útbúgving sum demenssamskiparar í Danmark Skeiðsdagar fyri starvsfólk hava verið ymsastaðni í Føroyum 10 TEY SJEY ÁTAKSATSØKINI Vitanin í samfelagnum um demens er ov lítil, og tað kann merkja stigmatisering fyri tann, sum fær eina demensdiagnosu 11. Hetta kann seinka bæði útgreining, neyðugari viðgerð og umsorgan, og kann hava við sær sosiala avbyrging og størri byrðar fyri avvarðandi. Tað er ein serlig avbjóðing fyri øll fólk í heilsu- og almannaverkinum at virka fyri avstigmatisering av sjúkuni. Tað merkir størri tørv á einum samskipaðum tvørsektoriellum og tvørfakligum innsatsi og einum innsatsi, sum tekur støði í tilfeinginum hjá borgaranum og avvarðandi. Neyðugt er at gera mannagongdir frá: Tá illgruni er um demens, tá demenssjúka verður staðfest og framhaldandi meting og eftirmeting av veittari hjálp og stuðli. Tað vil siga at orða og íverkseta samanhangandi og framhaldandi sjúklinga-/borgaragongdir 12 11 Building dementia-friendly communities: A priority for everyone http://www.google.dk/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=3&cad=rja&uact=8&ved=0CEQQFjAC&url=http%3 A%2F%2Fwww.alzheimers.org.uk%2Fsite%2Fscripts%2Fdownload.php%3FfileID%3D1916&ei=0JZmU5HzGofYOYz8gOg D&usg=AFQjCNG5Lr0K1FGLZ8vYrkY4xNinZ60x7g 12 Forløbsprogram for patienter med demens 2013, Region Sjælland 18 Myndin niðanfyri sýnir tey sjey innsatsøkini og ein stuttan samandrátt av hesum: Organisering og Samstarv Gransking og upplýsing Vitanardepil á Demensklinikkini, 5 landsdemenssamkiparar, sum virka í øllum landinum - tvørtur um fak og sektorar - settir sentralt, virka lokalt! Føroysk gransking um demens og vitanarmiðlan til føroyska samfelagið Menniskjað við demensi Útbúgving Menna tænastuna við at førleikamenna starvsfólkini Avvarðandi eru týdningarmiklir samstarvsfelagar við nógvum ressursum. Tey eiga at hava ein kontaktpersón, fáa tilboð um avvarðandiskeið o.a. Sjúkugreinan Kommunulækni, umboðandi kommunulæknafelagið skal setast sum toghaldari at tryggja tvørsektoriella samskipan, menna greiðar mannagongdir í mun til sjúkugreining. Demensklinikkin verður ráðgevari. Tann sosialfakligi innsatsurin Sosialfaklig tiltøk taka støði í evidensi og bestu granskingarúslitunum Løgfrøði og demensur Styrkja rættartrygdina hjá fólki við demens MYND 8: TEY SJEY ÁTAKSØKINI 10.1 Organisering og samstarv Higartil hevur verið hildið, at bert 1/3 av fólki við demens fáa staðfest sjúkuna (diagnosu). Tað eru ábendingar um, at fleiri í dag fáa eina diagnosu m.a orsaka av teimum medisinsku viðgerðarmøguleikunum. Sambært Sundhedsstyrelsen fáa 2,5 % av fólki 65+ demens um árið. Hetta svarar til umleið 180190 fólk í Føroyum. 19 Hyggja vit eftir tølunum frá Demensklinikkini í árunum 2010-2013, vísir tað seg, at í 2013 vóru umleið 60 fólk til fyrstu kanning, sum svarar á leið til 1/3 av samlaðu tilburðunum, og er samsvarandi tølum úr grannalondunum. Sí talvuna niðanfyri: 500 450 400 350 300 1. kanningar 250 2. kanningar viðtalur 200 viðtalur tilsamans 150 100 50 0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 MYND 9: VIÐTALUR Á DEMENSKLINIKKINI: Tølini eru skrásett, síðani Demensklinikkin bleiv ein sjálvstøðug eind. ANTIDEMENSHEILIVÁGUR Talvan niðanfyri sýnir, at árini 2007-2014 økist talið av fólki, sum verða viðgjørd við antidemensheilivági. Kyn/Tal/Ár ATC-koda/ Heilivágur 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 jan - sept Konufólk N06DA02: Donepezil 49 57 56 64 68 86 91 98 N06DA03: Rivastigmin 2 3 5 7 9 8 6 4 N06DX01: Memantin N06DA02: Donepezil N06DA03: Rivastigmin N06DA04: Galantamin 7 55 35 1 0 5 61 36 4 1 11 65 31 7 1 15 82 29 8 1 26 95 25 14 1 36 120 34 18 1 43 128 44 17 1 49 143 49 17 1 N06DX01: Memantin 5 7 7 16 23 19 14 19 Mannfólk, tilsamans 40 45 46 48 57 69 74 79 Konufólk og Mannfólk, tilsamans 95 106 111 130 152 189 202 222 Konufólk, tilsamans Mannfólk MYND 10: NÝTSLAN AV ANTIDEMENSHEILIVÁGI N06D (Kelda: Landsapotekarin) 20 10.1.1 At gera nakað tíðliga - (tidlig opsporing) Ein fortreyt fyri at kunna gera nakað við sjúkuna tíðliga er, at vitan finst um sjúkuna demens, og hvørji tiltøk kunnu setast í verk. Arbeiðsbólkurin metir, at fyribyrgjandi heimavitjanir, sum lógin frá 2014 ásetir, fer at økja møguleikan hjá teimum 75 ára gomlu og eldru at kunna gera nakað við sjúkuna tíðliga. Tá talan er um demens, eiga persónar at fáa fyribyrgjandi heimavitjan óansæð aldur. Arbeiðsbólkurin mælir til, at sjóneyka verður sett á upplýsandi arbeiði um demens og mælir samstundis til at gera átøk, fyri at breiða og økja vitanina í samfelagnum. Almenn kunning í fjølmiðlum og almennir fundir eiga at verða fyriskipaðir, eins og bóklingar eiga at liggja á sjúkrahúsum, í kommunulæknaviðtalum osfr. Sjúklingar, sum venda sær til heilsuverkið við tekin um byrjandi kognitiva afturgongd, eiga sum útgangsstøði skjótast gjørligt at gjøgnumganga eina útgreiningarætlan fyri demens. Um ein avvarðandi vendir sær til heilusverkið orsaka av mistanka um demens hjá t.d. hjúnafelaga, eigur tað at gerast avtala um, nær mistankin skal takast upp við persónin, og avklára, um útgreinan fyri demens er neyðug. 13 Ein demensdiagnosa í rættari tíð vil í nógvum førum vera við til at fremja eina betri sjúklingagongd. Tað vil betra og varðveita førleikan hjá tí sjúka, so hann kann verða meiri sjálvhjálpin, og harvið minka um røktartørvin. Fyribyrging, "uppsporing", útgreining og uppfylging av demenssjúkum er ein samansett uppgáva, sum krevur eitt tvørfakligan átak við nógvum viðspælarum. Hetta krevur eina málrættaða samskipan av einstøkum sjúklingagongdum og eina klára fyriskipan í báðum almanna- og heilsuverkunum. Heilsustarvsfólk eiga at hava vitan um tekin uppá demens og arbeiða uppsøkjandi og fyribyrgjandi og eggja til útgreinan, har mistanki er um demens. Átøkini innan demens umfata fleiri ymiskar aktørar og fara yvir um heilsutænastur og økir. Fyri at uppnáa eina samanhangandi sjúklinga- og røktargongd, er tað týdningarmikið, at tað er eitt vælskipað samstarv og klárt ábyrgdarbýti millum starvsfólk á demensøkinum tvørturum mørk í primeru og sekunderu heilsutænastuni. Tað er harafturat týdningarmikið, at samstarvið verður skipað og byggir á greiðar leiðreglur, so persónurin við demens og avvarðandi eru greið yvir, hvønn tey skulu venda sær til um hjálp og viðgerð, og hvør hevur ábyrgd av at veita ta neyðugu hjálpina. Niðanfyri vísir arbeiðsbólkurin á eina røð av tilmælum at bøta um viðurskiftini. 10.1.2 Vitanardepil og landssamskipan Demensur er eitt vitanartungt øki. Nógvar av avbjóðingunum, sum økið hevur, kunnu handfarast við hollari vitan, sum verður miðlað til samfelagið sum heild og serliga til tey, sum kring landið hava uppgávuna at vera um fólk við demensi. Tað er umráðandi at tryggja, at allir borgarar í samfelagnum fáa somu atgongd til hesa vitan, og at tey tilboð og fyriskipanir, sum eru, verða bygd á holla og nútímans vitan, líka mikið hvar í landinum tað er. 13 http://www.pavi.dk/national%20retningslinje%20for%20udredning%20og%20behandling%20af%20demens%20201 3.pdf (s.27) 21 Størsti parturin av demensumsorgan og tilboðum koma at liggja í nærumhvørvinum hjá borgarunum og koma at verða fyrisitin av kommunalu samstarvsøkjunum í tøttum samstarvi við komandi heilsudeplarnar, sum fyriskrivað er í heilsunýskipanini14. Tað eru tó nøkur øki, sum krevja miðsavnan. Hetta er m.a. demensútgreinan, sum liggur í sekundera Heilsuverkinum og staðsett á demensklinikkini á Psykiatriska deplinum. Skynsamst tykist eisini at fáa samlað fakligu vitanina um demens á einum staði. Í nøkrum av grannalondum okkara eru skipaði serligir vitanardeplar fyri demens, sum hava til uppgávu at fylgja við í tí sum hendir, at fyriskipa royndarverkætlanir og at miðla vitan og skipa fyri undirvísing/útbúgving til almenningin og tey, sum starvast innan økið. Arbeiðsbólkurin er av tí fatan, at tað eigur at verða settur á stovn ein vitanardepil fyri demens, sum verður staðsettur saman við Demensklinikkini, sum frammanundan hevur savnaða nógva vitan. Fyri at tryggja at vitanin nær út til teir borgarar, sum hava tørvin, verður hildið ráðiligast at gera eina skipan við nøkrum "landsdemenssamskiparum", sum hava sítt útgangsstøði á Demensklinikkini og Vitanardeplinum, men sum høvuðsarbeiðsøkið hava úti í teimum ymisku kommunalu samstarvsøkjunum í tøttum tilknýti til teir heilsudeplarnar, sum heilsunýskipanin fyriskrivar. Soleiðis kunnu hesir demenssamskipararnir verða vitanardeilandi og sambindandi millum tey átøk og tilboð, sum eru skipaði kring landið. Aðrastaðni, har økini eru stór, verður mett, at hóskiligt er, at ein demenssamskipari er til hvørji 10.000 fólk og vil hetta svara til, at tað tilknýtt vitanardeplinum verða settir 5 demenssamskiparar í starv. Demenssamkipararnir kunnu varða av fleiri kommunalum eindum/samstørvum, so talið av íbúgvum verður nøkulunda javnt býtt millum samskipararnar. Skipast skal fyri, at tilmælini verða sett í verk og framhaldandi hildin við líka, og skulu skipast toymir at samskapa tilboð og tænastur. Landssamskipararnir skulu samstarva við onnur toymi av fakfólki, sum starvast hjá kommunulæknum, sjúkrahúsi, á ellis- og røktarheimum, sambýlum, umlættingarheimum og heimatænastu. Vitanardepilin eigur at hava ein heimasíðu, sum hevur til endamáls at miðla vitan um demens. TILMÆLI 1 Demensklinikkin stendur fyri útgreinan av demensi, íverksetan av møguligari viðgerð og tryggjar gjøgnum landsdemenssamskipararnar at fólk, sum hava fingið staðfest demens, beinanvegin koma í samband við tær fyriskipanir, sum eru í nærumhvørvinum hjá viðkomandi. Demensklinikkin á Landssjúkrahúsinum verður víðkað til at umfata ein vitanardepil, sum hevur til uppgávu at samla og skapa vitan um demens og átøk, sum kunnu lætta um hjá teimum, sum hava demens. Vitanardepilin hevur tætt samstarv við líknandi deplar í grannalondunum og hevur til uppgávu at miðla vitan til almenningin og tey, sum starvast innan økið. Vitanardepilin verður raðfestur við játtan 14 Heilsunýskipan: http://www.hmr.fo/media/1014/frágreiðing-til-aðalorðaskiftis-sambært-51-stk-4-í-tingskipaninium-heilsunýskipan-2013-f-2-2013.pdf 22 so møguligt er at seta fólk í starv, sum hava kunnleika til vitanarmiðlan og menning. Vitanardepilin eigur at hava týðandi leiklut í undirvísing og útbúgving av starvsfólkum innan demensøkið. Landssamskipararnir verða settir sentralt, men virka lokalt! Sjá niðanfyristandandi mynd MYND 11: ORGANISERING AV DEMENSØKINUM 10.1.3 Primeri sektorurin Fakkunnleikin í primersektorinum eigur at verða gagnnýttur til fulnar. Borgarar við demensi megna í mongum førum at gera vanligar dagligar uppgávur. Tey hava tó ofta trupult við sjálvi at taka stig til og tilrættaleggja uppgávurnar. Tí hava tey partvís tørv á stuðli til ávísar uppgávur heima við hús, samstundis sum tey eisini hava tørv á hjálp til tær uppgávurnar, sum tey ikki megna. Hetta samsvarar við tankan um rehabilitering. Heimatænastan í Eysturoynni hevur góðar royndir við einum tvørfakligum visitatiónstoymi, sum er samansett av sjúkrarøktarfrøðingi, demenssamskipara, fysio- og ergoterapeuti, har sjóneyka er á bæði uppvenjing, viðgerð og røkt (24, 29). 23 Lands- Heimatænastan veitir hjálp og stuðul til heimabúgvandi MvD. Royndir frá verkætlanini RemoDem vísa, at MvD og familjur teirra uppliva tað trygt og gott at hava ein kontaktpersón ella eitt telefonummar at ringja til. Úrslit frá Remodem sýna, at MvD og avvarðandi hava stórt gagn av at luttaka í samtalu- og undirvísingarbólki. Luttakarar í verkætlanini RemoDem siga: Tað er gott at hava ein fastan kontaktpersón, sum kann vegleiða og ráðgeva. Í okkara familju tosa vit ikki nógv um sjúkuna, men tá vit fáa vitjan frá RemoDem, er tað sjúkan hjá mammu, sum er í fokus, og tað er gott. Vit eru sera glað fyri kontaktpersónarnar í RemoDem, sum hava guidað okkum gjøgnum sjúkugongdina, vit eru møtt við stórum forstáilsi fyri okkara truplu og til tíðir sera sperdu støðu. Vit kenna okkum ikki einsamøll. Vitanin og vegleiðinging hjá kontaktpersónunum í mun til diagnostisering og tænastutilboð hevur gjørt stóran mun fyri meg sum dóttir. MvD í RemoDem siga soleiðis um samtalu- og undirvísingarbólkarnar: Mær dámar væl at vera í bólkinum, men tað er best, tá vit eru úti og hyggja at onkrum t.d. framsýningar o.a, so øll hava okkurt at tosa um. Mær dámar væl at kjakast um yrkingar og list. Tað skal ikki bara vera kaffi og køkur. MvD Eg minnist ikki altíð, hvat vit hava gjørt, ella hvar vit hava verið, men tað er altíð gott og hugnaligt at koma út. MvD Eg føli, at vit hava nakað felags, hava ikki tosað beinleiðis um, hvussu vit hava tað, men vit vita hví, tað eru vit, sum eru saman í bólkinum. MvD 24 Dømi frá RemoDem um ógreið markamót viðvíkjandi stuðli til yngri luttakara: Hóast tað var trupult at fáa sett ein stuðul til ungan mann við demensi vegna ógreið markamót millum deplar í Almannaverkinum, varð hetta samtykt við at gera eitt undantaksloyvi. Ein afturvendandi trupulleiki er, at tað eru ógreið markamót, tá talan er um menniskju við demensi. Ringt var at fáa greiðu á, hvør depil varðaði av yngri menniskjum við demensi. Aftaná drúgvt samskifti við ymiskar deplar í Almannaverkinum fekk viðkomandi játtað ein stuðul 8 tímar/vikuna. Stuðulin hevur avlastað familjuna, umframt at stuðulin hevur fingið afturvendandi ráðgeving og undirvísing frá kontaktpersónunum. 10.2 Sjúkugreinan (diagnostisering) Endamálið við at útgreina fyri demens er at fáa eina neyva diagnosu, so at tað verður tann besta og mest málrættaða viðgerðin til tað einstaka fólkið. Við at vísa á møguleikar, er møguleiki hjá tí einstaka at velja, hvat er best fyri seg. Tá fólk koma inn til útgreinan fyri demens ella fáa kontakt við kommunulækna/ heilsustarvsfólk viðvíkjandi demenstrupulleika, eru nógv atlit, sum skulu havast í huga. Tað er millum annað, hvussu er teirra almenstøða, hava tey aðrar sjúkur ella trupulleikar, sum kunnu geva demenseyðkennir, ið líkjast demenssjúkum. Hetta vil altíð verða tað fyrsta, sum kommunulæknin hyggur eftir. Síðani eru tað kontakt víðari til demensklinikkina, sum ger víðari útgreinan við at hyggja eftir og kanna tey eyðkenni, sum vísa seg. 25 Viðgerð og onnur tænasta til sjúklingin verður latin í mun til diagnosu og symptomir. Eftir niðanfyristandandi leisti kunnu kanningar-, viðgerðar- og eftirlitsarbeiði skematiskt síggja út: Stig 1/Bólkur 1: ein sjúklingagongd fyri lættari demenssjúkur. Uppfylging verður samskipað hjá kommunulækna, sum er toghaldari. Stig 2/Bólkur 2: er ein skiftistíð ímillum stig 1 og 3. Er avmarkað í tíð og verður brúkt til at samskipa ymisk átøk kring tann sjúka, áðrenn hann verður settur í stig 1 ella 3. Stig 3/ Bólkur 3: ein sjúklingagongd fyri sverari demenssjúkur og/ella tá komplikatiónir taka seg upp. Uppfylging verður samskipað av Demensklinikkini, sum er toghaldari. Neyvari greining um mannagongd fyri útgreinan er at lesa í fylgiskjali 6. Kommunulækni (útnevndurav Kommunulæknafelagnum) eigur at setast sum toghaldari og tryggja samskipan tvørsektorielt. Hann skal saman við demensklinikkini fyriskipa útbúgving av kommunulæknum og undirvísing av starvsfólki í kommunulæknaviðtalum, menna mannagongdir fyri sjúklingagongdir og sjúklingar, sum verða innlagdir, har mistanki er um demens. Samstarva við demenskinikkina/psykiatriina og menna mannagongdir fyri viðgerð av delir og BPSD. Demensklinikkin verður ráðgevingartænasta hjá kommunulæknum. Uppfylging aftaná sjúkugreinan. Tá ein hevur fingið staðfest eina demenssjúku er týdningarmikið, at tað verður fyriskipað góð uppfylging aftaná. Arbeiðsbólkurin mælir til, at demenssamskiparar ella fólk við servitan um demens verða sett í starv hjá kommununum í øllum 8 samstarvsøkjunum í Føroyum. Uppgávan hjá hesum verður: at gerast kontaktpersónar hjá MvD og familjum teirra beinanvegin sjúkan verður staðfest at samkipa innsatsin saman við avvarðandi landsdemenssamkipara í mun til ráðgeving, undirvísing, tænastur sum t.d. dagtilhald, stuðul og umlætting. at vera bindilið til kommunulækna, sentrala demenstoymið, dagtilhald og aðrar viðkomandi stovnar. at upplýsa um demens í nærumhvørvinum - í samstarvi við avvarðandi landssamkipara. at skipa fyri undirvísingar- og samtalubólkum fyri MvD, makum og børnum/øðrum avvarðandi. Stuðulin skal taka støði í tørvinum og treytunum hjá MvD og familjuni. 10.3 Sosialfakligi innsatsurin Vitan um sosialfaklig tiltøk og háttaløg. Sosialfakligu átøkini skulu byggja á rehabiliteringstankan og allir aktørar í rehabiliteringstilgongdini arbeiða tvørfakligt. Borgarin og familjan eru í miðdeplinum eins og tann heilsufremjandi og fyribyrgjandi hugsunarhátturin. Arbeiðsbólkurin tilmælir, at rehablitering er við í øllum tiltøkum fyri fólk við demensi frá fyrsta degi, og at neyðugt er at ganga nýggjar leiðir og at finna alternativar loysnir. At gera skipanirnar meira liðiligar alt eftir tørvinum hjá tí einstaka. Soleiðis kunnu tey vera longst møguligt í egnum heimi. 26 Tann heilsufakligi innsatsurin inniber serstaka røkt og umsorgan fyri persónum við demensi. Henda hjálp verður veitt í egnum heimi og á røktar- og ellisheimum, sambýlum og dagtilhaldum. Í sekundera partinum av heilsuverkinum verður røktin veitt í sambandi við innlegging á sjúkrahús. Brúktir verða ymiskir arbeiðshættir á stovnum fyri fólk við demens alt eftir, hvar ein er í landinum, og hvør er til arbeiðis. Tað eru grundleggjandi ástøðilig háttaløg, ið verða brúkt í røktini og umsorganini til menniskju við demens á hesum stovnum. Nøkur dømi eru Tom Kitwood15, Mette Søndergaard16, Jane Varity17 o.o. Annað er minnisarbeiði/reminiscens, innlit í lívssøguna, eden-hugsjónina og venjingum. Tey sosialfakligu tiltøkini hava góð árin og minka um valdsnýtslu 18. Arbeiðsbólkurin mælir til, at vit í framtíðini hava nógvar ymiskar skipaðar arbeiðshættir, sum eru málrættaðir fólki við demensi. Leiðarar eiga at tryggja implementering og eftirmetan av tiltøkunum. Arbeiðsbólkurin mælir til, at vitanin og royndirnar um sosialfaklig tiltøk verða uppsøktar og samlaðar, og tað verður ein skipað samskipan av royndunum av átøkunum á vitanardeplinum. Harafturat eiga land og kommunur at viðvirka til at breiða vitanina út. 10.3.1 Hjálpartól og tøkni Tøknin mennist skjótt, og tað verða munadygg tøknilig hjálpartól ment til fólk við demens. Vitanin og nýtsla av tøkniligum og øðrum hjálpartólum eigur at verða miðlað til starvsfólk, og hvørji hjálpartól HTM, Hjálpartólamiðstøðin, kann veita. Neyðugt er eisini við góðari uppfylgjan og eftirmeting í samband við at fólk fáa tøknilig hjálpartól. Arbeiðsbólkurin mælir til at savna vitanina um vanlig og tøknilig hjálpartól, og at vitanin verður miðlað og sjónliggjørd. Mælt verður til, at terapeutar í menningardeplinum verða toghaldarar fyri vitanarsavnan og miðlan. Ein stutt frágreiðing um tøknina, sum er roynd og eftirmett í verkætlanini RemoDem liggur sum fylgiskjal nr. 5c. 15 En revurdering af demens Demens og aktiviteter i et livshistorisk perspektiv 17 Genantænd livsgnisten hos mennesker med demens 18 Definition på magtanvendelse: Magtanvendelse foreligger, hvor borgeren ikke frivilligt medvirker til foranstaltningen. Hvis borgeren enten direkte modsætter sig foranstaltningen, forholder sig passiv, eller ikke er i stand til at give informeret samtykke, vil der være tale om magtanvendelse. http://www.ishoj.dk/sites/default/files/files/sundhedogsygdom/Retningslinjermangtanvendelse2012.pdf 16 27 10.3.2 Dagtilhald Fólk við demens hava tørv á, at karmarnir og sosialpædagogiska umhvørvið mugu verða tillagað til tey, og starvsfólk á dagtilhaldum mugu hava serkunnleika um demens (Sjá s. 28 um starvsfólkaeginleikar). Avvarðandi meta, at dagtilhald er gott fyri persónin við demens og samstundis umlætting fyri familjuna, og ynskja at tilboðið verður útbygt til vikuskifti og kvøldið 19 (Fylgiskjal 2). Sum áður nevnt vísa tøl frá Búðatrøð í Klaksvík, at dagtilhaldið útsetir tørvin á stovnsplássi frá 2 til 5 árum. 10.3.3 Umlætting Umlætting, sjá fylgiskjal 2, er eitt gott tilboð til borgaran og avvarðandi, og er ein bíligari loysn á tann hátt, at tey kunnu vera longri heima. Tað mangla umlættingarpláss í Føroyum í dag, sum serliga taka atlit til fólk við demens. Fólk við demens eru saman við øðrum eldri til umlætting á røktar- og umlættingarheimum. Tað er tørvur á akuttum umlættingarplássum til minnisveik, tá eitt nú avvarðandi knappliga gerast sjúk og innløgd. Tað er eisini neyðugt at hava alternativar umlættingarloysnir so sum vikuskiftis- nátt, einstakar daga ella tímaumlætting. Arbeiðsbólkurin mælir til at skipa eindir til umlætting fyri minnisveik, har starvsfólkini hava serkunnleika um demens, og fysisku karmarnir eru gjørdir til fólk við demens. Demenssamskipari ella fakfólk við nøktandi demenskunnleika eigur at verða sett á umlættingarheimi, sum veitir ráðgeving til starvsfólk og avvarðandi og hevur fakkunnleikan til at eygleiða tann minnisveika, seta inn við viðgerð, tá tørvar, og samskipa hjálpina hjá heimabúgvandi og samstarva við kommunulækna og demensklinikkina. Umlætting við serfakfólki gevur góðan møguleika at eygleiða eitt nú, um neyðugt er at broyta heilivág, um talan er um sosialpedagogisk tiltøk ella onnur hjálp eigur at veitast, um talan er um BPSD ella annað. 19 Útsagnir frá avvarðandi í Doktarahúsinum í Fuglafirði umframt frá avvarðandi á Búðatrøð og bólkum fyri makar í Remodem-verkætlanini. 28 Umlætting kann eisini vera eitt metingsuppihald, har ein kannar, um persónurin kann fara heim ella skal visiterast til røktarheim. 10.3.4 Røktarheim og eldrasambýli Við atliti til demografiina er neyðugt at hugsa alternativan arkitektur og umhvørvi bæði í verandi og framtíðar bygningum20. Við innrætting verður hugsað um minni eindir, har karmarnir og sosialpædagogiska umhvørvið er tillagað fólki við demens og har starvsfólk við fakkunnleika um demens eru á staðnum. Borgarar við demens verða meira óróligir, og tørva meira stuðul, og kunnu blíva rættiliga ressursukrevjandi og í summum førum noyðast at fáa sissandi heilivág, har innrætting ikki er nøktandi og starvsfólk mangla fakligu vitanina. Vit hava gjørt eitt minni research (t.e. spurt í demensnetverki) fyri at finna evidens fyri, hvussu londini uttan um okkum tryggja trygd og dygd á røktarheimum, og fingu vit tilfar úr Svøríki [27], sum hevur hesi tilmæli: Tá avgerð skal takast um, hvussu normeringin á einum demensheimi ella deild skal vera, er neyðugt at taka atlit til: Hvussu heimið ella deildin er innrættað Hvønn førleika starvsfólkini hava Í hvønn mun starvsfólkini hava møguleika fyri at síggja ella hoyra, at ein persónur við demensi tørvar stuðul og hjálp. Starvsfólk við teimum røttu eginleikunum og rætta hugburðinum Tað er av stórum týdningi, at starvsfólk, sum eru um fólk við demens, hava røttu menniskjaligu eginleikarnar, har góðir eginleikar eru gott tol, góðsligt sinni og rættur hugburður (Kitwood 1999, fylgiskjal 9)21 . Hóast høga útbúgving og royndir innan demens, leggur Tom Kitwood stóran dent á, at starvsfólk vísa, at at tey hava útlit fyri at mennast innan demensrøkt. Hugburðurin hjá starvsfólki til demens er umráðandi at finna útav. Hetta ber til at finna útav við at biðja umsøkjaran greiða frá einum dømi uppá góða og vánaliga demensrøkt/praksisstøðu. Ávís starvsstøð nýta royndartíð fyri at finna útav, um umsøkjarin í veruleikanum er egnaður til at starvast innan demensøkið. Eitt hugskot er sjálvandi, at hava ein demensraktan við til starvssetan. Ein demensraktur hevur serlig evnir til at síggja og uppliva, hvørji starvsfólk veruliga hava áhuga í menniskjum við demens. Kitwood skrivar í bókini "En revurdering af demens", at lýsing eftir starvsfólki til at starvast á demensdeildum, skulu vera áhugaverdar og avbjóðandi. Millum annað vísir Kitwood á, at á einum arbeiðsplássi hvar ið málbólkurin er raktur av demens er umráðandi, at starvsfólkini hava møguleikan fyri at fáa supervisjón, kunna arbeiða í toymum, fáa fakliga vitan og upplæring, starvsfólkasamrøður, 20 21 Sådan kan du indrette dementes boliger og begrænse anvendelsen af magt (Servicestyrelsen 2008) En revurdering af demens v/Tom Kitwood (1999) 29 menningarmøguleikar harímillum víðari útbúgving innan demens. Hetta skapar eina demensdeild á høgum støði, hvar ið tey mest dugnaligu starvsfólkini veruliga ynskja at starvast, samstundis sum tað fyribyrgir, at starvsfólk verða útbrend.Tí verður tilmælt at: Gera ein ávísan leist til setanarsamrøður, ið samband við setan at starvsfólki, ið skal starvast á demensdeildum Um tað er møguligt, so hava ein persón, ið er komin ávikavíst stutt í sínari demenssjúku, við til starvssetanir. Miðja eftir, at leiðsla og starvsfólk í so høgan mun sum møguligt hava teir røttu persónligu eginleikarnar, umframt fakligu førleikarnar. Demenssamskiparin hjá samstarvsøkinum skal - møgliga í samstarvi við avarðandi landsdemenssamskipara - skipa fyri regluligari undirvísing fyri starvsfólki og vegleiða í praksis og áhaldandi menna starvsfólk. Til fólk við demens, sum fáa Delir (knappliga uppstaðin óró) 22 ella BPSD (trupul sálarligur atburður hjá fólki við demens)23 er tað sera týdningarmikið, at røkt og viðgerð verða samskipaði í neyvum samstarvi við lækna og røktarstarvsfólk og í góðum samstarvi við avvarðandi. 10.3.5 Serstovnur til fólk við frontaldemens Á Boðanesheiminum í Havn er ein serstovnur fyri 4 fólk við frontaldemensi ella líknandi atburði. Hetta eru fólk, sum ikki tola óró og at vera saman við ov nógvum fólki. Talan er um eitt fátal (møguliga 8 fólk tilsamans í Føroyum) av fólki sum hava frontaldemens, men ein bólkur, sum kann vera rættiliga ressursukrevjandi. Tey kunnu vera ógvuslig í sínari atferð og málburði, og krevja serligar karmar í dagligdegnum eins og starvsfólk við fakkunnleika. Á psykiatriska deplinum er innrættað ein íbúð til eitt fólk við frontaldemensi, og royndirnar vísa, at við hesum karmunum krevur persónurin lítla starvsfólkaorku. Kanningar vísa, at ein stórur partur av fólki við demens í tíðarskeiðum fáa truplan atburð (BPSD) 24, og hava tørv á at verða avbyrgd og vera í einum friðarligum umhvørvi. Í øllum nýbyggingum eigur at verða hugsað um at hava minni eindir til hesi fólk, og eigur at takast við í tilrættaleggingini í samband við útbyggjan av verandi røktarheimum. Á Sýnini í Miðvági hava tey havt góðar royndir av at kunna nýta eina "íbúð" á røktarheiminum til at skipa eitt friðarligari umhvørvi til ein persón eitt tíðarskeið. 10.3.6 Yngri við demens Arbeiðsbólkurin ásannar, at yngri fólk við demens hava tørv á øðrum tilboðum enn eldri við demens. Hava tey yngri børn, er ávíst., at børn hava serligan tørv á hjálp og stuðli til at skilja sjúkuna og atburðin hjá foreldrinum, og hvat hendir í sambandinum millum foreldrið og barnið t.d at fyribyrgja at yngri børn taka foreldraleiklutin. Tað skal tryggjast, at barninum verður greitt frá sjúkuni útfrá teirra støði, og hvussu familjan ávirkast, og at samvera millum foreldur og barn verður undir tryggum umstøðum. Arbeiðsbólkurin mælir til, at demenssamskiparar eisini tryggja eina málrættaða miðlan um tilboðini til yngri fólk við demens og avvarðandi teirra og at stíla fyri avvarðandibólkum. 22 http://www.videnscenterfordemens.dk/media/1024938/pludselig%20opst%C3%A5et%20uro,%20ver%20001.pdf http://www.videnscenterfordemens.dk/media/979525/bpsd_vejledning_november_2011.pdf 24 http://www.videnscenterfordemens.dk/media/979525/bpsd_vejledning_november_2011.pdf 23 30 Yngri við demens í arbeiðsførum aldri hava ein serligan tørv, og tilboðini til teirra eiga at vera individuelt tillagaði (sjá fylgiskjal 4). 10.3.7 Sjálvboðið arbeiði 25 Kanning frá 2014 hjá Eldraráðnum í Tórshavn vísti, at tey 60 til 75 ára gomlu eru væl fyri, og fleiri ynskja at gera sjálvboðið arbeiði. Samstarvið við sjálvboðin eigur at útbyggjast, soleiðis at sjálvboðin verða ein partur av tænastuni til heimabúgvandi, á dagtilhaldum og bústovnum fyri minnisveik. Tað kunnu vera forðingar í samband við sjálvboðin, tá tað kemur til hendan bólkin av fólki, tí tey hava serligan røktar- og umsorganartørv og krav um professionellan stuðul. Tað sjálvbodna arbeiði eigur tí at samskipast við teimum tilboðum, sum verða veitt í dag. Hetta verður gjørt í nærumhvørvinum. At gera mun kann vera grundleggjandi fyri persónligari menning, læring og at fylgja við og vera ein partur av samfelagnum. Tað eru ofta fólk, ið hava yvirskot av lívsgleði, nærveru og innlivingarevni, sum vilja deila hetta við onnur. Ein sjálvboðin innan eldraøkið skal vera ein partur av felagsskapinum, og neyðugt er við vegleiðing í mun til uppgávurnar. Tørvur er á sjálvbodnum til at ganga túrar, fara til mentanarlig tiltøk, handaligar uppgávur ella bara vera nærverandi. Einsemi kann verða stórt hjá mongum, og sita nøkur bara og bíða eftir, at telefonin ringir. Tað er brúk fyri øllum aldursbólkum. Bæði teimum, sum eru komin upp í árini, og sum kunnu geva av sínum drúgvu lívsroyndum, børnum sum kunnu spæla og syngja og føstum vitjunarvinum, sum kunnu gera, at tey hava nakað at síggja fram til. Tað er umráðandi at geva teimum sjálvboðnu góðar sømdir at arbeiða undir. Tey fáa ikki løn, men fáa í okkara grannalondum koyripening og telefonpengar, um hesar útreiðslur fylgja við uppgávunum. Eisini eiga tey at fáa ta neyðugu undirvísingina, supervisión, vegleiðing, reflektión o.s.fr. At samla vitan um sosiala innovatión av slíkum slagi eigur eisini at verða ein uppgáva sum liggur á Vitanardeplinum á Demensklinikkini og sum kann samstarva við kommunalu samstarvseindirnar um møguligar royndarverkætlanir. "One to one support" er ein tænasta, sum er roynd í Stóra Bretlandi, har ein kann keypa sær stuðulsfólk til fastar avtalur, t. d. Einaferå um vikuna, har goldið verður tíma fyri tíma26 25 Tørvs- og trivnaðarkanning, Eldraráðið í Tórshavn 2014: http://www.torshavn.fo/get.file?ID=1755 http://www.alzheimers.org.uk/site/scripts/documents_info.php?documentID=2626 http://www.alzscot.org/services_and_support/personalised_support_services http://www.essexdementiacare.org.uk/one-to-one-support/ http://www.youngdementiauk.org/one-one-service Developing dementia-friendly commuities, learning and guidance for local authorities http://www.google.dk/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&cad=rja&uact=8&ved=0CD4QFjAB&url=http%3 A%2F%2Fwww.repod.org.uk%2Fdownloads%2Fdfc.pdf&ei=25NmU6zRKInlOviWgRA&usg=AFQjCNFwQenWxatNufWyT iNK2K0KyUTVIg&bvm=bv.65788261,d.ZWU 26 31 10.4 Jura og demens Í Føroyum er lógarverkið veikt, tá tað kemur til at tryggja borgarum rætt til heilsutænastur og sosialar tænastur, og tí vil tað eisini forða fyri rehabiliteringstankanum. Verjulógin. Tað eru tó hend framstig, tá talan er um verju. Eftir gomlu Verjumálslógini frá 1922, merkti ómyndiggerð, at ein bleiv ómyndiggjørdur í øllum viðurskiftum, bæði persónliga og peningaliga. Nýggja Verjulógin frá 1. Mai 2010 gevur møguleika fyri, at ein vegna demens kann fáa ein verja, um so er, at ein ikki sjálvur megnar síni persónligu og/ella peningaligu viðurskiftir. Valdsnýtsla27 Ein demenssjúka inniber, at borgarin ikki altíð megnar sjálvur at taka neyðugar avgerðir um síni viðurskiftir, ella at hann ikki megnar at seta orð á sín tørv, og at geva samtykki, serliga tá sjúkan er framkomin. Tí kann tað vera trupult at fáa borgaran at geva loyvi til at móttaka neyðugu røktina og at taka ímóti viðgerð t.d. fyriskipaða heilivágin. Ongin lóg er í Føroyum, sum loyvir at fremja atgerðir, har borgarin ikki er førur fyri at geva samtykki. Starvsfólk og avvarðandi verða ofta inndrigin í avgerðirnar, sum kunnu verða neyðugar, og tí eru tey ofta í eini tvístøðu: Hvat ynskir persónurin við demens? Hvat ynskir familjan? Hvat ynskja starvsfólk? Nær er talan um valdsnýtslu og inntriv í sjálvsavgerðarrættin? Nær er vandi fyri persónskaða? Hjálpartól sum GPS, elektronisk yvirvaking, verða nýtt til fólk við demens. Yvirvaking er inntriv í persónliga frælsið, og onki lógarverk er um nýtslu av slíkum hjálpartólum í Føroyum. Hjálpartólamiðstøðin kann tí ikki útvega GPS, og kann tað vera ein stór útreiðsla fyri familjuna. Kalmarskjalið28 er undirskrivað av formonnunum í norðurlensku alzheimerfeløgunum. Kalmarskjalið sigur m.a.: § 10 Rættartrygdin hjá demenssjúkum og avvarðandi teirra eigur at verða styrkt - ikki minst tá ið ræður um tvingsulsrøkt - og viðvíkjandi rætti teirra til góða røkt, sjálvsavgerð og hóskandi bústað. Royndir aðrastaðni frá vísa, at undirvísing av starvsfólki og implementering av reglum og fráboðan um vald minkar um valdnýtslu29. Mælt verður til at gera reglur og implementeringsleist um valdsnýtslu. 30 Røktartestamenti Fólk við demens eiga at hava møguleika at taka støðu til, hvussu framtíðin skal vera. Teirra ávirkan kann gerast galdandi við, at persónurin við demens ger eitt røktartestamenti. Arbeiðsbólkurin mælir til, at persónar við demens og avvarðandi teirra verða kunnaði um møguleikan at skriva eitt røktartestamenti, og at hetta verður lagt sum eitt skjal saman við umsókn um búpláss. 27 Magtanvendelse, Servicestyrelsen: http://www.servicestyrelsen.dk/aeldre/demens/magtanvendelse/magtanvendelse 28 Kalmarskjalið frá 2004, Alzheimerfelagið: http://www.alzheimer.fo/index.php?option=com_content&task=view&id=21&Itemid=39 29 Reduktion af magtanvendelse, Socialpædagogikken som mulighed i demensomsorg. Servicestyrelsen 30 http://www.alzheimer.dk/raad/vigtige-overvejelser/livshistorie-plejebolig-og-testamente https://www.kk.dk/da/borger/omsorgogsaerligstoette/hjemmehjaelp/plejetestamente 32 10.5 Samstarv við familjuna Avvarðandi eru týdningarmiklir samstarvsfelagar við nógvum resursum. Tey eru við til at syrgja fyri, at avtalur og viðgerðir verða hildnar. Við at taka avvarðandi við uppá ráð, kunnu fakfólk fáa virðismiklar upplýsingar og avvarðandi kunnu vera ein stuðul í tí fyribyrgjandi innsatsinum. Tað er ikki bara persónurin við demens, sum upplivir stórar broytingar í dagligdegnum í sambandi við sjúkuna demens, men eisini tey nærmastu avvarðandi. Samveran við persónin broytist, og hann vil við tíðini hava meiri tørv á hjálp til tað dagliga í gerandisdegnum, viðurskiftini við umverðina kunnu broytast og avvarðandi mugu støðugt tryggja sær, at óhepnar støður ikki henda. Nógv avvarðandi veita í dag nógva hjálp og umsorgan fyri persónum við demens. Tað er týdningarmikið at vera uppmerksamur uppá, at avvarðandi ofta sjálvi eru uppi í árunum, og tó syrgja fyri røkt og umsorgan fyri teirra avvarðandi. Tey kunnu tí hava tørv á umlætting og vegleiðing. Uppgávan sum umsorganarpersónur kann vera ógvuliga tyngjandi bæði likamliga og sálarliga. Tó ynskja tey flestu at hjálpa persóninum við demens so leingi sum møguligt í egnum heimi. Granskingar aðrastaðni hava víst 31, at avvarðandi til fólk við demens eru meira útsett at fáa tunglyndi og aðrar likamligar sjúkur, og í størri vanda fyri at doyggja enn onnur. Tí er tað týdningarmikið at veita tíðliga stuðul og ráðgeving til tey avvarðandi. Avvarðandi eiga at fáa tilboð um sálarfrøðiliga hjálp. Arbeiðsbólkurin metir, at tað er umráðandi, at tey avvarðandi verða viðurkend fyri tann innsatsin tey gera, og at tey hava lætta atgongd til tilboð um hjálp. Tað eru í dag ymisk tilboð til fólk við demens, og tað er týdningarmikið, at tilboðini eru málrættaði til persónar við demens, og at tey avvarðandi hava lætta atgongd til kunning og yvirlit yvir ymisku tilboðini. Avvarðandi ynskja, at tað skuldi verið møguligt at lønt vinfólki vanligar dagar at fara út saman við fólkinum við demens. Á kafé, til ymisk tiltøk, alt eftir áhugamálum. Ansingarstuðul til maka kann vera gott, men ein liðiligari skipan átti harafturat at verið møgulig, soleiðis at makin hevði havt lættari við at heitt á kenningar um at fara út við persóninum við demens. Tað er ein fyrimunur, at tað eru kend fólk so sum vinfólk, og ikki ein fremmandur persónur frá einum almennum stovni. 10.6 Útbúgving Sum áður nevnt er tað týdningarmikið, at starvsfólk, ið starvast innan heilsuøkið á almennum arbeiðsplássum, eru fakliga skikkaði til at handfara avbjóðingarnar, sum standast av demens. Tann mentala afturgongdin, sum ein demenssjúka hevur við sær, setur serlig krøv bæði til viðgerð og røkt. Tað er umráðandi at skapa góðar karmar fyri menning av servitan hjá heilsustarvsfólki, og uppkvalifisering av demensøkinum eigur at verða raðfest serskilt. Læknar, sjúkrarøktarfrøðingar, terapeutar, heilsurøktarar og heilsuhjálparar, námsfrøðingar o.o. eru sentralir fakbólkar á demensøkinum, og eiga at fáa møguleika at eftir- og víðariútbúgva seg innan demensøkið. Heilsuverkið eigur at skipa fyri tvørfakligum skeiðum árliga fyri at menna vitan, røkt og viðgerð í sambandi við demens. Arbeiðsbólkurin mælir til, at skipað verður fyri skeiði/eftirútbúgving ella demensmoduli á Fróðskaparsetrinum/Sjúkrarøktarfrøðiskúlanum (líknandi diabetesskeiðnum 2014 (10 ECTS). 31 Kortlægning af demensområdet i Danmark 2010 33 Undirvísing í demens eigur at innganga í lestrarætlanina á øllum grundútbúgvingunum innan heilsu. 10.7 Gransking og upplýsing Vit hava ikki enn granskning innan demens í Føroyum. Vit hava einkultar menningarverkætlanir, sum ikki eru bundnar í strategi ella politiskum málsetningum. Endamálið við at hava gransking og menningarverkætlanir er at styrkja menning av konkretum heilsufakligum røktar- og viðgerðartilboðum innan demens. At tryggja vitanarspjaðing og -miðlan eigur at verða grundað í evidensi. Ein víðari menning av heilsu- og sosialfakligu átøkunum innan demens er treytað av, at átøkini framhaldandi verða mett og lýst. Eisini at úrslit av gransking, sum verður í Føroyum innan demensøkið, miðlast til teir aktørar, sum arbeiða við demenstrupulleikum, so nýggj vitan kann menna tænastuna. 11 AT MENNA TAÐ DEMENSVINARLIGA SAMFELAGIÐ Tað er ein sannroynd, at menniskju við demensi (MvD) og avvarðandi teirra kenna seg isolerað og avskorin frá nærumhvørvinum og samfelagnum32,33 . Somuleiðis er evidensur fyri, at isolatión og einsemi skunda undir kognitivan førleikamiss hjá MvD 34,35 Væntandi vitan og tilvitan um demens er ein forðing fyri, at MvD áhaldandi kunnu vera virkin í samfelagnum. Tey uppliva stigmatisering, avbyrging og einsemi. Tað er trupult at halda fast í gerandismál so sum at fara til handils, gera bankaørindir, vera saman við vinfólki, frítíðarítriv osfr. Orsøkin er ikki so nógv væntandi vilji í samfelagnum, men væntandi innlit og vitan. Fólk kenna seg hjálparleys og óttafull í mun til at møta tørvinum hjá MvD. So um vit ynskja at inkludera MvD í okkara samfelag, mugu vit innrætta samfelagið øðrvísi. Í Stóra Bretlandi hevur hugtakið ella orðingin breitt seg um alt landið, serliga eftir álitið hjá bretska forsætisráðharranum, David Cameron "Prime Minister's challenge on dementia"36,37 varð útgivið í mars 2012. Arbeiðsbólkurin metir tað týdningarmikið, at MvD og avvarðandi áhaldandi gerast ein virkin partur av nærumhvørvinum og samfelagnum. Hetta fer at betra lívsgóðskuna, fyribyrgja strongd og útseta tørvin á stovnsplássum. Almannaverkið var við í ES-verkætlanin RemoDem38, har menning av demensvinarligum samfeløgum var eitt fokusøki hjá skotsku luttakarunum. Tilráðingarnar taka tí støði í kanningum, royndum og tilmælum úr Onglandi og Skotlandi. Vegleiðingin "Developing dementia-friendly communities, learning and guidance for local authorities" tekur støði í útsagnum hjá MvD og avvarðandi. Her verður víst á 5 øki, sum atlit mugu takast til, um eitt samfelag 32 Developing dementia-friendly commuities, learning and guidance for local authorities, s. 26 The Prime Minister's challenge on Dementia, Annual report, s.22 34 Wilson, R, Krueger, K et al.(2007). Lonliness and Risk of Alzheimer Disease 35 Wilson, R, Scherr risk of developing, P et al. (2007) Relation of cognitive activity to Alzheimer disease 36 Prime Minister's challenge on Dementia 37 The Prime Minister's challenge on Dementia, Annual report 38 www.remodem.eu 33 34 ynskir at gerast demensvinarligt. Hesi eru: umhvørvið, fólkið, netverkini, tilfeingið og í miðjuni umskarandi hini økini er MvD. Mynd 12: MENNA DEMENSVINARLIGT SAMFELAG MvD Røddin hjá MvD og teirra avvarðandi eigur at vera snúningsásin í menningini av einum demensvinarligum samfelag. Avbjóðingin er at stuðla MvD soleiðis, at tey gerast før fyri at liva við sjúkuni demens, framhaldandi verða virkin í samfelagnum, sjálvbjargin og soleiðis varðveita eina høga lívsgóðsku. A) M.o. tiltøk verður víst á sjálvbodnar stuðlar til MvD, hetta hevur ikki verið so vanligt hjá okkum, men helst ein neyðug og gongd leið! Mælt verður til, at MvD og avvarðandi altíð eru hoyringspartur, tá kommunur/land menna tænastur til demensøkið. Umhvørvið Umfatar fysiska umhvørvið, alt frá arkitektur, býarskipan, gongubreytir, flutningsskipanir, innrætting av handlum, ljósseting, skelting, skrivligar vegleiðingar osfr. Tankin er, at tað fysiska umhvørvið verður innrættað soleiðis, at tað er lætt atkomiligt og trygt at ferðast í. Eitt slíkt umhvørvi er smb. MvD "an ideal gateway to their communities"39. B) Mælt verður til, at vitan um hesi viðurskifti verður savnað sentralt á vitanardeplinum á demensklinikkini, so kommunur/landsverk kunnu leita sær vegleiðing um fysiska umhvørvið. Fólkið MvD, sum framvegis eru virkin í samfelagnum koma dagliga í samband við fólk innan handil, banka, heilsuverk, apotek, flutning, postútbering, ruskinnsavnan, í grannalagnum, familjuni osfr. MvD siga, at 39 Developing dementia-friendly commuities, learning and guidance for local authorities s.28 35 hugburðurin og atferðin hjá fólki tey møta í tí dagliga, ger størsta munin, hvørt eitt samfelag kann sigast at vera demensvinarligt ella ikki. Tvørrandi vitan og tilvitan ger tað trupult hjá fólki at møta MvD í teirra serligu støðu, og tí er neyðugt at samfelagið í síni heild gerst meiri tilvitað um demens. "Dementia awareness raising and training are therefor key activities in enhancing knowledge and understanding of dementia, fostering empathy with those who live with the condition, and giving members of the community the confidence to provide support".40 C) Mælt verður til støðugt at kunna samfelagið gjøgnum privatar og almennar miðlar um demens, so samfelagið gerst meiri tilvitað. Her eiga MvD og avvarðandi at gerast sjónligari! Mælt verður til, at omanfyrinevndu almennu og privatu feløg kunnu fáa vegleiðing og undirvísing í at møta MvD í dagliga samskiftinum. Netverkini Verða skilgreinað sum "...groups of people who have the capacity and opportunity to contribute to making a community dementia-friendly"41 Hugsað verður her um bæði formlig og minni formlig netverk, sum virka tvørtur um fak, sektorar, alment/privat, feløg/einstaklingar osfr. Dømi um netverk er dagtilhald, undirhús, pensjónistafeløg, vitjunartænasta, kvøldskúli, sjálvbodnir hjálparfelagskapir, kirkjur/samkomur, bólkar fyri avvarðandi og MvD osfr. Netverk, sum arbeiða við at gera samfelagið demensvinarligt, skulu hava førleikar, at 1. Miðla hvussu MvD hava tað í lokala umhvørvinum 2. Hjálpa til at staðfesta trupulleikar og finna loysnir tvørtur um áður umrøddu mørk 3. Vera umhugsin og skilja týdningin av tagnarskyldu og áliti, tá netverkini verða stovnsett D) Mælt verður til, at myndugleikarnir lokalt og sentralt "spotta" og førleikamenna netverk, sum kunnu stuðla undir og inkludera MvD/avvarðandi í ein virknan og meiningarfullan gerandisdag. Tilfeingi MvD og avvarðandi hava tørv á stuðli, um tey framhaldandi skulu vera partur av einum demensvinarligum samfelagið, og tørvurin á stuðli veksur lutfalsliga, sum sjúkan versnar. Stuðulin umfatar hóskandi bústað, heimatænastu, stuðul til avvarðandi, tiltøk sum gongufeløg fyri MvD, sjálvbodna hjálp/stuðul til MvD, aktivitetir úti í samfelagnum, sum eru tillagaðir, so MvD kunnu luttaka, arbeiðstilboð tillagað MvD osfr. E) Mælt verður til at arbeiðsgevarar fáa almennan stuðul til tillagaði størv til MvD. Mælt verður til at sjálvboðin hjálp verður skipað undir professionellari leiðslu, so MvD kunnu fáa ein til ein stuðul í mun til aktiva luttøku í tilboðum í nærumhvørvinum og samfelagnum annars. At skapa demensvinarlig samfeløg er ein tilgongd, sum støðugt má eftirmetast, bæði lokalt og sentralt, tí samfelagið og tørvurin hjá MvD/avarðandi broytist yvir tíð. 40 Dementia-friendly Stirling: Scoping review and baseline study, A research project for the Dementia Services Development Trust s. 16 og 17 41 Developing dementia-friendly commuities, learning and guidance for local authorities s. 29 36 MYND 13: DEMENSVINARLIG SAMFELØG Tað eigur at verða farið undir miðvísa skipan av Føroyum sum "Demensvinarligum samfelagi", sum tekur útgangsstøði í tí leisti, sum er lagdur fyri "Dementia Friendly Society"- og at hesin leistur verður tillagaður føroysku viðurskiftini. Hetta arbeiði eigur at verða fyriskipað av Vitanardeplinum saman við einum serligum strategiskum arbeiðsbólki, sum verður valdur av Almannamálaráðnum og Heilsumálaráðnum. 12 NIÐURSTØÐA Í hesi demensætlanini verður víst á møguleikar og átøk, sum eisini verður mælt til at seta í verk fyri at leggja lunnar undir at skipa tað demensvinarliga samfelagið. Sumt kann gerast uttan stórvegis hóvasták, sumt 37 kann gerast uttan stórvegis kostnað, meðan onnur átøk krevja meira miðvísa tilrættisleggjan og at tað eisini frá myndugleikanna síðu verða settir pengar av til at menna og samskapa. Hetta krevur, at tað bæði frá landspolitiskar og kommunalari síðu verður gjørdur ein meira konkretur demenspolitikkur, har neyðugar raðfestingar verða gjørdar, soleiðis at ein tíðarlinja verður løgd og ein raðfesting av átøkum og íløgum verður meira nágreinilig. 13 EFTIRMETING AV VERKÆTLAN Ein veikleiki við hesi verkætlan er, at ongin persónur við demens hevur verið við til at orða demensætlanina. Hinvegin eru útsøgnir hjá fólki við demens og avvarðandi við. Tað er tíverri ein sannroynd, at sjónarmiðini hjá MvD sjáldan síggjast í gransking innan demens grundað 42 etiskar tvístøður og metodiskar avbjóðingar . Ein styrki við ætlanini er, at avvarðandiumboð hevur verið við í arbeiðsbólkinum. Tað hevur ikki verið møguligt at hildið ásettu tíðarfreistina fyri arbeiðinum, tí eitt slíkt arbeiði krevur nógva starvsfólkaorku til fundarvirksemi, at leita fram nýggjastu vitan, gera "research", lesa tilfar, og viðgerð av tilfari. Hetta hevur verið gjørt við síðuna av dagliga arbeiðinum og í stóran mun uttan fyri arbeiðstíð. 14 TILMÆLI SAMLAÐ OG KOSTNAÐARMETING Tilmæli Sjá útgreinan fyri kostnaðin í fylgiskjali 10 Kostnaður 1. Landsdemenssamskipan og vitanardepil Demensklinikkin á Landssjúkrahúsinum verður víðkað til at umfata ein vitanardepil. Vitanardepilin verður raðfestur við játtan so møguligt er at seta fólk í starv. 5 landsdemenssamskiparar ella fólk við servitan um demens verða sett í starv á Demensklinikkini. Hesi verða sett sentralt, men virka lokalt á teimum 8 samstarvsøkjunum/TK. (S. 23) 2.250.000 kr/ár Skrivstovuhølir/lutir, teldur v.m. 250.000 kr Stovnan/ uppsetan: 250.000 kr 2. Heimasíða Arbeiðsbólkurin mælir til, at Vitanardepilin hevur heimasíðu við kunningartilfari um demens og kunning um t.d., hvar ein kann venda sær, mannagongdir fyri útgreinan, viðgerð og hvørji tilboð eru. Heimasíðan skal harumframt miðla nýggjastu vitan. (S. 22) 10.000 kr 3. Kommunulæknar Kommunulækni (útnevndur av Kommunulæknafelagnum) eigur at setast sum toghaldari og tryggja samskipan tvørsektorielt. Demensklinikkin/Vitanardepilin verður ráðgevingartænasta hjá kommunulæknum. (S. 26) 42 Hellström, I, Nolan, M et al. (2007) Ethical and Methodological Issues in Interviewing Persons with Dementia 38 4. Vitan og evidensur Leiðarar í kommunalu samstørvunum/TK eiga at tryggja, at implementering av øllum sosialpædagogiskum tiltøkum hevur støði í evidensgrundaðari praksis, og at tiltøkini verða eftirmett. (S. 27) Starvsfólk í Heimatænastuni, á røktarheimum, sambýlum og ellisheimum eiga at uppsamla og breiða vitan um heilsufremjandi og fyribyrgjandi tiltøk grundað á evidens og menna málrættaði rørslu og aktivitetstilboð. (S. 27) Hjálpartól Arbeiðsbólkurin mælir til at útnevna terapeutar í Almannaverkinum, sum samla vitan og royndir um hjálpartól. Økisterapeutar tryggja, at MvD fáa tilboð um tøknilig hjálpartól. (S. 27) 5 Dagumlætting Arbeiðsbólkurin metir, at dagtilhald er eitt gott alternativ, og eigur hetta tilboðið at verða útbygt yvir fleiri tímar í samdøgrinum og vikuskiftisumlætting (S.28) Vikuskiftisumlætting 720.000 kr/ár Umlætting Arbeiðsbólkurin mælir til at skipa umlættingarpláss fyri minnisveik, har starvsfólkini hava serkunnleika um demens, og fysisku karmarnir eru gjørdir til fólk við demens. Ein demenssamskipari ella fakfólk við nøktandi demenskunnleika eigur at verða tilknýttur umlættingarplássini. (S. 28) 6 Heim fyri minnisveik Arbeiðsbólkurin mælir til, at tryggja borgarum í øllum landinum rætt til demensvinarlig heim fyri minnisveik. Arbeiðsbólkurin mælir AMR til at greina kriteriur fyri tillutan av demensplássi. Ábyrgdarpersónar (persónar við servitan um demens) eiga at verða útnevndir á røktarheimum og sambýlum - og tímar verða settir av til demensuppgávur at ráðgeva starvsfólki, avvarðandi og øðrum. BPSD og Delir Tað eiga at gerast standardir, neyv útgreining og mannagongdir á røktar-/ellisheimum, sambýlum, sjúkrahúsum og umlættingarheimum, tá borgarar hava delir ella BPSD. Frontaldemens Arbeiðsbólkurin mælir til, at øll røktarheim hava eina íbúð ella eina minni eind til fólk, sum hava frontaldemens ella líknandi atburð. 39 Arbeiðsbólkurin mælir til, at tað verða fakfólk við serkunnnleika innan frontaldemens, sum hava ábyrgd av røkt og viðgerð og tætt samstarv við demensklinikkina. Arbeiðsbólkurin mælir til, at hesi pláss verða visiteraði í samráði við Demensklinikkina. Samstarv tvørtur um kommunu/samstarvsmørk Møguliga kunnu samstørvini innan eldrarøkt samstarva um at loysa umlætting og sertilboð til fólk við demens. Starvsfólk við røttu eginleikunum og fakligu førleikunum Miðað verður eftir, at leiðsla og starvsfólk í so høgan mun sum møguligt hava teir røttu persónligu eginleikarnar, umframt teir fakligu førleikarnar ( S. 29). 7 Valdsnýtsla Lóg og reglugerð um valdsnýtslu eigur at gerast í lógina um eldrarøkt. Neyðugt er harafturat at gera íverksetanarleist fyri reglum, fráboðan v.m. (S. 32) 8 Røktartestamenti Fólk, sum skriva seg upp til eldrabústovn eiga at fáa tilboð um at útfylla eitt røktartestamenti . Hetta eigur at liggja sum eitt skjal saman við umsóknarblaðnum til bústovn. (S. 32) 9 Stuðul og heimahjálp Arbeiðsbólkurin mælir til, at stuðul til borgarar eigur at skipast sum partur av verandi heimahjálp og visiterast sum førleikahjálp (rehabilitering) samsvarandi endamálinum til tess at tryggja, at tilfeingið verður gagnnýtt. Visitatión - tillutan av heimasjúkrarøkt, heimahjálp og rehabilitering eigur at vera tvørfaklig. Stuðul til yngri við demens Arbeiðsbólkurin mælir til, at sosialráðgevi í Almannaverkinum verður toghaldari fyri arbeiðstilboð til yngri við demens eins og veitan av persónligum stuðli til fólk við demens, og skal tryggja, at gjørdar verða fleksiblar loysnir. (S. 30). Stuðulstímar Stuðulstímar til fólk við demens, sum avvarðandi sjálvi ráða yvir t.d 6 tímar um vikuna.(S. 33) 38.000 kr/ár/brúkara 10 Sálarlig hjálp Fólk við demens og avvarðandi eiga at fáa tilboð um sálarliga hjálp. (S. 33) 40 11 Sjálvboðin Arbeiðsbólkurin mælir til, at sjóneykan verður sett á at fremja samstarvið millum sjálvbodnar felagsskapir/ einstaklingar og almennar stovnar við tí í hyggju at menna og betra tilboðini á demensøkinum. (S. 31) 12 Demensútbúgving Arbeiðsbólkurin mælir til, at skipað verður fyri skeiði/eftirútbúgving ella demensmoduli á Fróðskaparsetrinum (líknandi diabetesskeiðnum 2014 (10 ECTS). Vitanardepilin eigur at skipa fyri tvørfakligum skeiðum árliga fyri at menna vitan, røkt og viðgerð í sambandi við demens. (S. 33) 13 Gransking Heilsumálaráðið/Almannamálaráðið eiga at seta árliga peningaliga upphædd í grunn til gransking, sum gevur granskarum møguleika at søkja pening til granskingarverkætlanir. (S. 34) 14 Politikkur yvirskipað Arbeiðsbólkurin mælir til, at orðaður verður ein demenspolitikkur Tað eigur at verða farið undir miðvísa skipan av Føroyum sum "Demensvinarligum samfelag", sum tekur útgangsstøði í tí leisti, sum er lagdur fyri "Dementia Friendly Society"- og at hesin leistur verður tillagaður føroysku viðurskiftini. Hetta arbeiði eigur at verða fyriskipað av Vitanardeplinum saman við einum serligum strategiskum arbeiðsbólki, sum verður valdur av Almannamálaráðnum og Heilsumálaráðnum. (S. 38) 41 15 BÓKMENTAYVIRLIT OG KELDULISTI 1. Amannamálaráðið: Tilmæli um eldrapolitikk: http://www.amr.fo/media/1927/12-00207-55eldrapolitikkur.pdf 2. Álit um nýggja kommunulæknaskipan, Heilsumálaráðið des. 2010, www.hmr.fo 3. Building dementia-friendly communities: A priority for everyone http://www.google.dk/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=3&cad=rja&uact=8&ved=0CEQ QFjAC&url=http%3A%2F%2Fwww.alzheimers.org.uk%2Fsite%2Fscripts%2Fdownload.php%3FfileID %3D1916&ei=0JZmU5HzGofYOYz8gOgD&usg=AFQjCNG5Lr0K1FGLZ8vYrkY4xNinZ60x7g 4. Demens i region Syddanmark http://demenssyd.dk/wm357209 5. Demensplan 2015 "Den gode dagen", Helse- og omsorgsdepartementet, NO 6. Dementes retsstilling Alzheimer Europe http://www.alzheimer-europe.org/ 7. Developing dementia-friendly commuities, learning and guidance for local authorities http://www.google.dk/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&cad=rja&uact=8&ved=0CD4 QFjAB&url=http%3A%2F%2Fwww.repod.org.uk%2Fdownloads%2Fdfc.pdf&ei=25NmU6zRKInlOviW gRA&usg=AFQjCNFwQenWxatNufWyTiNK2K0KyUTVIg&bvm=bv.65788261,d.ZWU 8. Fíggjarmálaráðið. http://www.fmr.fo/Data/Register/BFE36959-6B98-4C01-B226AF1AE369AE8A/8EA1EAEB-1AEE-4C02-97A8-B1DE7F7C5C8F/523E24D6-95D9-46B6-80C6022AB1349F11.pdf 9. Forløbsprogram for demens, et sammenhængende sundhedsvæsen med borgerne i centrum, Region Sjælland (2013) http://www.alzheimer.dk/viden/forl%C3%B8bsprogram 10. Forløbsprogrammer for patienter med demens, Region Hovedstaden, januar 2011 http://www.regionh.dk/NR/rdonlyres/93C28790-B730-4AB1-BE794F6C67EFB024/0/Forloebsprogram_demens_Pjece.pdf 11. Forløbsprogram for kronisk syge http://www.regioner.dk/sundhed/behandlingsomr%C3%A5der/kronisk+sygdom/forl%C3%B8bspro grammer+for+patienter+med+kronisk+sygdom 12. Gloymsk, men ikki gloymd, http://www.alzheimer.fo/index.php?option=com_content&task=view&id=75&Itemid=1 42 13. Guide til alarm- og pejlesystemer for demente, Styrelsen for Specialrådgivning og Social Service Socialministeriet 14. Heilsunýskipan: http://www.hmr.fo/media/1014/frágreiðing-til-aðalorðaskiftis-sambært-51-stk-4í-tingskipanini-um-heilsunýskipan-2013-f-2-2013.pdf 15. Kalmarskjalið frá 2004, Alzheimerfelagið: http://www.alzheimer.fo/index.php?option=com_content&task=view&id=21&Itemid=39 16. Kitwood, T (1999). En revurdering af demens - personen kommer i første række. 1. udgave, 2. oplæg, 2003, Munksgaard Danmark, København 1999 17. Living well with dementia: A National Dementia Strategy, Putting people first, DH Department of Health https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/168221/dh_0940 52.pdf 18. Magtanvendelse, Servicestyrelsen: http://www.servicestyrelsen.dk/aeldre/demens/magtanvendelse/magtanvendelse 19. Magtanvendelse, SOCIAL- OG INTEGRATIONSMINISTERIET: http://www.sm.dk/Temaer/socialeomraader/%C3%86ldre/demens/magtanvendelse/Sider/Start.as px 20. National Handlingsplan for Demensindsatsen, des. 2010, Sosialministeriet, indenrigs- og sundhedsministeriet, KL og Danske Regioner 21. Omsorg og magt - om magtanvendelse og andre indgreb i selvbestemmelsesretten. Servicestyrelsen: http://shop.servicestyrelsen.dk/collections/aeldre/products/omsorg-og-magt-om-magtanvendelseog-andre-indgreb-i-selvbestemmelsesretten 22. Plejetestamente: http://www.alzheimer.dk/raad/vigtige-overvejelser/livshistorie-plejebolig-og-testamente https://www.kk.dk/da/borger/omsorgogsaerligstoette/hjemmehjaelp/plejetestamente Demens - og hvad så med fremtiden? En folder om plejetestamenter: http://sm.dk/publikationer/demens-og-hvad-sa-med-fremtiden 23. UNDERSØGELSE AF BEHOV FOR AFLØSNING OG AFLASTNING BLANDT PÅRØRENDE TIL MENNESKER MED EN DEMENSSYGDOM: http://www.socialstyrelsen.dk/filer/udgivelser/rapportaflosning-og-aflastning-final-pdf 24. Reduktion 25. af magtanvendelse, Socialpædagogikken som mulighed i demensomsorg. Servicestyrelsen 43 26. RemoDem: support for people with dementia in remote areas, September 2014, Alison Bowes, Alison Dawson, Louise McCabe, University of Stirling, D3.1: Evaluation report + D4.1 Business Plan and Deployment Report 27. Rørsla og demens: Det Aktiverende Team, 2008. Balloner og sæbebobler - Et pust til livsgnisten på plejehjem. DVD & informationshæfte, Gentofte Kommune, Puggaard L., 2006. Ældretræning - hvorfor og hvordan? Center for Anvendt og Klinisk Træningsvidenskab Østergaard, Elisabeth Bomholt, 2010. i: Lund, Hans et al, Basisbog i fysioterapi, Munksgaard Danmark 28. Socialstyrelsen: Nationell utvärdering - Vård och omsorg vid demenssjukdom 2014 Indikatorer och underlag för bedömningar http://www.socialstyrelsen.se/Lists/Artikelkatalog/Attachments/19322/2014-2-1.pdf 29. Tørvs- og trivnaðarkanning, Eldraráðið í Tórshavn 2014: http://www.torshavn.fo/get.file?ID=1755 30. Videnscenter for demens www.videnscenterfordemens.dk 31. http://housinglin.org.uk/_library/Resources/Housing/Support_materials/Viewpoints/Viewpoint25_ Dementia_Friendly_Communities.pdf Referencer: 1) Caregiver- and patient-directed interventions for dementia. Ontario: Ontario Medical Advisory Secretariat; 2008. Report No.: 8. 2) Dementia - Caring, ethics, ethnical and economical aspects. A systematic review. Stockholm: Statens beredning för medicinsk utvärdering; 2008. 3) Heyn P, Abreu BC, Ottenbacher KJ. The effects of exercise training on elderly persons with cognitive impairment and dementia: a meta-analysis. Arch Phys Med Rehabil 2004 Oct;85(10):1694-704. 4) Demens: Ikke-farmakologiske interventioner - en kommenteret udenlandsk medicinsk teknologivurdering. København: Sundhedsstyrelsen; 2010. 44 17 FYLGISKJØL FYLGISKJAL 1 - DEMENSSAMSKIPAN Hvat er ein demenssamskipari, hvat kann hann, og hvussu skal hann brúkast? Demenssamskiparar eru fakfólk við serútbúgving innan demens. Demenssamskiparin hevur servitan innan demens og kann veita vegleiðing í Avleiðingum av demens At liva við demens í gerandisdegnum Rættarligum og sosialum viðurskiftum Viðkomandi vitan Demenssamskiparin kann samskipa og samarbeiða við: Kommunulækna Demensklinikkina Heimatænastuna Og annars aðrar stovnar/persónar við relevans fyri demensgongdina Demenssamskiparin kann upplýsa um og skipa fyri: Skeið fyri tann demensrakta, avvarðandi og røktarstarvsfólki Undirvísa fyri bólkum og einstaklingum og almenninginum Avvarðandibólkum Demensumsorganin í Føroyum - støðan í dag: Tey fólkini sum í dag fáa staðfest demens, koma í veruleikanum út av sjúkrahúsinum uttan nakað veruligt hjálparnet. Tað vil siga, at tað er ongin samskipan av víðari demensviðgerð eftir staðfesta demenssjúku. Tá ið ein hevur fingið staðfest eina sjúku, og ikki minst, tá ein hevur fingið staðfest demens, hevur ein brúk fyri at fáa vitan um sjúkuna og hvørjar avleiðingar, hon hevur. Ein hevur brúk fyri einum staði og/ella fakpersóni at venda sær til fyri at fáa stuðul og ráðgeving til sín sjálvan og avvarðandi. Demensklinikkin skuldi kunna ávíst til fakpersón/kontaktpersón ella stað, har viðkomandi kann fáa hjálp og vegleiðing í teimum spurningum, hann skuldi staðið við. Hvussu økja vit góðskuna í demensumsorganini? Demensklinikkin á Landssjúkrahúsinum, sum stendur fyri útgreiningini av demens í Føroyum, metir, at stórur tørvur er á uppfylgjandi arbeiði úti um landið, eftir at demenssjúkan er 45 staðfest. Uppfylging av t.d. árini/hjáárini av heilivágsviðgerð og at seta ígongd og stuðla undir 43 sosialsálarfrøðiligu viðgerðina av sjúklinginum. Skipanin við heilsumiðstøðum vil stuðla undir slíkt samstarv heilsu/røktarstarvsfólk og viðgerðarstovnar, sjúkling og avvarðandi. millum ymisk Í nýggja álitinum um nýggja kommunulæknaskipan verður mælt til, at Føroyar verða býttar upp í 5 heilsuøkir, og at heilsumiðstøðir verða gjørdar, har ymisk heilsustarvsfólk skula halda til og arbeiða undir sama taki, soleiðis at borgarar fáa "heilsuveitingar í nærumhvørvinum - antin frá einum kommunulækna ella viðkomandi viðtalustarvsfólki. Hetta verður ikki minst til fyrimuns fyri borgarar við varandi sjúku." (Álit um nýggja kommunulæknaskipan s.46). Heilsumiðstøðir liggur kanska nakað langt úti í framtíðini, og eiga vit ikki at bíða eftir tí, men heldur at demenssamskipararar ella fólk við servitan og kunnleika um demens, verða sett í øllum økjunum (settir av HMR/AMR), og verða "forlongdi armurin" hjá demensklinikkini úti um landið, og tann "forlongdi armurin" hjá tí demensrakta til kommumulækna og demensklinikkina. Harafturat skal demenssamskiparin arbeiða vegleiðandi og ráðgevandi saman við tí sjúka og avvarðandi hansara. Uppgávan hjá demenssamskiparanum Demenssamskiparin skal samskipa hjálpina til tann demenssjúka og avvarðandi hansara, frá varhuga um demens og framyvir fyri at fáa eina so góða sjúkugongd, sum til ber. Samskipanin skal forða fyri, at fólk við demens verða yvirlatin til seg sjálvan og familjuna. Samskipanin skal innibera tætt samskifti og samstarv við kommunulækna, demensklinikkina, røktarstarvsfólk, bústovnar, avvarðandi og onnur um avgerðir, viðgerð og onnur átøk, sum hava við sjúkugongdina at gera. Samskipanin inniber ráðgeving um útgreinan av demens, upplýsing og undirvísing um sjúkuna og viðgerð, bæði heilivágsviðgerð og sosialsálarfrøðiliga viðgerð. Samskipanin inniber upplýsing um tilboð, so sum dagtilboð/dagtilhald, stovnspláss, umlættingarpláss og avvarðandibólkar. Uppgávan hjá demenssamskiparanum inniber eisini upplýsing um nýggjastu vitan innan demens, og at vera við til at seta ígongd og menna tilboð til demensrakt, avvarðandi og starvsfólk. Virkis- og uppgávuprofilur demenssamskiparanna Demenssamskiparin arbeiðir fyri at halda fast við og menna góðskuna í innsatsinum á demensøkinum og hava sjóneykuna á økið. 43 Sosialsálarfrøðin innan demens er definerað av Tom Kitwood. Hann sigur at: Demensur = Biografi + Neuropatologi + Personlighed + SP(SosialPædagogisk), so tað er ein kompleks samanseting av ymiskum faktorum. Hesir faktorar eru nærri lýstir í bókini: "En revurdering af demens - personen kommer i første række" av Tom Kitwood (1999) 46 Hann er lyklapersónur viðv. nýggjum tiltøkum, vitan og avgerðum, og bindilið millum leiðslu, resursupersónar, myndugleika, starvsfólk á dagheimi, avvarðandibólkar og onnur, sum dagliga møta persónum við demens. Hann hevur eina samskipandi og vegleiðandi funktion fyri relevantar samstarvsfelagar í mun til: Resursupersónar: Sparringspartnari fyri resursupersónar Halda fund við og fyri resursupersónar Vitjan í økinum eftir tørvi Miðla nýggja vitan um demens Økir: Ein samskipandi og vegleiðandi funktion Aðrir samstarvsfelagar, t.d. starvsfólkini á dagtilhaldi og avvarðandibólkar, myndugleikar, eldrapsykiatriina, leiðsluna og "Shared Care": Luttaka á fundum við starvsfólk á røktarheimum, demensdeildum v.m. Virka við í arbeiðnum viðv. sjálvhjálparbólkum Vera tøkur til fundir við myndugleika, eldrapsykiatri v.m. Samstarva við leiðslubólkin um útbúgvingartørv og tilboð Ráðgeva fyri privatar leverandørar Tryggja relevanta information til leiðsluna Borgarar/avvarðandi: Upplýsa um tilboð á øllum økinum Vera til taks við ráðgeving og vegleiðing (vitjan, telefon, smáritum) Luttaka í arbeiðnum viðv. uppfylging av vitjan til hjúnafelaga, hvørs maður/kona er farin á demensbústað Annað: Tryggja samskifti og menning á ymsum stigum í skipanini Ábyrgd fyri, at lóggávuevnir verða umsett og givin víðari Luttaka í relevantum skeiðum Vera við at gera skrivligt tilfar viðv. demensøkinum" 47 FYLGISKJAL 2 - UMLÆTTING Stuttur samandrátturav kanning um tørv á umlætting og avlastan í DK, Socialstyrelsen 2013 - víst verður til bóklingin til gjøllari útgreinan 44 Ting, sum avvarðandi eru glað fyri eru: Dagtilhald Hjálp til persónliga hjálp og hjálp til praktisk ting til húsligar "pliktir" Demenskafé Ting sum mangla: Fleksiblar loysnir fyri umlætting og at verða avloystur: Tørvur er á vikuskiftisumlætting og kvøldumlætting. Tey ynsktu at dagstovnarnir høvdu opið um kvøldið, og at tey høvdu opið heilidagar og vikuskiftir eisini. Tørvur er á at verða avloystur, at onkur kemur inn í heimið og er hjá tí sjúka, so ansarin kann fara til tannlækna, frisør, keypa inn osfr. Tá er tað týdningarmikið, at tann minnisveiki kennir persónin, sum kemur heim til teirra. Onkur av kommununum hevur møguleika fyri, at starvsfólkini í Heimatænastuni koma at avloysa ansaran, og tað riggar væl, tí tey kennast. Tað riggar væl, har Heimatænastan ger toymir, og at tað eru somu fólk, sum veita tí sjúka hjálp. Tey avvarðandi og fólk við demens eru ikki so glað fyri umlætting á røktarheimi. Avvarðandi mettu, at á summum røktarheimum høvdu starvsfólkini ov lítla vitan um demens, tá tað kom til kommunikatión og at umgangast persónin við demens. Tey merktu, at tann sjúku var ótryggur, og tey avvarðandi vóru ikki glað fyri at lata hann vera til umlætting á røktarheimi. Til døgntilboðini vóru eingir aktivitetir mótvegis dagtilhaldum, har tann sjúki bleiv stimbraður við aktivitetum. Í Heimatænastuni vóru heimahjálpararnir ikki nóg væl ílatnir til røkt og umsorgan fyri tí sjúka. Ein trupulleiki við umlætting var, at tey ikki altíð fingu tað tíðarskeiðið, tey høvdu biðið um, tí onkur var komin akkutt til umlætting, og komin fram um tey. Tað er týdningarmikið, at starvsfólk hava gott samband og samskifti við avvarðandi. Avvarðandi ynskja, at døgnumlætting er tengt at dagtilhaldum, har umhvørvið er kent fyri teimum. Nógv avvarðandi vilja ansa tí sjúka sjálvi. Avvarðandi hava lyndi til at seta teirra egna tørv til viks. Summi fólk við demens vildu helst vera heima, og ynsktu ikki til dagtilhald o.a. Nøkur avvarðandi høvdu ynskt, at tey fingu sálarfrøðilga hjálp. 44 Undersøgelse af behov for afløsning og aflastning blandt pårørende til mennesker med en demenssygdom http://www.socialstyrelsen.dk/filer/udgivelser/rapport-aflosning-og-aflastning-final-pdf. 48 Avvarðandi vilja fegin verða sædd sum ein resursa, og ynskja at samstarva við fakfólk. Avvarðandi ynskja at fáa sálarligan stuðul til at viðgera tær kensluligu avbjóðingarnar. Týdningarmikið er at bjóða fólki at koma í avvarðandibólk, demensskúla og stuðul og ráðgeving generelt og at tosa við ein demenskoordinator. Sum heild mangla tilboð til yngri við demens, tí tey eru fá ung, sum hava demens. Tórshavn 28. februar 2014 Jónvør Christiansen 49 FYLGISKJAL 3 - SAMSKAPAN 6 principper for samskabelse: 1. Samskabelse er nyskabende og har som mål at skabe ny velfærd i en lokal kontekst. For at der er tale om samskabelse, skal forskellige aktører sammen skabe noget, der ikke er en reproduktion af et tilbud, projekt eller initiativ, som allerede findes i kommunen. Det nyskabende i samskabelse kan foregå på mange niveauer. Det kan fx betyde udviklingen af et tilbud, der aldrig er set før, et tilbud, som parterne "oversætter" fra et andet sted og sammen tilpasser til pågældende lokale kontekst - eller videreudviklingen af et eksisterende tilbud, så det rummer et element af forandring. Det centrale er, at parterne oplever merværdien ved at skabe nyt og ikke at reproducere det allerede eksisterende. 2. Samskabelse skaber nye kvaliteter gennem kombinationer af forskellige ressourcer og kompetencer. Samskabelse sker ved at kombinere så mange ressourcer og kompetencer som muligt, som er relevant for den målgruppe, der er centrum for samskabelsen. Det kan være kommunen, frivillige organisationer, borgere, virksomheder, universiteter mv. Et problem kan fremstå anderledes, når nye aktører går sammen om at se på det. Samskabelsens særlige potentiale ses i sammenhænge, hvor målgruppen selv tager ejerskab for problemer, og de omgivende aktører gradvist ændrer rolle fra hjælpere til samarbejdspartnere. 3. Samskabelse er en dialogbaseret proces, hvor man sammen definerer fx problem og handling. Samskabelse er primært orienteret omkring den proces, hvor forskellige parter definerer og udvikler problem og handling. Ved tilbagevendende dialog mellem parterne kan der skabes et refleksivt og dynamisk rum for udviklingen. Samskabelsen foregår i en ramme, hvor problem og handling kontinuerligt genforhandles. 4. Samskabelse udbreder initiativret og deltagelsesret. Samskabelse udbreder kredsen af potentielle deltagende til alle med relevans for en given problemstilling - kommunen, frivillige organisationer, borgere m.fl. Ligeledes har alle ret til at tage initiativ til en samskabelsesproces. En kommunal forvaltning vil i praksis ofte ende som facilitator af en samskabelsesproces - men dette giver ikke kommunen en højere magtposition end de øvrige deltagere. 50 Kommunale institutioner vil ofte deltage på lige fod med andre deltagere og fungere som videns- og innovationskraft. 5. Samskabelse rummer bevidsthed om gensidig afhængighed. Samskabelse skal ske mellem parter, der er bevidste om, at alle involverede aktører har en væsentlig rolle at spille. Det er vigtigt, at parterne føler sig gensidigt mødt og respekteret, for at idéudvikling og placering af ansvar og ejerskab kan lykkes, og samskabelsen kan omsættes til handling. En god forventningsafstemning - både internt og sammen - gør samskabelse mulig i en praksis, hvor aktører med forskellige ressourcer mødes. 6. Samskabelse forudsætter åbenhed og risikovillighed. Det er en væsentlig forudsætning for samskabelse, at parterne tør være åbne om egne begrænsninger, uvidenhed og vilkår. Det kræver åbenhed for en aktør at erkende for sig selv og andre, at man er gået i stå i løsningen af en problemstilling og bedst vil kunne komme videre sammen med andre. Man skal turde miste fodfæstet for en stund - altså udvise risikovillighed FRIVILLIGRÅDET Nytorv 19, 3. sal 1450 København K Telefon: 33 93 52 93 E-mail: info@frivilligraadet.dk Samskabelse retter et særligt fokus på en proces, hvor forskellige aktører sammen udvikler ny velfærd. Der er i dag mange eksempler på, at kommunen inddrager en forenings aktiviteter i et velfærdstilbud, som kommunen er ved at udvikle. Samskabelse går videre end det. I en samskabelsesproces arbejder alle relevante aktører på at finde frem til kernen i et problem for dernæst i fællesskab - med brug af forskellige relevante ressourcer og ekspertiser - at forsøge at finde en løsning på problemet. Et vigtigt element er, at samskabelse udbreder initiativretten og deltagelsesretten. 51 FYLGISKJAL 4 - ROYNDIR ÚR FØROYUM - yngri við demens Verkætlanin "Ung við Demensi" Vit hava í Føroyum sæð nøkur yngri, sum fáa Alzheimer. Ringt er at seta tøl á, men vit tosa um nøkur fá. Tá ein er í 50'unum og fær sjúkuna, eru avbjóðingarnar nógv øðrvísi og størri enn hjá einum, sum er 70, 80 ella 90 ára gamal. Ein verkætlan varð sett í verk á Heiminum við Vallalíð fyri yngri fólk við demensi vegna manglandi tilboð til heimabúgvandi. Tað er ofta við stórari sorg og ringari samvitsku, at avvarðandi koyra síni kæru á stovn at búgva. Grundin til, at avvarðandi eru noydd at taka hesa stóru avgerð er, at tey fáa ikki tann stuðul, hjálp og "avlastning", sum teimum tørvar í heiminum. Verkætlanin snýr seg um, at at tað er tørvurin hjá tí einstaka, sum arbeitt verður útfrá. Sjóneykan er á, at persónurin skal fáa meira nøgdsemi, eins og betri og meira innihald í dagligdegnum. Hendan verkætlanin við meira fjøltáttaðum tilboðum hevur verið ein sólkskinssøga. Menninir hava arbeitt úti, ella verið til eitthvørt tiltak í býnum, ella í haganum eftir gróti til grótlagan, sum tey hava gjørt nógv av. Í dag eru 2 traðir við dunnun, gæs, hønum, geitum og seyði, sum tey røkta hvønn dag. Vit, ið eru rundan um, merkja nøgdsemi, og at tey hava betri og meira innihald í daglidegnum við hesum fjøltáttaða tilboði. DemensKafé Hvønn mánadag og hósdag er demeskafé í Degnhúsi, sum er ein perla í miðbýnum í Havn. Í Degnhúsi eru øll vælkomin, og møta alt frá 2 fólkum til eini 20 fólk. Ætlanin er at geva fólki, sum eru rakt av demenssjúku, høvi at savnast á einum stað, har tey verða hjálpt at liva við demenstrupulleikunum. Tað veri seg tann rakti og hansara avvarðandi. Ynski teirra verða gingin á møti alt eftir, hvønn tørv tey hava, so gerandisdagurin verður góður. Vit hjálpa teimum við at vísa á møguleikar heldur enn at síggja forðingar, og royna at finna útav, hvat tey kunnu styrkjast við, fyri at kunna liva við trupulleikanum á ein góðan hátt. Vit kunnu geva teimum avbjóðingar eftir teirra tørvi, so tey merkja, at tað er brúk fyri teimum. Hvør kemur á Demenskafé? Tað eru fólk, sum eru virkin í dagligdegnum, men vísa tekin til ikki at megna tann vanliga dagligdagin longur. Hjún og einstaklingar, sum eru tíðliga í demenssjúkuni, og sum ikki síggja seg føran fyri at passa inn í tær føstløgdu rammurnar, sum kommunan hevur at bjóða. Tað kann vera hjúnafelagin ella børn, sum ikki vilja sleppa endanum, og sum síggja seg føran fyri at hjálpa. Demenskafé kann bjóða: Opið hús, upplýsandi samrøður, persónligar samrøður, samrøður fyri alla familjuna, avvarðandi bólkar, lívssøguskriving, bólkaaktivitetir, skapandi ítriv, rørsluaktivitetir, útferðir, matgerð og annað alt eftir tørvi og ynskjum. Vit bjóða drekkamunn fyrrapart og seinnapart og eina lætta máltíð mitt á degnum. 52 Tað kunnu vera borgarar, sum byrgja seg inni vegna demenssjúkuna. Kann vera vegna skommina av ikki at kunna fylgja við. Tey kunnu byrgja seg inni, tí samfelagið ikki hevur forstáilsi fyri, hvat tað inniber at hava demenssjúku. Ella sorg yvir missin av førleika. Endamálið við demenskafé'ini er at hjálpa teimum at finna seg sjálvan í einum nýggjum og broyttum gerandisdegi, og finna førleikar at megna lívið í einum heilsufremjandi umhvørvi. Hetta hevur ikki verið roynt fyrr her á landi, men verður brúkt í londum rundanum okkum við góðum úrslitum at vísa á. Tey fáa nakrar førleikar aftur, sum tey hildu vóru horvnir. Úrslitið er soleiðis ein samfelagslig sparing, tí borgarin er betri fyri, og tískil meira sjálvbjargin. Halldis Joensen, leiðari Vallalíð 53 FYLGISKJAL 5 a) - REMODEM - kunning frá mai 2014 HVAT ER REMODEM? Almannaverkið partur av millumtjóða ES -verkætlan um demens Almannaverkið stendur fyri føroyska partinum av verkætlanini RemoDem, sum hevur sum endamál at menna eina tænastu til fólk við demens í útjaðaraøkjum. Hvat er RemoDem? Heitið RemoDem sipar til orðini "remote" og "demens". Verkætlanin er skipað undir Northern Periphery Program hjá ES, sum umfatar útjaðaraøki í norðasta parti av ES45.46 Endamálið við verkætlanini er at menna eina tænastu til heimabúgvandi fólk í útjaðaraøkjum, sum hava eina demenssjúku og avvarðandi teirra. Umframt stuðul, ráðgeving og vegleiðing er tøkni, sum kann stuðla undir gerandisdagin hjá teimum, ein partur av tænastuni. Verkætlanin byrjaði í oktober 2012 og endar í september 2014. Tænastan verður endurmett tríggjar ferðir, meðan verkætlanin fer fram. Hetta verður gjørt við spurnabløðum, sum eru vísindaliga góðkend. Menningin av tænastuni byggir á nýggjastu vitan á økinum og tekur støði í arbeiðshættum og hjálpitólum, sum longu eru roynd og viðurkend. Verkætlanin byggir á granskingarúrslit, sum er fingið til vega á hægri lærustovnum í Svøríki, Skotlandi og Noreg: Luleå Tekniska Universitet í Svøríki47, The Dementia Services Development Centre, University of Stirling í Skotlandi48 og The Norwegian Centre for Integrated Care and Telemedicine, Universitetssjúkrahúsið í Tromsø49. Hvør luttekur? RemoDem er ein millumtjóða verkætlan, har Grønland, Føroyar, Noreg, Svøríki og Skotland luttaka. Landstingið í Norrbotten í Svøríki hevur høvuðsábyrgdina av verkætlanini. Kommunur og felagsskapir í Grønlandi, Føroyum, Svøríki og Skotlandi hava pilotøki í verkætlanini. Grønland hevur tikið seg úr verkætlanini Hvussu sær føroyski parturin út? Almannaverkið stendur fyri føroyska partinum av verkætlanini. Eysturoy og partar av Norðoyggjum eru pilotøki. Menningin av tænastuni í Føroyum tekur somuleiðis støði í framferðarætlanini fyri demens í Føroyum, sum ber heitið "Gloymsk, men ikki gloymd" 50 . Framferðarætlanin, sum fakfólk úr primera og sekundera heilsuverkinum hava skrivað, varð handað landsstýrisfólkunum í almanna- og heilsumálum í februar 2012. 45 http://www.northernperiphery.eu/en/home/ http://www.northernperiphery.eu/en/projects/show/&tid=107 47 http://www.ltu.se/ 48 http://dementia.stir.ac.uk/ 49 http://www.unn.no/ 50 http://www.alzheimer.fo/index.php?option=com_content&task=view&id=75&Itemid=1 46 54 Hvussu er verkætlanin skipað? Kanningar vísa, at tað er umráðandi fyri lívsgóðskuna hjá menniskjum við demensi og teirra avvarðandi, at sjúkan verður staðfest í rættari tíð. Almannaverkið var tí áhugað at koma í samband við fólk, sum vóru í byrjanini av síni demenssjúku og avvarðandi teirra og valdi at senda brøv til øll 60 ár og eldri í pilotøkjunum, har kunnað varð um RemoDem. Fólk undir 60 ár, sum høvdu fingið staðfest eina demenssjúku vóru eisini vælkomin at luttaka í verkætlanini. Luttakararnir í verkætlanini hava fingið tilboð um eina tænastu, sum er sett saman í mun til tørvin hjá tí einstaka og familjuni, sum varðar av. Tænastan umfatar sum áður nevnt tøkni, undirvísingar- og samtalubólkar og undirvísing fyri starvsfólki. Pallborðsfundur Mikudagin 4. juni kl. 14 - 16 verður pallborðsfundur í fabrikkini hjá Østrøm í Tórshavn, har luttakaralondini fara at leggja úrslit og royndir frá verkætlanini fram. Eftir framløgurnar verður orðaskifti við pallborði. Fundurin er skipaður saman við Alzheimerfelagnum. Samband Nærri kunning fæst vit at venda sær til: Sunnuva á Lakjuni sjúkrarøktarfrøðingur Heimatænastan øki 3, Almannaverkið sunnuval@av.fo tlf 793381 55 FYLGISKJAL 5 b) - ROYNDIR FRÁ REMODEM Vísandi til Remodem verkætlanina, ið koyrdi frá oktober 2012-2014, vil eg við hesum royna at lýsa tær royndir, ið eg sum kontaktpersónur í verkætlanini, havi gjørt mær. Sum sjúkrarøktarfrøðingur og demenssamskipari helt eg tað vera sera spennandi at verða boðin við í eina slíka verkætlan, ið er á so høgum støði, og er umboðað av fleiri londum. Hevði eg vitað, hvussu umfatandi tað fór at verða, hevði eg ivaleyst hugsað meg um einaferð aftrat Tó kann eg siga, at eg havi lært sera nógv, og eg havi veruliga upplivað, hvussu illa familjur kunnu koma fyri, tá ið ein familjulimur fær staðfest eina demenssjúku. Alt húskið verður ávirkað, og kemur í kreppu. Ymiskt er frá familju til familju, hvussu umstøðurnar eru í heiminum, umframt hvussu tann einstaki familjulimurin meistrar tí nýggju støðuna, ið familjan stendur í. Eitt er tó felags, og tað er, at avbjóðingin er sera stór. "Sum longst í egnum heimi", er málið, ið landstýriskvinnan, Annika Olsen, hevur sett á breddan. Hetta er eisini eitt gott mál, og fíggjarliga kann landið spara nógvan pening við at arbeiða ímóti hesum máli. Tó krevur hetta ein veruligan "innsats", serliga í mun til familjur, ið eru raktar av demenssjúku. Tað krevur ein tvørfakligan og tvørsektoriellan "innsats" og samstarv. Eisini má tað gerast púra greitt, hvat ið ein persónur, ið fær staðfest demens, hevur rætt til. Niðanfyri komi eg at seta upp í punktir, hvat ið eg ígjøgnum Remodem havi uppfatað sum stóra hjálp til tann demensrakta og familjuna hjá demensraktum, og tí skrivi eg tilmæli undir hvørt punkt. Tøknilig hjálp inn í heimið: økir um lívsgóðskuna bæði fyri tann demensrakta og fyri familjuna sum heild. Møguleikarnir við Ipad so sum skype (var nógv nýtt í verkætlanini ímillum tann demensrakta og kontaktpersónin), tingfinnari til at finna burturmist ting við, minnistalva, ið oftast hekk í køkinum hvar ið alt, sum viðkomandi skuldi minnast ígjøgnum ein dag, stóð skrivað. Summar minnistalvur høvdu alarm, ið kundu stillast til t.d. máltíðir ella heilivág, ið tann minnisveiki skuldi minnast til. Eisini vísir minnistalvan, um tað er dagur ella nátt. Brúkaravinaligar telefonir, ið gera tað lættari hjá tí demensrakta at samskifta við onnur. Tilmæli: Tá ið ein fær eina demenssjúku, skal viðkomandi fáa tilboð um tøknilig hjálpitól frá HTM, ígjøgnum ein økisterapeut. Kontakpersón til tann demensrakta og familjuna: kontaktpersónurin veitir ráðgeving, vegleiðing, stuðul og undirvísing til alla familjuna. Eisini er kontaktpersónurin tøkur til ráðgeving, ið samband við, at truplar støður stinga seg upp, sum tá ið sjúkan versnar og viðførir, at tann sjúki viknar bæði kognitivt og likamliga. Familjurnar hava verið sera glaðar fyri regluligar heimavitjanir av kontaktpersónunum, ið hava tikið hond um núverandi tørv hjá familjuni. Tilmæli: So skjótt, ið ein persónur fær eina demenssjúku, skal viðkomandi fáa ein kontaktpersón, ið verður tilknýttur til familjuna. Hesin skal helst vera ein demenssamskipari. Tvørfakligt toymi: tað tvørfakliga toymið var í Remodem-verkætlanini samansett av sjúkrarøktarfrøðingum, demenssamskiparum og sosialráðgevara. Tey, ið vóru umboðaði í bólkinum vóru, Demensklinikkin, heimasjúkrarøktarfrøðingar, umboð fyri Remodem umframt sosialrágevari. Úrslitið av at hava eitt tvørfakligt toymi, ið arbeiddi saman fyri somu familju var púra greitt. Familjan noyddist ikki longur at uppliva, at fleiri ymisk starvsfólk komu inn og spurdu um tey somu tingini. Familjan fekk meira samskipaða og skjóta hjálp, hvar ið allir limirnir í toyminum vistu, hvør teirra uppgáva var í mun til familjuna. Familjan bleiv spurd, áðrenn vit fóru í holt vit tað tvørfakliga toymið, og blivu síðani kunnaði um arbeiðið, ið kom burturúr hjá tí tvørfakliga toyminum. 56 Tvørfakliga toymið hevði regluligar fundir, og arbeiddi málrættað við teimum tørvum, ið familjan hevði. Tilmæli: kontaktpersónurin hjá familjuni fær ábyrgd av at samskipa hjálpina til familjuna. Hjálpin tekur støði í tørvinum hjá tí demensrakta og familjuni hjá viðkomandi, uppá teirra treytir. Undirvísingar- og samtalubólkar: hesir bólkar umfataðu fólki við demens, makum hjá demensraktum og børnum hjá demensraktum. Bólkarnir høvdu tveir bólkaleiðarar, ið skipaðu innihald og karmar fyri kvøldini. Hesir bólkar møttust umleið 8 ferðir tilsamans, og fingu vit sera góðar og positivar afturmeldingar. Tað sum m.a. dentur bleiv lagdur á var, at ein ikki kendi seg so einsamallan við trupulleikunum aftaná at vera komin í ein bólk, hvar ið øll eru í somu støðu. Felagskenslan var sterk, og einsemiskenslan minkaði, tí luttakarnir fingu sett orð á tær truplu kenslurnar. Eisini fingu luttakarnir eitt nýtt netverk, ið tey kundu fáa gagn av framyvir. Luttakarnir settu stóran prís uppá ta vitan, ráðgeving og vegleiðing, ið tey fingu frá bólkaleiðarunum. Tilmæli: Tað skal vera møguligt at hava skipaðar undirvísingar- og samtalubólkar runt alt landið, soleiðis at demensrakt og teirra familjur kunnu fáa henda tørv nøktaðan í nærumhvørvinum. Dagtilhald fyri fólk við demens í Fuglafirði: hetta tilboðið bleiv sett í verk í samband við Remodemverkætlanina, í mars mánaði í ár, og bleiv undirritaða sett sum leiðari til at seta tað í gongd. Vit hava nýtt leistin, ið Búatrøð í Klaksvík nýtir, og hava tí ráðført okkum nógv við starvsfólkini har. Tey hava jú royndir frá 2008. (Tey hava ført hagtøl og gjørt skrásetingar, ið vísa, at eitt tilboð um dagumlætting kann útseta innflytan á Røktarheim í 2-5 ár). Tey hava dagtilhaldið opið 4 dagar um vikuna, og nýta 1 dag um vikuna til ráðgeving, vegleiðing, undirvísing, heimavitjanir o.a. Hetta hevur víst seg, at verið ein góður leistur at koyra eitt dagtilhald eftir, og viðførir, at tilboðið fevnir vítt, við tað at fólk í øllum øki 3 kunnu venda sær til dagtilhaldið hvønn mikudag, fyri at fáa ráðgeving, vegleiðing ella fáa svar uppá spurningar, ið tey ofta sita við, í mun til demens. Tilmæli: Tað skulu koma fleiri slík dagtilhald, ið kunnu økja um lívsgóðskuna hjá tí demensrakta, nøkta tørvin á avlastan hjá avvarðandi, umframt tørvin á ráðgeving, vegleiðing, undirvísing, og síðst, men ikki minst at útseta innflytan á røktarheim. Miðvís undirvísing til heilsustarvsfólk: heilsustarvsfólk í Heimatænastuni øki 3, hava øll fingið tilboðið um miðvísa og ókeypis undirvísing í ymiskum viðkomandi evnum innan demens. Hetta hevur viðført, at fokus hevur verið á demens, og hvønn tørv, ið hesi menniskju hava, ið hava fingið staðfest sjúkuna, og starvsfólk hava ognað sær økta vitan í mun til demens. Tilmæli: Tað má vera afturvendandi og skipað undirvísing fyri heilsustarvsfólki í demens, bæði í tí primera og sekundera sektorinum. Stuðul til persónar við demens: Hóast tað var trupult at fáa sett ein stuðul til ein ungan mann við Demens, bleiv hetta samtykt til endans, við at gera eitt undantaksloyvi. Ein afturvendandi trupulleiki er, at tað eru ógreið markamót millum deplar í Almannaverkinum. Tað vísir seg at vera ein trupulleiki, tá ið talan er um fólk, ið eru undir 67 ár, og fáa eina demenssjúku, og hava tørv á stuðli. Ongin vitsti, hvønn depil, ið viðkomandi hoyrdi undir. Tí bar heldur ikki til at fáa ein stuðul inn í heimið hjá viðkomandi. Hetta var ein stórur tørvur hjá familjuni. Aftaná nógv samskifti við deplar í Almannaverkinum, umframt Almannastovuna, fekk viðkomandi játtað ein stuðul 8 tímar/vikuna. Stuðulin hevur avlastað familjuna, umframt at stuðulin hevur fingið afturvendandi ráðgeving og undirvísing frá kontaktpersónunum. Tilmæli: Arbeiðsbólkurin mælir til, at Demensklinikkin fær heimild til at tilmæla stuðul til tann demensrakta, um tørvur er á tí. 57 Filmur um Demens: Ígjøgnum Remodem-verkætlanina, bleiv ein filmur gjørdur um demens, ið lýsti ymiskar vinklar av demensøkinum. Eisini vísti filmurin ymisk lív við demenssjúku. Filmurin bleiv vístur til pallborðsfundin í Østrøm 4 juni, og fekk sera positiva umtalu. Filmurin var gjørdur av fyritøkuni Kontekst v/Høgna í Jákupsstovu. Tilmæli: Arbeiðsbólkurin mælir til, at peningur verður settur av til at gera føroyskt lýsingartilfar, um demens við tí endamáli at gera Føroyar til eitt Demensvinarligt Samfelag Ref. Unn Justinussen, leiðari Gøtubrá og kontaktpersónur í RemoDem verkætlanini November 2014 58 FYLGISKJAL 5 c) - TØKNI, sum er roynd og eftirmett í RemoDem Memodayplanner51 Memoplanner52 tingfinder53 myndatelefonir við 4 møguleikum54 myndatelefonir við 9 møguleikum55 forglemmigejkalendari56 -I-pads Hjálpartólini eru vald í mun til tann tørvin, sum luttakararnir í verkætlanini hava, so hetta er ikki ein fullfíggjað frágreiðing um alla tøkni á økinum. Okkara royndir eru, at elektronisku kalendararnir memodayplanner, memoplanner og forglemmigejkalendarin eru væl egnaðir at skipa gerandisdagin hjá menniskjum við demens (MvD). Teir kunnu minna á gerandis viðurskifti so sum at taka heilivág, máltíðir, vitjanir, innkeyp osfr. umframt hendingar sum koma fyri av og á so sum føðingardagar, avtalur hjá lækna, frítíðarítriv o.a. Kalendararnir eru soleiðis skipaðir, at teir visuelt vísa, hvar í døgninum ein er, altso er tað morgum, kvøld ella nátt. Hetta kann vera trupult hjá MvD, serliga vetrar- og summarhálvuna, tá tað er ávikavíst myrkt og ljóst stóran part av døgninum. Tingfinnarin kann vera góður, men tað krevur at tú dugir at brúka fjarstýraran til sensorarnar, sum eru fest á lutirnar, sum ofta verða burtur. Í okkara verkætlan hava avvarðandi havt nyttu av hesi tøknini. Isolatión er ein trupulleiki, sum gongur aftur hjá luttakarunum vegna ótryggleika í mun til samskifti. Her hava myndatelefonirnar og I-pads roynts væl í mun til at samskifta lættliga. Dømi er um luttakarar, sum aftur eru farnir at samskifta við børn uttanlands, tí tøknin er løtt at handfara. Allir luttakararnir/familjurnar í verkætlanini hava eina kontaktpersón, sum tey hava lætta atgongd til umvegis telefon og I-pads, umframt "face to face" samskifti. Kontaktpersónarnir eru heilsustarvsfólk við servitan innan demens. Í heimatænastuni uppliva vit, at avvarðandi hjá MvD venda sær seint til heilsuverkið, kanska ikki fyrr enn "alt er koyrt upp í ein spíss", og øll familjan er sera sperd. Skipanin við kontaktpersónum gevur okkum møguleikan at royna og meta um hetta kann fyribyrgja strongd í familjunum á tann hátt, at kontaktpersónurin kann koordinera ein samskipaðan innsats í mun til tørvin hjá einstøku familjuni, og tað gevur eisini møguleika fyri at royna tøkni, sum part í (fjar)samskiftinum við luttakararnar/familjurnar. Vit hava ikki nýtt GPS í verkætlanini, primert tí tørvur ikki hevur verið á tí, men eisini tí hetta er torført, tí HTM krevur, at luttakarin sjálvur skal geva samtykki, og hetta ber ikki altíð tíl vegna manglandi sjúkuinnlit og tí sjúkugongdin forðar fyri hesum. Tað eru ergoterapeutarnir í verkætlanini, sum umsita tøkniliga partin. Tað finst ein áhugaverd norðurlendsk rapport um teknik og demens, sum er gjørd í samband við RemoDem, sjá fótnotu 57 51 http://www.abilia.dk/produkter/produkt.aspx?productgroup=267487&product=1517 http://www.abilia.dk/produkter/produkt.aspx?productgroup=267487&product=269540 53 http://telecall.dk/doro-memoryplus-335-traadloese-objektfinder.html 54 http://www.doro.dk/Produkter/Fastnettelefoner/Doro-MemoryPlus-319i-ph/ 55 http://telecall.dk/Hjaelpemidler/Nummersendere/Tiptel-Ergonomic-12.html 56 http://www.abilia.dk/produkter/produkt.aspx?productgroup=1358&product=42445 52 59 FYLGISKJAL 6 - SJÚKUGREINAN Tann læknafakligi innsatsurin (tilmæli Petur Højgaard og Maria Vang, 2012) Broyting av aldursbýtinum í samfelagnum við økjandi tali av gomlum hevur við sær eitt vaksandi tal av sjúklingum við demensi. Hetta og so tað, at økt fokus er á demenssjúkuna við kravi um skjóta og neyva diagnosu sum grundarlag fyri hollari viðgerð er ein avbjóðing til framtíðar heilsuverk, eisini okkara. Í Danmark hevur gransking víst, at demenssjúklingar ofta fáa skeiva diagnosu. Ikki er grund fyri at halda, at støðan er frægari í Føroyum. Sannast má, hjá okkum hevur handfaringin av hesum sjúklingabólki ikki verið nøktandi, heldur ikki tann læknaliga. Vit finna ov fáar demenssjúklingar Vandi er fyri, at tey, vit finna fáa skeiva diagnosu Hetta hevur við sær tilvildarliga og óneyva viðgerð. Medisinski parturin av viðgerðini hevur ógreiða indikatión og tvørrandi eftirlit Samarbeiðið og samskipanin av viðgerðini tvørtur um sektorar og fakmørk í heilsuverkinum er mangan vánaligt Tað hevur týdning, at vit finna demenssjúklingarnar skjótt eins og tað er umráðandi, at ein diagnosa fæst so tíðliga sum gjørligt. Tí er neyðugt at hava skjóta og lætta atgongd til kanning og viðgerð. Umráðandi er eisini, at ymsu viðgerðartilboðini hanga saman, og at fylgt verður við sjúkugongdini. Hetta krevur eitt neyvt tvørfakligt samstarv. Arbeiðsbólkurin mælir til at nýta álitið um demensviðgerð hjá "Danske Regioner" nevnt "Forløbsprogrammer for patienter med demens". Álitið er at finna á www.region.dk/forlobsprogrammer. Hetta álit er úrslitið av samstarvi ímillum sjúkrahús, kommunur og praktiserandi læknar í Danmark. Er illgruni um demens? Endamálið við læknaligu útgreiningini er at staðfesta, um tað snýr seg um demenssjúku og - um so er - skipa fyri viðgerð og sosialum atgerðum. Læknaliga greiningin fatar um tvinni stig. Stig 1 fer fram hjá kommunulækna og eigur at fata um Sjúkrasøgu (anamnesu) bygd á kunnleika kommunulæknans til sjúklingin, journaltilfar og upplýsingar frá avvarðandi. Vanliga er kommunulæknin tann læknaligi myndugleiki, sum hevur hollastu vitanina um heilsustøðu sjúklingsins. Tí er umráðandi, at kommunulæknin fær til vega eina holla anamnesu sum grundarlag fyri víðari útgreining. Hendan eigur at fevna um upplýsingar um fyrrverandi sjúkur umframt eina frágreiðing um aktuell sjúkueyðkenni. Meting av kognitivum funktiónum Meting av psykisku støðuna Objektiv likamlig og neurologisk kanning Laboratoriukanningar, vanligar og tær við serligum relevansi til sjúkuna 57 Teknik og demens i norden www.hmi.dk/media/-300023/files/teknik_og_demens.pdf 60 CT-heilaskanning Í tann mun tørvur er á neyvari kanning hjá sergreinum sum t.d. neuroligi ella psykiatri, vísir kommunulæknin til hesar Tann vitan kommunulæknin á henda hátt fær til vega, er eitt gott grundarlag fyri at meta um, hvørt tað snýr seg um eina demenslíknandi sjúku ella ikki. Ofta vil kommunulæknin vera førur fyri at avgera, hvørja demenssjúku tað snýr seg um. Tað kann tí við hvørt tykjast óneyðugt, at sjúklingurin verður sendur víðari til meting á serdeild fyri demens. Her metir bólkurin, at allir sjúklingar eiga at verða sendir til serdeildina. Grundgevingin er henda: Eyka trygd fæst fyri rættari diagnosu og viðgerð Skapar eins viðurskiftir hesum viðvíkjandi fyri alt landið Krevst sambært treytum frá heilivágtilskotsnevndini Stig 2 fer fram á Demensdeplinum á Psykiatrisku Deild á Landssjúkrahúsinum. Her fæst um neyðugt ískoyti til sjúkrasøgu og kanningar. Bygt á samlaða grundarlagið fæst nú ein diagnosa. Ein ætlan kann síðani verða løgd fyri viðgerð, eftirliti og sosialum stuðli. Avvarðandi verða kunnaði. Viðmerking. Viðvíkjandi læknaliga partinum av kanningararbeiðinum og íverksetan av viðgerð er umráðandi, at átøkini hjá ymsu aktørunum hanga saman. Stóran týdning hevur ein góð ávísing frá kommunulækna til Demensdepulin saman við eini góðari epikrisu til kommunulæknan frá Demensdeplinum. Uppskrivtin upp á eina góða ávísing sæst omanfyri. Tann góða epikrisan hevur Diagnosu við kotu Stuttan samandrátt av sjúkrasøguni og úrslitini av kanningunum Týdningurin, sjúkan hevur fyri funktiónsstøðið Upplýsing um kunning til sjúkling og avvarðandi Upplýsing um tað, sum er sett í verk, viðgerð og heilivág Proaktiv ætlan fyri sjúklingagongdina Upplýsing um niveau fyri viðgerð, toghaldara, samskipara Eftir hesum leisti kann kanningar-, viðgerðar- og eftirlitsarbeiðið skematiskt síggja soleiðis út: Viðgerð og onnur tænasta til sjúklingin verður latin í mun til diagnosu og symptomir. Stig 1/Bólkur 1: ein sjúklingagongd fyri lættari demenssjúkur. Uppfylging verður samskipað hjá kommunulækna, sum er toghaldari. Stig 2/Bólkur 2: er ein yvirgongdsstøða ímillum stig 1 og 3. Er avmarkað í tíð og verður brúkt til at samskipa, ymisk átøk kring tann sjúka, áðrenn hann verður settur í stig 1 ella 3. Stig 3/ Bólkur 3: ein sjúklingagongd fyri sverari demenssjúkur og/ella tá komplikatiónir taka seg upp. Uppfylging verður samskipað av Demensdeplinum, sum er toghaldari. 61 Yvirskipað er metingin, at handfaringin av demenssjúklingum í Føroyum krevur ábøtur sum greitt frá frammanfyri. Viðvíkjandi læknaliga partinum av arbeiðinum er samanfatandi at nevna: Kommunulæknin er sentralur aktørur við atliti til at finna, diagnostisera, viðgera og hava eftirlit við sjúklingum við demensi eins og við øðrum sjúklingum við kroniskum sjúkum. Kommunulæknin skal vera við í strembanini eftir at finna demenssjúklingarnar so skjótt sum gjørligt. Kommunulæknin eigur í størri mun enn nú at brúka orku upp á at skapa neyðuga grundarlagið fyri at eini neyvari diagnosa (holl anamnesa, klinisk kanning, ávísing til blóðroyndir, CT, aðrar sergreinir). Allir demenssjúklingar skulu metast á Demensdeplinum Tá diagnosan er fingin, skal leggjast til rættis ein ætlan fyri eini proaktivari sjúklingagongd. Sí niðanfyri. Ábyrgdarbýtið skal avtalast og støðugt vera greitt. Hvør ger hvat? Hvør er toghaldari? Fyri demensdepulin eigur at fáast tann broyting í arbeiðsgongdina, at gjørligt verður at avgreiða sjúklingarnar skjótari. Hetta ber til, um uppleggið frá kommunulæknunum verður hollari (betri anamnesa, neyðugar kanningar eru fingnar til vega). Demensdepulin eigur bert at hava eftirlit við vánaligastu sjúklingunum. Hinum eigur kommunulæknin at taka sær av. At depulin í mun til nú kemur at hava færri sjúklingar, minkar eisini um arbeiðsbyrðuna. Afturímóti eigur Demensdepulin at menna nýggja tænastu. Skipað eigur at verða ein ráðgevingartænasta, ætlað kommunulæknunum. Av tí at teirra arbeiðsbyrða á økinum veksur við meiri umfatandi diagnostiskum arbeiði, fleiri og vánaligari sjúklingum, er umráðandi at hava slíka tænastu. Kommunulæknarnir eiga skjótt og lætt at kunna leita sær ráð frá serfrøðini á deplinum, tað veri seg í telefonini ella skrivliga (E-mail, fyrispurning í Cosmic telduskipanini). Um góðskan í viðgerðini skal mennast, er hendan umskipanin og útbyggingin av samstarvinum ímillum sektorarnar neyðug. Annað átak í hesum sambandi kundi verið avtalaðar vitjanir av Demensdeplinum í kommunulæknaviðtalunum, har eitt nú torfør mál verða gjøgnumgingin og hví ikki eisini undirvísing av starvsfólki? Tíð fæst til slíkt, um lagt verður væl til rættis. Skipað útbúgving og eftirútbúgving av kommunulæknum og starvsfólkum teirra í demenssjúkum eigur at fáast í lag. So sum skotið er upp í álitinum um nýggja kommunulæknaskipan eigur ein formaliserað útbúgving av sjúkrøktarfrøðingum til kommunulæknapraksis við denti á handfaring av kroniskum sjúkum - eitt nú demensi- at verða sett á stovn. SAMLAÐA HEILSU- OG SOSIALFAKLIGA ÁTAKIÐ fyri sjúklingar við demensi fatar um viðgerð, uppfylgjan, fyribyrgingav komplikatiónum og sosialum stuðli. Heilsufakliga viðgerðin fevnir um Spesifikka medisinska viðgerð av demenssjúkuni, har hetta er gjørligt. 62 Viðgerð av øðrum sjúkum. At havt verður eyga við møguligum risikofaktorum (hvat?) Viðgerð av komplikatiónum, øðrum íkomandi sjúkum og atferðarbroytingum. Uppfylgjan og fyribyrgjan er neyðug fyri at tryggja góða, samanhangandi viðgerð og til tess at fyribyrgja óneyðuga innlegging ella sosialt samanbrot. Hesin tørvurin, sum ikki verður nøktaður í dag, eigur at fata um eina proaktiva heilsufakliga uppfylging í minsta lagi tvær ferðir um árið hjá kommunulækna ella demensdeplinum sambært lagdari ætlan og avtalu. Hendan uppfylgjanin eigur at innihalda Status yvir gongdina Evaluering og endurmeting av áður avtalaðum felags setningi fyri viðgerðina. Eftirlit av medisinsku viðgerðini (virkar heilivágurin? broyta dosis? pausu í viðgerðini? seponera? royna annað evni?) Meting av tørvinum fyri sosialum stuðli Ráðgeving av sjúklingum og avvarðandi Sosialur stuðul til sjúklingar og avvarðandi eigur at fata um Persónliga hjálp og røkt Hjálp við tí praktiska Avlastan av avvarðandi Viðlíkahald av fysiskum og psykiskum førleika Tilboð um ymisk sløg av aktiviteti og samveru Tíðaravmarkaði tilboð um uppihald, eitt nú í umlættingarplássi Tilboð um permanentan bústað - eldrabústovn Støðan í dag er, at partvíst fáa føroyskir demenssjúklingarnir ikki mong av nevndu tilboðum og eins stórur trupulleiki er, at tey tilboð, sum eru, hanga ikki saman á líkinda hátt. At fáa neyðuga samstarvið tvørtur um fakmørk og heilsusektorar at virka er ein stór avbjóðing. Megna vit hendan partin, eru vónir um, at samlaða átakið fer at eydnast. Víst verður til Forløbsprogram for patienter med demens 63 FYLGISKJAL 7 - FUNDARFRÁSØGN FRÁ FYRSTA FUNDI Fundarfrásøgn frá fundi um Demensætlan fyri Føroyar tann 13. nov. 2013 kl. 13:00 Fundarluttakarar Karsten Hansen, landsstýrismaður við heilsumálum; Annika Olsen, landsstýriskvinna við almannamálum; Turid Arge, aðalstjóri, HMR; Johnhard Klettheyggj, aðalstjóri, AMR; Jan Simonsen, deildarstjóri og Kristianna Larsen á Lofti, fundarskrivari. Umboð fyri Arbeiðið við Demensætlanini: Tórmóður Stórá; Marjun Restorff; Unn Justinussen; Jónvør Christiansen; Lis Hansen; Halldis Joensen; Sveiney Sverrisdottir og Eyðun Christiansen. *Guðrun Zachariasen og Sunnuva á Lakjuni fingu ikki møtt. (Arbeiðsbólkurin - verður lýst neyvari niðanfyri viðv. umboðan) Í arbeiðssetninginum fyri Demensætlanina stendur m.a., "landsstýrismaðurin við heilsumálum hevur í samráð við landsstýriskvinnuna við almannamálum gjørt av, at ein demensætlan fyri Føroyar skal gerast. Hetta verður samstundis gjørt í samsvar við samgonguskjalið har tað m.a. er ásett, at ein "miðvís ætlan fyri demensøkið verður løgd. Ætlanin skal í høvuðsheitum lýsa nágreiniliga, hvussu demensøkið eigur at verða skipað í Føroyum við støði í teimum tilmælum, sum eru í framferðarætlanini fyri demens í Føroyum, "Gloymsk men ikki gloymd" frá 2012." Arbeiðssetningurin verður lýstur við teimum punktum, ið arbeiðsbólkurin skal loysa. Karsten Hansen beyð vælkomin og tosaði um ætlanina, sum er framhald av tí arbeiðinum, "Gloymsk men ikki gloymd", sum varð handað báðum aðalráðunum í fjør, sum er ein dygdargóð ætlan. Hann gleddist um, at hetta arbeiðið er komið so langt, at byrjað verður aftur. Annika Olsen ynskti eisini vælkomin og gleddist um, at hetta arbeiðið nú byrjar aftur. Vísti á tørvin at fáa skjalfest økið, har uml. 800 føroyingar hava fingið staðfest demens. Ikki bara tann sjúki verður raktur, men familjan og kenningar verða eisini rakt. Vísti á Heilsunýskipanina hjá HMR og á útlegging av eldraøkinum hjá AMR. Tormóður Stórá greiddi frá, hvussu økið er broytt síðani 1998, tá tilboð kom um røktardeild á Psykiatriska deplinum. Hetta varð seinni broytt til ambulant útgreiningartilboð umframt at ráðgeving er latin til t.d. røktarheimini. Seinni skipaðu Alzheimersfelagið og kommunur fyri útbúgving av 40 demenssamskiparum, men hesi vóru ikki brúkt á fullgóðan hátt, og tann undranin varð byrjanin til at gera framferðarætlanina um demens. Arbeiðsbólkurin er samansettur soleiðis: Tormóður Stórá, umboð fyri Psykiatriska depilin, verkætlanarleiðari 64 Marjun Restorff, umboð fyri Demenstoymið á Landssjúkrahúsinum Guðrun Zachariasen, umboð fyri Kommunulæknafelag Føroya (G. Z. fekk forfall og Marjus Dam kom ístaðin) Unn Justinusen, umboð fyri Heimatænastuna í Almannaverkinum Sunnuva á Lakjuni, umboð fyri Heimatænastuna í Almannaverkinum Jónvør Christiansen, demenssamskipari og leiðari fyri Heilræði í Tórshavnar Kommunu Lis Hansen, demenssamskipari Halldis Joensen, umboð fyri Alzheimerfelagið Stýrisbólkur Turid Arge, aðalstjóri í Heilsumálaráðnum, forkvinna Johnhard Klettheyggj, virkandi aðalstjóri í Almannamálaráðnum Sveinoy Sverrisdóttir, umboð fyri Kommunufelag Føroya Eyðun Christiansen, umboð fyri Kommunusamskipan Føroya Niðurstøða Arbeiðsbólkurin skipar seg sjálvur, og arbeiðið byrjar beinanvegin Kristianna L. á Lofti er kontaktpersónur fyri bæði aðalráðini Deadline verður sett til 1. mai 2014 Fundur lokin kl. 14:00 Kristianna Larsen á Lofti 65 FYLGISKJAL 8 - HAGTØL FRÁ BÚÐATRØÐ Hagtøl yvir miðaláramálið á Dagtilhaldinum á Búðatrøð í KLAKSVÍK. Starvsfólkini á Búðatrøð, sum er ein dagstovnur fyri heimabúgvandi dement, hava ført hagtøl yvir hvussu leingi brúkarnir koma har. Hagtølini vísa, hvussu henda tænastan, har fólk við demensi hava eitt stað at koma til og fáa regluligar máltíðir, drekka, kunnu røra seg og hugna sær saman við øðrum, er við til at útseta tørvin til eitt røktarheimspláss. Frá januar 2008 til miðskeiðis 2014 hava vit havt 37 brúkarar. Av teimum hava ikki øll verið egnað til eitt tílikt tilboð. Tey, sum ganga á Dagtilhaldinum nú, hava vit ikki talt við, tí vit kenna ikki áramálið hjá teimum. Tvey sum hava havt tilknýti til Búðatrøð eru deyð, og eru tí ikki tald við. Hagtølini eru tald út frá 19 støðugum brúkarum, sum eru við frá byrjan, og hava nýtt hetta tilboðið líka til tey ikki megnaðu hetta longur ella familjan ikki orkaði meir. Tá varð røktarheim tann betra loysnin. Miðaláramálið vísir 2 ár og 5 mánaðir. Blíðar heilsanir Starvsfólkini á Búðatrøð 66 FYLGISKJAL 9 - TOM KITWOOD Granskingin hjá Tom Kitwood (En revurdering af demens) staðfesti, at tað eru fleiri faktorar - og ikki bert sjúkubroytingarnar í heilanum -, sum eru avgerandi fyri, hvussu sjúkugongdin verður hjá einum menniskja við demensi. Hann lýsir 5 faktorar, sum atlit eiga at takast til. Demenslíkningin hjá Tom Kitwood: D (demens) = P (persónleiki) + L (lívssøga) + H (heilsa) + N (neuropatologi, sjúkubroytingar í heilanum) + U (umhvørvissálarfrøði (sosialpsykologi)) Heilsuna og sálarliga umhvørvið kunnu vit gera nakað við. Grundleggjandi tørvir hjá fólki við demens eru: Hoyra til Verða roknaður uppí Troyst Nakað at takast við Samleiki Kærleiki Blóman hjá Tom Kitwood Grundleggjandi tørvurin er kærleiki: Tørvirnir flætta seg í hvønn annan, og tá ein tørvur verður uppfyltur, verða hinir eisini. 67 FYLGISKJAL 10 - ÚTREIÐSLUR HEILSUMÁLARÁÐIÐ Til Jónvør Christiansen 12. februar 2015 vegna arbeiðsbólkin Mál: 12/00226-36 Tygara Skriv: Viðgjørt: Irena Nolsø Útrokningar fyri tilmæli í Demensætlanini Í talvuni niðanfyri er ein meting um samlaðu útreiðslurnar av tilmælinum í Demensætlanini. Ein frágreiðing um útreiðslumetingarnar er undir hvørjum spurningi niðanfyri. Kostnaður 1 5 landsdemenssamskiparar 2.250.000 kr./ár 2 Heimasíða um demens 10.000 kr. 3 Skrivstovuhølir, -lutir, teldur v.m. 250.000 kr./ár Stovnan/uppsetan 250.000 kr. 4 Stuðul, sum avvarðandi sjálvi umsita 38.000 kr./ár/brúkara 5 Vikuskiftisumlætting (pr. stovn) 720.000 kr./ár 1. 5 landsdemenssamskiparar: i. Miðallong útbúgving (sjúkrarøktarfr. t. d. ergotearpi): ii. Møgulig viðbót 120 tíma teori (1200 kr. mán), serlig flokking, ájavnt við visitator í heimatænastuni? Mælt verður til at Demensklinikkin á Landssjúkrahúsinum verður víðkað við 5 landsdemenssamskiparum ella starvsfólkum við servitan um demens. Hesi verða sett á Demensklinikkini, men virka lokalt á teimum 8 68 samstarvsøkjunum. Hetta merkir at setast skulu 5 ársverk (landsdemenssamskiparar). Førleikakrøvini til størvini eru m.a. sjúkrarøktarfrøðingar, fysioterapeutar ella ergoterapeutar við servitan (útbúgvingum/skeiðum) innan demens. Hóskandi hevði verið at flokka størvini á støði við visitatorar í heimatænastuni, tað vil siga eftir 39. stigi í sáttmálanum fyri sjúkrarøktarfrøðingar, við møguligari viðbót á 1.200 kr. um mánaðin. Hetta merkir at kostnaðurin fyri eitt starv er umleið 450.000 kr. um árið. Samlaðu árligu útreiðslurnar fyri 5 landsdemenssamskiparar er umleið 2.25 mió. kr. 2. Heimasíða um demens: keyp, uppsetan, viðlíkahald. Spurt varð á Sendistovuni, hvat kostnaðurin er av at gera eina einkla heimasíðu, ið inniheldur kunning til brúkarnar av skipanini. Sendistovan upplýsti, at kostnaðurin fyri gerð av eini tílíkari heimasíðu er frá 10.000 kr. 3. Skrivstovuhølir, skrivstovulutir, teldur v.m. Kostnaðurin fyri stovnan/uppsetan av einum starvi við høli, skrivstovulutir, teldu v.m. verður mettur at vera umleið 50.000 kr., tað vil siga 250.000 kr. fyri 5 starvspláss. Hetta eru byrjunarútreiðslur, afturat hesum koma árligar útreiðslur til skrivstovuhald, tað vil siga útskifting/dagføring av teldum og skipanum, telefonum v.m. Á Landssjúkrahúsinum eru hesar útreiðslur umleið 7.000 kr. fyri hvønn brúkara, til samanberingar vóru hesar útreiðslur hjá Landsnet í 2014 góðar 9.000 kr. fyri hvønn brúkara. Harumframt eru útreiðslur til telefonnýtslu, papír, reingerð og annars alt annað, ið hoyrir til eitt skrivstovuhald. Samanumtikið verður mett, at útreiðslurnar fyri hvørt starv eru lønarútreiðslur umframt umleið 50.000 kr. árliga. Hetta merkir, at árligu útreiðslurnar umframt lønarútreiðslur til 5 størv eru 250.000 kr. 4. Stuðul, sum avvarðandi sjálvi umsita: Tímatakstur, 6 tímar um vikuna t.d. Mælt verður til, at heimabúgvandi persónar við demensi, fáa tilboð um 6 stuðulstímar um vikuna. Av tí at tað ikki finnist eitt yvirlit yvir talið av persónum við demensi í Føroyum, er torført at meta um, hvussu nógvir brúkarar fara at taka av tilboðnum, og hvussu nógvar tímar um vikuna hvør brúkari hevur tørv á í stuðli. Er tímataksturin fyri ein stuðulstíma á støði við arbeiðsmannaløn við eftirløn, er árligi kostnaðurin fyri hvønn brúkara, fyri 6 stuðulstímar um vikuna 42.000 kr. 5. Vikuskiftisumlætting, kvøldumlætting (víst verður til Stjørnulon) 69 Mælt verður til at verandi dagtilhald verður útbygt yvir fleiri tímar á døgninum og vikuskiftisumlætting. Á einum stovni sum Stjørnulon, sum hevur dag- og kvøldtilhald (8 + 4 tímar) er meirkostnaðurin av at útbyggja til vikuskiftisumlætting 400.000 kr. árliga pr. starvsfólk. Á Stjørnulon verður mett at vikuskiftisumlætting krevur 1,8 starv, tað vil siga ein samlaður árligur meirkostnaður á 720.000 kr. Hetta er kostnaðurin av at útbyggja dag- og kvøldtilhaldið hjá einum stovni við vikuskiftisumlætting. Irena Nolsø, fulltrúi 70 Frágreiðing um barnaforsorg Almanna- og heilsumálastýrið november 2000 1 Innihaldsyvirlit Inngangur _______________________________________________________ 5 2. Lógarøkið _____________________________________________________ 9 2.1. Bústaðartreytir. _______________________________________________ 9 2.2. Aldursmark.__________________________________________________ 10 2.3. Børn við serligum tørvi, brekað børn og almenn umsjón við børnum. __________________________________________________________ 11 2.4. Frípláss vegna fíggjarliga inntøku ella sosial viðurskifti . ______ 12 3. Rættartrygd hjá børnum og foreldrum. _____________________________ 14 3.1. Rættartrygdin hjá barninum. _________________________________ 15 3.2. Rættartrygdin hjá foreldrunum. ______________________________ 16 3.3. Rætturin til løgfrøðiliga hjálp. ________________________________ 16 3.4. Samtykki. ____________________________________________________ 17 3.5. Samverurætturin. ____________________________________________ 17 3.6. Málsviðgerðarreglur __________________________________________ 18 3.6.1. Kanning av málinum.__________________________________________________ 19 3.6.2. Tíðarfreistir. _________________________________________________________ 20 3.6.3. Serligt um læknaváttan. ________________________________________________ 20 3.7. Tagnarskylda. ________________________________________________ 21 3.8. Kærumyndugleiki.____________________________________________ 21 3.8.1. Føroyum. ___________________________________________________________ 21 3.8.3. Noregi. _____________________________________________________________ 23 3.8.4. Ísland.______________________________________________________________ 24 3.8.5. Niðurstøða viðvíkjandi kærumyndugleikanum.______________________________ 25 4. Fráboðanarskyldan. ____________________________________________ 27 4.1. Trupulleikar við fráboðanarskyldu í Føroyum. _______________ 27 4.2. Fráboðanarskyldan í Danmark, Noregi og Íslandi.____________ 28 4.3. Niðurstøða viðvíkjandi fráboðanarskylduni. __________________ 30 5. Tvørfakligt samstarv ____________________________________________ 31 5.1. Lóggeva um tvørfakligt samstarv._____________________________ 31 5.1.1. Føroyar_____________________________________________________________ 31 5.1.2. Danmark. ___________________________________________________________ 32 5.1.3. Noreg. _____________________________________________________________ 33 5.1.4. Ísland.______________________________________________________________ 34 5.1.5. Niðurstøða viðvíkjandi tvørfakligum samstarvi ______________________ 35 6. Barnaverndarumsitingin. ________________________________________ 36 6.1. Barnaverndarumsitingin í Føroyum. __________________________ 36 6.1.1. Trupulleikar við verandi skipan. _________________________________________ 36 6.2. Barnaverndarumsitingin í Danmark. _________________________ 39 2 6.2.1. Barnaverndarumsitingin í kommununum. __________________________________ 39 6.2.2. Børn- og ungeudvalget. ________________________________________________ 40 6.2.3. Umsitingin í Gladsakse kommunu. _______________________________________ 40 6.3. Barnaverndarumsitingin í Noregi. ____________________________ 42 6.3.1. Barnaverndarskipanin í kommununum. ____________________________________ 43 6.3.2. Skipanin við Fylkisnevndum. ___________________________________________ 43 6.4. Barnaverndarumsitingini Íslandi. _____________________________ 45 6.4.1. Barnaverndarnevndirnar. _______________________________________________ 46 6.4.2. Umsitingin í Reykjavík. ________________________________________________ 46 6.4.3. Barnaverndarstovan. __________________________________________________ 48 6.4.4. Uppgávubýti ímillum barnaverndarstovuna og barnaverndarnevndir._____________ 48 6.4.5. Broyting viðvíkjandi lóggávu og barnaverndarskipan. ________________________ 48 6.5. Samandráttur av barnaverndarumsitingunum. _______________________ 49 6.6. Uppskot til nýggja barnaverndarumsitingin. __________________ 51 6.6.1. Landsuppgáva. _______________________________________________________ 51 6.6.2. Høvuðsbarnaverndarnevndin. ___________________________________________ 51 6.6.3. Høvuðsumsitingin ____________________________________________________ 52 6.6.4. Økisbarnaverndarnevndir. ______________________________________________ 54 6.6.5. Økisumsitingin. ______________________________________________________ 54 7. Fyrbyrgjandi hjálpartiltøk. _______________________________________ 57 7.1 Fyribyrgjandi tiltøk í heiminum. ______________________________ 57 7.1.1. Føroyar_____________________________________________________________ 57 7.1.2. Danmark. ___________________________________________________________ 58 7.1.3. Noreg. _____________________________________________________________ 59 7.1.4. Ísland.______________________________________________________________ 60 7.2. Samandráttur viðvíkjandi tiltøkum í heiminum _______________ 60 7.3. Hjálpartiltøk uttanfyri heimið. ________________________________ 61 7.3.1. Føroyar. ____________________________________________________________ 61 7.3.2. Ísland.______________________________________________________________ 65 7.3.3. Danmark. ___________________________________________________________ 69 7.3.4. Noreg. _____________________________________________________________ 70 7.4. Samandráttur viðvíkjandi tiltøkum uttanfyri heimið ___________________ 73 7.5. Uppskot til skipan av fyribyrgjandi tiltøkum. _________________ 73 7.5.1. Tiltøk uttanfyri heimið. ________________________________________________ 74 7.5.2. Fosturfamiljuskipan. __________________________________________________ 74 7.5.3. Stuðulsfólkaskipan. ___________________________________________________ 75 8. Yvirtøka av umsorganini mótvegis tvangsadoptión. ___________________ 77 8.1. Hugtøk _______________________________________________________ 77 8.2. Lóggávan í Føroyum, Danmark, Íslandi og Noregi. ___________ 77 8.3. Munur á skipanum í Danmark og Noregi. _____________________ 79 8.4. Fyrimunir og vansar við tvangsadoptión. _____________________ 80 8.5. Alternativ til tvangsadoptión. _________________________________ 80 8.5.1. Adoptión við samverurætti. _____________________________________________ 80 8.5.2. Yvirtøka av foreldramyndugleikanum. ____________________________________ 81 8.5.3. Setan varandi til fosturs. _______________________________________________ 81 8.5.4. Setan heiman í longri tíð _______________________________________________ 81 3 8.6. Niðurstøða viðvíkjandi tvangadoptión ________________________ 82 Samandráttur ___________________________________________________ 83 Kelduyvirlit _____________________________________________________ 91 4 Inngangur Stutt um verandi skipan Í 1960 var danska fólkatingslógin um barnavernd sett í gildi í Føroyum, tí mett varð tá, at somu reglur skuldu vera í øllum pørtum av ríkinum. Í Danmark varð henda lóg avtikin í 1976, tá ið "Bistandslógin" varð sett í gildi, men sama lóg er framvegis galdandi í Føroyum. Tað er tí einki ivamál, at tørvur er á nýggjari lóggávu í Føroyum. Hesi seinastu árini er talið av barnaverndarmálum voksið nógv í Føroyum, og alt fleiri sera trupul mál koma í ljósmála, til dømis nógv insestmál, og stór krøv eru sett til barnaverndirnar í hesum sambandi. Men eisini onnur álvarsmál eru reist, og hava lagt stórar uppgávur til barnaverndirnar at loysa. Nú so stórur vøkstur hevur verið á barnaforsorgarøkinum hava m.a. Havnar kommuna og Klaksvíkar kommuna sett fakfólk í starv at leiðbeina barnaverndirnar. Tað er greitt, at alt hetta sæst aftur í nógv øktum útreiðslum til barnaforsorgina, og vit eiga við ábyrgd at spyrja, um nóg gott úrslit spyrst burturúr. Tað hevur eisini verið neyðugt at spyrja, um verandi lóggáva er nóg dygg, og nóg gjølla ásetur tey krøv og tær fyrisetingar, sum tryggja góða málsviðgerð, nóg holla fakligheit, og neyðuga skjótleikan, tá ið avgerðir skulu takast, barninum at frama. Vit hava sæð, at bæði fakfólk og onnur hava kjakast um hesar spurningar m.a. í fjølmiðlunum. Og samanumtikið eru flest øll samd um, at skipanin er ikki nóg góð, tó at semja ikki hevur verið um, hvussu økið skal skipast frameftir. Fólk við fakligum kunnleika á økinum hava ført fram, at tað er ein trupulleiki, at barnaverndirnar, ið hava ábyrgdina av lógini, eru mannaðar av leikfólkum. Aðrar røddir hava ført fram, at trupulleikin er ikki, at barnaverndir eru mannaðar av leikfólki. Tvørtur ímóti verður mett, at tað er ein skilagóð skipan, at hava leikfólk til at taka avgerðir. Men vandamálið er, at myndugleikarnir ikki hevur raðfest barnaforsorgarøkið á nøktandi hátt. Limir í barnaverndum hava gjørt vart við, at trupulleikin hjá teimum ofta er vantandi fakførleiki, ógegni og vantandi viðgerðarmøguleikar. Víst verður á, at ansast má eftir, at verja tær menniskjasligu dygdir í barnaverndarskipanini, har børn og ung í truplari støðu, eiga at verða tikin ímóti við virðing og varma. Samstundis sum tað er av allarstørsta týdningi fyri rættartrygdina, at hava so gott fakligt grundarlag sum til ber í málsviðgerðini. Hetta eru alt grundleggjandi sjónarmið, sum skulu sjóðast saman í eina góða og trygga lóggávu. Uppgávu og ábyrgdarbýti Barnaforsorgarøkið er sambært verandi lóggávu ábyrgdarøki hjá kommununum, og eru tað bý- og bygdaráðini, sum skipa fyri, at barnaverndarnevndirnar hava 5 høli, ráðgevar og annað, sum skal til fyri at røkja uppgávuna, sum barnaverndarnevndin hevur sambært lógini. Hóast tað er kommunan, sum hevur ábyrgdina av barnaforsorgarøkinum, er tað landið sum rindar allar útreiðslur av tiltøkum, sum verða sett í verk sambært barnaforsorgarlógávuni. Harafturat er landið ella Almannastovan ráðgevandi fyri tær barnaverndarnevndir, har kommunum hevur færri enn 2.000 íbúgvarar. Hesar barnaverndarnevndir gera tilmæli til Almannastovuna áðrenn fyribyrgjandi tiltøk eftir § 22, stk. 2 og 3 verða sett í verk. Almannastovan tekur í hesum førum endaliga avgerð. Av teimum 49 kommununum í Føroyum, hava 28 kommunur færri enn 500 íbúgvar, 11 hava færri enn 100, og tann minsta kommunan hevur bert 9 íbúgvar. Greitt er at eitt so trupult økið, sum barnaforsorgarøkið, er ikki lætt hjá hesum kommunum at røkja til fulnar. Vantandi tilboð Eitt sum eyðkennir barnaforsorgarøkið í dag er, at tá eitt barnaverndarmál verður sjónligt, og tiltøk skulu setast í verk, tá eru samskipaðar loysnir ikki tøkar. Sum oftast má serstøk loysn finnast í hvørjum einstakum máli. Avleiðingarnar av hesum eru, at tað í fleiri førum gongur ov long tíð áðrenn ein loysn verður funnin, og ov nógvir trupulleikar verða als ikki loystir. Verður barnaforsorgarøkið í Føroyum samanborið við barnaforsorgarøkið í londunum rundan um okkum, vísir tað seg, at tey mál sum koma til barnaverndirnar líkjast rættiliga nógv í hesum londum, men vit hava ikki somu møguleikar fyri at loysa trupulleikarnar. Tí er avgerandi neyðugt, at gera broytingar innan barnaforsorgarøkið, og avgjørt er at byrja við at gera eina nýggja barnaforsorgarlóg. Meginspurningar Í arbeiðinum við nýggjari lóg hava nógv viðurskifti verið umrødd. Meginspurningar, sum hava verið reistir, og sum verða umrøddir í hesari frágreiðing eru millum annað: o hvussu skal barnaverndarnevndin samansetast? o skulu økisbarnaverndarnevndir stovnast? o hvussu tryggja vit at fráboðanarskyldan verður hildin? o hvussu tryggja við tvørfakligt samstarvi? o hvørji hjálpartiltøk eru neyðug? o rættatrygd barnsins og familjunar hvørji Kanningarháttur Í samband við gerð av nýggjari lóg, hevur gjølla verið umhugsa, hvussu arbeiðið við lógini skal skipast, soleiðis at lógarfyrireikingin verður so fullfíggjað sum tilber. Øll fakfólk, sum í sínum dagliga arbeiði hava við børn at gera, eru samdir um, at broytingar skulu til á økinum, fyri at børn við serligum tørvi fáa neyðuga hjálp. Semja er kortini ikki um hvørjar broytingar skulu til innan barnaforsorgarøkið. 6 Fyri at kunna lýsa barnaforsorgarøkið til fulnar varð avgjørt, at allir viðkomandi partar innan barnaforsorgarøkið skuldu í so stóran mun sum tilber verða við í fyrireikingini av lógararbeiðinum frá byrjan av, soleiðis at lógaruppskotið og avleiðingarnar av hesum vóru væl og virðiliga gjøgnumhugsaðar. Á henda hátt verður tryggjað, at møguleiki er hjá teimum, sum dagliga arbeiða innan barnaforsorgarøkið, at ávirka lógaruppskotið, áðrenn uppskotið verður lagt fyri løgtingið. Fundir hava verið við barnaverndarnevndir, fakfólk og stovnar, har hesi hava fingið høvi til at lýsa teirra royndir og trupulleikar við galdandi lóggávu, og sagt sín hugsan um eina nýggja lóggávu og eina betur virkandi skipan. Farið var til norðurlond fyri at kanna, hvussu lóggávur og skipanir eru uppbygdar har og hvussu tær virka. Av norðurlondum var valt at fara til Danmarkar, Noregs og Ísland og hava fundir verið við ráðharrastovur, kommunur og stovnar fyri at fáa eitt innlit í, hvussu barnaforsorgarøkið virkar, frá tí at lóggávan verður gjørd, og til hon verður útint av stovnunum. Útgreiningararbeiðið í Føroyum Útgreinandi arbeiðið í Føroym er skipað við at halda fundir við: 1. Fýra barnaverndarnevndir, ið eru valdar eftir tí leysti, at tvær hava eina umsiting knýtta at nevndunum og virka á teimum størstu plássunum, meðan hinar onga umsiting hava og virka í miðal stórum bygdum. 2. Umboð fyri Almannastovuna. 3. Samdøgursstovnarnar ( Føroya Barnaheim og Rókin á Argjum). 4. Umboð fyri Heilsusystrarnar. 5. Kommunulæknar. 6. Fosturfamiljufelag. 7. Løgregluna. 8. Formannin í "Færøernes nævn for børneforsorg". 9. Umboð fyri lærarar. 10. Umboð fyri pedagogar. 11. Umboð fyri sálarfrøðingar 12. Løgfrøðingin hjá Barnaverndarnevndunum Kunningarferð til Danmarkar, Noregs og Ísland Sum sagt varð hildið at mest fekst burtur úr at fara til Danmarkar, Noregs og Ísland. Danmark hevur sum sagt havt somu barnaforsorgarlóg, sum er galdandi í Føroyum í dag, og hevur gjøgnum tíðina gjørt fleiri lógarbroytingar til hesa lóg, fyri síðani at seta eina nýggja lóg í gildið á økinum í 1997. Ætlanin var at kanna, hvussu hesar broytingar hava eydnast, og hvat vit kunnu læra av teimum. Í Danmark var fundur við umboð fyri Sosialmálaráðið, har tosað varð um ta nýggju donsku lógina á barnaforsorgarøkinum. Síðani varð tosað við umboð fyri Gladsakse kommunu, sum hevur gjørt stórar broytingar innan teirra umsiting av barna- og ungdómsøkinum við atliti til eina betri umsiting og betri viðgerð av 7 barnaforsorgarmálum. Tosað varð eisini við umboð fyri ein sjálvsognarstovn sum kallast "Udviklings- og formidlingscenter" , sum arbeiðir við at kanna viðurskiftini hjá børnum og barnafamiljum. Í Noregi var fundur við umboð fyri Barne- og Familiedepartementet, sum í løtuni arbeiðir við stórum broytingum innan barnaforsorgarøkið. Eitt stórt og ítøkiligt útgreiningararbeiði er gjørt, sum er skrivað í einum áliti. Fundur var eisini við umboð fyri Fylkesnæmnet, sum er ein tann stovnur, sum viðger tvangsadoptiónir, og sum er uppbygdur sum ein dómsstólur. Noreg hevur av øllum norðanlondum eina øðrvísi lóggávu, tá tosað verður um tvangsadoptión og ikki minst eina aðra skipan, tá avgerðir um tvangsadoptión skulu takast. Ísland er tað landið, sum Føroyar best kunnu sammetast við, tá hugsað verður um demografisku viðurskiftini. Ísland hevur somu skipan, sum vit í Føroyum hava við barnaverndarnevndum í hvørjari kommunu, har politiskt vald leikfólk sita í barnaverndarnevndunum. Men í Íslandi eru nógvar broytingar farnar fram hesi seinastu árini. Tveir nýggir stovnar eru stovnaðir, sum báðir gera arbeiði við barnaforsorgarmálum meira professjonelt, bæði tá viðvíkur ráðgeving og vegleiðing til barnaverndarnevndirnar, og tá viðvíkur kanningum av málum og viðgerðum av børnum, sum hava serligan tørv. Í Íslandi var fundur við umboð fyri Sosialmálaráðið, sum umsitur barnaforsorgarøkið, og við sosialumsitingina í Reykjavíkar kommunu. Somuleiðis var fundur við Barnaverndarstovuna, sum er ein nýggjur landsstovnur, sum bæði er ráðgevandi og vegleiðandi fyri allar barnaverndarnevndir í Íslandi. At enda var fundur við Barnahúsið, sum er ein nýggjur stovnur og einasti av sínum slag í norðurlondum, sum viðger og kannar barnaforsorgarmál og har allir myndugleikar innan økið samstarva á einum staði. 8 2. Lógarøkið Galdandi barnaforsorgarlóg hevur eina sera víttfevnandi útgreining av, hvørji børn lógin skal fevna um, men lógin ásetur at barnaverndarnevndin skal taka um endan, tá foreldur ella foreldramyndugleiki barnsins svíkur, og sambært lógini hevur barnaverndarnevndin til uppgávu at: 1. hava eftirlit við øllum børnum, 2. seta hjálpartiltøk í verk, 3. uppala og forsyrgja øll børn, sum eru tikin heimanífrá. Sambært uppgávuni hjá barnaverndarnevndunum sæst aftur hvussu vítt og veikt orðað lógin er. Tørvur er á eini avmarking, sum greitt staðfestir, hvønn lógin viðvíkur. Støða má takast til um lógin bert skal fevna um børn, ið uppihalda sær í Føroyum, ella eisini um børn uttanfyri Føroyar. Somuleiðis skal støða takast til, um lógin skal fevna um børn við serligum tørvi, um aldursmarkið á børnunum, um brekað børn, frípláss og um vanlig áhugamál hjá øllum børnum skulu vera fevnd av lógini. 2.1. Bústaðartreytir. Sambært verandi lóg er ásett, at lógin er galdandi fyri børn, ið uppihalda sær í Føroyum. Tað vil siga at lógin eisini er galdandi fyri børn, sum fyri eitt tíðarbil uppihalda sær í Føroyum óansæð nationalitet. Hetta kunnu vera ferðafólk, flóttafólk ella onnur. Lógin er tó í serligum førum galdandi fyri alt ríkið. Hetta vil siga, at ein føroysk barnaverndarnevnd kann taka avgerð viðvíkjandi einum barni, sum uppiheldur sær í Føroyum: 1. um foreldrini ikki hava fastan bústað í ríkinum, men uppihalda sær í ríkinum og 2. um sambandið millum barn og foreldur verður mett at vera slitið. Barnaverndarnevndin í Føroyum kann harumframt seta fyribils tiltøk í verk, sjálvt um foreldramyndugleikin býr aðrastaðni í ríkinum. Tá barnaverndarnevndin tekur tílíka avgerð yvirfyri barninum, skal hon kunna barnaverndarmyndugleikarnar í tí kommununi, har foreldramyndugleikin býr. Í Føroyum hevur verið trupult at umsitið hesar reglur, tí tilsvarandi reglur í Danmark eru ikki samsvarandi við tær føroysku reglurnar á økinum. Í Danmark, Noregi og Íslandi eru lóggávurnar galdandi fyri børn, ið uppihalda sær lógliga í londunum. Tað er t.d. ikki ásett í donsku lóggávuni, at lógin í serligum førum skal vera galdandi í øllum ríkinum. Hetta hevur elvt til trupulleikar hjá føroysku barnaverndarmyndugleikunum. 9 Dømi eru um, at føroyingar í Danmark senda børn síni til Føroyar at búgva hjá familju í styttri ella longri tíðarskeið, av tí at foreldramyndugleikin ikki megnar uppgávuna sum foreldur. Um foreldramyndugleikin verður búgvandi í Danmark, og almennur myndugleiki í Føroyum skal taka um endan yvirfyri barninum, er tað tann danska lóggávan, sum er galdandi í hesum føri, tí foreldramyndugleikin býr í Danmark. Hesin trupulleiki kann verða loystur við eini avtalu ímillum norðurlond viðvíkjandi skipan av barnaverndararbeiðinum Avtalan skal tryggja, at samsvar er ímillum lógirnar í teimum ymisku londunum. Neyðugt er at avtalan eisini er galdandi í viðurskiftunum ímillum Danmark, Føroyar og Grønland. Mælt verður til, at orðingin í galdandi barnaforsorgarlóg viðvíkjandi geografisku avmarkingini, verður tann sama í nýggju lógini t.v.s at lógin verður galdandi fyri børn, sum uppihalda sær í Føroyum. 2.2. Aldursmark. Føroyska barnaforsorgarlógin fevnur um børn og ung frá tí tey eru fødd til tey gerast 18 ár. Er ein fyriskipan sett í verk, innan tann ungi er fyltur 18 ár, kann aldursmarkið í serligum førum leingjast til persónurin er fyltur 20 ár. Í Danmark hevur aldursmarkið eisini verið ímillum 0 og 18 ár. Men sambært broytingar-uppskotinum "Lov om ændring af lov om social service og lov om retsikkerhed og administration på det sociale område" er soljóðandi broyting sett inn sum § 35, stk. 3: "Socialministeren kan fastsætte regler, hvorefter personer, der udøver offentlig tjeneste eller hverv, skal underrette kommunen, hvis de under udøvelsen af deres tjeneste eller hverv får kendskab til en gravid kvinde med alvorlige misbrugsproblemer, der giver formodning om, at der er behov for støtte. Socialministeren kan fastfætte tilsvarende regler for andre grupper, der under udøvelsen af deres erhverv får kendskab til sådanne forhold." Tað vil siga, at donsku reglurnar nú eisini eru galdandi fyri tað ófødda barnið. Sambært viðmerkingunum til lógina er endamálið við hesum, at kommunurnar fáa møguleika fyri at hjálpa kvinnum, ið eru við barn, við teirra rúsevnistrupulleikum, og harvið minka um vandan fyri at børn verða fødd við skaða vegna rúsmisnýtslu hjá mammuni. Ætlanin við broytingini er at betra um møguleikarnar fyri "en tidlig indsats". Við lógarbroytingini kunnu myndugleikarnir longu hava eina ætlan við ófødda barninum, og seta fyriskipanir í verk, beinanvegin barnið er føtt. Um ein fráboðan fyrst kemur, eftir at barnið er føtt, verður fyriskipanin ofta ikki sett í verk fyrr enn langt aftaná. Danir hava avmarkað hesa fráboðanarskyldu til "alvorligt alkohol og/eller stofmisbrug". Tað vil siga, at talan skal verða um eina misnýtslu av antin 10 rúsdrekka ella rúsandi evnum, og at misnýtslan skal verða mett sum sera álvarsom. Í Noregi er ein áseting í lógini, ið gevur møguleika fyri, í serligum førum, at leingja eitt tiltak, ið er sett í verk, áðrenn tann ungi er fyltur 18 ár, til viðkomandi fyllir 23 ár. Hetta er fyri at tryggja framhald í tilboðnum, sum er sett í verk. Í Íslandi er tað sama galdandi, men har er orðingin ein onnur, tí í Íslandi er møguligt at leingja slíkt tiltak, tá ið tørvur er á tí. Í Íslandi kann í prinsippinum eitt barn ella ein ungur sostatt verða undir barnaverndarskipanini í óavmarkaða tíð, men orðingin í hesi grein verður vanliga praktiserað soleiðis, at ein fyriskipan kann leingjast til tann ungi er fyltur uml. 20 til 21 ár. Í Føroyum verður hesin trupulleiki loystur við at tann ungi, sum hevur brúk fyri einum tilboði frá samfelagnum, fær stuðul eftir forsorgarlógini, um hann ikki longur er undir barnaforsorgarlógini. Mett verður at aldursmarkið í Føroyum, í serligum førum, kann vera 21 ár. Tá persónurin fer úr skipanini eigur at verða ásett, at barnaverndarmyndugleikarnir skulu kunna Almannastovuna, Heimarøktina og Serforsorgina um, hvørji tilboð tann ungi hevur fingið frá barnaverndini, og hvørjum tann ungi hevur tørv á í løtuni, soleiðis at tilboðið, um neyðugt, kundi hildið fram eftir forsorgarlógini. Mælt verður til, at nýggja barnaverndarlógin á sama hátt, sum galdandi, skal viðvíkja børnum og ungum millum 0-18 ár, og at ein fyriskipan, ið er sett í verk, áðrenn barnið er fylt 18 ár, eigur at kunna verða longd til barnið fyllur 21 ár. Skotið verður upp, at lógin eisini verður galdandi fyri ófødda barnið, um mamman hevur álvarsligar trupulleikar, meðan hon er við barn. Endamálið við hesum er, at mamman kemur í viðgerð meðan hon er við barn, og at barnið kann fáa hjálp frá barnaverndarmyndugleikunum, beinanvegin tað er føtt. 2.3. Børn við serligum tørvi, brekað børn og almenn umsjón við børnum. Barnaforsorgarlógin ásetur, at trupulleikar hjá øllum børnum eru umfataðir av lógini, og at barnaverndarnevndin eisini skal hava almenna umsjón við børnum og korum teirra í kommununi. Henda orðing hevur verið tulkað soleiðis, at barnaverndarnevndirnar eisini skulu taka sær av trivnaðinum hjá børnum yvirhøvur, t.d. at spælipláss eru til taks í bygdini, at vatnið er reint, og at umstøðurnar yvirhøvur, hjá børnum at vaksa upp eru í lagi í kommununi. Í Danmark er tað kommunan, sum hevur ábyrgdina av, at børn hava tað gott í kommununi, meðan reglurnar um barnavernd eru ásettar í "lov om social service", og áseta bert reglur um børn við serligum tørvi. Somuleiðis er lóggávan í Noregi og Íslandi. Mett verður tí, at tann almenni trivnaðurin hjá børnum ikki hoyrir heima í eini barnaverndarlóg. 11 Tulkingin av núverandi lóg hevur m.a. viðført, at trupulleikarnir hjá brekaðum børnum verða loystir eftir barnaforsorgarlógini, og ikki bara trupulleikarnir hjá børnum og ungum, har foreldramyndugleikin svíkur. Í norsku lógini eru brekað børn ikki nevnd í barnaverndarlógini, men í forsorgarlógini. I Danmark eru brekað børn nevnd í tí partinum av lóg um social service, sum snýr seg um brekaðar persónar. Í Íslandi er serlig lóg galdandi fyri brekað børn og brekaðar persónar. Tulkingin av brekaðum í Noregi er soleiðis: " Funksjonshemmet er den som på grunn av varig sykdom, skade eller lyte, eller på grunn av avvik av sosial art, er vesentlig hemmet i sin praktiske livsførsel i forhold til det samfunn som omgir ham. Dette kan blant annet gjelde utdanning, yrkesvalg og yrke, fysisk og kulturell aktivitet." Barnaverndarlógin í Noregi snýr seg sostatt um børn, sum vegna umstøðurnar rundan um tey, ikki hava tað gott, meðan forsorgarlógin snýr seg um tey børn og vaksin, sum vegna egið brek ikki kunnu klára seg sjálvi. Tað er sjálvsagt dømi um, at ein trupulleiki hjá einum barni bæði kann verða eitt fysiskt brek og umstøðurnar, sum barnið livir undir. Hetta verður í royndum loyst við at avvarðandi myndugleikar, tvs. barnaverndin og sosiala umsitingin samstarva um at loysa trupulleikan. Mett verður, at ásetingarnar viðvíkjandi brekaðum børnum skulu vera í forsorgarlógini, soleiðis sum bæði er galdandi í Danmark og Noregi, heldur enn í eini barnaverndarlóg. Orsøkin til hetta er, at børn, ið eru fødd brekað koma at hava tørv á ymiskum fyriskipanum, og ikki sum í barnaforsorgarlógini, har ásetingin einans er frá 0 til 18 ár. Tørvurin hjá børnum við breki og børnum, ið av ymiskum orsøkum liva undir vánaligum umstøðum, er sera ymiskur. Brekað børn hava tørv á stuðlum, hjálpitólum, stovnum, og øðrum fyriskipanum, sum lætta um teirra brek, meðan børn við serligum tørvi hava tørv á umsorgan og øðrum, sum kann betra teirra umstøður at vaksa upp . Skotið verður tí upp, at nýggja barnaverndarlógin skal viðvíkja børnum, ið liva undir viðurskiftum, ið skaða teirra heilsu og menning og ikki trivnaðurin hjá børnum yvirhøvur. Havast má í huga, at tá ið nýggja lógin um barnavernd verður sett í gildi er neyðugt at víðka § 17 í forsorgarlógini við serligum reglum um brekað børn. 2.4. Frípláss vegna fíggjarliga inntøku ella sosial viðurskifti . Ein og hvør borgari kann søkja um at fáa frípláss á dagstovni ella í dagrøkt. Hetta merkir at viðkomandi ikki skal gjalda heilt ella partvíst fyri at hava barnið á dagstovni ella í dagrøkt. 12 Fíggjarligt frípláss verður givið foreldrum, sum hava eina ov lága inntøku til at gjalda dagstovna- ella dagrøktarpláss, meðan sosialt frípláss verður givið, tá ið uppihald í dagstovni/dagrøkt verður mett av myndugleikunum serliga neyðugt av sosialum og pedagogiskum orsøkum, og foreldrini samstundis ikki eru før fyri at gjalda fyri pláss á dagstovni ella dagrøkt. Sambært donsku "Lov om social service" verður frípláss vegna fíggjarligan tørv latið eftir reglunum um forsorg, ímeðan frípláss vegna sosialan tørv verður latið eftir reglunum um barnavernd. I Noregi er heimild fyri at veita sosialt frípláss eftir "Lov om barneverntjenester". Frípláss vegna fíggjarligan tørv verður latið sambært norsku barnaansingarlógini. Í Íslandi verða frípláss vegna sosialan tørv somuleiðis latin sambært barnaverndarlógini, ímeðan frípláss vegna fíggjarligan tørv verða latin sambært barnagarðslógini. Mett verður ikki, at tað er rætt, at frípláss vegna fíggjarligan tørv verður regulerað í barnaforsorgarlógini. Frípláss vegna fíggjarligan tørv er ein stuðul til foreldur, ið ikki klára seg fíggjarliga, og figgjarligt frípláss merkir sostatt ikki, at foreldrini ikki megna uppgávuna sum foreldur. Fíggjarligt frípláss átti at verið ein partur av barnaansingarøkinum, og mett verður tí at hetta økið skal leggjast til kommunurnar at umsita. Sum nevnt omanfyri hava tey skipað seg soleiðis í Noregi og Danmark. Skotið verður upp, at broyting verður gjørd í løgtingslóg um dagstovnar og dagrøktir, soleiðis at fíggjarligt frípláss verður við í hesi lóg. Harafturímóti eigur sosialt frípláss at vera ásett í tí nýggju barnaverndarlógini. Frípláss vegna sosialan tørv eigur at verða ein partur av barnaverndarlógini, tí talan er um eitt fyribyrgjandi hjálpartiltak, ið myndugleikin settur í verk tá ið mett verður, at barninum tørvar at verða í barnagarði, av tí at tað t.d. ikki verður nóg væl stimbrað í heiminum. Møguleiki er fyri at veita frípláss vegna sosialan tørv eftir barnaverndarlóggávunum í Danmark, Íslandi og Noregi. Í summum førum er tað ivi um, um talan er um frípláss vegna fíggjarligan tørv ella frípláss vegna sosialan tørv. Um sosialt frípláss verður latið, skal barnið fyri tað fyrsta hava serligan tørv á einum dagstovna/dagrøktarplássi, og fyri tað næsta skulu foreldrini ikki hava ráð at gjalda fyri plássið. Báðar hesar treytir skulu verða uppfyltar. 13 3. Rættartrygd hjá børnum og foreldrum. Foreldur hava rætt og skyldu til at forsyrgja og uppala sínum børnum, og tað er bert, tá ið foreldrini ikki megna hesa uppgávu, at tað almenna yvirtekur hesa uppgávu. Tað at taka børn frá foreldrum ella at seta tiltøk í verk yvirfyri børnum uttan foreldranna samtykki, er eitt álvarsligt inntriv í persónliga frælsið hjá bæði børnum og foreldrum. Tað er tí sera umráðandi at rættartrygdin verður sett í hásæti í eini nýggjari barnaverndarlóg. Hugtakið rættartrygd í sambandi við barnavernd, er verja ímóti skeivum ella óhóskandi tiltøkum frá myndugleikanna síðu. Rættartrygdin hjá foreldrunum er: - at foreldrini hava eitt krav um lógarheimild, tá ið avgerð verður tikin, - at málsviðgerðin er soleiðis, at foreldrini verða hoyrd, áðrenn tiltakið verður sett í verk, - at høvuðsreglan er, at foreldrini geva samtykki, - at tað almenna hevur próvbyrðuna, tá ið neyðug tiltøk skulu setast í verk, - at treytirnar fyri tiltakinum eru greitt orðaðar, soleiðis at foreldrini í stórst møguligan mun vita hvat tey kunnu vænta sær, - at tiltakið verður grundgivið, - at tagnarskyldan verður hildin, - at møguleiki er fyri at kæra, antin við umsitingarligum kærumyndugleika ella at avgerðin kann leggjast fyri dómstólarnar, - og at foreldrini hava rætt til hjálp frá løgfrøðingi. Høvuðsendamálið við barnaverndini (barnaverndin skal skiljast sum umsitingin og barnaverndarnevndin) er, at bert tey tiltøk, sum verða mett neyðug, verða sett í verk til røttu tíð yvirfyri teimum børnum, sum hava tiltøk fyri neyðini. Reglurnar um foreldranna rættartrygd eru viðvirkandi til, at skeivar avgerðir ikki verða tiknar, og soleiðis eru reglurnar í samsvar við høvuðsendamálið hjá barnaverndini. Rættartrygdin hjá barninum verður nýtt, tá myndugleikarnir verja áhugamálini hjá barninum og verja barnið ímóti ágangi og óhepnum uppvakstrarkorum. Børn hava rætt til hjálp og umsorgan í røttu tíð, áðrenn tað er ov seint. Harumframt kann barnið eisini hava tørv á rættartrygd, tvs. á sama hátt sum foreldrini, verða vard ímóti almennum myndugleikum ("betænkning om de retlige rammer for indsatsen for børn og unge"). Sum oftast hava foreldur og børn samanfallandi áhugamál, tá ið talan er um at eitt tiltak verður sett í verk. Men børn og foreldur kunnu eisini hava mótstríðandi áhugamál. Barnið kann t.d. hava áhuga í at vaksa upp í einari aðrari familju, ímeðan foreldrini ynskja at varðveita familjuna uttan tiltøk frá tí almenna. 14 3.1. Rættartrygdin hjá barninum. Í føroysku lógini er eingin áseting um, at barnaverndarnevndin skal hoyra eitt barn áðrenn avgerð verður tikin. Ein ungur kann gerast partur í einum barnaforsorgarmáli, tá ið hann er fyltur 18 ár, og reglur eru ikki ásettar um, at hann í slíkum førum hevur rætt til fría sakførarahjálp. Sambært donsku reglunum skal samrøða verða við eitt barn, ið er fylt 12 ár, áðrenn avgerð verður tikin í einum barnaverndarmáli. Um barnið er undir 12 ár verður eingin samrøða við barnið, men upplýsingar fáast til vega um støðu barnsins í málinum, áðrenn avgerð verður tikin. Um hoyringin verður mett at verða til skaða fyri barnið, kunnu myndugleikarnir í serligum førum lata vera við at hoyra barnið. Tá ið talan er um mál viðvíkjandi tvingsil, skal ein ungur, ið er fyltur 15 ár, fáa tilboð um løgfrøðiliga hjálp og vegleiðing sum ta almenna rindar. Sambært norsku lógini skal eitt barn kunnast og takast við upp á ráð, tá ið talan er um barnsins menning, búning og tá ið málið er hóskandi til tess. Er barnið fylt 12 ár, skal tað altíð fáa høvi at siga sína hugsan, áðrenn ein avgerð verður tikin um bústað í fosturheimi, á stovni, ella um seinni flyting. Dentur eigur at verða lagdur á útsøgnina hjá barninum. Eitt barn í Noregi kann føra seg fram sum partur í einum máli og gera partsrættindi síni galdandi, um barnið er fylt 15 ár og skilir, hvat málið snýr seg um. Fylkisnevndin kann geva loyvi til, at barn undir 15 ár fær partsrættindi í serstøkum førum. Viðvíkjandi málum um tiltøk fyri børn við atferðartrupulleikum, skal barnið altíð roknast sum ein partur. Í norsku lógini er eisini ásett, at Fylkisnevndin kann seta ein talsmann til barnið. Sambært íslendskari lóg skulu bæði foreldur og børn verða kunnað, áðrenn ein avgerð verður tikin. Børnini skulu eisini hava møguleika fyri at úttala seg munnliga ella skrivliga, tó er tað eitt krav, at børn yvir 12 ár skulu verða hoyrd. Í serligum førum kann barnaverndarnevndin tilnevna ein talsmann fyri barnið. Ein møguleiki kundi verið at ásett í føroyskari lóg, at børn undir 15 ár kunnu verða partar í málinum, men at hesi tá lata seg umboða av einum talsmanni. Hetta kann tó verða óheppið, tá talsmaðurin í summum førum kann hugsast at umboða síni egnu áhugamál og ikki áhugamálini hjá barninum. Fyri at styrkja um rættartrygdina hjá børnum í barnaverndarmálum, verður mælt til, at tað verður lógarásett, at børn á sama hátt sum foreldrini, skulu verða hoyrd í málinum. Tað kann verða trupult at seta eitt aldursmark á, nær eitt barn er nóg búgvið til at siga sína egnu meining, men mett verður at aldursmarkið eigur at verða sett til 12 ár, á sama hátt sum tað verður gjørt í Danmark og Noregi. Málsviðgerin, ið hevur málið um hendi, eigur at kenna søguna hjá barninum, óansæð hvussu gamalt barnið er, og taka hetta við í metingini, tá ið avgerð skal takast. Tað eigur eisini at verða møguleiki fyri, at børn undir 12 ár, ið verða mett at verða nóg búgvin til at hava sína egnu meining, verða hoyrd í málinum, áðrenn ein avgerð verður tikin. 15 Eisini verður mælt til, at ung, tá ið tey eru fylt 15 ár, kunnu verða partar í málinum. Tá ið talan er um tvingsilsmál, eiga ung, sum eru partar í málinum, at hava rætt til løgfrøðiliga hjálp og vegleiðing sum ta almenna rindar. 3.2. Rættartrygdin hjá foreldrunum. Foreldrini, ella onnur í teirra stað, skulu sambært galdandi lóg stuðlast til at úttala seg fyri barnaverndarnevndini, áðrenn avgerð verður tikin. Foreldrini skulu hava hesi boð skrivliga við hóskandi tíðarbili. Avgerandi fyri, hvat eitt hóskandi tíðarbil er, eigur fyrst og fremst at vera treytað av álvarseminum í málinum, og hvussu skjótt neyðugt er at handla. Sambært leiðbeining Almannastovunar um barnaforsorgarlóg, skal nevndin í sama skrivi, har tíð og stað fyri fundin er ásett, upplýsa foreldrini um, at tey hava rætt til at hava ein hjásitara, um tey ynskja onkran at stuðla seg til persónliga, fakliga ella á annan hátt. Upplýsast skal eisini í skrivinum, at limirnir í nevndini og møgulig fakkøn hjálp hjá nevndini, ið eru við til fundin, hava tagnarskyldu, og at fundurin verður hildin fyri afturlatnum hurðum. Fráboðanin til foreldrini skal sendast sum innskrivað bræv. Um foreldrini ikki lata við seg koma, ikki koma til fundin ella á annan hátt ikki lata hoyra frá sær, kann avgerð verða tikin. Tá ið nevndin hevur tikið avgerð í einum máli, skal hon skrivliga boða foreldrunum frá avgerðini og upplýsa teimum at avgerðin kann kærast. Tilskilast skal, hvør kærumyndugleikin er, og hvar hann heldur til. Fráboðanin skal latast foreldrunum skrivliga uttan mun til, um tey hava úttalað seg ella ikki. Mælt verður til, at omanfyrinevndu rættindi hjá foreldrunum verða staðfest í nýggjari barnaverndarlóg. 3.3. Rætturin til løgfrøðiliga hjálp. Í føroysku lógini eru ongar ásetingar um, at foreldur hava rætt til løgfrøðiliga hjálp sum ta almenna rindar, tá ið ein barnaverndarnevnd hevur ætlanir um at seta tiltak í verk yvirfyri børnum teirra. Foreldrini standa í hesum førum einsamøll ímóti tí almenna. Barnaverndarnevndirnar hava rætt til løgfrøðisliga hjálp í málum viðvíkjandi setan av børnum heiman uttan foreldranna samtykki, tá ið søkt verður um at fáa børn, ið eru sett úr heiminum, heimaftur, og tá ið roynt verður at flyta eitt barn úr einum fosturheimi. Foreldrini kunnu í slíkum málum lata ein løgfrøðing umboða seg, men tá verður tað fyri egnu rokning. Sambært donsku og norsku lógunum, hava foreldrini rætt til løgfrøðiliga hjálp, sum tað almenna rindar, tá ið talan er um barnaforsorgarmál, har foreldrini ikki hava givið sítt samtykki, tað vil siga mál viðvíkjandi tvang. 16 Orsøkin til, at løgfrøðilig hjálp er avmarkað til mál viðvíkjandi tvang er, at slík mál verður mett sum eitt stórt inntriv í ta persónliga frælsi hjá foreldrunum og skal rættartrygdin hjá foreldrunum tí tryggjast við løgfrøðiligari hjálp og vegleiðing. Mælt verður til, at foreldur í Føroyum, á sama hátt sum í Danmark og Noregi fáa tilnevndan løgfrøðing, tá ið talan er um barnaverndarmál viðvíkjandi tvingsil og mælt verður somuleiðis til, at børn gerast partar í málinum og fáa eisini løgfrøðiliga hjálp sum ta almenna rindar. 3.4. Samtykki. Sambært galdandi lóg er tað ein høvuðsregla, at tiltøk kunnu setast í verk eftir at samtykki er fingið frá foreldramyndugleikanum. Barnaverndarnevndin skal í flestu førum fyrst hava roynt at fingið samtykki til vega frá foreldramyndugleikanum, áðrenn avgerð verður tikin. Um samtykki ikki fæst til vega, kann barnaverndarnevndin kortini í ávísum førum taka avgerð, t.d. í samband við setan av børnum heiman, jb. § 25 í barnaforsorgarlógini. Líknandi reglur um avgerðir við og uttan samtykki finnast eisini í donsku, norsku og íslendsku lóggávunum. Mett verður, at krøvini til samtykki eigur at herðast í nýggju lógini. Áðrenn eitt tiltak verður sett í verk, eigur eitt samtykki at fyriliggja. Tað vil siga, at barnaverndin skal hava kunnað foreldrini um møguligar avleiðingar av tiltakinum, áðrenn foreldrini geva sítt samtykki. Barnaverndin eigur eisini at boða foreldrunum frá, hví barnaverndin metir tað verða neyðugt, at tiltak skal setast í verk, hvat endamálið við tiltakinum er, og hvussu leingi tiltakið væntast at vara. Tað vil siga at foreldranna samtykki fyriliggur, tá ið ætlanin fyri barnið er fastløgd. Eitt av endamálunum við at styrkja krøvini til foreldranna samtykki er, at foreldrini skulu kenna at tey eru við til at velja bestu loysnina fyri barni. Hetta kann minka um vandan fyri, at foreldrini vilja hava barnið heimaftur, eftir at barnið sjálvboðið er sett úr heiminum, og um samstarvið millum foreldrini og myndugleikarnar er gott, verður málsgongdin meira støðug og rólig fyri barnið. Mælt verður til at reglur um at kunna foreldrini, áðrenn eitt samtykki verður givið, verður ásett í nýggjari barnaverndarlóg. 3.5. Samverurætturin. Í barnaforsorgarlógini eru ongar ásetingar um, at foreldur og børn hava rætt til samveru og samband, ímeðan barnið er heimanífrá. Sambært donsku lógini skal sosiala umsitingin í kommununi syrgja fyri, at sambandið millum foreldur og børn verður viðlíkahildið og verður minst einaferð um mánaðin. Um neyðugt kann umsitingin áseta nærri treytir fyri samverurættinum. Í avgerðini verður serligur dentur lagdur á atlitið til barnið. Í serligum førum kann avgerast, at foreldrini og barnið bert kunnu síggjast ímeðan 17 eitt umboð frá kommununi er til staðar, at foreldrini og barnið als ikki skulu síggjast, og/ella at barnið skal hava duldan bústað. Sambært norsku lógini hava børn og foreldur, um ikki annað er avrátt, rætt til samveru hvør við annan. Tá ið ein avgerð er tikin um yvirtøku av umsorganini, skal fylkisnevndin taka støðu til vavið av samverurættinum; men við atliti til barnsins besta, kann tað verða avrátt, at eingin samvera skal verða ímillum barn og foreldur. Fylkisnevndin kann eisini avgera at foreldrini ikki skulu hava rætt til at vita, hvar barnið búleikast, og at onnur enn foreldrini skulu hava rætt til samveru við barnið. Mett verður at tað í flestu førum er av stórum týdningi bæði fyri barnið og foreldrini, at varðveita eitt samband. Mælt verður tí til at reglur viðvíkjandi samverurætti verða ásettar í nýggju barnaverndarlógini. Meginreglan má verða at foreldrini hava samverurætt við barnið. Samverurætturin eigur at verða galdandi fyri bæði foreldrini, og ikki bert tað av foreldrunum, ið hevur foreldramyndugleikan. Bæði foreldrini kunnu hava líka tætt tilknýti til barnið. Kravið má tó verða, at barnaverndin kann seta treytir fyri samveruni, t.d. at barnaverndin kann krevja at foreldrini ikki eru ávirkaði av rúsevni, ella at samveran skal finna stað á døgnstovninum ella heima hjá fosturfamiljuni undir uppsýni. Tað eigur eisini at verða ásett í lógini, at barnið kann hava duldan bústað. Treytirnar fyri nær tað er møguligt at hava duldan bústað, eiga at verða tær somu, sum tá ið samvera við foreldrini verður sýtt. Mett verður, at tað í fleiri førum er týdningarmikið fyri barnið, at tað varðveitur sambandið við onnur, ið standa tí nær, til dømis við ommur og abbar. Mælt verður tí til, at hesin møguleiki verður ásettur í lóggávuni, á sama hátt, sum tað verður gjørt í Noregi. 3.6. Málsviðgerðarreglur Stór krøv eiga at verða sett til málsviðgerðina í barnaforsorgarmálum, tí talan er um eitt sera viðkvæmt øki, har málini ofta innihalda persónligar upplýsingar. Hesi mál kunnu innihalda avgerðir, sum undir ávísum treytum, eru tiknar yvirfyri foreldramyndugleikanum og barninum undir tvingsil. Hetta setur enn størri krøv til málsviðgerðina. Umframt tað, ið er ásett viðvíkjandi skylduni hjá foreldramyndugleikanum at úttala seg, áðrenn ein avgerð verður tikin, og at fráboða avgerðina skrivliga til foreldramyndugleikan, kann tørvur verða á, at barnaverndarnevndin aktivt virkar til, at foreldrini eru kunnað um tey rættindi, tey hava sambært fyrisitingarlógini. Við atliti til rættartrygd foreldranna er tað av týdningi, at tey verða væl og virðiliga kunnað um teir upplýsingar, sum liggja í málinum, og hvat nevndin umhugsar viðvíkjandi innheintan av upplýsingum frá øðrum myndugleikum v.m. og hvat fyriskipanum viðvíkur. 18 Ein nágreinilig kunning er eisini ein fyritreyt fyri at skapa samstarv millum familjuna og barnaverndarnevndina um at finna tær loysnir, sum best tryggja familjuni at koma burtur úr teimum trupulleikum, hon er í. Tá ið avgerð er tikin skulu foreldrini fáa skrivlig boð, har grundgivið verður fyri avgerðini. Avgerðin skal verða soleiðis orðað, at foreldrini vita, hvat tey kunnu væntað sær. Málsviðgerðarreglur eru ásettar í barnaforsorgarlógini og í fyrisitingarlógini, men neyðugt er at vegleiða foreldrini um, hvussu fyrisitingarlógin skal nýtast í barnaverndarmálum og at áseta í lógini, hvørjar reglur skulu leggjast afturat viðvíkjandi málsviðgerð í barnaverndarmálum. 3.6.1. Kanning av málinum. Barnaforsorgarlógin áleggur barnaverndarnevndini at kanna málið, áðrenn avgerð verður tikin viðvíkjandi einum barni. Barnaverndarnevndin skal vitja í heiminum og kunna seg um umstøðurnar. Frágreiðing skal fáast frá skúlanum, um møguligt frá einum skúlasálarfrøðingi e.l., frá presti, arbeiðsgevara hjá barninum ella tí unga og frá læknanum hjá barninum. Í galdandi barnaforsorgarlóg kann avgerð um at seta barnið heiman ikki takast, uttan at barnið er kannað av lækna og hesin hevur givið eina læknaváttan. Kommunulæknin hevur skyldu til at veita barnaverndarnevndini ta hjálp, sum er neyðug viðvíkjandi læknaligari meting av málinum. Um tað er neyðugt eigur barnaverndarnevndin at gera eina sálarfrøðisliga ella pedagogiska kanning av barninum. Barnaverndarnevndin hevur heimild til at innheinta skrivliga ella munnliga frágreiðing frá einum og hvørjum persóni og einum og hvørjum almennum myndugleika, sum verður mettur at hava kunnleika til málið. Foreldrini skulu hoyrast av barnaverndarnevndini, áðrenn avgerð verður tikin í málinum. Líknandi ásetingar um kanningar av málinum finnast í donsku, norsku og íslendsku barnaverndarlóggávuni. Atfinningarnar í Føroyum viðvíkjandi kanning av barnaforsorgarmálum eru ikki nógv rættaðar ímóti lógarásetingunum, men meira ímóti myndugleikunum, ið eiga at gera tær neyðugu kanningarnar sum ikki verða gjørdar. Tað eru tær smáu barnaverndarnevndirnar, sum ikki hava møguleika fyri at kanna málið nóg væl, áðrenn avgerð verður tikin. Orsøkin til hetta er fyrst og fremst, at hesar barnaverndarnevndir ikki hava nakra umsiting, sum kann lýsa málini fyri nevndina. Málini verða sostatt ikki fyrireikaði nóg væl, og tiltøk kunnu verða sett í verk, sum ikki eru umhugsaði. Tílík støða kann aftur geva trupulleikar fyri familjuna, um familjan ferð eftir ferð upplivir, at tey tiltøk, ið verða sett í verk, ikki hjálpa. 19 3.6.2. Tíðarfreistir. Sera týdningarmikið er at áseta tíðarfreistir fyri málsviðgerðina. Tíðarfreist skal t.d. ásetast fyri, hvussu long tíð skal ganga, til barnaverndin svarar eini fráboðan, nær barnaverndin skal hava tikið avgerð í málinum, nær tiltakið skal verða sett í verk, nær tiltakið skal endurskoðast o.s.fr.. Tílíkar tíðarfreistir eru ikki ásettar í galdandi barnaforsorgarlóg. Í norsku lógini eru tíðarfreistir lógarásettar. Sambært lógini skal ein kanning av einum barnaverndarmáli gerast sum skjótast og í seinasta lagi innan tríggjar mánaðir eftir at fráboðanin er givin. Í serstøkum førum kann freistin leingjast til seks mánaðir. Tá ið talan er um at seta barnið úr heiminum, skulu tiltøkini skjótast møguligt setast í verk, og í seinasta lagi innan seks vikur frá tí degi avgerðin er tikin. Um tíðarfreistirnar ikki verða hildnar, kann Fylkismaðurin áleggja kommununi sekt. Nærri reglur um fremjan av málinum og um støddina av sektarbótini, verða ásettar av almannamálaráðharranum. Tað eru ikki ásettar serstakar reglur um tíðarfreistir í donsku ella íslendsku lóggávunum, men harafturímóti eru nágreiniligar reglur um tíðarfreistir ásettar í teimum vegleiðingum, sum umsitingin hevur at halda seg til í sínum arbeiði. Almannamálaráðið tilevnar vegleiðingarnar. Mælt verður til, at reglur um tíðarfreistir verða ásettar í barnaverndarlógina, í kunngerð ella við vegleiðing, sum hevur heimild í barnaverndarlógini. 3.6.3. Serligt um læknaváttan. Ein atfinning ímóti føroysku lógini er, at læknaváttan krevst fyri at ein barnaverndarnevnd kann taka avgerð um, at eitt barn verður sett úr heiminum. Hetta viðførir tíðum at málini steðga upp, tí læknar ikki vilja samstarva við barnaverndarnevndirnar. Tað er ikki eitt krav í Danmark, Noregi og Íslandi at ein læknaváttan skal fyriliggja, áðrenn avgerð kann takast í einum barnaverndarmáli. Í hesum londum er tað barnaverndin sum ger eina meting av, um tað er neyðugt at seta barnið úr heiminum, út frá tí støðu, sum barnið er í. Barnaverndin skal hava eina frágreiðing frá ymiskum fakfólkum, sum liggur til grund fyri avgerðini, men tað er ikki avgerandi neyðugt at frágreiðingarnar fyriliggja, áðrenn avgerð verður tikin. Mett verður at barnaverndin eigur at hava endaliga orðið at siga í málum sambært barnaforsorgarlógini. Ein læknaváttan kann leggjast til grund fyri at ein avgerð verður tikin, saman við frágreiðingum frá øðrum heilsustarvsfólki, ið hava við barnið at gera. Men tað eigur ikki at verða avgerandi, um ein læknaváttan er fingin til vega ella ikki. Mælt verður til, at tað sum í Danmark, Noregi og Íslandi verður ásett í føroysku barnaverndarlógini, at barnaverndin ger eina meting av, um tað er neyðugt at seta barnið úr heiminum, og at tað sostatt ikki er eitt krav, at ein ávís læknaváttan krevst, fyri at eitt barn kann verða sett úr heiminum. 20 3.7. Tagnarskylda. Eftir barnaforsorgarlógini hava limirnir í barnaverndarnevndini og teirra starvsfólk tagnarskyldu. Tað hava øll starvsfólk í almennu umsitingini ella í almennum starvi eisini eftir fyrisitingarlógini og revsilógini. Somuleiðis eru øll í almennari tænastu innan lands- og kommunufyrisiting umfataði av tagnarskylduni, herundir limir í ráðum og nevndum, starvsfólk á almennum ella alment góðkendum dag- og døgnstovnum, heilsusystrar, fosturfamiljur, eftirlitsverjar, umsjónarfólk o.o. Sambært barnaforsorgarlógini er tað tó ikki brot á tagnarskylduna, tá viðkomandi, sum hevur upplýsingar, hevur skyldu til at geva tær víðari, ella tá viðkomandi lógliga røkir klár almenn áhugamál ella lógliga handlar fyri at verja egnan ella annan tørv. Tagnarskyldan stendur við, hóast viðkomandi fer úr almennari tænastu. Mælt verður til at reglurnar um tagnarskyldu í galdandi barnaforsorgarlóg verða staðfestar í nýggju lógini. 3.8. Kærumyndugleiki. Ein partur av rættartrygdini hjá foreldrunum og børnunum er, at møguleiki er fyri at kæra avgerðina til annan umsitingarligan myndugleika ella til dómstólarnar. Soleiðis fáa partarnir møguleika fyri at royna um avgerðin, ið myndugleikarnir hava tikið, er røtt. Ein spurningur, ið stingur seg upp í samband við nýggja barnaverndarlóg er, um vit í føroysku lóggávuni skulu hava ein umsitingarligan kærumyndugleika, ella um partarnir í øllum førum skulu leggja málið fyri dómstólarnar. Í slíkum førum er spurningurin, um málið skal leggjast fyri Føroya Rætt, ella um tað skal verða lógarásett, at avgerðir sambært lógini skulu leggjast beinleiðis fyri Landsrættin. Niðanfyri er ein gjøgnumgongd av, hvussu kærumyndugleikin er samansettur, og hvussu hann virkar í Føroyum, Danmark, Noregi og Íslandi. 3.8.1. Føroyum. Tá ein barnaverndarnevnd tekur avgerð í einum barnaforsorgarmáli við foreldranna samtykki, kann avgerðin kærast av foreldrunum til Almannastovuna, og hareftir til Kærunevndina í Almannamálum sambært barnaforsorgarlógini. Í Kærunevndini í Almannamálum eru 3 limir: ein lækni, ein løgfrøðingur og ein sosialráðgevi. Limirnir verða valdir av landsstýrismanninum og sita í 4 ár í senn. Kærunevndin í Almannamálum hevur eina umsiting, Kærustovnur Føroya, sum viðgerð og fyrireikar tey mál, ið verða løgd fyri nevndina sambært lóg um kærunevnd í almannamálum. Viðvíkjandi meira álvarsomum avgerðum, ið barnaverndarnevndin tekur, er tað "Færøernes nævn for børneforsorg", sum er kærumyndugleiki. "Færøernes nævn 21 for børneforsorg" viðger og tekur avgerð í kærum sum koma frá teimum ið eru partar í málinum, viðvíkjandi málum, har eitt barn verður tikið heiman uttan foreldranna samtykki, har umsókn um at senda barnið heimaftur verður sýtt, har barnaverndarnevndin leggur barn inn á sálardeild ella sálarsjúkrahús, har sýtt verður at steðga slíkum tiltaki ella har barnaverndarnevnd sýtir fyri, at barn verður tikið frá umsorgarheimi, um ikki nevndin samtykkir tað. "Færøernes nævn for børneforsorg" er samansett av dómaranum, sum samstundis er formaður, landslæknanum og einum serkønum, sum landsstýrismaðurin hevur sett sambært barnaforsorgarlógini. Rætt til at kæra avgerð hjá barnaverndarnevndini hevur tann, sum hevur foreldramyndugleikan ella fremur hann í verki, og tann ungi sjálvur, um hann er fyltur 18 ár. Fosturforeldur hava eisini rætt til at kæra avgerðina hjá barnaverndarnevndini. "Færøernes nævn for børneforsorg" er endaligi umsitingarligi myndugleiki á økinum. Partarnir kunnu velja at leggja málið fyri dómstólarnar, sum er Føroya Rættur. Um partarnir ynskja at kæra avgerðina hjá Føroya Rætti, kann málið leggjast fyri Landsrættin. Føroya Rættur og Landsrætturin eru ikki samansettir av serkønum í barnaforsorgarmálum sambært føroyskari lóggávu. 3.8.2. Danmark. Fyrisitingarlig viðgerð av kærumálum. Avgerðir í barnaverndarmálum tiknar av kommununi ella amtskommununi (sí hvørjar avgerðir í kap. 6 um Danmark) kunnu kærast til "Det Sociale Nævn". "Det Sociale Nævn" er ein nevnd, ið er í hvørjum amti, har statsamtsmaðurin er formaður. Nevndin er harumframt samansett av 5 limum sum Sosialmálaráðharrin velur eftir tilmæli frá kommunufeløgum í amtinum, amtskommununi, Landsorganisationen i Danmark, Dansk Arbejdsgiverforening og De samvirkende Invalideorganisationer. Nevndin virkar í 4 ár svarandi til kommunala valskeiðið. Avgerðir tiknar av "Børne- og ungeudvalget", kunnu kærast til Den Sociale Ankestyrelse. (sí um hvørjar avgerðir børn- og ungeudvalget tekur í kap. 6 um Danmark). Den Sociale Ankestyrelse er samansett av umboðum fyri: Dansk Arbejdsgiverforening, Landsorganisationen i Danmark, Funktionærernes og Tjenestemændenes Fællesråd, Amtsrådsforeningen i Danmark, Kommunernes Landsforening, De Samvirkende Invalideorganisationer, Keypmannahavnar Kommunu og Frederiksberg Kommunu. Umsitingin í Den Sociale Ankestyrelse tekur, saman við nevndini, avgerðir í teimum málum, ið verða løgd fyri nevndina. Hóast mál verður kært til Den Sociale Ankestyrelse, støðgar málið ikki, tað vil siga, at avgerðin hjá barnaverndarnevndini verður førd út í lívið, meðan málið verður viðgjørt av Den Sociale Ankestyrelse. 22 Rætt til at kæra hevur foreldramyndugleikin ella barnið, ið er fylt 15 ár. Í summum førum (sí lov om social service) kann tað foreldur, ið ikki hevur foreldramyndugleikan, kæra sambært "lov om social service". Rættarroynd av málunum. Ein avgerð tikin av Den Sociale Ankestyrelse kann verða løgd fyri Landsrættin til rættarroynd (domsstolsprøvelse) sambært "Lov om social service". Tá talan er um rættarroynd, skal landsrætturin verða serliga samansettur í barnaverndarmálum. Landsrætturin er samansettur av einum dómara, ið er serkønur innan barnavernd, og einum dómara, ið er serkønur í barna- og ungdómspsykiatri ella sálarfrøði. Málini verða viðgjørd sambært reglum í rættargangslógini um borgarlig mál. I "Lov om social service" verður ásett, at tey mál, ið eru løgd fyri landsrættin til rættarroynd, ikki kunnu kærast til Hægstarætt. Rættargangsloyvisnevndin kann tó geva loyvi til at kæra avgerð hjá Landsrættinum til Hægstarætt, um málið er av prinsipiellum slagi. Umsókn um loyvi at kæra má sendast ávikavist innan 6 og 3 mánaðir aftaná at avgerðin er tikin. Dómararnir verða tilnevndir av løgmálaráðharranum í samráð við almannaráðharran. Løgmálaráðharrin ásetir talið av dómarunum og tekur avgerð um samsýning og ferðaútreiðslur. Teir tilnevndu skulu vera myndugir, mugu ikki vera undir vernd ella undir samverjumáli. Harumframt skulu teir hava gott orð á sær og vera álítandi. Tilnevningin er galdandi í 4 ár. Úttøkan fyri tað einstaka málið millum tilnevndu dómararnar, verður gjørd av forsetanum fyri avvarðandi landsrætt. Sambært rættargangslógini, verður eingin tilnevndur, sum annars hevði verið útihýstir frá at virka sum dómari í málinum sambært "Lov om social service". Den Sociale Ankestyrelse er endaligi umsitingarligi myndugleiki í barnaverndarmálum. Partarnir kunnu velja at leggja avgerðina fyri dómastólarnar. Fyrsta rættarstig er Býarrætturin og næsta rættarstig er Landsrætturin. Býarrætturin og Landsrætturin eru ikki serliga samansettir í barnaverndarmálum. Rættarviðgerð. Eftir vanligum reglum hava partarnir rætt til at leggja málið fyri dómsvaldið, tá ið tað ikki eru fleiri møguleikar at kæra fyrisitingarliga. Fyrsta rættarstig er býrætturin og næsta rættarstig er landsrætturin. Býarrætturin og landsrætturin eru ikki serliga samansettur í barnaverndarmálum. 3.8.3. Noregi. Avgerðir tiknar av barnaverndarnevndini, undantikið tey mál, sum sambært lógini skulu leggjast fyri Fylkisnevndina, kunnu kærast til Fylkesmannen. (sí nærri um Fylkisnevndina og Fylkesmannen). 23 Fylkesmannen er ovasti embætismaður í Fylkinum (svarar til amt í Danmark). Staturin setur Fylkesmannen í starv, og hann hevur sína egnu umsiting í Fylkinum. Uppgávan hjá Fylkesmannen er m.a. at verða kærumyndugleiki í avgerðum í barnaverndmálum, sum eru tiknar av kommununi. Fylkesmannen hevur heimild til at royna allar partar av avgerðini. Um ein avgerð hjá Fylkesmannen, ið gevur kæraranum viðhald, ikki verður sett í verk beinanvegin, kann Fylkesmannen taka avgerð um, at tað beinanvegin verða sett tiltøk í verk, sum fevna um bráfeingis tørvin hjá kæraranum. Rætt til at kæra eina avgerð, tikna av barnaverndarnevndini, hevur tann, ið er partur í málinum. Børn kunnu verða partar í málinum, tá ið tey eru fylt 15 ár. Í málum, har talan er um atferðartrupul børn og ung, skal barnið ella tann ungi altíð roknast sum partur í málinum, sambært "Lov om barneverntjenester". Mál, sum Fylkisnevndin hevur tikið avgerð í, kunnu ikki kærast víðari til ein umsitingarligan myndugleika. Fylkisnevndin er endaligur umsitingarligur myndugleiki. Avgerðir hjá Fylkisnevndini kunnu leggjast fyri dómstólarnar til dómsavgerð. Fyrsta rættarstig er Herredsretten, ið er tað sama sum Býrætturin í Danmark, og næsta rættarstig er Lagmansretten, ið er tað sama sum Landsrætturin í Danmark. Í álitinum "Barnevernet i Norge", ið kom út í maj 2000, verður tó mælt til at avgerðir, ið eru tiknar av Fylkisnevndini, skulu kunna leggjast beinleiðis fyri Lagmansretten, soleiðis at Herredsretten verður lopin um. Mett verður, at hetta kann tryggja størri gjøgnumskygni fyri barnið og foreldrini. Viðgerðin av málinum í umsitingini og dómstólunum vildi eisini á henda hátt tikið styttri tíð, og hetta vildi viðført størri frið í tilveruni hjá barninum. Nevndin metir ikki, at tað fer at viðføra stórvegis avmarkingar í rættartrygdina hjá foreldrunum, tí hagtøl vísa, at avgerðin frá Herredsret til Lagmansret sjálvdan verður broytt. Hinvegin leingir viðgerðin við dómstólarnar málið so nógv, at hetta kann sigast at ganga út yvir rættartrygdina hjá bæði barninum og foreldrunum. 3.8.4. Ísland. Ein avgerð tikin av eini barnaverndarnevnd, kann kærast til Barnaverndarráðið, sambært lógini "Children and Youth Protection Act". Tað er eitt Barnaverndarráð fyri alt Ísland. Sosialmálaráðharrin velur 3 limir og 3 tiltakslimir til at sita í ráðnum fyri eitt 4 ára tíðarskeið. Formaðurin í ráðnum skal lúka treytirnar fyri at kunna verða dómari. Limirnir í ráðnum skulu verða vællýddir borgarar, við høgum morali og skulu hava serkunnleika til børn og ung. Í Íslandi verður ikki gjørdur munur á, um foreldrini hava givið ella ikki hava givið samtykki til at tiltøk kunnu setast í verk, soleiðis sum tað verður gjørt í Danmark, 24 Noregi og í Føroyum. Í Íslandi kunnu barnaverndarmálum kærast til Barnaverndarráðið. allar avgerðir viðvíkjandi Barnaverndarráðið kann viðgera tað løgfrøðisliga í málinum og prøvførsluna. Ráðið kann staðfesta avgerðina hjá barnaverndarnevndini ella broyta hana partvíst ella heilt. Ráðið kann eisini senda málið til barnaverndarnevndina til nýggja viðgerð. Um nýggir upplýsingar koma í ljósmála kann Barnaverndarráðið taka málið uppaftur sambært "Children and Youth Protection Act". Hóast málið verður lagt fyri Barnaverndarráðið, støðgar tað ikki. Hetta merkir, at avgerðin, sum barnaverndarnevndin hevur tikið, verður førd út í lívið, ímeðan Barnaverndarráðið viðger málið. Rætt til at kæra hevur foreldramyndugleikin, verji at barninum ella onnur, ið standa barninum nær. Barnaverndarráðið er endaliga umsitingarliga dómstig. Um partarnir ynskja málið víðari til dómstólarnar, gongur leiðin fyrst til Herredsretten, sum er tað sama sum býarrætturin í Danmark. Næsta rættarstig er hægstirættur í Islandi. Íslendingar hava ikki landsrætt. Herredsretten og hægstirættur barnaverndarmálum. eru ikki samansettir við serkønum í 3.8.5. Niðurstøða viðvíkjandi kærumyndugleikanum. Sambært uppskoti til nýggja umsiting innan barnaforsorg, (sí part 6) verður skotið upp, at umsitingin skal verða samansett av fleiri økisumsitingum og økisbarnaverndarnevndum og eini høvuðsumsiting við eini høvuðsbarnaverndarnevnd. Økisumsitingarnar skulu taka sær av teimum málum, har foreldrini samtykkja at avgerð verður tikin yvirfyri børnum teirra, ímeðan høvuðsumsitingin skal taka sær av øllum málum viðvíkjandi tvingsil og málum viðvíkjandi umsorganaryvirtøku. Sambært galdandi barnaforsorgarlóg er tað "Færøernes Nævn for Børneforsorg" sum viðger og tekur avgerð í kærum viðvíkjandi barnaforsorgarmálum, sum viðvíkja tvang og umsorganaryvirtøku. Kærunevndin í Almannamálum tekur avgerð í kærumálum, har foreldrini samtykkja í at avgerð verður tikin. Sambært upplýsingum frá føroysku myndugleikunum virkar hendan skipan gott, sum hon er í dag. Sama uppbýtið viðvíkjandi kærumyndugleikanum verður eisini gjørt í Danmark. Har verða mál viðvíkjandi tvang og umsorganaryvirtøku kærd til "Den Sociale Ankestyrelse", meðan onnur mál, har foreldrini samtykkja í, at avgerð verður tikin, verður løgd fyri "Det sociale nævn". Í Noregi kunnu øll mál, har foreldrini samtykkja at avgerð verður tikin, kærast til Fylkismanninum. Mál, ið viðvíkja umsorganaryvirtøku og tvang verða viðgjørd og avgjørd av Fylkisnevndini, sum er fyrsti og endaligi fyrisitingarligi myndugleiki, sí nærri um Fylkisnevndina og Fylkismannin í kap. 6. Um slík mál 25 verða kærd, verða tey løgd beinleiðis fyri dómsvaldi. Í Íslandi er sami kærustovnur til øll barnaforsorgarmál. Men hendan skipan verður endurskoðað, og ætlanin er at fáa eina líknandi skipan sum tann í Noregi. Mælt verður til at avgerðir hjá økisumsitingini skulu kunna kærast til Kærunevndina í Almannamálum. Tað vil siga at reglurnar í galdandi barnaforsorgarlóg viðvíkjandi kærumyndugleika verða staðfestar í hesi lóggávu. Mett verður, at tað er sera týdningarmikið, at mál viðvíkjandi tvingsil og umsorganaryvirtøku fáa eina viðgerð, sum kann samanlíknast við dómsviðgerð. Hetta tí at avgerðin er sera víðfevnd fyri bæði foreldur og børn. Hesi mál kunnu ikki samanlíknast við mál, har foreldrini samtykkja at avgerð verður tikin. Tá eru foreldrini við í avgerðini, og avgerðin er tí ikki inntriv í teirra persónliga frælsi á sama hátt. Mælt verður tí til, at Høvuðsbarnaverndarnevndin verður endaligi fyrisitingarligi myndugleiki viðvíkjandi málum um umsorganaryvirtøku og tvang. Tað vil siga, at hesi mál verða løgd beinleiðis fyri dómsvaldið, um partarnir ynskja at kæra. Í hesum málum hava foreldrini rætt til sakførarahjálp sum ta almenna skal rinda. Hetta er sama skipan, sum er í Noregi. Ein av fyrimununum við skipanini er, at foreldur og børn ikki skulu bíða so leingi eftir, at endalig avgerð verður tikin um støðu teirra. (sí nærri um Høvuðsbarnaverndarnevndina í kap. 6.) Ein spurningur í samband við kærumyndugleikan í hesum sambandi er, um málini skulu leggjast fyri Føroya Rætt, ella um Føroya Rættur átti at verðið lopin um, og málini løgd beinleiðis fyri landsrættin, soleiðis sum tankar eru frammi um í Noregi. Tað er ein partur av rættartrygdini hjá foreldrunum, at tey kunnu leggja málið fyri Føroya Rætt, landsrættin og møguliga eisini hægstarætt. Men samstundis vil tann tíðin, sum ein dómsviðgerð av málinum tekur, verða ein vansi fyri rættartrygdina hjá barninum. Barnið hevur tørv á hjálp til røttu tíð. Støða má takast til, um tað er til størri fyrimun fyri foreldur og børn, at endalig støða verður tikin skjótt í einum máli, ella um tað er til størri fyrimun, at foreldrini hava rætt til at royna málið tvær ferðir, eftir at endalig umsitingarlig avgerð er tikin. Mælt verður til, at um eitt mál verður kært til hægri myndugleika, skal hetta ikki steðga gongdini í málinum. Tað vil siga at avgerðin, sum barnaverndarmyndugleikarnir hava tikið, skal verða førd út í lívið, hóast málið er kært til hægri myndugleika. Sambært føroysku lógini kunnu børn, sum eru vorðin 18 ár verða partur í málinum, og kunnu tey kæra avgerð, ið tikin er av barnaverndarmyndugleikunum. Avgerðir sambært barnaverndarlógini kunnu viðføra stór inntriv í lívið hjá einum barni, og mett verður tí at aldursmarkið hjá børnum at gerast partur í málinum, eigur at verða sett niður til 15 ár, soleiðis sum tað er í Danmark og Noregi. 26 4. Fráboðanarskyldan. Sera umráðandi er at fráboðanarskyldan verður hildin. Fráboðanarskyldan er fyritreytin fyri, at barnaverndarmyndugleikar gerast varugir við ein trupulleika so skjótt sum gjørligt, og kunnu seta tiltøk í verk yvirfyri barninum og familjuni so tíðliga sum gjørligt. Á henda hátt kann eitt barn verða hjálpt í so ungum aldri sum gjørligt, og áðrenn ov stórur skaði er hendur. Niðanfyri verður greitt frá trupulleikunum viðvíkjandi fráboðanarskylduni í Føroyum og hugt verður eftir, hvussu líknandi trupulleikar verða loystir í Danmark, Noregi og Íslandi. Í hesum parti verður bert komið inn á fráboðanarskylduna hjá fakfólki, og hvussu hon kann betrast, tá tað tíðum er fráboðanarskyldan hjá fakfólkunum, sum ikki verður hildin. 4.1. Trupulleikar við fráboðanarskyldu í Føroyum. Sambært barnaforsorgarlógini hava tænastumenn og fólk í almennum álitisstørvum, sum í starvi sínum varnast viðurskifti, sum eftir teirra tykki krevja, at almennur myndugleikar taka um endan, skyldu til at boða barnaverndini frá. Harumframt hevur hvør einstakur borgari í Føroyum skyldu til at boða barnaverndarnevndini frá, um tey meta, at eitt barn livir undir viðurskiftum, ið kann skaða teirra heilsu og menning. Sambært teimum samrøðum og fundum ið umboð fyri Almanna- og heilsumálastýrið hevur gjørt, stava trupuleikarnir viðvíkjandi fráboðanarskylduni í høvuðsheitum frá, at fakfólk ikki halda fráboðanarskylduna. Fráboðanin kemur ofta frá einum granna ella familjuni. Um fráboðanin kemur frá einum fakfólki, er tað sum oftast frá eini heilsusystir verður upplýst. Sambært heilsusystrunum fráboða tær, tá ið tær síggja, at eitt barn er fyri misrøkt. Í arbeiði teirra koma tær tætt uppá barnið og familjuna, og eru tær tí væl førar fyri at kanna og síggja, um eitt barn verður misrøkt. Men heilsusystrarnar eru ónøgdar við tað viðgerð, sum eitt barnaverndarmál aloftast fær í verandi skipan. Heilsusystrarnar eru av tí fatan, at barnaverndarnevndirnar ofta ikki eru førar fyri at taka avgerðir, tí limirnir eru ógegnigir í málunum. Hetta ger tað trupult hjá heilsusystrunum at fráboða til barnaverndarnevndirnar, tí royndirnar tær hava er, at eingin viðgerð fer fram í málinum, og tí kann ein fráboðan skaða barnið meira enn tað hjálpir, halda heilsusystrar. Námsfrøðingur sum Almanna- og heilsumálastýrið hevur tosað við sigur, at starvsfólkið á dagstovnunum royna at fráboða, tá ið tey síggja, at eitt barn er misrøkt. Men námsfrøðingurin heldur ikki at starvsfólkini hava tann neyðuga førleikan at síggja, nær eitt barn verður misrøkt, tí dagstovnunum vanta vegleiðing frá serkønum, hvussu ein skal leggja til merkis, um eitt barn er úti fyri misrøkt. Um dagstovnurin hevði ein persón, sum starvsfólkini kundu vent sær til í ivamálum, hevði barnið verið betri tryggjað, og trupulleikar kundu verið loystir, áðrenn alt ov ógvuslig stig verða tikin. 27 Starvsfólkini á dagstovnunum eftirlýsa, at barnaverndarnevndin fylgir málinum upp, og hevur eftirlit við barninum, tá tað almenna er komið inn í málið. Harumframt ynskja starvsfólkini á dagstovnum ein kontaktpersón, sum dagstovnurin kundi sett seg í samband við í hesum málum. Øðrvísi er við kommunulæknunum. Tær barnaverndarnevndir, ið Almanna- og heilsumálastýrið hevur verið í sambandi við, høvdu ongantíð fingið nakra fráboðan frá kommunulæknum. Sambært teimum kommunulæknum, sum tosað hevur verið við, kemur fram, at tað er sjáldan at ein kommunulækni gerst varugur við vanrøkt, blóðskemd ella annað viðvíkjandi børnunum. Tí tá børnini koma til læknan, er sera trupult hjá læknanum at skilja millum, um børnini eru ótrygg við støðuna, at verða kannaði, ella um ótryggleikin skildast nakað annað. Kommunulæknahølini kunnu eisini virka ótrygg hjá børnunum at koma til, tí børnini eru frammanundan bangin fyri at koma til læknan. Hinvegin eru børnini altíð gjørd í stand t.v.s. eru rein tá tey koma til læknan. Um kommunulæknin skuldi sæð dømi um vanrøkt, blóðskemd, harðskap ella annað, so fráboðar hann til barnaverndarnevndina, tí tað skal hann gera sambært læknalógini. Men sambært kommunulæknanum er spurningurin, hvar markið gongur ímillum vanrøkt og ikki vanrøkt. Sambært kommunulæknanum, skal viðtalan hjá einum kommunulækna verða eitt stað, har øll fólk kunnu koma og føla seg trygg við at greiða frá sínum trupulleikum, og vita at læknin hevur tagnarskyldu. Kommunulæknar halda ikki, trupulleikar verða loystir við at gera eina stranga fráboðanarskyldu fyri fakfólk. Tað vil føra við sær, at tær familjur sum hava trupulleikar, sum kunnu loysast sambært barnaforsorgarlógini, halda seg burtur frá kanningum hjá kommulæknanum. Tá er tað betur, at hesar familjur fáa ta hjálp, sum fáast kann frá kommunulæknanum, sjálvt um hesin ikki fráboðar víðari til barnaverndarnevndina. Sambært lærarum, ið Almanna- og heilsumálastýrið hevur tosað við, er tað trupult hjá lærarum at varnast, um børn ikki hava tað gott, tí børn eru sera loyal yvirfyri foreldrunum. Tað nyttar tí sjáldan hjá læraranum at tosa við børnini. Lærarir fráboða heldur aldrin til barnaverndarnevndirnar, uttan at tað eru heilt álvarslig tekin um misrøkt. Lærarar eru eisini av tí fatan, at barnaverndarskipanin ikki virkar nóg væl, og at tað tekur ov langa tíð, áðrenn nakað hendir í málum. 4.2. Fráboðanarskyldan í Danmark, Noregi og Íslandi. Í Danmark, Noregi og Íslandi eru ásettar reglur í sosiallóggávuni um fráboðanarskyldu hjá fakfólki. 28 I Noregi er dentur lagdur á, at áseta reglur um fráboðanarskyldu hjá fakfólki í autorisatiónslógunum, tvs. t.d. í læknalógini, sjúkrasystralógini o.s.fr., fyri at fáa fakfólkini at verða meira ansin viðvíkjandi fráboðanarskylduni. Hildið verður at fakfólkini kenna betur sína autorisatiónslóg og fylgja henni nágreiniliga. Í íslendsku lógini er, umframt vanligu regluna um fráboðanarskyldu fyri fakfólk, ásettar reglur um, at løgreglan og dómstólurin hava fráboðanarskyldu. Í Danmark er júst gjørd ein lógarbroyting viðvíkjandi eini víðkaðari fráboðanarskyldu í "Lov om social service". Sambært hesi lógarbroyting hava fakfólk fráboðanarskyldu viðvíkjandi kvinnum, við álvarsomum rúsevnistrupulleikum, ið eru við barn. Tað vil siga, at fráboðanarskyldan nú eisini í summum førum viðvíkur ófødda barninum. Í dag er næstan eingin munur á orðingunum í teimum ymsu barnaverndarlógunum viðvíkjandi fráboðanarskyldu fyri fakfólk. Men sjálvt um lógarásetingin í føroysku lógini er lík orðingini í hinum norðurlondum, virkar fráboðanarskyldan ikki nóg væl í Føroyum. Hesar trupulleikar hevur tann sosiala umsitingin í Danmark eisini, og eisini har eru tað lærarar og læknar, ið ikki halda fráboðanarskylduna. Í Danmark er eitt "Udviklings- og Formidlingscenter" sett á stovn í 1988. Stovnurin arbeiðir við trupulleikum hjá børnum og familjum tess. Stovnurin arbeiðir við at gera vegleiðingar við uppskotum til loysnir innan børn og familjur. Stovnurin hevur m.a. kannað, hvussu bøtast kann um fráboðanarskylduna, soleiðis at fakfólk betur eru før fyri at halda hana. Tá ið kommunur t.d. hava trupulleikar við fráboðanarskylduni, verður boð sent eftir "Udviklings- og Formidlingscentret", sum kannar hví fakfólkini ikki fráboða ella fráboða ov seint. Skipað verður síðani fyri skeiðum ella temadøgum fyri starvsfólkunum í kommununi og fakfólkum. Skipað hevur eisini verið fyri skeiðvirksemi serliga fyri kommunulæknum. Ætlanin við hesum skeiðum er, at kommunulæknanir skulu broyta hugsunarhátt og arbeiða meira saman við barnaverndarnevndunum. Hesir trupulleikar viðvíkjandi fráboðanarskylduni kunnu ikki broytast við nýggjari lóggávu, men bert við eini hugburðsbroyting sum t.d. undirvísing og vegleiðing av fakfólkum kunnu verða við til at fremja. Í Íslandi eru eisini trupulleikar við fráboðanarskylduni. Eisini har eru tað serliga læknarnir, ið ikki fráboða til barnaverndarnevndina. Sambært teimum myndugleikum, sum Almanna- og heilsumálastýrið hevur verið í samband við í Íslandi, hava læknar raðfest tagnarskyldu fremri enn fráboðanarskyldu. Hetta broyttist eftir ráðstevnu, sum varð hildin fyri 2 árum síðani í Reykjavík, har ein serfrøðingur úr USA helt ein fyrilestur um, hvussu umráðandi tað er, at fráboðanarskyldan varð hildin, soleiðis at læknarnir nú oftari boða frá. 29 4.3. Niðurstøða viðvíkjandi fráboðanarskylduni. Trupulleikarnir viðvíkjandi fráboðanarskylduni í Føroyum stava ikki frá manglandi ásetingum í barnaforsorgarlóggávuni, tí har er orðingin nóg greið, men stava harafturímóti frá, at fakfólk ikki hava nóg stóra vitan ella vilja til at síggja og gera nakað við tað, at børn eru misrøkt. Tað krevur stóra vitan, opinleika og serligt ansni yvirfyri børnum og familjum at kunna fráboða so tíðliga sum gjørligt. Vantandi fráboðan stavar eisini frá, at fakfólk innan økið hava tær royndir, at tá mál verða fráboðað hendir einki, soleiðis at fráboðanin var úrslitaleys. Víst verður á, at stórur mangul er á einum staði, har fakfólk kunnu møtast og tosa saman áðrenn fráboða verður til myndugleikan. Vónandi verður hesin trupulleiki loystur við eini nýggjari barnaverndarskipan. Mælt verður til, at fakfólk í Føroyum eins og í Danmark, fáa tilboð um skeið, har tey læra at síggja, nær børn eru misrøkt, og hvussu tað einkulta fakfólkið kann hjálpa hesum børnum, møguliga í samstarvi við barnaverndarmyndugleikarnar. Harafturat eiga støðugar vegleiðingar at verða til taks hjá fakfólkum, sum dagliga arbeiða við børnum. Mælt verður eisini til, at víðka fráboðanarskylduna í føroysku lóggávuni til eisini at verða galdandi fyri kvinnur við álvarsomum rúsevnistrupulleikum, ið eru við barn, fyri á henda hátt at seta í verk eitt tiltak so skjótt sum gjørligt. 30 5. Tvørfakligt samstarv Hugtakið "tvørfakligt samstarv" verður nógv nýtt í londunum rundan um okkum, bæði sum ein arbeiðsháttur og sum ein áseting í lógum. Tvørfakligt samstarv merkir, at arbeiða saman yvirum faklig mørk og yvirum faklig øki. Hóast líkheit við hugtakið "at samstarva", er eitt tvørfakligt samstarv eitt meira skipað samstarv, og sostatt meira enn bara fundarvirksemi. Á fundi sum Almanna- og heilsumálastýrið skipaði fyri fakfólkum innan almannaheilsu- og skúlaverkið, har nýggja barnaforsorgarlógin var til viðgerðar, var spurningurin um tvørfakligt samstarv eisini umrøtt. Fundarluttakararnir vóru á einum máli um, at neyðugt er við einum tvørfakligum samstarvi í Føroyum millum sosialar myndugleikar, læknar, heilsusystrar, stovnar osfr.. Spurningurin er um eitt tvørfakligt samstarv skal staðfestast í lógini, ella um samstarvið skal verða av einum meira óformiligum slag. 5.1. Lóggeva um tvørfakligt samstarv. 5.1.1. Føroyar Í galdandi lógum, bæði heilsulóggávu og sosiallóggávu, er einki ásett um tvørfakligt samstarv ímillum fakfólk, men sambært teimum fakfólkum og barnaverndarlimum kring landið, ið Almanna- og heilsumálastýrið hevur verið í samband við, er stórur tørvur á tvørfakligum samstarvi. Tað tvørfakliga samstarvið, sum er í Føroyum, fyrigongur næstan alt í Tórshavn. Barnaverndarnevndin í Tórshavn hevur nógv samstarv við ymiskar fakbólkar. Samstarvið er skipað sum regluligir fundir, har næstan allir partar sum arbeiða við barnaforsorgarmálum í kommununi møtast. Eina ferð um mánaðin er fundur við Almannastovuna um øll felagsmál, og eina ferð um mánaðin við heilsusystrarnar í Tórshavn, har trupulleikar við smærri børnum verða umrøddir. Eina ferð um vikuna er fundur við stuðulsfólkaskipanina, sum Tórshavnar kommuna hevur, og regluligir fundir eru við Føroya Barnaheim, tá tørvur er fyri tí. Regluligir fundir eru eisini við umboð fyri Undirvísingar- og mentamálastýrið, Tórshavnar kommunu og Sernámsdepilin, og er eisini eitt samstarv við at koma við Landssjúkrahúsið, soleiðis at arbeiðið viðvíkjandi barnaforsorgini kann byrja áðrenn børnini eru fødd. Barnaverndarnevndin í Tórshavn hevur eitt gott samstarv við løgregluna um konkret mál, men hevur ikki regluligar fundir. Sambært løgregluna í Tórshavn, so hevur løgreglan kring landið eitt gott samstarv við allar barnaverndarnevndir. Løgreglan hevur gjørt nógv við at fara út á skúlar og til foreldrafundir at undirvísa. Hetta er í sambandi við SSP nevndina, sum er eitt skipað samstarv 31 millum løgregluna, sosial- og skúlamyndugleikarnir, har almenn viðurskifti hjá børnum vera umrødd. Barnaverndarnevndin í Tórshavnar kommunu hevur ikki nakað samstarv við læknar, lærarar og pedagogar, men tørvur er eisini á slíkum samstarvi. Felagið Barnabati hevur í juni 2000 sett ein arbeiðsbólk, ið skal arbeiða við at betra samstarvið ímillum teir fakbólkar, ið arbeiða til dagligt við børnum. Í hesum bólki sita umboð fyri barnaverndarnevndir, heilsusystrar, kommunulæknar, lærarar, løgreglu, Almannastovuna og Almanna- og heilsumálastýrið. 5.1.2. Danmark. Í øllum kommunum í Danmark eru tvørfakligar samstarvsnevndir settar. Hesar nevndir eru samansettar av heilsusystrum, dagstovnaleiðarum, lærarum, sálarfrøðingum, skúlastjórum og kommunulæknum. Samstarvsnevndin verður sett av kommununi. Í flestu kommunum er skúlastjórin formaður í samstarvsnevndini. Hetta verður gjørt fyri at seta lærarafunktiónina í fokus í barnaverndararbeiðinum. Nevndirnar eru settar sambært "lov om forbyggende sundhedsforanstaltninger for børn og unge". Greinin er soleiðis orðað: "For at tilgodese børn og unge med særlige behov opretter kommunalbestyrelsen en tværfaglig gruppe, der skal sikre, at den enkeltes udvikling, sundhed og trivsel fremmes, og at der i tilstrækkeligt omfang formidles kontakt til lægelig, social, pædagogisk, psykologisk og anden sagkundskab. En af gruppens medlemmer udpeges som ansvarlig for at koordinere indsatsen over for det enkelte barn og den enkelte unge". Í teimum ymisku kommununum hava hesar tvørfakligu nevndir ymiskar uppgávur. Í summum kommunum eru nevndirnar bert ráðgevandi og taka sær ikki av einkultmálum. Í øðrum kommunum eru nevndirnar bæði ráðgevandi og málsviðgerandi, meðan í summum kommunum eru nevndirnar settar adhoc, t.v.s. tær hava fyrst og fremst til endamáls at virka ráðgevandi, men tá ið tær varnast ein barnaverndartrupulleika, skal tann sum fyrst varnast trupulleikan syrgja fyri, at trupulleikin verður beindur á rætta stað og loystur. Hesar tvørfakligu nevndir virka tó ikki undir barnaverndarskipanini, men undir fyribyrgjandi heilsutænastuni í kommununum, tí lógin verður umsitin av danska Heilsumálastýrinum og ikki av danska Almannamálastýrinum. Hetta er ikki uttan trupulleikar. Tað tvørfakliga arbeiðið verður ikki nóg væl samskipað, tá tvey ráðharrastýrir eru íblandaði. Fyri at menna um eitt heildartilboð til tey veikastu í samfelagnum, nevnliga børnini og tey ungu, samtykti Fólkatingið tann 26. mai 2000 eitt broytingaruppskot til "Lov om social service" viðvíkjandi tvørfakligum samstarvi. Í broytingaruppskotinum verður ásett, ístaðin fyri at leggja dent á heilsustøðuna hjá børnum við serligum tørvi, at dentur eigur at verða lagdur á, at stuðulin til børn við serligum tørvi, skal verða veittur tíðliga og samanhangandi. 32 Tað er ikki ætlanin við broytingaruppskotinum, at kommunurnar skulu gera nýggjar tvørfakligar samstarvsnevndir. Kommunurnar kunnu áleggja teimum tvørfakligu samstarvsnevndum, sum eru sambært "lov om forebyggende sundhedsforanstaltninger for børn og unge" eykauppgávur, sum standast av broytingaruppskotinum til "Lov om social service". Tað er upp til hvørja einstaka kommunu at skipa arbeiðið í samstarvsnevndini og at samanseta tvørfakligu samstarvsnevndina. Endamálið við at áseta reglur um tvørfakligt samstarv í sosiallóggávuni er, at staðfesta týdningin av, at kommunurnar leggja arbeiðið til rættis í málum um serligan stuðul til børn og ung soleiðis, at tann tvørfakligi serkunnleikin kann dragast inn í málsviðgerðina. Tá ið talan er um børn við serligum tørvi, vil málsviðgerin aloftast verða høvuðspersónurin í málinum. Málsviðgerin má tí altíð verða ein partur av tvørfakliga bólkinum Leiðandi skúlasálarfrøðingur Kresten Kortbæk sigur um tvørfakliga samstarvið í Danmark: "Det har forbedret samarbejdet betydeligt. Inden for hvert distrikt er man kommet til at kende hinanden bedre. Selvom det nok fungerer forskelligt fra distrikt til distrikt. Men jeg synes helt klart, at det har givet en bedre og bredere vurdering af sagerne. Og der er kommet mere kvalitet i det, samtidig med at det giver mere klarhed i brugernes øjne. Det er blevet til at se, hvem der har den enkelte sag. Og der er måske noget af det allervigtigste i det her. At man har fundet ud af, hvem er det egentlig, der har ansvaret for den enkelte sag. Hvem det er, der koordinerer. Og hvem det er, der gør hvad". Kanningar av tvørfakliga samstarvinum í Danmark vísa, at ávísir fakbólkar luttaka ógvuliga lítið í tí tvørfakliga samstarvinum. Hetta eru fyrst og fremst læknar og dagrøktarmammur. Praktiserandi læknar eru, saman við heilsusystrunum, tann fakbólkur, sum kemur mest í samband við smábarnafamiljur, og er tað tí sera umráðandi, tá ið talan er um ein skjótan og fyribyrgjandi innsats, at hava hesar fakbólkar við í einum samstarvi. Umframt hesar tvørfakligu samstarvsnevndir eru eisini SSP-nevndir á amtsniveau. SSP-nevndir eru nevndir, har sosial-, skúla- og politimyndugleikar samstarva um trupulleikar hjá børnum og ungum. Hesar nevndir taka sær av fyribyrgjandi arbeiðinum í amtunum. SSP- nevndirnar eru ikki settar sambært lóg. Nevndir byrjaðu at virka fyri umleið 25 árum síðani. PPR-ráðgeving, sum stendur fyri: "psykologisk, pædagogisk rådgivning" sum heldur ikki er sett sambært lóg, virka í nærum øllum kommunum. Barnaverndarumsitingarnar fáa stóra hjálp í sínum arbeiði frá PPR-ráðgevingini, sambært leiðaranum fyri Børn- og ungekontoret i Gladsakse kommune. 5.1.3. Noreg. Reglur um tvørfakligt samstarv eru ásettar í norsku lógini um barnavernd. Greinin ljóðar soleiðis: "Barneverntjenesten skal medvirke til at barns interesser ivaretas 33 også av andre offentlige organer. Barneverntjenesten skal samarbeide med andre sektorer og forvaltningsnivåer når dette kan bidra til å løse oppgaver, som den er pålagt etter denne loven. Som ledd i disse oppgavene skal barneverntjenesten gi uttalelser og råd, og delta i den kommunale og fylkeskommunal planleggingsvirksomhet og i de samarbeidsorganer som bliver opprettet". Harumframt eru eisini ásettar reglur um samstarv við áhugafeløg í lógini. Greinin er soljóðandi: "Barneverntjenesten bør også samarbeide med frivillige organisasjoner, som arbeider med børn og unge". Í álitinum til norsku barnaverndarlógina verður sagt, at stórur tørvur er fyri, at sosialu myndugleikarnir samstarva við aðrar myndugleikar, sum skúla-, heilsu-, arbeiðsmarknaðar- og bústaðarmyndugleikar, og harumframt við teir myndugleikar, ið hava ábyrgd fyri fysiskari ráðlegging. Sosialu myndugleikarnir eiga at taka stig til slíkt samstarv, tá tað er hesin myndugleiki, sum hevur størsta innlit í orsøkirnar til trupulleikarnar hjá børnum og ungum. Í norska álitinum verður harumframt sagt, at broytingar í samstarvsviðurskiftunum saman við styrking av sosialtænastuni viðvíkjandi børnum og ungum, er tann mest týdningarmikla broytingin viðvíkjandi barnavernd í Noregi. Barnaverndin er lítið virkisfús uttan samstarv við aðrar myndugleikar. Trupulleikarnir viðvíkjandi børnum og ungum í dag verða meira og meira fjøltáttaðir, og verða tí viðgjørdir av fleiri ymiskum myndugleikum. Hetta er ein avbjóðing viðvíkjandi stýring, samstarvi og hvussu orkan at loysa trupulleikarnar verður gagnnýttir í mestan mun. 5.1.4. Ísland. Tann íslendska barnaverndarlógin hevur ítøkiligar reglur um tvørfakligt samstarv. Greinin ljóðar soleiðis í svenskari týðing: "Det åligger alla som genom sit arbete er verksamma med barn- och ungdomsfrågor, såsom personal inom helsovårdssektor, skola, barns dagomsorg och polisvesende, att verka for att barnavårdsverksamheten utnyttjas i storsta mojliga utstreckning och de skall samarbeta med barnomsorgsmyndigheter i den avsikten. Barnomsorgsmyndigheter skall på samme måte samarbeta med dem som p.g.a. sin stelling har kennedom om barn- och ungdomsfrågor. Det åligger skolor och daghem, att ha ett næra samarbete med barnavårdsnemd angående bistand till de barn och deras familjer som har sociala problem. Institutioner inom social- och helsovårdssektor, såsom behandlingshem for alkoholister och psykiatriska kliniker, skall organisera sin service till barnens foreldrar sålunda att hensyn tas till barnens intressen. Det åligger polisvesende, domstolar och fengelsemyndigheter att samarbeta med barnavårdsnámder och bistå dem vid beslut i barnavårdserenden". Umframt hesar reglur, er tað í lógini heimilað Almannamálaráðharranum, at áseta nærri reglur um samstarv ímillum barnaverndarmyndugleikar og aðrar stovnar, í samráð við tey aðalstýrir, sum stovnarnir hoyra til. Í Íslandi virkar samstarvið ímillum myndugleikar gott. Sosialumsitingin í Reykjavík hevur t.d. regluligar fundir við heilsusystrarnar í býnum, har trupulleikarnar viðvíkjandi børnum verða umrøddir. Somuleiðis hevur umsitingin 34 fund við løgregluna, skúlan og umboð fyri frítíðarvirksemi hjá børnunum. Á hesum fundum verður umrøtt, hvat myndugleikarnir kunnu gera fyri børnini í økinum, og hvussu trupullekarnir við børnunum kunnu fyribyrgjast. 5.1.5. Niðurstøða viðvíkjandi tvørfakligum samstarvi Sum tað framgongur, hava londini rundan um okkum ásannað hvussu umráðandi tað er at hava eitt gott samstarv ímillum teir stovnar og tey fakfólk, ið arbeiða við børnum og ungum við serligum tørvi. Nakað av hesum samstarvi er ásett við lóg og hevur virkað í nøkur ár. Royndirnar vísa, at eitt gott samstarv tryggjar ein "tidlig indsats" og eina fyribyrging sum hevur við sær, at børnini og tey ungu so tíðliga sum gjørligt kunnu hjálpast á rætta leið, áðrenn ov seint er. Einki er ásett um tvørfakligt samstarv í føroysku barnaforsorgarlógini, men mælt verður til, at líknandi ásetingar, sum í donsku, íslendsku og norsku lógunum, verða ásettar í nýggju føroysku lóggávuna um barnavernd. 35 6. Barnaverndarumsitingin. Í hesum parti verður komið inn á trupulleikarnar sum eru við umsitingini av barnaforsorgarøkinum í Føroyum, og gjørd verður ein lýsing av, hvussu barnaverndarumsitingarnar virka í Danmark, Noregi og Íslandi. Mett verður, at hesar umsitingar kunnu geva okkum íblástur til, hvussu vit kunnu skipa eina betri barnaverndarumsiting í Føroyum, sum loysir trupulleikarnar, ið vit hava í dag, og sum nøktar tørvin bæði hjá foreldrum og børnum. 6.1. Barnaverndarumsitingin í Føroyum. Í Føroyum er tað barnaverndarnevndurnar í kommununum, sum umsita barnaforsorgarøkið. Sambært lógini verða barnaverndarnevndirnar valdar av bý/bygdaráðnum 4. hvørt ár aftaná hvørt kommunuval. Í nevndirnar verða vald í minsta lagi 5 og í mesta lagi 7 limir. Veljast kunnu fólk, sum annars lúka treytirnar fyri at stilla upp til bý/bygdaráð. Ein barnaverndarnevnd verður vald í hvørjari kommunu. Barnaverndarnevndirnar taka avgerðir í øllum barnaverndarmálum t.v.s. bæði í teimum málum har foreldrini samarbeiða við myndugleikan, og í teimum málum, har foreldrini ikki hava givið samtykki, teimum sokallaðu tvangsmálunum. Flestu nevndir hava ikki skrivara ella málsviðgera tilknýttan, men nevndirnar hava tó rætt til løgfrøðisliga hjálp viðvíkjandi teimum málum um setan av børnum heiman uttan foreldranna samtykki. 6.1.1. Trupulleikar við verandi skipan. Niðurstøðan hjá flest øllum, sum Almanna- og heilsumálastýrið hevur tosað við er, at bygnaðurin av barnaverndarumsitingini krevur eina broyting. Bæði barnaverndarnevndir og fakfólk halda, at virksemið hjá barnaverndarnevndunum virkar ikki nøktandi í dag, og skildast hetta fyrst og fremst barnaverndarskipanina. a) Politiskt valdar barnaverndarnevndir móti fakligt valdar. Tað er ikki krav sambært lógini, at barnaverndarnevndir skulu vera samansettar av fólki, ið hevur serkunnleika til børn. Barnaverndarnevndirnar eru politiskt settar, og tí eru flestu nevndir samansettar av leikfólki. Sambært teimum barnaverndanevndunum, ið Almanna- og heilsumálastýrið hevur tosað við, sakna limirnir sjálvir eina fakligheit í nevndini. Fakfólk og onnur, ið samstarva við barnaverndarnevndirnar, føra fram, at tey ikki altíð hava álit á limunum í barnaverndarnevndini, tvs. hava ikki álit á, at nevndin heldur tagnarskylduna ella viðger málið á nøktandi hátt. Hetta viðførir, at fakfólkini ikki eru serliga áhugaði í at fráboða ein trupulleika, tí at tey vænta at kunnu skaða barnið heldur enn hjálpa tí við at geva neyva frágreiðing. Bæði fakfólk og aðrir myndugleikar eru samd um, at um limirnir í barnaverndarnevndunum í staðin fyri verða vald út frá fakligum kriterium, vil tað viðføra at barnaverndarnevndin fær størri virðing og viðurkenning, og at fakfólk og onnur fara at kenna seg tryggari við at fráboða til barnaverndarnevndina. 36 b) Ógegni. Av tí at tað er ein barnaverndarnevnd í hvørjari kommunu í Føroyum, er vandin stórur fyri at limirnir eru ógegnigir í málum, sum nevndin hevur til viðgerðar. Hetta er eisini komið fram á teimum fundum sum Almanna- og heilsumálstýrið hevur havt við fleiri barnaverndarnevndir. Limir í nevndunum kenna seg í heilum ógegnigar, tí limirnir eru í familju, eru vinir ella grannar við tey, sum málið snýr seg um. Trupulleikin er størstur í teimum smáu kommununum c) Barnaverndarnevndirnar valdar av kommununi. Ein trupulleiki er, at barnaverndarnevndirnar verða valdar av bý/bygdaráðnum, tí komið er fyri at kommunalpolittikarar blanda seg uppí málsviðgerðina hjá nevndini fyri at ávirka avgerðina. Ein barnaverndarnevnd greiddi frá, at kommunan í einum máli setti seg ímóti arbeiðinum hjá barnaverndarnevndini við at sýta at rinda barnaverndarútreiðslur og við at sýta at útvega høli til fundir hjá barnaverndarnevndini. Hetta fyri at vísa sína ónøgd við avgerðir, ið nevndin hevði tikið. Ein onnur barnaverndarnevnd greiddi frá, at í einum álvarsligum barnaforsorgarmáli hevði ein kommunustýrislimur hótt við at koyra nevndina frá, um barnaverndarnevndin ikki gjørdi eftir boðum hansara. d) Trýst frá borgarum í bygdini. Sambært nevndarlimum er tað ein trupulleiki, at allir limirnirnir í eini barnaverndarnevnd búgva í somu bygd sum familjan, ið skal viðgerast í nevndini. Limirnir kenna øll fólk í bygdini, og komið er fyri, at limir fáa ókvæmisorð frá bygdarfólki og nógvar ótespiligar uppringingar. Eisini kemur tað fyri, at fólk í bygdini møta upp í heiminum hjá limunum at skelda , ímeðan øll familjan hjá liminum er til staðar. Hesir trupulleikar við bygdarfólkið, sum tekur støðu í barnaforsorgarmálum, er størri um familjan, sum avgerðin gongur útyvir, er av høgum sosialum status. Er familjan av lágum sosialum status, er ikki tann sami áhugi hjá bygdarfólkunum, tí tá stendur bygdin sum oftast saman um málið. Dømi er um, at ein heil bygd í einum máli vendir sær ímóti barnaverndarnevndini, og hvørki skúla- ella heilsumyndugleikarnar í bygdini stuðlaðu barnaverndarnevndini. Tað krevur nógv persónligt av hvørjum einstaka limi í nevndini at taka avgerðir, tá ið flest fólk í bygdini eru ímóti avgerðini. Vandi er fyri, at limirnir lata seg ávirka av áskoðanini hjá bygdarfólkinum, heldur enn av eini fakligari avgerð. Limirnir í nevndini skulu eisini liva í bygdini eftir at avgerðin er tikin. Um ein barnaverndarnevnd er ov veik, kann hetta viðføra, at hon ikki torir at taka røttu avgerðina. e) Kommunumarkið. Harumframt er sjálvt kommunumarkið eisini ein trupulleiki fyri virksemið hjá barnaverndarnevndunum. 37 Ein barnaverndarnevnd greiddi frá, at tað kemur fyri, at familjan flytir til eina aðra kommunu, um barnaverndarnevndin ætlar at seta tiltøk í verk sambært lógini. Barnaverndarnevndin boðar í slíkum førum barnaverndarnevndini í hinari kommununi frá, at familjan hevur ein trupulleika. Í ringasta føri kann tað eydnast fólki at sleppa undan einum barnaforsorgarmáli við at flyta frá eini kommunu til aðra, tá trupulleikin uppstendur. f) Virksemið hjá barnaverndarnevndunum. Barnaverndarnevndirnar eiga at taka mál upp av sínum eintingum og eftir fráboðan frá heilsustarvsfólki ella øðrum. Flestu barnaverndarnevndir taka tó bert mál upp til viðgerðar, tá ið nevndin hevur fingið fráboðan um ein trupulleika. Tað er skyldan hjá nevndini at fylgja teimum tiltøkum upp, sum eru sett í verk. Um eitt tiltak ikki verður fylgt upp, kann tað hava við sær, at tiltakið ikki virkar eftir ætlan, og tað er í fleiri førum, at barnaverndarnevndin setur tiltøk í verk, sambært lógini, men fylgja síðani ikki málinum upp við eftirliti og øðrum. Tey fakfólk sum arbeiða saman við barnaverndarnevndunum meta, at nevndirnar ikki hava orku til at loysa tær uppgávur, sum eru álagdar sambært barnaforsorgarlógini, millum annað tí tær ikki hava málsviðgera tilknýttan. Hetta er orsøkin til at nevndirnar ikki taka mál upp av sínum eintingum og ikki fylgja tiltøkunum upp, sum tær hava sett í verk. Døgnstovnanir hava tær royndir, at barnaverndarnevndirnar kunnu avgera at taka eitt barn úr heiminum, og skriva tað inn á døgnstovnin, og síðani hoyrir døgnstovnurin ikki aftur frá Barnaverndarnevndini. Tá ið barnið hevur verið innskrivað tað tíðarskeið, ið barnið kann verða innskrivað og viðgerðin er liðug, eru dømi um, at barnaverndarnevndin setur seg upp ímóti at taka barnið heimaftur til bygdina, tí barnaverndarnevndin ikki megnar at loysa trupulleikan við barninum, og einki tilboð hevur til barnið í heimbygdini. Nevnast skal tó, at barnaverndarnevndirnar í Havn og Klaksvík nýta stóran part av teirra arbeiðsorku at fara á heimavitjan og hava uppfylging og eftirlit við málunum. Tað er ábyrgdin hjá barnaverndarnevndini at gera eina ætlan fyri, hvussu barnið skal takast inn aftur í familjuna við tilboðum um hjálp, heimavitjanir o.a. Í fleiri førum verður hendan uppgávan ikki loyst av barnaverndarnevndunum. Starvsfólkini hava verið noydd til at seta eitt barn innaftur í somu familju við somu trupulleikum, eftir at barnið er liðugt viðgjørt á døgnstovninum. Soleiðis endar barnið aftur í somu støðu, sum tað var í, áðrenn tað kom inn á døgnstovnin. g) Viðvíkjandi skrivara. Barnaforsorgarmál eru í flestu førum sera umfatandi og torfør at loysa. Tí eru stór krøv til málsviðgerð í hesum málum, og harafturat setir fyrisitingarlógin eisini stór krøv til rætta málsviðgerð. 38 Løgfrøðingurin hjá barnaverndarnevndunum metir, at tann størsti trupulleikin viðvíkjandi barnaverndarnevndunum er, at tær ikki hava skrivara/málsviðgera tilknýttan. Teir flestu av teimum spurningum sum barnaverndarnevndirnar venda sær til sakføraran um, kundi ein sosialráðgevi loyst. Mett verður, at um virksemið í eini barnaverndarnevnd skal verða nøktandi, er neyðugt at hava ein skrivara, sum er sosialráðgevi. Skrivarin skal fyrireika málini fyri barnaverndarnevndina, og ráðgeva nevndini í spurningum viðvíkjandi barnaforsorgarlóggávuni og sosiallóggávu yvirhøvur, umframt at ráðgeva viðvíkjandi fyrisitingarlógini. Tað eru bert barnaverndarnevndirnar í Havn, Klaksvík og Tvøroyri, sum hava sosialráðgeva sum skrivara. Á Tvøroyri arbeiðir sosialráðgevin bert partvíst við barnaforsorgarmálum, ímeðan sosialráðgevarnir í Havn og Klaksvík arbeiða burtarav við hesum málum. h) Samstarvið hjá Almannastovuni við barnaverndarnevndir Almannastovan førir fram, at tað er ein stórur trupulleiki fyri stovnin, at stovnurin bert er ráðgevandi og sostatt ikki hevur ábyrgd og heimildir sambært barnaforsorgarlógini. Um ein barnaverndarnevnd vendir sær til Almannastovuna og biður um hjálp í einum barnaforsorgarmáli, fer Almannastovan inn í málið, viðger málið og gevur barnaverndarnevndini eitt fakligt grundað tilmæli um, hvat barnaverndarnevndin skal gera. Barnaverndarnevndin hevur tá fullan rætt til at kolldøma tilmælið ella ta fakligu vegleiðingina hjá Almannastovuni, og kortini avgera málið á tann hátt, sum nevndin sjálv ynskir. Í fleiri førum verður rætta avgerðin ikki tikin, tí barnaverndarnevndin ikki torir at taka hesa avgerð. i) Ov nógvir myndugleikar í málinum. Yvirhøvur verður tað nevnt sum ein stórur trupulleiki, at ov nógvir myndugleikar eru inni í einum barnaverndarmáli. Ofta eru bæði barnaverndarlimir, sosialráðgevar, tilnevndi løgfrøðingurin og Almannastovan inni í málinum. Hetta ger at málsviðgerðartíðin ofta verður sera long og vandi er fyri, at barnið kemur at svíða fyri, at ymsar tulkingar eru um, hvussu eitt mál skal handfarast. 6.2. Barnaverndarumsitingin í Danmark. Ovasti umsitingarligi myndugleiki í Danmark er Almannamálaráðharrin við sínari umsiting. Almannamálaráðið ger lóggávu og ráðgevir ráðharranum á økinum. I Danmark eru 14 amt og 275 kommunur. Kommunan umsitir barnaverndarmál, tó verður ein partur umsitin av amtunum. Uppgávurnar eru deildar soleiðis, at kommunurnar umsita barnaverndarøkið generelt, ímeðan amtið umsitir døgnstovnar. 6.2.1. Barnaverndarumsitingin í kommununum. Sambært donsku lógini um "social service" er tað ikki barnaverndarnevndin, sum tekur avgerðir í barnaforsorgarmálum, men tann sosiala umsitingin í kommununi sum bæði viðger og tekur avgerð í øllum málum, har samtykki er fingið frá 39 foreldrunum. Sosiala nevndin (politiska nevndin) tekur sær bert av yvirorðnaðum politiskum málum og ikki av einkultmálum. Størsti parturin av barnaverndarmálum er, at tiltøk verða sett í verk fyri barnið við samtykki frá foreldramyndugleikanum. Tað er tí tað er tann sosiala umsitingin í kommununi, sum tekur sær av flestu barnaverndarmálum. 6.2.2. Børn- og ungeudvalget. Um samtykki ikki er fingið til vega frá foreldramyndugleikanum, verður málið lagt til børn- og ungeudvalget í kommununi til avgerðar. Málið verður upplýst til fulnar, áðrenn tað verður lagt fyri børn- og ungeudvalget. Børn- og ungeudvalget fylgir nærum altíð tilmælinum frá umsitingini. Tað er eitt børn- og ungeudvalg í hvørjari kommunu. Nevndin er samansett av trimum kommunustýrislimum, einum dómara valdur av "domstolsstyrelsen" og einum pedagogisk/sálarfrøðisliga serkønum valdur av amtsráðnum. Børn- og ungeudvalget tekur, sum sagt, avgerðir í málum, har talan er um avgerðir uttan foreldranna samtykki viðvíkjandi: - læknakanningum, - setan heiman av børnum, - fyribils avgerðum í bráfeingisstøðum, tiknar av formanni/næstformanni, - flyting av barni, - noktan av samverurætti, - heimtøka av barni, - bræv- ella telefonavlurting. 6.2.3. Umsitingin í Gladsakse kommunu. Barnaverndararbeiðið í Danmark verður, sum omanfyri lýst, umsitið í kommununum. Áhugavert er at síggja, hvussu barnaverndararbeiðið í kommununum virkar í verunleikanum, og verður hetta gjørt við dømi úr Gladsakse kommunu. a) Umsitingin. Í 1987 legði Gladsakse kommuna barna- og ungdómsumsitingina út í 6 øki fyri at desentralisera. Barna- og ungdómsøkið lá tá saman við aðrari sosialumsiting í kommununi. Men "Lov om social service" viðførdi størri krøv til barna- og ungdómsøkið, og kommununar vóru tí noyddar til at menna seg tilsvarandi teimum nýggju krøvinum til rættartrygd og málsviðgerðarreglur. Kravið var eisini at umsitingin skuldi spara pengar og hava eina betri málsviðgerð. Í Gladsakse kommunu varð hildið, at fakligheitin var ov spjadd runt í teimum 6 økjunum í kommununi. Avgjørt varð tí at samla barna- og ungdómsøkið á einum stað í kommununi og í einari umsiting. Í dag arbeiða 34 fólk á barna- og ungdómsumsitingini í Gladsakse kommunu. Hetta eru sosialráðgevar, málsviðgerar, familjuráðgevar, SSP konsulentar, barna- 40 og ungdómskonsulentar, kanningarkonsulentar, fakligir samskiparar, kuratorar, fyrisitingarbólkur og leiðslubólkur. Kuratorar eru persónar, sum leita fram fosturfamiljur og hava eftirlit við teimum. Tað er ein stórur búskaparligur vinningur hjá kommununi, at hava hesar kuratorar í starvi. Áðrenn kommunan setti kuratorarnar í starv, keypti kommunan hesa uppgávuna frá privatum fosturfamiljufeløgum. Fosturfamiljufeløgini taka stórar upphæddir fyri at fáa hetta arbeiði gjørt. Sambært leiðaranum fyri Børn- og ungeafdelingen sparir kommunan umleið 50.000 kr. um mánaðin við at hava kuratorarnar í starvi. b) Samstarvið ímillum umsitingina og sosialu nevnd í kommununi. Tær sosialu (politisku) nevndirnar í kommununi viðgera ikki einkultmál. Í Gladsakse kommunu verða einkultmál viðgjørd av barna- og ungdómsumsitingini, og avgerð verður tikin í samráð við foreldrini. Umsitingin hevur fundir við sosialu nevndina 2 ferðir um mánaðin. Sosiala nevndin viðger sum høvuðsregla bert yvirornaðar, almennar, sosialpolitiskar trupulleikar. Í summum førum hevur sosiala nevndin tó ynskt at fáa einkultmál til viðgerðar. Hetta hevur sum oftast verið, tá ið talan er um principmál. Eitt tíðarskeið vóru barnaverndaútreiðslurnar í Gladsakse kommunu sera høgar. Politikkarir funnust at hesum, og sosiala nevndin í kommununi kravdi tí at fáa øll einkultmál fyriløgd nevndini, áðrenn avgerð varð tikin. Tað sum tann sosiala nevndin vildi við hesum var, at eftirkanna um útreiðslurnar kundu minka. Men eftir at politikkarnir høvdu sett seg inn í, hvussu barnaforsorgarútreiðslurnar í kommununi vórðu nýttar, vuksu útreiðslurnar meira enn áður, tí politikkarnir vildi nú játta meira pening til tiltøk, enn umsitingin helt verða ráðiligt. Sambært leiðaranum fyri barna- og ungdómsumsitingina segði hetta eitt sindur um barnaverndarútreiðslur sum heild. Tað er trupult hjá almenninginum at síggja, hví barnaverndarútreiðslurnar eru høgar, men verður farið niður í hvørt einkultmál, eru tey flestu ivaleyst samd um, at børnini, sum talan er um, mugu hjálpast. c) Málsviðgerðin. Eitt mál byrjar við eini fráboðan frá heilsustarvsfólki, lærara ella øðrum. Umsitingin sendir eina kvittan fyri móttøkuna har sagt verður, at umsitingin arbeiðir víðari við málinum, og at fráboðarin skal hoyra nærri seinni. Eina vika eftir, at fráboðanin er móttikin, skal málsviðgerðin verða byrjað. Ein málsviðgeri leggur nú eina ætlan fyri barnið og ger tær neyðugu kanningar, og málið verður síðan viðgjørt á fundi. Til hesar viðgerðarfundir hevur kommunan skipað seg í tveir bólkar, 7 málsviðgerar eru í hvørjum bólki. Málsviðgerarnir gera skrivlig tilmæli til viðgerðarfundin. Á fundinum luttekur ein sálarfrøðingur og aðrir konsulentar. Um grundarlagið fyri at taka avgerð er í lagi, verður avgerð tikin á fundinum. 41 Sálarfrøðingurin, sum luttekur á viðgerðarfundinum, kemur frá sokallaða PPR samstarvinum, sum hevur eina ráðgeving, har tað arbeiða skúlasálarfrøðingar, kliniskir sálarfrøðingar o.a. sálarfrøðingar. Barna- og ungdómsumsitingin í kommununi hevur fingið tillutað nakrar tímar um vikuna av tíðini hjá hesum sálarfrøðingum. Í Gladsakse kommunu eru 15 til 20 sálarfrøðingar settir í starv sum PPR konsulentar og starvast á ráðhúsinum. Tá ið málið hevur verið til umrøðu á fundi, tekur málsviðgerin avgerð í málinum í samráð við foreldrini. Málviðgerin hevur ábyrgd av at avgerðin verður førd út í lívið, og at málið verður fylgt upp, soleiðis at tiltakið virkar eftir ætlan. Um foreldrini ikki samtykkja, skal málsviðgerin leggja málið fyri Børn- og ungeudvalget til støðutakan. 6.3. Barnaverndarumsitingin í Noregi. Noreg er umsitingarliga skipað á annan hátt enn Danmark. Fyrst er umsitingin skipað í trimum umsitingarligum stigum við kommunum, fylkeskommunum og statinum. Síðan er eitt fylke við einum fylkesmanni ovast, sum er statsins forlongdi armur. Ovasti myndugleiki er ráðharrin við Barne- og familjedepartementet undir sær. Í Noregi eru 19 fylkir og 435 kommunur. Harumframt er Noreg eisini skipað í økir/landspartar, sum eru 5 heilsuøkir/landspartar. Sjálv umsitingin av barnaverndini (barnaforsorgini) liggur bæði hjá fylkiskommununum og kommununum. Uppgávurnar eru býttar soleiðis upp, at kommunurnar umsita og hava ábyrgdina av barnaverndarøkinum. Allar fráboðanir um umsorganarsvík verða sendar til barnaverndina í kommununi. Kommunan hevur skyldu til at lýsa málið og taka avgerð um møguligt tiltak. Um barnið skal á døgnstovn, viðgerðarstovn, fosturheim ella annað skal kommunan søkja fylkeskommununa um eitt slíkt stovnspláss. Um talan er um at seta barnið heiman uttan foreldranna samtykki, skal barnaverndin venda sær til Fylkesnevndina. Fylkiskommunan umsitir tey hjálpartiltøk s.s. døgnstovnar og fosturfamiljuskipaninar, sum kommunan hevur tørv á. Fylkeskommunan hevur eftirlit við skipanini og virkar sum kærumyndugleiki. Fylkiskommunan er eitt fólkavalt organ har leiðarin verður nevndur "Fylkesordfører". Fylkiskommunan hevur sína egnu umsiting, og hevur m.a. ábyrgdina av sjúkrahúsum, børn yvir 9. klassa, samferðslu, mentan og økismenning. Fylkesmannen er ovasti embætismaður í Fylkinum. Hann er ikki fólkavaldur, men er settur í starv av statinum og hevur sína umsiting. Uppgávan hjá Fylkesmannen er at hava eftirlit við játtanini hjá kommununi innan ymisk øki t.d. tilbúgving, umhvørvisvernd, landbrúk, sosial og familjuøki. Fylkesmannen er eisini kærumyndugleiki í avgerðum á barnaverndarøkinum, sum eru tiknar av fylkeskommununi. 42 Fylkesnevndin er nevnd, sum er sett í hvørjum Fylki, til at taka sær av málum viðvíkjandi tvang. Hesar nevndir vórðu settar á stovn í 1993 í samband við nýggju lógina um Barneværnstjenester. 6.3.1. Barnaverndarskipanin í kommununum. Sambært norsku lógini hava kommunurnar ábyrgdina av at fremja uppgávur eftir lógini, sum ikki eru lagdar til fylkiskommununa ella fylkisnevndina. Uppgávan hjá barnaverndini er at fylgja við í teimum viðurskiftum, sum børn liva undir í kommununi. Barnaverndin hevur ábyrgdina av teimum tiltøkum, sum kunnu fyribyrgja umsorganarsvík og atferðartrupulleikar og tekur avgerð í øllum málum, har foreldrini hava givið sítt samtykki Kommunustýrið kann avgera at uppgávur, ið standast av barnaverndarlógini, skulu leggjast fyri eina politiskt valda barnaverndarnevnd, sum skal hava 5 limir. Limirnir kunnu ikki verða í kommunustýrinum. Tað er ikki sambært lógini álagt kommununum at hava politiskar barnaverndarnevndir, men kommunurnar kunnu velja, um tær vilja hava politiskt valdar barnaverndarnevndir ella ikki. Um kommunan velur ikki at hava barnaverndarnevndir, er tað sosiala umsitingin í kommununi, sum viðger og tekur avgerð í øllum barnaverndarmálum, sum ikki eru lagdar til fylkiskommununa ella fylkisnevndina. Tá ið nýggja barnaverndarlógin varð tilevnað, var ætlanin, at barnaverndarnevndirnar skuldu hvørva heilt, men politiskur meiriluti var ikki fyri hesum uppskoti. Tí varð ein neyðsemja gjørd sum viðførdi, at sambært galdandi lóg kunnu kommunurnar sjálvar gera av, um tær vilja hava eina politiskt valda barnaverndarnevnd ella ikki. Í dag eru umleið helvtin av kommununum í Noregi, sum ikki hava politiskar barnaverndarnevndir. Sambært lógini skal í hvørjari kommunu vera ein umsiting, sum hevur ábyrgdina av uppgávunum eftir hesi lóg. Umsitingin skal taka sær av tí dagliga arbeiðinum, herundir at geva ráð og vegleiðing, taka avgerðir eftir lógini, evt. innstilla til avgerð, fyrireika mál til viðgerð í fylkisnevndin, seta tiltøk í verk og fylgja tiltøkunum upp. Hóast tað í summum kommunum eru politiskar barnaverndarnevndir og í øðrum kommunum bara ein sosial umsitingin, sum avgreiða hesi mál vegna kommununa, verður skipanin í báðum førum kallað "kommununar barnaverndarnevnd". 6.3.2. Skipanin við Fylkisnevndum. Fylkisnevndirnar sum eru upprættaðar við lóg "Om barneværnstjenester frá 1993" eru fíggjaðar av statinum. Tað eru 12 Fylkisnevndir í Noregi, tvs. umleið ein fyri hvørt Fylki. Nøkur fylkir hava sligið seg saman um at hava eina Fylkisnevnd í felag. 43 Um samtykki ikki er fingið til vega frá foreldramyndugleikanum, sendir barnaverndin málið til fylkisnevndin. Barnaverndin skal upplýsa málið til fulnar, áðrenn málið verður lagt fyri fylkisnevndina. Uppgávan hjá Fylkesnevndini er at taka avgerð í málum, sum viðvíkja tvangs avgerðir, at: - áleggja dagstovnapláss, - áseta forboð um flyting av barni, - tvangslæknakanning, - umsorganaryvirtøku/frátøku av foreldramyndugleika/adoptión, - noktan av samverurætti, - kærur um fyribils avgerðir í bráðfeingis tilburðum tiknar av formanni, - kærur um flyting av børnum. Harumframt hevur Fylkisnevndin ávísar uppgávur sambært "lov om sosiale tjenester", herundir t.d. tvangsfyriskipanir fyri rúsmisnýtarum og serliga fyri rúsmisnýtarum, ið eru við barn. Áðrenn Fylkisnevndirnar vórðu settar á stovn, vóru tað tær politisku nevndirnar í kommununum, sum avgjørdu mál um tvangsfyriskipanir fyri børn. Orsøkin til at skipanin í Noregi varð broytt, var við atliti til rættartrygdina hjá foreldrum og børnum, og við atliti til at politiski myndugleikin, helst í teimum smáu kommununum, ikki var førur fyri at taka rættar avgerðir vegna ógegni. Tí varð mett, at avgerðir viðvíkjandi tvangsfyriskipanum máttu liggja á einum hægri stigi. Mett varð ikki at dómsstólarnir høvdu ta fakligu vitanina til at viðgera hesi mál, og tí varð heldur valt at stovnseta eina nýggja skipan innan umsitingina, hesar sokallaðu Fylkisnevndirnar. Í Fylkisnevndunum sita ein løgfrøðingur, tveir serkønir og tvey leikfólk, ið verða vald av Barne- og Familiedepermentet alt eftir útbúgving og arbeiðsroyndum. Løgfrøðingurin er formaður í nevndini og settur í starv hjá Fylkisnevndini. Afturat arbeiðinum á Fylkisnevndarskrivstovuni eru PP-tænasturnar tilknýttar. Tá ið Fylkisnevndarskipanin varð sett á stovn, varð tað nógv umrøtt, um henda skipanin fór at verða ov dýr. Men av tí at avgerðirnar viðvíkjandi tvangsfyriskipanum fyri børn og ung ikki vóru tiknar í fyrisitingini, men í rættarskipanina, vóru útreiðslurnar har hóast alt. Rættarskipanin er dýr, um ikki dýrarari enn skipanin við Fylkisnevndum. Sum nú er virka Fylkisnevndirnar óheftar av øðrum myndugleikum, tvs. tey virka sum ein fyrisitingardómstólur. Málsgongdin í Fylkisnevndunum er tann sama, sum við borgarligum málum í rættinum. Mannagongdin viðvíkjandi einum máli í Fylkisnevndini er, at Fylkisnevndin fær eitt tilmæli um eina avgerð viðvíkjandi tvang. Skyldan hjá kommununi er at upplýsa málið, áðrenn tað verður sent til Fylkisnevndina. Kommunan hevur tí havt samrøður við sálarfrøðingar, læknar og onnur, og allar hesar verða lagdar við, sum skjal til støðutakan. Um Fylkisnevndin ikki er nøgd við teir upplýsingar, sum kommunan hevur sent inn, kann Fylkisnevndin biðja kommununa um at upplýsa málið gjøllari. Tað er kommunan sum hevur próvbyrðuna, tá ið ein 44 avgerð skal takast, og um kommunan ikki kann lyfta próvbyrðuna verður einki tiltak sett í verk. Umframt prógvini frá kommununi kann Fylkisnevndin innkalla vitnir. Fylkisnevndin kann bert taka støðu til tað tilmæli, sum kommunan sendir inn. T.v.s. at um kommunan mælir til at seta barnið heiman, og ikki mælir til adoptión, skal Fylkisnevndin fylgja tilmælinum. Tað verður ásett í barnaverndarlógini, at frá tí at Fylkisnevndin hevur móttikið eitt tilmæli frá kommununi, skal viðgerðartíðin í Fylkisnevndini verða í mesta lagi 4 vikur. Kommunan vendir sær til Fylki fyri at fáa ávíst eina fosturfamilju. Tað er Fylkið, sum hevur ábyrgdina av at útvega fosturfamiljur. Umframt fosturheim hevur Fylki eisini ábyrgd av at finna eitt bráðfeingis heim, har børn kunnu búgva, tá ið tey bráðfeingis verða tikin úr heiminum, áðrenn tey verða sett í eina ávísa fosturfamilju. Avgerðin um at eitt barn skal setast í t.d. eina fosturfamilju skal verða sett í verk av kommununi innan 6 vikur eru farnar, frá tí at Fylkisnevndin hevur tikið avgerð. Sambært barnaverndarlógini er heimild til at leiðarin av barnaverndini í kommununi tekur eitt barn bráðfeingis, fyribils úr heiminum. Treytin fyri hesum er, at leiðarin innan 48 tímar sendir hesa avgerð til støðutakan hjá Fylkisnevndini. Fylkisnevndin kannar um lógarheimildin er í lagi, út frá tí frágreiðing, sum kommunan sendir inn. Fylkisnevndin hevur í hesum førum ikki prógvini hjá kommununi at taka støðu til. Um lógarheimildin er í lagi verður skriv sent til kommununa um, at avgerðin er góðkend. Sambært norsku lógini um barnaverndartænastur kann barnið verða partur av einum máli. Tørvur er ofta á hesum, tá ið foreldrini og kommunan eru samd um, at tiltøk skulu setast í verk, men barnið er ósamt við foreldrini og kommununa. Í lógini er einki aldursmark fyri, hvussu ung børnini kunnu vera fyri at gerast partar í málinum, men siðvenja er, at børn niður í 12 ára aldur eru vorðin partur í einum máli. Í tílíkum málum fær barnið tilboð um løgfrøðiliga hjálp og vegleiðing sum ta almenna rindar. 6.4. Barnaverndarumsitingini Íslandi. Ovasti umsitingarligi myndugleiki á barnaverndarøkinum í Íslandi er Almannamálaráðharrin, sum hevur sína umsiting í Sosialmálaráðnum í Reykjavík. Almannamálaráðharrin hevur ábyrgd av at tilevna lóggávu á økinum. Ísland er ikki skipað í amtir, men er skipað í 121 kommunur. Kommunurnar hava ábyrgdina av barnaverndarøkinum. 45 Barnaverndarstovan er sett á stovn sum ein landsstovnur viðvíkjandi barnaverndarmálum. 6.4.1. Barnaverndarnevndirnar. Barnaverndarnevndirnar í Íslandi eru politiskt valdar og virka vegna kommununa í barnaverndarmálum. Uppgávan hjá barnaverndarnevndunum er, at viðgera og taka avgerð í øllum barnaverndarmálum. Bæði í málum, har samtykki er fingið frá foreldrunum og har samtykki ikki er fingið. Tað er ikki skilnaður ímillum tvang og samtykki, sum vit síggja tað í Danmark og Noregi. Í barnaverndarlógini er møguleiki hjá kommununum at leggja fleiri kommunur saman um at hava eina barnaverndarnevnd í felag. Fleiri og fleiri av teimum smáu kommununum gera brúk av hesum møguleika, tí arbeiðið á henda hátt verður lættari og dygdin av arbeiðinum verður betri. Í lógini er eisini møguleiki fyri, at arbeiðið hjá eini barnaverndarnevnd verður lagt saman við arbeiðinum í Sosialu nevnd bý- ella bygdaráðsins. Kommunan velur 5 limir og 5 tiltakslimir í barnaverndarnevndina. Limirnir skulu verða væl lýddir borgarar, við vitan um barnavernd. Um tað er gjørligt, skal ein løgfrøðingur verða limur í barnaverndarnevndini, og harumframt skal dentur leggjast á at velja fakfólk í nevndina, ið hava serkunnleika til børn. Ikki allar barnaverndarnevndir hava egna umsiting, men fáa ráðgeving eftir tørvi frá Barnaverndarstovuni. Um málið er ov umfatandi, biður Barnaverndarstovan barnaverndarnevndina um at seta ein persón, sum oftast sosialráðgeva, í starv, til at viðgera og avgreiða málið. Kommunurnar taka aloftast undir við hesi vegleiðing, og seta fólk til at loysa tær truplu uppgávurnar. Tað at seta ein persón "ad hoc" at arbeiða við tungum barnaverndarmálum er ein trupulleiki fyri kommununa, tí á henda hátt verður arbeiðið hjá barnaverndarnevndunum ikki støðugt, og gongur tað útyvir tað fyribyrgjandi arbeiðið. 6.4.2. Umsitingin í Reykjavík. Barnaverndarumsitingin í Reykjavík virkar á ein annan hátt enn umsitingin í hinum kommununum. Sosiala umsitingin í Reykjavík viðger og tekur avgerð í øllum málum, har samtykki er fingið frá foreldrunum. Um samtykki ikki fæst frá foreldrum, verður málið lagt fyri barnaverndarnevndina í Reykjavík. Umsitingin skal lýsa málið til fulnar, áðrenn tað verður lagt fyri barnaverndarnevndina. Í Reykjavík virkar barnaverndin á nøkulunda sama hátt, sum í Danmark og Noregi, við tað, at tað er umsitingin, sum viðger og tekur avgerð í flestu málum, uttan uppílegging av politiskt valdari barnaverndarnevnd. Eitt mál í umsitingini í Reykjavík byrjar við, at tað kemur ein fráboðan frá heilsustarvsfólki, løgreglu ella vanligum fólkum. Sosiala umsitingin hevur síðan eina samrøðu við tann sum hevur fráboðað, har spurt verður um, hvat viðkomandi 46 hevur sæð, um viðkomandi hevur tosað um hetta við foreldrini, og hvat viðkomandi veit um foreldrini. Heilsustarvsfólk kunnu ikki verða anonym, ímeðan vanlig fólk kunnu verða anonym sambært lóggávuni. Tað besta er, um fráboðarin upplýsir sítt navn, soleiðis at málsviðgerin kann vísa á navnið yvirfyri foreldrunum. Hetta vísir seg at geva loysnir í málinum. Síðan verður eitt skriv sent til foreldrini, og foreldrini verða tikin inn til eina samrøðu. Í samrøðuni kunnu foreldrini siga sína áskoðan um fráboðanina, og um teirra støðu í málinum. Í víðari viðgerð av málinum, eru foreldrini altíð við á fundum, um tað ikki viðførir stórar trupulleikar fyri barnið. Allar kanningar av barninum mugu verða gjørdar innan 3 mánaðar eftir at fráboðanin er givin. Síðani verður málið tikið upp av sosialráðgevum í sosialumsitingini. Í deildini í Reykjavík hava starvsfólkini skipað seg í tveir bólkar við 5 sosialráðgevum í hvørjum bólki. Barnaverndarmálið verður tikið upp á fundi í einum slíkum bólki, har avgerð verður tikin, um málið skal halda fram. Um málið heldur fram skal tað sambært lógini niðurskrivast, hví tað er neyðugt at seta fyriskipanir í verk og endamálið við fyriskipanunum, hvat almenna umsitingin kann gera fyri at betra um støðuna,og hvussu foreldrini kunnu betra um støðuna hjá barninum. Hendan ætlan skal endurskoðast innan 3 mánaðir eru farnir. Sosialráðgevararnir skriva eina frásøgn um gongdina í málinum. Søkt verður eisini eftir løgfrøðisligari ráðgeving til foreldrini og einum talsmanni fyri barnið, um tað er yvir 15 ár. Hetta nýtist ikki at verða ein løgfrøðingur, men kann verða ein lærari ella ein persónur, sum kennir barnið væl. Tá sosialumsitingin hevur gjørt fleiri ætlanir og gingnir eru í 3 mánaðir og einki er broytt viðvíkjandi støðuni hjá barninum, verður málið lagt fyri barnaverndarnevndina. Barnaverndarnevndin hevur ikki, áðrenn hetta, verið inni í málinum. Tey mál, sum verða løgd fyri barnaverndarnevndina, eru mál viðvíkjandi tvang, og mál har mælt verður til at foreldrini missa foreldramyndugleikan. Í barnaverndarnevndini í Reykjavík sita 1 dómari, sum er formaður, 1 lærari, 1 miðlafólk, 1 húsmóðir og 1 løgfrøðingur. Kommunan avger samansetingina av barnaverndarnevndini, men Reykjavíkar kommuna hevur valt at seta meginpartin av fakligum fólkum í barnaverndarnevndina. Barnaverndarnevndin í Reykjavík fylgir sum oftast tilmælunum frá almennu umsitingini. Í Reykjavík eru tað umleið 250 mál um árið, sum verða viðgjørd í almennu umsitingini, harav verða 48 løgd fyri barnaverndarnevndina. Í Íslandi verður foreldramyndugleikin ikki ofta frátikin foreldrunum. Í 1998 var eitt mál av slíkum slagi, í 1999 var einki og í ár 2000 verða møguliga tvey slík mál. 47 Nýggja lógin í Íslandi, sum ásetur størri krøv til málsviðgerð, hevur tó við sær nógv fleiri útreiðslur enn tann gamla lógin. Lógin hevur kravt fleiri sosialráðgevar á deildini, og harumframt eru tað eisini stórar útreiðslur av at rinda sakførara til foreldrini og talsmenn til børnini. Øktu krøvini til málsviðgerð verða ásett í barnaverndarlógini, men eru eisini ásett í fyrisitingarlógini og lóg um alment innlit. Ætlanin er at seta reglurnar í fyrisitingarlógini í barnaverndarlógina. 6.4.3. Barnaverndarstovan. Barnaverndarstovan er ein 5 ára gamal stovnur, sum er settur á stovn sentralt fyri at ráðgeva, vegleiða og hava eftirlit við øllum barnaverndarnevndum í Íslandi. Á stovninum arbeiðir ein samfelagsfrøðingur, ein løgfrøðingur, tveir socionomar, ein pedagogur, ein psyikiatriskur sjúkrarøktari, ein sálarfrøðingur og 3 skrivstovufólk. Barnaverndarstovan er bert ráðgevandi yvirfyri barnaverndarnevndunum, og hon tekur ongar avgerðir í barnaverndarmálum. Barnaverndarstovan stuðlar barnaverndarnevndunum í tí fakliga arbeiðinum við at halda skeið og ferðast kring landið við fyrilestrum. Barnaverndarstovan er opin 24 tímar um samdøgrið um eina telefon, har barnaverndarnevndir kunnu ringja. Eisini er ein heimasíða og e-mailur, soleiðis at barnaverndarnevndir altíð kunnu fáa fatur á stovninum. Uppgávurnar hjá barnaverndarlógini. Barnaverndarstovuni eru lógarásettar í íslendsku Umframt ráðgevingaruppgávuna, hevur Barnaverndarstovan eisini til uppgávu at hava eftirlit við barnaverndarnevndunum. Hetta saman við Almannamálaráðnum. Barnaverndarstovan skrivar frágreiðingar til Almannamálaráðið, tá ið ein barnaverndarnevnd ikki yvirheldur sínar uppgávur sambært lógini. Stovnurin kann tó ikki gera annað enn áhaldandi at minna barnaverndarnevndina á, at fylgja lógini. Barnaverndarstovan kann ikki áleggja revsing fyri ikki at fylgja lógini. 6.4.4. Uppgávubýti ímillum barnaverndarstovuna og barnaverndarnevndir. Av tí at fleiri kommunur eru ov lítlar til at byggja stovnar fyri børn og ung við trupulleikum, er hetta ein landsuppgáva. Somuleiðis er skipanin við fosturforeldrum ein landsuppgáva. Tað er Barnaverndarstovan, sum byggir og hevur raksturin av døgnstovnunum og fosturforeldurskipanini, meðan tað er kommunurnar sum hava ábyrgdina av stuðlunum, sum verða settir inn í heimi. Hetta uppgávubýti hevur ta avleiðing, at stuðulsskipanin í heiminum ikki verður serliga nógv brúkt, men at børn og ung heldur verða send á stovnar hjá landinum, tí tað er bíligari fyri kommununar. Um stuðulsskipanin eisini hevði verið undir landinum, høvdu hjálpartiltøk sum stuðul í heimi verði nógv meira brúkt, meina starvsfólkini á Barnaverndarstovuni. 6.4.5. Broyting viðvíkjandi lóggávu og barnaverndarskipan. Í 1997 var ein arbeiðsbólkur settur at arbeiða við einum broytingaruppskoti til barnaverndarlóggávuna. Í hesum bólki sita umboð fyri Barnaverndarstovuna, 48 Almannamálaráðið, Kommunalu sosialumsitingarnar, Barnaverndarráðið og Kommunufelagsskapin. Arbeiðssetningurin hjá bólkinum er, at broyta skipanina við tvangsavgerðum, broyta skipanina av barnaverndarnevndunum, broyta málsviðgerðarreglurnar, gera reglur fyri stovnar, og sum heild at gera børnini meira sjónlig í málunum. Viðvíkjandi skipan av barnaverndarnevndunum er ætlanin, at barnaverndarnevndirnar skulu verða størri, t.d. á leið sum amtir í Danmark og Noregi. Skotið hevur verið upp, at ein barnaverndarnevnd verður fyri hvørt økið, har ein herredsrættur er, t.v.s. 8 økir í Íslandi. Tann mest týdningarmikla broytingin verður innan tvangsavgerðir. Tað hevur verið umrøtt, um íslendingar skulu hava ein líknandi fyrisitingarmyndugleika, sum fylkisnevndirnar í Noregi. Um íslendingar skulu hava eina slíka skipan, er bert tørvur á einari nevnd fyri alt ísland, sum viðger mál, har foreldrini ikki hava givið samtykki. Nevndin hevur eisini umrøtt, at leggja tvangsavgerðirnar til dómstólarnar. Fyrimunurin við at leggja tvangsavgerðirnar til dómstólarnar í Íslandi er, at tað eru 8 herredsrettir (býarrættir) í Íslandi. Avgerðirnar vildu sostatt verið spjaddar kring alt landið og ikki verið tiknar av einum stovni í Reykjavík. Avgerðirnar skulu kunna kærast til hægsta rætt. Fyrimunurin við at hava ein fyrisitingarmyndugleika, sum fylkisnevndirnar í Noregi er, at ein slíkur fyrisitingarmyndugleiki hevur størri serkunnleika. Arbeiðið hjá arbeiðsbólkinum er ikki liðugt enn, og tí er avgerð ikki tikin um skipanina av barnaverndini í Íslandi. 6.5. Samandráttur av barnaverndarumsitingunum. Samanumtikið eru skipaninar rundanum okkum áhugaverdar og kunnu geva íblástur til eina nýggja umsiting í Føroyum. Tey viðurskifti sum eru serliga áhugaverd eru: 1) Avtøka av barnaverndarnevndum. Í londunum kring okkum verður gingið meira og meira burtur frá at hava politiskt valdar barnaverndarnevndir, har leikfólk taka avgerðir í barnaverndarmálum. Harafturímóti er tað í øllum trimum londunum lógarásett, at ein sosialumsiting skal viðgera eitt barnaverndarmál, áðrenn avgerð verður tikin. Høvuðsjónarmiðið er, at rættartrygdin hjá bæði foreldrum og børnum skal verða sett í hásæti. Í Danmark eru allar barnaverndarnevndir, soleiðis sum vit kenna tær í Føroyum, avtiknar. Í staðin er tað sosiala umsitingin í kommununi, sum viðger og tekur avgerð í øllum barnaverndarmálum, har foreldrini hava givið samtykki. Í Noregi er tað sambært lóggávuni møguligt hjá kommunum at velja, um tær bert vilja hava at sosiala umsitingin í kommununi viðger og tekur avgerð í 49 barnaverndarmálum, sum eru í samráð við foreldrini, ella um tær vilja hava, at ein barnaverndarnevnd er við í avgerðini. Sambært lóggávuni skal tað undir øllum umstøðum verða ein sosial umsiting í hvørjari kommunu, sum upplýsir máli og leggur eitt tilmæli fyri barnaverndarnevndina til støðutakan. Fleiri og fleiri kommunur í Noregi velja ikki at hava eina barnaverndarnevnd, men velja í staðin at sosiala umsitingin í kommununi skal taka sær av barnaverndarmálum. Umleið helvtin av norsku kommununum hava tí ikki eina barnaverndarnevnd í dag. Í teimum kommunum í Íslandi, har ein umsiting er til barnaverndarmál, sum t.d. í Reykjavík, er tað umsitingin sum viðger og tekur avgerð í málum, har samtykki er fingið til vega frá foreldrunum, ímeðan mál har foreldrini ikki hava givið samtykki verða løgd fyri barnaverndarnevndina. 2) Býti ímillum mál viðvíkjandi samtykki og tvang. Í høvuðsheitum kunnu barnaverndarmál býtast upp í tveir bólkar: 1. Mál, har foreldrini geva samtykki til at tiltak verður sett í verk. Tiltakið verður í hesum førum sett í verk í samstarvi og í samráð við foreldrini. 2. Mál, har foreldrini ikki geva samtykki til at tiltak verður sett í verk, tær sokallaðu tvangsfyriskipanirnar. Tiltøk eftir nr. 1 eru ikki stórvegis inntriv í rættindini hjá foreldrunum, av tí at tiltakið bert verður sett í verk, um foreldrini samtykkja. Tiltakið er eitt tilboð til børn og foreldur, sum kann betra um sosialu støðuna hjá báðum. Øðrvísi er við tiltøkum eftir nr. 2. Tað er eitt sera álvarsligt inntriv í persónligu rættindini hjá foreldrum, at myndugleikarnir kunnu taka barnið frá teimum við tvang. Ein slík avgerð hevur sum oftast vanlukkuliga ávirkan á lívið hjá foreldrunum, og í summum førum eisini á lívið hjá barninum. Til samanberingar kann nevnast, at í Føroyum viðgera barnaverndarnevndir bæði mál, har foreldrini hava givið samtykki, og har foreldrini ikki hava givið samtykki. Bæði í Danmark og Noregi verður eitt býti gjørt ímillum mál viðvíkjandi tvang og mál viðvíkjandi samtykki. Tað eru tær kommunalu umsitingarnar, ið taka sær av barnaverndarmálum, har foreldrini samtykkja og serligar nevndir, ið taka sær av málum, har foreldrini ikki samtykkja. I Danmark er eitt "børn- og ungeudvalg" í hvørjari kommunu við trimum kommunustýrislimum og tveimum sakkønum, t.v.s. ein meirluti av politikkarum. Í Noregi er ein nevnd "fylkesnevnd" í hvørjum fylki, sum er samansett av einum løgfrøðingi, ið er formaður, tveimum heilsufakfólkum og tveimum leikfólkum. Munurin á hesum skipanum er, at samansetingin av nevndunum er ymisk, og at fylkisnevndin í Noregi fevnir um eitt heilt fylki, ímeðan Børn- og ungeudvalget bert fevnir um eina kommunu. 50 Í Íslandi eru barnaverndarmál ikki býtt í tvey, sum í Danmark og Noregi, men ein lógarbroyting er á veg, sum væntandi fer at viðføra, at ein líknandi nevnd, sum norska fylkisnevndin, verður stovnsett í Reykjavík við tí uppgávu, at viðgera øll barnaverndarmál í Islandi, har foreldrini ikki samtykkja at avgerð verður tikin. 6.6. Uppskot til nýggja barnaverndarumsitingin. Sambært teimum fundum sum Almanna- og heilsumálastýrið hevur havt, og teimum upplýsingum sum eru komnir fram, er semja um, at tørvurin er stórur at skipa umsitingina av barnaverndarmálum av nýggjum í Føroyum. Sum víst verður á, eru trupulleikarnir við verandi umsiting og skipan fleirtáttaðir. Tað framgongur at avgerðir tíðum vera tiknar á tilvildarligum grundarlagi, tí neyðugar kanningar og málsviðgerð verður ikki gjørd, at barnaverndarlimir eru ógegnigir í fleiri málum og kenna seg trýstan av bygdafólki til at taka aðra avgerð enn ta, sum nevndin er komin fram til og heldur vera rætta. Støðan í dag er ein bági fyri rættartrygdina bæði hjá foreldrum og børnum og sigast kann, at skipanin, sum hon virkar í dag, er í mótstríð við upprunaliga endamálið við lógini, nevniliga at verja børn í okkara samfelag, ið ikki hava tað gott. Tí er niðurstøðan, at barnaverndarøkið má skipast á ein øðrvísi hátt. Mælt verður til, at barnaverndarnevndirnar verða um ikki avtiknar, so samansettar av fakfólki og leikfólki, og ikki sum nú bara av leikfólki, og at sama nevnd ikki skal taka avgerðir bæði í álvarsligum málum og minni álvarsligum málum. Mælt verður í hesum sambandi til, at ein høvuðsbarnaverndarnevnd verður sett fyri alt Føroyar, og at økisbarnaverndarnevndir verða settar kring landið. 6.6.1. Landsuppgáva. Tað eigur at verða staðfest, at barnaverndarøkið er ein landsuppgáva við eini høvuðsbarnaverndarnevnd og umsiting tess í Tórshavn, og fleiri økisbarnaverndarnevndir við umsiting kring landið. Talan er um eina umsiting og skipan, sum skapar tryggleika um tey børn, sum ikki hava tað gott í Føroyum. Hetta er eitt sera trupult og viðkvæmt mál, sum krevur stóra vitan og serligt ansni yvirfyri børnum og familjum teirra. Økið eigur at verða skipað sentralt, soleiðis at tilboðið til borgaran verður eins kring alt landið. Umráðandi er eisini at hava eitt greitt uppgávubýti ímillum land og kommunu. Um landskassin skal rinda útreiðslurnar til barnaverndarøkið, eigur tað eisini at verða landið, sum rekur skipanina. Útreiðsluábyrgd og avgerðarrættur eiga at fylgjast at. 6.6.2. Høvuðsbarnaverndarnevndin. Í høvuðsheitum kunnu barnaverndarmál sum sagt býtast upp í tveir bólkar: 1) mál, har avgerðin verður tikin við samtykki foreldranna og 2) mál har avgerð verður tikin uttan samtykki frá foreldrunum. Tá ið talan er um tvangsmál, verður neyðugt at hava eina dómstólslíknandi skipan til at taka avgerðir. Neyðugt verður eisini at hava eina dómstólslíknandi skipan, tá ið talan er um at børn skifta umsorganarhavara. 51 Uppgávan hjá høvuðsbarnaverndarnevndini skal verða, at taka sær av málum, har barnið skiftir umsorganarhavara og av málum, har foreldrini ikki samtykkja ta avgerð, sum verður tikin. Hetta eru mál viðvíkjandi umsorganaryvirtøku, frátøku av foreldramyndugleika, adoptión, mál har talan er um at flyta ella heimtaka barnið til annan bústað, sýtan av samverurætti, at áleggja foreldrum at barnið skal á dagstovn ella at barnið skal til læknakanning. Høvuðsbarnaverndarnevndin eigur at verða samansett av fakfólki. Mælt verður til, at nevndin verður samansett av einum dómara, einum fakfólki við servitan um børn og einum leikfólki. Nevndin skal hava fastan skrivara og skotið verður upp, at hesin er løgfrøðingurin. Mælt verður til, at høvuðsbarnaverndarnevndin skal virka á nøkulunda sama hátt, sum fylkisnevndirnar í Noregi. 6.6.3. Høvuðsumsitingin Mælt verður til, at gera eina høvuðsumsiting fyri alt Føroyum. Høvuðsumsitingin skal hava til uppgávu at fyrireika málini til høvuðsbarnaverndarnevndina, t.v.s. áðrenn avgerð verður tikin, skal umsitingin upplýsa málið og gera tilmæli um loysn. Tilmælið verður síðan lagt fyri høvuðsbarnaverndarnevndina til støðutakan. Høvuðsumsitingin skal eisini samskipa arbeiði hjá økjunum. Regluligir fundir eiga at verða hildnir fyri starvsfólkunum í høvuðsumsitingini og økisumsitingunum, har barnaverndarmál verða umrødd. Tað er av stórum týdningi, at starvsfólkini í økisumsitingunum hava eitt fakligt umhvørvið at venda sær til við ivamálum. Neyðugt verður at seta fakfólk í starv í høvuðsumsitingini s.s. sosialráðgevar, sálarfrøðingar, familjuráðgevar og løgfrøðingar. Hesi starvsfólk skulu síðan ráðgeva og vegleiða starvsfólkini í økisumsitingini og viðgera og kanna børn og familjur teirra, sum hava serligan tørv. Mett verður ikki, at henda høvuðsumsiting fer at hava stórvegis eykaútreiðslur við sær, tí sambært barnaforsorgarútreiðslunum sum í 1999 vóru útvið 27 mill. kr. vóru útreiðslurnar til fyrisiting (barnaverndarfundir, annað barnaverndararbeiði og løgfrøðingurin) omanfyri 2 mill. kr. Hesin peningur kundi í staðin verið nýttur til at seta nýggj fólk í høvuðsumsitingi. Viðvíkjandi hinum størvunum, eru á Almannastovuni fleiri størv, sum kundi verið flutt til høvuðsumsitingina. Tað vil siga, at talan verður ikki um stórar eykaútreiðslur til starvsfólk í høvuðsumsitingini, men neyðugt verður tó, at finna hølir til høvuðsumsitingina. Hølisútreiðslurnar viðføra eykaútreiðslur fyri landskassan. Niðanfyri verða barnaforsorgarútreiðslurnar settar upp í talvu: 52 Veiting Kr. Pleygulønir 3.597.225,24 Umlætting 213.690,00 Stuðulstiltøk í heiminum 646.076,00 Viðbøtir fyri børn við sertørvi 227.072,98 Vigerð psykolog o.a. 397.460,00 Serstovnur í Danmark 2.398.703,00 Skúlagongd í Danmark 454.334,00 Skúlagongd í Føroyum 85.940,00 Institutións gjøld 405.313,00 Barnaverndarfundir 1.489.991,49 Annað barnaverndararbeiði 428.974,27 Stuðulsfólkaskipan 10.577.930,32 Frípláss 4.848.145,39 Ymiskt 1.314.779,82 Tilnevndi løgfrøðingurin 148.635,00 íalt 27.234.270,51 Høvuðsumsitingin skuldi eisini havt sum arbeiðsuppgávu at samskipa eina fosturfamiljuskipan og eina stuðulsfólkaskipan. Ætlanin er (jf. part 7) at gera eina fosturfamiljuskipan, har allar fosturfamiljur eru tilknýttar, sum skulu fáa ráð og vegleiðing frá fakfólkum úr høvuðsumsitingini og at eina stuðulsfólkaskipan, har allir stuðlar, ið eru settir kring landið, skulu hava tilknýti til. Ætlanin er eisini, at høvuðsumsitingin skal samskipa virksemið á døgnstovnunum í landinum. Í løtuni eru tveir døgnstovnar í Føroyum. Høvuðsumsitingin kundi eisini verið eitt stað, har kanningar verða gjørdar av børnum. Tað vil siga soleiðis sum Barnahúsið virkar í Íslandi. Í høvuðsumsitingini kundi sostatt verið møguleiki fyri at gera sálarfrøðisligar og læknaligar kanningar av børnum. Mett verður, at sálarfrøðingur eigur at verða settur í starv, og at lækni verður tilknýttur. Møguleiki átti at verið fyri at børn kundu verið avhoyrd á høvuðsumsitingini av løgregluni. Løgreglan í Tórshavn hevur í dag leigað eitt serligt høli úti í býnum, sum verður brúkt til at avhoyra børn í. Hetta er gjørt fyri at barnið skal føla seg tryggan við eina avhoyring. 53 6.6.4. Økisbarnaverndarnevndir. Mælt verður til, at kommunurnar í felag velja eina økisbarnaverndarnevnd fyri hvørt økið. Í lógini kann tað, á sama hátt sum tað verður gjørt í Noregi, verða ásett, at kommunurnar kunnu velja, um tær vilja hava eina økisbarnaverndarnevnd afturat umsitingini ella ikki. Mett verður, at tað er neyðugt at nevndirnar í ein ávísan mun eru fakliga samansettar, t.d. at limirnir hava heilsu- ella sosialfakliga útbúgving og/ella hava serkunnleika til børn. Mett verður tó, at nevndirnar eisini skulu hava leikfólk tilknýtt, sum umboða vanliga borgaran. Tað kundi verið ásett at nevndirnar skulu hava 3-5 limir. Økisbarnaverndarnevndirnar virka saman við økisumsitingunum. Mælt verður til, at økisbarnaverndarnevndirnar fáa til uppgávu at verða ráðgevandi yvirfyri økisumsitingunum. 6.6.5. Økisumsitingin. Skotið verður upp at økisumsitingarnar verða tilknýttar økisbarnaverndarnevndunum. Neyðugt verður, at økini hava eina ávísa stødd, tí vandi er fyri góðskuni í málsviðgerðini um økini eru ov lítil. Tað er ymiskt hvussu stór umsitingin kann verða, tá hugt verður eftir barnatalinum í økinum. Í Suðurstreymoyarøkinum búgva 5.282 børn og ung undir 19 ár, ímeðan tað í Sandoyarøkinum búgva 422 børn og ung undir 19 ár. Starvsfólk mugu setast í mun til tørvin, men mett verður at uml. tveir sosialráðgevar mugu setast í starv í hvørjum øki. Sum dømi kann nevnast, at Tórshavnar býráð hevur tveir sosialráðgevar og Klaksvíkar kommuna hevur ein sosialráðgeva, sum burturav taka sær av barnaforsorgarmálum. Um økini Havn og Klaksvík verða víðkaði, soleiðis at tey fevna um ávíkavíst Suðurstreymoy og Norðoyggjar verður møguliga tørvur á, at seta fleiri sosialráðgevarar í hesum økjum. Viðvíkjandi útreiðslunum til starvsfólk í økisumsitingini, skal upplýsast, at barnaforsorgarútreiðslurnar til barnaverndarfundir vóru í 1999 kr. 1.5 milliónir. Fyri hesa upphædd er møguligt at seta uml. 6 sosialráðgevar í starv. Økisumsitingarnar skulu taka sær av avgerðum í flestu málum. Allar avgerðir, sum økisumsitingarnar taka, skulu verða tiknar í samráð við foreldrini, tí kemur hetta at krevja, at starvsfólkini hava serligan kunnleika til at samskifta og samstarva við foreldrini. Mett verður, at økisumsitingarnar skulu hava heimild til at: o seta hjálpartiltøk í verk yvirfyri barninum í samstarvi við foreldrini, o herundir undirvísa foreldrunum í at uppala børn, o veita familjuviðgerð til familjuna heima ella á stovni, herundir eisini á samdøgurstovni, o veita konsulenthjálp til barnið, 54 o o o o o o o o o o o o veita ansingarpláss á dagstovni, í dagrøkt e.l., veita útbúgvingar- ella arbeiðspláss, pláss á stovni e.l. fyri ung, menna um frítíðarvirksemi hjá barninum ella tí unga, veita stuðul í heiminum, tilnevna ein varandi kontaktpersón fyri barnið, veita persónligan ráðgeva til barnið, geva tilboð um umlættingarskipan á samdøgursstovni, í fosturfamilju ella á góðkendum uppihaldsstaði, hjálpa foreldrum til at gjøgnumføra viðgerð vegna sjúku, rúsevnismisnýtslu ella aðrar persónligar trupulleikar, veita fíggjarligan stuðul til útreiðslur, tá ið foreldrini ikki sjálvi kunnu bera útreiðsluna, seta barnið fyribils úr heiminum á samdøgurstovn ella í fosturheim, við foreldranna samtykki yvirtaka umsorganarskylduna yvir barninum og við foreldranna samtykki, syrgja fyri varandi fosturheimi og verja fyri barnið. Hetta er á leið tey tiltøk, sum sosialu umsitingarnar í Danmark, Noregi og Íslandi hava heimild til at seta í verk uttan uppílegging frá yvirornaðum nevndum. 55 6.7. Uppskot til barnaverndarskipan sett upp í talvu. Sett upp í eina talvu, sær uppskotið til nýggja barnaverndarumsiting soleiðis út: Høvuðsbarnavernd Høvuðsumsiting o o o ØkisUmsiting Økis barna verndar nevnd ØkisUmsiting Økis barna verndar nevnd o o o o Fosturfamiljuskipan Døgnstovnar Stuðulsfólkaskipan ØkisUmsiting Økis barna verndar nevnd ØkisUmsiting Økis barna verndar nevnd ØkisUmsiting Økis barna verndar nevnd Psykologur Sosialráðgevi Familjuterapeutur Løgfrøðingur ØkisUmsiting Økis barna verndar nevnd 56 7. Fyrbyrgjandi hjálpartiltøk. Grundsjónarmiðið í okkara samfelag og í londunum rundan um okkum er, at foreldur hava ábyrgdina fyri vælferð og trivnaðinum hjá teirra børnum. Men tað kunnu vera ymiskar orsøkir til, at foreldur ikki klára at røkja hesa uppgávu. Tað er tá, at samfelagið skal taka um endan við ymiskum tiltøkum, sum flest øll verða sett í verk fyri at stuðla uppgávuni hjá foreldrunum, soleiðis at foreldrini betur kunnu klára sína ábyrgd. Tað er uppgávan hjá tí almenna at fylgja við, at viðurskiftini hjá børnum eru trygg og góð, og eru tey ikki tað, má myndugleikin seta inn við tiltøkum. Hesi tiltøk kunnu setast í verk sambært barnaforsorgarlógini og kunnu verða sett í verk bæði í heiminum og uttanfyri heimið. Á barnaforsorgarøkinum eru lóggávurnar í Føroyum, í Danmark, Noregi og Íslandi sera eins, tá talan er um at seta tiltøk í verk í heiminum. Semja er í øllum londum um, at stórur dentur eigur at verða lagdur á tað fyribyrgjandi arbeiðið, sum tiltøk í heiminum verður mett at vera. Tað fyribyrgjandi arbeiðið skal hava sum høvuðsendamál, at børn og ung skulu vaksa upp í tryggum og góðum viðurskiftum heima, og verða verandi í heiminum saman við foreldrunum so leingi sum møguligt. Hugtakið fyribyrging verður sum oftast knýtt til heilsuøkið, og hevur eisini sín uppruna frá hesum fakunum. Í tí høpinum verða hugtøk sum diagnosa, viðgerð og fyribyrging nevnd. Her verður altso skilt ímillum at staðfesta ein trupulleika, at viðgera ein trupulleika og at fyribyrgja ein trupulleika. Tað er spurningurin hvussu samfelagið kann fyribyrgja ein trupulleika sum skal viðgerast her. Tá tosað verður um fyribyrging innan barnaforsorgarøkið verður skilt ímillum almenna fyribyrging og einstaklinga fyribyrging. Almenn fyribyrging er tað arbeiðið sum barnaverndarnevndin ger, sum viðvíkur vælferðina hjá øllum børnum og ungum, meðan einstaklinga fyribyrging er fyribyrging, sum verður sett í verk yvirfyri tí einstaka barninum og familju tess. Í sambandi við eina nýggja barnaverndarlóg er neyðugt at taka støðu til, hvussu fyribyrgjandi tiltøk skulu skipast bæði í heiminum og uttanfyri heimið. Fyri at kunna taka hesa støðu, verður í hesum parti lýst, hvørji tiltøk londini rundan um okkum seta í verk, fyri á henda hátt at taka tær bestu royndirnar til okkum. 7.1 Fyribyrgjandi tiltøk í heiminum. 7.1.1. Føroyar Í Føroyum verða fyribyrgjandi tiltøk sett í verk sambært § 22 í barnaforsorgarlógini. Endamálið við hesum tiltøkum er, at gera tað møguligt hjá barninum at verða verandi í heiminum so leingi sum gjørligt. Hesar fyriskipanir verða oftast nýttar, tí nevndirnar skulu, sambært endamálinum við lógini, royna at gera tað møguligt hjá barninum at vera verandi heima. 57 Ein avgerandi fyritreyt fyri at seta í verk fyribyrgjandi tiltøk í staðin fyri at seta barnið heiman er, at tað er forsvarligt við atliti til tørvin og vælferðina hjá barninum. Forsorgin av barninum er framvegis hjá foreldrunum, tá vit tosa um fyribyrgjandi fyriskipanir, ikki hjá barnaverndarnevndini. Sambært § 22 í barnaforsorgarlógini kann barnaverndin eisini seta stuðul til eitt barn fyri at forða fyri at barnið verður sett heimanífrá. Stuðulin skal arbeiða fyri at fáa heimið at virka og hjálpa barninum og foreldrunum við hesi uppgávu. Sambært upplýsingum frá Almannastovuni eru tað sera fá dømi um, at børn verða tikin frá foreldrunum ímóti egnum og foreldranna vilja, hóast tað er møguligt sambært lógini. Dømini hesi seinastu 10 árini kunnu teljast á einari hond. 7.1.2. Danmark. Sambært "Lov om social service" er endamálið við teimum fyribyrgjandi tiltøkunum í Danmark, at børn skulu verða verandi í heiminum so leingi sum gjørligt, og at ráðgevingin, sum amtskommunan hevur skyldu til at veita øllum borgarum, kann verða við til at fyribyrgja at trupulleikar gerast størri enn neyðugt og at hjálpa til, at familjan verður betur før fyri at loysa trupulleikarnar sjálv. Sambært somu lóg verður ásett, hvørjar fyriskipanir kunnu setast í verk í heiminum. Hesar fyriskipanir, sum allar eru við foreldranna samtykki, eru: 1) at veita konsulenthjálp til barnið ella hin unga, avgera at barnið ella hin ungi skal søkja eitt dagtilboð, eitt ungdómsfelag, eitt útbúgvingarpláss ella líknandi, 2) at veita praktiskan, pedagogiskan ella annan stuðul í heiminum, 3) at veita familjuviðgerð ella álíkan stuðul, 4) at stovna samdøguruppihald fyri bæði foreldramyndugleikanum, barninum ella tí unga og aðrar limir av familjuni, 5) at stovna eina umlættingarskipan á einum samdøgursstovni, í eini fosturfamilju ella í einum øðrum góðkendum uppihaldsstaði, 6) at tilnevna ein persónligan ráðgeva fyri barnið ella hin unga, 7) at tilnevna ein varandi kontaktpersón fyri barnið ella hin unga, 8) at veita fíggjarligan stuðul til útreiðslur, ið standast av fyriskipanum nevndar í nr. 1-5, tá foreldramyndugleikin ikki sjálvur hevur ráð til hetta, 9) at veita fíggjarligan stuðul til útreiðslur, ið gera, at tað slepst undan at verða tikin heimanífrá, at skundast kann undir heimsendan, ella at stuðulin munandi kann hjálpa til eitt varandi og trygt samband millum foreldur og børn, meðan eitt ella fleiri børn eru flutt burtur úr heiminum, 10) at veita fíggjarligan stuðul til uppihald á vistar- ella eftirskúla, tá foreldramyndugleikin ikki hevur ráð til tess, og 11) at flyta barnið ella hin unga úr heiminum á ein samdøgurstovn, í fosturfamilju ella annað góðkent uppihaldsstað, sum verður mett at vera hóskandi til tørvin hjá barninum ella tí unga. Ein serlig nevnd kann vera sett av sosialumsitingini hjá kommununi at taka avgerðir uttan foreldranna samtykki, tá talan er um at veita konsulenthjálp til 58 barnið ella hin unga, og kann gera av, at barnið ella hin ungi skal søkja eitt dagtilboð, eitt ungdómsfelag, eitt útbúgvingarpláss ella líknandi. Henda nevnd kann eisini tilnevna ein persónligan ráðgeva fyri barnið ella hin unga, og tilnevna ein varandi kontaktpersón fyri barnið ella hin unga. Henda áseting verður nýtt, tá mett verður at barnið hevur tørv fyri hjálp, og neyðugt er at síggja burtur frá foreldranna samtykki. Í 1998 vóru tað 28.049 familjur, sum fingu stuðul í heiminum, sum fyribyrgjandi tiltak. Talan er um tiltøk s.s. stuðul, praktiskan ella pedagogiskan stuðul, familjuviðgerð ella uppihald á samdøgursstovni fyri bæði foreldur og børn, fyri at sleppa undan einari flytan heimanífrá av børnunum. 7.1.3. Noreg. Í Noregi verða fyriskipanir viðvíkjandi hjálpartiltøkum til børn og ung í heiminum mest nýtt. Sambært barnaverndarlógini skal barnaverndartænastan stuðla upp undir, at geva tí einstaka barninum góð livikor og góðar menningarmøguleikar við ráðum, vegleiðingum og hjálpartiltøkum. Sambært lógini eru hesi hjálpartiltøk: o Stuðulskontakt o Barnaansingarpláss o Umlætting í heiminum o Tiltøk, ið menna frítíðarvirksemi o Tiltøk, sum eru til hjálp, soleiðis at barninum verður bjóðað útbúgving ella arbeiði o Tiltøk, sum geva barninum møguleika fyri at búgva uttanfyri heimið o Seta heimið undir umsjón við at útnevna eftirlitsverja fyri barnið o Barnaverndartænastan kann eisini veita fíggjarligan styrk, sum hjálpartiltak fyri barnið o Barnaverndartænastan kann eisini fyriskipa fosturheim, móðurhjálp ella stovnspláss. Tá ásetingin í hesi grein verður brúkt, skal dentur leggjast á at finna tiltøk, sum eru til besta fyri barnið. Herundir skal dentur leggjast á, at geva barninum trygga og góða vaksnamannakontakt og samanhang í umsorganini. Tá ið eitt hjálpartiltak verður avrátt, skal barnaverndartænastan gera eina tíðaravmarkaða ætlan fyri tiltakinum. Barnaverndartænastan skal halda seg kunnuga við, hvussu tað gongst barninum og foreldrunum, og meta um hjálpin er til nakra nyttu, og møguliga meta um nýggj hjálpartiltøk eru neyðug. Er vandi fyri at eitt barn verður munandi skætt av at verða verandi í heiminum, kann leiðarin fyri barnaverndarfyrisitingini ella átalumyndugleikan, uttan foreldranna samtykki, í stundini avgera tíðaravmarkaða viðtøku um at seta barnið heiman. Viðtøkan skal skjótast til ber, og um gjørligt innan 48 tímar, fyribils góðkennast av leiðaranum í fylkisnevndini. Í 1998 móttóku 24.300 børn fyribyrgjandi tiltøk, 8.737 børn vóru send til umlætting, 5.579 børn fingu ein stuðuls- ella kontaktpersón tilknýttan av kommununi og 8.778 persónar fingu fíggjarligan stuðul. 59 7.1.4. Ísland. Sambært íslendskari lóg um barnaforsorg hevur barnaverndarnevndin skyldu til, saman við foreldrunum, at syrgja fyri, at børn og ung sum heild hava tað gott. Barnaverndarnevndin hevur skyldu til at hjálpa foreldrunum at útinna teirra foreldramyndugleika, og um neyðugt at seta tiltøk í verk fyri at hjálpa foreldrunum við hesum. Fær barnaverndarnevndin illgruna um, at viðurskiftini hjá barninum ikki eru í lagi orsaka av vantandi umsorgan frá foreldrunum, soleiðis at heilsan ella menningin hjá barninum er í vanda, skal barnaverndarnevndin seta tiltøk í verk. Tað áliggur hvørjari barnaverndarnevnd, at gera eina serliga skráseting av øllum teimum børnum í teirra øki, sum hugsast kunnu at verða í vanda fyri at koma út fyri umsorganarsvík. Tað eru foreldrini sjálvi sum skulu syrgja fyri, at teirra barn, um teirra barn hevur tørv á hjálp frá barnaverndarnevndini, verður skrásett sum eitt barn í vandabólki. Foreldrini skulu síðan eisini syrgja fyri, at barnið ikki longur er skrásett, tá mett verður at vandin er av. Barnaverndarnevndin skal, tá vandi er fyri heilsu og menning hjá barninum seta hjálpartiltøk í verk. Við at : o Informera foraldrar om barns uppfostran och forhallanden, o Skaffa barn eller familj tillsynsman, personlig rådgivare eller stødfamilj, o Ordna dagomsorg, skolegang, arbete eller møjlighet till sunda fritidsintressen før barn eller ungdom, o Vidtaga allmana bistandsåtgarder enligt andra lagar, såsom lag om kommunal social service och lag om handikappomsorg, o Hjalpa foraldrar att genomgå behandling p.g.a. sjukdom, drogmissbruk eller andra personlig problem, o Placera barn temporart utenfør hemmet i barninstitution eller fosterhem, o Øvertaga vardnaden av barn med foraldrars samtycke, enl. Par. 44, ordna permanent fosterhem och tillse att barnet får formyndare. Barnaverndarnevndin kann seta barnið í tíðaravmarkaða pleygu, um samtykki fæst frá foreldrunum. Um barnið, sum er yvir 12 ár, uttan sín vilja skal setast í pleygu, hevur barnið møguleika fyri at fáa ráðgeving frá einum fakfólki um síni rættindi. Børn undir 12 ár hava eisini møguleika fyri slíkari ráðgeving. Í 1997 vóru 1.080 børn undir einum ella øðrum fyribyrgjandi tiltaki, og 652 børn vóru í styttri ella longri tíðarskeiði hjá fosturfamilju. 7.2. Samandráttur viðvíkjandi tiltøkum í heiminum Sum tað framgongur viðvíkjandi fyribyrgjandi tiltøk, sum vera sett í verk í heiminum, eru tiltøkini nøkulunda eins í øllum londunum. Ein felags hugburður er, at setast skal nógv inn fyri at hjálpa foreldrunum við at útinna foreldramyndugleikan, áðrenn tiltøk verða sett í verk uttanfyri heimið. 60 Men tá talan er um tiltøk uttanfyri heimið, eru londini ymisk í teirra arbeiði. Niðanfyri verður lýst, hvørjir møguleikar eru viðvíkjandi tiltøkum uttanfyri heimið. 7.3. Hjálpartiltøk uttanfyri heimið. Bæði í Føroyum og hinum londunum verður heimilað í barnaforsorgarlógini at seta børn heimanífrá. Orsøkin til at myndugleikin tekur um endan kann verða, at foreldrini hava brúk fyri hjálp til at útinna foreldramyndugleikan, ella at vandi er fyri heilsu og menning hjá barninum og tí unga. Í flestu førum tá eitt barn verður sett heimanífrá, er tað við foreldranna samtykki. Men í øllum lóggávunum eru ásetingar, ið heimila at seta børn heimanífrá uttan foreldranna samtykki. Tá børn verða sett heimanífrá uttan foreldranna samtykki, er tað tí at barnaverndarnevndin er komin til ta niðurstøðu, at vælferð barnsins er álvarsliga hótt, og tað er óforsvarligt at lata barnið verða verandi heima. Men tað skulu tyngjandi grundir til, áðrenn talan kann verða um tvangsflytan. Avgerðir viðvíkjandi tvangsflytan av børnum verða í Føroyum tiknar av barnaverndarnevndunum hjá kommununum, í Noregi av fylkesnævnene, í Íslandi av eini serligari barnaverndarnevnd, og í Danmark av "børne- og ungeudvalget" hjá kommununum. 7.3.1. Føroyar. Tá barnaverndarnevndin er komin til ta niðurstøðu, at barnið skal heimanífrá, kann hetta sum sagt gerast við ella uttan samtykki foreldranna og verður tað gjørt sambært §§ 24 og 25 í barnaforsorgarlógini. Tað er barnaverndarnevndin sum tekur hesa avgerð, eftir at málið er kannað og fakfólk hava gjørt sínar niðurstøður. Støðan er tá soleiðis háttað, at barnið orsaka av atferðartrupulleikum, heilsuligum trupulleikum ella teim viðurskiftum tað livur undir, treingir til eina umsorgan, sum er torfør ella ógjørlig at seta í verk heima, ella órímiligt er at krevja setta í verk heima. Tá fyriskipanir verða settar í verk sambært § 24 í barnaforsorgarlógini, verður ein avtala gjørd millum foreldur og barnaverndarnevndina, sum ásetur nær og hvussu barnið skal koma heimaftur. Fyriskipanir eftir § 25 verða settar í verk, tá barnaverndarnevndin er komin til ta niðurstøðu, at fyribyrgjandi fyriskipanir í heiminum ella ein fyriskipan við samtykki foreldrana ikki er møgulig. Í hesum førum er tað trupult hjá foreldrunum at fáa barnið heimaftur. Tá barnaverndarnevndin hevur tikið avgerð um, at barnið skal setast heimanífrá, skal støða eisini takast til, hvat endamálið við fyriskipanini ella tiltakinum skal verða. Út frá endamálinum verður støða tikin til um barnið skal: o Í fostur o Undir útbúgving ella í læru o Í arbeiði o Til uppalingar o Undir serforsorg o Til sálarligar kanningar og eygleiðingar. 61 Møguleiki er eisini í barnaforsorgarlógini at taka eina fyribilsavgerð um setan av einum barni heimanífrá. Hetta verður nýtt, tá støðan er vorðin so álvarslig og trupulleikin knappliga er so stórur, at málið ikki kann ganga ta vanligu gongd, sum slík mál eiga at gera. Eina slíka støðu hevur lógin tikið hædd fyri, við at heimila formanninum at taka avgerð um fyribils tvangsflytan. Tá eitt mál er kannað til fulnar og støða er tikin til hvat skal henda, verður tilhaldsstaðið valt, sum í tí einstaka førinum vísir seg at verða besta loysn. Tiltøkini sum mest verða nýtt eru: o Í fostur hjá vanligari fosturfamilju o Í fostur hjá familju, ið skal hava serligt yvirskot og førleika til at taka sær av børnum við álvarsligum atferðar- ella øðrum trupulleikum o Í fostur ella til uppalingar á døgnstovni (Føroya Barnaheim ella Rókini) o Í læru ella undir útbúgving á vanligum skúla við uppihaldi hjá fosturfamilju o Í læru ella undir útbúgving við uppihaldi á kollegium o Til undirvísing á Skúlanum á Trøðni (Sernámsdeplinum) og við tilhaldi á Næmingaheiminum o Á kost- ella eftirskúla í Danmark o Til sálarligar kanningar/eygleiðingar á psykiatriskari deild. Skal barnið á stovn, skal hesin vera góðkendur av tí almenna. Í Føroyum eru tveir døgnstovnar fyri børn og ung og eru teir Føroya Barnaheim, ið hevur pláss fyri 20 børnum í aldrinum 0 til 18 ár og í serligum føri til 20 ár, og Rókin sum hevur pláss fyri 5 børnum, og er ein viðgerðastovnur fyri sera truplar ungdómar í aldrinum 7 til 15 ár. Av øðrum fyriskipanum uttanfyri heimið eru møguleikar s.s. fosturfamiljur, sum oftast verður brúkt, ella eitt skúlauppihald í Danmark á eftirskúla ella familjuháskúla. a) Føroya Barnaheim. Tað er barnaverndarnevndin sum innskrivar barnið á Barnaheimið, og tað er eisini barnaverndarnevndin, sum tekur avgerð um, nær barnið skal útskrivast og sendast aftur til familjuna ella fosturfamilju. Tá ið Barnaheimið tekur eitt barn inn, hevur Barnaheimið samrøðu við foreldrini og barnaverndarnevndini. Við fyrstu samrøðu eru øll saman og síðani hvør sær, har trupulleikin í familjuni verður umrøddur. Tá ið børn búgva á Barnaheiminum møtir Barnaheimið upp, sum foreldur fyri barnið, í barnagarði og skúla. Á fundi við umboð fyri Føroya Barnaheim kom fram, at skúlin og aðrir stovnar, ið børn ganga á, eru sera lítið vitandi um trupulleikarnar hjá barninum. Lærararnir leggja dent á at børnini skulu lesa og læra, men síggja ikki truppulleikarnar aftanfyri, hví barnið ikki kann ella vil læra. Her átti uppgávan hjá læraranum, sambært starvsfólkunum á Føroya Barnaheimið, eisini at verið at tosa um kenslur við børnini, og á tann hátt fingið børnini til at klára seg betur í skúlanum. b) Rókin. 62 Rókin hevur pláss fyri 5 børnum/ungdómum. Rókin er ein viðgerðarstovnur, sum viðger sera truplar ungdómar. Sambært reglugerðini fyri stovnin, er tað ein upptøkunevnd, ið avger hvør verður innskrivaður á stovnin. Í hesi upptøkunevnd sita trý umboð, eitt fyri stovnin, eitt fyri Sernámsdeplin og eitt fyri Almannastovuna. Tað eru Barnaverndarnevndirnar, ið ávísa børn til stovnin. Børnini eru innskrivaði fyri 1 ár ísenn. Á stovninum starvast pedagogar, men sambært leiðaranum fyri stovnin, er brúk fyri einum psykologi, og søkt verður tí eftir einum í nærmastu framtíð. Sum nú er, virkar Rókin sum ein serstovnur, ið skal viðgera tey, ið eru innskrivað, til tey verða útskrivaði eitt ár seinni, og skal ikki virka sum eitt tilhaldsstað hjá børnum og ungum at verða. Trupulleikin í dag er, sambært starvsfólkunum á Rókini, at børnini verða verandi á Rókini í ov langa tíð. Hetta er sera dýrt, og ikki í tráð við endamáli hjá stovninum. Tá ið børnini hava verið á Rókini í eitt ávíst tíðarskeið, kunnu starvsfólkini á Rókini ikki læra barnið meira. Nógv børn hava stóran tørv á at koma inn á Rókina, og tí er tað spill av orku og pengum, at hava somu børn búgvandi í ov langa tíð inni á Rókini. Tað er barnaverndarnevndin sum hevur ábyrgdina av barninum, frá tí at avgerð verður tikin um at taka barnið úr heiminum og til barnið verður útskrivað. Tá ið eitt barn skal útskrivast av Rókini, eigur barnaverndarnevndin at gera eina framtíðarætlan fyri, hvat barnið síðani skal. Rókin hevur dømi um, at børn verða innskrivaði á Rókina, og sambandið millum Rókina og barnaverndarnevndirnar hvørvur eftir innskrivingina. Tekur Rókin ikki sambandið upp aftur við barnaverndarnevndirnar, hoyra tey ikki aftur frá nevndunum, tá ið barnið skal útskrivast. Rókin hevur í flestu førum uppskot um, hvat skal henda barninum, tá tað verður útskrivað. Tað vil siga hvussu skúlagongdin skal verða, at stuðlar skulu verða í heiminum og ymisk onnur ting, sum skulu fáa barnið at trívast heima aftur. c) Fosturfamiljur. Sambært barnaforsorgarlógini er høvuðsreglan, at loyvi til at virka sum fosturfamilja verður bert givið til samlivandi hjúnafelagar. Tá lógin er orðað soleiðis, er tað ikki sivilstøðan víst verður til, men at tað eru tvey foreldur, sum er avgerandi. Havast skal í huga, at lógin er gomul og stavar frá eini tíð, har samlag uttan giftu nærum var eitt ókennt fyribrigdi. Tí hevur lógin verið umsitin soleiðis, at einki er til hindurs fyri, at tvey, ið liva saman, sum hjún kunnu fáa loyvi at verða fosturfamilja. Einsamallar kvinnur kunnu eisini góðkennast, sum fosturfamilja hjá gentum, og undantaksvís kunnu tær eisini fáa loyvi til at hava dreingir í pinkualdrinum, meðan einsamallir menn einans undir serligum umstøðum kunnu fáa loyvi at verða fosturfamilja. Víðari stendur í lógini, at fosturfamiljan sjálv ikki má hava fleiri enn 3 heimabúgvandi børn undir 14 ár. Og høvuðsreglan er, at einans 1 fosturbarn undir 1 ár kann vera í somu fosturfamilju, og í mesta lagi 2 børn samstundis. Í hendinga 63 førum er møguleiki fyri at hava fleiri fosturbørn, um tey eru systkin. Fosturforeldrini skulu helst ikki vera yvir 55 ár, men tá talan er um nærmastu familju, kann aldurin verða hægri. Fyri at fáa eina mynd av, hvussu tað kennist at virka sum fosturfamilja í Føroyum, hava fundir verið við fosturfamiljur og eitt komandi fosturfamiljufelag. Fosturfamiljufelagið vísti á, hvørjar trupulleikar fosturfamiljur hava í dag við ongari fosturfamiljuskipan. Felagið sóknast eftir einari skipan, har familjurnar kunnu fáa vegleiðing og ráðgeving, soleiðis at kenslan av at vera slept uppá fjall gerst minni. Somuleiðis skuldi skipanin eisini verðið við til, at fáa nýggjar familjur at gerast fosturfamiljur. Niðanfyri verða royndirnar hjá eini fosturfamilju, sum er fosturfamilja fyri 3 børnum, endurgivnar. Talan er um eina fosturfamilju, sum hevur fingið eitt barn til fosturs. Gongdin í málinum var, at barnið varð ansað av øðrum í familjuni eitt vikuskifti og kundi ikki fara heimaftur eftir vikuskifti. Barnaverndarnevndin avgjørdi tí, at barnið skuldi í fostur og vendi sær tí til hesa familjuna. Spurningurin hjá barnaverndarnevndini var, um fosturfamiljan kundi hava barnið fyribils, til ein meira varandi loysn varð funnin. Hesum játtaði fosturfamiljan. Tá ein tíð var fráliðin, fann fosturfamiljan útav, at eingin hevði upplýst fyri teimum, at ein onnur familja í somu bygd, sum plagdi at hava barnið, tá umsorganin svíkti heiman, hevði søkt um at gerast fosturforeldur hjá barninum, men vóru vrakaði. Hetta var ein keðilig støða at koma í, tí sambært fosturfamiljuni, hevði júst hesin upplýsingur verið sera týdningarmikil hjá familjuni at tikið við í eina avgerð, áðrenn tey tóku endaliga støðu til at taka barnið til sín. Fosturfamiljan heldur tí, at talan hevur verið um eina tilvildarliga málsviðgerð frá barnaverndarnevndini, tá avgjørt varð, at barnið skuldi setast heimanífrá. Familjan metir, at bæði persónlig áhugamál hjá barnaverndarlimunum, og ávísar politiskar áskoðanir hjá limunum í barnaverndarnevndini hava havt sera stóran týdning fyri viðgerðina av málinum heldur enn sakligar orsøkir. Eftir at barnið hevði verið hjá fosturfamiljuni í 1/2 ár, uttan at fosturfamiljan hevði fingið upplýst hvat víðari skuldi henda, setti barnaverndarnevndin ein psykolog at kanna, um familjan var egna til at hava barnið. Fosturfamiljan hevði tá frætt, at orsøkin til hesa kanning var, at limirnir í barnaverndarnevndini vóru ósamd í málinum viðvíkjandi framtíðini hjá barninum. Ikki fyrr enn nú fekk familjan upplýst, at ein onnur fosturfamilja eisini hevði søkt um at fáa barnið í fostur, og tí skuldi psykologurin kannað báðar familjurnar og meta um, hvør familja var tann best egnaða. Tá kanningin hjá psykologinum varð liðug, helt barnaverndarnevndin ein fund um málið, og avgjørdi, at barnið skuldi verða verandi hjá fosturfamiljuni. 64 Fosturfamiljan greiðir frá, at enn er eingin endalig støða tikin til, hvat skal henda við barninum. Fosturfamiljan føldi seg sum "svarta Per" í hesum máli og slept uppá fjall av barnaverndarnevndini. Fosturfamiljan eftirlýsir møguleikan um loyvi til at ættleiða barnið. Tað er sera trupult at uppdraga eitt barn, tá ein allatíðina kann rokna við at foreldramyndugleikin kemur og tekur barnið frá einum. Óttin er allatíðina til staðar. Eisini er tað sera trupult ikki at hava foreldramyndugleikan yvir einum barni, av tí at tú altíð skalt søkja um loyvi, hvørja ferð tú skalt gera okkurt saman við barninum, sum t.d. tá ið tú fert á feriu og skal umboða barnið, sum verji, í eini hvørjari støðu. 7.3.2. Ísland. Sambært íslendskari lóg er tað kap. 4, § 28 sum heimilar barnaverndarnevndunum at seta børn heimanífrá. Áðrenn tiltøk uttanfyri heimið verða sett í verk, skulu øll onnur tiltøk í heiminum verða roynd, fyri at stuðla barninum í at verða verandi í heiminum. a) Stovnar. Í Íslandi eru fimm stovnar fyri børn í aldrinum 12 til 18 ár meðan bert ein stovnur er til børn í aldrinum 6 til 12 ár. Orsøkin sambært starvsfólkunum á Barnaverdarstovuni er, at børn undir 12 ár vanliga ikki verða innskrivaði á stovn, men verða sett í fostur hjá fosturfamilju. Av teimum fimm stovnunum fyri børn í aldrinum 12 til 18 ár, hevur hvør stovnur sín serkunnleika viðvíkjandi viðgerð av børnum. Talan er um viðgerð av rúsdrekka- og aðrari misnýtslu, ágangandi ungum, psykiskt sjúkum og teimum, ið koma frá familjum, við sera vánaligum viðurskiftum. Stovnarnir hava pláss fyri 5 børnum ella ungum í senn. Áðrenn børn ella ung verða innskrivaði á ein stovn, koma tey fyrst til ein ávísingarstovn, ið kallast "Stuðlar", har tey eru í uml. tríggjar mánaðar. "Stuðlar" er ein stovnur, har børnini verða kannaði fyri at fáa eina mynd av, hvussu støðan er, og hvørjir trupulleikar børnini hava. Henda kanning verður gjørd fyri at myndugleikin kann taka støðu til, hvar barnið skal víðari. Hesar kanningar vara sum oftast umleið ein mánað. Teir næstu mánaðarnir verða brúktir til at arbeiða við trupulleikanum og viðgera børnini. Tá tíðarskeiðið uppá 3 mánaðar er farið, verður støða tikin til, um barnið hevur tørv fyri meira viðgerð og hvat slag av viðgerð, ella um barnið skal heimaftur til foreldrini. Tað vísir seg, sambært Barnaverndarstovuni, at tey flestu børnini verða útskrivaði til heimið aftur, men har ið mett verður, at trupulleikin enn er tilstaðar, verða tey víst til ein av teimum fimm stovnunum til víðari viðgerð. Hesir fimm stovnar verða riknir av fólki, sum hava gjørt eina samstarvsavtalu við statin, sum er ein sokallað "tjenestekontrakt". Ein "tjenestekontrakt" er ein samstarvsavtala millum statin og privatfólk, har privatfólk átaka sær ta uppgávu at reka stovnin, og geva ta viðgerð, sum er neyðug. Hesir stovnar eru allir undir eftirliti av statinum t.v.s. at Barnaverndarstovan syrgir fyri, at stovnarnir fáa tann 65 serkunnleika sum er neyðug, t.v.s. læknar og psykologar sum arbeiða fyri Barnaverndarstovnua. b) Fosturfamiljuskipanin. Barnaforsorgarlógin í Íslandi hevur nógvar ásetingar um fosturfamiljur, fosturforeldur og fosturbørn. Ásetingarnar eru sera ítøkiligar og verða endurgivnar her, tí mett verður at fosturfamiljuskipanin í Íslandi og tær ásetingar, ið eru í lógini, eru nýtiligar í eini føroyskari skipan og lóggávu. Sambært kap. 6, § 29 stendur, at barnaverndarnevndin tekur avgerð um eina fosturstaðseting um: a) biologiska foråldrar godkånner detta, b) barnet saknar vårdnadshavare c) biologiska foråldrar har fråntagits vårdnaden eller barn temporårt år i barnavårdsnåmnds omvårdnad. Tað eru tvey sløg av fosturheimum, langtíðarheim ella fyribilsheim. Við langtíðar fosturheim meinast við eitt heim, har barnið er, til tað er myndugt. Fosturforeldrini hava tá umsorganina fyri barninum, um barnaverndarnevndin ikki metur at annað er hóskandi. Áðrenn ein avtala verður gjørd um langtíðarstaðseting í fosturheimi, skal ein royndartíð vera, sum ikki má vera longri enn eitt ár. Við fyribilsheim meinast við eitt heim, har børn koma og eru í stutta tíð til ein meira varandi loysn er funnin. Fosturfamiljuskipanin virkar á tann hátt, at um fólk ynskja at vera fosturforeldur, søkja tey um hetta til Barnaverndarstovuna. Barnaverndarstovan metir um umsóknina og fær heilsuváttan tilvega, umframt úttalilsi frá barnaverndarnevndini í kommununi, kannar um fólkini hava blanka revsiváttan, hevur skeið fyri fosturforeldrunum o.a. Um fólkini út frá hesum verða mett at vera egnaði fosturforeldur, verða tey uppskrivað í fosturforeldrabankan. Í 1999 vóru 189 fosturheim í Íslandi. Tá barnaverndin skal velja fosturforeldur, vendir barnaverndin sær til Barnaverndarstovuna, fyri at finna røttu fosturfamiljuna. Tað áliggur barnaverndarnevndini at halda samband við fosturfamiljuna og fara á heimavitjan. Tá ið eitt barn verður sett í fostur, skal ein skrivlig avtala fyriliggja millum fosturforeldrini og barnaverndarnevndina. Í hesi avtaluni, sum verður útfylt á einum serligum oyðiblaði skal standa: a) vem som har vårdnaden om ett barn och i vilken omfattning, b) beråknad fosterhemsperiod d.v.s. temporår eller permanent fosterhemsplacering, c) førsørjing av barn och annan kostnad, såsom vårdnadsbidrag, d) barns umgånge med biologiska foråldrar och andra, e) barnavårdsnåmnds hjålp till barn och fosterføråldrar, medan fosterhemsplaceringen pågår, f) annat som kan berøra målet. 66 Meðan barnið er í fostur, við ella uttan symtykki foreldranna, hevur barnið rætt til at síggja og koma saman við sínum biologisku foreldrum. Tey biologisku foreldrini hava eisini rætt til at vera kunna um viðurskifti sum viðvíkur barninum, meðan tað er í fostur. Samverurætturin skal verða niðurfeldur í fosturavtaluni. Stórur dentur verður lagdur í, at barnið veit, hvørji foreldrini eru, men sambandið má ikki vera so tætt, at barnið ikki kann etablera seg í sínum nýggja heimi. Um barnið er úti fyri nøkrum tá barnið er saman við biologisku foreldrunum, sum av barnaverndarnevndini verður mett at verða til bana fyri barnið, kann barnaverndarnevndin ógilda ella heilt broyta avtaluna, sum er undirskrivað um samverurætt. Í ringasta føri kann barnaverndarnevndin halda loyniligt, hvar barnið er. Tað er barnaverndarnevndin, sum hevur tann fulla avgerðarrættin viðvíkjandi samverurættinum millum børnini og foreldrini. Um foreldrini ynskja at fáa barnið heim aftur, og barnaverndarnevndin metir at vælferðin hjá barninum er í vanda, hevur barnaverdarnevndin heimild til at leingja tíðina, sum barnið skal verða hjá fosturfamiljuni. Um barnaverndarnevndin fær upplýst, at fosturforeldrini ikki røkja sína uppgávu, sum fosturforeldur, kann barnaverndarnevndin nokta viðkomandi fosturforeldur at virka sum fosturforeldur og sýggja til, at tey ongantíð aftur fáa eitt barn í fostur. Henda broytingar innan fosturfamiljuni, so sum hjúnaskilnaður ella deyðsfall, skal fosturfamiljan boða barnaverndarnevndini frá hesum, og fosturavtalan kann tá takast upp til nýggja viðgerð. Møguleiki er tá fyri at broyta avtaluna eftir viðurskiftunum í familjuni. Tá ið talan er um smá børn er høvuðsreglan, at børnini verða sett í fostur fyri longri tíðarskeið, men tá ið talan er um eldri børn er tíðarskeiðið styttri. Løgmálaráðið í Íslandi hevur heimild til at tvangsadoptera børn, men í Íslandi er fatanin, at barnið hevur tað best hjá foreldrunum, og kann barnið ikki verða hjá foreldrunum skal fyrst og fremst ein fosturfamilja roynast. Tí skulu sera haldgóðar grundgevingar til fyri at tvangsadoptera eitt barn. Lønin til fosturforeldrini í Íslandi er minimum 2.500 d.kr. um mánaðin. Nøkur fosturforeldur fáa tó ímillum 12-15.000 d.kr. fyri at hava sera trupul børn hjá sær. Tað eru ongir privatir stovnar til børn í Íslandi. c) Barnahúsið. Barnahúsið er ein nýggjur stovnur og tann einasti stovnur av sínum slag í norðanlondum, har myndugleikarnir sum hava við kanning, avhoyring og viðgerð av børnum sum hava verið úti fyri siðamisbrúki er samlað á einum og sama stað. Stovnurin hevur sín uppruna í einum fyrispurningi í Altinginum í 1996, har ein altingslimur spurdi, hvat samfelagið ger fyri børn, sum hava verið úti fyri siðamisbrúki. Orsøkin til fyrispurningin var, at komið var fram til, at út av 120 fráboðanum um siðamisbrúk um árið, vóru bara 7 persónar dømdir, tí 67 myndugleikarnir høvdu ikki nógv góð prógv fyri at kunna døma fleiri. Hetta førdi til at avgjørt varð, at seta á stovn ein stovn, sum skuldi syrgja fyri, at kanningarnar o.a. í tílíkum málum blivu betur, og at myndugleikarnir eisini arbeiddu meira saman. Barnahúsið varð stovnsett í 1998. Í Barnahúsinum eru tvey fólk í starvi. Tann eini er sálarfrøðingur og hin er sosionomur, og tær hava báðar eina eftirútbúgving úr USA við serkunnleika í viðgerð av siðamissnýttum børnum. Á stovninum er eitt kanningarrúm til serlæknar, eitt lítið rúm har børnini verða avhoyrd, eitt stórt rúm har allir partar í málinum kunnu fylgja við, tá avhoyringin fer fram. Endamálið við Barnahúsinum er at samskipa arbeiðið ímillum hesar myndugleikar, sum hava við børn, ið eru siðamisnýtt, at gera ,og at hesi børn einans koma á eitt stað at greiða frá sínari søgu. Á stovninum verður barnið kannað av einum lækna og avhoyrt av terapeutum, og skal sostatt ikki bæði á sjúkrahús til kanningar og til løgregluna at avhoyrast. Samstarvsfelagir hjá Barnahúsinum eru allar barnaverndarnevndirnar, løgreglan, ríkisákærin, sjúkrahúsini, hjásitara løgfrøðingurin hjá barninum og verjin hjá tí ákærda. Gongdin í einum máli er, at ein barnaverndarnevnd setir seg í samband við Barnahúsið. Síðani viðger Barnahúsið saman við barnaverndarnevndini málið og avger, um tað er orsøk til at melda málið til løgregluna. Um mett verður at orsøk er til hetta, sendir barnaverndarnevndin eitt skriv, har greitt verður frá málinum. Eftir at Barnahúsið er byrjað, eru fleiri mál eftirkannað av løgregluni enn áður. Verður málið tikið upp, verður rættarfundur hildin í Barnahúsinum, ístaðinfyri hjá dómstólinum. Á hesum rættarfundi eru tilstaðar ein hjásitara løgfrøðingur hjá barninum, eitt umboð frá ríkisákæran, verjin hjá tí sum er undir illgruna, umboð fyri barnaverndina, tann mistonkti, um hetta ikki skaðar barnið, og dómarin. Sambært íslendskari revsilóg hava øll hesi krav uppá at verða tilstaðar, ímeðan barnið verður avhoyrt. Áðrenn barnið verður avhoyrt, hevur eitt av starvsfólkunum á Barnahúsinum fund við øll tey, sum eru tilstaðar. Á hesum fundi verður lagt fram, hvat ætlanin er at spyrja barnið um, og hava fundarluttakararnir nakað at leggja afturat, verður hetta skrivað niður. Síðani fer terapeuturin inn í eitt annað høli og avhoyrir barnið. Í einum øðrum høli í húsinum sita allir hinir persónarnir og fylgja við avhoyringini á einum sjónvarpi. Tann teknikkur sum terapeutarnir nýta til hesar avhoyringar stava frá USA og er soleiðis háttað, at spurningarnir eru ógvuliga ítøkiligir og uppsettir á ein slíkan hátt, at barnið ikki kann hava kunnleika til tað, sum spurt verður um, uttan at tað hevur verið úti fyri tilburðinum. 68 Í 1998 vóru 125 børn avhoyrd á henda hátt í Barnahúsinum, og 89 av teimum vóru missnýtt. Frágreiðingin hjá barninum verður løgd til grund fyri dómstólarnar. Verður tað staðfest, at barnið er missnýtt, fær barnið tilboð um viðgerð í Barnahúsinum. Børnini fáa tillutað 14 viðgerðartímar. Endamálið við viðgerðini er at fyribyrgja, at barnið hevur ta fatan, at hava skuldina av tí, sum er hent. Er talan um eitt serliga tungt mál, kann viðgerðin halda fram eftir hesar 14 tímar. Barnahúsið er fíggjað av statinum og kostar umleið 10 mió. d. kr. um árið. Tað eru kommunurnar sum rinda fyri viðgerðina á Barnahúsinum. 7.3.3. Danmark. Tiltøk ið verða sett í verk uttanfyri heimið verða gjørd sambært "Lov om social service". Hesi tiltøk verða sett í verk, tá vandi er á ferð viðvíkjandi heilsuni hjá barninum, ella ein útviklingur har barnið kann koma í vanda orsaka av: o utilstrækkelig omsorg for eller behandling af barnet eller den unge, o vold eller andre alvorlige overgreb, o misbrugsproblemer, kriminel adfærd eller andre svære sociale vanskeligheder hos barnet eller den unge eller, o andre adfærds- eller tilpasningsproblemer hos barnet eller den unge. Tað er "Børn og ungeudvalget" sum kann, uttan samtykt frá foreldrunum, seta tiltøk í verk, tá omanfyri nevnda støða ella trupulleiki eru til staðar. Hvørji fyribyrgjandi tiltøk eru í eini kommunu, verður niðanfyri lýst við útgangsstøði í Gladsakse kommunu. a) Stovnar o.a. í kommununi. Í kommununi hevur familjuráðgeving og familjuverkstøð verið nógv nýtt. Men ætlanin er nú, at øll familjuverkstøðini í kommununi skulu flyta saman við familjuráðgevingini í kommununi, soleiðis at hetta verður ein familjumiðstøð við 15 familjuráðgevarum settar í starv. Enn eru tó nøkur familjuverkstøð, sum virka í kommununi. Starvsfólkini á familjuverkstaðnum í Gladsakse kommunu hava eina eftirútbúgving sum familjuterapeutar og eru sum oftast fyrst sosialráðgevar ella sosialpedagogar. Familjuverkstaðurin arbeiðir innan ta fyribyrgjandi arbeiðinum í kommununi. Í byrjanini vendu familjurnar sær beinleiðis til familjuverkstaðin um hjálp, men nú skulu øll venda sær til sosialu umsitingina hjá kommununi, og er tað kommunan sum avgerð, hvørja viðgerð familjur skulu hava. Viðgerðin er skipað soleiðis, at familjurnar koma til familjuverkstaðið og fáa viðgerð á verkstaðnum. Familjurnar fáa eisini heimauppgávur at loysa. Viðgerðin kann t.d. vera einhvør heimlig støða, so sum at gera mat í einum køki, at eta eina máltíð saman ella at spæla eitt spæl. Øll viðgerðin verður tikin uppá band/video. Videobandið verður síðan gjøgnumgingið saman við familjuni, har familjan verður konfrontera við trupulleikarnar, sum familjan hevur. Tá ein familja er liðug viðgjørd og málið endar, gera terapeutarnir eina frágreiðing til kommununa. 69 Afturat familjuverkstaðnum hevur Gladsakse kommuna búfelagsskapir, har ung, sum klára at búgva fyri seg sjálvan, búgva. Pedagogar eru knýttir til búfelagsskapirnar um dagin men ikki um náttina. Tey ungu sum búgva her eru ímillum 15 og 18 ár. Gladsakse kommuna hevur eisini nakrar íbúðir, sum eru undir eftirlitið. Tær eru ætlaðar teimum ungu, sum hava verið sett úr heiminum, men eru útskrivað frá fosturfamiljum ella stovnum og hava onga aðrarstaðni at búgva. Hesar íbúðir hava eitt kamar. Til hvønn ungdóm sum býr eitt tílíkt stað, er ein stuðulspersónur tilknýttur. Hesin stuðulspersónur hjálpir teimum við at finna eina útbúgving, arbeiði ella annað. Tey ungu, ið búgva í hesum íbúðum, eru ímillum 15 og 18 ár. Í kommununi eru eisini fosturfamiljur. Tað er sambært § 49 í lógini um Social service at fyribyrgjandi tiltøk s.s. fosturfamiljur kunnu brúkast. Hesar fosturfamiljur verða valdar av sokallaðum kuratorunum, sum eisini hava eftirlit við umstøðunum í fosturfamiljuni. Í Danmark eru eisini privat fosturfamiljufeløg. Tá ein familja skal gerast fosturfamilja, verður ein samstarvsavtala gjørd millum familjuna og kommununa. Í hesari avtalu skal standa hvørji rættindi og hvørjar skyldur familjan hevur og hvussu nógv børn familjan kann hava. Somuleiðis skal standa í avtaluni hvør hevur avgerðarætt viðvíkjandi barninum/tí unga og hvør hevur eftirlit við familjuni. Samstarvsavtalan kann, tríggir teir fyrstu mánaðanir, uppsigast av báðum pørtum við eini tíðarfreist uppá 14 dagar. Lønin til fosturfamiljuna er býtt í ein útreiðslupart og ein lønarpart. Viðvíkjandi útreiðslupartin verður hægst goldið 6- 7.000,- kr. um mánaðin pr. barn meðan lønarparturin verður ásettur eftir hvussu barnið er fyri tá barnið verður sett í fostur. Eitt vanligt gjald er uml. kr. 3.000,- um mánaðin pr. barn,og kann hetta gjaldið fleirfaldast, tó hægst 7. ferðir. Um gjaldið verður fleirfaldað upp til 7. ferðir, skal annað av fosturforeldrunum verða tøkt 1/1 tíð. b) Stovnar í amtunum. Uppgávan hjá amtinum er at umsita og reka døgnstovnar, har børn fáa viðgerð fyri teir trupulleikar, ið tey hava. Amtið hevur eitt ungdómspensionat har ung ímillum 14 og 18 ár fáa tilboð um at búgva. Starvsfólk eru á stovninum bæði nátt og dag. Amtið hevur eisini eitt barnapensionat, har børn upp til 14 ár kunnu búgva. Hesir báðir samdøgursstovnarnir er eitt tilboð, ið kommunan hevur ætlanir um at skifta út við fosturfamiljur ístaðin. Í Danmark vóru í 1998 6.226 børn og ung á stovnum ella hjá fosturfamiljum, og 1.923 børn á eftirskúla. 7.3.4. Noreg. Sambært barnaforsorgarlógini er tað heimild hjá barnaverndarnevndini at seta børn heimanífrá. Tað er fylkesnævnet sum avger, um umsorganin av einum barni skal flytast frá foreldrunum til barnaverndina, og harvið seta barnið heimanífrá. 70 Tá mett verður, at barnið ikki kann búgva heima saman við foreldrunum vegna vantandi umsorgan, er tað fosturfamilja, sum verður mest nýtt, og verður hetta gjørt í 80% av førunum. Hetta er eitt tiltak, har mett verður, at barnið á besta hátt kann uppliva eitt trygt og gott familjulív og fáa gott samband aftur við vaksin fólk. a) Fosturheim Við fosturheim meinast: - privat heim, sum taka ímóti børnum til uppfostran, grundað í barnaverndartænastunnar avgerð um hjálpartiltak ella í sambandi við yvirtøku av umsorganini, - privat heim, sum skulu góðkennast. Til fosturforeldur skulu útnevnast persónar, sum hava serligar eginleikar at geva børnum eitt trygt og gott heim, og sum kunnu loysa uppgávurnar í samsvari við tær fyritreytir, sum lagdar eru til grund fyri tíðarskeiðið av búsetingini v.m. Fyriskipanir um hvørji krøv, ið eiga at lúkast í sambandi við vali av fosturheimi, um fosturheimsins rættindi og skyldur, um barnaverndarinnar skyldur til vegleiðing og uppfylging av fosturheiminum, og um eftirlit við barni í einum fosturheimi verða gjørd av ráðharrastovuni. Barnaverndarnevndin skal útnevna eftirlitsverja fyri børn í fosturheimi. Tann kommunan, sum fosturheimið er í, hevur ábyrgdina fyri góðkenning og eftirliti av heiminum. Tað er ikki loyvt hjá privatum persónum at reka virksemi fyri útsetan av børnum við ella uttan ættleiðing fyri eyga. Feløg kunnu ei heldur reka slíkt virksemi uttan løggilding frá ráðharrastovuni, sum í slíkum førum hevur umsjón við virkseminum. Í Noregi verður tosað um ymisk sløg av fosturheimum, har tað hevur verið skilt ímillum "forsterkede fosterhjem" og "beredskapshjem". Við "forsterkede fosterhjem" meinast eitt heim, sum kann virka sum eitt umlættingarheim, stuðulsheim, sum "ekstern" vegleiðing ella eitt heim, har fosturforeldrini fáa eyka løn, sum ger tað møguligt hjá tí eina foreldrinum at hava niðursetta arbeiðstíð ella slett ikki at hava annað arbeiðið. Tað verður eisini sett krav til familjuna, at annað av foreldrunum hevur eina relevanta útbúgving til at taka sær av børnum. Hesi "forsterkede fosturhjem" hava sum oftast tætt samstarv við ein stovn. Samsýningin, sum er løn + útreiðslur til hesar familjur, verður ásett fyri eitt ár í senn, og er tað "Kommunernes Sentralforbund" sum ásetur upphæddina. Samsýningin verður útgoldin í tveimum pørtum, har skilt verður ímillum lønarpartin og útreiðslupartin og var pr. 1. mai 2000: Aldur 0 - 7 ár 7-11 ár 11 -15 ár Útreiðslur 3.550,4.410,4.840,- Løn 4.150,4.150,4.150,- Tilsamans 7.700,8.560,8.990,- 71 15 ár og eldri 5.260,- 4.150,- 9.410,- "Beredskapshjem" eru fosturheim, ið taka børn fyri eitt styttri tíðarskeið ella taka børn, har talan er um bráðfangis tvangsfjernan. Hesi fosturheim eru at kalla sum barnaheim og taka sær av tílíkum uppgávum, sum barnaheim gera. Samsýningin til hesar familjur er ein skattafrí upphædd, sum verður givin fyri at familjan altíð skal vera tilreiðar at taka børn til sín. Henda skattafría samsýningin er uml. 16. - 17. 000,- um mánaðan. Fyri hvørt barn sum bráðfangis verður sett í heimið, fær familjan ein útreiðslupart afturat lønini fyri hvørt barnið. Tað er heimstaðarkommunan hjá barninum, ið setur barnið heiman, sum hevur ábyrgdina fyri barninum, meðan kommunan har fosturfamiljan býr, hevur ábyrgd fyri fosturforeldrunum. Ábyrgdina av at útvega og ávísa fosturheim liggur hjá fylkeskommununi. At seta børn í fosturheim er ein avgerð, ið eigur at verða tíðaravmarkað. Hetta tiltak skal enda við, at barnið verður sett heimaftur til foreldrini, tá foreldrini aftur eru búgvin til at taka umsorgan fyri sínum barni. Onnur tiltøk í Noregi fyri børn, ið eru sett heimanífrá, eru stovnar. Í Noregi eru yvir hundrað barnaforsorgarstovnar sum eru: 21 barnaheim, 57 ungdómsstovnar, 23 samanskipaðir barna- og ungdómsheim, 14 stovnar fyri foreldur og børn (fyrrverandi "mødrehjem"), 13 bú- og arbeiðskollektiv, 24 bráfengisstovnar og 23 aðrir stovnar. Beinanvegin tá ið umsorgarnaryvirtøkan er framd, skal barnaverndartænastan gera eina ætlan fyri barnsins núverandi umsorgarnarstøðu. Í síðsta lagi tvey ár aftaná fylkisnevndarinnar avgerð, skal barnaverndartænastan gera eina ætlan fyri barnsins framtíðar umsorgarnarstøðu, sum ikki kann broytast uttan, at fyritreytirnar fyri henni eru burtur. Hendan ætlan skal leggjast fyri fylkisnevndina til møguligt ummæli. Barnaverndartænastan skal fylgja væl við í menningini hjá teimum børnum, har avgerð er tikin viðvíkjandi umsorgarnaryvirtøku, og somuleiðis í gongdini hjá barnsins foreldrum. Børn og foreldur hava, um ikki annað er avrátt, rætt til samveru hvør við annan. Tá ið ein avgerð er tikin um yvirtøku av umsorganini, skal fylkisnevndin taka støðu til vavið av samverurættinum, men kann eisini avgera, at tað fyri barnsins atlit ikki skal vera nøkur samvera. Fylkisnevndin kann eisini avgera, at foreldrini ikki skulu hava rættin til at vita, hvar barnið búleikast. Fylkisnevndin kann avgera, at onnur enn foreldrini skulu hava rættin til samveru við barnið. Eitt barn sum hevur víst álvarsamar atferðartrupulleikar: o við álvarsamum ella afturvendandi kriminaliteti o við framhaldandi misnýtslu av rúsevnum ella o á annan hátt 72 kann uttan egið samtykki ella samtykki frá tí, sum hevur foreldraábyrgdina fyri barninum, setast á stovn til eygleiðingar, kanning og stuttvarandi viðgerð í upp til 4 vikur, ella í eitt styttri tíðarbil, sum er ásett í avgerðini. Við nýggjari avgerð kann búsetingartíðin leingjast í upp til fýra vikur. Er tað trúligt, at eitt barn, sum nevnt er í fyrsta broti, hevur tørv fyri eini longrivarandi viðgerð, kann avgerð takast um, at barnið skal á ein viðgerðar- ella upplæringsstovn í upp til 12 mánaðir, uttan egið samtykki ella samtykki frá tí, sum hevur foreldraábyrgdina fyri barninum. Í sambandi við nýggja avgerð kann búsetingartíðin í serligum førum leingjast við upp til 12 mánaðar afturat. Barnaverndartænastan skal støðugt fylgja útsetingini upp, og meta tiltakið av nýggjum, tá ið tað hevur vart í seks mánaðir. 7.4. Samandráttur viðvíkjandi tiltøkum uttanfyri heimið Viðvíkjandi fyribyrgjandi tiltøkum í heimunum, eru endamálini og tey tiltøk sum verða sett í verk í øllum londum sera eins. Felags er, at børn skulu vera verandi í heiminum sum longst, og nógvir møguleikar eru í øllum lóggávunum at seta hesi hjálpartiltøk í verk. Tá fyribyrgjandi tiltøk skulu setast í verk uttanfyri heimið, kunnu føroyingar læra nógv av hinum londunum. Tann skipanin sum Ísland hevur við fimm smáum stovnum kring landið, har hvør stovnur hevur sín serkunnleika til viðgerð av trupulleikum, er ein skipan, sum mett verður at vera nýtilig í Føroyum. Av øðrum tilboðum uttanfyri heimið er fosturfamiljan. Her hevur tann íslendska lógin ítøkiligar ásetingar í lógartekstinum viðvíkjandi fosturfamiljum. Av somu orsøk hevur Ísland eina sera vælvirkandi fosturfamiljuskipan, har lætt er at finna fram til best egnaðu familju, tá eitt barn skal setast í fostur. Eisini er møguleiki í lóggávuni fyri at løna fosturfamiljunum. Bæði Ísland og Noreg hava møguleika í teirra fosturfamiljuskipan til langtíðar og fyribils búseting av børnum. Í Noregi verða fosturheimini býtt upp í "forsterkede fosterhjem" og "beredskapshjem", tí munur verður gjørdur á, um børnini hava serligan tørv, ella um tey bara skulu verða í fostur eina stutta tíð. Annars eru bæði í Noregi og í Danmark onnur tilboð uttanfyri heimið, men her er talan um meira traditionellar stórar stovnar. Í Danmark er eisini ein fosturfamiljuskipan, men hendan sýnist ikki at virka so væl sum tann Íslendska. Tað er eisini høvuðsorsøkin til, at tann sosialaumsitingin hjá Gladsakse kommunu hevur avgjørt at seta fólk í starv, sum burturav skulu taka sær av fosturfamiljum. 7.5. Uppskot til skipan av fyribyrgjandi tiltøkum. Sum tað framgongur av øllum lógartekstum og endamálsorðingum, eru myndugleikarnir samdur um, at børn eiga at verða tryggja ein tryggan og góðan uppvøsktur bæði í barna- og ungdómsárunum. Hetta er nakað øll eru samd um bæði fakfólk og myndugleikar. Trupulleikin er bara at finna fram til, hvat fyribyrging í grundini merkir, og hvør hevur ábyrgdina av at fyribyrgingin verður gjørd, og ikki minst hvør fráboðar tá tørvur er á fyribyrging. 73 Verður hugt eftir tí fyribyrgjandi arbeiðinum og teimum fyribyrgjandi tiltøkunum, sum londini rundan um okkum hava, er heilt greitt at nógv kann verða íblástur fyri føroyskar myndugleikar og fyri eina nýggja barnaverndarlóg. Niðanfyri er ætlanin at koma inn á tey viðurskifti, sum mett verður krevja eina broyting, um fyribyrgingin og viðgerðin av børnum og ungum við serligum tørvi, skulu hjálpast av tí almenna. Í Føroyum er stórur tørvur á tiltøkum uttanfyri heimið, spurningurin er bara um talan skal vera um stovnar ella fosturfamiljur. Eingin landsumfatandi stuðulsfólkaskipan ella fosturforeldraskipan er, og tí virka hesar heldur ikki eftir ætlan. 7.5.1. Tiltøk uttanfyri heimið. Tað er ein sannroynd, at stórur tørvur er á fleiri tilboðum uttanfyri heimið, tá barnaverndarnevnd-irnar taka um endan. Møguleikin hjá barnaverndarnevndunum tá fráboðað verður um børn, ið hava tørv fyri hjálp og skulu setast heimanífrá, er at seta barnið á Føroya Barnaheim, sum er tann einasti samdøgursstovnurin, sum kann taka børn og ung inn bráðfangis. Men Føroya Barnaheim er ein stovnur har børn helst ikki skulu vera í longri tíð. Tá støða skal takast til, hvat síðani skal henda við barninum, er einki tilboð til barnið ella tann unga, og skal tilboðið í hvørjum einstakum føri finnast. Hin samdøgurstovnurin Rókin hevur ikki bráðfangispláss og hevur einans pláss fyri 5 børnum/ungum í senn. Á hesum øki kunnu vit læra nógv úr Íslandi. Tað sýnist sum um stovnsøkið er eitt sera vælskipað tilboð við møguleikum fyri ymiskum loysnum. Øll børn og ung koma fyrst inn á ein stovn, sum kannar barnið og familjuna, fyri at finna útav hvussu støðan er, og hvør orka liggur í familjuni. Síðani verða børnini/tey ungu víst víðari, alt eftir hvat kanningin sigur. Sambært upplýsingum frá Barnaverndarstovuni, verður meginparturin av børnunum send heimaftur eftir eitt stovnsuppihald á Stuðlum. Tá hava tey børn og ung, sum ikki hava álvarsligar trupulleikar, fingið ta hjálp, sum teimum tørvar. Øðrvísi gongur tað teimum, sum verunliga hava tørv á hjálp. Hesi koma inn á ein av teimum fimm stovnunum, sum liggja úti á landinum, og eru har saman við 5 til 6 øðrum við sama trupulleika. Fyrimunurin við hesari skipan við lítlum stovnum kring landið er, at tað bæði hóskar inn í ta føroysku mentanina, og krevur heldur ikki stórar íløgur í nýbygging. Mælt verður tí til, at taka royndirnar úr Íslandi við fleiri stovnum kring landið, til okkum og nøkta tørvin fyri hjálpartiltøkum uttanfyri heimið á henda hátt. 7.5.2. Fosturfamiljuskipan. Sum tað framgongur av teimum fundum, ið hava verið bæði við barnaverndarnevndum, fakfólkum og fosturfamiljum í Føroyum, eru tað ikki skipaði viðurskiftir, hvussu børn og ung verða sett í fostur í Føroyum í dag. Tá 74 avgerðin er tikin um at seta barnið í fostur, verður farið undir at finna familjuna, ið kann taka barnið. Umboð fyri fosturfamiljur hava eisini víst á henda trupulleika. Hildið verður at stórur tørvur er á einum fosturfamiljufelag í Føroyum. Ætlanin er at hetta felag skal stuðla fosturfamiljum við at halda skeiðir og koma saman at viðgera felags trupulleikar. Mett verður ikki at eitt felag kann koma ístaðinfyri ein stovn/skipan, sum skal arbeiða við eini fosturfamiljuskipan. Men felagið kann røkja onnur áhugamál hjá fosturfamiljunum. Hesin trupulleikin er loystur í Íslandi við eini fosturfamiljuskipan (fosturfamiljubanka), sum verður rikin av statinum. Barnaverndarstovan bæði útvegar og heldur samband við fosturfamiljunar, soleiðis at tær ongantíð føla seg "sleptar uppá fjall". Sambært fosturfamilju í Føroyum er ein mangul í galdandi barnaforsorgarlóg, at barnið kann setast í fostur í styttri ella longri tíðarskeið. Støða skal tí takast til, um møguleiki skal verða fyri hesum í tí nýggju barnaforsorgarlógini. Mett verður, at hesin møguleiki vildi gjørt tað lættari at fingið familjur at verið fosturfamiljur, tá tíðarskeiðið er ásett, áðrenn barnið verður sett í fostur, og familjan er greið yvir arbeiðsuppgávuna. Skal fosturfamiljuskipanin í Føroyum gerast til eitt gott tilboð, sum fyribyrgjandi tiltak uttanfyri heimið, er neyðugt at løna fosturfamiljunum fyri tað arbeiðið, sum í verunleikanum liggur í at hava børn í fostur. Sambært galdandi kunngerð á økinum, er eitt fast gjald ásett í 1993. Hetta gjald er ongantíð regulera síðani. Mælt verður til, at ein fosturfamiljuskipan verður sett á stovn. Spurningurin er, hvussu ein fosturfamilja skal lønast, og um talan skal verða um fleiri sløg av fosturheimum, sum gjørt verður bæði í Íslandi og Noregi. 7.5.3. Stuðulsfólkaskipan. Eingin stuðulsfólkaskipan er í Føroyum uttan í Havn og Klaksvík, sum hava uppbygt teirra egnu skipan við teirra egnu stuðlum settum í starv. Soleiðis sum stuðlarnir oftast verða brúktir í dag, er tað eitt tilboð ella eitt tiltak, sum verður sett í verk, tí einki annað tilboð er. Hetta er ein av orsøkunum til, at útreiðslurnar á økinum eru øktar nógv tey seinastu árini. Stuðlarnir nøkta í høvuðsheitinum: o Tørvin hjá dagstovnum á eyka hjálp, tá barnið hevur serligar trupulleikar o Tørvin hjá foreldrum á ansing, tá barnið er sjúkt (hvat barnið oftani er) o Tørvin hjá barninum á serligum pedagogiskum atlitum og viðgerð o Tørvin hjá barninum/ tí vaksna á hjálp, so viðkomandi fær íðka ítrótt og frítíðarítriv annars o Tørvinum hjá tí unga/vaksna á stimbri og stuðuli til sjálvur at klára tað húsliga o.a. vanligt gerandisvirksemi o Tørvin hjá foreldrum/familjum á umlætting 75 o Tørvin á røkt, umsorgan og umsjón Ein samskipari er settur at útgreina stuðulsfólkaøkið fyri at finna útav, hvussu stuðlarnir skulu skipast í framtíðini. Hetta kemst av, at talið á stuðlum sum sagt er vaksið sera nógv hesi seinastu árini, og samstundis hava ymsir organisatiónsformar stungið seg upp s.s. stuðulsstovur, spælistovur, tilhaldsstøð, stuðulsfólkaskipanir v.m. Støða skal takast til hvussu stuðlarnir skulu skipast kring landið, soleiðis at hesir arbeiða undir somu treytum og fáa ta neyðugu upplæring. 76 8. Yvirtøka av umsorganini mótvegis tvangsadoptión. Ein spurningur sum støða skal takast til, í sambandi við nýggja barnaverndarlóg er, um møguleiki skal verða ásett í lógini, at taka foreldramyndugleikan frá foreldrunum, ella um so víttfevnandi tiltøk, sum tvangsadoptión, skal kunna setast í verk sambært barnaverndarlógini. Í hesum sambandi verða hugtøk sum adoptión, frátøka av foreldramyndugleika og umsorgarnaryvirtøka lýst. Eisini verða lóggávurnar á hesum økinum í Føroyum, Danmark, Noregi og Íslandi umrøddar. Síðani verður drigið samanum við niðurstøðu um, hvat mælt verður til at áseta av reglum í komandi barnaverndarlóg. 8.1. Hugtøk Hugtakið adoptión merkir, at almennir myndugleikar stovnseta eftirgjørdan skyldskap ímillum barn og vaksin, t.d. ímillum barnið og tess fosturforeldur. Hervið verður barnið løgfrøðisliga sæð at meta, sum barn hjá fosturforeldrunum, og hevur t.d. sama rætt til arv, sum biologisku børnini hjá fosturforeldrunum. Harafturímóti missur barnið alt samband við biologisku foreldrini, bæði viðvíkjandi samverurætti og rættinum til arv. Tá ið talan er um, at foreldur hava foreldramyndugleika yvir barninum, merkir tað, at foreldrini hava skyldu til at syrgja fyri barninum fíggjarliga og viðvíkjandi uppaling. Tann, ið hevur foreldramyndugleikan, hevur rættindini til at taka avgerð viðvíkjandi persónligu viðurskiftum hjá barninum, herundir rættin til at nokta ella samtykkja adoptión. Dagliga umsorganin fyri einum barni, er ein partur av foreldramyndugleikanum. Hetta er rætturin og skyldan til at taka sær av barninum í dagligdegnum, og at taka avgerðir viðvíkjandi gerandis spurningum viðvíkjandi barninum. 8.2. Lóggávan í Føroyum, Danmark, Íslandi og Noregi. Sambært føroysku lógini er tað bert møguligt hjá barnaverndarnevndunum at yvirtaka dagligu umsorganina fyri barninum. Biologisku foreldrini hava tá enn foreldramyndugleikan, ímeðan barnaverndarnevndin kann lata ábyrgdina til at taka sær av barninum í gerandisdegnum frá sær, til fosturforeldrini. ( § 24 og § 25 í barnaforsorgarlógini) I Danmark er eisini bert møguleiki fyri at yvirtaka dagligu umsorganina fyri barninum frá biologisku foreldrunum sambært barnaverndarreglunum. Eingin møguleiki er fyri frátøku av foreldramyndugleikanum ella adoptión í donsku barnaverndareglunum (§ 40 og § 42 í lov om social service). Reglur um adoptión, herundir tvangsadoptión, finnast í staðin í donsku adoptiónslógini. Tað vil siga, at tað í Danmark er umsitingin í kommununi, sum tekur avgerð um at taka børn frá foreldrunum vegna umsorganarsvík o.a., ímeðan tað er Statsamtið, sum tekur avgerð um adoptión og tvangsadoptión. 77 Danska adoptiónslógin er sett í gildi í Føroyum við kongiligari fyriskipan nr. 552 frá 08.10.1982. Sambært § 9 í lógini kann Fútin (overøvrigheden) loyva adoptión, sjálvt um samtykki ikki er fingið til vega frá foreldramyndugleikanum. Er barnið á barnaforsorg skal samtykki fáast til vega frá Færøernes Nævn for Børneforsorg. Skipanin er sostatt tann sama, sum í Danmark, við tað, at tá ið talan er um adoptión, skal málið ikki viðgerast av barnaforsorgarmyndugleikunum, men skal viðgerast av Fútanum. Sambært § 24 og § 25 í íslendsku barnaverndarlóggávuni er møguleiki fyri at yvirtaka dagligu umsorganina fyri einum barni, og eisini møguleiki fyri at taka foreldramyndugleikan frá biologisku foreldrunum. Møguleiki er ikki fyri adoptión í barnaverndarlóggávuni. Hetta verður regulerað í íslendsku adoptiónslógini. Í Íslandi er tað eisini møguleiki fyri at seta børn varandi í fostur sambært § 29 í íslendsku barnaverndarlógini. Tað vil siga at barnaverndarnevndin tekur avgerð um, at børnini verða sett til fosturs í eitt longri tíðarskeið hjá ávísari fosturfamilju. Hetta tíðarskeið kann vara til barnið fyllir 18 ár. Tá ið talan er um at seta børn til fosturs í longri tíðarskeið, er tað í flestu førum tí, at foreldramyndugleikin er tikin frá biologisku foreldrunum. Sambært tí norsku lóggávuni er bæði møguleiki fyri at yvirtaka dagligu umsorganina fyri barninum, frátaka foreldramyndugleikan frá biologisku foreldrunum og at tvangsadoptera børn. (§ 4-12 og § 4-20) Í Noregi hevur man sera liberalar reglur um adoptión, sum t.d. ikki finnast í Danmark. Hetta hevur ført við sær at umleið 30 børn verða tvangsadopterað um árið í Noregi, í mun til umleið eitt barn í Danmark. Í 1995 vórðu 49 børn tvangsadopteraði í Noregi sambært Randi Skar, Fylkesnemden i Oslo. Í flestu málum viðvíkjandi setan av børnum heiman, bæði tá ið foreldrini samtykkja, og tá ið foreldrini ikki samtykkja, verður foreldramyndugleikin ikki tikin frá foreldrunum, men kommunan og hareftir ein fosturfamilja ella ein stovnur, yvirtekur umsorganarskylduna fyri barninum. Hervið hava fosturfamiljurnar dagligu ábyrgdina av børnunum, men tey hava ikki foreldramyndugleikan. Tá ið talan er um adoptión, harafturímóti, yvirtekur fosturfamiljan foreldramyndugleikan av barninum. Tær fosturfamiljur, sum eru undir skipanini í Fylkinum, hava rætt til, at støðan hjá barninum verður fylgd av teimum sum hava eftirlitið um hendi, og at vegleiðing verður givin viðvíkjandi trupulleikum v.m. hjá barninum. Áðrenn barnaverndarlógin kom í gildi í Noregi hevði norski hægsti rættur góðkent tvangsadoptión. Tvangsadoptión varð tí praktiserað í Noregi í heilt serligum førum. Lógarheimild til tvangsadoptión kom við barnaverndarlógini frá 1993. Grundgevingarnar finnast í "Sociallovudvalgets utredning" frá 1985. Í teimum førum har kommunan mælir til tvangsadoptión, er tað oftast talan um smá børn, sum verða sett í fosturheim, og har tað ikki verður mett, at barnið kann koma aftur til foreldrini, antin vegna rúsevnismisnýtslu hjá foreldrunum, ella tí foreldrini eru sálarliga sjúk. Harumframt skulu fosturforeldrini hava prógvað, at tey eru góð 78 foreldur. T.v.s. at talan verður ikki um tvangsadoptión fyrr enn fosturforeldrini hava roynt seg sum foreldur í eina tíð. 8.3. Munur á skipanum í Danmark og Noregi. Tá tað snýr seg um tiltøkini um, at seta børn heiman, er sera stórur munur á hesum skipanum í Danmark og í Noregi. Tí kann verða áhugavert at kanna, hvar munurin er, hesar skipanir ímillum, og eisini hvørjar avleiðingar standast av hesum munum, barnaforsorgarøkini ímillum. Størsti munur millum Danmark og Noreg á hesum øki, er talið av tvangsadoptiónum. Í Noregi eru tað uml. 30 avgerðir um adoptión eftir barnaverndarlógini um árið, av hesum eru 25 mál, har foreldrini hava samtykt adoptión. I Danmark verða reglurnar um tvangsadoptión nýttar í mesta lagi eina ferð um árið. Hesin munur kemst møguliga av, at reglurnar í Noregi um tvangsadoptión eru ásettar í norsku barnaverndarlógini, sum hoyrir undir Almannamálaráðharran, ímeðan reglurnar í Danmark um tvangsadoptión finnast í Adoptiónslógini, ið hoyrir undir Løgmálaráðnum. Hetta gevur eina ábending um, hvønn dent londini leggja á barnaforsorg. Almannamálaráðharrin formar almannapolitikkin í Noregi, og politiski denturin viðvíkjandi barnaforsorg í Noregi verður lagdur á atlitið til barnsins besta. Foreldrini verða sett í aðru rekkju. Í Danmark harafturímóti, verður høvuðsdenturin viðvíkjandi børnum løgd á rættartrygdina hjá foreldrunum, av tí at tvangsadoptión hoyrir undir Løgmálaráðið. Í Noregi verður endalig, umsitingarlig avgerð um tvangsadoptión tikin av Fylkisnevndini, sum er einasti myndugleiki, ið viðger tvangsadoptión. Í Danmark verður avgerðin tikin av Statsamtet, sum á sama hátt sum Fylkisnevndin er ein statsligur, regionalur stovnur. Málið um tvangsadoptión skal í Danmark tó altíð leggjast fyri Civilretsdirektoratet, og í flestu førunum eisini fyri Den Sociale Ankestyrelse, áðrenn avgerðin endaliga verður tikin av Statsamtet. Í Danmark fer málið ígjøgnum fleiri myndugleikar, áðrenn endalig avgerð verður tikin. Hesir eru Børn- og ungeudvalget, Den Sociale Ankestyrelse, Civilretsdirektoratet og Statsamtet. Allir hesir myndugleikar kunnu gera av, um málið skal fara víðari ella ikki. Um málið verður lagt fyri dómstólarnar, er enn ein lógartekniskur munur, nevniliga at tvangsadoptión í Danmark hevur sín egna kapittul í Rættargangslógini, jb. kap. 43 b Prøvelse af beslutning om adoption uden samtykke, ímeðan mál í Noregi verða viðgjørd bæði eftir tvistmålsloven kap. 33 Saker om overprøvning av administrative vedtak om frihetstap og andre tvangsinngrep, og eftir reglunum í sosialtjaenestloven kap. 9æ Saksbehandlingen i tvangssaker. Harumframt verða reglurnar um tvangsadoptión í Noregi tíðum nýttar til yngri børn, ímeðan børn, ið verða tvangsadopterað í Danmark, eru frá 7 árum og uppeftir. Tað er ikki nakað til hindurs fyri at nýta reglurnar um tvangsadoptión fyri yngri børnum í Danmark, hetta krevur bert eina broyting í siðvenjuni. 79 Munur er eisini á rættindunum hjá fosturfamiljunum at søkja um tvangsadoptión av børnum í Noregi og Danmark. Í Noreg eru ongar avmarkingar viðvíkjandi rættinum hjá fosturforeldrunum at leggja mál um tvangsadoptión fyri dómstólarnar, men í Danmark hava fosturforeldur bert loyvi til at leggja mál fyri dómstólarnar, tá ið biologisku foreldrini ikki longur samtykkja, at barnið er hjá fosturforeldrunum. 8.4. Fyrimunir og vansar við tvangsadoptión. Ein av fyrimununum við tvangsadoptión er, at adoptivforeldrini fáa foreldramyndugleikan yvir barninum, samstundis við at barnið løgfrøðisliga sæð verður líkastillað við møgulig onnur børn í familjuni. Hetta er bæði av fíggjarligum, men eisini av kensluligum týdningi fyri barnið, í mun til at hoyra til og verða sum hini børnini í familjuni. Harumframt skulu adoptivforeldrini ikki hava løn, hvat helst eisini hevur ein positivan týdning fyri uppfatanina hjá barninum av at hoyra til í familjuni. Adpotivforeldrini kunnu heldur ikki uppsiga fosturforholdið, og málið skal ikki støðugt takast upp. Hetta kann viðføra at sambandið ímillum barnið og adoptivforeldrini verður tryggari, jb. serritgerð "Tvangsadoption - adoption uden samtykke fra forældremyndighedsindehaveren". Størsti vansin við tvangsadoptión er, at tað er eitt sera umfatandi inntriv, bæði yvirfyri barninum, sum missur síni foreldur, men eisini yvirfyri foreldrunum, sum missa rættindini yvir sínum barni. Harumframt er vandi fyri, at foreldrini og barnið missa sambandið, eftir at adoptiónin er førd út í lívið. Tey biologisku foreldrini missa øll rættindi, og eftir núgaldandi lóggávu er ikki møguleiki fyri at áseta samveru við biologisku foreldrini eftir adoptión. Um barnið hevur knýtt seg til biologisku foreldrini, kann ein fullkomin skilnaður verða ein stórur trupulleiki. Ein vansi við at nýta tvang í samband við adoptión er eisini, at foreldrini í størri mun føla seg hóttan av myndugleikunum. Roknast kann tí við at samstarvið ímillum foreldrini og myndugleikarnar versnar, og hetta kann í síðsta enda ganga út yvir barnið. 8.5. Alternativ til tvangsadoptión. 8.5.1. Adoptión við samverurætti. Sum eitt alternativ til tað víttfevnandi inntriv, sum tvangsadoptión er, kundi ein hugsa sær eitt slag av adoptión við møguleika fyri samverurætti fyri biologisku foreldrini. Her er talan um eina víðkan av adoptiónshugtakinum. Í galdandi reglum um adoptión hendir fult familjuskifti, soleiðis at "der ved adoption indtræder samme retsforhold mellem adoptant og adoptivbarn som mellem forældre og deres ægtebarn ..." og "samtidig bortfalder retsforholdet mellem adoptivbarnet og dettes virkelige slægt", jb. § 16 í føroysku adoptiónslógini. At hava samverurætt við biologisk foreldur kann í summum førum verða ein fyrimunur fyri barnið og í summum førum ein vansi. Um barnið hevur nátt ein ávísan aldur, áðrenn tað verður adopterað, kann samband við biologisku foreldrini hava stóran týdning fyri barnið. Eisini vísir tað seg seinni í lívinum at hava týdning fyri barnið at kenna sínar røtur. Men um biologisku foreldrini gera 80 barninum skaða, tá ið tey eru saman við tí, sum kemur fyri í fleiri førum, tá ið talan er um tvangsadoptión, kann samverurættur verða ein stórur vansi fyri barnið. Mett verður, at atlitið til barnið í hesum føri má koma í fremstu røð. Um tað verður lógarásett, at biologisk foreldur skulu hava samverurætt, má hetta bert verða, um mett verður, at tað er fyri tað besta hjá barninum. 8.5.2. Yvirtøka av foreldramyndugleikanum. Ein loysn kundi verið, at lógarheimild fekst til vega, soleiðis at foreldramyndugleikin verður tikin frá biologisku foreldrunum og givin til fosturforeldrini. Soleiðis verður møguleikin til at taka avgerðir viðvíkjandi barninum tikin frá biologisku foreldrunum, og eisini rætturin til at krevja, at børnini verða heimaftursend. Hetta er møguleikin, sum verður nýttur í Noregi, áðrenn støða verður tikin til adoptión, sí omanfyri. Aftaná at fosturforeldrini hava havt barnið í minst eitt ár og hava víst seg føran fyri at verða góð foreldur at barninum, kunnu tey søkja um at adoptera barnið. Mett verður, at neyðugt er at hava hesa millumloysn í nýggju føroysku barnaverndarlógini, men samstundis eigur eisini at verða møguleiki fyri adoptión. 8.5.3. Setan varandi til fosturs. Ein minni víttfevnandi loysn kundi verið, at lógarheimild var fyri, at barnið kundi verða sett varandi heiman. Tað vil siga, at avgerð verður tikin um, at barnið allan sín barn- og ungdóm skal verða sett til fosturs hjá ávísari familju. Hesin møguleiki verður nógv nýttur í Íslandi í staðin fyri adoptión. Men tá er oftast talan um, at foreldramyndugleikin er tikin frá biologisku foreldrunum. Við slíkari skipan var framhald og tryggleiki í forholdinum ímillum fosturfamiljuna og barnið, og fosturforeldrini høvdu møguliga, í slíkum málum, havt lættari við at góðtaka sambandið ímillum biologisku foreldrini og barnið. Vansin við skipanini er tó, at vandi er fyri, at barnið ikki kennir seg á líka fót við hini børnini í familjuni, og at fosturforeldrini kunnu uppsiga fosturforholdið, um tey ikki meta seg føra fyri uppgávuna. 8.5.4. Setan heiman í longri tíð Ein síðsti møguleiki er, at lógarheimild verður fyri, at barnið í longri tíð kann setast til fosturs hjá fosturfamilju, tvs. soleiðis at fosturforholdið ikki verður tikið upp til nýggja meting hvørt ár, men longri tíð, t.d. 2 ella 3 ár, ganga áðrenn málið verður tikið upp til nýggja støðutakan. Hesin møguleiki kann eisini skapa størri framhald og tryggleika í lívinum hjá barninum, men mett verður, at møguleikin ikki er nøktandi fyri barnsins uppvøkstur. 81 8.6. Niðurstøða viðvíkjandi tvangadoptión Omanfyri er ein gjøgnumgongd av trupulleikunum og møguleikunum, íð liggja í tvangsadoptión og teimum trupulleikum sum liggja í, at barnaverndin bert kann taka dagligu umsorganina frá foreldrunum. Mælt verður til, at vit í Føroyum áseta reglur um tvangsadoptión í okkara barnaverndarlóg. Møguleiki eigur eisini at verða fyri yvirtøku av foreldramyndugleikanum, varandi fosturforholdum ella setan heiman av einum barni í longri tíðarskeið, men hetta útilokar ikki møguleikanum fyri adoptión. Hesir møguleikar eru neyðugir, um vit í eini nýggari føroyskari barnaverndarlóg fyrst og fremst vilja verja børnini og tryggja teimum ein tryggan og støðugan barndóm, sum barnakonventiónin eisini áleggur okkum. 82 Samandráttur Samanumtikið kann sigast, at galdandi barnaforsorgarlóg ikki er tíðarhóskandi og treingir til nakrar broytingar. Samfelagið er nógv broytt síðan galdandi lóg varð sett í gildið uttan at lógin er broytt. Frágreiðingin lýsir viðurskiftini í Føroyum og í londunum rundan um okkum og hvat fyri broytingar er gjørdar innan barnaforsorgarøkið í hesum londum. Roynt hevur verið, at samanborið broytingarnar við føroysk viðurskifti fyri á tann hátt at taka tær broytingar til okkum, sum vit kunnu gera nyttu av. Niðanfyri verður gjørdur ein stuttur samandráttur av teimum meginspurningum sum Almanna- og heilsumálastýri leggur fram til tjak í sambandi við gerð av eini nýggjari barnaverndarlóg. 1. Lógarøkið Tá tosa verður um bústaðartreytir, verður mælt til, at barnaverndarlógin skal vera galdandi fyri børn, ið uppihalda sær í Føroyum, t.v.s. eisini tey børn, sum ikki eru danskir statsborgarar og sum fyri eitt tíðarbil uppihalda sær í Føroyum. Hetta kunnu vera ferðafólk, flóttafólk ella onnur. Mett verður at aldursmarkið í Føroyum, í serligum førum, kann verða 21 ár. Tá persónurin fer úr skipanini eigur at verða ásett, at barnaverndarmyndugleikarnir skulu kunnað Almannastovuna, Heimarøktina og Serforsorgina um, hvørji tilboð tann ungi hevur fingið frá barnaverndini, og hvørjum tann ungi hevur tørv á í løtuni, soleiðis at tilboðið, um neyðugt, kundi hildið fram eftir forsorgarlógini. Mælt verður til, at nýggja barnaverndarlógin skal viðvíkja børn og ungum ímillum 0-18 ár, og at ein fyriskipan, ið er sett í verk áðrenn barnið er fylt 18 ár, eigur at kunna verða longd til barnið fyllur 21 ár. Skotið verður upp, at lógin eisini verður galdandi fyri ófødda barninum, um mamman hevur álvarsligar trupulleikar, meðan hon er við barn. Endamálið við hesum er, at mamman kemur í viðgerð ímeðan hon er við barn, og at barnið kann fáa hjálp frá barnaverndarmyndugleikunum, beinanvegin tað er føtt. Mett verður, at ásetingarnar viðvíkjandi brekaðum børnum skulu vera í forsorgarlógini, soleiðis sum bæði er galdandi í Danmark og Noregi, heldur enn í eini barnaverndarlóg. Orsøkin til hetta er, at børn, ið eru fødd brekað koma at hava tørv á ymiskum fyriskipanum, og ikki sum í barnaforsorgarlógini, har ásetingin einans er frá 0 til 18 ár. Tørvurin hjá børnum við breki og børnum, ið av ymiskum orsøkum liva undir vánaligum umstøðum, er sera ymiskur. Brekað børn hava tørv á stuðlum, hjálpitólum, stovnum, og øðrum fyriskipanum, sum lætta um teirra brek, meðan børn við serligum tørvi hava tørv á umsorgan og øðrum, sum kann betra teirra umstøður at vaksa upp . 83 Skotið verður tí upp, at barnaverndarlógin skal viðvíkja børnum, ið liva undir viðurskiftum, ið skaða teirra heilsu og menning og ikki sum galdandi barnaforsorgarlóg sum viðvíkur trivnaðunum hjá børnum yvirhøvur. Trivnaðurin hjá børnum eigur at vera ábyrgdin hjá kommununi har barnið býr. Fíggjarligt frípláss eigur at vera ein partur av barnaansingarøkinum, og skuldi tí verði lagt út til kommunurnar at umsita. Mælt verður til, at broytingar verða gjørdar í løgtingslóg um dagstovnar og dagrøktir, soleiðis at fíggjarligt frípláss verður ásett í hesi lóg. Skotið verður samstundis upp, at sosialt frípláss verður við í nýggju barnaverndarlógini, tí frípláss vegna sosialan tørv er eitt hjálpartiltøk, ið verður sett inn, tá ið barnaverndin metir, at barninum tørvar at verða á stovni tí barnið ikki verður nóg væl stimbrað heimanífrá. 2. Rættartrygdin hjá børnum og foreldrum Foreldur hava rætt og skyldu til at forsyrgja og uppala síni børn, og tað er bert tá ið foreldrini ikki megna hesa uppgávu, at tað almenna yvirtekur hesa uppgávu. Tað at taka børn frá foreldrum ella at seta tiltøk í verk yvirfyri børnum uttan foreldranna samtykki, er eitt álvarsligt inntriv í persónliga frælsi hjá bæði børnum og foreldrum. Tað er tí sera umráðandi at rættartrygdin hjá foreldrum og børnum verður sett í hásæti í eini nýggjari barnaverndarlóg. Hugtaki rættartrygd í sambandi við barnavernd, er foreldranna og barnsins verja ímóti skeivum ella óhóskandi tiltøkum frá myndugleikanna síðu. Fyri at styrkja um rættartrygdina hjá børnum í barnaverndarmálum, verður mælt til, at tað verður lógarásett, at børn á sama hátt sum foreldrini, skulu verða hoyrd í málinum. Tað kann verða trupult at seta eitt aldursmark á, nær eitt barn er nóg búgvið til at siga sína egnu meining, men mett verður at aldursmarkið eigur at verða sett til 12 ár, á sama hátt sum tað verður gjørt í Danmark og Noregi. Málsviðgerin, ið hevur málið um hendi, eigur at kenna søguna hjá barninum, óansæð hvussu gamalt barnið er, og taka hetta við í metingini, tá ið avgerð skal takast. Tað eigur eisini at verða møguleiki fyri, at børn undir 12 ár, ið verða mett at verða nóg búgvin til at hava sína egnu meining, verða hoyrd í málinum, áðrenn ein avgerð verður tikin. Eisini verður mælt til, at ung, tá ið tey eru fylt 15 ár, kunnu verða partar í málinum. Tá ið talan er um tvangsmál, eiga ung, sum eru partar í málinum, at hava rætt til ókeypis sakførarahjálp. Fyri at tryggja rættartrygdini hjá foreldrunum skal nevndin, tá ið hon hevur tikið avgerð í einum máli, geva skrivliga boð til foreldrunum frá avgerðini og upplýsa teimum at avgerðin kann kærast. Tilskilast skal, hvør kærumyndugleikin er, og hvar hann heldur til. Fráboðanin skal latast foreldrunum skrivliga uttan mun til, um tey hava úttalað seg ella ei. 84 Mælt verður til, at omanfyrinevndu rættindi hjá foreldrunum verða staðfest í nýggjari barnaverndarlóg. Orsøkin til, at løgfrøðilig hjálp sum ta almenna skal rinda er avmarkað til mál viðvíkjandi tvang er, at slík mál verður mett sum eitt stórt inntriv í ta persónliga frælsi hjá foreldrunum og skal rættartrygdin hjá foreldrunum tí tryggjast við løgfrøðiligari hjálp og vegleiðing, sum tey fáa endurgoldið frá tí almenna. Mælt verður til, at foreldur í Føroyum, á sama hátt sum í Danmark og Noregi fáa tilnevndan løgfrøðing, tá ið talan er um barnaverndarmál viðvíkjandi tvang og mælt verður somuleiðis til, at børn gerast partar í málinum og fáa eisini løgfrøðiliga hjálp sum ta almenna rindar. Mett verður, at krøvini til samtykki eigur at herðast í nýggju lógini. Áðrenn eitt tiltak verður sett í verk, eigur eitt samtykki at fyriliggja. Tað vil siga, at barnaverndin skal hava kunnað foreldrini um møguligar avleiðingar av tiltakinum, áðrenn foreldrini geva sítt samtykki. Barnaverndin eigur eisini at boða foreldrunum frá, hví barnaverndin metir tað verða neyðugt, at tiltak skal setast í verk, hvat endamálið við tiltakinum er, og hvussu leingi tiltakið væntast at vara. Tað vil siga at foreldranna samtykki fyriliggur, tá ið ætlanin fyri barnið er fastløgd. Mælt verður til at reglur um at kunna foreldrini, áðrenn eitt samtykki verður givið, verður ásett í nýggjari barnaverndarlóg. Mett verður at tað í flestu førum er av stórum týdningi bæði fyri barnið og foreldrini, at varðveita eitt samband. Mælt verður tí til at reglur viðvíkjandi samverurætti verða ásettar í nýggju barnaverndarlógini. Meginreglan má verða at foreldrini hava samverurætt við barnið. Samverurætturin eigur at verða galdandi fyri bæði foreldrini, og ikki bert tað av foreldrunum, ið hevur foreldramyndugleikan. Bæði foreldrini kunnu hava líka tætt tilknýti til barnið. Mett verður, at tað í fleiri førum er týdningarmikið fyri barnið, at tað varðveitur sambandið við onnur, ið standa tí nær, til dømis við ommur og abbar. Mælt verður tí til, at hesin møguleiki verður ásettur í lóggávuni, á sama hátt, sum tað verður gjørt í Noregi. Málsviðgerðarreglur eru ásettar í barnaforsorgarlógini og í fyrisitingarlógini, men neyðugt er at vegleiða foreldrini um, hvussu fyrisitingarlógin skal nýtast í barnaverndarmálum og at áseta í lógini, hvørjar reglur skulu leggjast afturat viðvíkjandi málsviðgerð í barnaverndarmálum. Í sambandi við málsviðgerðina skal málið kannast til fulnar, tíðarfreistir skulu yvirhaldast og neyðugt skal ikki verða at hava læknaváttan um barnið skal setast heimanífrá. Mælt verður til at áleggja limir í barnaverndarmálum og teirra starvsfólk eina tagnarskyldu og øllum øðrum sum arbeiða við barnaverndarmálum. 85 Ein partur av rættartrygdini hjá foreldrunum og børnunum er, at møguleiki er fyri at kæra avgerðina til annan umsitingarligan myndugleika ella til dómstólarnar. Soleiðis fáa partarnir møguleika fyri at royna um avgerðin, ið myndugleikarnir hava tikið, er røtt. 3. Fráboðanarskyldan Sera umráðandi er at fráboðanarskyldan verður hildin. Fráboðanarskyldan er fyritreytin fyri, at barnaverndarmyndugleikar gerast varugir við ein trupulleika so skjótt sum gjørligt, og kunnu seta tiltøk í verk yvirfyri barninum og familjuni so tíðliga sum gjørligt. Á henda hátt kann eitt barn verða hjálpt í so ungum aldri sum gjørligt, og áðrenn ov stórur skaði er hendur. Trupulleikarnir viðvíkjandi fráboðanarskylduni í Føroyum stava ikki frá manglandi ásetingum í barnaforsorgarlóggávuni, tí har er orðingin nóg greið, men stava harafturímóti frá, at fakfólk ikki hava nóg stóra vitan ella vilja til at síggja og gera nakað við tað, tá børn eru misrøkt. Fakfólkini hava heldur ikki eitt fakligt forum har trupulleikarnir kunnu takast upp. Tað krevur stóra vitan, opinleika og serligt ansni yvirfyri børnum og familjum at kunna fráboða so tíðliga sum gjørligt. Mælt verður til, at fakfólk í Føroyum eins og í Danmark, fáa tilboð um skeið, har tey læra at síggja, nær børn eru misrøkt, og hvussu tað einkulta fakfólkið kann hjálpa hesum børnum, møguliga í samstarvi við barnaverndarmyndugleikarnar. Harafturat eiga støðugar vegleiðingar at verða til taks hjá fakfólkum, sum dagliga arbeiða við børnum. Mælt verður eisini til, at víðka fráboðanarskylduna í føroysku lóggávuni til eisini at verða galdandi fyri kvinnur við álvarsomum rúsevnistrupulleikum, ið eru við barn, fyri á henda hátt at seta í verk eitt tiltak so skjótt sum gjørligt. 4. Tvørfakligt samstarv Hugtakið "tvørfakligt samstarv" verður nógv nýtt í londunum rundan um okkum, bæði sum ein arbeiðsháttur og sum ein áseting í lógum. Tvørfakligt samstarv merkir, at arbeiða saman yvirum fakligmørk og yvirum faklig øki. Hóast líkheit við hugtakið "at samstarva", er eitt tvørfakligt samstarv eitt meira skipað samstarv, og sostatt meira enn bara fundarvirksemi. Á fundinum sum Almanna- og heilsumálastýrið skipaði fyri fakfólkum innan almanna-, heilsu- og skúlaverkið, har nýggja barnaverndarlógin var til viðgerðar, var spurningurin um tvørfakligt samstarv eisini umrøtt. Fundarluttakararnir vóru á einum máli um, at neyðugt er við einum tvørfakligum samstarvi í Føroyum millum sosialar myndugleikar, læknar, heilsusystrar, stovnar osfr.. Spurningurin er um eitt tvørfakligt samstarv skal staðfestast í lógini, ella um samstarvið skal verða av einum meira óformiligum sniði. Einki er ásett um tvørfakligt samstarv í føroysku barnaforsorgarlógini, men mælt verður til, at líknandi ásetingar, sum í donsku, íslendsku og norsku lógunum, verða ásettar í nýggju føroysku lóggávuna um barnavernd. 86 5. Barnaverndarumsiting Tá tosa verður um sjálva umsitingina av barnaforsorgarmálum í Føroyum, er semja um at her krevjast broytingar. Samanumtikið eru skipaninar rundanum okkum áhugaverdar og kunnu geva íblástur til eina nýggja umsiting í Føroyum. Tey viðurskifti sum eru serliga áhugaverd eru spurningar s.s.: 1) Avtøka av barnaverndarnevndum. Í londunum kring okkum verður gingið meira og meira burtur frá at hava politiskt valdar barnaverndarnevndir, har leikfólk taka avgerðir í barnaverndarmálum. Harafturímóti er tað í øllum trimum londunum lógarásett, at ein sosialumsiting skal viðgera eitt barnaverndarmál, áðrenn avgerð verður tikin. Høvuðsjónarmiðið er, at rættartrygdin hjá bæði foreldrum og børnum skal verða sett í hásæti. Í Danmark eru allar barnaverndarnevndir, soleiðis sum vit kenna tær í Føroyum, avtiknar. Í staðin er tað sosiala umsitingin í kommununi, sum viðger og tekur avgerð í øllum barnaverndarmálum, har foreldrini hava givið samtykki. Í Noregi er tað sambært lóggávuni møguligt hjá kommunum at velja, um tær bert vilja hava at sosiala umsitingin í kommununi viðger og tekur avgerð í barnaverndarmálum, sum eru í samráð við foreldrini, ella um tær vilja hava, at ein barnaverndarnevnd er við í avgerðini. Sambært lóggávuni skal tað undir øllum umstøðum verða ein sosial umsiting í hvørjari kommunu, sum upplýsir máli og leggur eitt tilmæli fyri barnaverndarnevndina til støðutakan. Í teimum kommunum í Íslandi, har ein umsiting er til barnaverndarmál, sum t.d. í Reykjavík, er tað umsitingin sum viðger og tekur avgerð í málum, har samtykki er fingið til vega frá foreldrunum, ímeðan mál har foreldrini ikki hava givið samtykki verða løgd fyri barnaverndarnevndina. 2) Býti ímillum mál viðvíkjandi samtykki og tvang. Í høvuðsheitum kunnu barnaverndarmál býtast upp í tveir bólkar: 3. Mál, har foreldrini geva samtykki til at tiltak verður sett í verk. Tiltakið verður í hesum førum sett í verk í samstarvi og í samráð við foreldrini. 4. Mál, har foreldrini ikki geva samtykki til at tiltak verður sett í verk, tær sokallaðu tvangsfyriskipanirnar. Tiltøk eftir nr. 1 eru ikki stórvegis inntriv í rættindini hjá foreldrunum, av tí at tiltakið bert verður sett í verk, um foreldrini samtykkja. Tiltakið er eitt tilboð til børn og foreldur, sum kann betra um sosialu støðuna hjá báðum. Øðrvísi er við tiltøkum eftir nr. 2. Tað er eitt sera álvarsligt inntriv í persónligu rættindini hjá foreldrum, at myndugleikarnir kunnu taka barnið frá teimum við tvang. Ein slík avgerð hevur sum oftast vanlukkuliga ávirkan á lívið hjá foreldrunum, og í summum førum eisini á lívið hjá barninum. Til samanberingar kann nevnast, at í Føroyum viðgera barnaverndarnevndir bæði mál, har foreldrini hava givið samtykki, og har foreldrini ikki hava givið samtykki. 87 Bæði í Danmark og Noregi verður eitt býti gjørt ímillum mál viðvíkjandi tvang og mál viðvíkjandi samtykki. Tað eru tær kommunalu umsitingarnar, ið taka sær av barnaverndarmálum, har foreldrini samtykkja og serligar nevndir, ið taka sær av málum, har foreldrini ikki samtykkja. Í Íslandi eru barnaverndarmál ikki býtt í tvey, sum í Danmark og Noregi, men ein lógarbroyting er á veg, sum væntandi fer at viðføra, at ein líknandi nevnd, sum norska fylkisnevndin, verður stovnsett í Reykjavík við tí uppgávu, at viðgera øll barnaverndarmál í Islandi, har foreldrini ikki samtykkja at avgerð verður tikin. 5.1. Uppskot til nýggja barnaverndarumsitingin Sambært teimum fundum sum Almanna- og heilsumálastýrið hevur havt, og teimum upplýsingum sum eru komnir fram, er semja um, at tørvurin er stórur at skipa umsitingina av barnaverndarmálum av nýggjum í Føroyum. Sum víst verður á, eru trupulleikarnir við verandi umsiting og skipan fleirtáttaðir. Tað framgongur at avgerðir tíðum vera tiknar á tilvildarligum grundarlagi, tí neyðugar kanningar og málsviðgerð verður ikki gjørd, at barnaverndarlimir eru ógegnigir í fleiri málum og kenna seg trýstan av bygdafólki til at taka aðra avgerð enn ta, sum nevndin er komin fram til og heldur vera rætta. Støðan í dag er ein bági fyri rættartrygdina bæði hjá foreldrum og børnum og sigast kann, at skipanin, sum hon virkar í dag, er í mótstríð við upprunaliga endamálið við lógini, nevniliga at verja børn í okkara samfelag, ið ikki hava tað gott. Tí er niðurstøðan, at barnaverndarøkið má skipast á ein øðrvísi hátt. Mælt verður til, at barnaverndarnevndirnar verða um ikki avtiknar, so samansettar av fakfólki og leikfólki, og ikki sum nú bara av leikfólki, og at sama nevnd ikki skal taka avgerðir bæði í álvarsligum málum og minni álvarsligum málum. Mælt verður í hesum sambandi til, at ein høvuðsbarnaverndarnevnd verður sett fyri alt Føroyar, og at økisbarnaverndarnevndir verða settar kring landið. 6. Fyribyrgjandi tiltøk Tað er uppgávan hjá tí almenna at fylgja við, at viðurskiftini hjá børnum eru trygg og góð, og eru tey ikki tað, má myndugleikin seta inn við fyribyrgjandi tiltøkum. Hesi tiltøk kunnu setast í verk sambært barnaforsorgarlógini og kunnu verða sett í verk bæði í heiminum og uttanfyri heimið. Á barnaforsorgarøkinum eru lóggávurnar í Føroyum, í Danmark, Noregi og Íslandi sera eins, tá talan er um at seta tiltøk í verk í heiminum. Semja er í øllum londum um, at stórur dentur eigur at verða lagdur á tað fyribyrgjandi arbeiðið, sum tiltøk í heiminum verður mett at vera. Tað fyribyrgjandi arbeiðið skal hava sum høvuðsendamál, at børn og ung skulu vaksa upp í tryggum og góðum viðurskiftum heima, og verða verandi í heiminum saman við foreldrunum so leingi sum møguligt. Men tá talan er um tiltøk uttanfyri heimið, eru londini ymisk í teirra arbeiði. Bæði í Føroyum og hinum londunum verður heimilað í barnaforsorgarlógini at 88 seta børn heimanífrá. Orsøkin til at myndugleikin tekur um endan kann verða, at foreldrini hava brúk fyri hjálp til at útinna foreldramyndugleikan, ella at vandi er fyri heilsu og menning hjá barninum og tí unga. Í flestu førum tá eitt barn verður sett heimanífrá, er tað við foreldranna samtykki. Men í øllum lóggávunum eru ásetingar, ið heimila at seta børn heimanífrá uttan foreldranna samtykki. Tá fyribyrgjandi tiltøk skulu setast í verk uttanfyri heimið, kunnu føroyingar læra nógv av hinum londunum. Tann skipanin sum Ísland hevur við fimm smáum stovnum kring landið, har hvør stovnur hevur sín serkunnleika til viðgerð av trupulleikum, er ein skipan, sum mett verður at vera nýtilig í Føroyum. Av øðrum tilboðum uttanfyri heimið er fosturfamiljan. Annars eru bæði í Noregi og í Danmark onnur tilboð uttanfyri heimið, men her er talan um meira traditionellar stórar stovnar. Í Føroyum er ein stórur tørvur á tiltøkum uttanfyri heimið, spurningurin er bara um talan skal vera um stovnar ella fosturfamiljur. Eingin landsumfatandi stuðulsfólkaskipan ella fosturforeldraskipan er, og tí virka hesar heldur ikki eftir ætlan. Tað er ein sannroynd, at stórur tørvur er á fleiri tilboðum uttanfyri heimið, tá barnaverndarnevndirnar taka um endan. Møguleikin hjá barnaverndarnevndunum tá fráboðað verður um børn, ið hava tørv fyri hjálp og skulu setast heimanífrá, er at seta barnið á Føroya Barnaheim, sum er tann einasti samdøgursstovnurin, sum kann taka børn og ung inn bráðfangis. Men Føroya Barnaheim er ein stovnur har børn helst ikki skulu vera í longri tíð. Tá støða skal takast til, hvat síðani skal henda við barninum, er einki tilboð til barnið ella tann unga, og skal tilboðið í hvørjum einstakum føri finnast. Hin samdøgurstovnurin Rókin hevur ikki bráðfangispláss og hevur einans pláss fyri 5 børnum/ungum í senn. Ein mangul í tí føroysku barnaforsorgarlógini, er at barnið kann setast í fostur í styttri ella longri tíðarskeið. Støða skal tí takast til, um møguleiki skal verða fyri hesum í tí nýggju barnaverndarlógini. Mett verður, at hesin møguleiki vildi gjørt tað lættari at fingið familjur at verið fosturfamiljur, tá tíðarskeiðið er ásett, áðrenn barnið verður sett í fostur, og familjan er greið yvir arbeiðsuppgávuna. Skal fosturfamiljuskipanin í Føroyum gerast til eitt gott tilboð, sum fyribyrgjandi tiltak uttanfyri heimið, er neyðugt at løna fosturfamiljunum fyri tað arbeiðið, sum í verunleikanum liggur í at hava børn í fostur. Sambært galdandi kunngerð á økinum, er eitt fast gjald ásett í 1993. Hetta gjald er ongantíð regulera síðani. Eingin stuðulsfólkaskipan er í Føroyum uttan í Havn og Klaksvík, sum hava uppbygt teirra egnu skipan við teirra egnu stuðlum settum í starv. Soleiðis sum stuðlarnir oftast verða brúktir í dag, er tað eitt tilboð ella eitt tiltak, sum verður sett 89 í verk, tí einki annað tilboð er. Hetta er ein av orsøkunum til, at útreiðslurnar á økinum eru øktar nógv tey seinastu árini. Ein samskipari er settur at útgreina stuðulsfólkaøkið fyri at finna útav, hvussu stuðlarnir skulu skipast í framtíðini. Hetta kemst av, at talið á stuðlum sum sagt er vaksið sera nógv hesi seinastu árini, og samstundis hava ymsir organisatiónsformar stungið seg upp s.s. stuðulsstovur, spælistovur, tilhaldsstøð, stuðulsfólkaskipanir v.m. Støða skal takast til hvussu stuðlarnir skulu skipast kring landið, soleiðis at hesir arbeiða undir somu treytum og fáa ta neyðugu upplæring. 7. Yvirtøka av umsorganini mótvegis tvangsadoptión Ein spurningur sum støða skal takast til, í sambandi við nýggja barnaverndarlóg er, um møguleiki skal verða ásett í lógini, at taka foreldramyndugleikan frá foreldrunum, ella um so víttfevnandi tiltøk, sum tvangsadoptión, skal kunna setast í verk sambært barnaverndarlógini. Mælt verður til, at vit í Føroyum áseta reglur um tvangsadoptión í okkara barnaverndarlóg. Møguleiki eigur eisini at verða fyri yvirtøku av foreldramyndugleikanum, varandi fosturforholdum ella setan heiman av einum barni í longri tíðarskeið, men hetta útilokar ikki møguleikanum fyri adoptión. Hesir møguleikar eru neyðugir, um vit í eini nýggari føroyskari barnaverndarlóg fyrst og fremst vilja verja børnini og tryggja teimum ein tryggan og støðugan barndóm, sum barnakonventiónin eisini áleggur okkum. 90 Kelduyvirlit Udvilkings- og Formidlingscentret for Fyn og Sønderjylland, (1998). Erfaringer med metodeudvikling af specialtilbud i forhold til de svagest stilledebørn og unge. Udvilkings- og Formidlingscentret for Fyn og Sønderjylland, (1999). indsats, illustreret ved praksisportrætter af seks sundhedsplejersker. Tidlig Udvilkings- og Formidlingscentret for Fyn og Sønderjylland, (1998). Fra gamle rutiner til nye metoder, overvejelser og erfaringer vedr. metodeudviklingen af den tværfaglige indsats over for de svagest stillede børn og unge. Udvilkings- og Formidlingscentret Speciadagtilbud til debat. for Fyn og Sønderjylland, (1997). Udvilkings- og Formidlingscentret for Fyn og Sønderjylland, (1996). Projekter på tværs. Nielsen, Jens Bundgaard. Kommuner på tværs, den tværfaflige indsats overfor de svagest stillede børn og unge. Socialministeriet (1995) Fylkesmannen i Østfold social- og familieavdelingen, (1998).Kvalitetsutvikling i sosialtjenesten ved hjelp av brukerundersøkelser. Klefbeck, Johan, (1993). Sosialt nettverk. En ressurs i barnevernsarbeidet. Temahefte nr. 5. 1993. Barne- og familiedepartementet, (1999). Satsing på barn og ungdom. Regjeringens mål og innsatsområder i statsbudsjettet 2000.09. Socialministeriet, (1998). Vejledning til Lov om social service. Klubtilbud og andre socialpedagogiske fritidstilbud til større børn og unge. Socialministeriet, (1998). Vejledning til Lov om social service. Særlig støtte til børn og unge. Socialministeriet, (1990). Betænkning nr. 1212. Betænkning om de retligerammer for indsatsen over for børn og unge. Barne- og familiedepartementet, (1999). Norges offentlige utredninger. Barnevernet i Norge. Tilstandsvurderinger, nye perspektiver og forslag til reformer. Sosialdepartementet, (1985). Norges offentlige utredninger. Lov om sosiale tjenester m.v. Barne- og familiedepartementet, (1992). Lov om barneverntjenester. 91 Socialministeriet, (1997). Lov om social service. Socialministeriet, (1997). "Lov nr. 453 af 10 juni 1997 om retsikkerhed og administration på det sociale område". The Ministry of Social Affairs, (1995) Children and Youth Protetion ACT. Íslendska barnaforsorgarlógin. Haugen, Anni G. (1998) Fyrilestur á Hótel Ørk. Maktanvendelsens etik. Barnevern på Ísland, oppbygning, organisering og ideologien bak. Fog- Nielsen, Charlotte, (1999). Obligatorisk afhandling. Tvangsadoption. Adoption uden samtykke fra forældremyndighedsindehaveren. Hestbæk, Anne-Dorthe. Socialforskningsinstituttet, (1998). Tvangsanbringelser i Norden. En komparativ beskrivelse af de nordiske landes lovgivning. Grinde, Turid Vogt, (1993). Kunnskapsstatus for barnevernet. Nososko, Nordisk socialstatistik komité , (1995). Social tryghed i de nordiske lande. Omfang, udgifter og finansiering. Ankestyrelsens Praksis, (2000). Social Service. Retssikkerhed og administration. Nordisk Ministerråd, (1999). Barn og ungdoms levekår i norden. Sociale indikatorer på børns levekår. Ketscher, Kirsten, (1990). Jurist- og Økonomforbundets forlag. Offentlig børnepasning i retlig belysning. 92 ALMANNA- OG HEILSUMÁLARÁÐIÐ Tórshavn, tann 11. januar 2005 J.Nr.: 0.02-200400875/2 (at tilskila í svari) Viðgjørt: KWP Tygara skriv: Norðurlandasamstarvið í Nordisk Ministerråd 2004 Frágreiðing frá Almanna- og heilsumálaráðnum Almanna- og heilsumálaráðið luttekur í norðurlendsum samstarvi innan almanna- og heilsumál, javnstøðumál, byggi- og bústaðarmál og innan arbeiði móti narkotika-nýtslu. Harumframt luttekur Almanna- og heilsumálaráðið í norðurlendskum samstarvi um hagtøl á almanna- og heilsuøkinum. Almanna- og heilsuøkið EK-S Almanna- og heilsumálaráðið luttekur í samstarvinum innan almanna- og heilsuøkið. Embætismannanevndin EK-S, tað er Embetsmannakommitteen for Social- og helsespørgsmål, kemur vanliga saman tvær ferðir um árið og er mannað við umleið 5 embætisfólkum frá hvørjum Norðurlandi. Almanna- og heilsumálaráðið luttekur vanliga við einum umboði í nevndini. Grundarlagið undir samstarvinum í 2004 á almanna- og heilsuøkinum hevur verið ein samstarvssætlan fyri tíðarskeiðið 2001-2005. Høvuðsøkini í hesari ætlan eru: o o o o at beina burtur forðingar fyri at at flyta millum Norðurlond at menna tey norðurlendsku vælferðarsamfeløgini í sambandi við nýggjar evropeiskar og altjóða avbjóðingar. at menna tað norðurlendska samstarvið við tey norðurlendsku nærumhvørvini at býta um tilfar um almanna- og heilsuøkið og at kunna um royndir, sum hvørt einstakt landið hevur á økinum Í 2004 hevur Ísland havt formansskapin. Innanfyri yvirsskipaða grundarlagið á almanna- og heilsuøkinum raðfesti Ísland serliga at arbeiðast skuldi við hesum økjum í 2004: o o o o o at betra um fólkaheilsuna at samstarva meira innan telduøkið á almanna- og heilsuøkinum at menna samstarvið við nærumhvørvini at betra um tænastuna hjá børnum við serligum tørvi at betra um arbeiðið ímóti rúsevnanýtslu EIRARGARÐUR 2 o 100 TÓRSHAVN TELEFON 30 40 50 o TELEFAX 35 40 45 o E-MAIL: AHR@AHR.FO ALMANNA- OG HEILSUMÁLARÁÐIÐ o o at arbeiða við starvsfólkapolikki innan almanna- og heilsuøkið at samskipa eldrarøkt Samstarv Sum ítøkiligt dømi um samstarv innan økini, ið nevnd eru omanfyri, kann nevnast, at ein arbeiðsbólkur undir embætismannanevndini arbeiðir við at fáa felags standardir fyri at máta góðskuna í heilsuverkinum. Vegna vantandi arbeiðsorku luttekur Almanna- og heilsumálaráðið ikki beinleiðis í hesum arbeiði, men hevur gjørt avtalu um at fáa tilfar frá fundunum, soleiðis at fylgt kann verða við hesum arbeiði. Seinni skal støða takast til, um Føroyar skulu nýta teir standardir, ið nevndin kemur fram til. Sum eitt annað dømi kann nevnast, at ein stór granskingarverkætlan er sett í verk, har granskað verður í teimum norðurlendsku vælferðarmodellunum. Ein verkætlan í tí samlaðu verkætlanini snýr seg um "útnorðurlendsk vælferðarpolitisk viðurskifti, Føroyar, Grønland og Ísland". Føroyar luttaka í hesi verkætlan. Í 2005 hevur Danmark formansskapin í Nordisk Ministerråd. Í hesum sambandi hava Danmark og Føroyar gjørt avtalu um, at ráðharrafundurin á almanna- og heilsuøkinum verður hildin í Føroyum 13.-15. juni 2005. Javnstøða EK-JAM Almanna- og heilsumálaráðið luttekur í samstarvinum um javnstøðu í Nordisk Ministerråd. Fulltrúin luttekur á fundum í EK-JAM, sum er embetsmannakommittén for jamstalldhet. Í 2004 luttók føroyski fulltrúin á tveimum fundum í EK-JAM. Harumframt luttóku landsstýrismaðurin, aðalstjórin og fulltrúin á ráðharrafundi í Reykjavík í september 2004. Grundarlagið undir arbeiðinum hjá EK-JAM er ein virkisætlan fyri norðurlendskt samstarv á javnstøðuøkinum fyri árini 2001 til 2005. Høvuðsøkini í hesari virkisætlan eru: o o o Kyns- og javnstøðuperspektiv í norðurlendskum búskaparpolitikki Menn og javnstøða Harðskapur móti kvinnum Onnur øki, ið eru høgt raðfest í virkisætlanini, eru javnstøða á arbeiðsmarknaðinum, ungdómur og javnstøða, og lønarmunur vegna kyn. Arbeitt verður við nógvum verkætlanum í samsvari við virkisætlanina. At taka lut í verkætlanum er orkukrevjandi, bæði hvat fígging og arbeiðsorku viðvíkur. Við okkara lutfalsliga avmarkaða tilfeingi ber ikki til at luttaka í øllum verkætlanunum. Verkætlan Pornografi og ungdom Landsstýrismaðurin í almanna- og heilsumálum gjørdi av at lata kr. 30.000,- í fígging til eina granskingarverkætlan, fyri at føroyskir granskarar fáa møguleika at luttaka í verkætlanini. Talan er um eina verkætlan við heitinum Hvordan pornografiens udbredelse påvirker pigers og drenges opfattelse af køn. Verkætlanin hevur til endamáls at kanna, hvørjar royndir og hvørja áskoðan, norðurlendskir ungdómar hava, tá talan er um pornografi og seksualitet. Tað er NIKK, Nordisk Institut for kvinde- og kønsforskning, sum stendur fyri verkætlanini eftir boðum frá Nordisk ministerråd. Síða 2 av 4 ALMANNA- OG HEILSUMÁLARÁÐIÐ Tveir føroyskir granskarar standa fyri kanningini í Føroyum. Javnstøðunevndin og norðurlendskt samstarv Forkvinnan í Javnstøðunevndini er við í samstarvi millum norðurlendskar javnstøðunevndir. Tey hittast eina ferð um árið. Í 2004 var fundurin í Keypmannahavn. Á skránni vóru framløgur um virksemið síðani seinasta ársfundin, fyrilestrar og kjak. Bústaðarmál EK-BYGG Føroyar hava luttikið í samstarvinum í EK-BYGG, tað er embetsmannskommitteen for samarbete inom byggsektorn, síðani á vári 2003. Samstarvið hevur fyrst og fremst verið nýtt til at fáa atgongd til vitan og royndir úr hinum Norðurlondunum, eins og samstarv eisini er fingið í lag á bústaðarpolitiska økinum. Í sambandi við ársfundin í Norðanlandaráðnum, luttók Hans Pauli Strøm, landsstýrismaður, á ráðharrafundi hjá norðurlendsku bústaðarmálaráðharrunum. Á skránni vóru m.a. hesi evni: Byog boligpolitik, herunder social boligpolitik, problemer omkring center og periferi, nedbrydning af grænsehindringer imellem de nordiske lande, de baltiske land og Polen på byggeområdet samt andre aktuelle boligpolitiske emner. Samstarv Í skrá síni fyri norðurlendska samstarvið í 2004, hevur íslendski formansskapurin lagt stóran dent á at menna útnorðurlendska samstarvið. Á bústaðarpolitiska økinum hevur í hesum sambandi áður verið heitt á Føroyar um at gera ítøkilig uppskot til, hvussu hetta samastarv kann mennast. Fyrsta ítøkiliga úrslitið av samstarvinum var eitt sonevnt arbeiðsseminar um, hvussu bøtast kann um fólka- og bústaðarhagtøl í útnorðri. Tað varð hildið í Reykjavík í januar 2005, har ljós varð varpað á støðuna í teimum trimum londunum. Ítøkiliga úrslitið av samstarvinum var eitt tilmæli um, at Hagstova Íslands og Hagstova Føroya taka stig til eina greining av, hvussu ein fólka- og bústaðarteljing kann fremjast á skynsamasta hátt. Narkotika EK-Narko Almanna- og heilsumálaráðið hevur luttikið á fundum í MR- og EK-Narko síðani mars 2003 (Nordisk Ministerråd for Narkotikaspørgsmål og Embedsmandskomiteen for Narkotikaspørgsmål). Ein fulltrúi luttekur vegna Almanna- og heilsumálaráðið á fundunum. Skipað verður vanliga fyri tveimum fundum árliga: einum EK-Narko fundi og einum MR- og EK-Narko fundi. Í 2005 verða tveir EK-Narko fundir og eingin MR-Narko fundur. Fundirnir verða hildnir 9. og 10. mai í Føroyum og í Danmark í oktober. Endamálið við samstarvinum í MR- og EK-Narko er at viðgera mál og átøk, sum á einhvønn hátt eru tengd at narkotika - herundir kunning um narkotikapolitisk átøk í Norðurlondum. Norðurlendskur narkotikapolitikkur hevur nógvar felags trupulleikar at dragast við, og hevur hetta við sær, at neyðugt er við yvirskipaðum politiskum raðfestingum, altjóða samstarvi, samstarvi millum myndugleikar og førleika- og kunningarbýti landanna millum. Síða 3 av 4 ALMANNA- OG HEILSUMÁLARÁÐIÐ Norðurlond hava leingi samstarvað á narkotikaøkinum. Í hesum samstarvi læra Føroyar av royndunum hjá hinum londunum og kunnu fylgja gongdini í átøkum o.ø. viðvíkjandi narkotika, narkotikafyribyrging, viðgerðarmøguleikum og tilboðum annars til rúseitursmisnýtarar. MR- og EK-Narko samstarva við m.a. PNT (Polis och Tull i Norden) og NAD (Nordiska Namden for Alkohol- och Drogforskning). Grundarlagið undir samstarvinum í MR- og EK-Narko er ein virkissætlan fyri tíðarskeiðið 20012005. Høvuðsøkini í hesi ætlan eru: o o o o o samstarv, kunnleika- og vitanarbýtið landanna millum um átøk móti narkotikamisnýtslu at betra um samstarvið við nærumhvørvið hjá Norðurlondum, tvs. Estland, Letland, Litava og norðurvestur Russland samstarv, kunnleika- og vitanarbýti v.m. í evropeiskum og altjóða felagsskapum, eisini at samansjóða norðurlendsku sjónarmiðini viðvíkjandi narkotika í slíkum felagsskapum virkisætlanir verða orðaðar árliga frágreiðingar um gongdina við virkisætlanunum verða gjørdar árliga NOMESCO og NOSOSCO Almanna- og heilsumálaráðið luttekur í norðurlendska samstarvinum um hagtøl í NOMESCO (Nordic Medico Statistical Committee) og NOSOSCO (Nordic Social Statistical Committee). Hetta eru nevndir undir Norðurlandaráðnum, sum hava ábyrgdina av at samskipa hagtølini innan ávikavist heilsu- og almannaøkið. Nevndirnar hava til endamáls at seta í verk verkætlanir, lutvíst fyri at gera hagtølini betur hóskandi at samanbera og lutvíst fyri at tryggja, at kunnleikin á hagtalsøkinum í Norðurlondum verður nýttur á besta hátt. Báðar nevndirnar geva út árligar frágreiðingar við hagtølum um almanna- og heilsuøkið, men eisini verða útgivin úrslit frá serligum verkætlanum, kanningum o.s.fr. Føroyar hava fingið limaskap í báðum nevndum í 2004, men hava tó í fleiri ár latið heilsuhagtøl til NOMESCO og havt umboðan í útgávubólkinum í NOMESCO. Føroyska luttøkan í NOSOSCO er nýggj, og verða føroysk almannahagtøl fyrstu ferð við í frágreiðingini, sum verður útgivin á heysti í 2005. Eitt umboð fyri Almanna- og heilsumálaráðið luttekur á fundi 2-3 ferðir árliga í hvørjari nevnd. Síða 4 av 4 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Hendan rapportin hevur 125 síður Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Innihaldsyvirlit 1 Inngangur 1 1.1 1.2 1.3 Greining Framferðarháttur Avmarking 1 2 3 2 Samandráttur og tilmæli 4 2.1 2.2 Samandráttur Tilmæli 4 11 3 Benchmarking 16 3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.2.6 3.2.7 16 16 20 20 25 26 28 30 31 32 32 3.2.8 Samanbering millum útreiðslubólkar í Føroyum Samanbering við aðrar almennar útreiðslur Samandráttur Lógarbundnar útreiðslur ávikavist rakstrarútreiðslur Samanbering av almannaútreiðslum millum lond Almannaútreiðslur í mun til bruttotjóðarinntøku Almannaútreiðslur í mun til tal av íbúgvum Tal av fyritíðarpensjónistum Fólk á heimum Fólk, sum fáa heimahjálp Tal av fólkum undir 65 ár, sum búgva á heimum Samanbering av samlaðum útreiðslum og inntøkum hjá landi og kommunum í Føroyum og Danmark Samandráttur 4 Nýtsla av játtanum 37 4.1 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.2.5 4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.3 Børn og ung Dag- og samdøgursstovnar Stuðlar til børn Samandráttur Serforsorg Trivnaðartænastan Stovnsuppihald o.a. í Danmark Deildin fyri sinnisveik Heimið fyri heilaskadd Samandráttur Eldrarøkt Røktarheim Eldrarøkt á Sandoynni Heimatænastan 39 41 41 41 42 43 45 45 46 47 47 49 51 55 33 36 i Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 4.3.4 4.3.5 4.3.6 4.4 4.4.1 4.5 4.5.1 4.6 4.6.1 4.6.2 4.6.3 4.6.4 4.6.5 4.7 4.7.1 Økisterapi Áseting av dagsprísi (tyngdarmetingarskipan) Samandráttur Ansingarsamsýning Samandráttur Stuðulstænastan Samandráttur Vanlig forsorg Meirútreiðslur brekað barn Endurbúgving Hjálparráð Hjálp til viðgerð o.a. á serligum stovnum § 16 Samandráttur Fyritíðarpensjón Samandráttur 58 58 59 60 61 61 62 63 64 67 71 72 73 74 76 5 Játtanartilgongd 77 5.1 5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.3 5.3.1 5.3.2 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8 5.9 5.10 5.11 5.12 Stýrisskipanarlógin Ábyrgdarbýti í sambandi við fíggjarlógina Landsstýrismaðurin í almannamálum Landsstýrismaðurin í fíggjarmálum Løgtingið Tíðarætlan í sambandi við fíggjarlógararbeiði Fíggjarlógin Eykajáttan Gongdin í játtanar- og roknskapartølum í árunum 2003 til 2008 Børn og ung Serforsorg Eldrarøkt Ansingarsamsýning Stuðulstænastan Vanlig forsorg Fyritíðarpensjón Samandráttur 77 78 78 78 78 79 79 80 83 83 84 86 89 90 90 94 95 6 Fyrisitingarlig greining og fíggjarstýring 98 6.1 6.1.1 6.1.2 6.2 6.2.1 6.2.2 6.2.3 Bygnaður Nærverkið Almannastovan Roknskaparuppfylging Mannagongdin í Almannamálaráðnum Mannagongdin í Nærverkinum Mannagongdin á Almannastovuni 98 98 101 102 103 104 104 ii Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 6.2.4 6.3 6.4 6.5 Tíðargreining Vaktplanskipan Mál og avriksstýring Samandráttur 105 106 106 108 7 Lógarbundin kontra rakstrarjáttan 109 iii Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Talvur Talva 1: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í teimum høvuðskontum, sum eru fevndar av játtanargreiningini .................................................................................................................1 Talva 2: Gongdin í netto landskassaútreiðslunum í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 ............................2 Talva 3: Hækkingar í tíðarskeiðinum frá 2003 til ávikavist 2007, 2008 og 2010: ..............................4 Talva 4: Útgreining av útreiðsluvøkstrinum frá 2003 til 2008 ............................................................7 Talva 5: Gongdin í rakstrarútreiðslunum ............................................................................................9 Talva 6: Gongdin í lógarbundnum útreiðslum ....................................................................................9 Talva 7: Útreiðslur til almannamál og útreiðslur fevndar av játtanargreiningini í 2007, bólkaðar sambært COFOG ..................................................................................................................26 Talva 8: Lutfallið millum sosialar útreiðslur uppgjørdar eftir ESSPROS í mun til BTÚ í 2007 .....28 Talva 9: Almannaútreiðslurnar sambært COFOG pr. íbúgva fyri árini 2003 til 2008.....................29 Talva 10: Almannaútreiðslurnar pr. íbúgva í Føroyum og Danmark sambært COFOG í 2007 býtt á øki ...............................................................................................................................29 Talva 11: Samlaðar útreiðslur og útreiðslur pr. íbúgva í 2007, bólkaðar eftir COFOG, í Føroyum og Danmark umframt samlaðu skatta- og avgjaldsinntøkurnar ......................................34 Talva 12: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í høvuðskontuni Børn og ung ...........................40 Talva 13: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í rakstrarútreiðslunum til serforsorg ................42 Talva 14: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í rakstarútreiðslunum til Trivnaðartænastuna .44 Talva 15: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í rakstarútreiðslunum til Stovnsuppihald o.a. í Danmark .............................................................................................................................45 Talva 16: Tal av føroyingum á stovni í Danmark ..............................................................................45 Talva 17: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í rakstrarútreiðslunum til Deildina fyri sinnisveik ............................................................................................................................46 Talva 18: Tal av búplássum ................................................................................................................46 Talva 19: Gongdin í tíðarskeiðinum 2004 til 2008 í rakstrarútreiðslunum til Heimið fyri heilaskadd ...........................................................................................................................47 Talva 20: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í rakstarútreiðslunum til Eldrarøkt ...................48 Talva 21: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í rakstarútreiðslunum til Røktarheim ...............49 Talva 22: Tal av búplássum á røktarheimum ....................................................................................50 Talva 23: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í rakstarútreiðslunum til Eldrarøkt í Sandoynni ...........................................................................................................................52 Talva 24: Samanbering millum røktarheim og sambýli í ávikavist Sandoynni og restina av landinum .............................................................................................................................53 iv Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Talva 25: Samlaðu rakstrarútreiðslurnar til skipanina á Sandoynni í 2008 ....................................54 Talva 26: Mett játtan til skipanina á Sandoynni í 2008 um skipanin varð skipað á sama hátt sum í restini av landinum .............................................................................................................54 Talva 27: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í rakstrarútreiðslunum til Heimatænastuna .....55 Talva 28: Tal av fólki, sum hava fingið heimahjálp í árunum 2005 til 2008 og tal av tímum um vikuna..................................................................................................................................56 Talva 29: Tal av búplássum á eldrasambýlum ...................................................................................57 Talva 30: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í ansingarsamsýning ..........................................60 Talva 31: Tal av ansarum ...................................................................................................................60 Talva 32: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðslum til Stuðulstænastuna .....................61 Talva 33: Tal av brúkarum .................................................................................................................62 Talva 34: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útvaldum høvuðskontum til vanliga forsorg...63 Talva 35: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðslunum til meirútreiðslur brekað barn ..65 Talva 36: Tal av brúkarum .................................................................................................................65 Talva 37: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðslunum til "endurgjald fyri mista arbeiðsinntøku" ..................................................................................................................65 Talva 38: Tal av móttakarum í sambandi við mista arbeiðsinntøku .................................................66 Talva 39: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í meirútreiðslunum til heilivág ..........................66 Talva 40: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðslunum til "annað" ...............................66 Talva 41: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 til endurbúgving ................................................67 Talva 42: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðslum til vanligari endurbúgving ............68 Talva 43: Tal av persónum í vanligari endurútbúgving ....................................................................68 Talva 44: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðsluni til vart arbeiði................................68 Talva 45: Tal av fólkum í vardum stavi ..............................................................................................69 Talva 46: Tal av fólkum í vardum stavi og býti millum endurgjaldsbólkar ......................................70 Talva 47: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðsluni til gjald fyri stovnar í Danmark ....70 Talva 48: Tal av persónum .................................................................................................................70 Talva 49: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðsluni til hjálparráð .................................71 Talva 50: Tal av umsóknum ...............................................................................................................72 Talva 51: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðsluni til viðgerð á serligum stovnum .....73 Talva 52: Tal av persónum .................................................................................................................73 Talva 53: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðslunum til fyritíðarpensjón ....................75 Talva 54: Tal av fyritíðarpensjónistum ..............................................................................................75 Talva 55: Játtanar- og roknskapartøl fyri børn og ung árini 2003 til 2008 ......................................83 Talva 56: Játtanar- og roknskapartøl til serforsorg fyri árini 2003 til 2008 .....................................84 v Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Talva 57: Játtanar- og roknskapartøl hjá trivnaðartænastuni fyri árini 2003 til 2008 ....................84 Talva 58: Játtanar- og roknskapartøl fyri stovnsuppihald o.a. í Danmark fyri árini 2003 til 2008 .85 Talva 59: Játtanar- og roknskapartøl fyri deildina fyri sinnisveik fyri árini 2003 til 2008 ..............86 Talva 60: Játtanar- og roknskapartøl til eldrarøkt fyri árini 2003 til 2008 .......................................86 Talva 61: Játtanar- og roknskapartøl til røktarheim fyri árini 2003 til 2008 ...................................87 Talva 62: Játtanar- og roknskapartøl til røktarheim fyri árini 2003 til 2008 ...................................87 Talva 63: Játtanar- og roknskapartøl til heimatænastuna fyri árini 2003 til 2008 ..........................88 Talva 64: Játtanar- og roknskapartøl til ansingarsamsýning fyri árini 2003 til 2008 ......................89 Talva 65: Játtanar- og roknskapartøl til heimatænastuna fyri árini 2003 til 2008 ..........................90 Talva 66: Játtanar- og roknskapartøl til vanliga forsorg fyri árini 2003 til 2008 .............................90 Talva 67: Játtanar- og roknskapartøl til meirútreiðslur brekað barn fyri árini 2003 til 2008 .........91 Talva 68: Játtanar- og roknskapartøl til endurútbúgving fyri árini 2003 til 2008 ...........................92 Talva 69: Játtanar- og roknskapartøl til hjálparamboð fyri árini 2003 til 2008 ...............................93 Talva 70: Játtanar- og roknskapartøl til fyritíðarpensjón árini 2003 til 2008 ..................................94 Talva 71: Játtanar- og roknskapartøl fyri rakstrarútreiðslurnar undir einum fyri árini 2003 til 2008........................................................................................................................96 Talva 72: Játtanar- og roknskapartøl fyri lógarbundnu útreiðslurnar undir einum fyri árini 2003 til 2008........................................................................................................................96 vi Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Myndir Mynd 1: Netto landskassaútreiðslur fyri 2008, býtt á greinar ..........................................................16 Mynd 2: Gongdin í útvaldum almennum útreiðslum fyri árini 2003 til 2008 og játtan fyri 2009 og 2010 ........................................................................................................................17 Mynd 3: Gongdin í almannaútreiðslunum sum heild, almannaútreiðslunum, sum eru fevndar av játtanargreininini, netto landskassaútreiðslunum, netto landskassaútreiðslunum undantikið kannaðu almannaútreiðslunum og tøku bruttotjóðarinntøkuni ......................19 Mynd 4: Gongdin í netto landskassaútreiðslunum, lógarbundnu útreiðslunum og rakstrarútreiðslunum, sum eru fevnd av hesi játtanargreining ..........................................21 Mynd 5: Býtið av lógarbundnu útreiðslunum í 2008 .........................................................................22 Mynd 6: Gongdin í lógarbundnu útreiðslunum ansingarsasmsýning, vanlig forsorg og fyritíðarpensjón sammet við netto landskassaútreiðslurnar ...............................................22 Mynd 7: Býtið av rakstrarútreiðslunum í 2008 ..................................................................................23 Mynd 8: Gongdin í rakstrarútreiðslunum Børn og ung, Eldrarøkt og Serforsorg sammett við netto landskassaútreiðslurnar ......................................................................................................24 Mynd 9: Gongdin í nýtsluni til almannaútreiðslur gjørdar upp sambært COFOG í mun til tøku bruttotjóðarinntøkuna fyri árini 2003 til 2007 ...................................................................27 Mynd 10: Gongdin í almannaútreiðslunum í leypandi krónum sambært COFOG í mun til fólkatalið fyri árini 2003 til 2007 ......................................................................................28 Mynd 11: Persónar millum 18-64 ár, sum fáa fyritíðarpensjón í % av øllum í sama aldri ..............30 Mynd 12: Persónar upp á 65 ár og eldri, sum búgva á "institution eller i servicebolig" í % av øllum í sama aldri: ........................................................................................................................31 Mynd 13: Persónar upp á 65 ár og eldri, sum fáa heimahjálp í % av øllum í sama aldri ................32 Mynd 14: Persónar undir 65 ár, sum búgva á "institution eller i servicebolig" í % av øllum í sama aldri ....................................................................................................................................33 Mynd 15: Lutfalsliga býtið av útreiðslunum hjá landi og kommunum í 2007 í Føroyum og Danmark .............................................................................................................................35 Mynd 16: Yvirlit yvir hvør varðar av ymsu kannaðu høvuðskontunum við tilskilan av rakstrarupphædd fyri 2008 ................................................................................................37 Mynd 17: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í teimum høvuðskontum, sum eru fevndar av játtanargreiningini ............................................................................................................38 Mynd 18: Bygnaðurin á Nærverkinum ..............................................................................................98 Mynd 19: Bygnaðurin á Almannastovuni ........................................................................................101 vii Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 1 Inngangur Føroya Landsstýri gjørdi á vári 2009 av at seta í verk eina játtanargreining á almannaøkinum. Endamálið við játtanargreiningini er at lýsa, hvussu játtanirnar á útvaldum høvuðskontum á almannaøkinum hava verið nýttar og orsøkina til stóra útreiðsluvøksturin seinastu árini. Harumframt skal greiningin fevna um eina meting av, hvussu játtanartilgongdin, fíggjarstýringin og fyrisitingarligi bygnaðurin á økinum hevur verið umframt at játtanargreiningin skal fevna um eina samanberingar við okkara nærmastu grannalond. Samlaði arbeiðssetningurin er hjálagdur sum skjal 1. 1.1 Greining Gongdin í teimum høvuðskontum, sum eru fevndar av játtanargreiningini, er víst í talvu 1 niðanfyri fyri árini 2003 til 20081 umframt gongdin í teimum kontum, sum eru fevndar av fyrisitingarligu greiningini. Samlaðu útreiðslurnar, sum eru fevndar av greiningini, vóru upp á 940 mió.kr. í 2008 svarandi til góð 22% av netto landskassaútreiðslunum hetta árið. Við netto landskassaútreiðslur verður í hesi greining meint landskassaútreiðslur (útreiðslur við frádrátti av inntøkum á einstøku greinunum á fíggjarlógini), tó undantikið løgur og rentuútreiðslur. Talva 1: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í teimum høvuðskontum, sum eru fevndar av játtanargreiningini tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 34.365 34.628 35.590 35.720 37.516 40.237 5.623 5.297 5.690 6.158 6.848 34.980 40.259 46.354 36.895 39.380 43.107 Serforsorg 100.965 105.444 114.862 119.964 128.824 137.497 Eldrarøkt 213.620 227.766 244.351 265.385 287.063 315.305 10.082 10.558 10.444 11.016 10.800 13.943 8.587 14.591 13.632 14.849 15.836 21.753 Almannastovan Nærverkið, Børn og ung Ansingarsamsýning Stuðulstænastan fyri vaksin Vanlig forsorg 79.491 78.174 85.343 90.855 105.132 123.554 Fyritíðarpensjón 190.520 193.456 195.893 213.939 211.402 237.820 Útreiðslur til samans 672.610 710.499 751.766 794.313 842.111 940.064 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Sum tað sæst eru samlaðu útreiðslurnar, sum eru fevndar av greiningini, øktar úr 673 mió.kr. í 2003 til 940 mió.kr. í 2008 svarandi til ein vøkstur upp á 40%. 1 Á høvuðskontuni "Vanlig forsorg" eru bert undirkontur "04 Meirútreiðslur brekað barn §17", "05 Endurbúgving §18", "06 Hjálparamboð v.m. §18" og "08 Hjálp til viðgerð o.a. á serligum stovnum §16" tiknar við í rakstrarkostnaðin 1 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Í sama tíðarskeiði eru netto landskassaútreiðslurnar øktar úr 3.192 mió.kr. til 4.251 mió.kr. svarandi til eina øking upp á 33,2%, sí talvu 2 niðanfyri. Almannaútreiðslurnar, sum eru fevndar av játtanargreiningini, svaraðu í 2003 til 21,1% av samlaðu netto landskassaútreiðslunum og í 2008 til 22,1% av samlaðu netto landskassaútreiðslunum, sí talvu 2 niðanfyri. Talva 2: Gongdin í netto landskassaútreiðslunum í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 tkr. Netto landskassaútreiðslur Lutfall millum útreiðslurnar, sum eru fevndar av greiningini og netto landskassaútreiðslurnar 2003 2004 2005 2006 2007 2008 3.192.143 3.324.077 3.467.142 3.578.193 3.767.026 4.251.233 21,1% 21,5% 21,8% 22,2% 22,4% 22,1% Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Tað skal viðmerkjast, at í fíggjarlógaruppskotinum fyri 2010, sum er lagt fyri tingið seinast í september 2009, eru almannaútreiðslurnar, sum eru fevndar av játtanargreiningini, øktar til 23% av netto landskassaútreiðslunum. 1.2 Framferðarháttur Játtanargreiningin er lutvíst bygd á samrøður við teir persónar, sum varða av ymsu játtanunum og lutvíst á eina gjøgnumgongd av teimum fíggjarligu skrásetingum, sum fyriliggja. Samrøður hava verið við aðalstjóran í almannaráðnum, stjórarnar á ávikavist Almannastovuni og Nærverkinum umframt leiðandi starvsfólk í Almannamálaráðnum, á Almannastovuni og í Nærverkinum. Harumframt hava vit tosað við stjóran og leiðandi starvsfólk á Hagstovu Føroya og við leiðandi starvsfólk í Fíggjarmálaráðnum og á Gjaldstovuni. Endamálið við samrøðunum hevur verið at fáa til vega vitan um umsitingina av ymsu økjunum, herundir hvussu játtanartilgongdin og fíggjarstýringin hava verið seinastu árini. Uppskot til frágreiðing hevur verið til gjøgnumgongd hjá leiðandi embætisfólkum fyri at tryggja at faktuella innihaldið er í lagi. Roknskapar- og játtanartølini eru fingin til vega frá almennu landsroknskapunum, løgtingsfíggjarlógum og eykajáttanarlógum fyri 2003 til 2008 og frá Búskaparskipan Landsins. Frágreiðingarnar til meir- og minninýtslu eru í ávísan mun fingnar til vega frá árligu frágreiðingini frá landsgrannskoðaranum. 2 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Tølini, sum eru nýtt í samanberingini millum londini, eru fingin til vega frá Hagstovu Føroya, Danmarks Statistik, Statistic Iceland og árligu frágreiðingunum fyri 2003, 2004, 2005, 2006/07 og 2007/08 um "Social tryghed i de nordiske lande", sum Nordisk Socialstatistisk Komite (hereftir Nososco) gevur út. Virksemistølini2 eru í størsta mun fingin til vega frá Almannamálaráðnum, sum hevur umbiðið tey frá avvarðandi stovnum. Í upprunaliga arbeiðssetninginum stendur, at kanningin eisini skal fevna um gongdina í 2009. Við tað at roknskapartøl bert fyriliggja til og við 2008, er 2009 ikki tikið við í kanningini. Tó skal viðmerkjast, at í samanberingini av gongdini í ymsum útreiðslubólkum í Føroyum eru játtanartølini fyri 2009 og 2010 tikin við fyri at fáa eina fatan av, hvussu gongdin kann væntast at verða í framtíðini. Tølini fyri 2009 fevna um tølini í upprunaligu samtyktu fíggjarlógini fyri 2009 íroknað eykajáttanir, sum eru samtyktar í árinum fram til 5. november 2009. Tølini fyri 2010 fevna um tølini í fíggjarlógaruppskotinum, sum landsstýrismaðurin í fíggjarmálum legði fram á tingi í september 2009. Í arbeiðinum við at samanbera rakstrartøl, tað verði seg innanhýsis í Føroyum og millum lond, er dentur lagdur á, at grundarlagið er so samanberligt sum til ber. Sama ger seg galdandi fyri virksemistølini í tann mun hesi verða samanborin millum ymsar kontur. Av arbeiðssetninginum sæst, at gongdin í lógarbundnu útreiðslunum skal samanberast við útreiðsluvøksturin í samfelagnum annars. Í greiningini er gongdin í lógarbundnu útreiðslunum samanborin við gongdina í netto landskassaútreiðslunum. 1.3 Avmarking Sambært arbeiðssetninginum skal lýsast við hagtølum, hvussu játtanirnar hava verið nýttar seinastu árini, t.v.s. ein lýsing av gongdini í virkseminum í tann mun at hagtøl fyriliggja. Í greiningini er ikki tikið atlit til dygdina av tí arbeiði, sum verður gjørt. Játtanargreiningin hevur ikki fevnt um kanning av rættleikanum av móttiknum upplýsingum og tølum, m.a. um tíðargreiningin og bólkingin av útreiðslunum er í lagi, ella um útgjøldini eru í tráð við undirliggjandi lóg. Av arbeiðssetninginum sæst, at úrslitini skulu samanberast við grannalondini Danmark, Ísland og økið Bornholm. Her skal viðmerkjast, at samanberingin einans hevur fevnt um grannalondini Danmark og Ísland, meðan ongin samanbering er gjørd við Bornholm, av tí at tað ikki hevur eydnast at fáa til vega tøl, sum kunnu brúkast til eina samanbering. 2 Við virksemistøl meinast t.d. tal av búplássum, tal av tímum og tal av stuðulsmóttakarum 3 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 2 Samandráttur og tilmæli Endamálið við játtanargreiningini er at lýsa, hvussu játtanirnar á útvaldum høvuðskontum á almannaøkinum hava verið nýttar og orsøkina til stóra útreiðsluvøksturin seinastu árini. Harumframt skal greiningin fevna um eina meting av, hvussu játtanartilgongdin, fíggjarstýringin og fyrisitingarligi bygnaðurin á økinum hevur verið umframt at játtanargreiningin skal fevna um eina samanbering við okkara nærmastu grannalond. 2.1 Samandráttur Útreiðslugongdin Tær høvuðskontur, sum eru fevndar av játtanargreiningini, eru vístar í talvu 1 frammanfyri. Sum tað framgongur av talvu 1 eru samlaðu útreiðslurnar, sum eru fevndar av greiningini, øktar úr 673 mió.kr. í 2003 til 940 mió.kr. í 2008 svarandi til ein vøkstur upp á 40%. Í sama tíðarskeiði eru netto landskassaútreiðslurnar øktar úr 3.192 mió.kr. til 4.251 mió.kr. svarandi til eina øking upp á 33,2%. Niðanfyri er gongdin í almannaútreiðslunum, sum eru fevndar av játtanargreininigni, sammett við gongdina í netto landskassaútreiðslunum og tøku bruttotjóðarinntøkuni við støði í tølunum fyri 2003. Talva 3: Hækkingar í tíðarskeiðinum frá 2003 til ávikavist 2007, 2008 og 20103: Indekstøl Gongdin í samlaðu útreiðslunum, sum eru fevndar av játtanargreiningini Gongdin í lógarbundnu útreiðslunum, sum eru fevndar av játtanargreiningini Gongdin í rakstrarútreiðslunum, sum eru fevndar av játtanargreiningini Gongdin í samlaðu netto landskassaútreiðslunum Gongdin í samlaðu netto landskassaútreiðslunum tó undantikið kannaðu almannaútreiðslurnar Gongdin í bruttotjóðarinntøkuni 2003 2007 2008 2010 100 125 140 148 100 117 134 145 100 100 132 118 145 133 151 136 100 100 116 126 131 127 132 127 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og fíggjarlógaruppskotið fyri 2010. Sum tað sæst eru almannaútreiðslurnar, sum eru fevndar av játtanargreiningini, hækkaðar 7% meira enn netto landskassaútreiðslurnar í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 og 13% meiri enn bruttotjóðarinntøkan. 3 Játtanartølini fyri 2010 stava frá figgjarlógaruppskotinum. Gongdin í tBTI fyri 2010 stavar frá eini meting frá Landsbankanum 4 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Somuleiðis sæst, at stór øking er hend frá 2007 til 2008 á øllum útreiðsluøkjum, meðan bruttotjóðarinntøkan mestsum stendur í stað í sama tíðarskeiði. Kannaðu lógarbundnu útreiðslurnar undir einum eru í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 øktar á leið tað sama sum netto landskassaútreiðslurnar til samans, og ikki nógv skjótari soleiðis sum nevnt í arbeiðssetninginum. Gongdin í teimum trimum lógarbundnu høvuðskontunum, sum eru fevndar av játtanargreiningini, er tó ymisk, og vísir eina øking upp á ávikavist 25%, 38% og 55% (fyritíðarpensjón, ansingarsamsýning og vanlig forsorg). Út frá játtanunum fyri 2009 og 2010 (uppskot) og metingum frá Landsbankanum kann tó roknast við, at almannaútreiðslurnar, sum eru fevndar av játtanargreiningini, fara at hækka væl meira komandi 2 árini enn bæði netto landskassaútreiðslurnar og bruttotjóðarinntøkan. Verður sæð burtur frá kannaðu almannaútreiðslunum hendir stórt sæð ongin broyting í netto landskassaútreiðslunum frá 2008 til 2010 og kannaðu almannaútreiðslurnar gerast sostatt ein alsamt størri partur av samlaðu fíggjarlógini. Væntaða hækkingin í 2009 og 2010 stavar serliga frá teimum lógarbundnu útreiðslunum, og her er tað serliga útreiðslurnar til fyritíðarpensjón, sum hækka nógv. Verður hinvegin mett um gongdina longri fram í tíðina, kann væntast, at rakstrarútreiðslurnar fara at økjast munandi, serliga á eldraøkinum, har framskrivingar vísa, at talið av eldri fólkum fer at økjast lutfalsliga nógv komandi árini. Viðmerkjast skal, at peningur nýliga er játtaður til bygging av 136 nýggjum røktarheimsplássum. Við verandi eindarprísum kemur hetta at merkja eina árliga rakstrarútreiðslu upp á áleið 64 mió.kr. afturat teimum 187 mió.kr., sum raksturin av røktarheimsplássunum kostaði í 2008. Samanbering við Danmark og Ísland Sum nevnt vísir greiningin, at almannaútreiðslurnar, sum eru fevndar av játtanargreiningini, gerast ein alsamt størri partur av samlaðu fíggjarlógini í komandi árum. Hóast hetta, so vísir ein samanbering millum Føroyum og Danmark, at tað í Føroyum verður brúkt minni upp á almannaútreiðslur, bæði í mun til tøka bruttotjóðarinntøku og pr. íbúgva. Í mun til tøku bruttotjóðarinntøkuna brúktu Føroyar áleið 17% í 2007, meðan Danmark brúkti áleið 22%. Í samanberingini millum Føroyar og Danmark eru COFOG4-tølini nýtt fyri at fáa tøl, sum eru so samanberilig sum møguligt millum londini. Til samanberingar kann nevnast, at í 2007 var tøka danska bruttotjóðarinntøkan pr. íbúgva áleið 8% hægri enn í Føroyum, meðan danska bruttotjóðarúrtøkan pr. íbúgva var áleið 21% hægri enn í Føroyum. Tølini fyri Ísland eru torfør at samanbera við tølini fyri Føroyar og Danmark, tí fíggingarmynstrið av almannaútreiðslunum í Íslandi er heilt øðrvísi við tað at ein stórur partur av útreiðslunum verður fíggjaður av øðrum enn almennu kassunum. Hóast hesar munir í fíggingarmynstrinum, sum gera eina samanbering trupla, eru greiðar ábendingar um, at í Íslandi verður í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 brúkt lutfalsliga minni til sosiala trygd 4 COFOG-tølini innihalda allar almennar útreiðslur, tað verði seg útreiðslur hjá landskassanum, kommunukassum og almennum grunnum 5 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 enn í Føroyum og í Danmark. Verða COFOG-tølini fyri almannaútreiðslur løgd til grund, nýtti Ísland í 2007 áleið 11% av tøku bruttotjóðarinntøkuni til sosiala trygd. Hóast greiðar ábendingar eru um, at vit í Føroyum brúka lutfalsliga minni til sosiala trygd enn í t.d. Danmark, mugu tølini takast við fyrivarni, tí skipanirnar í ymsu londunum eru ymiskar, m.a. skattaskipanirnar, brutto- og nettoveitingar og tænastuútboði. So longi vit í Føroyum ikki hava nakran umrokningarfaktor, sum ger tað møguligt at umrokna eina útreiðslu til keypiorku, letur tað seg ikki gera at fremja eina nøktandi samanbering. Verður hugt at samlaða býtinum av COFOG-útreiðslunum í 2007 sæst, at meðan vit í Føroyum brúka lutfalsliga minni pr. íbúgva upp á almannamál og heilsumál enn í Danmark, brúka vit meiri upp á vinnumál og skúlamál. Nýtsla av játtanum Sum nevnt eru útreiðslurnar, sum eru fevndar av játtanargreiningini, øktar við 267 mió.kr. í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 (íroknað rakstrarjáttanirnar til Almannastovuna og Nærverkið). Ein leyslig útrokning vísir, at gott og væl helvtin av hækkingini skyldast vanligan lønar- og prísvøkstur umframt lógarásettu hækkingina av fyritíðarpensjónssatsunum. Útroknaði lønarog prísvøksturin er ikki neyvur, tí generelli lønar- og prísvøksturin er nýttur og hædd er sostatt ikki tikið fyri ítøkiligum viðurskiftum viðvíkjandi teimum kannaðu útreiðslunum. Ein broyting í satsinum fyri lønar- og prísvøkstur upp á 1%-point broytir lønar- og prísvøksturin við áleið 4,5 mió.kr. Verandi skráseting av virkseminum á almannaøkinum er ikki fullfíggjað, og tað er tí trupult at greina, hvussu stórur partur av vøkstrinum í rakstrarútreiðslunum stavar frá øktum virksemi. Verandi skrásetingar geva tó eina ábending um, at áleið 109 mió.kr. stava frá øktum virksemi á ymsu økjunum íroknað øking í rakstrarútreiðslunum til Almannastovuna og Nærverkið. Við økt virksemi meinast útreiðslur av virksemi í 2008, sum ikki var í 2003. Hækkingin av almannaútreiðslunum, sum eru fevndar av játtanargreiningini, kann leysliga sundurgreinast soleiðis: 6 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Talva 4: Útgreining av útreiðsluvøkstrinum frá 2003 til 2008 mió.kr. 20032007 2008 20032008 Lønar- og príshækking 56 22 78 Lógarásett hækking av fyritíðarpensjónssatsi 34 17 51 Lønar-, prís- og lógarásettar hækkingar til samans 90 39 129 Fyritíðarpensjón - broyting í eindarprísi (eftirgjøld, inntøka v.m.) -9 9 0 -4 4 - -9 - -9 5 - 5 Fyritíðarpensjón - lækking við 28 fyri tíðarskeiðið 2003-2007 og tilsvarandi hækking í 2008 Økt virksemi: Børn og ung: - partur av stuðlunum lagdur til kommunurnar í 2006 (umleið) - 2 nýggir stovnar Serforsorg: - 4 nýggj pláss á heiminum fyri heilaskadd 4 - 16 nýggj pláss á deildini fyri sinnisveik 4 - ávís hækking í virkseminum undir Trivnaðartænastuni 2 4 2 6 2 Eldraøkið: - 113 nýggj búpláss á røktarheimum - Økisterapi 45 10 1 55 1 Vanlig forsorg: - Endurútbúgving, vard størv - umleið 110 fleiri størv harav umleið 30 í 2008 - Endurútbúgving, fólk á stovni í Danmark - talið hækkað við uml. 20 harav umleið 5 í 2008 - Hjálp til viðgerð á serligum stovni § 16 8 4 12 4 3 7 11 3 - Stuðlar til vaksin -talið av brúkarum í árinum er hækkað við umleið 60 harav umleið 20 í 2008 Nærverkið, Meginskrivstovan (Stovnsett í 2004) 2 6 4 1 6 7 Almannastovan 3 3 6 74 35 109 155 83 238 14 15 29 169 98 267 Stuðulstænastan: Hækking vegna økt virksemi til samans Sundurgreinað hækking Ikki sundurgreinað hækking Samlað hækking Kelda: Egnar útrokningar 7 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Av talvuni sæst, at meira enn helmingurin av økta virkseminum stavar frá nýggjum búplássum á eldraøkinum, meðan økingin í virkseminum annars serliga stavar frá forsorgarog serstovnaøkinum. Talið av búplássum er í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 hækkað við 113, harav 17 nýggj pláss komu í 2008. Hækkingin skal síggjast saman við tí veruleika, at kommunurnar í 2002 yvirtóku ein størri part av fíggingini í sambandi við bygging av ellis- og røktarheimum. Á serforsorgarøkinum eru nøkur nýggj pláss komin á heiminum fyri heilaskadd og deildini fyri sinnisveik, meðan virksemið undir Trivnaðartænastuni ikki er broytt stórvegis í tíðarskeiðinum. Á økinum Børn og ung er útreiðslan á aðrari síðuni minkað við at ein partur av virkseminum varð lagdur undir kommunurnar í 2006 og á hinari síðuni økt við, at 2 nýggir stovnar eru komnir í tíðarskeiðinum. Talið av fyritíðarpensjónistum hevur varierað nakað tey ymsu árini og í 2007 var talið 28 persónar lægri enn í 2003. Talið hækkaði aftur í 2008 til sama støði sum í 2003. Harafturat var miðal útgjaldið til hvønn fyritíðarpensjónist lutfalsliga lágt í 2007, tá ið hædd er tikið fyri lógarbundu hækkingini í satsunum. Hækkingin í miðalútgjaldinum frá 2007 til 2008 skyldast m.a., at mótrokningarprosentið orsakað av aðrari inntøku í 2008 varð lækkað úr 60% niður í 30%. Útreiðslan til endurútbúgving er hækkað nógv seinastu árini, serliga orsakað av stóra vøkstrinum í talinum av vardum størvum og einum vøkstri í útreiðslum til endurútbúgving á stovni/skúla í Danmark. Talið av vardum størvum er økt javnt øll árini eftir at størri fokus varð sett á økið í 2002. Hinvegin er økingin í útreiðslunum á stovni/skúla í Danmark serliga hend í 2008. Útreiðslan hesum viðvíkjandi hækkaði javnt árini 2003 til 2007 úr næstan ongum til 4 mió.kr., meðan hon hækkaði til knappar 12 mió.kr. í 2008. Játtanartilgongd og fíggjarstýring Fyri at meta um játtanartilgongdin fyri árini 2003 til 2008 eru samlaðu útreiðslurnar á einstøku høvuðskontunum samanbornar við lutvíst upprunaligu játtanina og lutvíst við endaligu játtanina fyri at síggja hvussu stór frávikini hava verið einstøku árini. Samanumtikið kann sigast, at tað sum heild hevur verið rímiligt samsvar millum upprunaligu játtanirnar og staðfestu rakstrarútreiðslurnar, meðan frávikið í fleiri førum hevur verið nakað størri viðvíkjandi teimum lógarbundnu útreiðslunum. Fyri at lýsa frávikini eru tølini fyri árini 2003 til 2008 fyri ávikavist rakstrarútreiðslurnar undir einum og lógarbundnu útreiðslurnar undir einum samanborin við játtanartølini fyri árið, sí talvu 5 og 6 niðanfyri. 8 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Talva 5: Gongdin í rakstrarútreiðslunum Rakstrarjáttanir til samans 2003 2004 2005 2006 2007 2008 348.444 372.092 398.259 444.712 470.591 513.424 -1.476 -2.138 -2.833 5.859 - 5.399 Játtan til samans 346.968 369.954 395.426 450.571 470.591 518.823 Staðfest tøl 345.079 362.199 390.062 437.093 471.103 517.662 -1.889 -7.755 -5.364 -13.478 512 -1.161 -1,0 -2,7 -2,1 -1,7 0,1 0,8 -0,5 -2,1 -1,4 -3,0 0,1 -0,2 Fíggjarlóg Eykajáttan Meir/minninýtsla Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í % Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % Kelda: Búskaparskipan Landsins. Sum tað sæst omanfyri er øll árini uttan 2007 talan um eina minninýtslu fyri allar kannaðar høvuðskontur undir einum í mun til endaligu játtanina og fyri árini 2003 til 2006 eisini eina minninýtslu fyri allar konturnar undir einum í mun til upprunaligu játtanina. Somuleiðis sæst, at fyri øll árini uttan 2006 er frávikið millum endaliga játtanina og staðfestu útreiðsluna lutfalsliga lágt. Í 2006 vóru 5,9 mió.kr. givnar í eykajáttan, men endaliga nýtslan lá niðanfyri upprunaligu játtanina. Ein av orsøkunum til frávikið var, at virksemið á stovnunum mátti skerjast grundað á at eykajáttanin ikki varð givin fyrr í november 2006. Harumframt er talan um, at planlagt virksemi á serforsorgarøkinum ikki kom í gongd soleiðis sum upprunaliga ætlað. Niðanfyri er gongdin í lógarbundnu útreiðslunum undir einum samanborin við ávikavist upprunaligu játtanina og endaligu játtanina. Talva 6: Gongdin í lógarbundnum útreiðslum Lógarbundnar útreiðslur 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Fíggjarlóg 276.519 311.626 317.803 299.584 315.607 350.400 Eykajáttan 29.555 -10.709 2.047 11.346 - - Játtan til samans 306.074 300.917 319.850 310.930 315.607 350.400 Staðfest tøl 300.912 307.337 320.817 315.810 327.334 375.317 -5.162 6.420 967 4.880 11.727 24.917 8,8 -1,4 0,9 5,4 3,7 7,1 -1,7 2,1 0,3 1,6 3,7 7,1 Meir/minninýtsla Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í % Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % Kelda: Búskaparskipan Landsins. 9 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Sum tað sæst vísa lógarbundnu útreiðslurnar hinvegin eina meirnýtslu í mun til endaligu játtanina øll árini uttan í 2003 og øll árini uttan í 2004 eina meirnýtslu í mun til upprunaligu játtanina. Meirnýtslan í mun til upprunaligu játtanina hevur fyri øll árini uttan 2004 og 2005 verið rímiliga stór. Í 2008 varð biðið um eykajáttan til lógarbundnu útreiðslurnar, men umbønin varð ikki gingin á møti. Stóra frávikið í 2003 skyldast serliga meirútreiðslur til hjálpitól, tá ið fokus varð sett á økið og nógvar umsóknir vóru avgreiddar. Orsøkin til umbønina um eykajáttan í 2006 skyldast serliga, at Almannastovan tá avgreiddi størsta partin av fyritíðarpensjonistumbønunum, sum komu frá Færøernes Ulykkeforsikringsråd. Í 2007 varð biðið um eykajáttan til m.a. hjálpitól, men umbønin fall burtur vegna nýval. Biðið varð um 4,9 mió.kr. í eykajáttan, men staðfesta útreiðslan gjørdist 10 mió.kr. hægri, m.a. tí at útreiðslurnar til umbyggingar av sethúsum og avlamisbilar gjørdist størri enn mett. Í 2008 varð biðið um eykajáttan, men fíggjarnevndin og tingið vildu ikki ganga umbønini á møti. Meirútreiðslan í 2008 viðvíkir serliga Endurbúgving og Fyritíðarpensjón. Viðvíkjandi Endurbúgving var tað serliga útreiðslan til vard størv og stovnsuppihald á stovni í Danmark, sum gjørdust væl størri enn upprunaliga mett. Í viðmerkingunum til einstøku økini er gjørt vart við, at tað ikki altíð í nóg stóran mun verður tikið hædd fyri planløgdum tiltøkum, tá ið arbeitt verður við játtanartølunum. Viðvíkjandi fíggjarstýringini kann samanfatandi sigast, at stovnarnir hava eina skipaða stýring, sum í 2009 er blivin meiri formaliserað. Á Nærverkinum er ein mannagongd, har stovns- og økisleiðarar hvønn mánað skulu góðkenna roknskapin fyri økið formliga yvir fyri leiðsluni á Nærverkinum. Á Almannastovuni verður í løtuni arbeitt við eini mannagongd, har leiðararnir framyvir formliga skulu góðkenna ein útvaldan part av roknskapartølunum hvønn mánað. Á forsorgarøkinum er í ávísum førum munur á, hvør ávísir eina veiting/tænastu av eini konto og hvør hevur ábyrgdina av játtanini. Í teimum førum, har markamótini millum ymsu myndugleikarnar eru ógreið, verður fíggjarstýringin og roknskaparuppfylgingin óneyðuga trupul. Økið Børn og ung er í løtuni undir umskipan og varð hin 1. september 2009 lagt undir Nærverkið. Hagtalsgrundarlagið á økinum er ófullfíggjað, men sambært móttiknum upplýsingum var talið av børnum á fleiri av bústovnunum í 2008 væl undir talinum av búplássum. Ein samskipan av ymsu tilboðunum á dag- og samdøgursstovnunum tykist tískil væl grundað fíggjarliga. Í hvønn mun ein samskipan er fakliga ráðilig ella væl grundað hevur ikki verið ein partur av greiningini. 10 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 2.2 Tilmæli Almannaøkið í framtíðini Samanfatandi kann sigast, at útreiðslurnar á almannaøkinum væntandi fara at økjast munandi í komandi árum, serliga innan eldrarøktina har talið av eldri fólki fer at økjast komandi árini. Almannaútreiðslurnar koma sostatt væntandi at verða ein lutfalsliga størri og størri partur av samlaðu fíggjarlógini, og tískil er alneyðugt, at skipað verður so fyri, at sum mest fæst fyri tann pening, sum verður nýttur til raksturin á eldraøkinum og at ásett verður, hvørjar tænastur/veitingar skulu fáast fyri peningin. Í sambandi við væntaða vøksturin í útreiðslunum á almannaøkinum verður mælt til: at hildið verður eitt aðalorðaskifti hvørs endamál er politiskt at áseta hvussu vælferðarsamfelagið skal skipast í framtíðini, soleiðis at útreiðslurnar eru á einum hóskandi støði í mun til samlaðu fíggjarlógina. Hetta skal m.a. gerast við at áseta hvørjar tænastur tað almenna skal átaka sær og í hvønn mun hesar skulu vera ókeypis. at faklig tilmæli verða útvegað um nýggjar búformar og røktarskipanir, sum betur nøkta framtíðar tørvin hjá tí einstaka á eldraøkinum at broytingar verða gjørdar í stuðulslóggávuni, sum í dag einans stuðlar upp undir bygging av røktar- og sambýlum at rammulóg verður gjørd fyri eldraøkið, har m.a. verður ásett, hvør hevur ábyrgdina av eldrarøktini, og har rættindini borgaranna verða tryggjað Støða eigur at verða tikin til nevndu viðurskifti uttan mun til um eldrarøktin verður løgd út til kommunurnar at umsita í framtíðini. Samanbering Staðfest er, at almannaútreiðslurnar í Føroyum eru lægri enn í Danmark, bæði í mun til pr. íbúgva og í mun til tøku bruttotjóðarinntøkuna. Samanberingar eru tó truplar grundað á ymisleikan í m.a. skattaskipan, netto- og bruttoveitingum og útboði av tænastum. Harumframt er ongin umrokningarfaktorur útroknaður fyri Føroyar, sum ger tað møguligt at samanbera hvussu nógv keypiorka fæst fyri t.d. 1.000 kr. í Føroyum í mun til 1.000 kr. í Danmark. Fyri at kunna gera neyvar samanberingar av almannaútreiðslunum í Føroyum við onnur lond verður mælt til, at: ein umrokningarfaktorur verður útroknaður fyri Føroyar. Ófullfíggjað hagtøl v.m. Sum nevnt er tað trupult at greina útreiðsluvøksturin neyvt við tað at tað mangla skipaðar, teldutøkar skrásetingar av hagtølum yvir brúkararnar av ymsu skipanunum. 11 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Uttan nøktandi hagtøl er trupult at meta um og samanbera eindarprísirnar á ymsu veitingunum/stovnunum eins og tað er trupult at meta um avleiðingarnar, tá ið nýggjar skipanir verða settar í verk, herundir avleiðingarnar á aðrar skipanir. Fyri at styrkja um játtanartilgongdina og fíggjarstýringina verður mælt til: at betrað verður um hagtalsgrundarlagið við at fáa eina skipaða, teldutøka skráseting av virkseminum á teimum einstøku økjunum út frá eini ítøkiligari meting av tørvinum. Hetta krevur møguliga íløgur í nýggjar skrásetingarskipanir og/ella útbygging av verandi skipanum Vaktplanskipan5 Teldutøka vaktplanskipanin, sum nógvir stovnar undir Almannamálaráðnum nýta, tá ið arbeiðið á stovninum verður lagt til rættis, er eitt gott amboð til at leggja arbeiðstíðirnar hjá hvørjum einstøkum starvsfólki til rættis, soleiðis at tey í best møguligan mun nøkta tørvin hjá stovninum. Mett verður, at vaktplanskipanin kann verða útbygd til eisini at kunna nýtast til fíggjarligar útrokningar og á tann hátt verið við til at betra játtanartilgongdina og fíggjarstýringina á ymsu stovnunum og á ymsu økjunum sum heild. Mælt verður til: at verandi vaktplanskipan verður útbygd til eisini at kunna nýtast til fíggjarligar útrokningar, t.d. avleiðingar av broyting í virksemi og broyting í sáttmálalønum. Tyngdarmetingarskipan6 Á bústovnaøkinum sum heild er tað ein trupulleiki, at starvsfólkanormeringarnar ikki í neyðugan mun taka hædd fyri broytingum yvir tíð í røktartyngdini hjá búfólkunum. Á eldraøkinum er dagprísurin tann sami óansæð røktartyngdina hjá búfólkunum, tó undantikið at demensplássini fáa eina hægri játtan, og á serstovnaøkinum eru tillagingar bert gjørdar í mun til upprunaligu normeringina í hendingaførum. Fyri at tryggja, at sett verður inn har tørvurin er størstur og at sum mest fæst fyri peningin verður mælt til, at: ein tyngdarmetingarskipan verður innførd, soleiðis at tilfeingisnýtslan er so skynsom sum møguligt og at dagsprísirnir verða betur grundaðir. Við eini tyngdarmetingarskipan verður tryggjað, at normeringarnar eru eins til ymsu bólkarnar av búfólki. Tað eigur at verða umhugsað eisini at nýta tyngdarmetingarskipanina í sambandi við heimatænastuna og á serforsorgarøkinum. 5 Vaktplanskipanin er ein teldutøk skipan, sum verður nýtt, tá ið arbeiðið á stovnunum verður lagt til rættis. I Danmark verður ein tyngdarmetingarskipan nýtt á eldraøkinum, sum verður kallað "Fælles sprog". Í Íslandi verður ein skipan nýtt, sum verður kallað RAI. Hendan skipan verður eisini partvíst nýtt í Noregi. 6 12 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Økisbygnaður Eldraøkið er í dag býtt sundur í 6 ymisk øki, sum eru skipað eftir ymsum leistum umframt at tað er ymiskt frá øki til øki hvussu nógvar visitatiónsnevndir eru. Í sambandi við stýringina hjá Nærverkinum er staðfest, at sjálvsognarstovnarnir geva ávísar trupulleikar, tí við verandi bygnaði hevur Nærverkið ikki møguleika fyri at seta inn yvir fyri teimum stovnsleiðarunum, sum ikki yvirhalda fráboðanarskylduna yvir fyri Nærverkinum ella ikki yvirhalda játtanina. Undir Trivnaðartænastuni eru nógv bú-, dag- og umlættingartilboð, sum hava verið skipað undir hvør síni leiðslu. Arbeitt verður í løtuni við at samla fleiri stovnar undir somu leiðslu umframt at skipa økið øðrvísi. Stuðulstænastan fyri vaksin er í løtuni skipað í 2 øki við hvør sínum leiðara. Mælt verður til: at samskipanin millum røktarheim, eldrasambýli og heimarøkt verður gjørd eftir sama leisti í teimum ymsu økjunum, íroknað at verandi bygnaður við sjálvsognarstovnum verður endurskoðaður fyri at fáa eitt greiðari ábyrgdarbýti at arbeitt verður við at fáa til vega ein yvirskipaðan bygnað á serstovnaøkinum og stuðulsøkinum har greitt verður allýst hvørjir brúkararnir eru, hvørjir stovnar tørvur er á og hvussu hesir kunnu samskipast fyri at fáa ein so skynsaman rakstur sum til ber og út frá hesum tillaga verandi bygnað at ein bygnaður við eini sentralt stýrdari visitatión fyri alt landið verður umhugsaður, tí hetta hevði betrað um bæði fakligu og fíggjarligu stýringina á økinum - á fakliga økinum hevði tørvurin í hvørjum øki blivið meiri sjónligur og harvið kunnu stovnsplássini tillutast teimum, sum hava størstan tørv - á fíggjarliga økinum vildi hetta betrað um møguleikarnar at stýrt virkseminum, soleiðis at sum mest fekst fyri játtanina. at reglur verða gjørdar um virksemið hjá visitatiónsnevndunum at visitatiónin eisini skal fevna um tænastuna, sum verður veitt úti í privatum heimum av heimahjálpum og stuðulsfólkum Greiningin vísir, at búfólk á ávikavist eldra- og serforsorgarøkinum verða viðgjørd ymiskt fíggjarliga alt eftir um tey búgva á røktarheimum/bústovnum ella eldrasambýlum/sambýlum. Á røktarheimum/bústovnum fáa búfólkini onga pensjón, men fáa útgoldið lummapening, meðan búfólk á eldrasambýlum/sambýlum fáa útgoldið pensjón og gjalda leigu fyri bústaðin. Í hesum sambandi verður mælt til: at mett verður um hvørt ójavna fíggjarliga viðgerðin av búfólkunum á ávikavist ellisheimum/bústovnum og eldrasambýlum/sambýlum er hóskandi 13 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Sandoyggin Á Sandoynni er tann serskipan galdandi, at búfólkini á røktarheiminum varðveita pensjónina umframt at kommunurnar á Sandoynni ikki eru við til at fíggja raksturin av eldrasambýlunum eins og í restina av landinum. Í hesum sambandi verður mælt til: at mett verður um hvørt ójavna fíggjarliga viðgerðin av búfólkunum á ellisheiminum á Sandoynni og aðrastaðni í landinum er ynskilig. hvørt tað er ynskiligt at fíggjarliga býtið millum land og kommunur av rakstrinum av eldrasambýlum er øðrvísi á Sandoynni enn í restina av landinum. Lógir og kunngerðir Á forsorgarøkinum er staðfest, at landsgrannskoðarin í fleiri ár hevur viðmerkt, at tað mangla at verða gjørdar kunngerðir, sum kunnu nágreina hvørjar veitingar kunnu/skulu fáast eftir forsorgarlógini. Manglandi kunngerðir eru viðvirkandi til, at lógin gerst óneyðuga trupul at umsita. Harumframt er staðfest, at tørvur er á lógarbroytingum á ymsum økjum serliga innan vanliga forsorg. Mælt verður tískil til: at neyðugar lógarbroytingar verða gjørdar á teimum økjum, har orðingin í lógini er ógreið at kunngerðir verða gjørdar í teimum førum, har hetta verður fyriskrivað í lógartekstinum. Endamálið við kunngerðunum skal vera at fáa neyvari ásetingar um hvørjar veitingar kunnu latast í teimum einstøku førunum Fíggjarlógararbeiði Viðvíkjandi fíggjarlógararbeiðinum hevur tað verið ein trupulleiki, at politiska avgerðin um býtið av samlaða karminum millum ymsu málsøkini hevur drigið út. Hetta hevur gjørt arbeiðið hjá umsitingini óneyðuga trupult, tí tíðarkarmurin at gera neyðugu tillagingarnar hevur verið ov stuttur. Harumframt hevur arbeiðið við eykajáttanarlógum ofta drigið út, lutvíst tí at landsstýrismaðurin í fíggjarmálum hevur lagt uppskotið seint fyri tingið og lutvíst tí at viðgerðin í tinginum hevur verið drúgv. Spurningurin um tað er neyðugt at biðja um eykajáttan, tá ið talan er um meirnýtslu á lógarbundnu útreiðslum, hevur verið umrøddur nýliga, og ymisk sjónarmið hava verið førd fram hesum viðvíkjandi. 14 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Mælt verður til: at uppskotið hjá landsstýrismanninum í fíggjarmálum um játtanarkarm, býtt á greinar, sum sambært nýggju játtanarlógini skal verða lagt fyri tingið áðrenn 1. apríl verður avgreitt/samtykt áðrenn tingið fer í summarfrí at uppskot til eykajáttanir verða avgreidd fyrr upp á árið enn vanligt hevur verið seinnu árini, har hesi ofta ikki eru endaliga avgreidd í tinginum fyrr enn í seinnu helvt av november. Hetta kann antin gerast við, at Fíggjarmálaráðið leggur eykajáttanaruppskotið fram fyrr ella at viðgerðartíðin í tinginum verður stytt at greiða fæst á spurninginum um tað er neyðugt at biðja um eykajáttan, tá ið talan er um meirnýtslu á lógarbundnum útreiðslum. Onnur viðurskifti Á Almannastovuni verður í løtuni arbeitt við eini mannagongd, har leiðararnir framyvir formliga skulu góðkenna ein útvaldan part av roknskapartølunum hvønn mánað. Mælt verður til: at hetta arbeiðið verður uppraðfest, soleiðis at teir ymsu leiðararnir fáa formliga ábyrgd fyri roknskapartølunum Sum víst á er tað á forsorgarøkinum í ávísum førum munur á, hvør ávísir eina veiting/tænastu av eini konto og hvør hevur ábyrgdina av játtanini. Ógreið markamót gera fíggjarstýringina óneyðuga trupla og tí verður mælt til: at samsvar fæst ímillum hvør ávísur av eini játtan og hvør hevur ábyrgdina av hesi Sum nevnt omanfyri er økið Børn og ung undir umskipan. Talan er um eitt viðkvæmt øki, sum hevur fingið nógva umtalu seinastu tíðina. Mælt verður til, at arbeitt verður við at finna ein loysn á bygnaðartrupulleikunum sum bæði fíggjarliga og fakliga er ráðilig. 15 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 3 Benchmarking Í hesum fyrsta pettinum er gjørd ein yvirskipað samanbering av gongdini í teimum útreiðslum, sum eru fevndar av hesi kanning, við gongdina í øðrum útreiðslubólkum á fíggjarlógini umframt at ymsar samanberingar eru gjørdar við Danmark og Ísland. Í samanberingini við aðrar útreiðslubólkar í fíggjarlógini í Føroyum er endamálið at lýsa relativu gongdina í útvaldu útreiðslunum sammett við gongdina annars, hetta fyri at fáa eina fatan av um vøksturin á útvaldu kontunum á almannaøkinum er størri enn á øðrum økjum ella ikki. Í samanberingini við Danmark og Ísland er endamálið at lýsa nýtsluna í Føroyum á ymsu økjunum við tilsvarandi nýtslu í Danmark og Íslandi. Harumframt verður gongdin lýst í mun til tøku bruttotjóðarinntøkuna. Tøka bruttotjóðarinntøkan er vald sum samanberingargrundarlag heldur enn bruttotjóðarúrtøkan fyri at fáa samlaðu inntøkuna íroknað blokkstuðulin frá Danmark við í grundarlagið. 3.1 Samanbering millum útreiðslubólkar í Føroyum 3.1.1 Samanbering við aðrar almennar útreiðslur Samlaðu netto landskassaútreiðslurnar í 2008 vóru upp á 4.251 mió.kr. Niðanfyri er lutfallið millum ymsu greinarnar lýst. Mynd 1: Netto landskassaútreiðslur fyri 2008, býtt á greinar Fíggjarmál Fiskivinna Vinnumál Útbúgving og gransking Heilsumál Almannamál Løgmál Annað Kelda: Landsroknskapurin fyri 2008. Av myndini sæst, at tríggjar tær størstu greinarnar umboða umleið 72% av samlaðu netto landskassaútreiðslunum í 2008. Umframt almannamál, sum fevna um 36%, eru størstu 16 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 greinarnar útbúgving og gransking við 20% og heilsumál við 16%. Kanningin fevnir um 62% av samlaðu almannaútreiðslunum svarandi til 22% av netto landskassaútreiðslunum. Gongdin í netto landskassaútreiðslunum og innan størstu greinarnar í landsroknskapinum fyri árini frá 2003 til 2008 framganga av mynd 2 niðanfyri. Harumframt framganga játtanartølini fyri 2009 og 2010. Indeks Mynd 2: Gongdin í útvaldum almennum útreiðslum fyri árini 2003 til 2008 og játtan fyri 2009 og 2010 150 145 140 135 130 125 120 115 110 105 100 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Játtan 2009 Játtan 2010 Ár Netto landskassaútreiðslur Grein 7, útbúgving og gransking Grein 11, heilsumál Grein 12, almannamál Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008, fíggjarlógin fyri 2009 til og við eykajáttanarlógina, sum varð samtykt 5. november 2009 og fíggjarlógaruppskotið fyri 2010. Netto landskassaútreiðslurnar eru í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 hækkaðar við 33%, útreiðslurnar til heilsumál við 39%, útreiðslurnar til útbúgving og gransking við 34% og til almannamál við 26%. Sostatt eru útreiðslurnar til almannamál undir einum hækkaðar minni enn netto landskassaútreiðslurnar til samans og útreiðslurnar á tveimum teimum størstu greinunum annars. Meðan samlaðu landskassaútreiðslurnar øktust við 18% í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2007, øktust tær við 13% frá 2007 til 2008. Størstu lutfalsligu økingarnar í landskassaútreiðslunum í 2008 í mun til 2007 stava frá øking í øðrum greinum enn teimum, sum eru nevndar omanfyri, m.a. frá fíggjarmálum við 106 mió.kr., fiskivinnumálum við 58 mió.kr. og vinnumálum við 53 mió.kr. 17 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Tað serliga við fíggjarárinum 2008 var, at ein bráðfeingis játtanarlóg var galdandi heilt fram til 30. mai 2008, orsakað av at nýval varð útskrivað. Landsstýrið legði tí fram uppskot til bráðfeingis fíggjarlóg tann 12. desember 2007 og tann 14. desember 2007 kom álit frá fíggjarnevndini. Í álitinum stendur m.a.: "Nevndin leggur dent á, at tað er sera umráðandi at støðan í 2004, tá tað tyktist at alt ov stór nýtsla fór fram á ávísum konti, ikki endurtekur seg. Nevndin skilir, at viðmerkingarnar í uppskotinum nú taka hædd fyri hesum." Í sambandi við fíggjarlógaruppskotið fyri 2008 viðmerkti fíggjarnevndin í fíggjarnevndarálitinum: "Meirilutin staðfestir, at ikki er ráðiligt at gera stórar skerjingar í útreiðslunum, nú fíggjarárið næstan er hálvrunnið. Óvist er eisini, um tílíkar skerjingar høvdu havt ætlaða virknaðin í 2008 uttan so, at ógvuslig tiltøk, ið vit ikki kenna avleiðingarnar av, høvdu verið framd." Staðfestast kann, at útreiðsluvøksturin í 2008 er væl hægri enn árini frammanundan. Samlaðu netto landskassaútreiðslurnar í upprunaligu fíggjarlógini fyri 2009 vóru umleið 90 mió.kr. lægri enn tølini í talvuni omanfyri sýna. Til samanberingar kann nevnast, at samlaðu netto landskassaútreiðslurnar sambært fíggjarlógaruppskotinum fyri 2010 eru á sama støði sum upprunaliga uppskotið fyri 2009 og tí er møguliga ikki í fullan mun tikið hædd fyri hækkingunum í 2009. Sum tað sæst av mynd 2 omanfyri vísir fíggjarlógaruppskotið fyri 2010 eina lækking í vøkstrinum, sum hevur verið í útreiðslunum til almanna- og heilsumál seinastu árini, meðan útreiðslan til útbúgving og gransking framhaldandi sýnir ein javnan vøkstur. Samlaða lækkingin í netto landskassaútreiðslunum í ætlanartølunum skyldast, at mann í uppskotinum mælir til at skerja játtanina til aðrar greinar. Tað skal viðmerkjast, at í mun til upprunaligu játtanina fyri 2009 hava bæði almanna- og heilsumál fingið munandi eykajáttanir í 2009. Fíggjarlógin fyri 2010 fyri almannamál er á sama støði sum samlaða játtanin fyri 2009, og byggir hendan m.a. á, at nakrar broytingar skulu gerast í lógarverkinum á økinum. Játtanargreiningin fevnir bert um ein part av samlaðu útreiðslunum á almannaøkinum. Niðanfyri er gongdin í útreiðslunum, sum eru fevndar av kanningini, samanborin við gongdina í samlaðu útreiðslunum á almannaøkinum eins og við netto landskassaútreiðslurnar. Somuleiðis er gongdin í tøku bruttotjóðarinntøkuni víst. 18 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Mynd 3: Gongdin í almannaútreiðslunum sum heild, almannaútreiðslunum, sum eru fevndar av játtanargreininini, netto landskassaútreiðslunum, netto landskassaútreiðslunum undantikið kannaðu almannaútreiðslunum og tøku bruttotjóðarinntøkuni 150 145 140 135 Indeks 130 125 120 115 110 105 100 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Játtan 2009 Játtan 2010 Ár Netto landskassaútreiðslur Almannaútreiðslur til samans Kannaðar almannaútreiðslur Tøk bruttotjóðarinntøka Netto landskassaútreiðslur ex. kannaðar almannaútreiðslur Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008, fíggjarlógin fyri 2009 til og við eykajáttanarlógina, sum varð samtykt 5. november 2009 og fíggjarlógaruppskotið fyri 2010, Hagstova Føroya og Landsbanka Føroya. Av myndini sæst, at í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 eru: útreiðslurnar, sum eru fevndar av játtanargreiningini, hækkaðar við 40%, netto landskassaútreiðslurnar hækkaðar við 33% 19 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 netto landskassaútreiðslurnar undantikið kannaðu almannaútreiðslurnar hækkaðar við 32% og almannaútreiðslurnar undir einum við 26%. Í fimm ára tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 eru kannaðu almannaútreiðslurnar undir einum sostatt hækkaðar við 7%-stigum meira enn netto landskassaútreiðslurnar. Hinvegin sæst av myndini, at kannaðu almanna-útreiðslurnar ætlandi koma at hækka væl meiri enn netto landskassaútreiðslurnar í 2009 og 2010. Av almannaútreiðslum, sum eru hækkaðar lutfalsliga lítið, kunnu serliga nevnast fólkapensjónin, sum er hækkað við áleið 9% í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 og sjúkradagpeningaskipanin, sum er hækkað við áleið 17%. Viðmerkjast skal, at útgjaldið frá Arbeiðsmarknaðareftirlønargrunninum til pensjónistarnar ikki inngongur í útreiðslutølini í landsroknskapinum og er tískil ikki tikið við í tølunum omanfyri. Almannaútreiðslurnar, sum eru fevndar av kanningini, hækkaðu árliga í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2007 við millum 4% og 6%, meðan hækkingin í 2008 var upp á 12%. Størstu hækkingarnar frá 2007 til 2008 stava frá eldrarøktini, fyritíðarpensjón og vanligari forsorg. Í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2007 hækkaði tøka bruttotjóðarinntøkan við 26%, sum er nakað meiri enn útreiðslurnar, sum framganga av myndini, hækkaðu. Hinvegin hækkaði tøka bruttotjóðarinntøkan einans 1% frá 2007 til 2008. Í búskaparmeting frá 13. oktober 2009 metir Landsbanki Føroya, at bruttotjóðarúrtøkan fer at lækka við umleið 3% í 2009 og hækka við umleið 3% í 2010. 3.1.2 Samandráttur Samanumtikið kann sigast, at kannaðu almannaútreiðslurnar fyri tíðarskeiðið frá 2003 til 2008 eru hækkaðar lutfalsliga á leið tað sama sum útreiðslurnar til heilsumál, umleið 10% meira enn útreiðslurnar til útbúgving og gransking og 7% meira enn netto landskassaútreiðslurnar. Nógv tann størsta hækkingini í kannaðu útreiðslunum hendi í 2008, tá ið endaliga fíggjarlógin ikki varð samtykt fyrr enn 30. mai 2008. Kannaðu almannaútreiðslurnar hækkaðu í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2007 við 1% minni enn tøka bruttotjóðarinntøkan. Hinvegin hækkaðu kannaðu almannaútreiðslurnar frá 2007 til 2008 við áleið 11% meira enn tøka bruttotjóðarinntøkan, og hendan gongdin sær út til at halda fram komandi tvey árini. 3.1.3 Lógarbundnar útreiðslur ávikavist rakstrarútreiðslur Ein partur av útreiðslunum, sum eru fevndar av játtanargreiningini, eru lógarbundnar, meðan aðrar eru vanligar rakstrarútreiðslur. Niðanfyri er víst ein mynd, har gongdin í ávikavist lógarbundnu útreiðslunum og rakstrarútreiðslunum, sum eru fevndar av játtanargreiningini, er samanborin við gongdina í 20 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 netto landskassaútreiðslunum fyri árini 2003 til 2008. Játtanartølini fyri 2009 og 2010 eru somuleiðis víst fyri at vísa mettu gongdina í hesum árum. Mynd 4: Gongdin í netto landskassaútreiðslunum, lógarbundnu útreiðslunum og rakstrarútreiðslunum, sum eru fevnd av hesi játtanargreining 160 150 Indeks 140 130 120 110 100 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Játtan 2009 Játtan 2010 Ár Netto landskassaútreiðslur Lógarbundnar útreiðslur Rakstrarútreiðslur Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008, fíggjarlógin fyri 2009 til og við eykajáttanarlógina, sum varð samtykt 5. november 2009 og fíggjarlógaruppskotið fyri 2010. Av myndini sæst, at vøksturin í samlaðu lógarbundnu útreiðslunum, sum eru fevndar av játtanargreiningini, í tíðarskeiðinum er lægri enn vøksturin av vanligu rakstrarútreiðslunum og á leið tann sami sum í netto landskassaútreiðslunum. 3.1.3.1 Lógarbundnar útreiðslur Av lógarbundnum útreiðslum fevnir kanningin um ansingarsamsýning, vanliga forsorg og fyritíðarpensjón. Samlaða útreiðslan á hesum kontum var í 2008 upp á 375 mió.kr., býtt soleiðis millum ymsu konturnar: 21 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Mynd 5: Býtið av lógarbundnu útreiðslunum í 2008 Ansingarsamsýning Vanlig forsorg Fyritíðarpensión Kelda: Landsroknskapirnir fyri 2008. Sum tað sæst av mynd 5 omanfyri er fyritíðarpensjónin nógv tann størsta lógarbundna útreiðslan, sum er fevnd av kanningini. Niðanfyri er gongdin í hesum undirkontum samanborin við gongdina í netto landskassaútreiðslunum. Indeks Mynd 6: Gongdin í lógarbundnu útreiðslunum ansingarsasmsýning, vanlig forsorg og fyritíðarpensjón sammet við netto landskassaútreiðslurnar 175 170 165 160 155 150 145 140 135 130 125 120 115 110 105 100 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Játtan 2009 Játtan 2010 Ár Netto landskassaútreiðslur Ansingarsamsýning Vanlig forsorg Fyritíðarpensión Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008, fíggjarlógin fyri 2009 til og við eykajáttanarlógina, sum varð samtykt 5. november 2009 og fíggjarlógaruppskotið fyri 2010. 22 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Av myndini sæst, at útreiðslurnar til ansingarsamsýning og vanliga forsorg eru hækkaðar væl meira enn netto landskassaútreiðslurnar, meðan útreiðslurnar til fyritíðarpensjón eru hækkaðar lutfalsliga minni. Orsøkin til at lógarbundnu útreiðslurnar undir einum sýna ein vøkstur á sama støði sum netto landskassaútreiðslurnar er, at fyritíðarpensjónin svarar til áleið tveir triðingar av hesum útreiðslum, sí mynd 5 omanfyri. Nærri verður greitt frá gongdini í einstøku lógarbundnu undirkontunum í kapittul 4. 3.1.3.2 Rakstrarútreiðslurnar Rakstrarútreiðslurnar, sum eru fevndar av játtanargreiningini, eru høvuðskonturnar Børn og ung, Eldrarøkt, Serforsorg og Stuðulstænastan fyri vaksin. Samlaða útreiðslan til hesar høvuðskontur upp á 518 mió.kr. í 2008 var býtt soleiðis millum ymsu konturnar: Mynd 7: Býtið av rakstrarútreiðslunum í 2008 Børn og ung Serforsorg Eldrarøkt Stuðulstænastan fyri vaksin Kelda: Landsroknskapirnir fyri 2008. Av myndini sæst, at eldrarøktin í 2008 fevnir um 61% av teimum rakstrarútreiðslum, sum eru við í hesi greining. Niðanfyri er víst ein mynd, har gongdin í rakstrarútreiðslunum er samanborin við gongdina í netto landskassaútreiðslunum fyri árini 2003 til 2008. 23 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Mynd 8: Gongdin í rakstrarútreiðslunum Børn og ung, Eldrarøkt og Serforsorg sammett við netto landskassaútreiðslurnar 160 150 Indeks 140 130 120 110 100 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Játtan 2009 Játtan 2010 Ár Netto landskassaútreiðslur Børn og ung Serforsorg Eldrarøkt Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008, fíggjarlógin fyri 2009 til og við eykajáttanarlógina, sum varð samtykt 5. november 2009 og fíggjarlógaruppskotið fyri 2010. Á myndini omanfyri eru indekstølini fyri Stuðulstænastuna fyri vaksin ikki tikin við. Útreiðslan á hesi konto er økt við 153% frá 2003 til 2008. Sum tað sæst av mynd 8 omanfyri er talan er um eina lutfalsliga lítla játtan, sum er farin frá 8,5 mió.kr. í 2003 til 21,8 mió.kr. í 2008. Tað skal viðmerkjast, at stóra niðurgongdin í høvuðskontuni Børn og ung frá 2005 til 2006 skyldast, at økið varð umskipað í 2006, soleiðis at kommunurnar yvirtóku ein part av útreiðslunum til børn og ung frá 2006 at rokna. Tølini eru tískil ikki samanberilig fyri tíðarskeiðið sum heild. Sum tað sæst er tað útreiðslan til eldrarøkt, sum økist lutfalsliga mest í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008. Útreiðsluhækkingin er upp á 48% og stavar í størsta mun frá eini øking í útreiðslunum til røktarheim, har talið av plássum í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 er hækkað úr 257 plássum til 370 pláss svarandi til umleið 44%, Útreiðslurnar til serforsorg eru øktar eitt vet meira enn netto landskassaútreiðslurnar. Hinvegin sæst av fíggjarlógunum fyri 2009 og 2010 (uppskot), at roknað verður við, at útreiðslurnar til serforsorg fara at økjast væl meira enn netto landskassaútreiðslurnar hesa komandi tíðina. Í kapittul 4 verður komið nærri inn á gongdina í einstøku rakstrarkontunum. 24 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 3.1.3.3 Samandráttur Samanumtikið kann sigast, at meðan netto landskassaútreiðslurnar í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 øktust við 33%, øktust kannaðu lógarbundnu útreiðslurnar við 34% og kannaðu rakstrarútreiðslurnar við 45%. Fyritíðarpensjón, sum er størsta kannaða lógarbundna játtanin, hækkaði minst av øllum teimum kannaðu høvuðskontunum, nevniliga við 25%. Eldrarøktin og serforsorgin, sum eru tær størstu kannaðu rakstrarjáttanirnar, hækkaðu ávikavist 48% og 36% í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008, sum er meiri enn vøksturin í netto landskassaútreiðslunum til samans. Sostatt kann sigast, at fyri tíðarskeiðið frá 2003 til 2008 er onki sum týðir uppá, at kannaðu lógarbundnu útreiðslurnar eru øktar meiri enn útreiðsluvøksturin í samfelagnum annars soleiðis sum nevnt varð í arbeiðssetninginum. Hinvegin eru kannaðu rakstrarútreiðslurnar hækkaðar lutfalsliga nógv. 3.2 Samanbering av almannaútreiðslum millum lond Í samanberingini av gongdini í almannaútreiðslum millum Føroyar, Ísland og Danmark eru almannaútreiðslurnar gjørdar upp eftir endamáli sambært COFOG-uppbýtinum7. Í COFOGtølunum eru einans útreiðslur tiknar við, sum eru goldnar av landskassanum og kommununum við tilhoyrandi grunnum, t.d. ALS). Talan er sostatt einki um samlaðu sosialu útreiðslurnar í samfelagnum, tí tann parturin, ið verður fíggjaður av t.d. arbeiðsgevaragjøldum og tryggingum er ikki við. Bæði Danmark og Ísland (og hini Norðurlondini) bólka teirra útreiðslutøl eftir COFOGleistinum, og bólkingin av útreiðslunum er tískil eins í ymsu londunum. Samanberingin hevur fyrst og fremst havt sum endamál at staðfesta gongdina í útreiðslum á almannaøkinum. Hinvegin er bert í minni mun kannað eftir, hví munir eru í útreiðslustøðinum og útreiðslugongdini, tí hetta í sær sjálvum krevur eitt stórt kanningararbeiði. Sum ein fyritreyt fyri neyvt at kunna samanbera útreiðslur í ymsum londum, er eisini neyðugt at hava ein umrokningarfaktor, sum ger tað møguligt at umrokna útreiðslur til keypiorku. Tílíkir umrokningarfaktorar eru útroknaðir í londum, vit vanliga samanbera okkum við, men er ikki útroknaður í Føroyum. Hetta ger m.a., at tað ikki er møguligt at siga, hvussu nógv keypiorka fæst fyri 1.000 kr. í Føroyum í mun til 1.000 kr. í Danmark. Mælt verður til, at omanfyrinevndi umrokningarfaktorur verður gjørdur fyri Føroyar. Uttan umrokningarfaktorin ber ikki til at gera neyvar samanberingar um ymisk viðurskifti í Føroyum við onnur lond. 7 Classification Of the Functions Of Government 25 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 3.2.1 Almannaútreiðslur í mun til bruttotjóðarinntøku Niðanfyri er gjørd ein samanbering av almannaútreiðslunum í Føroyum sammett við Danmark og Ísland. Niðanfyri er víst ein uppgerð yvir almannaútreiðslurnar í Føroyum fyri 2007, bólkaðar sambært COFOG. Talva 7: Útreiðslur til almannamál og útreiðslur fevndar av játtanargreiningini í 2007, bólkaðar sambært COFOG COFOG útreiðslur til samans Fevnt av játtanargreining Fevnt í % Sjúka og avlamni 519 417 80,4% Ellistænastur og -veitingar 923 297 32,1% 2 0 - 491 63 12,8% Arbeiðsloysi 71 0 - Býlisstuðul 126 0 - Forsorgarhjálp i.a.n. 1 0 - Gransking og menning í almannamálum 0 0 - 163 64 39,3 2.297 841 36,6% Eftirsetuhjálp Familja og børn Almannamál annars Til samans Kelda: Hagstova Føroya, landsroknskapurin fyri 2007 og egnar útrokningar. Samlaðu almannaútreiðslurnar í Føroyum, bólkaðar eftir hesum leisti, vóru 2.297 mió.kr. í 2007. Niðanfyri er víst ein uppgerð, sum sýnir hvussu nógv ávikavist Føroyar, Danmark og Ísland hava brúkt upp á almannaútreiðslur í árunum 2003 til 2007 sammett við tøku bruttotjóðarinntøkuna. 26 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Mynd 9: Gongdin í nýtsluni til almannaútreiðslur gjørdar upp sambært COFOG í mun til tøku bruttotjóðarinntøkuna fyri árini 2003 til 2007 30,0 25,0 20,0 % 15,0 10,0 5,0 0,0 2003 2004 Føroyar 2005 2006 Danmark Ísland 2007 Kelda: Hagstova Føroya, Danmarks Statistik og Statice Iceland. Tølini fyri 2008 í Føroyum eru ikki tøk enn. Av myndini sæst, at Danmark brúkar lutfalsliga nógv størri part av teirra tøku bruttotjóðarinntøku til almannaútreiðslur enn bæði Føroyar og Ísland. Í 2007 brúkti Danmark 22,3% av tBTI til almannaútreiðslur, meðan Føroyar og Ísland brúktu ávikavist 16,8% og 11% Sum áður nevnt er tað bara útreiðslurnar hjá landskassanum, kommununum og almennum grunnum, sum eru tiknar við í hesi útreiðslutøl. Tølini siga sostatt bara nakað um, hvussu stóran part av tBTI tað almenna í londunum brúkar upp á almannaútreiðslur. Verða útreiðslurnar til sosiala trygd bólkaðar eftir ESSPROS8 bólkingar skipanini, fæst eitt øðrvísi lutfall enn tað, sum er víst omanfyri. Í ESSPROS verða allar veitingar, sum móttakarin ikki rindar fult fyri, tiknar við, óansæð hvussu tær eru fíggjaðar. Umframt landskassan, kommunukassar og almennar grunnar kann verða talan um t.d. arbeiðsgevarafíggjað gjøld og tryggingargjøld. ESSPROS fevnir sostatt um fleiri veitingar enn COFOG uppgerðin. 8 European system of integrated social protection statistics 27 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Talva 8: Lutfallið millum sosialar útreiðslur uppgjørdar eftir ESSPROS í mun til BTÚ í 2007 Í % av BTÚ Danmark Føroyar Ísland 28,7 24,1 21,5 Útreiðslur til sosiala trygd Kelda: Social tryghed i de nordiske lande 2007/08 Hóast ymsu uppgerðarhættirnar er myndin tó tann sama, nevniliga at Danmark brúkar lutfalsliga meiri upp á sosiala trygd enn bæði Føroyar og Ísland. Við at samanhalda talvu 8 við mynd 9 sæst, at í Íslandi er størri partur av sosialu veitingunum fíggjaðar av øðrum enn landskassanum og almennum grunnum. 3.2.2 Almannaútreiðslur í mun til tal av íbúgvum Niðanfyri er gongdin í sosialum útreiðslum pr. íbúgva í Føroyum, Danmark og Íslandi fyri tíðarskeiðið 2003 til 2007 víst. Mynd 10: Gongdin í almannaútreiðslunum í leypandi krónum sambært COFOG í mun til fólkatalið fyri árini 2003 til 2007 145 140 135 130 125 120 115 110 105 100 2003 2004 Føroyar 2005 Danmark 2006 2007 Ísland Kelda: Hagstova Føroya, Danmarks Statistik og Statice Iceland. Tølini fyri 2008 í Føroyum eru ikki tøk enn. Sum tað sæst hækka sosialu útreiðslurnar í leypandi krónum í Føroyum nakað meiri enn í Danmark, meðan tølini í Íslandi sýna eina nógv hægri øking. Her skal tó havast í huga, at útgangsstøðið í Íslandi er væl lægri enn í Føroyum og Danmark og at ymiskleiki í m.a. inflatiónini í londunum kann vera ein frágreiðing upp á stóra munin. 28 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Av tí at fíggingarmynstrið í Íslandi er heilt øðrvísi enn í Føroyum og Danmark fevnir samanberingin niðanfyri av útreiðslunum pr. íbúgva einans um Føroyar og Danmark. Talva 9: Almannaútreiðslurnar sambært COFOG pr. íbúgva fyri árini 2003 til 2008 tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Føroyar 40.206 42.982 44.775 45.468 47.526 Danmark 62.679 64.996 66.198 67.420 68.236 70.784 Munur 22.473 22.014 21.423 21.952 20.710 - - 9 Kelda: Hagstova Føroya, Danmarks Statistik. Talvan vísir, at útreiðslurnar pr. íbúgva í Danmark eru væl hægri enn í Føroyum, og at munurin hevur verið rímiliga støðugur í tíðarskeiðinum. Uppgjørda útreiðslan fevnir bæði um veitingar og tænastur til tann einstaka. Sum víst á omanfyri í petti 3.2 er ongin umrokningarfaktorur uppgjørdur í Føroyum. Sostatt er ikki møguligt at gera upp hvussu nógv keypiorka fæst fyri 47.526 kr. í Føroyum í mun til upphæddina upp á 68.236 kr., sum verður goldin pr. íbúgva í Danmark. M.a. skal havast í huga, at tað er ymiskt hvussu móttakarar av veitingum verða skattaðir í Føroyum og Danmark. Hóast umrokningarfaktorurin ikki er gjørdur upp í Føroyum, er tað tó lítið at ivast í, at útreiðslan í Danmark pr. íbúgva gevur eina størri keypiorku enn útreiðslan pr. íbúgva í Føroyum. Munurin upp á 20.710 kr. í 2007 kann greinast soleiðis upp á høvuðsbólkar: Talva 10: Almannaútreiðslurnar pr. íbúgva í Føroyum og Danmark sambært COFOG í 2007 býtt á øki tkr. Føroyar Danmark Munur Sjúka og avlamni 10.736 16.394 5.658 Ellistænastur og -veitingar 19.097 21.258 2.160 Familja og børn 10.161 15.346 5.185 Arbeiðsloysi 1.477 8.035 6.557 Býlisstuðul 2.606 2.050 -556 Almannamál annars 3.447 3.377 10 47.526 68.236 Til samans 20.710 Kelda: Hagstova Føroya, Danmarks Statistik. 9 Føroysku COFOG-tølini fyri 2008 fyriliggja ikki enn 29 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Av talvuni omanfyri sæst, at danski statskassin á øllum økjum uttan viðvíkjandi býlisstuðli hevur ein hægri kostnað pr. íbúgva enn føroyski landskassin. Sum nevnt omanfyri innihalda COFOG-tølini ikki útreiðslur, sum eru fíggjaðar av øðrum enn landskassanum. Býlisstuðulin í Føroyum fevnir um rentustuðul. Tølini fyri býlisstuðul eru ikki samanberilig við Danmark. Í Danmark verður ikki givin rentustuðul, men rentuútreiðslur í sambandi við bústaðarlán kunnu dragast frá í skattskyldugu inntøkuni. Hesin frádráttur verður ikki tikin við í COFOG-tølunum í Danmark. 3.2.3 Tal av fyritíðarpensjónistum Niðanfyri eru víst tøl, sum sýna, hvussu nógvir persónar í aldrinum millum 18 og 64 ár fáa fyritíðarpensjón í mun til samlað tal av fólki í sama aldri. Mynd 11: Persónar millum 18-64 ár, sum fáa fyritíðarpensjón í % av øllum í sama aldri 8,0 7,0 6,0 5,0 % 4,0 3,0 2,0 1,0 2003 2004 2005 2006 2007 Ár Føroyar Danmark Ísland Kelda: Social tryghed i de nordiske lande 2006/07 Av talvuni sæst, at talið av fyritíðarpensjónistum í % av fólkum í sama aldri hevur verið støðugt í øllum londunum í tíðarskeiðinum fyri 2003 til 2007. Í Føroyum hevur lutfallið ligið millum 4,2% og 4,6%, í Danmark millum 5,0% og 5,6% og í Íslandi millum 6,5% og 6,9%. Sostatt kann staðfestast, at talið av fyritíðarpensjónistum í Føroyum er lægri enn í Danmark og í Íslandi. Nevnast kann, at í Noregi og Svøríki var lutfallið í 2007 upp á 10,2%, meðan tað í Finnlandi var 7,8%. Ein greining av mununum krevur eina nærri kanning. Ein orsøk til munirnar kann vera, at reglurnar viðvíkjandi fyritíðarpensjónistum eru ymiskar frá einum landi til annað. 30 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 3.2.4 Fólk á heimum Niðanfyri eru víst tøl, sum sýna talið av fólkum, sum búgva á "institution eller i servicebolig" í lutfalli av samlaða talinum av fólki í sama aldri. Mynd 12: Persónar upp á 65 ár og eldri, sum búgva á "institution eller i servicebolig" í % av øllum í sama aldri: 10,0 9,0 8,0 % 7,0 6,0 5,0 4,0 2003 2004 2005 2007 Ár Føroyar Danmark Ísland Kelda: Social tryghed i de nordiske lande 2006/07, 2005, 2004 og 2003. Sum tað sæst eru tølini fyri Føroyar hækkað meiri í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2007 enn í Danmark og Íslandi, og hongur hetta saman við, at vit í Føroyum í hesum tíðarskeiðinum hava fingið fleiri nýggj røktarheimspláss umframt nøkur nýggj pláss á eldrasambýlum. Sambært frágreiðingini um "Social Tryghed i de nordiske lande" fyri 2006/07 er talið av fólkum í Danmark á "institution eller i servicebolig" í lutfalli av fólkum í sama aldri lægri enn í hinum norðurlendsku londunum. Verður hugt at frágreiðingunum fyri eldri ár frá Nososco sæst, at lutfallið í Danmark seinastu árini hevur ligið á góðum 8%, meðan talið í frágreiðingini fyri 2006/07 er lækkað til 5,2%. Ein av orsøkunum til lækkingina er at "beskyttede boliger" ikki longur verða tiknar við í hagtølini. Í tølunum í talvuni omanfyri eru hagtølini fyri eldru árini rættað samsvarandi nýggju uppgerðini. Við samanberingini millum lond skal havast í huga, at í Føroyum eru einastu tilboðini til eldri fólk røktarheim og eldrasambýli, meðan t.d. Danmark hevur onnur bútilboð til hendan aldursbólkin. 31 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 3.2.5 Fólk, sum fáa heimahjálp Av myndini niðanfyri sæst hvussu nógv fólk fáa heimahjálp í % av fólkum í sama aldri. Mynd 13: Persónar upp á 65 ár og eldri, sum fáa heimahjálp í % av øllum í sama aldri 24,0 22,0 20,0 % 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 2003 2004 2005 2007 Ár Føroyar Danmark Ísland Kelda: Social tryghed i de nordiske lande 2006/07, 2005, 2004 og 2003. Sum tað sæst er talið av fólki, sum fáa heimahjálp í Føroyum í % av fólkum í sama aldri væl lægri enn í bæði Danmark og Íslandi. Tað skal tó viðmerkjast, at meðan uppgerðirnar fyri Føroyar og Danmark eru statusuppgerðir, so inniheldur íslendska uppgerðin eitt yvirlit yvir, hvussu nógv fingu heimahjálp ígjøgnum árið. 3.2.6 Tal av fólkum undir 65 ár, sum búgva á heimum Niðanfyri er víst ein mynd, sum vísir hvussu nógv fólk undir 65 ár búgva á "institution eller servicebolig" í ávikavist Føroyum, Danmark og Íslandi. 32 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Mynd 14: Persónar undir 65 ár, sum búgva á "institution eller i servicebolig" í % av øllum í sama aldri 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 2003 2004 Føroyar 2005 Danmark 2006 2007 Ísland Kelda: Social tryghed i de nordiske lande 2006/07, 2005, 2004 og 2003. Av myndini sæst, at í øllum trimum londum hevur talið av fólki á "institution og servicebolig" ligið millum 0,4% og 0,5% av fólkum í sama aldri í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2007. 3.2.7 Samanbering av samlaðum útreiðslum og inntøkum hjá landi og kommunum í Føroyum og Danmark Í talvuni niðanfyri framganga samlaðu útreiðslurnar og útreiðslurnar pr. íbúgva í Føroyum og Danmark fyri 2007, bólkaðar eftir COFOG. Harafturat framganga samlaðu skatta- og avgjaldsinntøkurnar. Sum nevnt omanfyri fevna COFOG-útreiðslurnar um samlaðu útreiðslurnar hjá land og kommunum umframt um útreiðslur hjá almennum grunnum. 33 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Talva 11: Samlaðar útreiðslur og útreiðslur pr. íbúgva í 2007, bólkaðar eftir COFOG, í Føroyum og Danmark umframt samlaðu skatta- og avgjaldsinntøkurnar Samlaðar útreiðslur (mió.kr.) Aðalfyrisiting Útreiðslur pr. íbúgva (kr.) Føroyar Danmark Føroyar Danmark 597 116.350 12.353 21.362 28.036 - 5.147 Verja Rættarmál 144 17.172 2.980 3.153 Vinnumál 988 48.652 20.444 8.932 Umhvørvisvernd 112 8.881 2.318 1.631 Íbúð og umhvørvi 125 9.380 2.587 1.722 Heilsumál 904 125.098 18.706 22.968 Mentamál 183 26.442 3.787 4.855 Undirvísingarmál 1.113 111.959 23.031 20.555 Almannamál 2.297 371.659 47.530 68.236 2.752 - Ikki flokkað, rentuútreiðslur 133 Útreiðslur til samans 6.596 863.629 136.487 158.561 Skatta- og avgjaldsinntøkur 5.784 831.121 119.685 152.593 Kelda: Hagstova Føroya og Danmarks Statistik Í tølunum omanfyri er heildarveitingin frá Danmark ikki tikin við. Heildarveitingin var í 2007 upp á 632 mió.kr. Samlaðu COFOG-útreiðslurnar í 2007 vóru umleið 16% størri í Danmark enn í Føroyum pr. íbúgva, meðan skatta- og avgjaldsinntøkurnar vóru umleið 27% størri pr. íbúgva. Nevnast kann, at í 2007 var bruttotjóðarúrtøkan í Danmark 21% størri enn bruttotjóðarúrtøkan í Føroyum pr. íbúgva. Tað er serliga á almannaøkinum og í aðalfyrisitingini í breiðum høpi, at nýtslan í Danmark er væl størri enn í Føroyum pr. íbúgva. Á báðum økjum er tó galdandi, at munurin pr. íbúgva er minkaður nakað í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2007. Hinvegin brúka vit í Føroyum munandi meira til vinnumál pr. íbúgva enn gjørt verður í Danmark, og hevur munurin á hesum øki verður støðugur seinastu árini. Á hesum øki er tað serliga útreiðslan til námsvirki, ídnað og bygging, sum er munandi hægri pr. íbúgva í Føroyum enn í Danmark. Av øðrum stórum málsøkjum kann nevnast, at Danmark nýtir meira enn Føroyar pr. íbúgva á heilsuøkinum, meðan Føroyar í 2008 brúkar meira enn Danmark á undirvísingarøkinum pr. íbúgva. Her skal viðmerkjast, at til 2006 at rokna brúkti Danmark meiri pr. íbúgva á undirvísingarøkinum enn Føroyar. 34 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Í skjali 4 og 5 er gjørd ein útgreinað samanbering av COFOG-tølunum í Føroyum og Danmark. Í mynd 15 niðanfyri er lutfalsliga býtið av útreiðslunum hjá landi, kommunum og almennum grunnum í 2007 í Føroyum og Danmark víst. Mynd 15: Lutfalsliga býtið av útreiðslunum hjá landi og kommunum í 2007 í Føroyum og Danmark Lutfalsliga býtið av COFOG-útreiðslunum í 2007 í Føroyum og Danmark 50,00 45,00 40,00 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 Føroyar Danmark Kelda: Hagstova Føroya og Danmarks Statistik Sum sæst nýta land og kommunur í Føroyum og Danmark ávikavist 35% og 43% av samlaðu útreiðslunum til almannamál og er hetta sostatt nógv størsta einstaka økið í báðum londum. Næststørsta økið í Føroyum er undirvísingarmál, har Føroyar í 2007 nýttu 17% av útreiðslunum, meðan Danmark nýtti 13%. Størsti munurin millum londini viðvíkir vinnumálum, har Føroyar nýttu 15% av útreiðslunum, meðan Danmark nýtti knapt 6%. 35 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 3.2.8 Samandráttur Samanumtikið kann sigast, at almannaútreiðslurnar eru størsti einstaki útreiðslubólkur í mun til samlaðu útreiðslurnar hjá landi og kommunum, bæði í Føroyum og Danmark. Harafturat kann sigast, at føroyski landskassin brúkar minni enn danski statskassin upp á almannaútreiðslur, bæði í mun til tøka bruttotjóðarinntøku og pr. íbúgva. Minni-nýtslan á almannaøkinum fevnir um stórt sæð allar útreiðslubólkar. Av samlaðu útreiðslunum til almannamál, bólkaðar eftir COFOG-leistinum, upp á 2.297 mió.kr. í 2007 fevnir játtanargreiningin um 841 mió.kr. Hóast játtanargreiningin sostatt einans fevnir um áleið 37% av samlaðu útreiðslunum, so stuðla fyriliggjandi hagtøl upp undir niðurstøðuna um, at vit í Føroyum brúka minni til almannaútreiðslur enn í Danmark. Fyriliggjandi hagtøl vísa, at talið av fyritíðarpensjónistum í Føroyum er lægri enn bæði í Danmark og í Íslandi eins og munandi færri fáa heimahjálp í Føroyum enn í nevndu londum. Hinvegin er talið av fólki á røktarheimum og eldrasambýlum hægri í Føroyum enn í Danmark og í Íslandi, men her skal havast í huga, at í øllum førum í Danmark eru langt fleiri bútilboð til eldri fólk enn í Føroyum. Tølini fyri Ísland eru torfør at samanbera við tølini fyri Føroyar og Danmark, tí fíggingarmynstrið av almannaútreiðslunum í Íslandi er heilt øðrvísi, tí har verður stórur partur av útreiðslunum fíggjaður av øðrum enn landskassanum. Hinvegin eru greiðar ábendingar um, at í Íslandi verður í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 brúkt lutfalsliga minni til sosiala trygd enn í Føroyum og í Danmark. 36 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 4 Nýtsla av játtanum Endamálið við greiningini í hesum parti er at lýsa, hvussu játtanin á útvaldum høvuðskontum fyri árini 2003 til 2008 hevur verið nýtt (hagtøl), og hvør orsøkin til útreiðsluvøksturin hesi árini hevur verið. Niðanfyri er víst eitt yvirlit yvir hvør varðar av ymsu høvuðskontunum, sum eru fevndar av játtanargreiningini. Mynd 16: Yvirlit yvir hvør varðar av ymsu kannaðu høvuðskontunum við tilskilan av rakstrarupphædd fyri 2008 Almannamálaráðið Almannastovan Rakstrarjáttan Almannastovan Børn og ung (petti 4.1) Føroya Barnaheim Rókin Slóðin Nærverkið 40.237 8.663 3.209 Reiðrið Familjuhúsið Stuðlar til børn Til samans 4.605 2.431 2.405 21.794 43.107 Ansingarsamsýning (petti 4.4) Ansingarsamsýning 13.943 Vanlig forsorg (petti 4.6) Meirútreiðslur brekað barn § 17 Endurbúgving § 18 Hjálparamboð v.m. § 18 Hjálp til viðgerð o.a. á serligum stovnum § 16 Til samans Fyritíðarpensjón (petti 4.7) Hægsta fyritíðarpensjón Miðal fyritíðarpensjón Lægsta fyritíðarpensjón Avlamisveiting Læknaváttanir Til samans 28.333 40.462 51.453 3.306 123.554 Rakstrarjáttan Meginskrivstovan 6.849 Serforsorg (petti 4.2) Trivnaðartænastan Stovnsuppihald o.a. í Danmark Endurgj. av pens. til føroyingar í Danmark Ferðaútreiðslur v.m. Deildin fyri sinnisveik Heim fyri heilaskadd Til samans 1.200 49 20.207 3.787 137.497 Eldrarøkt (petti 4.3) Røktarheim Eldrarøkt í Sandoynni Heimatænastan Økisterapi Til samans 186.818 12.128 114.884 1.475 315.305 Stuðulstænastan (petti 4.5) Stuðulstænasta fyri vaksin 92.218 20.036 21.753 97.913 95.322 41.091 2.620 874 237.820 Kelda: Landsroknskapirnir fyri 2008 og Almannamálaráðið 37 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Tað skal viðmerkjast, at høvuðskontan Børn og ung frá 1. september 2009 at rokna er løgd undir Nærverkið at umsita. Sostatt umsitur Almannastovan í dag tær lógarbundnu almannaútreiðslurnar, meðan Nærverkið umsitur rakstrarjáttanirnar. Gongdin fyri árini 2003 til 2008 í nevndu høvuðskontunum framganga av myndini niðanfyri10: Mynd 17: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í teimum høvuðskontum, sum eru fevndar av játtanargreiningini 350.000 300.000 250.000 tkr. 200.000 150.000 100.000 50.000 - 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ár Børn og ung Serforsorg Eldrarøkt Ansingarsamsýning Stuðulstænastan fyri vaksin Vanlig forsorg Fyritíðarpensión Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Rakstrarútreiðslurnar, sum eru fevndar av játtanargreiningini, eru øktar úr 673 mió.kr. í 2003 til 940 mió.kr. í 2008 svarandi til ein øking upp á 40% í tíðarskeiðinum. Sæð í mun til netto landskassaútreiðslurnar er talan um eina øking frá 21,1% í 2003 til 22,1% í 2008. 10 Á høvuðskontuni "Vanlig forsorg" eru bert undirkonto 04, 05, 06 og 08 tiknar við í rakstrarkostnaðin 38 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Niðanfyri er hvør høvuðskonta greinað fyri seg á tann hátt, at fyri árini 2003 til 2008 verður fyrst gjørd ein lýsing av gongdini í útreiðslunum á øllum undirkontum, sum eru knýttar at høvuðskontuni, umframt at gongdin í tilhoyrandi "framleiðslutølum" er víst í teimum førum, har framleiðslutøl fyriliggja. Í tann mun tað letur seg gera verður síðani greitt frá, hvussu stórur partur av útreiðsluvøkstrinum skyldast almennu lønar- og prísgongdini í samfelagnum, og hvussu nógv skyldast broyting í virkseminum. Útroknaða lønarhækkingin tekur støði í sáttmálasettu lønarhækkingunum. Tað skal viðmerkjast, at talan er um miðal lønarhækkingina fyri almennu lønirnar, sum ikki neyðturviliga svarar til veruligu hækkingarnar á einstøku stovnunum, ið verða gjøgnumgingin, m.a. grundað á ymisleika í samansetingini av starvsfólkum. Útroknaði prísvøksturin tekur støði í almenna prístalinum. 4.1 Børn og ung Undir høvuðskontuni Børn og ung eru dag- og samdøgursstovnarnir á barna- og ungdómsøkinum savnaðir umframt tann parturin av rakstrinum av stuðulsskipanini til børn, sum landskassin fíggjar. Kommunurnar hava síðani 2006 borið kostnaðin av stuðlunum, sum arbeiða á dagstovnum og innan dagrøktina. Dag- og samdøgursstovnarnir, sum hava verið virknir í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 eru: Føroya Barnaheim, ein samdøgursstovnur fyri børn og ung umframt ein familjudeild Rókin, ein samdøgursstovnur fyri børn í aldrinum 7 til 13 ár Slóðin, ein samdøgursstovnur fyri børn í aldrinum 13 til 18 ár Reiðrið, ein dagstovnur fyri fjølbrekað børn umframt umlætting Familjuhúsið, ein dagviðgerðarstovnur við møguleika fyri vikuskiftisumlætting og ein ráðgevingar- og viðgerðarstovnur Niðanfyri er raksturin fyri ymsu dag- og samdøgursstovnarnar umframt stuðulsskipanina fyri børn vístur. 39 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Talva 12: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í høvuðskontuni Børn og ung tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Føroya Barnaheim 7.447 8.349 8.191 7.222 7.943 8.663 Rókin 3.705 3.495 3.527 2.943 3.159 3.209 Slóðin 1.760 2.554 3.503 3.241 4.015 4.605 329 0 1.386 2.050 2.342 2.431 0 0 610 2.258 1.986 2.405 Stuðlar til børn 21.739 25.861 29.137 19.181 19.935 21.794 Til samans 34.980 40.259 46.354 36.895 39.380 43.107 Til samans uttan stuðlar til børn 13.241 14.398 17.217 17.714 19.445 21.313 Reiðrið Familjuhúsið Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Raksturin á høvuðskontuni Børn og ung er til samans hækkaður úr 35 mió.kr. í 2003 til 43 mió.kr. í 2008. Sum nevnt omanfyri skal tó havast í huga, at í 2006 varð ein partur av kostnaðinum av at reka stuðulsskipanina fyri børn lagdur út á kommunurnar, og tískil er veruliga økingin í tíðarskeiðinum væl hægri. Upplýst er, at hagtalsgrundarlagið á høvuðskontuni Børn og ung er avmarkað, og tískil er torført at gera eina lýsing av gongdini í virkseminum á økinum. Fyri at kunna samanbera gongdina í tølunum á høvuðskontuni Børn og ung fyri tíðarskeiðið er gjørd ein samanteljing av útreiðslunum, har útreiðslan til Stuðlar til børn er hildin uttanfyri, sí niðast í talvu 12 omanfyri. Verður hugt at hesum tølum sæst, at kostnaðarøkingin í tíðarskeiðinum frá dag- og bútilboðum hevur verið upp á 8,1 mió.kr. Av hesum stava: áleið 2 mió.kr. frá lønar- og prísvøkstri og áleið 5 mió.kr. frá øktum virksemi frá 2 nýggjum stovnum Við tað at ongi skipað hagtøl eru yvir tal av børnum á ymsu stovnunum ber ikki til at siga nakað um gongdina í eindarprísinum. Viðvíkjandi Stuðlum til børn er at siga, at útreiðslan hækkaði munandi frá 2003 til 2005, meðan árligi vøksturin, síðani ein partur av stuðulsskipanini varð lagdur til kommunurnar at umsita, hevur verið væl lægri. Økið Børn og ung er í løtuni undir umskipan og varð pr. 1. september 2009 flutt frá Almannastovuni til Nærverkið at umsita og samskipa. Játtanin til samdøgursstovnarnar Rókin og Slóðin er samlað undir eini nýggjari játtan Stovnstilboð til børn og ung, umframt at ein partur av virkseminum hjá Føroya Barnaheimi er umskipað. 40 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 4.1.1 Dag- og samdøgursstovnar Sum nevnt finnast ongi skipað hagtøl yvir tal av børnum á ymsu stovnunum, men sambært einum skjali, sum Almannamálaráðið hevur lagt fyri fíggjarnevndina upp á fyrispurning um talið av børnum á ymsu stovnunum, sæst, at í 2008 hevur talið av børnum á fleiri av bústovnunum verið væl undir talinum av búplássum. Ein samskipan av ymsu tilboðunum á dag- og samdøgursstovnunum tykist tískil væl grundað fíggjarliga. Í hvønn mun ein samskipan er fakliga ráðilig ella væl grundað hevur ikki verið ein partur av greiningini. 4.1.2 Stuðlar til børn Stuðulsfólkaskipanin fyri børn hevur til uppgávu at veita stuðulsfólk til børn undir 18 ár, sum tørva stuðulsfólk vegna virkistarn, umlættingartørv hjá foreldrum, v.m. orsakað av likamligum ella sálarligum breki ella víðfevndari sjúku. Skipanin virkar í eindum, sum halda til í hølum, ið skipanin hevur kring alt landið, umframt í heiminum hjá tí einstaka barninum við serligum tørvi. Sum nevnt omanfyri varð stuðulsfólkaskipanini í 2006 broytt, soleiðis at tann parturin av stuðulsfólkaskipanini, ið fevnir um børn, sum ganga í skúla og í kommunalum ansingarstovnum, varð lagdur út til kommunurnar at reka. Veruligi vøksturin á hesum øki er tí hægri enn tølini í talvu 12 omanfyri sýna. Fyri økið Stuðlar til børn er eins og fyri dag- og samdøgursstovnar galdandi, at ongar skipaðar skrásetingar finnast, ið neyvt lýsa virksemið á økinum. Millum annað finnast ongar skipaðar skrásetingar yvir tal av børnum, sum móttaka stuðul ella hvussu nógvar tímar hvørt einstakt barn fær stuðul, t.d. pr. viku. Tað skal tó viðmerkjast, at tað finnast manuelt upptaldar skrásetingar á Almannastovuni um økið. 4.1.3 Samandráttur Økið Børn og ung kann býtast upp í tvinnanda øki: dag- og samdøgursstovnar og stuðlar til børn. Raksturin av dag- og samdøgursstovnunum er øktur við áleið 8 mió.kr., harav áleið 2 mió.kr. skyldast lønar- og prísvøkstri og 5 mió.kr. skyldast upprættan av 2 nýggjum stovnum. Vegna vantandi skráseting av hagtølum er ikki møguligt at siga nakað um gongdina í talinum av brúkarum og eindarprísum. Rakstrarútreiðslurnar hjá landskassanum til Stuðlar til børn eru nærum óbroyttar frá 2003 til 2008, men her skal havast í huga, at ein partur av stuðulsskipanini varð lagdur út til kommunurnar í 2006, og tí eru samlaðu rakstrarútreiðslurnar á økinum hækkaðar. Við støði í eini tørvslýsing verður mælt til, at stig verða tikin til at fáa eina skipaða skráseting av hagtølum á dag- og samdøgursstovnunum umframt av virkseminum víkjandi stuðlum. 41 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 4.2 Serforsorg Serforsorgin fevnir um dagstovnar, sambýli, bústovnar, umlættingarstovnar, verk- og virknishús. Gongdin í rakstrarútreiðslunum í tíðarskeiðinum hevur verið hendan: Talva 13: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í rakstrarútreiðslunum til serforsorg tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Trivnaðartænastan 71.556 73.598 77.891 79.571 84.678 92.218 Stovnsuppihald o.a. í Danmark 20.096 17.315 18.831 19.812 20.102 20.036 1.237 982 1.012 610 1.094 1.200 44 198 79 148 48 102 81 64 48 48 29 20 7.834 10.546 13.450 15.941 19.206 20.207 2.776 3.528 3.885 3.648 3.787 105.444 114.862 119.964 128.824 137.497 Endurgj. av pens. til føroyingar í Danmark Ferðaútreiðslur til klientar og avvarðandi Viðbót til uttanhýsis viðskiftafólk Deildin fyri sinnisveik Heim fyri heilaskadd Til samans 100.965 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Samlaða útreiðsluøkingin fyri økið sum heild er slakar 37 mió.kr. fyri tíðarskeiðið, harav áleið 20 mió.kr. stava frá lønar- og prísvøkstri. Verandi skráseting av virkseminum undir Serforsorgini, tað verði seg tal av brúkarum á verkstøðum, dagtilhaldum v.m. ella tal av búfólkum á sambýlum/bústovnum, er ikki fullfíggjað. Tað er serliga fyri árini 2003 og 2004, at upplýsingar mangla, og tískil er trupult at greina neyvt, hvussu nógv av restini av vøkstrinum í rakstrarútreiðslunum stavar frá øktum virksemi. Við verandi skrásetingum fæst tó ein ábending um, at áleið 12 mió.kr. stava frá øktum virksemi á hesum økjum: 4 nýggj pláss á heiminum fyri heilaskadd, 15-16 nýggj pláss á deildini fyri sinnisveik og ein ávís øking av virkseminum undir Trivnaðartænastuni Restupphæddin, áleið 5 mió.kr., kann skyldast, at eindarprísurin í føstum prísum er broyttur og/ella at virksemið er økt meiri enn mett omanfyri. Sum nærri er greitt frá niðanfyri eru umleið 120 búpláss á bústovnum og sambýlum undir Trivnaðartænastuni. Tørvurin á plássum er væl hægri enn hetta, tí sambært dagførdum yvirliti pr. 20. juli 2009 standa umleið 30 fólk á bíðilista til bústovn. 42 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Niðanfyri er greitt nærri frá einstøku økjunum. 4.2.1 Trivnaðartænastan Trivnaðartænastan rekur og hevur eftirlit við stovnum, sum hava tilboð til persónar við serligum tørvi. Talan er bæði um landsstovnar og um sjálvsognarstovnar. Tilboðini hjá Trivnaðartænastuni umfata: sambýli og bústovnar verkstøð og virkishús umlættingarstovnar Bústaðartilboð Búfólkini á sambýlunum og stovnunum undir Trivnaðartænastuni eru í høvuðsheitum fólk, sum eru menningartarnað. Ein minni bólkur eru fólk við autismu ella asperger-syndromi og øðrum atferðartrupulleikum. Afturat nevndu brekum eru fleiri búfólk, sum eisini hava likamlig brek. Sambýli Búfólk í sambýlum eru persónar, ið hava ein serligan tørv í so stóran mun, at teir hava brúk fyri starvsfólki til at stuðla og hjálpa sær í dagligu tilveruni. Tey ymisku sambýlini eru skipað í eindir, ið natúrliga hoyra saman ella eru samskipað við aðrar stovnar á økinum. Bústovnar Búfólk á bústovnum eru persónar, ið hava víttfevnandi sálarlig ella likamlig brek. Virknistilboð Verkstaðir og virknishús bjóða vard størv og mennandi tiltøk til persónar, sum hava ein serligan tørv. Verkstaðir leggja seg eftir at hava framleiðslurættað tilboð, meðan virknishús hava stimbrandi ítriv, sum eru málrættað til fólk, sum hava menningartarn. Umlættingartilboð Døgnumlætting Umlættingarheim eru samdøgursstovnar, har fólk við menningartarni kunnu koma til umlætting. Talan er um bæði børn, ung, vaksin og eldri. Tað er ymiskt, hvussu leingi fólk eru til umlætting í senn. Umlættingin er ætlað heimabúgvandi. Umlætting til fólk við autismu Umlættingin til fólk við autismu er ein samdøgursstovnur fyri heimabúgvandi børn og ung við autismu. Talan er um umlætting í vikuskiftinum. 43 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Samlaði kostnaðurin av at reka Trivnaðartænastuna er hækkaður úr 71,6 mió.kr. í 2003 til 92,2 mió.kr. í 2008. Býtt sundur á virkisøkini hjá Trivnaðartænastuni hevur gongdin í útreiðslunum verið hendan: Talva 14: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í rakstarútreiðslunum til Trivnaðartænastuna tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Verkstøð og dagtilhald 13.025 14.159 15.150 15.735 16.316 17.749 Bústovnar 26.924 27.745 29.141 29.499 31.008 33.062 Sambýli 21.888 22.454 24.025 23.918 25.942 27.582 Umlætting 7.306 8.273 8.987 9.336 9.473 10.306 Felags útreiðslur 2.413 968 587 1.085 1.940 3.519 71.556 73.599 77.890 79.573 84.679 92.218 Til samans Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Virksemið hjá Trivnaðartænastuni í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 hevur verið rættiliga støðugt, tó so at nøkur nýggj dagtilboð eru komin, Sambýlið á Eirargarði er opnað umframt at smærri broytingar eru hendar á ávísum stovnum í tíðarskeiðinum. Í løtuni er tal av stovnum og brúkarum hesi (sambært framløgu hjá Nærverkinum í mars 2009): 9 verkstøð/verkhús 141 pláss 19 bústovnar/sambýlir 120 pláss 3 umlættingarstovnar 13 pláss 2 bráðfeingis skipanir 3 pláss Av samlaða útreiðsluvøkstrinum upp á 20,6 mió.kr. í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 skyldast áleið 13,1 mió.kr. lønar- og prísvøkstri, meðan restin í stóran mun stavar frá eini øking í eindarkostnaðinum og bert í minni mun frá eini øking í virkseminum. Eindarprísurin er serliga hækkaður í 2008, tá ið Nærverkið eftir at hava søkt í fleiri ár, fekk eina størri játtan til økið. Grundgevingin fyri at økja játtanina var, at fleiri brúkarar í tíðarskeiðinum eru vorðnir meiri røktarkrevjandi, og í 2008 vóru 1,7 mió.kr. játtaðar í hesum sambandi. Í fíggjarlógini fyri 2009 er játtanin til økið hinvegin minkað aftur við 2,3 mió.kr. Brúkararnir á stovnunum undir Trivnaðartænastuni eru sera ymiskir í røktartyngd og sæst hetta aftur í, at dagsprísurin11 á ymsu heimunum spennir frá áleið 900 kr. til 3.300 kr. 11 Dagsprísur: prísurin pr. dag pr. brúkara 44 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Upplýst er, at játtanirnar til einstøku stovnarnar í stóran mun eru framskrivingar av játtanunum frá árunum frammanundan. Upprunaliga er gjørd ein meting av normeringini av stovnunum, og hevur hendan síðani í langt flestu førum verið varðveitt óbroytt gjøgnum árini, hetta uttan mun til um brúkararnir eru vorðnir tyngri ella lættari. Umframt at búfólkini eru ymisk í røktartyngd og harvið hava ymiskan dagsprís er samlaði kostnaðurin fyri landskassan ávirkaður av um tey búgva á einum sambýli ella á einum bústovni. M.a. varðveita búfólk á sambýlum rættin til pensjón, meðan búfólk á bústovnum missa henda rætt, men fáa ístaðin lummapening útgoldnan hvønn mánað. 4.2.2 Stovnsuppihald o.a. í Danmark Av hesi konto verður goldið fyri útreiðslur fyri føroyingar á stovni í Danmark. Talva 15: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í rakstarútreiðslunum til Stovnsuppihald o.a. í Danmark tkr. Stovnsuppihald o.a. í Danmark 2003 2004 2005 2006 2007 2008 20.096 17.315 18.831 19.812 20.102 20.036 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Talan er um stovnspláss, sum stava frá tíðini, tá ið menningartarnað vórðu send av landinum á stovn í Danmark. Talið av føroyingum á stovni í Danmark er lækkað frá 29 fólkum í 2003 til 25 fólk í 2008, sí talvu niðanfyri. Talva 16: Tal av føroyingum á stovni í Danmark Tal av føroyingum á stovni í Danmark 2003 2004 2005 2006 2007 2008 29 28 27 25 25 25 Kelda: Almannamálaráðið. Ongir nýggir brúkarar eru komnir inn í skipanina seinastu árini. 4.2.3 Deildin fyri sinnisveik Endamálið við deildini fyri sinnisveik er at fyrireika, uppbyggja, samskipa og reka bústaðarog virknistilboð til sinnisveik. Í løtuni eru 2 bústovnar og 5 sambýli til sinnisveik. Rakstrarútreiðslan til deildina fyri sinnisveik er økt úr 7,8 mió.kr. í 2003 til 20,2 mió.kr. í 2008, sí niðanfyri. 45 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Talva 17: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í rakstrarútreiðslunum til Deildina fyri sinnisveik tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Deildin fyri sinnisveik 7.834 10.546 13.450 15.941 19.206 20.207 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Í sama tíðarskeiði er talið av búplássum økt úr 23 til 38, m.a. tí at 3 nýggir stovnar eru komnir til í tíðarskeiðinum. Talva 18: Tal av búplássum tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Sambýlið Eysturstræti 4 5 5 5 5 5 5 Bústovnurin Sólteigur 11 6 6 6 6 6 6 Sambýlið undir Fobbakletti, Sandavági - 5 5 5 5 5 Sambýlið á Traðarvegi, Sandavág - - 4 4 4 4 Sambýlið við Heyggari - - - - 3 6 Tórshavnar Privata Vistarheim 5 5 5 5 5 5 Sambýli á Fugloyarvegi 7 7 7 7 7 7 23 28 32 32 35 38 Búpláss til samans Kelda: Almannamálaráðið. Tølini í talvuni omanfyri er tal av búplássum. Mett verður, at talið av búplássum samsvarar væl við tal av búfólki í tíðarskeiðinum. Tað skal viðmerkjast, at fyrsta rakstrarárið hjá nýggjum heimum hevur talið av búfólki verið lægri enn tal av búplássum. Av samlaða vøkstrinum upp á 12,4 mió.kr. í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 stava áleið 7,4 mió.kr. frá øktum tali av plássum, meðan áleið 3 mió.kr. stava frá vanligum løn- og príshækkingum. Frá 2003 til 2004 hendi ein ávís hækking í eindarprísinum pr. búfólk, meðan eindarprísurin í føstum krónum í 2008 er nærum á sama støði sum í 2004, tó við eini lítlari øking. Eindarprísurin í árunum 2006 og 2007 hevur ligið nakað hægri, men her skal havast í huga, at lága talið av brúkarum í skipanini ger, at eindarprísurin ávirkast nógv av størri eingangsútreiðslum. 4.2.4 Heimið fyri heilaskadd Heimið fyri heilaskadd lat upp í 2004, men fult virksemi var ikki á heiminum fyri enn í 2005. Í tíðarskeiðinum frá 2004 til 2008 er rakstrarútreiðslan hækkað úr 2,8 mió.kr. til 3,8 mió.kr. 46 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Talva 19: Gongdin í tíðarskeiðinum 2004 til 2008 í rakstrarútreiðslunum til Heimið fyri heilaskadd tkr. 2003 Heim fyri heilaskadd 2004 2005 2006 2007 2008 2.776 3.528 3.885 3.648 3.787 Kelda: Almannamálaráðið. Á heiminum fyri heilaskadd búgva 4 fólk. Eindarprísurin í leypandi krónum er farin úr 882 tkr. í 2005 til 947 tkr. í 2008. Generelli lønar- og prísvøksturin í tíðarskeiðinum frá 2005 til 2008 var áleið 8,5%, meðan vøksturin á heiminum fyri heilaskadd var 7,3%. 4.2.5 Samandráttur Samlaða økingin í rakstrarútreiðslunum til serforsorgina er slakar 37 mió.kr. frá 2003 til 2008 svarandi til ein vøkstur upp á 37%. Av samlaðu økingini upp á 37 mió.kr. stava 20,6 mió.kr. frá Trivnaðartænastuni og 12,4 mió.kr. frá Deildini fyri sinnisveik. Av teimum 37 mió.kr. stava áleið 20 mió.kr. frá lønar- og prísvøkstri. Mett verður, at áleið 12 mio.kr. stava frá øktum virksemi. Mælt verður til, at arbeitt verður fram ímóti at fáa eina tyngdarmetingarskipan setta á stovn fyri økið sum heild, soleiðis at dagprísirnir verða betur grundaðir. Hetta inniber m.a., at brúkararnir av stovnunum verða bólkaðir eftir røktartyngd, og at normeringar síðani verða settar á hvønn bólk, soleiðis at tyngri brúkarar fáa eina hægri starvsfólkanormering og sostatt hægri dagsprís. Mælt verður til, at gjørd verður ein meting av um ójavna fíggjarliga viðgerðin av búfólkunum viðvíkjandi pensjón/lummapeningi á ávikavist sambýlum og bústovnum er ynskilig. 4.3 Eldrarøkt Niðanfyri er víst hvørji øki eldrarøktin fevnir um og hvussu gongdin í nettoútreiðsluni á ymsu undirkontunum hevur verið frá 2003 til 2008. Tænasturnar, sum verða veittar eftir niðanfyristandandi játtanum, verða av Nærverkinum kallaðar Heimatænastan, meðan í fíggjarlógarhøpi er "heimatænastan" ein partur av samlaðu játtanini til eldrarøkt og fevnir um heimahjálp, eldrasambýli og heimasjúkrarøktarfrøðitænastuna. 47 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Talva 20: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í rakstarútreiðslunum til Eldrarøkt tkr. Røktarheim Eldrarøkt í Sandoynni Heimatænastan Økisterapi Til samans 12 2003 2004 2005 2006 2007 2008 107.606 115.965 126.178 150.564 165.786 186.818 9.756 10.783 10.815 11.100 11.535 12.128 96.288 100.559 106.635 102.654 108.446 114.884 0 459 723 1.067 1.296 1.475 213.620 227.766 244.351 265.385 287.063 315.305 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Sum tað sæst omanfyri er nettoútreiðslan til eldrarøkt 101 mió.kr. hægri í 2008 enn í 2003 svarandi til eina hækking upp á 48%. Av samlaðu hækkingini stava 79 mió.kr. frá undirkontuni "Røktarheim" og 19 mió.kr. frá undirkontuni "Heimatænastan". Tað er lítið at ivast í, at útreiðslurnar til eldrarøktina fara at økjast munandi komandi árini, bæði tí at verandi tørvur ikki er nøktaður og tí at talið av eldri væntandi fer at vaksa komandi árini. Sambært eini tørvskanning pr. 1. januar 2009 vóru 334 fólk kring landið, sum høvdu tikið av einum tilboði um búpláss, um tað stóð teimum í boði. Av teimum 334 fólkunum vóru 144 fólk, sum høvdu bráðfeingis tørv á búplássi. Umsitingin er av teirri fatan, at tá tær byggingar av røktarheimum, sum eru í umbúnað, eru framdar, er tørvurin á hesum slagi av búplássum nøktaður. Hinvegin verður mett, at stórur tørvur er á øðrum bústaðarmøguleikum fyri eldri. Í álitinum um "Kommunur, eindir og uppgávur" frá oktober 2009 verður víst á, at lógarverkið á eldraøkinum sum heild ikki er nøktandi, hvørki í mun til ábyrgdarbýti, rættartrygdina hjá borgaranum ella í mun til raksturin av eldrarøktini. Víst verður m.a. á, at eitt nú er tænastustøðið ikki regulerað í lógarverkinum, og at borgarin tískil ikki hevur trygd fyri at fáa tær tænastur hann hevur tørv á. Víðari verður sagt, at vantandi lógarkarmurin hevur við sær, at eldrarøktarøkið í stóran mun verður regulerað eftir siðvenju. Tosað hevur verið í fleiri ár um at leggja eldrarøktarøkið út til kommunurnar at umsita. Verður hetta gjørt, hendir ein umfordeiling av inntøkum og útreiðslum millum land og kommunur. Hendan umfordeiling má gjølliga umhugsast, m.a. tí at rakstrarútreiðslurnar í dag í einstøku økjunum eru ymiskar, m.a. orsakað av, at økini eru ymiskt útbygd, tá ið talan er um røktar- og sambýlispláss. Tikið verður undir við tilmælinum frá kommunubólkinum um, at ein rammulóg verður gjørd fyri alt eldraøkið ella teir partar av eldraøkinum, sum verða lagdir út til kommunurnar at umsita. Niðanfyri er orsøkin til útreiðsluøkingina á teimum ymsu undirkontunum nærri greinað. 12 Undirkontan "Heilsusystrar" varð í 2004 flutt til sjálvstøðuga høvuðskonto, og er tí tikin út úr tølunum fyri 2003 48 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 4.3.1 Røktarheim Undirkontan "Røktarheim" fevnir um rakstur av ellis- og røktarheimum kring landið. Játtanin til hesi heim verður givin sum ein føst upphædd pr. dag pr. búfólk. Játtanin er tann sama hóast ójavni kann vera í røktartyngdini. Hinvegin er játtanin pr. dag hægri í teimum førum, at talan er um demenspláss. Nøkur ellis- og røktarheim hava tilboð um dagtilhald, sí niðanfyri. Ein føst, árlig játtan verður latin til rakstur av dagtilhaldum. Gongdin í samlaðu útreiðslunum til Røktarheim hevur verið henda: Talva 21: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í rakstarútreiðslunum til Røktarheim tkr. Røktarheim 2003 2004 2005 2006 2007 2008 107.606 115.965 126.178 150.564 165.786 186.818 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 er útreiðslan til røktarheim økt við 79 mió.kr., meðan talið av búplássum í sama tíðarskeiði er økt úr 257 upp í 370, sí niðanfyri. Av útreiðsluhækkingini skyldast áleið 19 mió.kr. almennum lønar- og prísvøkstri, meðan umleið 55 mió.kr. skyldast øktum virksemi, herundir økt tal av búplássum og nýggjum dagtilhaldum. Hinvegin er tað onki, sum týður upp á, at eindarprísurin í føstum krónum broytist stórvegis. 49 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Gongdin í talinum av búplássum hevur verið hendan: Talva 22: Tal av búplássum á røktarheimum 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Røktar- og umlættingarheimið Lágargarður 48 48 48 48 48 48 Ellis- og umlættingarheimið í Tórshavn 33 33 33 33 33 33 Ellis- og umlættingarheimið í Vágum 35 34 34 36 36 36 Eysturoyar røktar- og ellisheim 54 54 54 62 78 78 Suðuroyar røktar- og ellisheim 30 30 30 30 30 30 Norðoya røktarheim 36 36 36 36 36 36 Norðoya Ellis- og vistarheim 11 11 11 11 11 11 Landssjúkrahúsið røktarsjúklingar 10 10 10 10 10 8 Heimið á Mýrunum Runavík - 3 8 8 8 8 Tjarnargarður - 3 10 10 15 34 Heim fyri minnisveik Vallalíð - - 2 16 16 16 Røktarheimið í Norðstreymoy - - - 15 32 32 x x x x Nýtt dagtilhald, Tjarnagarður Nýtt dagtilhald, Norðoya Røktarheim Tal av búplássum x 257 262 276 315 353 370 Kelda: Almannamálaráðið. Sum tað sæst er talið av røktarheimsplássum hækkað lutfalsliga nógv seinastu árini, úr 257 búplássum í 2003 til 370 búpláss í 2008. Hækkingin skal helst síggjast saman við tí veruleika, at kommunurnar í 2002 yvirtóku ein størri part av fíggingini í sambandi við bygging av ellis- og røktarheimum. Áðrenn 2002 var siðvenja (ikki ásett við lóg), at landið rindaði 90% av íløguni, meðan kommunan rindaði 10% í sambandi við bygging av ellis- og røktarheimum. Í 2002 varð ásett við lóg, at landið skuldi rinda í mesta lagi 500 tkr. fyri hvørt búpláss í sambandi við bygging av ellis- og røktarheimum, tó í mesta lagi helvtina av byggikostnaðinum. Upphæddin pr. búpláss er hækkað til 700 tkr. frá 1. januar 2009. Tey heim, sum eisini hava dagtilhald, eru: Lágargarður, Eysturoyar Røktarheim, Norðoya Røktarheim og Tjarnagarður. Lágargarður og Eysturoyar Røktarheim hava havt dagtilhald øll árini frá 2003, meðan dagtilhaldið á Tjarnagarði lat upp í 2005 og dagtilhaldið á Norðoyar Røktarheimi lat upp í 2008. 4.3.1.1 Samanbering av játtanini/kostnaðinum á einstøku røktarheimunum Játtanin til einstøku røktarheimini verður útroknað sum ein føst upphædd pr. dag pr. búfólk. Játtanin tekur sum útgangsstøði ikki atlit til, hvussu einstøku búfólkini eru fyri, tó undantikið at játtanin til demenspláss er hægri enn játtanin til røktarheim annars. 50 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Ein samanbering av røktarheiminum vísir, at tað er ymiskt hvussu væl tey einstøku heimini hava hildið játtanina árini 2003 til 2008. Nøkur røktarheim halda játtanina flestu árini, meðan onnur í fleiri av árunum hava havt eina meirnýtslu í mun til játtanina. Í flestu førum, tá ið talan er um meirnýtslu, er henda minni enn 5% av samlaðu játtanini. Í einstøkum førum er meirnýtslan tó størri enn 5%. Generelt er meirnýtslan hækkað í 2007 og 2008. Nærverkið býtir í fyrsta umfari ikki alla játtanina til røktarheimini út til tey einstøku heimini, men hevur ein buffara at dekka møguliga meirnýtslu hjá einstøku heimunum. Burtursæð frá 2008 hevur ikki verið talan um týðandi meirnýtslu fyri røktarheimskontuna. Við verandi skrásetingum er ikki gjørligt at siga nakað neyvt um orsøkina til, at summi røktarheim hava meirnýtslu og onnur ikki. Meirnýtslan kann bæði skyldast viðurskifti, sum røktarheimini hava ávirkan á og viðurskifti, sum tey ikki hava ávirkan á. Viðurskifti, sum røktarheimini hava ávirkan á kunnu vera, at: ymiskt er hvussu rationelt røktarheimini verða rikin, harundir hvussu væl arbeiðstíðirnar hjá starvsfólkunum verða lagdar til rættis við atliti til vaktir, munur er á dygdini á røktini, munur er á hvørjar tænastur tey einstøku heimini geva. Viðurskifti, sum røktarheimini ikki hava ávirkan á, kunnu vera: at munur er á, hvussu búfólkini eru fyri og hvørja røkt tey krevja, og at einstøku heimini kunnu verða rakt av serligum útreiðslum, so sum at starvsfólk verða sjúk í longri tíð. Fyri at kunna samanbera einstøku røktarheimini mugu skrásetingar til, sum gera tað møguligt at meta um tær einstøku orsøkirnar til meirnýtslu. 4.3.2 Eldrarøkt á Sandoynni Eldrarøktin á Sandoynni er skipað við løgtingslóg nr. 111 frá 20. desember í 2002. Endamálið við lógini er, at eldrarøktin skal rekast sum ein integrerað skipan undir leiðslu av heimarøktini á Sandoynni. Hetta merkir, at á Sandoynni er eldrarøktin, sum eins og aðra staðni í Føroyum fevnir um heimarøkt, eldrasambýli (í Skopun og Skálavík) og røktarheim (á Sandi), skipað undir einum og sama myndugleika, og skipanin fær sostatt eina samlaða játtan. Skipanin á Sandoynni varð upprunaliga sett í verk sum ein royndarskipan í 1996. Í sambandi við at royndartíðin var liðug í 2002, gjørdi Heimarøktin eftir áheitan frá Almanna- og Heilsumálastýrinum eina eftirmeting av royndarskipanini á Sandoynni. Eftirmetingin innihelt millum annað frágreiðing um, hvussu skipanin hevði virkað í mun til skipanina annars í Føroyum umframt eina meting av, hvussu skipanin skuldi virka eftir 2003. 51 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Arbeiðsbólkurin kom til, at m.a. hesir fyrimunir vóru við skipanini á Sandoynni: at røktartyngdin í samlaða økinum verður týðilig, at leiðsla, tillutingin av røktartilboðum og búplássum í økinum eru á einum staði, sum ger, at størri fleksibilitetur fæst í tænastuna og tilboðini til brúkaran, at brúkarin bert skal venda sær til eitt stað, tá ið hann hevur tørv á hjálp/tænastu, at starvsfólkaorkan og fakligi førleikin hjá starvsfólkunum kann brúkast fleksibult og tí rationellari, av tí at setanin av starvsfólkunum umfatar alt økið og ikki bert setan á røktarheimi ella í heimarøktini, at starvsfólkini arbeiða í einum toymi, við starvsfeløgum við ymiskum fakligum førleika, har høvi býðst til fakliga og persónliga menning. Vísandi til fyrimunirnar mælti arbeiðsbólkurin til, at royndarskipanin helt fram. Gongdin í nettoútreiðslunum av skipanini á Sandoynni hava verið hesar seinastu árini: Talva 23: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í rakstarútreiðslunum til Eldrarøkt í Sandoynni tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Eldrarøkt í Sandoynni 9.756 10.783 10.815 11.100 11.535 12.128 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 eru útreiðslurnar hækkaðar við 24%. Við verandi skráseting av útreiðslum er ikki gjørligt at síggja, hvat tey einstøku heimini/sambýlini kosta at reka hvørt sær og hvat heimahjálpin kostar. Tí er heldur ikki møguligt at útgreina, hvat restin av hækkingini skyldast. Røktar- og sambýlini á Sandoynni eru normerað til 23 røktarpláss, men í 2008 hava stovnarnir av serligum ávum havt 24 búfólk. Harafturat hevur til tíðir verið ein ávís yvirbooking á sambýlinum í Skopun í 2008. Talið av veittum tímum í heimarøkt hevur verið rættuliga javnt øll árini, millum 70-80 tímar um vikuna. Niðanfyri eru høvuðsmunirnir millum skipanina á Sandoynni og skipanina í restina av landinum lýst. 52 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Talva 24: Samanbering millum røktarheim og sambýli í ávikavist Sandoynni og restina av landinum Restina av landinum Sandoyggin Røktarheim Eldrasambýli Røktarheim Eldrasambýli Fáa lummapengar ja nei nei nei Varðveita pensjónina nei ja ja ja Gjalda fyri leigu og uppihald nei ja ja ja Gjalda fyri heimahjálp (inntøka > 50 tkr.) nei ja nei ja Gjalda 10% av skattskyldugari inntøku í vistarhaldi ja nei nei nei nei ja nei nei Búfólk: Onnur viðurskifti: Kommunan rindar ein part av rakstrarútreiðslunum Kelda: egin framleiða Sum tað sæst omanfyri: 4.3.2.1 eru røktarheimini á Sandoynni samskipað við eldrasambýlini og heimarøktina, meðan tey aðrastaðni í stóran mun verða rikin hvør sær, varðveita fólk á røktarheimum á Sandoynni pensjónina, men skulu rinda fyri leigu og uppihald, meðan tey aðrastaðni missa pensjónina, fáa lummapening og búgva frítt, rindar landið allan rakstur av sambýlunum á Sandoynni, meðan aðrastaðni rinda kommunurnar ein part av rakstrarútreiðslunum Samanbering av kostnaðinum av skipanini á Sandoynni og skipanini aðrastaðni Í kanningini, sum heimarøktin gjørdi í 2002 av royndarskipanini á Sandoynni, varð eisini komið inn á spurningin, hvørt skipanin á Sandoynni er bíligari at reka enn skipanin aðrastaðni. Spurningurin varð tó ikki neyvt viðgjørdur, og kanningin gav sostatt ikki nakað greitt svar, hvør skipan er betur fíggjarliga. Við teimum skrásetingum, sum finnast í dag, bæði viðvíkjandi skipanini á Sandoynni og viðvíkjandi skipanini aðrastaðni, er ikki gjørligt at gera eina neyva greining av, hvør skipan er bíligari. Niðanfyri er tó gjørd eina roynd at gera eina samanbering av skipanunum. Hetta er gjørt við at samanbera samlaðu rakstrarútreiðslurnar av at reka skipanina á Sandoynni í 2008 við hvussu stór játtanin til Sandoynna hevði verið, um hon varð roknað út á sama hátt sum játtanin aðrastaðni. Sum komið verður inn á niðanfyri skulu tølini takast við ávísum fyrivarni. 53 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Samlaðu rakstrarútreiðslurnar av at reka skipanina á Sandoynni í 2008 vóru upp á 13.062 tkr.: Talva 25: Samlaðu rakstrarútreiðslurnar til skipanina á Sandoynni í 2008 tkr. Nettoútreiðsla 12.128 Inntøka frá búfólkum fyri leigu og uppihald 934 Rakstrarútreiðslur til samans 13.062 Kelda: Búskaparskipan Landsins. Játtanin til onnur røktarheim og sambýli í Føroyum er grundað á ein dagsprís. Játtanin til røktarheimsplássini var í 2008 upp á 1.260 kr. fyri hvørt vanligt búpláss og upp á 1.470 kr. fyri demenspláss. Játtanin til pláss á sambýlum var í 2008 upp á 900 kr. fyri hvørt búfólk, men hendan kann ikki samanberast við Sandoynna, tí aðrastaðni í landinum rinda kommunurnar ein part av rakstrarútreiðslunum av sambýlunum. Upplýst er, at útreiðslurnar til eldrsambýlisplássini helst eru nakað lægri enn útreiðslurnar til røktarheimsplássini, men hetta er ikki gjørligt at skjalprógva í dag við tað at útreiðslurnar til sambýlini verða bókaðar saman við útreiðslunum til heimarøktina og heimasjúkrarøktina. Upplýst er, at í 2008 vóru 24 búpláss á Sandoynni, harav 7 demenspláss. Harafturat var sambýlið í Skopun yvirbookað ein part av árinum. Umframt røktarheim- og sambýlispláss verður eisini veitt heimahjálp á Sandoynni. Sambært móttiknum upplýsingum var talið av heimahjálpstímum í 2008 umleið 3.900. Við verandi skrásetingum er ikki møguligt hvørki á Sandoynni ella aðrastaðni at gera upp, hvat hvør tími í heimahjálp kostar. Í útrokningunum niðanfyri er ein tímaprísur upp á 275 kr. nýttur. Um røktar- og sambýlisplássini á Sandoynni høvdu fingið somu játtan sum røktarheimspláss aðrastaðni, og heimahjálpin hevði fingið játtað 275 kr. pr. nýttan tíma hevði játtanin verið: Talva 26: Mett játtan til skipanina á Sandoynni í 2008 um skipanin varð skipað á sama hátt sum í restini av landinum tkr. 17 vanlig røktar- og sambýlispláss á 1.260 kr./dag 7.818 7 demenspláss á 1.470 kr./dag 3.756 Heimarøkt, 3.900 tímar á 275 kr./tíma 1.073 Samlað játtan 12.647 Kelda: Egnar útrokningar 54 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Við gjørdum fyritreytum hevði játtanin til Sandoynna verið nakað lægri enn samlaðu rakstrarútreiðslurnar av skipanini á Sandoynni fyri 2008. Tað kann tó ikki greitt sigast hvør skipan er bíligari at reka, tann á Sandoynni ella tann í restini av landinum. Fyri tað fyrsta skal havast í huga, at stovnarnir á Sandoynni eru smáir, og útreiðslurnar pr. búfólk tí helst yvir miðal. Tað er tí ikki heilt vist, at stovnarnir høvdu klárað at hildið útroknaðu játtanina. Fyri tað næsta hevur virksemið á Sandoynni helst verið eitt vet størri í 2008 enn tey 24 røktar- og sambýlisbúplássini, sum útrokningin byggir á. Harafturat eru ongar upplýsingar um røktartyngdina av búfólkunum á Sandoynni í mun til búfólkini aðrastaðni. Hinvegin kann greitt sigast, at skipanin á Sandoynni er dýrari fyri landskassan tí at: 4.3.3 landið rindar allan raksturin á sambýlunum á Sandoynni, meðan kommunurnar rinda fyri ein part av rakstrinum av sambýlunum aðrastaðni í landinum, á Sandoynni varðveita búfólkini á røktarheiminum fólkapensjónina móti at gjalda eina fasta upphædd hvønn mánað fyri vistarhald, meðan búfólk á øðrum røktarheimum missa rættin til fólkapensjón, hava frítt vistarhald og fáa lummapening. Heimatænastan Játtanin á fíggjarlógini til heimatænastuna fevnir um heimahjálp, eldrasambýli og heimasjúkrarøktafrøðitænastuna. Heimatænastan er skipað í 6 øki, sum hvørt hevur sín leiðara, harav Sandoy hevur sína heilt egnu skipan. Ábyrgdarøkið hjá einstaka økisleiðaranum er at samskipa heimahjálpina, heimasjúkrafrøðina og virksemið á eldrasambýlunum í økinum. Tað er ymiskt hvussu einstøku økini eru skipað. Í onkrum føri líkist skipanin bygnaðarliga meiri tí í Sandoynni (tó undantikið ellisheimini), har starvsfólkið arbeiðir bæði úti í privatum heimum og inni á eldrasambýlum. Í øðrum økjum er skilnaður ímillum hvørji fólk arbeiða á eldrasambýlunum og hvørji arbeiða úti á heimunum. Við verandi roknskaparskrásetingum er ikki møguligt at greina, hvat ávikavist heimahjálpin, eldrasambýlini og heimasjúkrarøktafrøðitænastan hava kostað seinastu árini, hvørki fyri einstøku økini ella fyri landið sum heild. Í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 eru samlaðu útreiðslurnar til heimatænastuna øktar við 18 mió.kr. svarandi til 19%, sí uppgerð niðanfyri. Talva 27: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í rakstrarútreiðslunum til Heimatænastuna tkr. Heimatænastan til samans 2003 2004 2005 2006 2007 2008 96.288 100.659 106.636 102.655 108.446 114.883 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. 55 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Virksemið innan heimatænastuna er broytt munandi í tíðarskeiðinum. Talið av búplássum er økt úr 106 upp í 158, talið av fólkum, sum fáa heimahjálp, er lækkað úr 784 í 2005 til 690 í 2008 og tal av veittum tímum í heimahjálp er lækkað út 4.934 tímum um vikuna í 2005 til 3.370 tímar um vikuna í 2008, sí niðanfyri. Útreiðslan í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 er hækkað við 18,6 mió.kr., sum er nakað meira enn generella lønar- og príshækkingin í tíðarskeiðinum. Sum nevnt omanfyri er ikki møguligt við verandi skrásetingum at greina hvat ymsu virkisøkini hjá heimatænastuni hava kostað. Niðanfyri er greitt nærri frá ymisku skipanunum undir heimatænastuni. 4.3.3.1 Heimahjálp Heimahjálp kann verða veitt: 1 í stutt tíðarbil, tá ið húsmóðirin ella húsfaðirin berst frá fyri sjúku, barnsburði ella eftirbata (bráðfeingis) 2 í óavmarkaða tíð til avlamis- og fólkapensjónistar, ið tørva hjálp heima (varandi) 3 av og á fyri at lætta um hjá fólki, ið heima taka sær av brekaðum barni ella vaksnum Heimahjálp veitt eftir 1 og 3 er ókeypis, meðan heimahjálp, sum verður veitt eftir 2 verður goldin í mun til inntøku, sum pensjónisturin og hjúnafelagin hava afturat fólkapensjónini. Niðanfyri er víst ein uppgerð yvir tal av fólki, sum hava fingið heimahjálp í árunum 2005 til 2008 umframt hvussu nógvir tímar eru veittir um vikuna. Við støði í hesum upplýsingum er roknað út, hvussu nógvar tímar hvør móttakari í meðal hevur fingið um vikuna. Talva 28: Tal av fólki, sum hava fingið heimahjálp í árunum 2005 til 2008 og tal av tímum um vikuna 2003 Fólk sum fáa heimahjálp Tímar um vikuna Tímar til hvønn móttakara í meðal um vikuna 2004 2005 2006 2007 2008 784 759 731 690 4.934 4.047 3.765 3.370 6,29 5,33 5,15 4,88 Kelda: Almannamálaráðið Sum nevnt er tað ikki gjørligt við verandi skrásetingum at gera upp, hvat heimahjálpin í sær sjálvum hevur kostað, tí tølini eru skrásett saman við tølunum fyri sambýlini. Av talvuni omanfyri sæst, at talið av veittum tímum er lækkað stigvíst frá 2005 til 2008. Í sama tíðarskeiði er talið av búplássum á røktarheimum og eldrasambýlum økt við 103. Í hesum sambandi er upplýst, at fyri hvørt nýtt røktarheims- og sambýlispláss er játtanin til heimahjálp skorin við 5 til 10 tímum um vikuna. Upphæddin til heimahjálpina er sostatt minkað so hvørt nýggj pláss eru komin. Verður lagt til grund, at tað eru tyngstu brúkararnir, 56 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 sum í tíðarskeiðinum eru komnir á røktarheim, kann tað vera ein orsøk til, at hvør móttakari av heimahjálp í meðal fær færri tímar (lættari brúkarar) í 2008 enn í 2005. Ein annar partur av frágreiðingini er tann, at játtanin til eldri í stóran mun er tengd at røktarheimunum og eldrasambýlunum, har tað er munandi verri at gera tillagingar, enn í heimahjálparskipanini. Tað er upplýst, at sparingar tískil oftari raka hesa tænastuna enn aðrar tænastur undir somu høvuðskontu. 4.3.3.2 Eldrasambýli Eldrasambýli eru bústovnar, sum hýsa fólkapensjónistum við ellisbrekum, ið hava tørv á starvsfólki at hjálpa teimum í dagligu tilveruni. Í serligum førum hýsa eldrasambýlini eisini røktarkrevjandi fyritíðarpensjónistum við likamligum breki. Heimatænastan hjá Nærverkinum rekur í løtuni 16 eldrasambýli runt um í landinum, harav 2 liggja á Sandoynni. Niðanfyri sæst hvørji eldrasambýli talan er um, og hvussu nógvum búfólkum hvørt heim kann hýsa. Heimini á Sandoynni eru ikki tikin við her, tí tey verða fíggjað av aðrari konto. Talva 29: Tal av búplássum á eldrasambýlum Búpláss 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Eldrasambýlið í Vestmanna 7 7 7 7 7 7 Eldrasambýlið í Kollafirði 7 7 7 7 7 7 10 15 15 15 15 15 9 9 9 9 9 9 15 15 15 15 15 15 Eldrasambýlið í Tórshavn (oman Hoydalar) 9 9 9 9 9 Eldrasambýlið oman Mattalág - - - - - 9 12 12 12 12 12 12 3 3 5 5 5 5 Eldrasambýlið á Heygum (Kráarbrekka) 16 16 16 16 16 16 Eldrasambýlið í Klaksvík (Bøgøta) 10 10 10 10 10 10 Eldrasambýlið í Hvalba 8 8 8 8 8 8 Eldrasambýlið í Gøtu - 10 10 10 10 10 Eldrasambýlið á Toftum - 16 16 16 16 16 Eldrasambýlið í Leirvík - 10 10 10 10 10 106 147 149 149 149 158 Eldrasambýlið á Eiði Eldrasambýlið á Skála Eldrasambýlið í Fuglafirði Eldrasambýlið í Vági Eldrasambýlið á Tvøroyri Til samans 9 Kelda: Almannamálaráðið 57 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Av talvuni omanfyri sæst, at fleiri nýggj eldrasambýli komu í 2004, men síðani er nærum onki hent fyrr enn í 2008, tá ið Eldrasambýlið Oman Mattalág varð opnað við 9 nýggjum plássum. Sum nevnt fyriliggja ongi roknskapartøl fyri kostnaðin av at reka eldrasambýlini, men bara fyri Heimatænastuna sum heild. Verður sammett við røktarheimini hevur tann einstaki brúkarin meiri fíggjarligt sjálvræði á eldrasambýlunum, og tí ynskja fleiri eldri heldur hendan búformin sambært móttiknum upplýsingum. 4.3.3.3 Heimasjúkrarøktarfrøðingar Endamálið við heimasjúkrarøktini er at ganga tørvinum á heilsu- og sjúkrarøkt í heiminum á møti í sambandi við sjúkraviðgerð og uppvenjing, so at sjúklingurin kann vera heima, um tað er læknaliga og samfelagsliga ráðiligt. Ongi skipað hagtøl eru skrásett í sambandi við heimasjúkrarøktarfrøðingarskipanina, so sum tal av vitjanum, og tískil ber ikki til at siga nakað um gongdina í virkseminum á økinum. 4.3.4 Økisterapi Økisterapiin hevur stigvíst verið sett í verk í teimum 6 heimarøktarøkjunum kring landið. Talan er um ergo- ella fysioterapeutar, sum fáa til uppgávu at skipa fyri uppvenjing og framhaldandi at røkja vunnan førleika hjá teimum, sum tørva viðgerð, eftirviðgerð ella fyribyrgjandi tiltøk. Økisterapi er nú sett á stovn í øllum økjum. 4.3.5 Áseting av dagsprísi (tyngdarmetingarskipan) Ásetingin av dagsprísi tekur støði í dagsprísinum árið fyri, javnað fyri kendum broytingum sum t.d. lønarvøkstur. Tað verður sostatt ikki tikið atlit til hvussu einstøku búfólkini eru fyri, tó undantikið at játtanin til demenspláss er hægri enn játtanin til ellisheim annars. Avleiðingin av hesum kann vera, at fíggjarliga ráðarúmið verður ymiskt á heimunum, alt eftir støðuni hjá búfólkunum, tí tyngri búfólk krevja meiri røkt, t.v.s. fleiri starvsfólk, og tískil verður minni eftir til annan rakstur. Verandi mannagongd við at egingjaldið frá búfólkunum fellur til avvarðandi heim, er eisini við til at gera fíggjarliga ráðarúmið hjá einstøku heimunum ymiskt. Arbeitt verður við at broyta hetta, soleiðis at egingjaldið í framtíðini fellur beinleiðis til landskassan. Hóast gjaldið til heimini er eins pr. búfólk, finnast ongar leiðreglur fyri, hvørja tænastur búfólkini hava rætt til. 58 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 4.3.6 Samandráttur Samlaða hækkingin upp á 101 mió.kr. til eldrarøktina fyri árini 2003 til 2008 kann greinast soleiðis: áleið 37 mió.kr. stava frá lønar- og prísvøkstri áleið 55 mió.kr. frá, at talið av búplássum á røktarheimum er økt við 113 og 1 mió.kr. stava frá økisterapiini, har øll økini uttan Eysturoyggin nú hava sín ergo- ella fysioterapeut Restupphæddin, áleið 8 mió.kr., kann skyldast, at eindarprísurin í føstum prísum er broyttur og/ella at virksemið er økt meiri enn nevnt omanfyri. Mælt verður til: at ein rammulóg verður gjørd fyri alt eldraøkið, har greitt verður ásett hvør hevur ábyrgdina av eldrarøktini og har rættindini borgaranna verða tryggjað. at arbeitt verður fram ímóti at fáa eina tyngdarmetingarskipan13 setta á stovn fyri eldra økið sum heild, soleiðis at dagprísirnir verða betur grundaðir. Hetta inniber m.a., at brúkararnir av stovnunum verða bólkaðir eftir røktartyngd, og at normeringar síðani verða settar á hvønn bólk, soleiðis at tyngri brúkarar fáa eina hægri starvsfólkanormering og sostatt hægri dagsprís. at bygnaðurin í skipanini á eldraøkinum verður gjøgnumgingin fyri at meta um - hvørt ójavna fíggjarliga viðgerðin av búfólkunum á ávikavist ellisheimum/eldrasambýlum og á Sandoynni/aðrastaðnis í landinum er ynskilig - hvørt tað er ynskiligt, at fíggjarliga býtið millum land og kommunur av rakstrinum av eldrasambýlum er øðrvísi á Sandoynni enn í restini av landinum. at betri skrásetingar fáast til vega um einstøku skipanirnar og einstøku brúkararnar, m.a. fyri at fáa til vega vitan um eindarprísir og fyri betur kunna meta um avleiðingarnar, tá ið skipanir verða broyttar ella nýggjar tiknar í nýtslu, t.d. hvussu nógv nýggju búplássini á eldraøkinum hava spart í útreiðslum í øðrum skipanum, m.a. heimahjálp. Eitt annað dømi eru vardu størvini, har ongin uppgerð fyriliggur um, hvørji skipan hesi koma frá, og hvat broytingin í skipanini merkir fyri landskassan. Viðvíkjandi heimatænastuni verður mælt til, at roknskaparliga skrásetingin av útreiðslunum í framtíðini verður løgd soleiðis til rættis, at tað letur seg gera at gera upp samlaða rakstrarkostnaðin fyri ávikavist einstøku eldrasambýlini og heimarøktina annars. Mælt verður til, at virksemið hjá heimafrøðisskipanini í framtíðini verður skrásett, soleiðis at meiri vitan fæst um virksemið í skipanini. 13 Í Danmark verður ein tyngdarmetingarskipan nýtt á eldraøkinum, sum verður kallað "Fælles sprog". Í Íslandi verður ein skipan nýtt, sum verður kallað RAI. Hendan skipan verur eisini partvíst nýtt í Noregi . 59 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 4.4 Ansingarsamsýning Endamálið við skipanini um ansingarsamsýning er at tryggja, at persónur, sum hevur fylt 67 ár, og sum hevur tørv á støðugari røkt ella hjáveru, fær neyðuga hjálp, soleiðis at hann kann verða búgvandi heima. Talan er um eina skipan, sum stórtsæð hevur verið óbroytt síðani 1984. Almannastovan ger í hvørjum einstøkum føri eina meting av umstøðunum við støði í eini lýsing av støðuni frá lækna, heimasjúkrarøktini og tí ansaða. Persónur, sum fær ansingarsamsýning, hevur skyldu at fráboða Almannastovuni broytingar, sum ávirka rættin til at fáa ansingarsamsýning. Almannastovan hevur sum so ikki nakra skipaða uppfylging av málunum um útgjald av ansingarsamsýning. Samsýningin, sum verður latin ansarum, svarar til miðal fyritíðarpensjón (í 2009 er samsýningin í mesta lagi 10.111 kr. pr. mánað). Upphæddin er vanlig skattskyldug inntøka. Miðal fyritíðarpensjónin er hækkað við 4% árliga tey seinastu árini. Gongdin í útreiðslunum til ansingarsamsýning hevur verið henda: Talva 30: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í ansingarsamsýning tkr. Ansingarsamsýning 2003 2004 2005 2006 2007 2008 10.082 10.558 10.444 11.016 10.800 13.943 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Av samlaðu hækkingini í tíðarskeiðinum upp á 3,9 mió.kr. stava 2,5 mió.kr. frá lógarbundnu hækkingini av samsýningarupphæddini. Tað finnast ikki skipaðar skrásetingar yvir talið av fólkum, sum verða ansað undir hesi skipan, og tí ber ikki til at siga nakað ítøkiligt um aðrar broytingar í tíðarskeiðinum, herundir broytingar frá ár til ár. Hinvegin finst ein skipað skráseting yvir talið av ansarum, sí niðanfyri. Talva 31: Tal av ansarum Tal av ansarum 2003 2004 2005 2006 2007 2008 165 148 133 129 127 146 Kelda: Almannamálaráðið. Omanfyristandandi talva vísir, hvussu nógvir ansarar hava verið í skipanini ígjøgnum árið. Í tølunum verður sostatt ikki skilt millum ein ansara, sum hevur verið undir skipanini í eitt heilt ár og ein, sum bert hevur verið í skipanini í eitt styttri tíðarskeið. Sum sæst er útgoldna upphæddin og tal av ansarum hækkað lutfalsliga nógv frá 2007 til 2008. 60 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Upplýst er, at tað finst eingin einstøk orsøk til stóru hækkingina, men at hækkingin helst skyldast, at generella trýstið á eldraøkinum økist. Hetta sæst eisini aftur í játtanum fyri 2009 og 2010, sum eru hækkaðar við ávikavist 9% og 12%. 4.4.1 Samandráttur Ansingarskipanin hevur stórtsæð verið óbroytt síðani 1984 og tí verður mælt til, at skipanin sum heild verður eftirmett. Nevnast kann, at skipanin í Føroyum víkur munandi frá líknandi skipanum í hinum norðanlondunum, har veitingin er kompensatión fyri mista arbeiðsinntøku, t.v.s. at tað er ein treyt, at ein skal fara av arbeiðsmarknaðinum fyri at fáa veitingina. Av samlaðu hækkingini í tíðarskeiðinum upp á 3,9 mió.kr. stava 2,5 mio.kr. frá lógarbundnu hækkingini av samsýningarupphæddini. Fyri at betra um møguleikan fyri at fylgja við gongdini í ansingarsamsýningini verður mælt til, at tað í framtíðini verður gjørd ein skipað skráseting yvir teir persónar, sum verða ansaðir og yvir tey, sum fáa ansingarsamsýning. Skrásetingin skal skipast við støði í eini tørvslýsing. Somuleiðis verður mælt til, at ein mannagongd verður skipað sum tryggjar eina nøktandi uppfylging leypandi av einstøku málunum. 4.5 Stuðulstænastan Stuðulstænastan hevur til endamáls at stuðla vaksnum heimabúgvandi við serligum tørvi, sum eru rørslutarnað ella hava avmarkaðan sálarligan førleika, so at tey hava møguleika at liva eitt sjálvstøðugt og virkið lív. Málbólkurin er fólk frá 18 til og við 66 ár, ið búgva í egnum heimi. Stuðulstænastan kann játta stuðul til hesar høvuðsbólkar: Menningartarnað Fólk við avmarkaðum sálarligum førleika Seinheilaskadd Rørslutarnað Fólk við sansibreki (blind, deyv o.t.) Gongdin í árligu útreiðslunum til Stuðulstænastuna hevur verið, sum víst í talvuni niðanfyri: Talva 32: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðslum til Stuðulstænastuna tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 8.587 14.591 13.632 14.849 15.836 21.753 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. 61 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Áðrenn 2003 var stuðulsskipanin ein lógarbundin játtan, sum lá undir Almannastovuni. Í 2003 bleiv skipanin broytt til rakstrarjáttan og flutt undir Nærverkið. 2003 var sostatt ein skiftitíð, har partar av stuðlunum vóru settir undir gomlu skipanina, og lønir teirra vóru harvið eisini bókaðar undir fyritíðarpensjón. Ein onnur orsøk til vøksturin frá 2003 til 2004 var, at skipanin í 2003 ikki kom í gongd beinanvegin, og t.v.s. at roknskapurin fyri 2003 ikki er fyri heilt ár. Sum tað sæst av talvuni er útreiðslan til Stuðulstænastuna økt við 49% í tíðarskeiðinum frá 2004 til 2008. Samlaða hækkingin frá 2004 til 2008 kann í høvuðsheitum greinast soleiðis: áleið 1,5 mió.kr. skyldast lønar- og prísvøkstri av stóru hækkingin frá 2007 til 2008 skyldast áleið 5 mió.kr., at tríggir sera tungir brúkarar eru komnir inn í skipanina í 2008 talið av brúkarum í skipanini er munandi økt í tíðarskeiðinum Hóast tað ikki er møguligt at fáa neyv hagtøl yvir virksemið undir Stuðulsskipanini seinastu árini, so vísir ein uppgerð, at í 2004 vóru 83 brúkarar í skipanini, meðan talið í 2008 var 142. Í sama tíðarskeiði er talið av fulltíðarstørvum økt úr 47,6 til 61,5. Gongdin í tal av brúkarum frá 2004 til 2008. Talva 33: Tal av brúkarum Brúkarar 2003 2004 2005 2006 2007 2008 - 83 94 100 120 142 Kelda: Almannamálaráðið. Tað skal viðmerkjast, at talið av brúkarum einans vísir, hvussu nógvir brúkarar eru í skipanini, men sigur einki um hvussu nógvir tímar eru veittir. Nærverkið hevur síðani fyrst í 2009 fingið yvirlit yvir veittar tímar pr. viku frá samskiparum í Stuðulstænastuni og verður hetta at betra hagtalsgrundarlagið munandi í framtíðini. 4.5.1 Samandráttur Skipanin byrjaði í 2003 og fyrsta ár við fullum virksemi hjá Stuðulstænastuni var í 2004. Í hesum tíðarskeiði er útreiðslan økt við 49% og talið av brúkarum er munandi økt. Útreiðslan kann ávirkast nógv, um tungir brúkarar koma inn í skipanina, t.d. soleiðis sum tað hendi í 2008. Skrásetinging av brúkarum hevur í tíðarskeiðinum frá 2004 til 2008 ikki verið nóg væl skipað og tí kann ikki sigast nakað um gongdina í eindarprísinum. Skrásetingarnar eru betraðar í 2009, t.d. verða nú gjørd yvirlit yvir veittar tímar pr. viku. 62 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 4.6 Vanlig forsorg Vanlig forsorg fevnir um veitingar eftir grein 9 (fyribilshjálp), grein 13 (varandi hjálp), grein 15 (stakútreiðslur), grein 16 (hjálp til viðgerð á serligum stovnum), grein 17 (meirútreiðslur brekað barn) og grein 18 (hjálparamboð, endurútbúgving v.m.) í forsorgarlógini. Samlaðu útreiðslurnar til vanliga forsorg eru í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 øktar við 17%. Í sama tíðarskeiði eru útreiðslurnar, sum eru fevndar av hesi játtanargreining, tað er Meirútreiðslur brekað barn, Endurútbúgving, Hjálparamboð v.m. og Hjálp til viðgerð á serligum stovnum øktar við 50% Talva 34: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útvaldum høvuðskontum til vanliga forsorg tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Meirútreiðslur brekað barn § 17 15.631 16.895 20.560 22.066 23.546 28.333 Endurbúgving § 18 15.471 20.716 22.251 24.637 26.369 40.462 Hjálparamboð v.m. § 18 48.389 40.300 41.990 43.764 51.452 51.453 Hjálp til viðgerð o.a. á serligum stovnum § 16 Til samans 0 263 542 388 3.765 3.306 79.491 78.174 85.343 90.855 105.132 123.554 Kelda: Almannamálaráðið. Av samlaða vøkstrinum upp á 39,6 mió.kr. stava umleið 14 mió.kr. frá generellum lønar- og prísvøkstri. Vegna vantandi hagtøl er torført at gera eina neyva uppgerð av hvat restin av hækkingini skyldast. Tó kann sigast, at ein stórur partur av øktu útreiðsluni skyldast økt virksemi á endurbúgvingarøkinum, m.a. vart starv og gjald fyri stovnar í Danmark. Verandi forsorgarlóg er gomul, men fleiri broytingar eru gjørdar í lógartekstinum seinnu árini. Hóast lógarteksturin í fleiri førum heimilar landsstýrismanninum at gera nærri reglur á økinum, hava bert fáar kunngerðir higartil verðið gjørdar. Landsgrannskoðarin hevur seinnu árini fleiri ferðir víst á, at manglandi kunngerðir á økinum gera umsitingina av lógini trupla. Sambært árligu frágreiðingunum frá landsgrannskoðaranum hevur landsstýrismaðurin í almannamálum í fleiri ár víst á, at arbeitt verður við at gera kunngerðir, men at arbeiðið hevur drigið út, m.a. grundað á manglandi arbeiðsorku. Í hvønn mun manglandi kunngerðir hava ávirkað útreiðsluna á forsorgarøkinum er torført at meta um, men tað er ein sannroynd, at á forsorgarøkinum skulu í nógvum førum gerast ítøkiligar metingar í sambandi við útgjaldsmál. Tí kann tað tykjast løgið, at arbeiðið við at gera kunngerðir ikki hevur verið hægri raðfest. Í 2009 eru fleiri av umrøddu kunngerðum lýstar. 63 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Peningur er í fleiri umførum settur av til at gera nýggja forsorgarlóg, men neyðuga arbeiðsorkan hevur ikki verið tøk til arbeiðið. Tað er eitt politiskt ynski, at ein nýggj forsorgarlóg er klár at leggja fyri tingið í 2011, men enn er hetta arbeiðið ikki veruliga farið í gongd. Í løtuni verður arbeitt við einstøkum pørtum av lógini, har ábøtur eru mest tiltrongdar, m.a. ásetingin um hjálparráð. Fleiri ivamál hava verið í sambandi við hesa áseting, og arbeitt verður í løtuni við at nágreina sjálvan lógartekstin umframt at arbeitt verður við at gera tilhoyrandi kunngerðir. Endamálið við lógarbroytingini er ikki at gera nøkur stór inntriv, men heldur at gera reglurnar greiðari. Eitt av endamálunum við lógarbroytingunum, sum arbeitt verður við í løtuni, er at fáa samanhang í, at tey, sum ávísa eina útreiðslu, eisini hava ábyrgd av játtanini. Hetta hevur í fleiri førum ikki verið galdandi, t.d. hevur tað verið soleiðis, at Landssjúkrahúsið hevur ávíst ávís hjálparráð, meðan tað er Almannastovan, sum hevur ábyrgd av játtanini. Generelt skal viðmerkjast, at tað er ein fyrimunur, at tey, sum ávísa eina vøru/tænastu eisini hava ábyrgd at halda játtanina á økinum. Við verandi skrásetingarskipan á Almannastovuni er tað ikki møguligt at fáa til vega neyv hagtøl viðvíkjandi virkseminum á einstøku økjunum. Fyri forsorgarøkini, sum verða gjøgnumgingin niðanfyri er galdandi, at skrásetingarnar bert fevna um talið av fólkum í skipanunum og onki siga um, hvussu leingi fólkini eru í skipanini. 4.6.1 Meirútreiðslur brekað barn Talan er um eina skipan, har foreldur at børnum, sum bera álvarsligt likamligt ella sálarligt brek ella hava álvarsliga varandi sjúku, kunnu søkja um at fáa endurgoldið tær meirútreiðslur, sum beinleiðis stava frá brekinum ella sjúkuni hjá barninum. Treytin er, at barnið býr heima. Endurgjald verður latið til neyðugar meirútreiðslur av uppihaldinum og í sambandi við viðgerðir. Stuðulin er ikki treytaður av inntøkuviðurskiftum hjá foreldrunum. Harumframt verður endurgjald veitt fyri mista arbeiðsinntøku, um avleiðingarnar av sjúkuni ella brekinum hjá barninum eru, at tað er alneyðugt, at annað av foreldrunum ansar barninum heima og tí ikki kann verða verandi í arbeiði í styttri ella longri tíð, ella einans kann arbeiða niðursetta tíð. 64 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Gongdin í útreiðslunum hevur verið hendan: Talva 35: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðslunum til meirútreiðslur brekað barn tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Veitingin "endurgjald fyri mista arbeiðsinntøku": 6.207 6.502 9.132 9.241 10.021 11.239 Meirútreiðslur til heilivág 3.958 4.150 5.464 4.922 5.143 6.881 Annað 5.466 6.243 5.964 6.323 8.382 10.213 15.631 16.895 20.560 20.486 23.546 28.333 Meirútreiðslur brekað barn § 17 Kelda: Búskaparskipan Landsins. Sum tað sæst stavar hækkingin frá eini øking í øllum trimum undirkontum. Talva 36: Tal av brúkarum Meirútreiðslur brekað barn § 17 2003 2004 2005 2006 2007 2008 490 531 565 581 571 568 Kelda: Almannamálaráðið. Av talvuni omanfyri sæst hvussu nógvir brúkarar havar verið í skipanini í einum ári. Eins og fyri onnur øki undir høvuðskontuni Vanlig forsorg er skrásetingin av upplýsingum um hvør fær veiting sambært grein 17 í forsorgarlógini ófullfíggjað, m.a. finnast ongi nágreinilig hagtøl yvir hvussu nógv fólk í miðal hava verið í skipanini í tíðarskeiðinum. Niðanfyri eru einstøku undirkonturnar gjøgnumgingnar. 4.6.1.1 Veitingin "endurgjald fyri mista arbeiðsinntøku" Talva 37: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðslunum til "endurgjald fyri mista arbeiðsinntøku" tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 6.207 6.502 9.132 9.241 10.021 11.239 Veitingin "endurgjald fyri mista arbeiðsinntøku": Kelda: Búskaparskipan Landsins. Sum nevnt omanfyri er hend ein lutfalsliga stór øking í útgjalding av endurgjaldi fyri mista arbeiðsinntøku. 65 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Talið av móttakarum er eisini økt nakað í tíðarskeiðinum, men sum nevnt finnast ikki skipaðar skrásetingar um hvussu leingi hvør hevur verið í skipanini: Talva 38: Tal av móttakarum í sambandi við mista arbeiðsinntøku Tal av móttakarum 2003 2004 2005 2006 2007 2008 164 166 195 186 196 181 Kelda: Almannamálaráðið. Við eini lógarbroyting frá 2003 varð landsstýrismaðurin heimilaður í kunngerð at áseta neyvari reglur um útreiðslur til endurgjald fyri inntøkumiss. Landsgrannskoðarin hevur í fleiri ár havt viðmerkingar hesum viðvíkjandi. Fyrsta kunngerð av hesum slag varð sett í gildi frá 1. juli 2009. Í kunngerðini er ásett, at endurgjald ikki verður veitt fyri tann partin av inntøkuni, sum er omanfyri 25.000 kr. um mánaðin, og heldur ikki fyri mistum eftirlønargjaldi. Áðrenn kunngerðin kom í gildi varð fult endurgjald veitt fyri inntøkumissin - t.v.s. at bæði løn og eftirløn varð goldið av Almannastovuni. 4.6.1.2 Meirútreiðslur til heilivág Talva 39: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í meirútreiðslunum til heilivág tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Meirútreiðslur til heilivág 3.958 4.150 5.464 4.922 5.143 6.881 Kelda: Búskaparskipan Landsins. Sum tað sæst av tølunum omanfyri er hend ein hækking upp á 74% í útreiðslunum til heilivág til brekað børn í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008. Útreiðslurnar til heilivág hava verið generelt hækkandi á øllum almannaøkinum seinastu árini, t.d. til fólka- og fyritíðarpensjónistar. Í so máta er økingini í meirútreiðslum til heilivág til brekað børn onki undantak. Tað er onki ítøkiligt, ið forklárar økingina. 4.6.1.3 Annað Talva 40: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðslunum til "annað" tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Annað 5.466 6.243 5.964 6.323 8.382 10.213 Kelda: Búskaparskipan Landsins. 66 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Annar kostnaður fevnir um eina breiða viftu av meirútreiðslum til brekað børn so sum ríðing, fysioterapi, blæur, kostískoyti og optik. Annar kostnaður er í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 hækkaður við 87%. Sum tað sæst av talvuni hendi hækkingin serliga frá 2006 til 2008. Ein útreiðsla, sum hækkar lutfalsliga nógv frá 2007 til 2008, er stuðul til ergoterapi. Annars er ein generell hækking á flestu av nevndu veitingum. Við gildi frá mai 2009 er ein kunngerð lýst á økinum, har ásett er, hvørjar viðgerðir kunnu stuðlast. 4.6.2 Endurbúgving Útreiðslurnar til endurútbúgving kunnu greinast soleiðis: Talva 41: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 til endurbúgving tkr. Vanlig endurútbúgving Vart arbeiði Gjald fyri stovnar í Danmark Til samans 2003 2004 2005 2006 2007 2008 12.890 14.226 12.673 13.173 11.833 13.661 1.937 4.805 7.091 8.116 10.236 15.209 550 1.685 2.487 3.348 4.300 11.592 15.377 20.716 22.251 24.637 26.369 40.462 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Útreiðslurnar til endurútbúgving eru hækkaðar úr 15 mió.kr. í 2003 til 40 mió.kr. í 2008, ella um 163%. Hækkingin stavar frá vardum størvum og stovnsplássum í Danmark. Av viðmerkingunum frá landsgrannskoðaranum fyri 2007 sæst, at landsgrannskoðarin í fleiri ár hevur heitt á Landsstýrið um at áseta gjøllari reglur um stuðul til endurútbúgving o.a. Í frágreiðing til løgtingsgrannskoðararnar hevur landsgrannskoðarin í oktober 2007 víst á fleiri ivamál viðvíkjandi umsitingini av endurútbúgvingarútreiðslunum. Í frágreiðing frá juli 2008 um "kanning av 15 endurútbúgvingarmálum hjá Almannastovuni" heitir Løgtingsins Umboðsmaður á landsstýrismannin í almanna- og heilsumálum um " at umhugsa at áseta meiri útgreinaðar reglur á endurútbúgvingarøkinum." Í september 2008 hevur landsstýrismaðurin boðað frá, at vegna vantandi arbeiðsorku hevur ikki verið møguligt at fáa gongd á arbeiðið at áseta reglur fyri endurútbúgving í kunngerð, men at ætlanir eru um at fara undir arbeiðið seinni í ár. Tað tykist sostatt greitt, at tað hevur verið tørvur á at áseta gjølligari reglur fyri umsiting av endurbúgvingarøkinum. Tað ber tó ikki til at siga nakað um, hvørja ávirkan manglandi reglur hava havt á útreiðslustøðið. 67 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 4.6.2.1 Vanlig endurútbúgving Fólk við skerdum arbeiðsførleika kunnu fáa endurbúgvingarstuðul, um tað er ein neyðug fortreyt fyri, at tey kunnu gerast fíggjarliga sjálvbjargin. Gongdin í útreiðslunum seinastu árini hevur verið hendan: Talva 42: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðslum til vanligari endurbúgving tkr. Vanlig endurútbúgving 2003 2004 2005 2006 2007 2008 12.890 14.226 12.673 13.173 11.833 13.661 Kelda: Búskaparskipan Landsins. Frá 2003 til 2008 eru útreiðslurnar øktar við 771 tkr. til endurútbúgving. Útreiðslan til endurútbúgving hevur verið rímiliga støðug í tíðarskeiðinum eins og talið av brúkarum, sí talvu niðanfyri. Verður hædd tikin fyri lønarvøkstrinum í sama tíðarskeiði er talan reelt um ein lítla lækking. Talva 43: Tal av persónum í vanligari endurútbúgving Ymiskir persónar í árinum 2003 2004 2005 2006 2007 2008 193 194 205 208 176 203 Kelda: Almannamálaráðið. Skrásetingin av upplýsingum viðvíkjandi endurútbúgving er ófullfíggjað, m.a. finnast ongi nágreinilig hagtøl yvir hvussu nógv fólk í miðal hava verið í skipanini í tíðarskeiðinum. 4.6.2.2 Vart arbeiði Skipanin við vardum arbeiði er ein gomul skipan. Aðalsjónarmiðið við skipanini er, at fólk við skerdum arbeiðsføri, í staðin fyri óvirkin at taka ímóti almannaveiting, skulu hava møguleika fyri at vera virkin í arbeiðslívinum og nýta teirra restarbeiðsevni. Tá ið vard størv verða sett á stovn, verða lønar- og onnur setanarviðurskifti avtalað. Útgangsstøðið er sáttmálalønin á arbeiðsmarknaðinum. Arbeiðsgevarin rindar fulla løn og fær endurgoldið eitt lønarískoyti frá Almannastovuni upp á ein triðing, helmingin ella tveir triðingar av lønini treytað av arbeiðsførleikanum hjá arbeiðstakaranum. Talva 44: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðsluni til vart arbeiði tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Vart arbeiði 1.937 4.805 7.091 8.116 10.236 15.209 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. 68 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 er útreiðslan til vart arbeiði økt frá 2 mió.kr. til 15 mió.kr. Í sama tíðarskeiði er talið av fólki, sum hava verið í skipanini í styttri ella longri tíð, økt frá 28 til 140: Talva 45: Tal av fólkum í vardum stavi Persónar í skipanini 2003 2004 2005 2006 2007 2008 28 44 58 79 111 140 Kelda: Almannamálaráðið. Skrásetingin av upplýsingum viðvíkjandi vardum arbeiði er ófullfíggjað, m.a. finnast ongi nágreinilig hagtøl yvir hvussu nógv fólk í miðal hava verið í skipanini í tíðarskeiðinum. Hækkingin í útreiðsluni til vard størv skyldast, at ein nýggj vegleiðing um vard størv frá 2002 setti meira fokus á økið, og var hetta byrjanin til eina øking í talinum av vardum størvum. Stóri vøksturin í 2007 og 2008 skyldast, at arbeiðsmarknaðardeildin á Almannastovuni varð uppraðfest í fíggjarlógini fyri 2007 (økt játtan til 3 starvsfólk). Sostatt eru munandi fleiri mál avgreidd síðan tá. Tað skal viðmerkjast, at Almannastovan í fíggjarlógini fyri 2009 fekk eina skerda játtan, og sambært Almannastovuni er ein av avleiðingunum, at viðgerðin av endurbúgvingarmálum verður niðurraðfest. Talið av óavgreiddum málum er økt nógv seinastu tíðina í 2009. Ein viðkomandi spurningur í sambandi við stóru økingina í talinum av vardum størvum er, um talið av fólkum í øðrum skipanum er minkað tilsvarandi. Spurningurin er ikki kannaður í Føroyum, men tað kann staðfestast, at tilgongdin til fyritíðarpensjón ikki er minkað, hóast fleiri fólk eru komin í vart starv. Við betur skipaðum skrásetingum av brúkarum av ymsu skipanunum vildi verið møguligt betur at mett um týdningin av teimum átøkum, sum verða sett í verk, herundir ávirkanin á ymsu veitingarsløgini. Sum útgangsstøði er skipanin við vardum starvi ein bíligari loysn fyri landskassan enn aðrar almennar skipanir, so sum fyritíðarpensjón, tí undir hesi skipan rindar arbeiðsgevarin ein part av útreiðslunum umframt at skattur verður goldin til landskassan av samsýningini. Aðrir fyrimunir við skipanini eru, at brúkarin er virkin og harvið mennist sosialt og mentalt, sum so aftur sparir heilsuverkinum og almannaverkinum fyri pengar. Almannastovan ger við ávísum millumbilum eina statusuppgerð, sum vísir, hvussu nógv fólk eru í skipanini, og hvussu býtið er millum ymsu endurgjaldsbólkarnar. 69 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Talva 46: Tal av fólkum í vardum stavi og býti millum endurgjaldsbólkar jul-06 % okt-08 % 1/3 frá Almannastovuni 24 32% 47 37% 1/2 frá Almannastovuni 31 41% 50 39% 2/3 frá Almannastovuni 13 17% 24 19% 7 9% 6 5% 75 100% 127 100% Onnur gomul lønarbýti, 40-60 og eitt 90-10 Til samans í vardum starvi Kelda: Almannamálaráðið. Av tølunum omanfyri sæst, at av samlaðu útreiðslunum av skipanini rindar arbeiðsgevarin í umleið 80% av førunum meiri enn helmingin av útreiðslunum. 4.6.2.3 Gjald fyri stovnar í Danmark Fólk við skerdum arbeiðsførleika, sum hava rætt til endurbúgvingarstuðul, hava møguleika fyri at sleppa á skúla v.m. í Danmark, um hetta er ein fyritreyt fyri at tey aftur kunnu gerast fíggjarliga sjálvbjargin. Talva 47: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðsluni til gjald fyri stovnar í Danmark tkr. Gjald fyri stovnar í Danmark 2003 2004 2005 2006 2007 2008 550 1.685 2.487 3.348 4.300 11.592 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Talan hevur verið um ein lutfalsliga stóran útreiðsluvøkstur á hesi konto frá 2003 til 2008, serliga frá 2007 til 2008. Talva 48: Tal av persónum Ymiskir persónar í árinum 2003 2004 2005 2006 2007 2008 10 11 20 32 28 32 Kelda: Almannamálaráðið. Í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 er talið av persónum í skipanini hækkað úr 10 upp í 32. Hóast stóra útreiðsluvøksturin frá 2007 til 2008 er talið av persónum í skipanini einans økt við 4 frá 2007 til 2008 og eindarprísurin er tískil hækkaður frá 154 tkr. í 2007 til 362 tkr. í 2008. 70 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Sambært Almannastovuni skyldast útreiðsluvøksturin, at nýggju fyriskipanirnar, sum eru settar ígongd, eru ógvuliga kostnaðarmiklar umframt at tað eru borgarar, ið hava havt tørv á at flyta frá lutfalsliga bíligum til munandi dýrari fyriskipanir. Harumframt eru nøkur nýggj fólk komin inn í skipanina, sum ikki áður hava figurerað í endurbúgvingarhøpi. Talan er um ung fólk við sverum ADHD, DAMP o.l. symptomum, sum áður vildu verið undir vanligari og longdari barnaforsorg. Talan er um útreiðslur, sum kommunur áður hava avhildið sambært barnaforsorgarlógini. Almannastovan upplýsir harafturat, at onkur útreiðsla fyri 2007 er bókað í 2008. Øll málini eru ikki gjøgnumgingin, so til ber ikki at siga nágreiniliga, hvussu nógv talan er um. 4.6.3 Hjálparráð Niðanfyri er útreiðslan til hjálparráð einstøku árini nærri sundurgreinað: Talva 49: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðsluni til hjálparráð tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Kostískoyti o.a. 1.469 1.647 1.838 2.319 2.788 3.286 Heilivágur 6.244 6.068 6.470 6.732 6.035 7.030 686 872 868 992 1.152 1.408 Protesur 1.109 1.255 1.573 1.394 1.546 985 Ortopediskur fótbúnaður 1.320 1.583 2.036 2.498 2.500 2.819 Hoyritól 9.443 5.926 6.218 6.950 7.101 3.573 Bústaðarbroytingar 2.592 2.772 2.825 1.525 4.039 2.983 Avlamisbilar 5.089 2.086 2.086 2.887 5.048 7.014 Koyristólar 3.870 2.439 3.078 2.697 3.848 1.965 MVG 3.757 2.773 2.571 2.237 3.114 3.319 Annar stuðul 12.811 12.879 12.426 13.533 14.281 17.071 Til samans 48.390 40.300 41.989 43.764 51.452 51.453 Tannviðgerð Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Sum tað sæst av tølunum omanfyri er útreiðslan til hjálparráð sett saman av nógvum, ymsum útreiðslum, har eindarprísurin varierar nógv. Fyri onkur øki er talan um ein javnan vøkstur, meðan tað eru lutfalsliga stórar broytingar einstøku árini á øðrum økjum, t.d. avlamisbilar. Rakstrarkostnaðurin fyri hoyritól er t.d. lækkaður úr 9 mió.kr. í 2003 til 3,5 mió.kr. í 2008. 2003 var eitt óvanligt ár, har tað 2 ferðir var neyðugt at biðja um eykajáttan til økið. Grundgevingin í seinnu umbønini um eykajáttan var, at umsitingin hevur lagt eyka orku í at avgreiða fleiri umsóknir. Sammett við 2002 hækkaði útreiðslan í 2003 við 11,2 mió.kr. 71 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Størstu hækkingarnar í 2003 sammett við 2002 vóru útreiðslurnar til hoyritól, sum øktust við 5,1 mió.kr., koyristólar, sum øktust við 1,6 mió.kr. og mvg-útreiðslan, sum øktist við 1,3 mió.kr. Eftir óvanliga árið 2003 lækkaði útreiðslan í 2004 nærum niður á støðið í 2002. Gongdin í árunum 2004 til 2006 var nøkulunda jøvn, meðan útreiðslan í 2007 økist við 7,7 mió.kr. Størsta einstaka broytingin er "bústaðarbroytingar", sum hækkaði við 2,5 mió.kr., sí viðmerking niðanfyri, umframt at kostnaðurin av avlamisbilum hækkar við 1,2 mió.kr. og kostnaðurin av koyristólum hækkar við 1,1 mió.kr. Lækkingin í "bústaðarbroytingar" frá 2005 til 2006 skyldast, at ein kærunevndaravgerð hevði við sær, at hjálpitólamiðstøðin var avmarkað í at gera bústaðarbroytingar í 2006, og sostatt var 2006 óvanliga lágt. Tað merkir so aftur, at nógvar umsóknir bíðaðu til 2007 umframt vanliga virksemið. Lækkingini í kostnaðinum til hoyritól frá 2007 til 2008 skyldast, at ein partur av játtanini til hetta økið er flutt frá Hjálparráð til Landssjúkrahúsið. Einasta skipaða skráseting av hagtølum, sum gevur nakra ábending um virksemið á økinum er tal av umsóknum. Talva 50: Tal av umsóknum Tal av umsóknum 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Kropsborin 3.038 2.827 2.826 2.678 2.661 2.300 Ikki kropsborin 1.754 1.982 1.898 1.835 1.961 1.935 Hjálparamboð v.m. § 18 Umsóknir 4.792 4.809 4.724 4.513 4.622 4.235 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Sambært móttiknum upplýsingum er tað bert ein heilt lítil partur av umsóknunum, sum ikki verður gingin á møti. Sum nevnt omanfyri verður í løtuni arbeitt við at nágreina økið nærri. 4.6.4 Hjálp til viðgerð o.a. á serligum stovnum § 16 Hjálp til viðgerð o.a. á serligum stovnum eftir § 16 er ætlað fólki, ið hava eina psykiatriska diagnosu (Asberger/ADHD) ella eru sálarsjúk, eru seinment ella menningartarnað ella eru atferðartrupul v.m. Talan kann bæði verða um uppihald á serligum stovnum undir Nærverkinum ella uttanlands. Uppihaldið fevnir um viðgerð kombinerað við skúla, búvenjing og/ella avkláring av arbeiðsevni. 72 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Útreiðslurnar seinastu árini hava verið hesar: Talva 51: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðsluni til viðgerð á serligum stovnum tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 0 263 542 388 3.765 3.306 Hjálp til viðgerð o.a. á serligum stovnum § 16 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Sum tað sæst av útreiðslutølunum er tað ikki fyrr enn í 2007, at tænastur til fólk við víðfevndum sálarligum ella kropsligum breki verða veittar eftir grein 16 í forsorgarlógni. Frammanundan hevur kostnaðurin av uppihaldi á serligum stovnum verið fíggjaður eftir grein 18 viðvíkjandi endurbúgving. Orsøkin til broyttu mannagongdina skyldast eina kæruavgerð, har kærunevndin gjørdi vart við, at umsóknin var viðgjørd eftir skeivari grein. Talva 52: Tal av persónum Ymiskir persónar í árinum 2003 2004 2005 2006 2007 2008 - - - 1 6 13 Kelda: Almannamálaráðið. Broytta mannagongdin hevur viðført, at samlaða játtanin fyri 2009 er upp á 12 mió.kr. harav 5,5 mió.kr. eru fluttar frá grein18, endurbúgving. Í mun til stovnsuppihald smb. grein 18 um endurbúgving, so skal landsstýrismaðurin í hvørjum einstøkum føri góðkenna stovnsuppihald sambært grein 16. 4.6.5 Samandráttur Av samlaða vøkstrinum upp á 39,6 mió.kr. stava umleið 14 mió.kr. frá generellum lønar- og prísvøkstri. Vegna vantandi hagtøl er torført at gera eina neyva uppgerð av, hvat restin av hækkingini skyldast. Tó kann sigast, at virksemið er økt á hesum økjum: Endurútbúgving: útreiðslan til vart arbeiði er hækkað úr 1,9 mió.kr. í 2003 til 15,2 mió.kr. í 2008. Orsøkin til hetta er, at arbeitt hevur verið miðvíst at sett vard størv á stovn. Talið av vardum størvum er hækkað javnt øll árini úr 28 í 2003 til 140 í 2008. Tað mangla skipað hagtøl fyri, hvussu leingi hvør einstakur hevur verið í skipanini. Endurútbúgving: útreiðslan til gjald fyri stovnar í Danmark er hækkað úr 0,5 mió.kr. í 2003 til 11,6 mió.kr. í 2008. Talið av fólki sum eru farin í endurútbúgving á stovni í Danmark er hækkað úr 10 í 2003 til 32 í 2008. Tað mangla skipað hagtøl fyri, hvussu leingi hvør einstakur hevur verið í skipanini. 73 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Meirútreiðslur brekað barn: Talið av brúkarum er økt úr 490 í 2003 til 568 í 2008. Viðmerkjast skal, at tað ikki er vist, at talið av brúkarum sigur nakað um virksemi. Harafturat skal sigast, at tað ikki eru børnini, sum verða skrásett, men foreldrini. Á forsorgarøkinum kann generelt staðfestast, at tað ígjøgnum fleiri ár hevur verið tørvur á at seta kunngerðir í gildi, sum nærri áseta treytir fyri veitingum eftir forsorgarlógini. Í hvønn mun manglandi kunngerðir hava ávirkað útreiðsluna á forsorgarøkinum er torført at meta um, men tað er ein sannroynd, at á forsorgarøkinum skulu í nógvum førum gerast ítøkiligar metingar í sambandi við útgjaldsmál. Tí kann tað tykjast løgið, at arbeiðið við at gera kunngerðir ikki hevur verið hægri raðfest. Í 2009 eru fleiri av umrøddu kunngerðum lýstar. Generelt kann staðfestast, at tað mangla neyv hagtøl viðvíkjandi virkseminum á forsorgarøkinum. Mælt verður til, at neyvari virksemistøl verða skrásett á m.a. hesum økjum: vardum størvum endurbúgving endurgjald fyri mista arbeiðsinntøku hjálparráðum Meting má gerast í hvørjum einstøkum føri um, hvørji virksemistøl eru viðkomandi. 4.7 Fyritíðarpensjón Persónar millum 18-67 ár kunnu fáa fyritíðarpensjón, um arbeiðsførið varandi er niðursett orsakað av sjúku, avlamni ella øðrum serligum grundum. Tað eru trý ymisk fyritíðarpensjónsstig: hægsta, miðal, og lægsta fyritíðarpensjón. Fyritíðarpensjónin verður veitt vegna niðursett arbeiðsføri ella einkjustøðu. Hægsta og miðal fyritíðarpensjón eru samansettar av grundupphædd, viðbót og avlamisviðbót, meðan lægsta fyritíðarpensjón er samansett av grundupphædd, viðbót og eini eykaviðbót. Støddin av viðbótini er treytað av pensjónsstiginum. Avlamisviðbót er óheft av aðrari inntøku. Grundupphædd, viðbót og eykaviðbót lækka við 60% fyri hvørja vunna krónu omanfyri inntøkuloftið, sum árliga verður javnað. Mótrokningarprosentið varð lækkað til 30% í 2008. Um hægsta, miðal ella lægsta fyritíðarpensjón verður veitt er treytað av aldri, hvussu nógv arbeiðsførið er niðursett og orsøkina til niðursetta arbeiðsførið. Fyritíðarpensjónistar hava harumframt rætt til aðrar viðbøtur, sum eru barnaviðbót, hjálparviðbót, røktarviðbót og persónliga viðbót. 74 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Grundupphæddin, viðbótin og avlamisviðbótin hjá fyritíðarpensjónistunum eru seinastu árini generelt hækkaðar við 4% árliga, soleiðis sum ásett í lóg um javning av almannaveitingum 14. Umframt generellu hækkingina upp á 4% verður í 2008 latin ein eyka viðbót á 15.360 kr. til lægstu fyritíðarpensjónistar; eyka viðbótin hækkar til 31.644 kr. í 2009. Samlaða økingin hjá lægstu fyritíðarpensjónistunum er sostatt áleið 23% frá 2007 til 2008. Harumframt er brennistudningurin, sum verður veittur eftir serligari lóg, hækkaður við 25% frá 2007 til 2008 svarandi til eina hækking á 1.368 kr. Brennistudningur verður tó bert veittur til teir pensjónistar, sum lúka ávísar inntøkutreytir. Høvuðskontan "Fyritíðarpensjón" fevnir um undirkontur fyri fyritíðarpensjón, avlamisveiting umframt læknaváttanir, sí niðanfyri: Talva 53: Gongdin í tíðarskeiðinum 2003 til 2008 í útreiðslunum til fyritíðarpensjón tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Hægsta fyritíðarpensjón 81.480 80.001 81.045 88.685 89.886 97.913 Miðal fyritíðarpensjón 78.003 80.697 80.999 89.237 86.202 95.322 Lægsta fyritíðarpensjón 28.719 30.254 31.461 33.138 32.423 41.091 Avlamisveiting 2.318 2.504 2.388 2.488 2.573 2.620 Læknaváttanir 0 0 0 391 318 874 190.520 193.456 195.893 213.939 211.402 237.820 Til samans Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Sum tað sæst omanfyri er nettoútreiðslan á høvuðskontuni "Fyritíðarpensjón" hækkað við 25% í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008. Sæð yvir alt tíðarskeiðið er talið av fyritíðarpensjónistum nærum óbroytt, sí talvu niðanfyri. Talva 54: Tal av fyritíðarpensjónistum 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Hægsta 546 535 534 544 554 567 Miðal 801 810 790 810 801 796 Lægsta 424 414 413 406 398 409 85 89 86 85 81 82 1.857 1.848 1.823 1.845 1.833 1.852 Avlamisveiting Tal av fyritíðarpensionistum Kelda: Almannamálaráðið. 14 Lógin um javning av almannaveitingum er í 2008 broytt, soleiðis at grundupphæddin, viðbótin og avlamisviðbótin frá 2009 at rokna verða hækkaðar við 3% og ikki við 4% sum undanfarin ár. 75 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Talið av fyritíðarpensjónistum er á sama støði í 2008 sum í 2003, tó soleiðis, at tað hava verið smærri broytingar frá einum ári til annað. Talið av hægstu fyritíðarpensjónistum er hækkað við 21 persónum, meðan talið av lægstu fyritíðarpensjónistum er lækkað við 15 persónum. Ein framskriving av staðfestu útreiðslunum í 2003 til 2008 við teimum lógarásettu hækkingunum, sum hava verið árliga, samsvarar væl við tær útreiðslur, sum eru staðfestar fyri 2008, t.v.s. at útreiðsluøkingin í tíðarskeiðinum í høvuðsheitum stavar frá, at satsirnir til fyritíðarpensjónistar verða hækkaðir árliga, soleiðis sum ásett í lógini. Hóast satsirnir fyri allar fyritíðarpensjónistar hækkaðu við 4% fyri árini 2003 til 2005 er talan um ein útreiðsvøkstur í hesum tíðarskeiðinum, sum liggur væl niðanfyri hetta. Orsøkin er, at talið av fyritíðarpensjónistum í hesum tíðarskeiði lækkaði við 36 persónum. Útreiðsluvøksturin frá 2006 til 2008 er hinvegin væl omanfyri nevndu 4%, og er ein av orsøkunum, at talið av pensjónistum í hesum tíðarskeiði hækkar við 34 persónum. Stóri útreiðsluvøksturin frá 2005 til 2006 skyldast, at Almannastovan í 2006 yvirtók avgerðarmyndugleikan á fyritíðarpensjónsøkinum frá Vanlukkutryggingarráðnum og í tí sambandinum avgreiddi yvir 100 gamlar umsóknir. Avgreiðslan av umsóknunum merkti lutvíst, at fleiri fyritíðarpensjónistar komu inn í skipanina umframt at eftirgjøldini15 hetta árið vóru størri enn vanligt orsakað av avgreiðslu av fleiri málum. Sambært Almannastovuni skyldast hækkingin frá 2007 til 2008 lutvíst, at eftirgjøldini eru hægri í 2008 enn undanfarin ár, at fleiri fólk, sum fáa hægstu og miðal fyritíðarpensjón forvinna minni enn árið fyri, umframt at tey hava staðfest eina minking í tali av fólki, sum hava inntøku omanfyri mótrokningarfríu upphæddina. Sum nevnt omanfyri lækkaði mótrokningarprosentið frá 60% í 2007 til 30% í 2008, og varð upprunaliga væntað, at inntøkurnar hjá fyritíðarpensjónistum fóru at hækka og harvið minka um útgjaldið av fyritíðarpensjón. Hægsta og miðal fyritíðarpensjónin eru hækkaðar við 22,5% í tíðarskeiðinum, meðan lægsta fyritíðarpensjónin er hækkað við 43,5%. Til samanberingar kann nevnast, at generella lønarhækkingin í sama tíðarskeiði var áleið 17,5% íroknað arbeiðsmarknaðargjøld. 4.7.1 Samandráttur Útreiðsluvøksturin upp á 47 mió.kr. í tíðarskeiðinum frá 2003 til 2008 samsvarar væl við lógarásettu hækkingina í fyritíðarpensjónum. Talið av fyritíðarpensjónistum er nærum óbroytt í tíðarskeiðinum. 15 Eftirgjald: ein viðgerð av einum fyritíðarpensjónsmáli kann taka upp í 2 ár. Verður umsóknin gingin á møti, hevur móttakarin rætt til fyritíðarpensjón frá tí at umsóknin varð innlatin og verður hetta goldið afturút. 76 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 5 Játtanartilgongd Niðanfyri er í stuttum lýst hvussu játtanartilgongdin (fíggjarlógartilgongdin) er skipað. Lýsingin er skipað soleiðis, at fyrst verður greitt frá lógarverkinum og teimum mannagongdum, sum eru galdandi í sambandi við gerð av fíggjarlóg og eykajáttanu og síðani verða einstøku høvuðskonturnar gjøgnumgingnar. Greiningin tekur støði í samrøðum við ábyrgdarhavandi starvsfólk á ymsu økjunum, tað verði seg starvsfólk á ymsu stovnunum, embætisfólk við ábyrgd av fíggarlógararbeiðinum umframt áliti um játtanarskipan landsins frá 24. februar 2006, ið varð gjørt í sambandi við gerð av uppskoti til løgtingslóg um landsins játtanarskipan (játtanarlógin). 5.1 Stýrisskipanarlógin Í stýrisskipanarlógini frá 1994 verða yvirskipaðu reglurnar um játtanartilgongdina ásettar í grein 41 til 44. Stýrisskipanarlógin fyriskrivar, at landsstýrið leggur fyri Løgtingið fýra sløg av játtanarlógum: fíggjarlóg eykajáttan við løgtingslóg eykajáttan við fíggjarnevndarskjali bráðfeingis játtanarlóg (um fíggjarlógarviðgerðin ikki er liðug áðrenn fíggjarárið byrjar) Av stýrisskipanarlógini sæst, at uppskot til fíggjarlóg skal verða lagt fyri tingið í seinasta lagi 1. oktober árið fyri. Burtursæð frá ásetingunum í stýrisskipanarlógini hava ongar formligar reglur verið galdandi fyri fíggjarlógararbeiðið til uppskotið verður lagt fyri tingið. Í rundskrivi nr. 2/2000 frá løgmansskrivstovuni um lógarsmíð eru ásetingar um krøv til innihaldið í viðmerkingum til løgtingslógaruppskot, sum verða løgd fyri tingið. Sambært ásetingunum í rundskrivinum skal í hvørjum einstøkum føri metast um fíggjarligar/búskaparligar avleiðingar, umsitingarligar avleiðingar, umhvørvisligar avleiðingar, avleiðingar í mun til altjóða avtalur og reglur og sosialar avleiðingar. Nevnda rundskriv er ikki galdandi fyri fíggjarlógaruppskot. Arbeiðið við at gera eina fíggjarlóg hevur tískil verið skipað eftir eini siðvenju, sum hevur verið nærum óbroytt nógv tey seinastu árini. Við støði í løgtingssamtykt frá 1. mars 2005 samtykti formansskapur løgtingsins hin 16. mars 2005 at seta ein arbeiðsbólk við serkønum fólki at fyrireika uppskot til eina játtanarlóg, sum skal seta treytir og skipa mannagongdir fyri játtanum. Álitið varð lagt fram í februar 2006, og við løgtingslóg nr. 42. frá 4. mai 2009 er nýggj játtanarlóg samtykt at koma í gildi við neyðugum tillagingum fyri fíggjarlógaruppskotið 2010. 77 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Sambært nýggju lógini skal landsstýrismaðurin í fíggjarmálum fyri 1. apríl leggja fram uppskot til løgtingssamtykt, sum fevnir um ein samlaðan játtanarkarm fyri fíggjarlógina næsta ár, býtt á greinar. Saman við uppskotinum um játtanarkarm verður lagt við ein búskaparfrágreiðing, sum lýsir og metir um búskaparstøðu Føroya, herímillum tann almenna geiran. Samstundis sum fíggjarlógaruppskotið verður lagt fram, leggur landsstýrismaðurin í fíggjarmálum fram eina frágreiðing, sum gjølligari lýsir og metir um innihaldið í fíggjarlógaruppskotinum og greiðir frá játtanareftirlitinum í fíggjarárinum. 5.2 Ábyrgdarbýti í sambandi við fíggjarlógina Av grein 43 í stýrisskipanarlógini sæst, at tað er landsstýrið, sum leggur fíggjarlógaruppskot fyri tingið. Av stýrisskipanarlógini sæst harumframt, at tað er løgmaður sum býtir málsøkini millum landsstýrisfólkini, at hesi sita fyri málsøkjunum hvør sær og hava rættarliga ábyrgd av teimum málsøkjum, sum eru løgd til teirra at umsita. 5.2.1 Landsstýrismaðurin í almannamálum Landsstýrismaðurin í almannamálum situr fyri teimum høvuðskontum, sum eru fevndar av hesi greining. Landsstýrismaðurin í almannamálum skal m.a. tryggja, at ongin útreiðsla verður avhildin á almannaøkinum uttan at heimild er fyri henni í teirri fíggjarlóg ella aðrari játtanarlóg, sum er í gildi, tá ið ávíst verður. Landsstýrismaðurin í almannamálum má sostatt skipa so fyri, at uppskot til fíggjarlóg er hóskandi til at dekka útreiðslurnar til ásetta og ætlaða virksemið. Sum ein liður í at tryggja omanfyrinevnda verður uppskotið til fíggjarlóg gjørt við støði í upplýsingum og tilmælum, sum verða latin landsstýrismanninum frá ávikavist Almannastovnuni og Nærverkinum, Meginskrivstovuni, sum hava dagligu umsitingina av teimum høvuðskontum, sum eru fevndar av hesi greining. 5.2.2 Landsstýrismaðurin í fíggjarmálum Landsstýrismaðurin í fíggjarmálum hevur eina tvørgangandi og samskipandi uppgávu í sambandi við játtanartilgongdina. Mannagongdin er tann, at tað er landsstýrismaðurin í fíggjarmálum, sum tekur avgerð um innihaldið í fíggjarlógaruppskotinum, eykajáttanarlógum og fíggjarnevndarskjølum, og sum høvuðsregla ger viðmerkingar til slík uppskot. Tilfar til uppskot og viðmerkingar á grein 8 hevur hann tó fingið frá landsstýrismanninum í almannamálum. 5.2.3 Løgtingið Tað er Løgtingið, sum tekur endaliga støðu til eitt fíggjarlógaruppskot íroknað møguligar broytingar. Løgtingið má kunna líta á, at upplýsingarnar í fíggjarlógaruppskotinum eru 78 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 rættar og nøktandi, og at upphæddirnar eru hóskandi, tað vil siga ikki ov stórar ella ov smáar, men grundaðar á bæði framrokningar, grundgivnar ætlanir og broytingar annars, sum eru í væntu. Umframt sjálva játtanarupphæddina innihalda fíggjarlógaruppskot viðmerkingar til upphæddirnar, herundir í nøkrum førum virksemistøl, t.d. tal av búfólkum og tal av starvsfólkum v.m. Komið er eftir, at hesi virksemistøl í fleiri førum ikki eru heilt neyv. Mælt verður til, at umsitingin er neyvari, tá ið virksemistøl verða ásett í fíggjarlógaruppskotum. 5.3 Tíðarætlan í sambandi við fíggjarlógararbeiði 5.3.1 Fíggjarlógin Onki hevur verið ásett í higartil galdandi játtanarskipan viðvíkjandi tíðarætlan uttan tað, at fíggjarlógaruppskotið skal vera lagt fyri tingið í seinasta lagi 1. oktober. Vanligt er, at fíggjarlógararbeiðið byrjar í februar mánað og skal sum útgangsstøði fylgja eini tíðarætlan, sum Fíggjarmálaráðið leggur fyri ymsu ráðini í byrjanini av árinum. Sambært hesi ætlan verður frá februar til mai mett um lógarbundnu útreiðslurnar, fundir verða hildnir um búskaparligu útlitini, framrokningar verða gjørdar av inntøkum og útreiðslum og fundir verða hildnir við ymsu ráðini um fyribils karm fyri greinina. skal Fíggjarmálaráðið í mai koma við uppskoti til samlaðan karm fyri hvørja grein sær býtt á játtanarsløg. byrja politisku samráðingarnar hereftir í landsstýrinum og í samgonguni, og endamálið er at fáa eina semju um samlaða karmin á ymsu greinunum um miðjan juni, soleiðis at seinasta hond kann verða løgd á fíggjarlógaruppskotið. verður endaliga fíggjarlógaruppskotið lagt fyri tingið seint í september. verða møgulig broytingaruppskot sent fíggjarnevndini í november. Hóast málið er at fáa politiska semju um fíggjarlógaruppskotið um miðjan juni, hevur í royndum ikki eydnast at fáa semju fyrr enn um hálvan september stutt áðrenn fíggjarlógaruppskotið skal vera lagt fyri Løgtingið. Sum víst á síðu 76 í álitinum um nýggja játtanarlóg frá februar 2006 hava politisku samráðingarnar um fíggjarlógina lyndi til at gerast eitt stríð um, hvussu stóran part hvør landsstýrismaður skal fáa til sín av heildarkarminum og í minni mun snúð seg um, hvussu tey ymsu økini skulu raðfestast, eitt nú almanna-, skúla- og vinnumál. Víðari verður sagt í álitinum, at avleiðingarnar av hesum eru: at í mongum førum er ov seint at gera avtalur um raðfestingar og fullnýtslu, ið skulu galda fyri komandi fíggjarár, og tær avtalur, sum verða gjørdar, eru mangan treytaðar av, 79 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 at eitt lógaruppskot verður gjørt. Hesar avtalur um lógarbroytingar verða ofta ikki settar í verk, annaðhvørt tí stundir ikki eru til tess ella tí at meiriluti kortini ikki er fyri hesum, at tað koma nógv broytingaruppskot til fíggjarnevndina, meðan fíggjarnevndararbeiðið fer fram, bæði um heildaruppskotið frá landsstýrismanninum í fíggjarmálum og broytingaruppskot frá ymsu landsstýrismonnunum, ov lítil tíð til góðskutrygging og ikki stundir til at gera líkinda virksemisyvirlit. Sostatt kann stutt sigast, at manglandi støðutakan til endaliga játtanarkarmin og býtið av sama millum ymsu greinarnar hevur verið viðvirkandi til, at endaliga játtanin ikki svarar til ítøkiliga tørvin, og at skotbráið til at gera eftirfylgjandi tillagingar av nýtsluni hevur verið stutt. Sum víst á omanfyri er nýggj játtanarlóg sett í gildi við virknað frá 1. januar 2010. Í nýggju játtanarlógini er ásett, at landsstýrismaðurin í fíggjarmálum fyri 1. apríl leggur fram uppskot til løgtingssamtykt, sum fevnir um ein samlaðan játtanarkarm fyri fíggjarlógina næsta ár, býtt á greinar. Sostatt skuldi verði betur stundir at gjørt neyðugar tillagingar innan hvørja grein. 5.3.2 Eykajáttan Einastu ásetingarnar í stýrisskipanarlógini um tíðarætlan í sambandi við eykajáttanir snúgva seg um eykajáttanir við fíggjarnevndarskjali. Eykajáttan við fíggjarnevndarskjali verður nýtt, tá ið eitt mál hevur skund. Tá kann løgtingsins fíggjarnevnd eftir uppskoti frá landsstýrinum veita eykajáttan uttan so, at tveir fimtingar av nevndarlimunum krevja málið avgjørt við løgtingslóg. Eykajáttanir givnar við fíggjarnevndarskjali skulu leggjast fyri Løgtingið innan 1. desember. Tá ið tíðarætlanin í sambandi við fíggjarlógararbeiðið verður send út frá Fíggjarmálaráðnum tíðliga á vári verður vanliga fráboðað, nær umbønir um eykajáttanir skulu verða Fíggjarmálaráðnum í hendi. Vanligt hevur verið, at tað í tíðarætlanini er tikið hædd fyri tveimum eykajáttanum, eini um várið og eini um heystið. Hóast evstamark fyri seinnu umbønina vanliga hevur verið um miðjan august, so hevur arbeiðið við at avgreiða eykajáttanirnar í fleiri førum drigið út til november/desember seinastu árini. Orsøkin til drúgvu tilgongdina í ávísum førum seinastu árini skyldast lutvíst, at tað hevur tikið langa tíð hjá Fíggjarmálaráðnum at fáa lagt uppskotið um eykajáttan fyri tingið og/ella at fíggjarnevndin hevur havt langa tíð um at avgreiða umbønirnar. Eitt dømi um eina drúgva tilgongd í sambandi við eykajáttanarlóg er eykajáttanarlógin fyri november 2008. Landsgrannskoðarin hevur skrivað notat um gongdina í hesum máli. málinum kann stutt sigast, at: Um gongdina í fyrrapartin í august gjørdist greitt í Almannaráðnum, at neyðugt var við eykajáttan. 80 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Almannamálaráðið spyr tann 19. august 2008 Fíggjarmálaráðið, nær umbøn um eykajáttan skal verða inni og fær munnliga at vita, at støða enn ikki er tikin til spurningin, men at tað væntandi verður um 2-3 vikur. 15. september verða nøkur landsstýrisfólk loyst úr embæti, og 26. september er nýggj samgonga skipað, sum byrjaði at arbeiða við eykajáttanarlóg samstundis sum arbeitt var við fíggjarlóg fyri 2009. 25. november 2008 varð uppskotið til eykajáttanarlóg lagt fyri tingið. fíggjarnevndin tók ikki undir við flestu eykajáttanunum, men vísti m.a. á, at fleiri umbønir ikki luku treytirnar í Stýrisskipanarlógini, har staðfest verður, at eingin útreiðsla kann verða hildin uttan játtan í fíggjarlóg ella aðrari játtanarlóg. broytingaruppskot frá fíggjarnevndini um at strika flestu eykajáttanirnar varð samtykt í tinginum. Strikingin av eykajáttanum hevði við sær, at Almannamálaráðið í 2008 hevði eina lutfalsliga stóra meirnýtslu á lógarbundnu játtanunum. Eykajáttanirnar, sum ikki vóru gingnar á møti, snúðu seg í stóran mun um lógarbundnar játtanir, og tá krevst lógarbroyting ella broyting í kunngerð fyri at minka um útreiðslurnar. Almannamálaráðið hevur upplýst, at orsakað av at noktandi svarið til eykajáttan kom so seint út á árið, var ikki møguligt at koma við broytingum í lógum og/ella kunngerðum, sum kundu fáa ávirkan á viðkomandi fíggjarár. Landsgrannskoðarin endar sína frágreiðing við at siga, at hevði ein eykajáttanarlóg verið løgd fram og samtykt í august ella september 2008, høvdu meirnýtslurnar í 2008 verið væl minni. Eitt dømi um langa avgreiðslutíð í tinginum er uppskot til eykajáttanarlóg fyri september 2009: landsstýrismaðurin í fíggjarmálum legði málið fyri tingið 9. september 2009, eftir 1. viðgerð tann 15. september 2009 varð málið beint í fíggjarnevndina, eftir at hava viðgjørt málið á fundum 16., 17., 22. og 23. september, 20. og 21. oktober skrivaði fíggjarnevndin álit tann 22. oktober, 2. viðgerð av málinum var tann 3. november 2009 og 3. og endaliga viðgerðin var tann 7. november 2009. Tað hevur sostatt tikið umleið 2 mánaðir at avgreiða eykajáttanarlógina, harav fíggjarnevndin nýtti góðar 5 vikur til viðgerðina. Sambært ásetingunum í grein 32, stk. 2 í lóg um tingskipan landsins sæst, at "nevnd, sum mál er beint í, skal lata Løgtinginum álit í seinasta lagi 1 mánað eftir, at hon fekk málið beint frá formanninum". Eitt tilsvarandi dømi er eykajáttanin fyri september 2006. Uppskotið varð lagt fyri tingið 28. september 2006, 1. viðgerð var 6. oktober 2006, fíggjarnevndin skrivaði álit 8. november 2006 og Løgtingið samtykti uppskotið 17. november 2006. 81 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Seinnu árini eru eykajáttanaruppskotini í fleiri førum ikki endaliga avgreidd í tinginum fyrr enn í seinnu helvt av november, og tá er árið so langt liðið, at tað er torført at gera neyðugar tillagingar í virkseminum fyri restina av árinum. Mælt verður til, at mannagongdir verða skipaðar, sum tryggja, at eykajáttanir verða avgreiddar fyrr, soleiðis at umsitingin hevur møguleika at gera tær tillagingar, sum eru neyðugar um umbønin ikki verður gingin á møti. Hetta kann antin gerast við, at landsstýrismaðurin í fíggjarmálum leggur uppskotið fyrr fyri tingið og/ella at avgreiðslutíðin í tinginum íroknað fíggjarnevndini verður stytt. Meirnýtsla viðvíkjandi lógarbundnum játtanum Seinnu árini hevur spurningurin fleiri ferðir verið frammi, hvørt tað er neyðugt við eykajáttan, tá ið talan er um meirnýtslu viðvíkandi lógarbundnum játtanum. Á aðrari síðuni hevur verið sagt, at hetta ikki er neyðugt, vísandi til at útreiðslan er játtað í aðrari lóg, meðan tað á hinari síðuni hevur verið sagt, at eykajáttan er neyðug, vísandi til Stýrisskipanarlógina, har tað verður staðfest, at ongin útreiðsla kann verða hildin uttan játtan í fíggjarlóg ella aðrari játtanarlóg. Løgfrøðingar, sum hava úttalað seg alment í fjølmiðlunum, hava verið ymiskir á máli um spurningin. Sjónarmiðið um at eykajáttan ikki er neyðug, tá ið talan er um lógarbundnar útreiðslur, er ført fram av umsitingini og hetta er eisini tað, sum er galdandi í Danmark. Í "Budgetvejledning 2006" frá Finansministeriet sæst í petti 2.9.2: "For lovbundne udgifter gælder, at der kan afholdes merudgifter, der er en følge af, at det samlede tilskudsydelser i medfør af loven bliver større end skønnet ved budgetteringen" Sjónarmiðið um at eykajáttan er neyðug, hevur verið ásett í viðmerkingunum til fíggjarlógina nógv tey seinastu árini til og við 2009, men varð strikað í 2010 í sambandi við at nýggja játtanarlógin er komin í gildi. Í viðmerkingunum hevur staðið: "Tað er tí av alstórum týdningi, at landsstýrismaðurin ætlar tær roknaðu lógarbundnu útreiðslurnar so neyvt sum gjørligt. Um so er, at tað í fíggjarárinum vísir seg, at samlaðu veitingarnar sambært lógini verða størri enn hildið, tá ið ætlanin varð løgd, skal landsstýrismaðurin leggja fram uppskot til eykajáttanarlóg, ella í øðrum lagi uppskot um at broyta viðkomandi stuðulslóg." Sami tekstur sæst á síðu 23 í álitinum um játtanarskipan landsins frá 2006. Í álitinum til eykafíggjarlógina fyri november 2008, framførir fíggjarnevndin sama sjónarmið: "Nevndin er samd við landsstýrismanninum í fíggjarmálum, sum undir 1. viðgerð staðfesti, at fleiri av umbønunum um eykajáttan ikki lúka treytirnar í stýrisskipanarlógini, har staðfest verður, at ongin útreiðsla kann haldast uttan játtan í fíggjarlóg ella aðrari játtanarlóg. Landsstýrismaðurin hevur somuleiðis undir nevndarviðgerðini undirstrikað, at neyðugt er at koma hesum trupulleikum til lívs". M.a. við hesi grundgeving vóru lógarbundnu eykajáttanirnar strikaðar av fíggjarnevndini. 82 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Mælt verður til, at greiða verður fingin á spurninginum um tað er neyðugt ella ikki við eykajáttan, tá ið talan er um meirnýtslu á lógarbundnu játtanum. 5.4 Gongdin í játtanar- og roknskapartølum í árunum 2003 til 2008 Niðanfyri er gjørd ein lýsing av gongdini í fíggjarlógartølunum og staðfestu tølunum fyri høvuðskonturnar, sum eru fevndar av játtanargreiningini. Staðfestu tølini eru samanborin við upprunaligu fíggjarlógina, tí mett verður, at hetta kann geva eina ábending um neyvleikan í upprunaligu metingini av útreiðslustøðinum. Harumframt er gjørd ein meting av meir/minninýtslu í mun til samlaðu játtanina (íroknað eykajáttanir) fyri at fáa eina mynd av mannagongdum í sambandi við roknskaparuppfylging og harav fylgjandi broytingum í játtanunum. Í samanberingini niðanfyri er útgangsstøði tikið í játtanini einstaka árið samanborið við seinni staðfestu tølini. 5.5 Børn og ung Talva 55: Játtanar- og roknskapartøl fyri børn og ung árini 2003 til 2008 tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 12.371 14.495 19.185 34.589 39.747 42.399 500 - -1.000 4.611 - - Játtan til samans 12.871 14.495 18.185 39.200 39.747 42.399 Staðfest tøl 13.241 14.398 17.217 36.895 39.380 43.107 370 -97 -968 -2.305 -367 708 7,0 -0,7 -10,3 6,7 -0,9 1,7 2,9 -0,7 -5,3 -5,9 -0,9 1,7 Fíggjarlóg Eykajáttan Meir/minninýtsla Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í % Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Í talvuni omanfyri eru tølini fyri stuðlar til børn ikki tikin við fyri árini 2003 til 2005 orsakað av at raksturin hesi ár lá undir grein 17 í forsorgarlógini. Tølini fyri 2003 til 2005 eru tískil ikki samanberilig við árini 2006 til 2008. Minninýtslan í 2006 skyldast, at Barnaheimið, Rókin, Slóðin og Stuðlar til børn vóru noydd at skerja virksemið í árinum, tí fyrilit skuldu takast fyri, at ein møgulig eykajáttan ikki varð veitt. Eykajáttanin varð givin so seint, at stovnarnir ikki kundu brúka alla játtanina. Hjá "Reiðrinum" var eitt ósett starv í 2006. Seinastu 2 árini hevur verið rímiligt samsvar ímillum játtan og staðfesta nýtslu. 83 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 5.6 Serforsorg Talva 56: Játtanar- og roknskapartøl til serforsorg fyri árini 2003 til 2008 tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 104.335 112.350 117.296 123.586 128.946 140.484 -3.419 -2.138 -1.000 365 - - Játtan til samans 100.916 110.212 116.296 123.951 128.946 140.484 Staðfest tøl 100.965 105.444 114.862 119.964 128.824 139.515 49 -4.768 -1.434 -3.987 -122 -969 -3,2 -6,1 -2,1 -2,9 -0,1 -0,7 0,0 -4,3 -1,2 -3,2 -0,1 -0,7 Fíggjarlóg Eykajáttan Meir/minninýtsla Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í % Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Niðanfyri eru viðmerkingar gjørdar til tær størstu av undirkontunum. 5.6.1.1 Trivnaðartænastan Talva 57: Játtanar- og roknskapartøl hjá trivnaðartænastuni fyri árini 2003 til 2008 tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Fíggjarlóg 69.039 76.017 79.273 82.548 85.536 94.929 Eykajáttan 2.032 - -1.000 295 - - Til samans 71.071 76.017 78.273 82.843 85.536 94.929 Staðfest tøl 71.556 73.598 77.891 79.571 84.678 92.218 Meir/minninýtsla 485 -2.419 -382 -3.272 -858 -2.711 Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í % Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % 3,6 -3,2 -1,7 -3,6 -1,0 -2,9 0,7 -3,2 -0,5 -3,9 -1,0 -2,9 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Frávikið í 2006 var upp á 3,2 mió.kr. harav 2,5 mió.kr. stava frá játtan til eitt nýtt autistaheim í Klaksvík, sum ikki varð sett í verk. Fyri 2008 varð søkt um eina lækking upp á 2 mió.kr. til Trivnaðartænastuna, tí 2,7 mió.kr. vóru avsettar til eitt skúlatilboð, sum var seinkað; umbønin um eykajáttan varð ikki gingin á møti. 84 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Samanumtikið kann sigast, at tað er rímiliga gott samsvar millum játtanina og seinni staðfestar útreiðslur, tá ið hædd verður tikið fyri, at planlagt virksemi ikki er komið í gongd í árinum, soleiðis sum upprunaliga ætlað. Fyri øll árini við undantaki av 2003 vóru staðfestu útreiðslurnar lægri enn upprunaliga mett. 5.6.1.2 Stovnsuppihald o.a. í Danmark Talva 58: Játtanar- og roknskapartøl fyri stovnsuppihald o.a. í Danmark fyri árini 2003 til 2008 tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 19.200 21.046 18.596 19.646 19.951 20.350 600 -2.046 19.800 19.000 18.596 19.646 19.951 20.350 20.096 17.315 18.831 19.812 20.102 20.036 Meir/minninýtsla 296 -1.685 235 166 151 -314 Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í % Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % 4,7 -17,7 1,3 0,8 0,8 -1,5 1,5 -8,9 1,3 0,8 0,8 -1,5 Fíggjarlóg Eykajáttan Játtan til samans - Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Við undantaki av 2004 er gott samsvar ímillum rakstrarjáttanina og staðfestu tølini. Í 2004 verður játtanin lækkað við 2 mió.kr. Lækkingin skyldast lutvíst eitt endurgjald fyri 2002, og lutvíst at færri brúkarar eru í skipanini. Í løtuni eru 25 fólk í skipanini, og sum er koma ikki fleiri fólk inn í hesa skipan. Talið lækkar, so hvørt fólk doyggja. Sostatt er tað lutfalsliga einkult at meta um útreiðslurnar einstøku árini. 85 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 5.6.1.3 Deildin fyri sinnisveik Talva 59: Játtanar- og roknskapartøl fyri deildina fyri sinnisveik fyri árini 2003 til 2008 tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Fíggjarlóg 14.058 10.750 13.971 15.881 18.408 19.995 Eykajáttan -5.500 - - 54 - - Játtan til samans 8.558 10.750 13.971 15.935 18.408 19.995 Staðfest tøl 7.834 10.546 13.450 15.941 19.206 20.207 Meir/minninýtsla -724 -204 -521 6 798 212 Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í % Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % -44,3 -1,9 -3,7 0,4 4,3 1,1 -8,5 -1,9 -3,7 0,0 4,3 1,1 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Burtursæð frá 2003 er rímiliga gott samsvar ímillum upprunaligu fíggjarlógina og seinni staðfest rakstrartøl. Orsøkin til eykajáttanina upp á -5,5 mió.kr. í 2003 var, at tað nýggja virksemið, sum ætlanin var at seta í verk í árinum, ikki kom í gongd sum ætlað. 5.7 Eldrarøkt Talva 60: Játtanar- og roknskapartøl til eldrarøkt fyri árini 2003 til 2008 tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 221.043 230.671 246.780 271.539 286.366 309.111 2.882 - -833 883 - 5.399 Játtan til samans 223.925 230.671 245.947 272.422 286.366 314.510 Staðfest tøl 222.286 227.766 244.351 265.385 287.063 315.305 -1.639 -2.905 -1.596 -7.037 697 795 0,6 -1,3 -1,0 -2,3 0,2 2,0 -0,7 -1,3 -0,6 -2,6 0,2 0,3 Fíggjarlóg Eykajáttan Meir/minninýtsla Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í % Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Niðanfyri eru viðmerkingar gjørdar til tær størstu av undirkontunum. 86 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 5.7.1.1 Røktarheim Talva 61: Játtanar- og roknskapartøl til røktarheim fyri árini 2003 til 2008 tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 106.417 117.356 128.878 154.689 165.260 183.195 1.449 - -3.291 442 - 2.000 Játtan til samans 107.866 117.356 125.587 155.131 165.260 185.195 Staðfest tøl 107.606 115.965 126.178 150.564 165.786 186.818 -260 -1.391 591 -4.567 526 1.623 1,1 -1,2 -2,1 -2,7 0,3 2,0 -0,2 -1,2 0,5 -2,9 0,3 0,9 Fíggjarlóg Eykajáttan Meir/minninýtsla Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í % Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Við undantak av 2006 og 2008 er gott samsvar ímillum rakstrarjáttanina og staðfestu tølini. Minninýtslan í 2006 skyldast, at heimið á Mørkini í Streymnesi kom seinni í gongd enn upprunaliga ætlað. Sambært viðmerkingunum til eykajáttanina fyri 2008 varð biðið um 2 mió.kr. orsakað av at útreiðslurnar hjá Ellis- og Røktarheiminum í Runavík gjørdust hægri enn tillutaða játtanin. Eftirfylgjandi varð staðfest, at feilir vóru í fráboðanunum frá heiminum, og tískil tók umbønin um eykajáttan ikki hædd fyri samlaðu útreiðslunum. 5.7.1.2 Eldrarøkt í Sandoynni Talva 62: Játtanar- og roknskapartøl til røktarheim fyri árini 2003 til 2008 tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 10.531 10.224 10.807 11.474 11.675 12.124 -506 - - 44 10.025 10.224 10.807 11.518 11.675 12.124 9.756 10.783 10.815 11.100 11.535 12.128 Meir/minninýtsla -269 559 8 -418 -140 4 Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í % Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % -7,4 5,5 0,1 -3,3 -1,2 0,0 -2,7 5,5 0,1 -3,6 -1,2 0,0 Fíggjarlóg Eykajáttan Játtan til samans Staðfest tøl Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. 87 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Av talvuni omanfyri sæst, at staðfestu tølini samsvara rímiliga væl við játtanartølini. Frávikið í % er lutfalsliga stórt fyri árini 2004 og 2006, men talan er um smáar upphæddir. 5.7.1.3 Heimatænastan Talva 63: Játtanar- og roknskapartøl til heimatænastuna fyri árini 2003 til 2008 tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Fíggjarlóg 95.273 102.402 105.986 104.151 107.373 111.661 Eykajáttan 2.369 - 2.458 392 - 3.899 Játtan til samans 97.642 102.402 108.444 104.543 107.373 115.560 Staðfest tøl 96.288 100.559 106.635 102.654 108.446 114.884 Meir/minninýtsla -1.354 -1.843 -1.809 -1.889 1.073 -676 1,1 -1,8 0,6 -1,4 1,0 2,9 -1,4 -1,8 -1,7 -1,8 1,0 -0,6 Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í % Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Av talvuni omanfyri sæst, at staðfestu tølini samsvara rímiliga væl við játtanartølini. Øll árini uttan í 2007 er talan um eina minninýtslu í mun til endaligu játtanina. Av samlaðu eykajáttanini í 2003 eru 1,3 mió.kr. grundaðar á sáttmálabundnar lønarhækkingar og hækkað ALS-gjald, sum ikki vóru við í upprunaligu játtanini. Sambært viðmerkingunum til eykajáttanarlóg fyri 2008 var tørvur á eykajáttan til heimarøktina, lutvíst tí at trýstið á skipanina er sera stórt, serliga í Suðurstreymoy, Suðuroy og eisini í Norðuroyggjum, og lutvíst tí útrokningar vístu, at Heimatænastan ikki hevur fingið fulla afturbering vegna nýggju lønarsáttmálarnar. 88 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 5.8 Ansingarsamsýning Talva 64: Játtanar- og roknskapartøl til ansingarsamsýning fyri árini 2003 til 2008 tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Fíggjarlóg 8.216 10.760 11.600 11.766 11.210 10.900 Eykajáttan 2.036 -348 - - - - Játtan til samans 10.252 10.412 11.600 11.766 11.210 10.900 Staðfest tøl 10.082 10.558 10.444 11.016 10.800 13.943 Meir/minninýtsla -170 146 -1.156 -750 -410 3.043 Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í% Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % 22,7 -1,7 -1,9 1,4 -10,0 -10,0 -6,4 -6,4 -3,7 -3,7 27,9 27,9 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Sum tað sæst omanfyri er talan um lutfalsliga stór frávik millum játtaðu upphæddina á fíggjarlógini og endaliga staðfestu tølini. Burtursæð frá 2008 er talan tó um lutfalsliga smáar upphæddir. Arbeiðið við at meta um fíggjarliga tørvin á økinum er darvað av ófullfíggjaðum upplýsingum um tal av brúkarum í ansingarskipanini og tørvin hjá ansaðu fólkunum. Hinvegin finnast skrásetingar yvir, hvussu nógv fólk fáa samsýning fyri at ansa øðrum. Í 2004 kom ein kunngerð, sum ásetti at ansingarsamsýning einans kann veitast røktarkrevjandi yvir 67 ár og at samsýning kann veitast tveimum ansarum til sama røktarkrevjandi persón. Neyðugar skrásetingar um tal og tørv av brúkarum av skipanini vildi bøtt um møguleikan at gjørt neyvari metingar av kostnaðinum av at reka skipanina. 89 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 5.9 Stuðulstænastan Talva 65: Játtanar- og roknskapartøl til heimatænastuna fyri árini 2003 til 2008 tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Fíggjarlóg 10.695 14.576 14.998 14.998 15.532 21.430 Eykajáttan -1.439 - - - - - Játtan til samans 9.256 14.576 14.998 14.998 15.532 21.430 Staðfest tøl 8.587 14.591 13.632 14.849 15.836 21.753 Meir/minninýtsla -669 15 -1.366 -149 304 323 Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í % Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % -19,7 0,1 -9,1 -1,0 2,0 1,5 -7,8 0,1 -10,0 -1,0 1,9 1,5 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Árið 2003 var eitt skiftisár, har stuðulsskipanin fór frá at vera lógarbundin játtan undir fyritíðarpensjón umsitin av Almannastovuni til at vera ein rakstrarjáttan undir Nærverkinum. Skipanin varð flutt miðskeiðis í árinum. Sum tað sæst omanfyri er talan um ein stóran útreiðsluvøkstur frá 2007 til 2008; orsøkin til hækkanina skyldast, at nýggir brúkarar eru komnir inn í skipanina í árinum. Av ætlanartølunum sæst, at hædd er tikið fyri meirkostnaðinum av hesum brúkarum. Samanumtikið verður mett, at upprunaliga fíggjarlógin rímiliga væl endurspeglar virksemið á økinum. 5.10 Vanlig forsorg Talva 66: Játtanar- og roknskapartøl til vanliga forsorg fyri árini 2003 til 2008 tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Fíggjarlóg 75.403 106.396 107.072 86.480 87.580 111.150 Eykajáttan 32.419 -6.279 7.231 2.366 - - Játtan til samans 107.822 100.117 114.303 88.846 87.580 111.150 Staðfest tøl 100.310 103.323 114.480 90.855 105.132 123.554 -7.512 3.206 177 2.009 17.552 12.404 Meir/minninýtsla Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. 90 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Til og við 2005 vóru stuðlar til børn við undir grein 17 í forsorgarlógini, men frá 2006 var hetta broytt, soleiðis at ein partur av útreiðslunum varð lagdur til kommunurnar og ein partur á høvuðskontuna Børn og ung. Niðanfyri eru viðmerkingar gjørdar til einstøku undirkonturnar. 5.10.1.1 Meirútreiðslur brekað barn Talva 67: Játtanar- og roknskapartøl til meirútreiðslur brekað barn fyri árini 2003 til 2008 tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Fíggjarlóg 30.500 41.028 47.397 18.592 19.000 26.100 Eykajáttan 6.612 482 1.000 1.576 - - Játtan til samans 37.112 41.510 48.397 20.168 19.000 26.100 Staðfest tøl 36.450 42.044 49.697 22.066 23.546 28.333 Meir/minninýtsla -662 534 1.300 1.898 4.546 2.233 Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í% Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % 19,5 -1,8 2,5 1,3 4,9 2,7 18,7 9,4 23,9 23,9 8,6 8,6 Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Viðmerkjast skal, at lækkingin í játtanartølunum og staðfestu tølunum frá 2005 til 2006 skyldast, at játtanin til stuðlar til børn við breki frá 2006 at rokna lutvíst varð flutt til kommunurnar og lutvíst varð flutt undir høvuðskonto Børn og ung. Í 2003 varð biðið um eina eykajáttan upp á 6,6 mió.kr. Sambært viðmerkingunum til eykajáttanarlógina í september 2003 skyldast tørvurin á meirjáttan, at útreiðslan til Stuðlar til brekað børn í Tórshavnar kommunu er flutt frá Barnaforsorgini til hesa konto. Sambært viðmerking frá landsgrannskoðaranum viðvíkjandi 2006 skyldast meirnýtslan í 2006 fyri tað mesta umlegging av stuðlunum frá grein 17 í forsorgarlógini til nýggju stuðulsskipanina. Talan er í høvuðsheitum um uppsagnartíð, feriu og úrtíð hjá gomlum stuðlum. Spurningurin er, um tað ikki átti at verið møguligt at tikið hædd fyri hesum eykaútreiðslum, tá ið fíggjarlógin og/ella eykajáttanin vórðu gjørdar. Í 2007 verður staðfest ein meirútreiðsla, sum sambært frágreiðing frá landsgrannskoðaranum í høvuðsheitum skyldast, at fleiri børn komu undir grein 17 (meirútreiðslur brekað barn), tá ið nýggja barnarverndarlógin kom í gildi 1. januar 2006. Av viðmerkingunum frá landsgrannskoðaranum seinnu árini sæst, at tørvur er á at gera kunngerðir á økinum, fyri á tann hátt at fáa nágreinað í hvørjum føri ein brúkari hevur rætt til stuðul. Manglandi nágreiningar á økinum kunnu verða viðvirkandi til, at tað er torført at meta um tørvin á játtan á økinum. 91 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Samanumtikið kann sigast, at flestu árini eru týðandi frávik millum upprunaligu játtanina og staðfestu tølini. Í ávísum førum fyriliggja frágreiðingar um ítøkiligar orsøkir til staðfestu meirnýtsluna. Ein betran av skrásetingunum av brúkarunum umframt nágreiningar av veitingunum í kunngerðum vildi bøtt um møguleikan at gera neyvari fíggjarætlan fyri økið. 5.10.1.2 Endurútbúgving § 18 Talva 68: Játtanar- og roknskapartøl til endurútbúgving fyri árini 2003 til 2008 tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 16.403 16.000 19.194 23.900 24.850 28.800 -189 2.310 1.817 - Játtan til samans 16.214 18.310 21.011 23.900 24.850 28.800 Staðfest tøl 15.471 20.716 22.251 24.637 26.369 40.462 Meir/minninýtsla -743 2.406 1.240 737 1.519 11.662 Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í % Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % -5,7 29,5 15,9 3,1 6,1 40,5 -4,6 13,1 5,9 3,1 6,1 40,5 Fíggjarlóg Eykajáttan Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Flestu árini er talan um eina lutfalsliga stóra meirnýtslu í mun til upprunaligu játtanartølini og í mun til samlaðu játtanina fyri árið. Generella viðmerkingin smb. frágreiðing frá landsgrannskoðaranum til meirnýtsluna er, at fleiri vard størv eru komin í tíðarskeiðinum. Politiskt hevur tað verið eitt ynski at uppraðfesta arbeiðsmarknaðarøkið fyri at fáa fleiri fólk út í vinnu aftur. Í 2002 varð ein vegleiðing gjørd, sum setti fokus á økið "vard størv" og við fíggjarlóg fyri 2006 og 2007 varð arbeiðsmarknaðardeildin uppraðfest við til samans 3 starvsfólkum. Søkt varð um eykajáttan upp á 9,1 mió.kr. í 2008, men umbønin varð ikki gingin á møti. Var umbønin um eykajáttan gingin á møti, var staðfesta meirútreiðslan fyri økið 2,5 mió.kr. í mun til 11,7 mió.kr. Stóra hækkingin í útreiðslunum frá 2007 til 2008 skyldast lutvíst økta talið av fólki á stovni í Danmark og lutvíst økta talið av vardum størvum. Upplýst er, at mannagongdin viðvíkjandi vardum størvum er tann, at arbeiðsgevarin rindar lønina og eftirfylgjandi sendir rokning til Almannastovuna, sum so endurrindar ein part av lønarútreiðsluni. Flestu arbeiðsgevarar senda rokning til Almannastovuna fyri fleiri mánaðir í senn. Skráseting av útreiðsluni verður gjørd í sambandi við útgjald. Staðfesta útreiðslan í einum ári kann tískil viðvíkja rakstri fyri árið frammanundan. 92 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Manglandi tíðargreining av útreiðslum til vard størv og fólk á stovnum í Danmark kann gera tað trupult at meta um tørvin á játtan í tí einstaka árinum. Mælt verður tí til, at ein mannagongd verður gjørd, sum kann tryggja, at hædd verður tikin fyri skyldugum útreiðslum á økinum (tíðargreining av útreiðslunum). Samanumtikið kann sigast, at í játtanartølunum fyri tíðarskeiðið frá 2004 til 2008 er ikki í neyðugan mun tikin hædd fyri økingini í talinum av vardum størvum og í talinum av fólki á stovnum í Danmark. 5.10.1.3 Hjálparamboð v.m. § 18 Talva 69: Játtanar- og roknskapartøl til hjálparamboð fyri árini 2003 til 2008 tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Fíggjarlóg 28.500 49.368 40.208 43.488 41.200 50.400 Eykajáttan 25.996 -9.435 4.414 - Játtan til samans 54.496 39.933 44.622 43.488 41.200 50.400 Staðfest tøl 48.389 40.300 41.990 43.764 51.452 51.453 Meir/minninýtsla -6.107 367 -2.632 276 10.252 1.053 69,8 -18,4 4,4 0,6 24,9 2,1 -11,2 0,9 -5,9 0,6 24,9 2,1 Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í % Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Av tølunum omanfyri sæst, at í árunum 2003 til 2005 hevur talan verið um stórar eykajáttanir, serliga í 2003 og 2004 umframt at talan var um eina munandi meirnýtslu í 2007 í mun til játtan. Sambært landsstýrismanninum var upprunaliga játtanin fyri 2003 gjørd við grundarlagi í roknskapartølunum fyri 2001 við eini framskriving upp á 3,5%. Tá ið útreiðslurnar hækkaðu seinastu mánaðirnar í 2002, heitti landsstýrismaðurin á Fíggjarnevndina um at hækka uppskotið til løgtingsfíggjarlóg fyri 2003 við 4,6 mió.kr., men áheitanin varð ikki gingin á møti. Í september 2003 vóru 13,5 mió.kr. játtaðar eyka til hjálparamboð og í desember sama ár varð játtanin økt við 13,4 mió.kr. afturat. Í viðmerkingunum til eykajáttanarlógina sæst, at umsitingin hevur lagt eyka orku í at avgreiða fleiri umsóknir. Samstundis verður víst á, at arbeitt verður við at seta reglugerðir og kunngerðir í gildi fyri økið fyri at tálma útreiðsluvøkstrinum. Mett verður, at uppraðfestingin í 2003 í størri mun átti at verið endurspeglað í upprunaligu játtanini fyri 2003 og/ella í fyrru eykajáttanarlógini fyri 2003. Samanumtikið er talan um eini minninýtslu í 2003 upp á 6,1 mió.kr., helst grundað á, at seinna eykajáttanarlógin ikki varð játtað fyrr enn í desember. 93 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Í 2004 verður upprunaliga játtanin lækkað við 9,4 mió.kr. Av viðmerkingunum til eykajáttanarlóg verður lækkingin m.a. grundað á, at Hjálpartólamiðstøðin framdi eitt stórt átak í 2003 fyri at minka um bíðilistarnar, og tí er stóri vøksturin í 2003 hæsaður av í 2004. Mett verður, at hædd átti at verið tikið fyri lækkingini í fíggjarlógararbeiðinum fyri 2004, tí økta virksemið í 2003 átti natúrliga at havt við sær, at útreiðslurnar minkaðu aftur í 2004. Í 2007 varð biðið um 4,9 mió.kr. í eykajáttan til hjálpartól, men umbønin fall burtur vegna nýval. Staðfesta meirnýtslan fyri árið var upp á 10,3 mió.kr. t.v.s. 5,4 mió.kr. meiri enn biðið varð í eykajáttanarlógini í september. Meirútreiðslan skyldast serliga, at útreiðslan til avlamisbilar og sethúsabroytingar er økt meiri enn mett var frammanundan. Í 2008 varð biðið um 1,9 mió.kr. í eykajáttan til hjálpartól, men umbønin varð ikki gingin á møti. Samanfatandi kann sigast, at talan er um stór frávik millum staðfestu útreiðslurnar í árunum 2003, 2004 og 2007 í mun til upprunaligu játtanina. Hóast umbøn um eykajáttan er í fleiri førum staðfest týðandi frávik millum játtan og endalig tøl. Upplýst er, at tað ikki finnast neyv tøl viðvíkjandi virkseminum á hjálpitólaøkinum, herundir hvørjir brúkarar eru í skipanini. Einasta skipaða skrásetingin er tal av umsóknum. Manglandi/óhóskandi skrásetingar av tørvi og brúkarum av skipanini kunnu verða ein orsøk til stóru frávikini millum játtan og nýtslu, umframt at manglandi dagføring av kunngerð og reglum annars hava gjørt umsitingina av lógini heldur meiri trupla. Arbeitt verður í løtuni við at dagføra lógartekstin og tilhoyrandi kunngerðir. 5.11 Fyritíðarpensjón Talva 70: Játtanar- og roknskapartøl til fyritíðarpensjón árini 2003 til 2008 tkr. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 192.900 194.470 199.131 201.338 216.817 228.350 -4.900 -4.082 -5.184 8.980 - - Játtan til samans 188.000 190.388 193.947 210.318 216.817 228.350 Staðfest tøl 190.520 193.456 195.893 213.939 211.402 237.820 2.520 3.068 1.946 3.621 -5.415 9.470 -1,2 -0,5 -1,6 6,3 -2,5 4,1 1,3 1,6 1,0 1,7 -2,5 4,1 Fíggjarlóg Eykajáttan Meir/minninýtsla Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í % Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. 94 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Felags fyri árini 2003 til 2005 er, at upprunaliga játtanin var hægri enn staðfestu tølini. Grundað á framskrivingar hevur landsstýrismaðurin í almannamálum lagt fram uppskot um at lækka játtanina á økinum, og er hetta samtykt á heysti hesi ár. Eftirfylgjandi er staðfest ein meirnýtsla fyri árini 2003 til 2005. Sambært frágreiðing frá landsgrannskoðarunum upplýsti landsstýrismaðurin í almannamálum, at eftirfylgjandi staðfesta meirnýtslan í nevnda tíðarskeiði skyldast, at fleiri umsóknir vóru játtaðar í seinnu helvt av árinum enn upprunaliga varð roknað við. Mett verður, at í eykajáttanarlógum, sum verða samtyktar á heysti, eigur í størri mun av verða tikin atlit til broytingar, sum eru staðfestar í tørvinum á økinum. Í 2006 er talan um eina eykajáttan frá september 2006 upp á 9 mió.kr. vísandi til, at "Almannastovan hevur avgreitt størsta partin av fyritíðarpensjónsumbønunum, sum komu frá Færøernes Ulykkeforsikringsråd (FUR) í sambandi við, at avgerðarmyndugleikin varð fluttur frá FUR til Almannastovuna - talan er um yvir 100 gamlar umsóknir." Sambært frágreiðing frá landsgrannskoðarunum upplýsti landsstýrismaðurin, at metingin, sum varð gjørd í august 2006, ikki helt, tí Almannastovan avgreiddi fleiri av omanfyrinevndu málum enn tey, sum vóru við í metingini. Í 2007 varð lagt fram eykajáttanarlóg, har søkt varð um at lækka játtanina á økinum við 4,4 mió.kr. Uppskotið fall burtur, tá ið nýval varð útskrivað. Játtanin á høvuðskonto Fyritíðarpensjón er lógarbundin, og staðfesta útreiðslan fyri árini 2003 til 2006 liggur 1-2% við síðuna av upprunaligu metingini av útreiðslunum, tá ið hædd er tikið fyri meirútreiðsluni av játtanunum orsakað av umsóknum, sum áður vóru viðgjørdar av FUR. Í 2007 liggur staðfesta nýtslan 2,5% niðanfyri upprunaligu mettu, meðan talið fyri 2008 er 4,1% omanfyri upprunaligu metingina. Í 2008 varð biðið um eykajáttan, men henda var ikki samtykt. Samanumtikið verður mett, at upprunaliga metingin av útreiðslunum til fyritíðarpensjón er rímiliga neyv fyri árini 2003 til 2007, tá ið hædd verður tikið fyri serligu eykaútreiðslunum fyri 2006. Hinvegin verður mett, at eykajáttanirnar fyri árini 2003 til 2006 ikki eru nóg neyvar sæð í mun til tey eftirfylgjandi staðfestu tølini. Upprunaliga metingin av útreiðslunum til fyritíðarpensjón fyri árini 2007 og 2008 hevur hinvegin verið minni neyv við frávikum upp á ávikavist -2,5% og 4,1%. 5.12 Samandráttur Samanumtikið kann sigast, at tað generelt hevur verið rímiligt samsvar millum upprunaligu játtanirnar og staðfestu útreiðslurnar viðvíkjandi rakstrarjáttanunum, meðan frávikið í fleiri førum hevur verið nakað størri viðvíkjandi teimum lógarbundnu játtanunum. Niðanfyri eru tølini fyri árini 2003 til 2008 fyri ávikavist rakstrarútreislurnar og lógarbundnu útreiðslurnar undir einum samanborin við játtanartølini fyri árið. 95 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Talva 71: Játtanar- og roknskapartøl fyri rakstrarútreiðslurnar undir einum fyri árini 2003 til 2008 Rakstrarjáttanir til samans 2003 2004 2005 2006 2007 2008 348.444 372.092 398.259 444.712 470.591 513.424 -1.476 -2.138 -2.833 5.859 - 5.399 Játtan til samans 346.968 369.954 395.426 450.571 470.591 518.823 Staðfest tøl 345.079 362.199 390.062 437.093 471.103 517.662 -1.889 -7.755 -5.364 -13.478 512 -1.161 -1,0 -2,7 -2,1 -1,7 0,1 0,8 -0,5 -2,1 -1,4 -3,0 0,1 -0,2 Fíggjarlóg Eykajáttan Meir/minninýtsla Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í % Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. Sum tað sæst omanfyri eru øll árini uttan 2007 talan um eina minninýtslu fyri allar kannaðar høvuðskontur undir einum í mun til endaligu játtanina og fyri árini 2003 til 2006 eisini eina minninýtslu fyri allar konturnar undir einum í mun til upprunaligu játtanina. Í 2006 vóru 5,9 mió.kr. givnar í eykajáttan, men endaliga nýtslan lá niðanfyri upprunaligu játtanina. Ein av orsøkunum til frávikið her skyldast, at eykajáttanin varð latin so seint, at virksemið á stovnunum var skert, tí fyrilit skuldu takast fyri, at ein møgulig eykajáttan ikki varð veitt. Talva 72: Játtanar- og roknskapartøl fyri lógarbundnu útreiðslurnar undir einum fyri árini 2003 til 2008 Lógarbundnar útreiðslur til samans 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Fíggjarlóg 276.519 311.626 317.803 299.584 315.607 350.400 Eykajáttan 29.555 -10.709 2.047 11.346 - - Játtan til samans 306.074 300.917 319.850 310.930 315.607 350.400 Staðfest tøl 300.912 307.337 320.817 315.810 327.334 375.317 -5.162 6.420 967 4.880 11.727 24.917 8,8 -1,4 0,9 5,4 3,7 7,1 -1,7 2,1 0,3 1,6 3,7 7,1 Meir/minninýtsla Meir/minninýtsla í mun til upprunaliga játtan í % Meir/minninýtsla í mun til endaliga játtan í % Kelda: Landsroknskapirnir fyri árini 2003 til 2008 og Búskaparskipan Landsins. 96 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Lógarbundnu útreiðslurnar vísa hinvegin eina meirnýtslu í mun til endaligu játtanina øll árini uttan í 2003 og øll árini uttan í 2004 eina meirnýtslu í mun til upprunaligu játtanina. Meirnýtslan í mun til upprunaligu játtanina hevur fyri øll árini uttan 2004 og 2005 verið rímiliga stór. Stóra frávikið í 2003 skyldast serliga meirútreiðslur til hjálpitól, í 2005 fyritíðarpensjón, í 2007 hjálpitól og meirútreiðslur til brekað børn og í 2008 fyritíðarpensjón og endurútbúgving. Í viðmerkingunum til einstøku økini er gjørt vart við, at umsitingin í onkrum førum møguliga átti at havt tikið hædd fyri meirinýtsluni antin í upprunaligu játtanini og/ella í eykajáttanunum. Fyri at betra arbeiðið við at gera játtanartøl verður mælt til fylgjandi: at neyðugar lógarbroytingar verða gjørdar á teimum økjum, har orðingin í lógini er ógreið at kunngerðir verða gjørdar í teimum førum, har hetta verður fyriskrivað í lógartekstinum. Endamálið við kunngerðunum skal vera at fáa neyvari ásetingar um hvørjar veitingar kunnu latast í teimum einstøku førunum at betrað verður um hagtalsgrundarlagið við at fáa eina skipaða skráseting av virkseminum á teimum einstøku økjunum. Hetta krevur møguliga íløgur í nýggjar skrásetingarskipanir og/ella útbygging av verandi skipanum at ásetingin í nýggju játtanarlógini verður hildin um at landsstýrismaðurin í fíggjarmálum fyri 1. apríl leggur fram uppskot til løgtingssamtykt, sum fevnir um ein samlaðan játtanarkarm fyri fíggjarlógina næsta ár, býtt á greinar. Mett verður, at verandi mannagongd, har endaligi karmurin og býtið millum einstøku greinarnar sum høvuðsregla ikki hevur verið ásett fyrr enn í seinnu helvt av september hevur darvað fíggjarlógararbeiðinum. at mannagongdir verða skipaðar, sum trygga, at generell eykajáttanaruppskot verða avgreidd fyrr upp á árið enn vanligt hevur verið seinnu árini, har eykajáttanaruppskot ikki eru endaliga avgreidd í tinginum fyrr enn í seinnu helvt av november. Hetta kann antin gerast við, at landsstýrismaðurin í fíggjarmálum leggur uppskotið fyrr fyri tingið og/ella at avgreiðslutíðin í tinginum verður stytt. Mett verður, mannagongdin seinastu árini ikki er nøktandi, tí við hesi mannagongd er árið so langt liðið tá eykajáttanarlógin verður samtykt, at tað er torført at gera neyðugar tillagingar í virkseminum fyri restina av árinum. Sum nevnt omanfyri eru ymisk sjónarmið viðvíkjandi spurninginum um, hvørt tað er neyðugt at biðja um eykajáttan, tá ið talan er um meirnýtslu á lógarbundnu útreiðslum. Mælt verður til, at greiða fæst á spurninginum. 97 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 6 Fyrisitingarlig greining og fíggjarstýring Ásetingarnar um hvussu landsins almenna roknskaparhald skal skipast eru at finna í løgtingslóg nr. 33 frá 23. mars 1994 við tilhoyrandi kunngerð. Galdandi kunngerð er frá mars 2007. Í kunngerðini stendur í grein 1, "at roknskaparverkið skal tryggja eina munadygga búskaparfyrisiting við at skráseta upplýsingar, sum skulu verða nýttar til búskaparliga ráðlegging, stýring og eftirlit við virkseminum á øllum stigum í landsfyrisitingini". Niðanfyri er greitt frá, hvussu mannagongdirnar hava verið, sum skulu tryggja, at játtanirnar hava verið hildnar eftir at hava greitt frá bygnaðinum á ávikavist Nærverkinum og Almannastovuni. 6.1 Bygnaður 6.1.1 Nærverkið Niðanfyri er bygnaðurin á Nærverkinum vístur við tilskilan av staðfestum útreiðslum fyri 2008. Mynd 18: Bygnaðurin á Nærverkinum Stjóri Fíggjardeild Fyrisiting KT Børn og ung Stuðul -og Trivnaðartænastan Heima-tænanstan Dag- og samdøgursstovnar Dag- og samdøgursstovnar Røktarheim Stuðulstænastan fyri børn Stuðlar til vaksin Heimatænastan Heimið fyri sinnisveik Kelda: Nærverkið. 98 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Meginskrivstovan Meginskrivstovan er karmum um yvirskipaðu leiðsluna fyri Nærverkið. Tvørgangandi uppgávur fyri alla skipanina verða samskipaðar á Meginskrivstovuni. Hon leiðir allar tænasturnar, umsitur játtanir og roknskaparhald, hevur lønar- og starvsfólkaumsitingina fyri alla skipaninia, KT-umsitingina, journalleiðsluna og aðrar tvørgangandi fyrisitingarligar uppgávur. Stjórin og deildarleiðararnir fyri Heimatænastuna, Stuðul- og Trivnaðartænastuna og Børn og ung halda til á Meginskrivstovuni. Á høvuðsskrivstovuni starvast 19 starvsfólk. Stápar Undir leiðarunum á Heimatænastuni eru 6 økisleiðarar, sum hava ábyrgdina av heimahjálp og eldrasambýlunum, í teirra øki. Harumframt eru leiðarar á øllum røktarheimunum. Undir leiðaranum á Stuðuls- og Trivnaðartænastuni eru leiðarar á ymsu stovnunum. Arbeitt verður í løtuni við at samskipa virksemið á økinum hjá Trivnaðartænastuni, soleiðis at tann einstaki leiðarin hevur ábyrgd av fleiri stovnum, vanliga trimum. Undir Stuðulsskipanini til vaksin eru settir tveir økisleiðarar umframt ein leiðari er settur á heiminum fyri sinnisveik. Arbeitt verður í løtuni við at samskipa virksemið undir Trivnaðar- og Stuðulstænastuni. Økið Børn og ung er flutt til Nærverkið hin 1. september 2009 frá Almannastovuni. Undir deildarleiðaranum fyri Børn og ung eru settir leiðarar á teimum ymsu stovnunum. Áleið 1.600 fólk starvast í ymsu stápunum hjá Nærverkinum. Rakstrarjáttan til Nærverkið Rakstrarjáttanin til Meginskrivstovuna verður umsitin av stjóranum, sum einsamallur hevur ræðisrættin til kontuna. Tað er soleiðis stjórin sjálvur, sum beinleiðis góðkennir mánaðarliga roknskapin yvir fyri Almannamálaráðnum. Aðrar rakstrarjáttanir Stjórin í Nærverkinum varðar av játtanini til einstøku høvuðskonturnar undir Nærverkinum. Dagliga umsitingina av játtanunum verður latin leiðarunum av ymsu tænastudeildunum, sum síðani deilir játtanina víðari til ávikavist økis- ella stovnsleiðarar. Hvør einstakur økis- ella stovnsleiðari hevur ábyrgd yvir fyri leiðaranum at halda játtanina og skal mánaðarliga vátta rættleikan av roknskapartølunum yvir fyri Nærverkinum. Verður játtanin ikki hildin, hevur Nærverkið møguleika at leggja upp í, t.d. við at lata tað fáa avleiðingar. Heimildin hjá leiðaranum at leggja uppí við at siga stovnsleiðaran úr starvi er tó ikki galdandi viðvíkjandi teimum røktarheimunum, sum eru sjálvsognarstovnar. Hesi eru skipað 99 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 við einum stýri, sum setur ein dagligan leiðara at standa fyri rakstrinum av heiminum, og er tað bara stýrið, sum kann siga dagliga leiðaran úr starvi. Fyri sjálvsognarstovnarnar er sostatt galdandi, at tað ikki er samsvar ímillum, hvør skal valda og hvør skal gjalda, og kann tað gera tað trupult at hava eina nøktandi fíggjarstýring. Tað er ofta eisini trupult at fáa mánaðarliga góðkendar roknskapir frá sjálvsognarstovnunum. Økis- og stovnsleiðarar hava fyrst og fremst røktar- ella pedagogiska útbúgving og bara í avmarkaðan mun fíggjarliga útbúgving. Arbeitt verður við at styrkja fíggjarstýringina úti í økjunum. Visitatiónsnevndir Tað finnast ongar yvirskipaðar visitatiónsreglur ella mannagongdir fyri virksemið hjá visitatiónsnevndunum og vandi er tískil fyri, at borgarar verða viðgjørdir ymiskt alt eftir hvar í landinum teir búgva. Tað er eisini ymiskt frá øki til øki, hvussu nógvar visitatiónsnevndir eru. T.d. kann nevnast, at í Tórshavnar kommunu er ein felags upptøkunevnd fyri alt økið, meðan tað er ymiskt, hvussu tað er skipað aðrastaðni. Mælt verður til, at reglur verða gjørdar um virksemið hjá visitatiónsnevndunum. Mett verður, at tað hevði verið ein fyrimunur við eini meira sentralt stýrdari visitatión, tí hetta hevði kunnað betrað um bæði fakligu og fíggjarligu stýringina á økinum. Á fakliga økinum hevði røktartyngdin í hvørjum øki verið meira týðulig og harvið kundu stovnsplássini tillutast teimum, sum hava størstan tørv. Á fíggjarliga økinum kundi hetta betrað um møguleikarnar at stýrt virkseminum, soleiðis at sum mest fekst fyri játtanina. Visitatiónin skal eisini fevna um tænastuna, sum verður veitt úti í privatum heimum av heimahjálpunum og stuðlunum. 100 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 6.1.2 Almannastovan Niðanfyri er bygnaðurin á Almannastovuni vístur. Mynd 19: Bygnaðurin á Almannastovuni Stjóri Stjórnardeild Leiðsluskrivstova Fíggjardeild HR-deild KT-deild 4 økisdeildir, sum primert umsita forsorg Veitingardeild Arbeiðsmarknaðardeild Tænastudeildin Hjálpartólamiðstøðin Kelda: Almannastovan. Almannastovan hevur 4 økisdeildir runt um í landinum, sum hava hvør sín leiðara. Høvuðsuppgávan hjá økisdeildunum er avgreiðsla av fyrispurningum í sambandi við vanliga forsorg og annars at taka ímóti fyrispurningum á øðrum økjum, sum Almannastovan varðar av. Veitingardeildin, sum umsitur áleið 70% av samlaðu játtanini hjá Almannastovuni, avgreiðir m.a. allar fólka- og fyritíðarpensjónir. Á arbeiðsmarknaðardeildini verða øll endurbúgvingarmál í víðari merking umsitin. Hjálpartólamiðstøðin hevur dagligu umsitingina av ikki kropsbornum tólum um hendi. Rakstrarjáttan til Almannastovuna Rakstrarjáttanin til Almannastovuna verður umsitin av stjóranum av stovninum, sum einsamallur hevur ræðisrættin á kontuni. Tað er soleiðis stjórin sjálvur, sum beinleiðis góðkennir mánaðarliga roknskapin fyri Almannamálaráðnum. 101 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Aðrar rakstrarjáttanir Stjórin í Almannastovuni varðar av játtanini til einstøku høvuðskonturnar undir Almannastovuni. Dagliga umsitingin av játtanunum verður latin leiðarunum av ymsu deildunum. Ábyrgdin hjá einstaka leiðaranum er fyrst og fremst at trygga, at øll útgjøld og veitingar eru í samsvari við galdandi lóggávu. Hetta verður m.a. gjørt við eini skipaðari mannagongd, har tað hvønn mánað verða tiknar stakroyndir á hvørjum øki til eftirkannan av, at arbeiðið hjá einstøku málsviðgerðunum er í tráð við galdandi lóggávu. Mett verður, at tað er ein fyrisitingarligur trupulleiki, at Almannastovan hevur rakstrarligu ábyrgdina av ávísum kontum, har dagligi ræðisrætturin til kontuna liggur hjá øðrum parti av almennu umsitingini, t.d. innan hjálpiráð. Undir verandi skipan er ikki samsvar ímillum hvør skal gjalda og valda umframt at umsitingin á Almannastovnuni hevur munandi verri við at eftirkanna, at veitingarnar eru í tráð við galdandi lóggávu. Mælt verður til, at arbeiðið við at umskipa tey øki, har hesin trupulleikin ger seg galdandi, verður uppraðfest. 6.2 Roknskaparuppfylging Føroya Gjaldstova hevur gjørt eina mannagongd, roknskaparuppfylgingin hjá almennu stovnunum skal skipast. sum fyriskrivar hvussu Í mannagongdini er fyriskrivað, at: hvør einstakur stovnsleiðari eina ferð um mánaðin yvir fyri aðalráðnum skal vátta rættleikan av roknskapinum fyri stovnin og aðalstjórin eina ferð um mánaðin vegna landsstýrismannin yvir fyri Fíggjarmálaráðnum skal vátta rættleika av greinaroknskapinum fyri tíðarskeiðið. Hóast mannagongdin, sum er lýst omanfyri, hevur verið galdandi í fleiri ár, so er upp á fyrispurning upplýst, at til og við 2008 hevur hendan mannagongdin ikki verið neyvt fylgd í Almannamálaráðnum. Hetta sæst eisini aftur í frágreiðingunum frá landsgrannskoðaranum fyri fíggjarárið 2007. Í 2009 er mannagongdin í Almannamálaráðnum tó munandi strammað upp, og nú verður fylgt væl við, at allar váttanir frá stovnsleiðarunum verða latnar Almannamálaráðnum, soleiðis at aðalstjórin kann gera neyðugu váttanina um rættleikan av greinaroknskapinum til Fíggjarmálaráðið til tíðina. Váttanirnar frá stovnsleiðarunum og aðalstjóranum hava higartil verið í pappírformi, men frá september 2009 er galdandi, at øll roknskapargóðkenning fer fram elektroniskt í Roknskapargóðkenningarskipanini (RGS). Sambært nýggju mannagongdini skal aðalstjórin í seinasta lagi 1 mánað og 6 dagar aftan mánaðarlok hava góðkent greinaroknskapin. Er roknskapurin ikki váttaður innan settu tíðarfreistina, verður greinaroknskapurin stongdur við viðmerking um, at roknskapurin er stongdur uttan at vera góðkendur. 102 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Niðanfyri er greitt frá, hvussu roknskaparuppfylgingin Almannamálaráðnum, á Almannastovuni og í Nærverkinum. 6.2.1 er skipað ávikavist í Mannagongdin í Almannamálaráðnum Hvønn mánað móttekur Almannamálaráðið eina váttan frá stjórunum á ávikavist Nærverkinum og Almannastovuni, har hesir yvir fyri Almannamálaráðnum vátta rættleikan av roknskapartølunum fyri undanfarna mánað. Tað, sum stjórarnir vátta16, er, at: bókhaldið er fullfíggjað og í lagi og at roknskapurin sýnir nýtsluna fyri tíðarskeiðið, at nýtslan er hóskandi fyri virksemið í farna tíðarskeiði og at neyðug tiltøk eru sett í verk, um fyritreytirnar fyri játtanini eru broyttar, soleiðis at tær ikki koma at halda. Á oyðublaðnum, sum verður nýtt, er møguleiki hjá stjóranum at gera viðmerkingar til undanfarna skeið, t.d. um tekin eru um, at játtanin ikki fer at halda. Í Almannamálaráðnum verður fylgt við, at váttanir verða móttiknar frá øllum stovnunum, og um neyðugt verður rykt eftir hesum. Fyri hvønn mánað fyriliggur eitt yvirlit yvir allar stovnar undir ráðnum, har samlaða játtanin og játtanin býtt á mánaðir sæst umframt staðfest tøl fyri mánaðin. Við støði í hesum upplýsingum verður frávikið í krónum og prosentum roknað. Hvør einstøk konta verður gjøgnumhugd, og neyðugar viðmerkingar verða gjørdar, t.d. um umbøn um eykajáttanarlóg er umbiðin. Viðmerkingarnar verða gjørdar til ymsu stovnarnar, lutvíst við støði í innkomnum váttanum frá stjórunum og lutvíst við støði í kunnleikanum, sum ráðið hevur um ymsu stovnarnar. Í seinasta lagi 1 mánað og 6 dagar aftaná mánaðarlok skal aðalstjórin vegna landsstýrismannin yvir fyri Fíggjarmálaráðnum vátta rættleikan av roknskapartølunum fyri undanfarna roknskaparskeið fyri greinaroknskapin. Tað, sum aðalstjórin vegna landsstýrismannin váttar17, kann samanfatast til: at allir játtanarroknskapirnir, ið liggja undir greinaroknskapinum, eru góðkendir sambært galdandi reglum, at bókhaldið er fullfíggjað og í lagi og at roknskapurin sýnir nýtsluna fyri tíðarskeiðið, at nýtslan er hóskandi fyri virksemið í farna tíðarskeiði og at neyðug tiltøk eru sett í verk, um fyritreytirnar fyri játtanini eru broyttar, soleiðis at tær ikki koma at halda. Hvønn mánað ger umsitingin eitt samanfatandi notat til landsstýrismannin um gongdina á ymsu høvuðskontunum, sum ráðið varðar av. 16 17 Eitt fullfíggjað skjal yvir hvørja váttan stovnsleiðararnir geva er at síggja sum skjal nr. 2 Eitt fullfíggja skjal yvir hvørja váttan aðalstjórin skal geva er at síggja sum skjal nr. 3 103 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 6.2.2 Mannagongdin í Nærverkinum Hvønn mánað móttekur Nærverkið eina váttan frá økis- og stovnsleiðarunum, har teir yvir fyri Nærverkinum vátta rættleikan av roknskapartølunum fyri undanfarna mánað. Tað, sum økis- og stovnsleiðararnir vátta, kann samanfatast til: at ásettu mannagongdirnar í roknskaparreglugerðini eru hildnar, íroknað at bókhaldið er fullfíggjað og í lagi og at roknskapurin sýnir nýtsluna fyri tíðarskeiðið, at nýtslan er hóskandi fyri virksemið í farna tíðarskeiði og at neyðug tiltøk eru sett í verk, um fyritreytirnar fyri játtanini eru broyttar, soleiðis at tær ikki koma at halda. Hvønn mánað verður kannað, hvørjir stovnar senda ásettu fráboðanina inn til Nærverkið, Meginskrivstovuna. Fyriliggur kravda váttanin ikki, verður rykt eftir hesi og ikki innkomnar váttanir verða fráboðaðar Almannamálaráðnum. Hvønn mánað verða roknskapirnir hjá teimum ymsu stovnunum gjøgnumgingnir av Nærverkinum, framrokningar verða gjørdar og mett verður um hvørt játtanin kann væntast at halda. Verður mett, at játtanin ikki kemur at halda, verða leiðararnir kallaðir inn til samráð og tosað verður um, hvat kann/skal gerast. Í ávísum førum hevur tað fingið avleiðingar, at leiðararnir ikki hava klárað at hildið seg innanfyri játtanina. Sum víst á omanfyri verður mett, at skipanin við sjálvsognarstovnum, har stýrið hevur setanarmyndugleikan av leiðaranum, er trupul, tí Nærverkið ikki hevur nakra heimild at sekta meirnýtslu ella tað, at leiðararnir ikki innsenda kravdu roknskaparupplýsingarnar mánaðarliga. Í frágreiðingini frá landsgrannskoðaranum fyri 2008 vísir landsstýrismaðurin á, at meirnýtslan á Røktarheimskontuni skyldast manglar í leypandi rapporteringunum frá sjálvsognarstovnum við teirri avleiðing, at framrokningarnar ikki hava hildið. Biðið varð um eykajáttan upp á 2 mió.kr., men grundað á feilir í rapporteringini var framrokningin ikki í lagi, og tískil varð ein meirnýtsla staðfest. Ein annar trupulleiki við sjálvsognarstovnunum er, at roknskaparliga skrásetingin ikki verður gjørd í Búskaparskipan Landsins, men í sjálvstøðugum bókhaldum. Samlirapporteringar skulu so mánaðarliga skrásetast í Búskaparskipan Landsins. Frá 1. januar 2010 at rokna hevur Almannamálaráðið sett fram krav um, at allir sjálvsognarstovnar skulu bóka beinleiðis í Búskaparskipan Landsins. Fyrimunurin við eini beinleiðis skráseting fram um samlibókingar er m.a. at umsitingin leypandi kann fylgja við gongdini og meta um tíðargreiningin v.m. er í lagi. Grundarlagið undir framskrivingunum skuldi sostatt blivið betur. 6.2.3 Mannagongdin á Almannastovuni Roknskaparuppfylgingin á Almannastovuni er skipað soleiðis, at stjórin váttar mánaðarliga roknskapin eftir at fíggjardeildin hevur útfylt váttanarskjølini fyri tær ymsu undirkonturnar. 104 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Leiðararnir av ymsu deildunum hava higartil ikki formliga váttað rættleikan av tølunum fyri teirra deild fyri einkultu tíðarskeiðini, men hava saman við stjóranum gjøgnumgingið hesi og tosað um orsøkirnar til møgulig frávik í mun til játtan. Í løtuni verður arbeitt við eini mannagongd, har leiðararnir í framtíðini formliga skulu góðkenna ein útvaldan part av roknskapartølunum hvønn mánað. Sæð í mun til støddina av teimum játtanum, sum Almannastovan umsitur, verður mett, at arbeiðið við at draga deildarleiðararnar meira inn í eina formliga góðkenningarmannagongd av teimum ymsu deildarroknskapunum eigur at verða uppraðfest. So leingi ongin mannagongd er fyriskipað, har deildarleiðararnir meiri formliga eru inni í góðkenningini av deildarroknskapunum, kann verða trupult eftirfylgjandi at staðfesta ábyrgd. Ætlanin er framhaldandi at hava vanliga raksturin av Almannastovuni miðsavnaðan hjá ovastu leiðsluni við teirri grundgeving, at hetta gevur betur møguleika fyri at stýra virkseminum á stovninum. Frá 1. januar 2009 at rokna verða kravdu roknskaparváttanirnar sendar Almannaráðnum hvønn mánað. 6.2.4 Tíðargreining 6.2.4.1 Frítíðarløn og uppspard yvirtíð Generelt er tað soleiðis, at løn fyri yvirtíð og løn í sambandi við frítíð verður útreiðsluførd, tá ið hon verður útgoldin, og ikki tá ið rætturin til lønina er vunnin. Sambært Nærverkinum og Almannastovuni verður ikki mett, at tíðargreining av skyldugari yvirtíð er ein trupulleiki, tí talið av upparbeiddum tímum verður hildið á einum lágum støði. Manglandi tíðargreining av útreiðsluni til ikki avhildna frítíð hevur serliga týdning í teimum førum, at umskipanir verða framdar við teirri avleiðing, at fólk verða søgd úr starvi. Er skyldan ikki útreiðsluførd so hvørt kann talan gerast um munandi eingangsupphæddir, sum hædd ikki upprunaliga er tikin fyri. 6.2.4.2 Skráseting av skyldugum útreiðslum Í sambandi við mánaðarligu roknskapirnar er tað umráðandi, at tíðargreiningin er í lagi, soleiðis at framskrivingarnar kunnu verða gjørdar á einum nøktandi grundarlagi. Sum dømi kann nevnast, at rokningarnar fyri vard størv og stovnsuppihald uttanlands ofta verða sendar Almannastovuni fyri fleiri mánaðir í senn. Verður hædd ikki tikið fyri hesum leypandi, verða roknskapirnir fyri einkultu tíðarskeiðini misvísandi, og kann hetta fáa beinleiðis ávirkan á framskrivingarnar. Tískil mugu leypandi skrásetingarnar taka hædd fyri kendum skyldum, hóast rokningarnar ikki fyriliggja enn. 105 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Sum er letur tað seg ikki gera at skráseta størri keyp í Búskaparskipan Landsins (rekvisitiónir). Ein betran í skrásetingini á hesum øki vildi betra um neyvleikan í framrokningunum, serliga í teimum førum at talan er um størri innkeyp. 6.3 Vaktplanskipan Nógvir stovnar undir almannaráðnum nýta eina teldutøka skipan (vaktplanskipan), tá ið arbeiðið á stovninum verður lagt til rættis. Skipanin er eitt gott amboð til at leggja arbeiðstíðirnar hjá hvørjum einstøkum starvsfólki til rættis, soleiðis at tey í best møguligan mun nøkta tørvin hjá stovninum. Upplýst er, at teldutøka vaktplanskipanin uttan trupulleikar kundi verið nýtt til meira enn bara at leggja til rættis arbeiðsvaktir. Við at lagt inn lønartalvur og lønarupplýsingar um tey ymsu starvsfólkini, hevði verið møguligt at sæð, hvat tær ætlaðu vaktirnar kosta í lønum bæði fyri eitt tíðarskeið og fyri árið sum heild. Sjálvandi kunnu óvæntaðar lønarútreiðslur koma fyri, so sum langtíðarsjúka. Eisini hevði verið møguligt at sæð, hvat møguligar broytingar í ætlaðu vaktunum hjá starvsfólkunum høvdu merkt fyri lønarútreiðslurnar hjá stovninum. Umframt at verið ein týðandi partur av fíggjarligu stýringini av einstøku stovnunum kundi vaktplanskipanin eisini verið nýtt í stýringini av samlaðu játtanini á økinum. Um allir stovnar nýttu henda partin av vaktplanskipanini hevði t.d. verið møguligt at simulerað, hvat ein lønarhækking kostar hjá hvørjum einstøkum stovni og á økinum sum heild. Mett verður, at hesin parturin av vaktplanskipanini kundi verið við til at betra játtanartilgongdina og fíggjarstýringina á ymsu stovnunum og á ymsu økjunum sum heild. 6.4 Mál og avriksstýring Roknskaparkunngerðin, sum kom í gildi í 2007 eins og tann, sum var galdandi frammanundan hava ásetingar um, at: fyri at lýsa virksemið á stovninum, skulu í hóskandi mun skrásetast nøgdarupplýsingar, sum fevna um tað, stovnurin avrikar, og um tilfeingisnýtslu (t.d. tíðarnýtslu hjá starvsfólkum) o.a. roknskaparskrásetingin skal kunna geva grundarlag fyri at lýsa, hvat tað einstaka virksemið og ymsu veitingarnar kosta ella væntandi koma at kosta, og eisini hvørji viðurskifti eru avgerandi fyri nýtsluna av tilfeingi til framleiðslu. Eisini skal innanhýsis roknskapurin kunna geva grundarlag fyri at lýsa produktivitetin, t.e. lutfallið millum framleiðslutáttir og framleiðslunøgd. Eitt av endamálunum við kravdu skrásetingunum er at kunna gera upp eindarprísin av ymsu veitingunum. Eisini skal innanhýsis roknskapurin kunna geva grundarlag fyri at lýsa produktivitetin, t.e. lutfallið millum framleiðslutáttir og framleiðslunøgd. 106 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Tað kann staðfestast, at krøvini í nevndu kunngerðum ikki eru lokin, m.a. kann nevnast, at tað á nógvum økjum ikki fyriliggja skrásetingar um nøgdarupplýsingar ella tíðarnýtslu, og tískil er í fleiri førum ikki møguligt at siga, hvat ymsu veitingarnar kosta. Ásannandi, at tað sum higartil hevur verið gjørt ikki er gott nokk, hevur landsstýrið í nøkur ár arbeitt við at innføra mál- og avriksstýring eftir nøkulunda somu meginreglum sum í hinum norðurlondum. Ætlanin gongur í stuttum út upp á, at stovnarnir saman við ráðunum skulu áseta hvørji mál og úrslit skulu náast komandi tíðina fyri tey ábyrgdarøki, sum stovnurin er settur at loysa. Ásetingar hesum viðvíkjandi komu inn í roknskaparkunngerðini í 2007, har tað er ásett, at stovnarnir í seinasta lagi 1. januar 2010 skulu: seta mál og krøv til avrik í tøka tilfeinginum og í yvirskipaðum málum, sum aðalráðið hevur sett, tryggja, at sett mál og krøv til avrik verða rokkin og undir hesum tryggja, at útvegaðar verða neyðugar upplýsingar at stýra eftir, so at frávik millum ætlanir og úrslit verða fyribyrgd, gjørd sjónlig og kunnu verða rættað í neyðugan mun. Harafturat er ásett í játtanarlógini frá mai 2009, at viðmerkingarnar til fíggjarlógaruppskotið skulu hava eina lýsing av teimum úrslitum miðað verður eftir við játtanini og upplýsingar um nádd úrslit. Eitt av amboðunum, sum verður brúkt í hesum sambandi, er ein sokallaður avrikssáttmáli. Avrikssáttmáli er ein skrivlig avtala millum ráð og stovn um, hvørji tilskilað mál og úrslit skulu røkkast í einum fíggjarári. Ætlanin er, at ráðini skulu eftir eini felags regluskipan hava eftirlit við, hvussu stovnarnir greiða avrikskrøvini. Fyrstu avrikssáttmálarnir vórðu gjørdir í 2007 fyri 2008. Ein tann fyrsti avrikssáttmálin varð gjørdur millum Fiskimálaráðið og Fiskirannsóknarstovuna (nú Havstovan) fyri 2008. Sambært heimasíðuni hjá Havstovuni riggaði sáttmálin væl og komið varð á mál við flestu setningum. Tó ynsktu báðir partar, at fleiri broytingar vórðu gjørdar í sáttmálanum fyri 2009, og semja er longu nú um at gera broytingar í komandi sáttmála fyri 2010. Í framtíðini er ætlanin í størri mun at leggja dent á, at virðismeta arbeiðið, sum verður framt á Havstovuni, so at tað ber til at síggja, hvat broytingar í krøvum til stovnin kosta. Av tilfari frá Havstovuni sæst, at arbeiðið at gera ein avrikssáttmála krevur stóra fyrireiking og tillagingar kunnu verða gjørdar yvir fleiri ár. Upp á fyrispurning er upplýst, at onki arbeiði er sett í gongd hesum viðvíkjandi á Nærverkinum, meðan ein avtala er í umbúna fyri eitt avmarkað økið á Almannastovuni. 107 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 6.5 Samandráttur Samanfatandi kann sigast, at stovnarnir hava eina skipaða roknskaparuppfylging, sum í 2009 er blivin meiri formaliserað. Á Nærverkinum er gjørd ein mannagongd, har stovns- og økisleiðarar hvønn mánað formliga skulu góðkenna roknskapin fyri økið yvir fyri Nærverkinum. Á Almannastovuni verður í løtuni arbeitt við eini mannagongd, har leiðararnir í framtíðini formliga skulu góðkenna ein útvaldan part av roknskapartølunum hvønn mánað. Mælt verður til, at hetta arbeiðið verður uppraðfest. Harumframt eru hesir veikleikar staðfestir: at bygnaðurin við sjálvsognarstovnum, har samsvar ikki er ímillum hvør skal gjalda og valda, ger roknskaparuppfylgingina hjá Nærverkinum av ávísum kontum trupla, at orsøkin til staðfestu meirnýtsluna á røktarheimsøkinum í 2008 skyldast, at fíggjarstýringin ikki var nøktandi, at so leingi ongin tyngdarmetingarskipan er á eldra- og serstovnaøkinum er í nógvum førum trupult at meta um orsøkina til meirnýtslu, herundir um orsøkin til meirnýtsluna skyldast fíggjarstýringina, at verandi vaktplanskipan verður útbygd til eisini at kunna nýtast til fíggjarligar útrokningar, t.d. avleiðingar av broyting í virksemi og broyting í sáttmálalønum, at í ávísum førum eru tað onnur enn Almannastovan, sum ávísa tænastur av kontum, sum Almannastovan varðar av, at rekvisitiónir í sambandi við størri keyp ikki kunnu skrásetast í Búskaparskipan Landsins við teirri avleiðing, at framskrivingarnar kunnu gerast truplar og at skipað, teldutøk hagtøl mangla á nógvum økjum við teirri avleiðing, at eindarprísurin av ymsu veitingunum ikki kann gerast upp. Mælt verður til, at bøtt verður um teir veikleikar, sum eru nevndir omanfyri. Harumframt verður mett, at tað hevði verið ein fyrimunur við eini meira sentralt stýrdari visitatión, tí hetta hevði kunnað betrað um bæði fakligu og fíggjarligu stýringina á tænastuøkjunum hjá Nærverkinum. 108 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 7 Lógarbundin kontra rakstrarjáttan Av arbeiðssetninginum sæst, at metast skal um hvørt tær lógarbundnu játtanirnar, sum eru fevndar av kanningini, hava tørv á at verða lógarbundnar ella ikki. Spurningurin verður ikki viðgjørdur út frá einum løgfrøðiligum sjónarmiði, men heldur við støði í einum skilnaði ímillum peningaligar veitingar og tænastu- og stuðulsveitingar, og í hvønn mun hesi játtanarsløg generelt eru lógarbundin ella ikki. Lógargrundarlag Í grein 23 í løgtingslóg um landsins játtanarskipan frá 4. mai 2009 er ásett, at: "Lógarbundin játtan verður nýtt til lógarbundnan stuðul, har móttakaraskari og stuðulsupphædd ella útrokningargrundarlag er ásett við lóg". Ein játtan er sostatt lógarbundin, tá ið skyldan at bera útreiðsluna ikki er stýrd av fíggjarlógini, men í aðrari lóg. Lógarbundnar játtanir verða sostatt fyrst og fremst nýttar, tá ið stuðulsmóttakarin í lóg hevur rætt til eina ávísa stuðulsupphædd og har støddin á stuðlinum ella útrokningargrundarlagið er lógarássett. Í somu lóg verður í grein 15 um rakstrarjáttan ásett, at: "Rakstrarjáttan verður brúkt, tá ið endamálið við játtanini fyrst og fremst verður rokkið við virksemi, sum fevnir um at seta starvsfólk og at halda útreiðslurnar í hesum sambandi, herímillum at keypa vørur og tænastur, útvega tilfar og rakstur av bygningum landsins" Lógarverkið ásetur soleiðis ein skilna millum lógarbundnar játtanir og rakstrarjáttanir. Sambært játtanarlógini hevur landsstýrismaðurin í fíggjarmálum fingið heimild at seta í gildi neyvari reglur um m.a. - rakstrarjáttanir, hvørjar inntøkur og útreiðslur, ið kunnu verða tiknar við og - lógarbundnar játtanir. Landsstýrismaðurin í fíggjarmálum hevur enn ikki gjørt nýtslu av nevndu heimild, og tí finnast sum er ongar nágreinandi reglur um ávikavist lógarbundnar játtanir og rakstrarjáttanir. Mælt verður til, at nágreinandi reglur verða settar í gildi hesum viðvíkjandi. Sum nevnt omanfyri er løgfrøðiliga síðan av spurninginum ikki nærri viðgjørd í hesum høpi. M.a. kann nevnast, at ongin meting er gjørd av, um verandi bólking av útreiðslujáttanum í ávikavist lógarbundnar- og rakstrarjáttanir er í samsvar við galdandi lóggávu. Peningaligar veitingar og tænastu- og stuðulsveitingar Tær lógarbundnu útreiðslurnar, sum eru fevndar av játtanargreiningini, innihalda lutvíst peningaligar veitingar og lutvíst tænastu- og stuðulsveitingar. 109 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Peningaligu veitingarnar eru: fyritíðarpensjón ansingarsamsýning endurgjald fyri mista arbeiðsinntøku sambært grein 17, stk. 3 í forsorgarlógini Hinar lógarbundnu játtanirnar innihalda ikki beinleiðis peningaveitingar, men tænastu- og stuðulsveitingar. Hesar eru: endurútbúgving sambært § 18, hjálparamboð sambært § 18, og hjálp til viðgerð o.a. á serligum stovnum sambært § 16. Verður sammett við aðrar peningaligar veitingar, sum borgarar hava rætt til sambært ymiskum lógum sæst, at hesar generelt eru lógarbundnar, t.d. fólkapensjón, dagpeningur, stuðul til uppihaldspening, barsilsskipan og inntøkutrygd fiskimanna. Í tann mun tað verður umhugsað at broyta játtanina til peningaligu veitingarnar frá lógarbundnari játtan til rakstrarjáttan, eigur hetta at vera gjølla umhugsað, tí hetta er týðandi broyting í mun til verandi siðvenju, har peningaligar veitingar eru lógarbundnar. Hinvegin er sum høvuðsregla galdandi, at tænastu- og stuðulsveitingar eru rakstrarjáttanir. Tí kann spurningur setast við, um hjálp til viðgerð o.a. á serligum stovnum sambært § 16 skal vera lógarbundin, meðan rætturin til at koma á eitt heim undir serforsorgini ella eldrarøktini ikki er tað. Í báðum førum er talan um eina tænastuveiting frá tí almenna til borgara við serligum tørvi. Tað skal tó viðmerkjast, at í Føroyum eru ongi tilboð um stovnsuppihald, sum tey, sum eru nevnd í grein 16, og tískil kann ein broyting av lógartekstinum til eina rakstrarjáttan verða viðvirkandi til, at tey, sum í dag fáa veiting sambært hesi grein, onga veiting fáa. Játtanin til vart starv er eitt sindur øðrvísi háttað enn hinar játtanirnar, tí talan er um eina peningaliga játtan, har upphæddin verður útgoldin til annan enn tann, sum hevur rætt til stuðulin sambært lógini. Um játtanin ikki er lógarbundin, kann vera ivasamt um arbeiðsgevarar eru áhugaðir í skipanini um vissa ikki er fyri endurgjaldi fyri avtalaða partin av lønini. Politiskur spurningur Spurningurin um hvørjar játtanir hava tørv á at vera lógarbundnar og hvørjar skulu vera rakstrarjáttanir er í stóran mun ein politiskur spurningur, sum má svarast við støði í hvussu samfelagið skal skipast. Ein týdningarmikil spurningur í hesum sambandi er um rættindini hjá borgaranum til ávísar tænastur skulu verða lógartryggjað ella um borgarin bara skal hava rætt til tænastuna í tann mun peningur er til tess. 110 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 SKJAL 1: Játtanargreining á almannaøkinum Arbeiðssetningur Føroya Landsstýri hevur gjørt av at seta í verk eina játtanargreining á almannaøkinum. Greiningin skal fevna um høvuðskonturnar/økini: 12.21.3.08. Børn og ung (rakstrarjáttan) 12.21.6.01. 12.21.6.04. 12.21.6.10. 12.21.6.11. 12.21.7.01. Serforsorg (rakstrarjáttan) Eldrarøkt (rakstrarjáttan) Ansingarsamsýning (lógarbundin játtan) Stuðulstænastan (rakstrarjáttan) Vanlig forsorg (lógarbundin játtan) Kanningin verður avmarkað til undirkonturnar 04, 05, 06, 08 Fyritíðarpensjón (lógarbundin játtan) 12.21.8.05. Fyrisitingarlig greining skal gerast av hesum høvuðskontum/stovnum: 12.21.1.04. Almannastovan (rakstrarjáttan) 12.21.6.08. Nærverkið, Meginskrivstovan (rakstrarjáttan) Greiningin skal neyvt lýsa: 1) hvussu játtanirnar hava verið nýttar (hagtøl) og orsøkina til stóra útreiðsluvøksturin seinastu árini 2) orsøkina til, at útreiðslurnar á teimum lógarbundnu játtanunum vaksa so nógv skjótari enn útreiðsluvøksturin í samfelagnum annars, og eisini í hvønn mun játtanirnar hava tørv á at vera lógarbundnar. 3) hvussu játtanartilgongdin og fíggjarstýringin hevur verið Benchmarking Úrslitini skulu samanberast við grannalondini Danmark, Ísland og økið Bornholm, bæði í mun til útreiðslustøði og tjóðarbúskap. Innanhýsis samanbering skal eisini gerast av stovnum innan sama økið (best practice). Tilmæli Fyri hvørja høvuðskontu/hvørt økið sær skal gerast tilmæli um ítøkilig átøk, ið skulu tryggja, at sum mest fæst fyri hvørja skattakrónu, og um hvussu fíggjarstýringin og játtanartilgongdin kunnu styrkjast. Játtanargreiningin skal vera liðug hálvan september 2009. Játtanargreiningin verður fyriskipað av einum stýrisbólki, og verður gjørd av óvildugum ráðgevum. Í stýrisbólkinum sita aðalstjórarnir í Fíggjarmálaráðnum, Almannamálaráðnum og løgmansskrivstovuni. Aðalstjórin í Fíggjarmálaráðnum er formaður. Skrivari er Atli Leo, ráðgevi í Fíggjarmálaráðnum. 111 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Skjal 2: GÓÐKENNINGARSKJAL FYRI GREINAROKNSKAPIN (EK 75.1) Játtanarroknskapurin skal verða góðkendur í seinasta lagi 5. í øðrum mánaðinum eftir mánaðarlok. At játtanarroknskapurin er góðkendur merkir, at stovnsleiðarin, sambært § 9, stk. 2, í roknskaparkunngerðini og pkt. 2.1 í roknskaparrundskrivinum, váttar: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 at hava dagfest og áteknað FSL-játtanarroknskapin (útskrift nr. Fgj 04-01-02), at játtanin og møguligar eykajáttanir eru rætt skrásettar í FSL-játtanarroknskapinum, at allar inntøkur og útreiðslur eru bókaðar, at allar bókingar eru konteraðar rætt á standardroknskaparkontur sambært Kontuskipan landsins, at allar inntøkur og útreiðslur eru bókaðar á rætt fíggjarár sambært § 13 í roknskaparkunngerðini, at bókaðu lønarútreiðslurnar eru rættar og samsvara við lønarútgjaldingar í lønarskipanum, at allar saldur á fíggjarstøðuni eru rætt tiknar við, her eisini, at allar peningastovnskontur, sum stovnurin hevur ræði á, eru skrásettar á fíggjarstøðuni og stemma við kontuavrit frá peningastovnunum, at ogn, skuld og nýtsla eru gjørd rætt upp, at nýtslan er hóskandi í mun til virksemið farna tíðarskeiðið, at neyðug tiltøk eru sett í verk, eru fyritreytirnar fyri játtanunum og lønarkarmi broyttar, so tær t.d. ikki fara at halda, at samsvar er millum Búskaparskipan landsins og egnar búskaparskipanir, at alt er stemmað av, so sum ásett er í roknskaparreglugerðini hjá stovninum, at ásettu mannagongdirnar í roknskaparreglugerðini eru hildnar, at roknskaparreglugerðin, yvirlit yvir ábyrgdarøki og undirskriftarblað eru dagført, og at eingin brúkari er skrásettur við rættindum í Búskaparskipan landsins, sum ikki skal hava heimild til tess, at allar ásetingar frá aðalstýrinum um játtanar- og roknskaparviðurskifti eru hildnar, at allar almennar ognir, sum ásett í roknskaparreglugerðini, eru skrásettar í roknskapi landsins (sí eisini roknskaparvegleiðing 2004-8.0-A). Harafturat skal verða kannað, at allar áognir, frammanundan goldnar og skyldugar upphæddir, veittar trygdir o.a. eru skrásettar í roknskapinum, so hann gevur eina rætta mynd av inntøkum og útreiðslum í fíggjarárinum og somuleiðis av ogn og skuld við fíggjarárslok. Niðanfyri, undir teiginum viðmerkingar og á møguligum fylgiskjølum, sum víst verður til, skal verða kunnað um viðurskifti, sum ikki eru í lagi. Viðmerkingarnar skulu verða stuttar, greiðar og viðkomandi. Fíggjarstýring: t.d. fær hvørt heim eina ávísa játtan pr. dag pr. búfólk uttan at atlit verður tikið til hvussu tungur hvør íbúgvi er - vánalig fíggjarlig stýring 112 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Skjal 3: GÓÐKENNINGARSKJAL FYRI JÁTTANARROKNSKAPIN (EK 76.1) (EK 76.1) Føroya Gjaldstova 03-02-06 Undirritaði stovnsleiðari góðkenni við hesum játtanarroknskapin mótvegis aðalstýrinum fyri: Stovnsnummar: Dagfesting: Stovnsheiti: Tíðarskeið: Undirskrift stovnsleiðarans: Játtanarroknskapurin skal verða góðkendur í seinasta lagi 5. í øðrum mánaðinum eftir mánaðarlok. At játtanarroknskapurin er góðkendur merkir, at stovnsleiðarin, sambært § 9, stk. 2, í roknskaparkunngerðini og pkt. 2.1 í roknskaparrundskrivinum, váttar: 1 at hava dagfest og áteknað FSL-játtanarroknskapin (útskrift nr. Fgj 04-01-02), 2 at játtanin og møguligar eykajáttanir eru rætt skrásettar í FSL-játtanarroknskapinum, 3 at allar inntøkur og útreiðslur eru bókaðar, 4 at allar bókingar eru konteraðar rætt á standardroknskaparkontur sambært Kontuskipan landsins, 5 at allar inntøkur og útreiðslur eru bókaðar á rætt fíggjarár sambært § 13 í roknskaparkunngerðini, 6 at bókaðu lønarútreiðslurnar eru rættar og samsvara við lønarútgjaldingar í lønarskipanum, 7 at allar saldur á fíggjarstøðuni eru rætt tiknar við, her eisini, at allar peningastovnskontur, sum stovnurin hevur ræði á, eru skrásettar á fíggjarstøðuni og stemma við kontuavrit frá peningastovnunum, 8 at ogn, skuld og nýtsla eru gjørd rætt upp, 9 at nýtslan er hóskandi í mun til virksemið farna tíðarskeiði, 10 at neyðug tiltøk eru sett í verk, eru fyritreytirnar fyri játtanunum og lønarkarmi broyttar, so tær t.d. ikki fara at halda, 11 at samsvar er millum Búskaparskipan landsins og egnar búskaparskipanir, 12 at alt er stemmað av, so sum ásett er í roknskaparreglugerðini hjá stovninum, 13 at ásettu mannagongdirnar í roknskaparreglugerðini eru hildnar, at roknskaparreglugerðin, yvirlit yvir ábyrgdarøki og undirskriftarblað eru dagført, og at eingin brúkari er skrásettur við rættindum í Búskaparskipan landsins, sum ikki skal hava heimild til tess, 14 at allar ásetingar frá aðalstýrinum um játtanar- og roknskaparviðurskifti eru hildnar, 15 at allar almennar ognir, sum ásett í roknskaparreglugerðini, eru skrásettar í roknskapi landsins (sí eisini roknskaparvegleiðing 2004-8.0-A). Harafturat skal verða kannað, at allar áognir, frammanundan goldnar og skyldugar upphæddir, veittar trygdir o.a. eru skrásettar í roknskapinum, so hann gevur eina rætta mynd av inntøkum og útreiðslum í fíggjarárinum og somuleiðis av ogn og skuld við fíggjarárslok. Niðanfyri, undir teiginum viðmerkingar og á møguligum fylgiskjølum, sum víst verður til, skal verða kunnað um viðurskifti, sum ikki eru í lagi. Viðmerkingarnar skulu verða stuttar, greiðar og viðkomandi. Viðmerkingar: 113 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Skjal 4: Samanbering av COFOG-tølunum millum Føroyar og Danmark í 2007 kr. pr. íbúgva Útinnandi vald og lóggávuvald, fíggjar-og uttanríkismál Fíggjarlig uttanlandshjálp Føroyar Danmark 8.980 4.724 83 3.101 435 798 - 1.969 2.856 10.769 12.353 21.362 Militært forsvar m.v. - 5.007 Civilforsvar - 141 Verja til samans - 5.148 1.324 1.685 Sløkkiliðstænastur 455 281 Rættur 290 634 Fongsul 166 498 Almenn lógar- og trygdarviðurskifti i.a.n. 745 55 2.980 3.153 993 2.527 3.021 335 331 26 Námsvirki, ídnaður og bygging 8.877 40 Flutningur 4.511 5.315 952 456 1.759 233 20.444 8.932 1.842 389 Fyriskipan av kloakkviðurskiftum 228 415 Dálkingarvernd 228 826 2.297 1.631 973 1.611 Økismenning 1.614 111 Íbúð og umhvørvi 2.587 1.722 Almennar tænastur Almennar samfelagstænastur, gransking og menning Aðrar almennar samfelagstænastur Aðalfyrisitingin til samans Løgreglutænastur Rættarmál til samans Vanlig búskapar-, handils- og arbeiðsviðurskifti Landbúnaður, skógrøkt, fiskiskapur og veiða Brennievni og orka Gransking og menning í búskaparviðurskiftum Búskaparviðurskifti i.a.n. Vinnumál til samans Fyriskipan av ruskburturbeining Umhvørvisvernd til samans Byggibúning 114 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Skjal 4: (framhald) kr. pr. íbúgva Føroyar Danmark Heilivágur, tól og útgerð 1.200 1.613 Heilsutænastur uttan sjúkrahús 2.152 3.646 13.781 16.846 Sjúkrahústænastur Gransking og menning í heilsu 145 32 1.428 831 18.706 22.968 Frítiðar- og ítróttartænastur 1.655 1.492 Mentanartænastur 1.014 1.878 Tænastur viðvíkjandi átrúnaði og feløgum 641 1.304 Frítíð, mentan og átrúnaður i.a.n. 476 180 Mentamál til samans 3.787 4.855 Forskúli og fólkaskúli 9.953 10.524 Miðnámsskúli 3.600 4.313 Hægri útbúgving 1.242 3.525 Útbúgving ikki flokkað eftir stigi 6.249 1.525 Útbúgving i.a.n. 1.986 670 Undirvísingarmál til samans 23.031 20.556 Sjúka og avlamni 10.739 16.394 Ellistænastur og -veitingar 19.140 21.258 Familja og børn 10.160 15.346 Arbeiðsloysi 1.469 8.035 Býlisstuðul 2.607 2.050 Forsorgarhjálp i.a.n. 21 3.377 Almannamál annars 3.373 1.776 47.510 68.236 2.752 - 136.445 158.561 Heilsa i.a.n. Heilsumál til samans Almannamál til samans Ikki flokkað, rentuútreiðslur Útreiðslur til samans 115 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Skjal 5: Samanbering av COFOG-tølunum millum Føroyar og Danmark fyri tíðarskeiðið 2003 til 2007 (kr. pr. íbúgva) Aðalfyrisiting 2003 2004 2005 2006 2007 Føroyar 9.293 9.008 10.179 10.961 12.353 Danmark 20.965 20.809 20.541 20.805 21.362 -11.672 -11.800 -10.362 -9.844 -9.008 Rættarmál 2003 2004 2005 2006 2007 Føroyar 2.329 2.512 2.483 2.927 2.980 Danmark 2.637 2.780 2.915 3.006 3.153 Munur -309 -269 -432 -79 -173 Vinnumál 2003 2004 2005 2006 2007 Føroyar 19.237 21.628 20.109 21.092 20.444 Danmark 8.051 8.377 8.720 8.956 8.932 11.186 13.251 11.389 12.136 11.512 Umhvørvisvernd 2003 2004 2005 2006 2007 Føroyar 2.245 2.574 2.689 2.720 2.318 Danmark 1.500 1.385 1.590 1.637 1.631 744 1.189 1.099 1.083 687 Íbúð og umhvørvi 2003 2004 2005 2006 2007 Føroyar 1.720 1.764 1.386 2.138 2.587 Danmark 1.720 1.635 1.577 1.364 1.722 1 129 -191 775 864 2003 2004 2005 2006 2007 Føroyar 15.440 16.024 16.819 17.417 18.706 Danmark 18.145 19.140 20.275 21.651 22.968 Munur -2.704 -3.116 -3.455 -4.233 -4.262 Mentamál 2003 2004 2005 2006 2007 Føroyar 2.538 3.280 3.455 3.155 3.787 Danmark 4.210 4.856 4.604 4.763 4.855 -1.672 -1.577 -1.149 -1.607 -1.068 Munur Munur Munur Munur Heilsumál Munur 116 Fíggjarmálaráðið Játtanargreining á almannaøkinum Desember 2009 Skjal 5: (framhald) Undirvísingarmál 2003 2004 2005 2006 2007 Føroyar 16.867 17.684 17.688 19.514 23.031 Danmark 19.795 20.532 20.683 20.973 20.555 Munur -2.928 -2.848 -2.994 -1.459 2.475 2003 2004 2005 2006 2007 Føroyar 40.216 42.986 44.769 45.464 47.530 Danmark 62.679 64.996 66.198 67.420 68.236 -22.463 -22.009 -21.429 -21.956 -20.706 Almannamál Munur 117 Í triðja aldri ráða vit yvir degnum - ein kanning av livikorum hjá fólkapensionistum Fróðskaparsetur Føroya Søgu- og samfelagsdeildin Sept. 2010 1 Í triðja aldri ráða vit yvir degnum - ein kanning av livikorum hjá fólkapensionistum Verkætlan gjørd fyri Almannaráðið á vári 2010. Staðið fyri verkætlanini: Fróðskaparsetur Føroya, Søgu- og samfelagsdeildin, í samstarvi við Almannastovuna Fróðskaparsetur Føroya Søgu- og samfelagsdeildin J. Broncksgøta 25 100 Tórshavn www.setur.fo 2 Fororð Henda frágreiðing er fyrsti partur av verkætlan um livikorini hjá fólkapensionistum, sum Fróðskaparsetrið (Søgu- og samfelagsdeildin) hevur staðið fyri. Landsstýriskvinnan í almannamálum hevur í samstarvi við Landsfelag Pensjonista tikið stig til kanningina. Verandi frágreiðing lýsir kanningina og úrslitið av henni. Tilfarið, ið er innsavnað, er ikki nýtt til fulnað, og í so máta gevur kanningin grundarlag fyri at gera neyvari gransking av fleri økjum viðvíkjandi kanningini. Almannaráðið hevur fíggjað verkætlanina, og Fróðskaparsetrið við at góðkenna, at vísindastarvsfólk á Søgu- og samfelagsdeildini hava nýtt part av granskingartíðini til verkætlanina. Verkætlanin er í tveimum: Søgu- og samfelagsdeildin hevur staðið fyri spurnakanning millum eitt úrval av fólkapensionistum, og Almannastovan hevur staðið fyri innsavning av taltilfari og hagtølum, sum viðvíkja almannaveitingum til fólkapensionistar. Ein stýrisbólkur varð settur við hesum trimum: Eyðun Mohr Hansen, aðalstjóri á Almannaráðnum, Petra Jónsdóttir Joensen, stjóri á Almannastovuni, og Jóan Pauli Joensen, rektari á Fróðskaparsetri Føroya. Skrivari fyri styrisbólkin hevur verið Michael H. Feldballe Hansen, fulltrúi í Almannamálaráðnum. Luttakarar frá Søgu- og samfelagsdeildini hava verið Bjørg Jacobsen, adjunktur, Beinta í Jákupsstovu, lektari og Elin Súsanna Jacobsen, lektari, sum eisini hevur verið verkætlanarleiðari. Vit takka Eli Kjersem, stipendiati á Høgskolen i Molde. Hon hevur við eldhuga hjálpt til við góðum ráðum. Bjørg Jacobsen hevur skrivað frágreiðingina. Med-høvundar hava verið Elin Súsanna Jacobsen, Beinta í Jákupsstovu og Eli Kjersem. Luttakarar frá Almannastovuni hava verið Maria Jacobsen, deildarleiðari og verkætlanarsamskipari á Almannastovan, Eli Christiansen fíggjarleiðari, , Eyðvør Mortensen fulltrúi, John Mortensen deildarleiðari og Leif Olsen fulltrúi. Spurnakanningin fór fram í februar-mars 2010. Vit takka teimum, sum hava verið hjálparfólk við innsavning av svørum: Gunnhild Dahl-Niclasen, Conny Danielsen, Unn Hentze, Guðrið Krúnufjall, Lív Arge Simonsen og Annika Y. Skaalum. Stóra tøkk til øll tey, sum hava svarað upp á spurnablaðið. Uttan teirra beinasemi hevði eingin kanning verið. FRÓÐSKAPARSETUR FØROYA SØGU- OG SAMFELAGSDEILDIN Sept. 2010 3 Innihaldsyvirlit Innihald 5 Lesaravegleiðing 5 Inngangur 6 Samandráttur av kanningarúrslitunum 9 Samandráttur í orðum 9 Samandráttur í tølum 11 Kanningarháttur 16 Um spurnablaðið 16 Svarprocent og representativitetur 17 Tey vit ikki fingu samband við 19 Kap. 1 Skúli, útbúgving og arbeiði 20 Kap. 2 Bústaður og mobilitetur 37 Kap. 3 Heilsustøða 47 Kap. 4 Sosialt netverk 57 Kap. 5 Frítið 63 Kap. 6 Fíggjarviðurskifti 72 Kap. 7 Nøgdsemi 87 Bókmentalisti 105 FYLGISKJAL 1 106 FYLGISKJAL 2: Frágreiðing frá Almannastovuni 113 FYLGISKJAL 3: Frágreiðing frá Almannastovuni 117 Foto: Modelfoto frá www.flickr.com o.a. 4 Innihald Frágreiðingin er í 10 pørtum. Fyrsti partur er inngangur við einum stuttum mentanarsøguligum perspektivi á hugtakið aldurdóm. Annar partur er ein samandráttur av kanningarúrslitunum. Triði partur er um kanningarháttin. Í kap. 1-7 verða kanningarúrslitini løgd fram. Kap. 1 er um grundleggjandi skúlagongd, útbúgving og arbeiðslív. Kap. 2 er um bústaðarviðurskifti, hugburð til flyting og um mobilitet. Kap. 3 er um sjálvsmettu heilsustøðuna hjá respondentunum. Kap. 4 er um sosiala netverkið, fysiskt og telefoniskt. Kap. 5 er um útvaldar frítíðarvanar. Kap. 6 er um fíggjarviðurskifti: inntøkur, pensións- og eftirlønarviðurskifti, útreiðslur, ogn og skuld. Haraftrat eru egnar metingar av fíggjarstøðuni hjá respondentunum. Kap. 7 snýr seg um nøgdsemi hjá respondentunum við tilveruna sum heild. Aftast í frágreiðingini eru spurnablað, bókmentalisti og fylgiskjøl við tilfari frá Almannastovuni. Lesaravegleiðing Meginparturin av kanningarúrslitunum verða løgd fram í talvum. Respondentarnir eru býttir upp í tríggjar aldursbólkar: 67-74 ár, 75-84 ár og 85 ár og eldri. Úrslitini eru víst í procentum, og N niðast í hvørjari talvu vísir, hvussu nógvir respondentar hava svarað. Í byrjanini av hvørjum kapitli er ein inngangur og ein samandráttur av høvuðsúrslitunum. 5 Inngangur Livikorini í Vesturheiminum eru seinastu øldina støðugt batnað. Vit eru vorðin materielt ríkari enn nakrantíð og hava eisini fingið sálarligt og fíggjarligt yvirskot at ganga høgt upp í heilsuna. Endaleys er røðin av ráðum um, hvat vit skulu gera og ikki fyri at fáa eitt sunnari og longri lív. Og ikki hevur stríðið verið til fánýtis; miðallivialdurin er í støðugari hækking. Miðallivialdurin í Føroyum í dag er 76,5 ár hjá monnum og 82 ár hjá kvinnum. Í 1959 fingu vit fólkapensión fyri øll, sum vóru fylt 67 ár. Tá var miðallivialdurin 5-6 ár lægri enn nú. Sambært framskrivingum fer miðallivialdurin at hækka enn meira komandi árini. Tað merkir, at tað vera færri, sum skulu breyðføða fleiri. Henda gongdin sæst í øllum Vesturheiminum og hevur ført til, at eitt nýtt orð hevur stungið seg upp í samfelagskjakinum: eldrabyrðan. Eingin ivi er um, at hækkandi miðallivialdurin er ein avbjóðing fyri dagsins og framtíðarinnar samfelag. Men hvussu rímiligt og beinrakið er tað nú at brúka lítið virðiliga orðið eldrabyrðu um fólk, sum bara hava livað tað lív, tey nú einaferð hava fingið? Tað er í stóran mun málbrúkið, sum definerar og tulkar veruleikan rundan um okkum. Eingin ynskir at liggja nøkrum til byrðu, og tá vit knýta orðini eldri og byrða saman, fáa vit ikki neyðugvís eina spegilsmynd av veruleikanum, sum hann er, men skapa eina ávísa mynd av, hvussu vit velja at síggja tey eldru beint nú: sum eina byrðu. Vit hava jú ikki altíð brúkt hetta orðið; tað er nettupp spildurnýtt, men gomul hava altíð verið til. Hetta hevur at gera við okkara mentanarligu fyristillingar um, hvussu fólk eiga at vera, og hvat tey eiga at gera, tá tey hava ein ávísan aldur. Í eldragransking verður tosað um hugtakið life-course1, lívsleið. Lívsleiðin kann í hesum sambandi definerast sum ein ferð gjøgnum lívið eftir eini ávísari meira ella minni fastlagdari ferðaætlan, og við ymiskum steðgistøðum, sum hóska til ymiskar aldrar. Á hvørjum steðgistað eru ymisk ritual, sum tann einstaki skal ígjøgnum fyri at fáa viðurkenning frá umhvørvinum og ferðaseðil víðari. Í Vesturheiminum vænta vit ofta, at tann einstaki skal náa ávís mál ávís tíðspunkt í lívinum, t.d. fyrsti skúladagur, 18 ára føðingardagurin, fyrsta próvtøkan, fyrsta barnið osfr. Tá tann einstaki útførir ritualini eftir forskriftunum, váttar hann ella hon við síni atferð tey kollektivu virði, sum sambært teimum mentanarligt galdandi normunum verða sæð sum røtt og natúrlig, og lønin er viðurkenning. Tað øvugta kann eisini henda: um tann einstaki ikki fylgir ferðaætlanini, kann tað føra til kritiskar viðmerkingar frá umhvørvinum, í ringasta føri sosialar sanktiónir og eksklusión frá felagsskapinum, t.d. um man fær børn á "skeivum" tíðspunktum, ikki fær børn yvirhøvur, ella ikki arbeiðir, tá man annars hevur aldur til at arbeiða. Vit fokusera meira upp á neyvan kronologiskan aldur, enn vit nakrantíð hava gjørt. Í tí gamla bóndasamfelagnum í 1800-talinum hvørki taldu tey ár ella fylgdu klokkuni so slaviskt, sum vit gera í dag.2 Lívsleiðirnar vóru tá einfaldari skipaðar enn nú, tríggjar í tali: barndómur, manndómur og aldurdómur. Kvinnudómur var tað einki, sum æt, tí talan var um eitt patriarkalskt samfelag, har kvinnur eins og børn og gomul ikki vórðu roknað sum fullgyldug menniskju á sama hátt sum menn, av tí at tey ikki skuldu forsyrgja sær sjálvum, men í staðin skuldu verða forsyrgd av húsbóndanum. 1 Hareven 2000. 2 Frykman og Löfgren 1979. 6 Tað sama kundi vera galdandi fyri ognarleysar menn, sum máttu arbeiða fyri aðrar menn. Men at arbeiða slapp eingin undan; arbeiði var ein sjálvsagdur partur av gerandisdegnum hjá øllum, bæði børnum, vaksnum og gomlum, og hjá báðum kynum. Men tað vóru bara (summir) menn, sum fingu inntøku og makt gjøgnum arbeiðið. Tá tíðin var komin, legði húsbóndin forsyrgjaraábyrgdina frá sær, fór frá manndómi yvir í aldurdóm og misti tá status sum forsyrgjari. Men tað var ikki altíð tann kronologiski aldurin, men harafturímóti ymiskar ognarviðurskiftis- og arvaregluskipanir, sum gjørdu av, hvør hevði makt og status. Lívsleiðirnar hjá kvinnum vórðu afturímóti defineraðar sum barndómur, móðurskapur og aldurdómur. Seinri bleiv lívsleiðarskipanin víðkað við einum dómi aftrat: ungdómur. Henda lívsuppfatan er avmyndað á ymiskum aldurstrappumyndum. Trappan toppar við tey 50 árini; hereftir gongur tað niðureftir. Winter Carl Hansson, 1799 Síðan tað hava vit í størri og størri mun valt at skipa lívið eftir tíð og lívsleiðum, og hetta hugtakið verður í aldursgransking rópt kronologisering.3 Hvørt samfelag og hvør tíð hava sínar egnu lívsleiðarskipanir, og tær broytast, sum samfelagstreytirnar broytast. Lívsleiðirnar í dag eru munandi broyttar í mun til fyrr. Tær eru nógv fleiri í tali: vit tosa um pinkubørn, vøggustovu-, barnagarðs-, forskúla- og skúlabørn. Tey verða til framhalds- og síðan miðnámsskúlanæmingar. 3 Blaakilde 2004. 7 Síðani verða tey umtalað sum vaksin, og eftir tað fylta 67. árið sum fólkapensionistar, og (næstan) somu reglur eru galdandi fyri menn og kvinnur. Men leivdirnar frá gomlu samfelagstankagongdini liva framvegis: vit hava enn lyndi til at hugsa hugtøkini aldur og (inntøkugevandi) arbeiði saman. Tað, sum fyrr æt manndómur, eitur nú arbeiðsførur aldur, og aldurdómur er skiftur út við pensiónsaldur. Vit vænta ikki av børnum og fólkapensionistum, at tey forsyrgja sær sjálvum, men vit vænta tað av fólki í arbeiðsførum aldri. Orð sum fyritíðarpensionist og eftirløn avdúka, at talan er um fyribrigdi, sum henda ávv. áðrenn og eftir ávísa tíð - ella lívsleið. Eitt nýggjari heiti fyri pensiónsaldurin er triði aldurin, og enn eitt nýtt hugtak, fjórði aldurin, hevur sæð dagsins ljós seinastu árini. Triði aldurin er lívsskeiðið, har fólk eru farin av arbeiðsmarknaðinum, men framvegis eru frísk og virkin. Fjórði aldurin er merktur av stórum tørvi fyri røkt og umsorgan.4 Men eins og samfelagið er í støðugari broyting, og broytingarnar henda skjótari nú enn fyrr, er eisini "ólag" komið á lívsleiðarskipanina. Lívið er vorðið longri og heilsan betri langt upp í árini, og hetta hevur givið fjølbroyttari møguleikar. Tað er í dag blivið alt meira vanligt at vitja tey ymsu steðgistøðini í alternativari raðfylgju í mun til fyri bara fáum ártíggjum síðan. Tá var vanligt hjá monnum, fyrst at taka møguliga útbúgving og síðan arbeiða til pensiónsaldurin. Børnini komu vanliga undir ella eftir møguligu útbúgvingina, men høvdu ikki stórvegis ávirkan á arbeiðslívið hjá monnum. Hjá kvinnum var minni vanligt at taka útbúgving, men um tær gjørdu tað, var tað sum oftast, áðrenn børnini komu. Tá børnini komu, vóru flestu kvinnurnar heima við hús og fóru út at arbeiða, tá børnini vóru frá hondini - um tær yvirhøvur fóru á arbeiðsmarknaðin. Í dag eru munandi leysari reglur fyri, nær man ger hvat. Bæði kvinnur og menn taka útbúgving og arbeiða úti, og børnini koma bæði áðrenn, undir og eftir útbúgvingina. Tað er ikki óvanligt at taka útbúgving - ta fyrstu, aðru ella triðju osfr. - seint í lívinum. Sjálvandi setir biologiin sítt mark, men hvussu vit skipa okkara lívsleiðir millum lív og deyða, er upp til okkum sjálv. Móðurskapurin er eitt av fáu steðgistøðunum á lívsleiðini, sum er biologiskt treytaður (um enn sjálvt hetta eisini er í broyting); men annars er ferðaætlanin fríari enn nakrantíð. Mentanarsøguliga afturlitið vísir okkum, at lívsleiðarskipanin ikki er natúrgivin og støðug. Hon hevur verið øðrvísi enn nú, og hon fer eisini at broytast í framtíðini. Og tað eru vit sjálv, sum stýra. Tá nú triði aldurin er í støðugari leinging, og vit eru farin at brúka ferðaætlanina í tí raðfylgju, sum hóskar okkum best, er tíðin kanska komin at hyggja at lívsleiðarskipanini við nýggjum eygum. Fólkapensionistar eru ikki ein homogenur bólkur, men hava bara ein kronologiskan aldur yvir 67 til felags og eru annars ymiskir júst sum aðrir samfelagsborgarar. Okkara kanning vísir, at ein stórur partur hevur góða heilsu og er virkin á ymsan hátt. Øll hava tey royndir og vitan frá einum longum lívi - eisini av slíkum slagi, sum kunnu brúkast til allar tíðir. Meginparturin er førur fyri at geva eitt íkast, so ella so. Tá vit kortini seta tey gomlu uttanfyri við at fylgja kronologiseringsprinsippinum uttan atlit til heilsuliga, fíggjarliga, sosiala og mentanarliga variatión, spenna vit bein fyri okkum sjálvum og fáa stein oman á (eldra)byrðu. Ein lagaligari skiftistíðarskipan millum arbeiðslívið og pensionistatilveruna kundi verið ein vegur, og er ikki ómøgulig at seta í verk. Tað er ikki okkara uppgáva ella ørindi at gera av, um ella hvussu lívsleiðarskipanin skal umskipast, men vit vilja bara vísa á, at tá ið vit definera tey eldru sum eina byrðu, so hava vit ikki loyst okkum nóg væl úr leivdunum frá gomlu samfelagstankagongdini. Tey gomlu eru ein forskotin spegilsmynd av teimum 4 Romøren 2001. 8 yngru. Um tey yngru framhaldandi skulu tíma at strevast fyri at fáa eitt longri lív, mugu tey eisini hava okkurt at gleða seg til í triðja aldrinum. Kronologiskur aldur kann ikki nýtast til at skilja millum triðja og fjórða aldur. Tað er meira ein (kvalitativ) meting av, hvussu tey eldru eru fyri, um tey klára seg ella hava tørv á hjálp í dagligdegnum. Henda kanning hevur mesta fokus á triðja aldur - samanber tittulin á hesi frágreiðing. Út frá svørunum vit fingu, hava vit sett upp tøl, ið kunnu geva eina mynd av umstøðunum hjá eldru borgarunum í Føroyum, fíggjarliga, heilsuliga og sosialt. Sera avmarkað er, hvussu ein í tølum kann lýsa lívsgóðsku, tað sum gevur lívinum meining og innihald. Men vit halda tó, at kanningin vísir á nøkur virði, sum okkara eldru borgarar meta høgt: fíggjarligan tryggleika, góða heilsu og sjálvbjargni. Tann politiska avbjóðingin er at geva sær far um, hvat ið tey eldru sjálv meta hava týdning fyri tey, og laga eldrapolitikkin hareftir, bæði tann fyribyrgjandi, ið longst møguligt tryggjar eitt gott lív í triðja aldri, og virðiligar loysnir fyri tey óhjálpnu. At tørvurin á hjálp til tey í fjórða aldri er stórur, kann m.a. síggjast av, at bert í Tórshavnar kommunu standa umleið 100 fólk á akuttum bíðilista til røktarheimspláss. Samandráttur av kanningarúrslitunum Samandráttur í orðum Nøgdsemi Tey allarflestu eru sum heild nøgd við støðuna sum heild, men 6% eru illa nøgd. Áttandi hvør í Tórshavnarøkinum og sjeyndi hvør kring landið er vælnøgd/ur. Her hava heilsan, útbúgving og fíggjarviðurskiftini stóran týdning; men eisini arbeiðslív, sjálvbjargni, mobilitetsmøguleikar og sosialt netverk telja við. Samband tykist at vera millum lágt nøgdsemi og ring heilsustøda, lágt útbúgvingarstøði og vánalig fíggjarlig støða. Skúli, útbúgving og arbeiði Fýra av fimm hava bara barnaskúla sum grundleggjandi skúlagongd, og menninir hava í miðal nakað longri skúlagongd enn kvinnurnar. Men jú yngri aldursbólk talan er um, jú longri er skúlagongdin, og jú meira minkar kynsmunurin. Nakað omanfyri helvtina hevur útbúgving aftaná grundleggjandi skúlagongd. Menninir eru samanlagt munandi betur útbúnir enn kvinnurnar, men eins og viðvíkjandi grundleggjandi skúlagongdini, so er kynsmunurin størri millum tey eldru og enn millum tey yngru. Respondentarnir í Tórshavnarøkinum eru í miðal betur útbúnir enn kring landið. Næstan allir menninir hava verið fulla tíð á arbeiðsmarknaðinum í 30 ár ella meira, meðan bara fjórða hvør kvinna hevur verið 30 ár ella longur á arbeiðsmarknaðinum, og uml. helmingurin fulla tíð. Jú yngri tær eru, jú longur hava tær arbeitt úti; starvið sum heimagangandi húsmóðir er 9 nærum svunnið í einki í yngsta mótvegis elsta bólki. Kvinnurnar í Tórshavnarøkinum hava verið munandi longur á arbeiðsmarknaðinum enn kvinnurnar kring landið. Meðan tey í Tórshavnarøkinum hava verið á leið javnt býtt millum almenn og privat størv, hava tey kring landið í nógv størri mun arbeitt hjá tí privata. Menninir hava í størri mun arbeitt í privatu og kvinnurnar í almennu vinnuni. Fjórði hvør maður í Tórshavnarøkinum og helvtin av monnunum kring landið hava mest arbeitt sum sjómenn. 10 Bústaðarviðurskifti Meginparturin býr í egnum húsum, og húskini eru smá, oftast 1-2 fólk í húsi. Tey flestu vilja helst búgva í verandi bústaði sum longst, men støðufestið er sterkari kring landið enn í Tórshavnarøkinum. Sjálvbjargnistrongdin er stór: tey fægstu hugsa sær at flyta inn til børn ella aðra familju, men heldur í minni hús ella íbúð. Tað hevur eisini stóran týdning at kunna fara frá húsum í ørindum ella til annað endamál á lagaligan hátt. Ein rættiliga stórur partur koyrir í egnum bili. Heilsustøða Tey flestu eru hampiliga væl fyri heilsuliga. Menninir láta betur at heilsuni enn kvinnurnar. Og tað eru tey, sum hava longstu útbúgvingarnar, sum hava verið longst á arbeiðsmarknaðinum, og sum hava bestu fíggjarumstøðurnar, sum eisini hava bestu heilsuna. Sosialt netverk Øll hava samband við familju ella onnur, sum tey ikki búgva í húsi saman við, og sambandið við familjuna er sterkari enn við onnur. Álitið á, at familjan fer at hjálpa, tá og um á fer at standa, er somuleiðis stórt. Í nógv minni mun vænta tey sær hjálp frá øðrum, t.d. grannum, vinum og kenningum. Frítið Nakrir geografiskir munir eru á frítíðarvanunum; t.d. eru nakað fleiri í Tórshavnarøkinum, sum brúka teldu, ganga til fyrilestrar og bindiklubb, meðan nakað fleiri kring landið ganga á bingo og í pensionistafelag. Eisini ganga tey kring landið meira á møti og í kirkju og fáast í størri mun við seyð og onnur kríatúr. Fíggjarviðurskifti Níggju av tíggju láta væl at fíggjarstøðuni. Av teimum, sum kára seg illa, eru átta av tíggju, sum bara hava minstupensión. 61% hava onga inntøku aftrat fólkapensión og samhaldsfasta, og menninir tjena í miðal meira enn kvinnurnar. Fimti hvør hevur eftirlønarskipan gjøgnum arbeiðið, og 15% hava privata pensión; og hetta er serliga galdandi fyri tann yngra partin. Uml. ein fjórðingur hevur uppsparing og/ella aðrar ognir. Átta av tíggju eru skuldarfrí. Tey í Tórshavnarøkinum eru í miðal betur fyri enn kring landið. Tey allarflestu hava ongar bústaðarútreiðslur, og útreiðslurnar til hita liggja hjá teimum flestu millum 1.000-2.000 kr./mðn. Útreiðslur til el variera meira, og helvtin brúkar undir 500 kr./mðn til telefon. Samandráttur í tølum 11 Nøgdsemi o o o o o o o o o 73% eru vælnøgd, og 6% illa nøgd við sína støðu sum heild 81% í Tórshavnarøkinum og 70% kring landið eru vælnøgd við sína støðu sum heild 78% av teimum, sum búgva saman við hjúnafelaga, og 64% av teimum, sum ikki búgva saman við hjúnafelaga, eru vælnøgd Jú longri skúlagongd og útbúgving, jú størri nøgdsemi Jú fleiri ár á arbeiðsmarknaðinum respondentarnir hava verið, jú størri nøgdsemi Jú betri heilsa og størri sjálvbjargni, jú størri nøgdsemi Jú betri fíggjarstøða, jú størri nøgdsemi Jú betri mobilitetsmøguleikar, jú størri nøgdsemi Jú meira samband við onnur, jú størri nøgdsemi Skúli, útbúgving og arbeiði o o o o o o o o o o o o o o o o 75% av monnunum og 84% av kvinnunum hava barnaskúla sum grundleggjandi skúlagongd 89% av teim elstu og 73% av teim yngstu hava barnaskúla sum grundleggjandi skúlagongd Kynsmunurin millum tey við barnaskúla sum grundleggjandi skúlagongd minkar frá 20% millum tey elstu til 1% millum tey yngstu 71% av monnunum og 37% av kvinnunum hava útbúgving av einhvørjum slag 25% av teimum elstu og 65% av teimum yngstu hava útbúgving av einhvørjum slag Kynsmunurin millum tey við útbúgving minkar frá 44% millum tey elstu til 29% millum tey yngstu 67% í Tórshavnarøkinum og 46% kring landið hava útbúgving av einhvørjum slag 42% av kvinnunum í Tórshavnarøkinum og 20% av kvinnunum kring landið hava arbeitt mest hjá tí almenna. 17% av kvinnunum í Tórshavnarøkinum og 30% av kvinnunum kring landið hava verið heimagangandi húsmøður. 24% av monnunum í Tórshavnarøkinum og 51% av monnunum kring landið hava mest arbeitt á sjónum. 96% av monnunum og 41% av kvinnunum hava verið á arbeiðsmarknaðinum 30 ár ella meira 30% av teim elstu og 5% av teim yngstu kvinnunum hava ongantíð arbeitt úti 25% av teim elstu og 56% av teim yngstu kvinnunum hava arbeitt úti 30 ár ella meira 60% av kvinnunum í Tórshavnarøkinum og 33% av kvinnunum kring landið hava arbeitt úti 30 ár ella meira 100% av monnunum og 54% av kvinnunum hava mest arbeitt fulla tíð 35% av teim elstu og 58% av teim yngstu kvinnunum hava mest arbeitt fulla tíð 12 Bústaðarviðurskifti o o o o o o o o o o o o o o 90% búgva í egnum húsum 55% búgva tvey í húsi 12% av teimum yngstu og 20% av teimum elstu monnunum búgva einsamallir 29% av teimum yngstu og 58% av teimum elstu kvinnunum búgva einsamallar 77% av monnunum og 53% av kvinnunm búgva saman við hjúnafelaga 77% hava ongar ætlanir um at flyta úr verandi bústaði 55% í Tórshavnarøkinum og 67% kring landið vita ikki, hvagar tey skulu flyta, um flyting verður aktuel 20% vísa á, at húsini eru ov stór og tung at halda sum grund fyri møguligari flyting 51% vísa á kensluligt tilknýti til húsið sum grundgeving fyri at verða verandi í núverandi bústaði 48% vísa á ynski um at vera sjálvbjargin sum grundgeving fyri at verða verandi í núverandi bústaði 61% hava minni enn 15 min. til gongu til nærmasta matvøruhandil 75% av teimum yngstu og 44% av teimum elstu monnunum koyra í egnum bili 51% av teimum yngstu og 10% av teimum elstu kvinnunum koyra í egnum bili 69% í Tórshavnarøkinum og 59% kring landið koyra í egnum bili Heilsustøða o o o o o o o o o o o 60% av teimum yngstu og 30% av teimum elstu meta heilsustøðuna sum sera góða ella góða 2% av teimum yngstu og 11% av teimum elstu meta heilsustøðuna sum vánaliga ella heilt vánaliga 54% av monnunum og 44% av kvinnunum meta heilsustøðuna sum sera góða ella góða 53% í Tórshavnarøkinum og 46% kring landið meta heilsustøðuna sum sera góða ella góða 40% av teimum uttan útbúgving, 50-56% av teimum við styttri ella miðallangari útbúgving og 82% av teimum við langari útbúgving meta heilsustøðuna sum sera góða ella góða 21% av kvinnunum, sum ongantíð hava arbeitt úti, og 58% av kvinnunum, sum hava arbeitt úti 30 ár ella meira, meta heilsustøðuna sum sera góða ella góða 21% av kvinnunum, sum ongantíð hava arbeitt úti, og 3% av kvinnunum, sum hava arbeitt úti 30 ár ella meira, meta heilsustøðuna sum vánaliga ella heilt vánaliga 60% av teimum, sum klára seg væl við verandi inntøku, og 39% av teimum, sum klára seg illa ella sera illa við verandi inntøku, meta heilsustøðuna sum sera góða ella góða 6% av teimum yngstu og 16% av teimum elstu eru nógv hindrað í dagligdegnum vegna sjúku ella brek 73% av teimum yngstu og 32% av teimum elstu eru ikki hindrað í dagligdegnum vegna sjúku ella brek 4% av teimum yngstu og 29% av teimum elstu hava tørv fyri hjálp 13 Sosialt netverk o o o o 0% hevur einki samband við familju ella onnur, sum tey ikki búgva í húsi saman við 31% í Tórshavnarøkinum og 39% kring landið hitta familju, sum tey ikki búgva saman við, hvønn dag 9% í Tórshavnarøkinum og 22% kring landið hitta onnur, sum tey ikki búgva í húsi saman við, hvønn dag 31% av monnunum og 42% av kvinnunum hava dagligt telefonsamband við familju, sum tey ikki búgva í húsi saman við Frítíð o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o 83% lesa hvørja viku ella meira 63% av teimum 67-74 ára gomlu og 18% av teimum 85 ára gomlu og eldri brúka teldu 55% av monnunum og 39% av kvinnunum brúka teldu 60% í Tórshavnarøkinum og 39% kring landið brúka teldu 26% av monnunum og 88% av kvinnunum fáast við hondarbeiði/handverk 41% av teimum yngstu og 15% av teimum elstu kvinnunum ganga í bindiklubb 78% av monnunum og 62% av kvinnunum fáast við uttanduraarbeiði 33% av monnunum og 12% av kvinnunum fáast við seyð ella onnur kríatúr 13% í Tórshavnarøkinum og 26% kring landið fáast við seyð ella onnur kríatúr 94% ganga meira ella minni ofta í føðingardag, veitslur o.t. 26% í Tórshavnarøkinum og 47% kring landið ganga regluliga í kirkju/á møti 36% av monnunum og 26% av kvinnunum ganga á fund/til fyrilestrar 40% í Tórshavnarøkinum og 26% kring landið ganga á fund/til fyrilestrar 4% av monnunum og 23% av kvinnunum ganga á bingo 8% í Tórshavnarøkinum og 17% kring landið ganga á bingo 21% av monnunum og 30% av kvinnunum ganga í pensionistafelag 15% í Tórshavnarøkinum og 31% kring landið ganga í pensionistafelag 31% í Tórshavnarøkinum og 43% kring landið taka lut í hjálpararbeiði fyri vælgerandi endamál 28% av teimum yngstu og 4% av teimum elstu hjálpa foreldrum e.ø. eldri 77% av teimum yngstu og 42% av teimum elstu hjálpa børnum e.ø. yngri 32% av monnunum og 15% av kvinnunum ganga til ítróttardystir 48% motionera saman við øðrum, og 64% motionera einsamøll 70% av monnunum og 58% av kvinnunum motionera einsamøll 33% hyggja í sjónvarp 0-1 tíma um dagin, og 7% hyggja 5 tímar um dagin ella meira 14 Fíggjarviðurskifti o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o 61% hava onga inntøku aftrat fólkapensión og samhaldsfasta 54% av monnunum og 68% av kvinnunum hava onga lønarinntøku aftrat fólkapensión og samhaldsfasta 47% í Tórshavnarøkinum og 69% kring landið hava onga lønarinntøku aftrat fólkapensión og samhaldsfasta 19% av monnunum og 4% av kvinnunum tjena 200.000 kr. ella meira um árið aftrat fólkapensión og samhaldsfasta Hjá 53% hava hvørki respondentur ella møguligur hjúnafelagi lønarinntøku 28% av teimum yngstu og 11% av teimum elstu hava eftirlønarskipan gjøgnum arbeiðið 22% av teimum yngstu og 4% av teimum elstu hava privat uppsparda pensión 38% í Tórshavnarøkinum og 14% kring landið hava eftirlønarskipan gjøgnum arbeiðið 21% í Tórshavnarøkinum og 11% kring landið hava privat uppsparda pensión 63% í Tórshavnarøkinum og 80% kring landið hava onga ogn (føst ogn ikki íroknað) 80% eru skuldafrí 84% hava ongar útreiðslur til húsaleigu/lán 68% gjalda millum 1.000-2.000 kr./mðn til hita 35% brúka undir 600 kr./mðn í el 48% brúka undir 500 kr./mðn í telefon 89% halda seg klára seg sera væl ella væl við verandi húsarhaldsinntøku 79% av teimum, sum klára seg illa fíggjarliga, hava bara minstupensión 33% siga, at livifóturin versnaði, tá tey fóru upp á pensión 55% í Tórshavnarøkinum og 44% kring landið meta, tey vóru fíggjarliga væl fyri, tá tey vóru um 50 ára aldur 38% hava brúkt av uppspardari ogn 22% hava latið øðrum peningahjálp 32% í Tórshavnarøkinum og 51% kring landið fáa javnan fisk ella aðrar matvørur til gávus Jú betur fyri fíggjarliga respondentarnir vóru um 50 ára aldur, jú betur fyri á ellisárum Jú longri útbúgving, jú betri fíggjarstøða 15 Kanningarháttur Tilfarið til kanningina er fingið til vegar partvíst við spurnakanning millum eitt úrval av fólkapensionistum, partvíst við hagtølum frá Almannastovuni. Tann 13. februar 2010 sendu vit spurnabløð5 til eitt úrval av fólkapensionistum, sum vit eftir umbøn fingu frá Landsfólkayvirlitinum. Vit valdu at ringja fólk upp heldur enn at biðja tey sjálv útfylla spurnablaðið og senda tað aftur til okkara; spurnablaðið var ætlað respondentunum at fyrireika seg til samrøðu um teir settu spurningarnar. Við tað at kanningin skuldi fara fram við at ringja fólk upp og biðja um svar upp á teir settu spurningarnar, var neyðugt at leita fram telefonnummar hjá teimum, sum vit høvdu sent spurnablað. Avgjørt varð frá byrjan, at kanningin skuldi fevna um heimabúgvandi fólkapensionistar, og at tey sum búðu á ellis- og røktarheimum ikki skuldu vera við í kanningini. Harafturímóti vórðu fólk, sum búðu á sambýli, ikki skild frá. Fyri at fáa spurnakanningina skjótt frá hondini, vóru seks fólk um at ringja út. Kanningin fór fram frá 15. februar til miðjan mars. Svørini vórðu tastað inn á databasu so hvørt. Í telefonsamrøðuni vórðu somu spurningar settir sum í spurnablaðnum, tó við nøkrum eykaspurningum, sum ikki vóru við í spurnablaðnum. Eitt dømi er, at vit spurdu, hvussu væl tey mettu seg at hava verið fyri fíggjarliga í mun til onnur, tá ið tey vóru í 50-árunum. (Spurningur 7c). Um spurnablaðið Spurnablaðið er skipað eftir nøkrum høvuðsevnum: 1. útbúgving og arbeiði; 2. fysiskir karmar; 3. fíggjarstøða; 4. heilsustøða; 5. sosiala lívið og nøgdsemi. Viðv. bústaði hava vit í fyrsta umfari skrásett postnummar hjá respondentunum, men bæði av praktiskum grundum og fyri at tryggja anonymitet hava vit í frágreiðingini bert býtt sundur í tveir geografiskar høvuðsbólkar: Tórshavn + Argir + Hoyvík í einum bólki, og restin av landinum í einum bólki. Umframt at skráseta kyn, føðiár og civilstøðu hava vit eisini spurt um tal á børnum, og um børnini búgva í Føroyum. Hetta halda vit kann hava ein ávísan týdning fyri at kenna møguleikar fyri familjusambandi ella samanhaldi. Serliga um hesar upplýsingar verða samanhildnar við aðrar spurningar, t.d. hvussu ofta tey hitta ella tosa í telefon við familju. Um børn búgva uttanlands, kundi tað møguliga verið áhugavert at kanna, um tað ávirkar tal á uttanlandsferðum - møguliga eisini ætlanir um at flyta úr Føroyum at búgva. Viðvíkjandi tí fíggjarliga hava vit spurt bæði um verulig tøl - ogn og skuld, inntøku og fastar útreiðslur, og um hvussu respondentarnir uppliva ella meta seg vera fyri fíggjarliga. Ein partur av respondentunum hevur ikki ynskt at svara upp á spurningarnar um inntøku og ogn. Aftast í frágreiðingini er ymiskt taltilfar frá Almannastovuni. 5 Spurnablaðið prentað sum fylgiskjal 1. 16 Svarprocent og representativitetur Frá Landsfólkayvirlitinum fingu vit eitt aldurs-, kyns- og geografiskt representativt úrval uppá 700 fólk í aldrinum 67 og eldri. Av hesum komu vit fram á 13, sum búðu á ellis- og røktarheimi, og onnur 6 vóru, sum av ymsum orsøkum ikki fingu spurnablað. Íalt sendu vit spurnablað til 681 fólkapensionistar. Vit fingu samband við 574 fólk, harav 485 vildu og vóru før fyri at taka lut í kanningini. Tal á útsendum spurnabløðum Tal á fólkum ið svaraðu "kann ikki svara" Tal á fólkum ið svaraðu "vil ikki svara" Tal á fólkum ið vit ikki fingu telefonsamband við Tal á teimum, sum ikki hava luttikið 681 33 56 107 - 196 Tal á fólkum ið hava tikið lut í kanningini 485 Spurnakanningin byggir sostatt á 485 svør, svarandi til 71 % av teimum, sum fingu spurnablað, og hetta meta vit vera eitt gott grundarlag fyri at kunna geva eina trúliga mynd av livikorunum hjá heimabúgvandi fólkapensionistum í Føroyum. Nógvir av variablunum eru truplir at máta, og bæði spurningar og svarmøguleikar kunnu tulkast ymsar vegir. Fyri at kunna geva eina holla og eftirfarandi frágreiðing um viðurskiftini, verða summi evni lýst við fleiri spurningum, og haraftrat hava vit stuðlað okkum til aðrar lýsingar av føroyskum viðurskiftum, og til tilsvarandi kanningar frá øðrum londum (sí bókmentalistan). Talva 1 og talva 2 vísa, at tað ikki eru stórir systematiskir skeivleikar í mun til aldur og kyn. Talva 1 vísir, at aldursbýtini eru á leið eins, tá vit samanbera fólkatalið og respondentarnar. Procentparturin av fólki í aldursbólkinum 67-74 ár (+1%) og 75-84 ár (-1%) er á leið tann sami millum fólkatalið sum heild og millum respondentarnar, sum hava tikið lut í hesi kanning. Tann elsti aldursbólkurin, 85 ár og eldri, er eitt sindur undirumboðaður (-3%), men alt í alt er kanningartilfarið er væl umboðandi eftir aldri.6 Skeivleikar í úrslitum verða størstir fyri elsta aldursbólkin, av tí at hesin bólkur er lítil samanborin við yngru aldursbólkarnar. Svarprocentið er sum vera man hægst í yngsta og lægst í elsta aldursbólki. Orsøkin til, at svarprocentið í teimum elstu aldursbólkunum kortini er so høgt, er at fleiri, sum ikki kundu svara sjálv, hava biðið onnur um at svara fyri seg. Hetta bendir á, at hugurin at taka lut hevur verið høgur, og tað høvdu vit eisini varhugan av, tá vit ringdu respondentarnar upp. 6 Ofta verða tey elstu ikki spurd í hesum slagi av brúkarakanningum millum eldri, hóast royndirnar eru sera ymiskar hjá t.d. teimum, ið eru 67, og teimum, ið eru 87. Hetta verður viðgjørt í norskari kanning sum eins og okkara, eisini hevur tey elstu við, sí Kjersem og Aarseth 2009. 17 Talva 1: Aldursbýti millum fólkapensionistar í Føroyum sum heild samanborið við aldursbýti hjá respondentunum. Tøl og procent. 67-74 ár 75-84 ár 85 ár + N= Samlað tal í aldursbólki í øllum landinu m 2.668 2.360 919 5.947 % av aldursbólki í øllum landinum Tal á respondentum %-býti millum respondenta r 45 40 15 100 % 240 189 56 485 49 39 12 100 % Kynsbýtið millum respondentarnar í hesi kanning svarar væl til kynsbýtið í hesum aldursbólki í fólkatalinum sum heild. Tó eru menn í elsta aldursbólkinum nakað undirumboðaðir (-5%). Talva 2: Tal á monnum og kvinnum í ymsum aldursbólkum í kanningini samanborið við tilsvarandi tøl í fólkinum sum heild. 67-74 ár 75-84 ár 85 ár + Tils. Menn Kvinnur Menn Kvinnur Menn Kvinnur Menn Kvinnur Kanning (%) 52 48 43 57 29 71 46 54 Fólkatal (%) 52 48 43 57 34 66 46 54 Kanning (N) Fólkatal (N) 125 1.381 115 1.287 81 1.021 108 1.339 16 311 18 40 608 222 2.713 263 3.234 Tey vit ikki fingu samband við Ymsar grundir vóru til, at vit ikki fingu fatur á 107 fólkum á listanum. Í flestu førum antin tí eingin telefon var á navni ella bústaði hjá viðkomandi, ella telefonin var óvirkin. Hetta var serliga galdandi fyri tey elstu; av teimum, ið vóru 85 ár og eldri, vóru 14, sum ikki høvdu egna telefon, í øðrum førum var telefonin avbrotin ella óvirkin. Í øðrum førum svaraði telefonin ikki hóast fleiri royndir. Hetta var serliga galdandi fyri menn í aldursbólkinum 67-74 ár, og orsøkin kann vera, at hesir eru minni heima við hús enn teir eldru. Tað at vit ikki fingu samband við 39 av teimum 116 yvir 85 ár, hevur helst ávísa ávirkan á heildarmyndina av summum viðurskiftum, sum spurnakanningin skal lýsa, eitt nú heilsustøðu, bústaðarviðurskifti og mobilitet. Serliga menninir í hesum aldursbólki eru undirumboðaðir. Vit kunnu rokna við, at ein partur av teimum í elsta aldursbólki býr hjá t.d. børnum ella øðrum. - At vit ikki fingu samband við 32 av teimum 310 í yngsta aldursbólki (67-74 ár) meta vit ikki hevur stórvegis ávirkan á heildarmyndina. Samanumtikið er hugsandi, at tey virknastu av teimum yngstu og tey ússaligastu av teimum elstu eru nakað undirumboðað. Talva 3: Yvirlit yvir luttakarar og fráfall, býtt eftir aldri og kyni. Í tølum og procentum. M 67-74 N % Hava svarað 125 72 Ikki kontakt 22 13 Vil ikki svara 19 11 Kann ikki svara 2 1 Á røktarheimi 2 1 Flutt/ur av landinum 2 1 Sp.blað retur 1 1 Deyð 0 0 N= 173 K 67-74 M 75-84 K 75-84 M 85+ K 85+ Tils. N % N % N % N % N % N % 115 84 81 74 108 75 16 41 40 52 485 71 10 7 7 6 12 8 16 41 23 30 90 13 9 7 8 7 13 9 1 3 6 8 56 8 2 1 11 10 9 6 2 5 7 9 33 5 1 1 3 3 2 1 4 10 1 1 13 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0,5 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0,25 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 1 0,25 137 110 145 39 77 681 19 Kap. 1 Skúli, útbúgving og arbeiði Í hesum kapitli verður greitt frá, hvussu respondentarnir hava svarað viðvíkjandi skúlagongd og útbúgving, og hvat arbeiði tey hava havt. Men fyrst skulu vit greiða eitt sindur frá arbeiðsmarknaðinum, soleiðis sum hann hevur verið í tíðini, tá respondentarnir hava verið í vinnu. Eisini skal greiðast eitt sindur frá møguleikunum fyrr fyri at fáa grundleggjandi skúlagongd og útbúgving. Arbeiðsmarknaðurin søguliga Teir elstu respodentarnir eru føddir í 1915, og teirra arbeiðslív byrjaði umleið 1930. Tað var ein óstøðug tíð við kreppuárum uppímillum. Allarflestu arbeiðspláss vóru innan fyri fiskivinnu, t.e. fiskiskapi, fiskavirking og fiskasølu. Tey flestu fiskiskipini royndu á fjarleiðum ein part av árinum. Teir mánaðirnar, tá ið menn ikki vóru til fiskiskap, kundu teir rógva út. Spesialiseringen og differentieringin í vinnubólkar var lítil. Ein maður kundi arbeiða upp á veg ein dag, dagin eftir smíðaði hann hús, og triðja dagin var hann sjómaður ella útróðrarmaður. Í Havn og á øðrum stórbygdum var ikki sørt av fyrifallandi arbeiði, har fleiri størri byggiætlanir vóru framdar í 30árunum. Men nógvastaðni var lítið lønt arbeiði at fáa, og hjá nógvum var svangligt, um ikki tey høvdu so frægt av jørð, at tey kundu føða kúgv og onnur kríatúr, velta epli o.a. sum ískoyti til húshaldið. Roknað verður við, at 3-4.000 menn mannaðu fiskiflotan. Sjálvt um nakrir teirra vóru siglingarlærdir ella maskinkønir, kravdust ikki stórvegis skúlakunnleikar ella útbúgving fyri at kunna arbeiða í fiskivinnuni. Sama er at siga um byggivinnu, handils- og flutningsvinnu. Eingi tøl um arbeiðsloysi vóru at halda seg til; men ásannað varð, at nógv húshald vóru illa fyri fíggjarliga helst ta árstíðina, tá ið skipini lógu bundin heima og einki fiskaarbeiði var á landi. Í 1933 var talan um at seta danska lóg um arbeiðsloysisskipan í gildi í Føroyum, men hetta var av ongum, mest tí at kommunurnar ikki sóu seg førar fyri at innkrevja skatt til at lata sín part av fígging av arbeiðsloysisstuðli. Støðan broyttist nakað til tað betra undir 2. heimsbardaga, tá ið føroysk skip seldu ísfisk til bretska marknaðin fyri góðan prís, og nógv nutu gott av at arbeiða fyri bretska hervaldið, sum hevði støðir ymsa staðni í landinum undir krígnum. Støðan á arbeiðsmarknaðinum var ikki stórt betri í 1950-unum enn í 30-unum. Vanlig fatan var, at nógvastaðni var arbeiðsloysi fram til 1960-ini, hóast hetta ikki var skrásett. Talið á sjómonnum, sum antin vóru til fiskiskap alt árið ella part av árinum lá oman fyri 4.400, ein triðingur sigldi við útlendskum, serliga íslendskum skipum.7 Nógvir føroyingar fóru eisini til Grønlands at rógva út. Inntøkan hevur verið ymisk, alt eftir veiðitølum og fiskaprísum, eisini var munur á úrtøkuni hjá yvirmonnum og vanligum fiskimonnum. Í øllum førum kunnu vit staðfesta, at tað var avmarkað, hvussu nógvir menn við serligari útbúgving kravdist í fiskiflotanum. 7 Kallsberg 1962, s. 14f. 20 Í 1960- og 1970-unum kom vend í føroyska búskapin til tað betra. Arbeiðsmarknaðurin vaks og gjørdist meira fjølbroyttur vegna stórar útbyggingar innan vinnulív, vegagerð, til skúlar og aðrar almennar stovnar. Stóru broytingarnar á arbeiðsmarknaðinum í 1960unum og fram síggjast aftur í arbeiðsmynstrinum hjá respondentunum. Talið á almennum størvum var støðugt vaksandi. Bæði menn, og serliga kvinnur fara í hesum tíðarskeiðnum í stórum tali í almenn størv, men annars fylgja kynini heilt ymiskum mynstrum: meðan menninir flyta millum ymsar vinnugreinir á arbeiðsmarknaðinum, flyta kvinnurnar arbeiðspláss úr heiminum út á arbeiðsmarknaðin. Kvinnurnar fara bæði í privat, men í enn størri mun í almenn størv, har tær gerast fleiri enn menninir, sum harafturímóti eru fleiri í privatu og sjálvstøðugu størvunum. Starvið, sum er við størsta sviðusoð, er heimaarbeiðandi húsmóðir, sum fellur frá 52% av teimum elstu niður í 11% av teimum yngstu kvinnunum. Nógvar av uppgávunum hjá heimagangandi húsmøðrunum í privatu heimunum blivu fluttar út á almennar stovnar, t.d. barnaansing, eldra- og sjúkrarøkt. Húsmøðurnar fylgdu í stóran mun við út við tí úrsliti, at starvið sum heimagangandi húsmóðir svann niður í lítið og einki; yvir helvtin av kvinnunum í elsta bólkinum í kanningini hava verið heimagangandi húsmøður, men bara ein av tíggju í yngsta bólkinum. Fólkatalið vaks 1960-1977 frá 34.596 til 41.969, og vinnutíttleikin frá 36.8% til 42%.8 Serliga týðuligur var vøksturin í kvinnuligari arbeiðsmegi, bæði tá vit telja arbeiðspláss og rokna kynsbýtið av fólki í skrásettari vinnu. Í 1960 vóru kvinnur 14% av samlaða talinum av fólki í vinnu, í 1977 nærum tvífaldað til 27%. Í sama tíðarskeiði vaks talið á giftum kvinnum í vinnu frá 11,6% til 47%. Í 1960 vóru teir yngstu av respondentunum í hesi kanning 17-24 ár, miðalaldursbólkurin 25-34 ár, og tey elstu 35-46 ár. Í 1977 vóru tey yngstu 34-41, tey mittastu 42-51 og tey elstu 52-63 ára gomul. Í fólkateljingunum 1960 og 1977 eru fólk í vinnu skift í nakrar høvuðsbólkar, t.d. sjálvstøðug, starvsfólk/tænastumenn, faklærdir arbeiðarar/handverkarar og ófaklærd. Størstu bólkarnir eru starvsfólk/tænastumenn og ófaklærd. Uppí bólkin starvsfólk/tænastumenn eru bæði størv, sum krevja stutta ella longri útbúgving9, og størv, serliga í skrivstovu- og handilsvinnu, við ongari ella stuttari útbúgving. Hesin bólkurin meira enn tvífaldaðost, frá 2.743 (1.689 menn og 1.054 kvinnur) í 1960, til 5.931 (3.376 menn og 2.555 kvinnur) í 1977. Hertil kemur bólkurin "selvstændige, direktører, bestyrere", sum vaks frá 1.524 til 1.888 í sama tíðarskeiði. - Bólkurin ófaklærd vaks frá 4.407 (3.946 menn og 561 kvinnur) til 6.524 (4.748 menn og 1.776 kvinnur). Hyggja vit at tølunum, hvat slag av arbeiði kvinnurnar høvdu, er greitt, at lutfalsliga størsti vøkstur er í bólkinum "ófaklærdir arbeiðarar". Í 1977 er viðmerkt, at av teimum 1.776 eru umleið triðingurin í fiskaarbeiði, men eisini heilsuverkið og almannaverkið er longu í hesum tíðarskeiði vorðin ein størri møguleiki hjá ófaklærdum kvinnum at fáa arbeiði. Sambært fólkateljingunum 1960 og 1977 vuksu tølini á starvsfólki í "Heilsuverk og almannastovnar" frá 488 til 1.332; kynsbýtt eru tølini vaksin frá 80 monnum í 1960 til 164 í 1977, og frá 408 kvinnum til 1.168.10 Her má 8 Ársfrágreiðing fyri Føroyar 1981 s. 63-64. 9 Tó ikki handverkarar, teir eru flokkaðir í bólkinum 'faklærdir arbeiðarar'. 10 Færøerne. Folketælling 1960 s. 25 og Folke- og boligtælling på Færøerne 1977 s. 53. 21 hugsast, at tað hevur gjørt mun, at heimahjálparaskipanin kom í 1974 og tá ikki kravdi serliga útbúgving. Einki er tilskilað um býti millum parttíðar- og fulltíðararbeiði. Í bólkinum starvsfólk/tænastumenn eru í 1960 666 rein "kvinnustørv", har eingir menn eru í sama undirbólki, og vit kunnu ganga út frá, at nógvar av hesum kvinnum lítla og onga skipaða útbúgving hava havt. Tá tær stóru broytingarnar fóru fram á arbeiðsmarknaðinum, hava tær elstu kvinnurnar í kanningini verið munandi eldri enn tær yngstu. Í 1970 vóru tær elstu 45 ár og eldri, meðan tær yngstu vóru 28-35 ár, og sostatt í bestu árum. Tað forklárar, hví so nógvur munur á, hvussu nógv ár ymsu aldursbólkarnir hava verið á arbeiðsmarknaðinum, og hvussu arbeiðstíðin hevur verið (sí talvu 1.15, 1.18 og 1.19). At talið á kvinnum, sum mest hava arbeitt fulla tíð, ikki kemur longri enn upp á sættu hvørja av teimum yngstu, er í stóran mun, tí at barnaansingarmøguleikarnir ikki vóru so útbygdir í 1960-70unum, sum teir blivu seinri. Eitt vanligt mynstur í einum kvinnulívi, sum gongur aftur og aftur millum tær, sum hava luttikið í kanningini, er skiftandi arbeiðstíðir gjøgnum lívið. T.d. var vanligt at arbeiða nøkur fá ár aftaná skúlan, men tá tær giftust, fóru tær heim at ansa húsi og børnum. Tá tað yngsta var farið í skúla ella seinri, fóru tær út (aftur) á arbeiðsmarknaðin. Summar byrjaðu t.d. við hálvari ella parttíð í nøkur ár og fóru seinri upp á fulla; aðrar vórðu verandi parttíð ella skiftandi tíðir. Alt í alt kunnu vit staðfesta, at í 1960-unum og 1970-unum víðkaðist føroyski arbeiðsmarknaðurin, Eftirspurningurin á útbúnum fólki vaks, men eisini var rúm fyri arbeiðsfólki, ið ikki høvdu stórvegis útbúgving. Nógvar útbúgvingar, sum í dag krevja miðnámsútbúgvingar, kundi ein fara undir við barnaskúla sum grundarlag. - Sum vit seinni skulu síggja, var stórur partur av respondentunum, ið bert høvdu barnaskúla at byggja víðari á, men tað var fyri nøkrum ártíggjum síðan ikki eins stór forðing fyri at fáa útbúgving og gott arbeiði sum í dag. Skúlar og útbúgving søguliga Atgongdin til millum- real- og preliminerskúla og studentaskúla var lítið útbygd í Føroyum, tá ið teir eldru aldursbólkarnir vuksu upp. Realskúli hevur verið í Tórshavn síðan 1861, næmingatalið var í 1930-unum uml. 12011. Frá 1925 bar til at taka preliminerprógv á Tvøroyri, og í Vági kom realskúli í 1929. Í Klaksvík varð stovnaður millum- og realskúli í 1935.12 Á Føroya Studentaskúla var frá 1937 preliminerdeild við 2-ára skúlagongd, men áðrenn 1950 var talið á teimum sum tóku prógv sum oftast niðan fyri 15; í 50-árunum nakað hægri, men bert eitt árið oman fyri 30.13 Føroya Studentaskúli varð stovnaður í 1937, og teir fyrstu studentarnir fingu prógv í 1939, sjey í tali (4 dreingir 3 gentur). Tey næstu 20 árini lá talið á studentsprógvum millum 3 og 17, tey flestu árini um 10-12. Hóast dreingirnir sum oftast vóru í meirluta, vóru at kalla øll árini eisini nakrir kvinnuligir studentar. Talið á studentum vaks munandi frá 1960. Nakrir møguleikar vóru fyri at fáa útbúgving í Føroyum longu í fyrru helvt av 20. øld, t.d. á navigatiónsskúla, læraraskúla, sjúkrasystraskúla. Ungfólk kundu eisini koma í handverkaralæru 11 Hentze 2000, s. 338. NB næmingatal í øllum 4 flokkum, her er ikki tilskilað, hvussu nógv tóku prógv. 12 Petersen 1994, s. 95-96. 13 Føroya Studentaskúli og HF-skeið 50 ár. 1937-1987. 22 innan ymisk fak; tekniskir skúlar og handilsskúlar vóru eisini longu í 1930-unum. Men ein stórur partur av ungfólki leitaði burtur, mest til Danmarkar, fyri at fáa læru ella útbúgving. Talið á teimum, sum fingu sær longri útbúgving, vaks ógvusliga frá 1960-unum, m.a. tí at tað gjørdist lagaligari at fáa fígging til útbúgvingina, og ikki minst tí at eftirspurningurin eftir útbúnum fólki vaks so hvørt sum arbeiðsmarknaðurin gjørdist meira fjølbroyttur og førleikakrøvini herdust. Skúlagongd, útbúgving og arbeiði Á talvunum niðanfyri er gjørt upp, hvussu respondentarnir hava svarað upp á spurningar um skúlagongd, útbúgving og arbeiði. Høvuðsúrslitini eru hesi: Dupult so nógvar (fýra av tíggju) í Tórshavnarøkinum sum kring landið annars (tvær av tíggju) hava arbeitt mest hjá tí almenna. Harafturímóti hevur ein góður triðingur av kvinnunum kring landið arbeitt í privatari vinnu móti einum fimtingi í Tórshavnarøkinum. Umleið sætta hvør í Tórshavnarøkinum móti uml. triðju hvørjari kring landið hava verið heimagangandi. Hjá monnunum er geografiski munurin størri viðvíkjandi størvum á sjónum og á landi: Dupult so nógvir av monnunum kring landið (uml. helvtin) sum í Tórshavnarøkinum (ein fjórðingur) hava arbeitt mest sum sjómenn. Eisini er stórur munur millum, hvussu leingi menn og kvinnur hava verið á arbeiðsmarknaðinum. Nógv tann størsti parturin av monnunum hevur verið á arbeiðsmarknaðinum 30 ár ella meira, og allir hava arbeitt fulla tíð. Mynstrið hjá kvinnunum er heilt øðrvísi, og tað broytist ógvusliga yvir tíð: meðan ein knappur triðingur av teimum elstu ongantíð hevur arbeitt úti, eru bara nakrar heilt fáar í teimum báðum yngru aldursbólkunum, sum ongantíð hava verið á arbeiðsmarknaðinum. Uml. fimta hvør í teimum báðum eldru aldursbólkunum, men bara nakrar svinnandi fáar av teimum yngstu hava arbeitt úti minni enn tíggju ár. Fjórða hvør av teimum elstu og ein góður triðingur av teimum yngstu hava arbeitt millum 10-29 ár. Fjórða hvør av teimum elstu hevur arbeitt 30 ár ella 23 meira móti væl yvir helvtini av teimum yngstu. Eisini arbeiðstíðin er kollvelt. Ein góður triðingur av teimum elstu og næstan seks av tíggju av teimum yngstu hevur arbeitt mest fulla tíð. Meira enn onnur hvør av teimum elstu hevur arbeitt mest hálva tíð ella minni, meðan hetta bara er galdandi fyri fimtu hvørja av teimum yngstu. Munur er millum geografisku økini: Lutfalsliga fleiri av kvinnunum uttan fyri Tórshavnarøkið hava ongantíð arbeitt úti ella úr nøkrum fáum árum upp til 29 ár, men í Tórshavnarøkinum hava dupult so nógvar (seks av tíggju) sum uttan fyri Tórshavnarøkið (tríggjar av tíggju) arbeitt 30 ár ella meira. Geografiski munurin viðvíkjandi arbeiðstíð er ikki eins stórur. Næstan sætta hvør í Tórshavnarøkinum hevur arbeitt mest fulla tíð móti góðari helvtini uttan fyri Tórshavnarøkið, og ein fjórðingur í Tórshavnarøkinum hevur arbeitt mest hálva tíð ella minni móti einum knøppum triðingi uttan fyri Tórshavnarøkið. Fýra av fimm hava barnaskúla sum einastu grundleggjandi skúlagongd, og menninir hava í miðal nakað longri skúlagongd enn kvinnurnar. Men jú yngri, jú longri skúlagongd: meðan níggju av tíggju í elsta bólkinum bara hava barnaskúla, hava tríggir fjórðingar av teimum yngstu bara barnaskúla, og kynsmunurin minkar niður í nærum einki millum tey yngstu. Nakað niðanfyri helvtina hevur onga útbúgving aftaná grundleggjandi skúlagongd, og her er kynsmunurin uppaftur størri: Menninir eru í fleirtali á øllum útbúgvingum, og 63% av kvinnunum hava onga útbúgving móti 29% av monnunum. Stórur munur er á útbúgvingarmynstrinum yvir tíð. Talið á teimum við ongari útbúgving fellur javnt við tíðini og minkar úr trimum fjórðingum av teimum elstu niður í ein góðan triðing av teimum yngstu. 44% av teimum elstu og 21% av teimum yngstu monnunum hava onga útbúgving, men ógvusligasti vøksturin er hjá kvinnunum: her fellur talið á teimum uttan útbúgving úr 88% í elsta bólkinum niður í 50% í yngsta bólkinum. Hjá báðum kynum er vøksturin stórur í 3-4 ára útbúgvingunum. Ein stórur partur av 3-4 ára útbúgvingunum hjá monnunum eru maritimar útbúgvingar, t.d. maskinmeistara-, stýrimans- og skipsføraraútbúgvingar. 3-4 ára útbúgvingarnar, sum kvinnurnar taka, eru mest innan undirvísingar- og heilsuverkið, t.d. lærarar, pedagogar og sjúkrarøktarfrøðingar. Serliga millum kvinnurnar er eisini stórur vøkstur í 1-2 ára útbúgvingunum, t.d. háskúlaskeið, styttri skeið og útbúgvingar í sjúkra- og eldrarøkt, hondarbeiði, skrivstovu og handli. Talið á teimum, sum taka sveinabrævsútbúgving, er rættiliga støðugt, og har eru kvinnurnar fáar. Talið á akademikarum veksur eisini, men tølini eru smá. Munurin millum Tórshavnarøkið og restina av landinum er stórur: meira enn helvtin av respondentunum uttan fyri Tórshavnarøkið hava onga útbúgving móti einum triðingi í Tórshavnarøkinum. Lutfalsliga fleiri á øllum útbúgvingarstigum uttan sveinabrævsútbúgvingar eru í Tórshavnarøkinum. Kynsmunirnir líkjast eisini; undantak eru 3-4 ára útbúgvingarnar: her eru uml. eins nógv av báðum kynum í Tórshavnarøkinum, men nógv fleiri menn enn kvinnur uttan fyri Tórshavnarøkið. 24 Grundleggjandi skúlagongd Talva 1.1 vísir, at nógv teir flestu av respondentunum (80 %) hava barnaskúla sum grundleggjandi skúlagongd. Ein munandi minni partur (15 %)14 hevur millumskúla ella real/preliminerskúla, og ein heilt lítil partur (5%) hevur studentaskúla. Menninir hava gjøgnumgangandi nakað longri skúlagongd enn kvinnurnar. Tað er stórur kynsmunur við tað, at tað eru nógv fleiri kvinnur enn menn, sum bara hava barnaskúla sum grundleggjandi skúling. Nógv hava útbúgving aftrat hesum (sí talvu 1.4). Talva 1.1: Hvussu langa grundleggjandi skúlagongd fingu tygum? Býtt eftir kyni. Í procentum. Barnaskúli Millumskúli Realskúli/Preliminer Studentaskúli N= Tils. 80 3 12 5 485 Menn 75 5 15 5 222 Kvinnur 83 3 10 4 263 Aldursbýtið á talvu 1.2 vísir eina greiða mynd: Jú yngri, jú longri grundleggjandi skúlagongd. Í elsta aldursbólkinum (85 ár og eldri) hava 89% barnaskúla, men í yngsta aldursbólkinum (67-74 ár) hava 73% barnaskúla og so mikið fleiri millum-, real-, preliminer- og/ella studentaskúla. Kynsmunurin minkar og javnar seg út við tíðini, sí talvu 1.3. Talva 1.2: Hvussu langa grundleggjandi skúlagongd fingu tygum? Býtt eftir aldri. Í procentum. Aldur Barnaskúli Millumskúli Realskúli/Preliminer Studentaskúli N= Tils. 80 3 12 5 485 67-74 73 5 15 7 240 75-84 85 3 10 2 189 85+ 89 2 7 2 56 Talva 1.3: Hvussu langa grundleggjandi skúlagongd fingu tygum? Býtt eftir aldri og kyni. Í procentum. Aldur Kyn Barnaskúli Millumskúli Realskúli/Preliminer Studentaskúli N= Tils. M K 75 83 5 3 15 10 5 4 222 263 67-74 M K 73 74 4 5 15 15 8 6 125 115 75-84 M K 78 90 5 1 15 7 2 2 81 108 14 3% + 12% 25 85+ M 75 6 19 0 16 K 95 0 2,5 2,5 40 Útbúgving aftaná grundleggjandi skúlagongd Sum nevnt omanfyri, var fyri nøkrum ártíggjum síðan so, at til bar at fara í læru ella undir útbúgving uttan stórvegis grundleggjandi skúlagongd. Viðurskiftini vóru sostatt heilt øðrvísi enn nú, tá ið meginparturin av ungdóminum tekur einhvørja miðnámsútbúgving. Vit hava valt at skipa útbúgvingarnar í bólkar eftir, hvussu langa tíð tær hava tikið heldur enn eftir yrki. Í spurnablaðnum varð spurt "Hvørja útbúgving hava tygum?", og tá ið respondentarnir vórðu ringdir upp, vórðu teir bidnir um at upplýsa longstu útbúgving sína. Upp í bólkin 1-2 ár eru eisini tald tey, ið hava faklig skeið, sum kunnu hava verið styttri enn 1 ár. Undir "Sveinabræv" eru flokkaðir handverkarar o.o., ið hava útbúgving skipað sum lærutíð við sveinabrævi. Uppi í bólkinum 3-4 ár er ein long røð av útbúgvingum: martimar útbúgvingar, lærarar, sjúkrarøktarfrøðingar, handils- og skrivstovuútbúgvingar o.m.a. Bólkurin akademikarar skuldi ikki kravt nærri upplýsing - fevnir um verkfrøðingar, læknar o.a. universitetsútbúgvingar. Tað eru bert 17 tilsaman í okkara úrvali, sum hava so langa útbúgving, 12 menn og 5 kvinnur. Talva 1.4 niðanfyri vísir, at 47% av respondentunum hava onga útbúgving aftaná grundleggjandi skúlagongd. Her er kynsmunurin uppaftur størri enn á grundleggjandi skúlagongdini: 29% av monnunum og 63% av kvinnunum hava onga útbúgving, og menninir eru í fleirtali á øllum útbúgvingum. Flestu menn hava 1-2 ára útbúgving, flestu kvinnur onga. Talva 1.4: Hvussu langa útbúgving hava tygum eftir grundleggjandi skúlagongd? Býtt eftir kyni. Í procentum. Onga útbúgving 1-2 ára útbúgving Sveinabræv 3-4 ára útbúgving Akademikari N= Tils. 47 27 8 15 3 483 Menn 29 31 15 20 5 221 Kvinnur 63 23 1 11 2 262 Eisini her er týðuligur munur á aldursbólkunum. Talið á teimum við ongari útbúgving fellur javnt við tíðini og minkar úr 75% í elsta bólkinum niður í 35% í yngsta bólkinum, og talið á teimum við útbúgving - serliga millum 1-4 ár - veksur, jú yngri aldursbólk talan er um, sí talvu 1.5. Eisini fellur kynsmunurin yvir tíð, um enn hann ikki verður javnaður í eins stóran mun og á grundleggjandi skúlagongdini: Talið á monnum uttan útbúgving fellur úr 44% millum teir elstu til 21% millum teir yngstu, men ógvusligasti vøksturin er hjá kvinnunum: her fellur talið á teimum uttan útbúgving úr 88% í elsta bólkinum niður í 50% í yngsta bólkinum. Kvinnurnar taka seg serliga fram á 1-2 ára útbúgvingunum, har tær koma á hædd við menninar, meðan menninir serliga taka seg fram á 3-4 ára útbúgvingunum. Nærum ongar kvinnur taka sveinabrævsútbúgvingar, sí talvurnar 1.5 og 1.6. 26 Talva 1.5: Hvussu langa útbúgving hava tygum eftir grundleggjandi skúlagongd? Býtt eftir aldri. Í procentum. Aldur Onga útbúgving 1-2 ár Sveinabræv 3-4 ár Akademikari N= 67-74 75-84 85+ 35 31 9 20 5 240 55 25 5 13 2 188 75 14 7 2 2 56 %diff * -40 18 2 18 3 *Procentmunir millum aldursbólkarnar 67-74 ár og 85 ár+ . Á talvu 1.6 eru procentmunir millum kyn tilskilað. Tað sæst, at munurin millum kyn er minkaður, serliga við tað, at kvinnur í størri mun hava tikið stuttar útbúgvingar (1-2 ár) eftir grundleggjandi skúlagongd. 27 Talva 1.6: Hvussu langa útbúgving hava tygum eftir grundleggjandi skúlagongd? Býtt eftir kyni og aldri. Í procentum. M 67-74 K M 50 %Diff. * 29 75-84 K Onga útbúgving 21 1-2 ár Sveinabræv 3-4 ár Akademikari N= M 68 %Diff. * 31 85+ K 44 88 %Diff.* 44 37 32 31 -1 29 22 -7 31 8 -23 18 22 7 125 0 16 3 115 -18 -6 -4 11 19 4 80 1 8 1 108 -10 -11 -3 19 6 0 16 2 0 2 40 -17 -6 -2 *Procentmunur millum kyn í teimum trimum aldursbólkunum. Á talvu 1.7 hava vit markerað procenttøl, ið víkja mest frá miðaltalinum, við reyðum (væl meira enn miðal) og við bláum (væl minni enn miðal). Sum talva 1.7 vísir, er stórur kyns- og geografiskur munur: lutvíst nógv fleiri menn (35%) uttan útbúgving búgva uttan fyri Tórshavnarøkið móti 15% í Tórshavnarøkinum. Hjá kvinnunum ger sama mynstrið seg galdandi: 70% av teimum, sum búgva kring landið, hava onga útbúgving, móti 48% í Tórshavnarøkinum. Í Tórshavnarøkinum hava lutfalsliga fleiri útbúgving. Undantikið er sveinabrævsútbúgvingin. Kynsmunirnir líkjast eisini. Undantak eru 3-4 ára útbúgvingarnar; her eru uml. eins nógv av báðum kynum í Tórshavnarøkinum, men nógv fleiri menn enn kvinnur uttan fyri Tórshavnarøkið. Talvan vísir, at kvinnur uttan fyri Tórshavnarøkið og menn í Tórshavnarøkinum eru tey, sum mest líkjast burturúr í tí generella útbúgvingarmynstrinum. Kvinnur í landinum annars hava væl styttri útbúgving enn hinir bólkarnir. Menn í Tórshavnarøkinum hava yvirlutan í øllum útbúgvingarstigum, líka frá 1-2 ára útbúgving og til akademikarar. Talva 1.7: Hvussu langa útbúgving hava tygum eftir grundleggjandi skúlagongd? Býtt eftir kyni og geografi. Í procentum.* Alt landið Onga útbúgving 1-2 ár Sveinabræv 3-4 ár Akademikari N= 47 27 8 15 3 484 Geografiskt býti Thn/Arg/Hoy. Landið annars 33 32 8 21 6 159 54 25 7 12 2 325 Býti í geografi og kyn Thn/Arg/Hoy. Landið annars M 15 38 17 21 9 71 K 48 26 0 22 4 88 M 35 27 15 19 4 150 K 70 23 1 5 1 175 *Har munandi størri munur er enn í úrvalinum tilsamans (totalt fyr bæði kyn og landið sum heild), eru tølini markerað við reyðum, og har munurin er munandi minni við bláum. 28 Arbeiði Í tí útsenda spurnablaðnum ljóðaði ein spurningur: "Hvat hevur verið tygara høvuðsvinna?". Í samrøðu varð hartil spurt, um tey høvdu arbeitt mest sjálvstøðugt; hjá tí almenna ella hjá tí privata, ella bæði/og; um tey høvdu arbeitt mest á sjógvi ella landi ella bæði/og; sum heimagangandi/medhjálpandi húsmóðir; fulltíðar, parttíðararbeiði ella bæði/og. Á talvu 1.8 sæst, at væl størri partur av monnunum (57%) enn av kvinnunum (30%) hava arbeitt í privatari vinnu. Í yngsta aldursbólki er procenttalið hægst fyri tey, ið mest hava arbeitt hjá tí almenna. At nevna "heimagangandi húsmóðir" sum "høvuðsvinnu" hoyrir tí elsta aldursbólkinum til (37%), og í mittasta bólki 19%. Bert 5% í yngsta aldursbólkinum hava svarað so. Talva 1.8: Hvat hevur verið tygara høvuðsvinna? Býtt eftir kyni. Í procentum.* Arbeitt mest hjá tí almenna Arbeitt mest í privatari vinnu Arbeitt mest sjálvstøðugt Bæði og/alt møguligt/veit ikki Heimagangandi húsmóðir Medhjálpandi húsmóðir N= Tils. 23 42 8 12 14 1 482 Menn 18 57 12 13 0 0 219 Kvinnur 27 30 4 11 26 2 263 *Tøl, ið víkja mest frá miðaltalinum, eru við reyðum (væl meira enn miðal) og við bláum (væl minni enn miðal). 29 Talva 1.9: Hvat hevur verið tygara høvuðsvinna? Býtt eftir aldri. Í procentum.* Aldur Arbeitt mest hjá tí almenna Arbeitt mest í privatari vinnu Arbeitt mest sjálvstøðugt Bæði og/alt møguligt/veit ikki Heimagangandi húsmóðir Medhjálpandi húsmóðir N= Tils. 23 42 8 12 14 1 482 67-74 28 44 9 13 5 1 239 75-84 22 43 5 11 19 0 187 85+ 5 32 11 13 37 2 56 *Tøl, ið víkja mest frá miðaltalinum, eru við reyðum (væl meira enn miðal) og við bláum (væl minni enn miðal). 30 Talva 1.10 vísir, at parturin av kvinnum, sum hava arbeitt mest hjá tí almenna, er hægstur í yngsta aldursbólki (27%) og lægst í elsta aldursbólki (5%). Talva 1.10: Hvat hevur verið tygara høvuðsvinna? Býtt eftir aldri og kyni. Í procentum. Aldur Arbeitt mest hjá tí almenna Arbeitt mest í privatari vinnu Arbeitt mest sjálvstøðugt Bæði og/alt møguligt/veit ikki Heimagangandi húsmóðir Medhjálpandi húsmóðir N= Tils. M 18 K 27 67-74 M K 18 37 75-84 M K 20 24 85+ M 6 K 5 57 30 55 33 60 31 56 23 12 4 14 4 9 3 19 7 13 11 13 12 11 10 19 10 0 26 0 11 0 32 0 52 0 2 0 3 0 0 0 3 219 263 124 115 79 108 16 40 Stórur munur er á geografiska býtinum av teimum ymsu vinnugreinunum, serliga viðvíkjandi býtinum millum almenna og privata arbeiðsmarknaðin: 33% av teimum í Tórshavnarøkinum hava arbeitt mest hjá tí almenna móti 18% kring landið, og 45% kring landið hava arbeitt mest í privatari vinnu móti 36% í Tórshavnarøkinum. Meðan munurin á monnunum í Tórshavnarøkinum og kring landið bara er nøkur fá procent, er hann munandi størri hjá kvinnunum. Í Tórshavnarøkinum hava 42% av kvinnunum arbeitt mest hjá tí almenna móti 20% av kvinnunum kring landið. Harafturímóti 31 hava 36% av kvinnunum kring landið arbeitt í privatari vinnu móti 20% í Tórshavnarøkinum. 30% av kvinnunum kring landið hava verið heimagangandi móti 17% í Tórshavnarøkinum, sí talvu 1.11. Talva 1.11: Hvat hevur verið tygara høvuðsvinna? Býtt eftir kyni og geografi. Í procentum. Thn/Arg/Hoy. Landið annars Tils. Tils. Arbeitt mest hjá tí almenna 33 18 Thn/Arg/Hoy. M K %diff* -21 21 42 Landið annars M K %diff 17 20 -3 Arbeitt mest í privatari vinnu 36 45 55 20 30 57 36 21 Arbeitt mest sjálvstøðugt Bæði og/alt møguligt/veit ikki 8 13 8 11 10 6 14 13 4 1 14 12 3 10 11 2 Heimagangandi húsmóðir Medhjálpandi húsmóðir N= 9 1 160 17 1 322 0 17 0 2 72 88 -17 -2 0 30 0 1 147 175 -30 -1 *Procentmunir millum kynini í ymsum vinnum. Á talvu 1.12 sæst, at 52% av monnunum hava arbeitt mest á landi, og 42% hava arbeitt mest sum sjómenn. Munurin á teimum báðum yngru aldursbólkunum er ikki stórur, men tann elsti líkist burturúr við lutfalsliga færri sjómonnum. Hugsast kann, at nógvir av javnaldrum teirra ikki longur eru á lívi. Her skal fyrivarni tó takast fyri smáu tølunum. Óvæntað fáir menn svaraðu, at teir høvdu arbeitt bæði á sjógv og landi. Ongar kvinnur, sum hava luttikið í kanningini, hava havt lívsstarv á 32 sjónum. Talva 1.13 vísir stóran geografiskan mun: 68% av monnunum í Tórshavnarøkinum hava arbeitt mest á landi móti 44% av monnunum uttan fyri Tórshavnarøkið. 24% av monnunum í Tórshavnarøkinum hava arbeitt mest sum sjómenn móti 51% av monnunum uttan fyri Tórshavnarøkið. Talva 1.12: Arbeitt mest á landi /mest til sjós. Býtt eftir aldri (menn). Í procentum. Mest á landi Mest til sjós Bæði og/veit ikki N= Tils. 52 42 6 67-74 52 42 6 75-84 49 42 9 85+ 62 38 0 222 125 81 16 Talva 1.13: Arbeitt mest á landi /mest til sjós. Býtt eftir geografi (mannligir respondentar). Í procentum. Mest á landi Mest til sjós Bæði og/veit ikki N= Tils. Thn/Arg/Hoy. 52 42 6 222 68 24 8 72 Landið annars 44 51 5 150 Stórur munur er millum, hvussu leingi menn og kvinnur hava verið á arbeiðsmarknaðinum. Á talvu 1.14 sæst, at nógv størsti parturin av monnunum (96%) hava verið á arbeiðsmarknaðinum meira enn 30 ár. Mynstrið hjá kvinnunum er heilt øðrvísi. 41% hava verið á arbeiðsmarknaðinum meira enn 30 ár, 9% hava ongantíð verið á arbeiðsmarknaðinum, og restin, sum telur uml. helmingin, hevur arbeitt úti frá nøkrum fáum árum til 29 ár. Talva 1.14: Hvussu leingi hava tygum verið á arbeiðsmarknaðinum? Býtt eftir kyni. Í procentum. Havi ongantíð arbeitt úti Minni enn 10 ár 10-29 ár 30 ár ella meira N= M 0 K 9 0 4 96 221 13 37 41 262 Talva 1.15 vísir, at talið á kvinnum, sum ongantíð hava arbeitt úti, er nógv lægri í teimum báðum yngstu bólkunum (5%) enn í tí elsta bólkinum (30%). Tilsvarandi er talið á teimum, sum hava arbeitt úti 30 ár ella meira økt ógvusliga, jú yngri aldursbólkar talan er um. Meðan 25% av teimum elstu kvinnunum hava arbeitt úti 30 ár ella meira, er hetta talið 56% fyri tær yngstu kvinnurnar. 33 Talva 1.15: Hvussu leingi hava tygum verið á arbeiðsmarknaðinum? (Bara kvinnuligu respondentarnir). Í procentum. Havi ongantíð arbeitt úti Minni enn 10 ár 10-29 ár 30 ár ella meira N= Tils. 9 67-74 5 75-84 5 85+ 30 %-diff * -25 13 37 41 262 3 36 56 115 20 42 33 107 20 25 25 40 -17 11 31 * Procentmunir millum elsta og yngsta aldursbólkin. Á talvu 1.16 niðanfyri sæst munur millum geografisku økini: Lutfalsliga fleiri kvinnur uttan fyri Tórshavnarøkið enn í Tórshavnarøkinum hava antin ongantíð arbeitt úti, ella arbeitt úti minni enn 30 ár. Í Tórshavnarøkinum hava 60% av kvinnunum arbeitt 30 ár ella meira móti 33% av kvinnunum uttan fyri Tórshavnarøkið. Í hvussu stóran mun kvinnurnar sjálvvalt hava arbeitt heima, ella um orsøkin er, at útboðið av arbeiði ikki hevur verið eins stórt úti um landið sum í Tórshavnarøkinum, er ilt at siga. 34 Talva 1.16: Hvussu leingi hava tygum verið á arbeiðsmarknaðinum? (Bara kvinnuligu respondentarnir). Í procentum. Tils. Thn/Arg/Hoy. %-diff * 6 9 25 Landið annars 11 14 42 Ongantíð arbeitt úti Minni enn 10 ár 10-29 ár 9 13 37 30 ár ella meira N= 41 262 60 85 33 177 27 -5 -5 -17 *Procentmunir millum økini Eisini viðv. arbeiðstíð er stórur munur millum kynini. Meðan allir menninir hava arbeitt fulla tíð, hava bara 54% av kvinnunum arbeitt fulla tíð, sí talvu 1.17. Men á aldursbýtinum á talvu 1.18 sæst, at eisini her er stór broyting farin fram hjá kvinnunum yvir tíð: Talið á kvinnum, sum hava arbeitt fulla tíð, er økt úr 35% millum tær elstu upp í 58% millum tær yngstu. Meðan 55% av teimum elstu hava arbeitt hálva tíð ella minni, er hetta talið fallið til 22% millum tær yngstu. Talva 1.17: Arbeiðstíð býtt eftir kyni. Í procentum. Arbeitt mest fulla tíð Arbeitt mest parttíð ella ongantíð Bæði og/veit ikki N= Tils. 75 15 10 483 Menn 100 0 0 221 35 Kvinnur 54 28 18 262 Talva 1.18: Arbeiðstíð hjá kvinnum býtt eftir aldri (kvinnur). Í procentum. Aldur Arbeitt mest fulla tíð Arbeitt mest hálva tíð ella minni Tils. 54 67-74 58 75-84 55 85+ 35 28 22 25 55 Bæði og/veit ikki N= 18 262 20 115 20 107 10 40 Í Tórshavnarøkinum hava 58% av kvinnunum arbeitt mest fulla tíð móti 51% kring landið, meðan 25% í Tórshavnarøkinum hava arbeitt mest hálva tíð ella minni móti 30% kring landið. Talva 1.19: Arbeiðstíð hjá kvinnum. Býtt eftir geografi. Í procentum. Tils. Arbeitt mest fulla tíð Arbeitt mest hálva tíð ella minni Bæði og/veit ikki N= 54 28 Thn/Arg/H oy. 58 25 Landið annars 51 30 18 262 17 88 19 174 36 Kap. 2 Bústaður og mobilitetur Í hesum parti av kanningini vórðu respondentarnir bidnir um at svara upp á nakrar spurningar um bústaðarviðurskifti og mobilitet. Kanningin vísir, at tey flestu búgva í egnum húsum, og húskini eru smá, 1-2 fólk í húsi er tað vanligasta. Meira enn dupult so nógvar kvinnur búgva einsamallar í húsi, og jú eldri kvinnur, jú fleiri búgva einsamallar, av tí at tær í miðal liva longur enn menn. Húski við fleiri enn einum fólki fata nógv vanligast um mann og konu; men fleirættarliðað húsarhald ella aðrar kombinatiónir koma eisini fyri. Meginparturin hevur ynski um at búgva í verandi bústaði sum longst, men støðufestið er sterkari kring landið enn í Tórshavnarøkinum. Tað er tó vert at geva gætur, at av teimum, sum antin høvdu avgjørt at flyta ella hugsaðu um tað, var ein fimtapartur, sum høvdu valt at flutt í minni hús ella íbúð. Serliga tey 67-74 ára gomlu vóru opin fyri at flyta í minni bústað, og fleiri í Tórshavnarøkinum enn í landinum annars. Sum grundir til at flyta nevndu tey flestu, at húsini vóru ov stór og tung at halda, meðan tað, sum helt teimum flestu aftur at flyta var kensluligt tilknýti til hús og møguliga eisini grannalagið, umframt trongdina at vera sjálvbjargin. Sjálvbjargnistrongdin vísir seg eisini við, at so fá hugsa tað sum ein møguleika at flyta inn til børn ella aðra familju. Bara eitt fátal nevndi einsemi sum ein grund til at flyta. Vert er at viðmerkja, at í Føroyum er sterk traditión fyri at búgva í egnum húsum størsta partin av lívinum, og fáir alternativir møguleikar eru fyri eldri, sum ikki hava tørv á ellis- ella røktarheimsplássi, t.d. eldraíbúðir ella aðrir formar fyri smærri húsum ella íbúðum. Hetta kann hugsast at hava ávirkað svarini. Fyri tað, um tey flestu hava svarað nei til at flyta, kunnu fleiri teirra hava ynski um at flyta, men bara ongar møguleikar síggja fyri, hvagar tey skuldu flutt. Útboðið av eldraíbúðum, vardum íbúðum og vælegnaðum smærri íbúðum annars er ógvuliga avmarkað. Tá ið fleiri kring landið enn í Tórshavnarøkinum svara, at tey ikki hava hugsað um at flyta, kann tað hanga saman við, at útboðið í Tórshavn av t.d. smærri íbúðum hóast alt er størri enn aðrastaðni. Í opnu spurningunum (sí kap. 7) vóru tó nógv, bæði í Tórshavnarøkinum og kring landið, sum nevndu, at tey saknaðu størri íbúðarvalmøguleikar, og til lagaligan prís. Ætlanin við hesi kanning er í hesum umfari ikki at gera samanberingar við onnur lond, men vit fara sum eitt einstakt undantak at vísa á eina líknandi kanning í Vestnes kommunu í Noregi frá 2008.15 Í Vestnes kommunu vístu 96% á tørv á hjálp/umsorgan sum møgulig grund til at flyta - í okkara kanning vístu bara 7% á hesa grund. `I Vestnes kommunu vístu eisini 18% á grundina einsemi sum møguliga flytingargrund, men bara 2% í okkara kanning. Vestnes kommuna liggur í einum øki í Noregi, har húsini og bygdirnar eru rættiliga spjødd. Í Føroyum er tætt millum húsanna nærum allastaðni. Trúligt er, at hetta hevur týdning fyri bæði hjálparloysis- og einsemiskenslu. Viðvíkjandi hjálp hava vit varhugan av, at álitið á, at familjan hjálpir, tá og um á stendur, er stórt, sí eisini kap. 4. Men tað merkir ikki neyðugvís, at bara 2% av fólkapensionistunum í Føroyum kenna seg einsamøll (sí talvu 2.10). Í opnu spurningunum í kap. 7 góvu fleiri enn so til kennar, at tey høvdu tað einsligt og saknaðu fólk rundan um seg. 15 Kjersem 2008. 37 Týdning fyri at kenna seg sjálvbjargnan og at ráða yvir egnum lívi hevur tað eisini at kunna fara frá húsum í ørindum ella til annað endamál á lagaligan hátt. Upp á spurningin um, hvussu langt var at ganga til nærmasta matvøruhandil svaraðu 61%, at tey høvdu minni enn 15 minuttir til gongu, meðan umleið ein triðingur hevði meira enn 15 minuttir at ganga. Ein minni partur svaraði, at tey ikki kundu fara til handils. Millum tey, sum hava meira enn 15 minuttir at ganga, eru eisini tey, sum noyðast í aðra bygd at gera handilsørindi við tað, at nógvastaðni er als eingin handil í bygdini. Kanningin hevur ikki tikið hædd fyri at staðfesta, hvussu nógv eru rakt av hesum trupulleika. Kanningin vísir, at ein rættiliga stórur partur koyrir í egnum bili. Sum vera man, fækkast tey, sum koyra bil við árunum; tó svaraðu 44% av monnum yvir 85 ár, at teir koyrdu sjálvir, men ikki meira enn 10% av kvinnunum í hesum aldursbólki. Eitt sindur óvæntað var, at størri procentpartur í Tórshavnarøkinum enn í landinum annars koyra bil, tá hugsað verður um, at í Tórshavn er rættiliga væl útbygd busstænasta í mun til aðrastaðni. Afturímóti er nógv vanligari í restini av landinum enn í Tórshavn at antin fáa onnur at koyra seg ella fáa onnur at fara fyri seg. Sum væntað eru fleiri í Tórshavnarøkinum, sum brúka bussleiðirnar ella hýruvogn; frástøðurnar inni í Tórshavnarøkinum eru styttri enn millum bygdir, hvat ið ger sítt til, at har er vanligari at taka hýruvogn enn manga aðrastaðni. At fólk í so stóran mun eru til reiðar at koyra eldri aftur og fram til lækna, til handils til ymisk tiltøk osfr., er kanska eitt serføroyskt fyribrigdi, vit eiga at at fjálga um. Frástøðurnar í Føroyum eru einki at tosa um, og haraftrat er tað á flestu arbeiðsplássum forstáilsi fyri, at "eg má fara at koyra mammu mína". Hetta fyribrigdið er kanska eitt virði, sum vit dagliga geva okkum lítið far um, men taka sum eina sjálvfylgju. Í størri londum ber hetta ikki til á sama hátt; í ávísan mun hava tey skipanir, har tey eldru kunnu fáa ókeypis koyring ella fyri lagaligan prís, men annars mugu tey finna aðrar loysnir. 38 Á talvu 2.1 sæst, at nógv tey flestu (90%) búgva í egnum húsum. Í Tórshavnarøkinum búgva lutfalsliga nakað fleiri til leigu ella hjá børnum/familju (9%)16 enn kring landið annars (4%)17. Bústaðar- og ognarviðurskiftini hjá einum lítlum parti (4%) av respondentunum eru ógreið, og hesi eru flokkað undir Annað. Í fleiri førum er t.d. ein sonur ella dóttir við møguligari familju flutt/ur inn í erva, og foreldrini hava innrættað seg í neðra, men talan er um hvør sítt húsarhald. Sera fá av teimum 485 búgva á sambýli. Hetta var ikki óvæntað, tá hugsað verður um, at bert 140-150 búpláss eru íalt á teimum 16 eldrasambýlunum í landinum.18 Talva 2.1: Hvussu búgva tygum? Býtt eftir geografi. Í procentum. Í egnum húsum Í leiguíbúð/kamari Í sambýli Hjá børnum/familju Annað N= Tils. Thn/Arg/Hoy. 90 4 1 1 4 485 87 6 0 3 4 160 Landið annars 92 3 1 1 3 325 Vanligasta húsarhaldsstøddin er tvey: meira enn helvtin - 55% - búgva tvey í húsi - sum oftast maður og kona, 26% búgva einsamøll, og 19% eru trý ella fleiri í húsi. Stórur munur er á kynunum: 35% av kvinnunum og 15% av monnunum búgva einsamøll í húsi, sí talvu 2.2. Talva 2.2: Hvussu nógv búgva tit vanliga í húsinum/íbúðini? Býtt eftir kyni. Í procentum. 1 2 3+ N= Tils. 26 55 19 484 Menn 15 61 24 221 Kvinnur 35 51 14 263 Talva 2.3 vísir, at jú hægri aldur, jú fleiri búgva einsamøll. Hetta er serliga galdandi fyri kvinnurnar, av tí at tær í miðal liva longur enn menninir. Talið á einsamallum monnum veksur úr 12% millum teir yngstu upp í 20% millum teir elstu, meðan tað fyri einsamallar kvinnur veksur úr 29% millum tær yngstu upp í 58% millum tær elstu. Gongdin sæst eisini aftur á tølunum fyri tey, sum búgva tveyeini: her eru á leið eins nógvir menn og kvinnur í yngsta aldursbólkinum, men í elsta bólkinum búgva 67% av monnunum móti 22% av kvinnunum tvey í húsi. Talið fyri húsarhaldini við trimum ella fleiri er skiftandi. 16 6% + 3%. 17 3% + 1%. 18 Hagstovan, tøl uppgjørd oktober 2009. 39 Talva 2.3: Hvussu nógv búgva tit vanliga í húsinum/íbúðini? Býtt eftir aldri og kyni. Í procentum. 1 2 3+ N= 67-74 M K 12 29 61 61 27 10 125 115 75-84 M K 20 34 59 50 21 16 81 108 85+ M 20 67 13 15 K 58 22 20 40 Tey flestu, sum búgva fleiri enn ein, búgva saman við hjúnafelaga ella sambúgva, og kynsmunurin gongur aftur her: 77% av monnunum og 53% av kvinnunum hava hjúnafelaga ella sambúgva aftrat sær við hús. Talið á teimum, sum hava hjúnafelaga/sambúgva, minkar sum vera man við aldrinum, og tað minkar ógvusligari hjá kvinnunum (úr 65% í 25%) enn hjá monnunum (úr 82% í 68%) í yngsta bólkinum móti elsta, sí talvu 2.4. Mynstrið í Tórshavnarøkinum líkist mynstrinum kring landið. Talva 2.4: Um tygum ikki búgva einsamøll, hvør annar býr í húsinum/íbúðini umframt tygum? Býtt eftir aldri og kyni. Í procentum. Tils. Hjúnafelagi/sambúgvi Ikki hjúnafelagi/sambúgvi N= 67-74 75-84 85+ M 77 23 K 53 47 M 82 18 K 65 35 M 70 30 K 51 49 M 68 32 K 25 75 222 263 125 115 81 108 16 40 Tá ið fleiri enn møguligur hjúnafelagi/sambúgvi búgva í húsinum, er talan í flestu førum um fleirættarliðað húsarhald, har vaksið barn, møguligt verbarn og barnabørn búgva saman við foreldraættarliðnum. 19% av monnunum og 14% av kvinnunum búgva saman við barni ella børnum sínum, nøkur heilt fá búgva saman við systkjum ella foreldrum, og 9% búgva saman við øðrum, sí talvu 2.5. Onnur kunnu t.d. vera verbørn, barnabørn, systkin og í heilt fáum førum foreldur. Talva 2.5: Um tygum ikki búgva einsamøll, hvør annar býr í húsinum/íbúðini umframt tygum? Í procentum. Menn Kvinnur Hjúnafelagi 77 53 Børn 19 14 Systkin 2 2 Foreldur 1 0 Onnur 9 9 N= 222 263 Nógv tann størsti parturin, 77%, hevur ikki hugsað um at flyta úr verandi bústaði. Ein lítil partur, 13%, hugsar um at flyta. Tað eru serliga tey elstu, sum umhugsa at flyta, (18%), men vert er at 40 leggja til merkis, at hóast alt heili 71% av teimum elstu ynskja at halda fast um verandi bústað, sí talvu 2.6. Talva 2.6: Hava tygum hugsað um at flyta? Býtt eftir aldri. Í procentum. Tils. 67-74 75-84 85+ Nei 77 78 79 71 Ja, eg havi avgjørt at flyta 1 1 1 0 Ja, eg hugsi um tað 13 13 12 18 Hjúnafelagin/sambúgvin vil ikki 2 2 1 0 Ongir møguleikar eru at sleppa av við húsini 1 1 2 2 Veit ikki enn/ósikkur/bæði og 2 1 2 0 Eri stutt síðan flutt/ur í minni íbúð 4 4 3 9 N= 485 240 189 56 Støðufestið er minni í Tórshavnarøkinum enn kring landið annars: í Tórshavnarøkinum siga 70% móti 81% kring landið annars nei til at flyta, og í Tórshavnarøkinum siga 21% seg hugsa um at flyta móti 9% kring landið annars, sí talvu 2.7. Talva 2.7: Hava tygum hugsað um at flyta? Býtt eftir geografi. Í procentum. Thn/Arg/Hoy. Landið annars Nei 70 81 Ja, eg havi avgjørt at flyta 0 2 Ja, eg hugsi um tað 21 9 Hjúnafelagin/sambúgvin vil ikki 1 2 Ongir møguleikar eru at sleppa av við húsini 1 1 Veit ikki enn/ósikkur/bæði og 3 1 Eri stutt síðan flutt/ur í minni íbúð 4 4 N= 160 325 Meginparturin (61%) veit ikki, hvagar tey fara at flyta, um so skuldi verið. Her er vert at hava í huga, at ein stórur partur svarar nei til at flyta (sí talvu 2.6), og tey flestu av hesum hava neyvan gjørt sær serliga nógvar tankar um, hvagar tey kundu hugsað sær at flutt, áðrenn tað yvirhøvur er aktuelt. Men hóast hetta hava kortini 21% svarað minni hús/íbúð, og 13% sambýli/stovn. Ikki óvæntað síggja tey elstu (20%) í størri mun stovn ella sambýli fyri sær enn tey yngstu (13%). Tey yngstu (30%) hugsa hinvegin meira um minni hús/íbúð enn tey elstu (9%). Bara ein svinnandi lítil partur (1%) sigur seg flyta í aðra bygd/bý, inn til familju ellla annað, sí talvu 2.8. 41 Talva 2.8: Um tygum flyta, verður tað so.... Býtt eftir aldri. Í procentum. Í minni hús/íbúð Í aðra bygd/bý Á sambýli/stovn Inn til familju Annað Veit ikki/ósikkur N= Tils. 21 1 13 1 3 61 485 67-74 30 2 13 0,5 0,5 54 240 75-84 14 0,5 10 0,5 2 73 189 85+ 9 0 20 1 0 70 56 Munandi fleiri í Tórshavnarøkinum (33%) hava svarað, at tey ætla at flyta í minni hús/íbúð enn kring landið annars (16%). Harafturímóti hava nakað fleiri kring landið (14%) svarað á sambýli/stovn enn í Tórshavnarøkinum (10%). Fleiri kring landið (67%) enn í Tórshavnarøkinum (55%) hava svarað veit ikki/ósikkur, sí talvu 2.9. Talva 2.9: Um tygum flyta, verður tað so .... Býtt eftir geografi. Í procentum. Thn/Arg/Hoy. Landið annars Í minni hús/íbúð 33 16 Í aðra bygd/bý 1 1 Á sambýli/stovn 10 14 Inn til familju 0 1 Annað 1 1 Veit ikki/ósikkur 55 67 N= 160 325 Sum omanfyri nevnt skal hetta ikki neyðugvís bara fatast sum ynski, men eisini sum tað, respondentarnir síggja sum realistiskar møguleikar. Tað er møguligt, at fleiri høvdu kunnað hugsað sær at flutt t.d. inn til familju, í eldraíbúð ella annað, men av tí at møguleikarnir eru so avmarkaðir, verða svarini hareftir. Talva 2.9 stuðlar hesum uppáhaldi; at so nógv fleiri í Tórshavnarøkinum enn kring landið annars svara minni hús/íbúð, avspeglar, at íbúðarmarknaðurin í Tórshavnarøkinum er fjølbroyttari enn kring landið annars. Sum talva 2.10 vísir, eru ikki nógv, sum vísa á grundir til at flyta, og her má sum áður nevnt havast í huga, at tey flestu jú ikki hava ætlanir um at flyta, og tískil er sjálvsagt trupult at grundgeva fyri flyting. Tað, sum tey flestu halda hava týdning fyri at flyta, er, at húsini eru ov stór og tung at halda (20%), og at ov nógv er at hugsa um/ansa eftir (18%). Munur er á Tórshavnarøkinum og landinum annars: í Tórshavnarøkinum meta ávv. 29% og 25% tað hava týdning fyri at flyta, at húsini eru ov stór og tung at halda, og at ov nógv er at hugsa um/ansa eftir. Hetta talið er nógv minni kring landið annars: ávv. 16% og 14%. Ógvuliga fá vísa á einsemi, tørv á hjálp/umsorgan, ynski um at vera nærri børnum/familju ella aðrar grundir at flyta. Aðrar grundir, sum respondentarnir hava víst á, eru trappur, fíggjartrupulleikar, ynski frá børnum, longsul til heimbygdina, ella at tey eiga hús aðrastaðni. Sannlíkt er, at munurin millum Tórshavnarøkið og landið annars stavar frá, sum áður nevnt, at tey, sum búgva í Tórshavnarøkinum hava lættari við at síggja eina flyting fyri sær enn tey, sum búgva kring landið annars. 42 Talva 2.10: Um tygum flyta, hvat er viktigasta orsøkin? Býtt eftir geografi. Í procentum.* (N= 485, n (Tórshavnarøkið) =160 og n (Landið annars) = 325). Húsini eru ov stór og tung at halda Ov nógv at hugsa um/ansa eftir Tørv á hjálp/umsorgan Vil vera nærri børnum/familju Aðrar grundir Einsligt Tils. Thn/Arg/Hoy. Landið annars 20 29 16 18 25 14 7 5 8 3 3 3 3 4 2 2 3 2 * Møguleiki var at seta kross fyri fleiri svarmøguleikum. Sum víst á talvu 2.7 hava nógv tey flestu ikki hugsað um at flyta, og sum víst á talvu 2.10 hava ikki so nógv víst á møguligar orsøkir til at flyta. Talva 2.11 vísir, hvørjar grundir respondentarnir hava víst á til ikki at flyta, ella við øðrum orðum grundir til at verða verandi í núverandi bústaði. Eisini her hava fá víst á nakrar grundir - men hóast alt væl færri enn í talvu 2.10. Orsøkin er helst, at tá ið ein ikki gongur í flytingartonkum til dagligt, er trupult bæði at svara upp á, hvørjar grundir ein hevur til at flyta, og hvørjar grundir ein hevur til at verða verandi; tað seinra er tó hóast alt kanska nakað lættari at svara uppá enn tað fyrra. Av grundum til ikki at flyta verða grundirnar kensluligt tilknýti til húsið (51%) og vil vera sjálvbjargin (48%) nevndar sum tær fremstu. Nakað minni týdning hevur grundin kensluligt tilknýti til grannalagið (38%), og enn minni týdning hevur grundin fáar útreiðslur til húsið í verandi støðu (17%). Grundirnar Tað er ikki annar hóskandi bústaður til mín/okkum og Tað er annar hóskandi bústaður at velja í, men eg havi ikki ráð at flyta tykjast bara vera aktuellar fyri ein ógvuliga lítlan part. Aðrar grundir, sum respondentarnir hava nevnt, eru t.d. stríð at flyta, eri stutt síðan flutt/ur, havi júst gjørt húsini í stand, fari at leiga kamar/íbúð út, havi seyð at passa og ymiskt annað praktiskt. Grundgevingar fyri ikki at flyta fækka við árunum. Ein partur av respondentunum hevði longu funnið loysnir upp á møguligar trupulleikar. Hetta var serliga galdandi fyri tey elstu, har 9% (talva 2.6) stutt síðan vóru flutt í minni hús ella íbúð, evt. við at lata børn ella onnur yvirtaka húsini, og sjálv húsaðust í minni parti av húsinum, tó við egnum húshaldi. T.d. nevndu 55% av teimum yngstu, men bara 41% av teimum elstu sum grund til ikki at flyta, at tey høvdu kensluligt tilknýti til húsið. Kensluligt tilknýti til grannalagið er væl minni enn tilknýti til húsið, men minkar eisini við við árunum, frá 47% millum tey yngstu til 18% millum tey elstu. Nakrir respondentar nevndu, at grannaløg broytast; grannar ein hevur havt gjøgnum lívið tynnast, og minni samband er við nýggjar grannar. Týdningurin av fáar útreiðslur til húsið í verandi støðu minkar eisini nógv við árunum. Sum víst í kap. 6 hava tey flestu onga skuld í húsinum, tørvurin at broyta ella byggja um minkar - tó hava fleiri gjørt gagn av møguleikanum fyri lagaligari fígging til bjálving. 50% í yngsta og 41% í elsta aldursbólki svara, at sjálvbjargni hevur týdning fyri at verða verandi í húsinum, og helst hugsa tey tá um sambýli/stovn ella at flyta inn til onnur sum alternativ. Við 43 hækkandi aldri mugu tó fleiri síggja í eyguni, at útlitini til framhaldandi at vera sjálvbjargin verða skerd. Ein lutfalsliga lítil partur (6%) hevur nevnt sum týðandi grundgeving fyri ikki at flyta er, at eingin hóskandi bústaður er at flyta til. Ein uppaftur minni partur (2%) sigur seg ikki hava ráð at flyta í annan betur hóskandi bústað. Hetta má hugsast at hava samanhang við, at útboðið á húsamarknaðinum av smærri íbúðum er lítið, og serliga lítið er útboðið av íbúðum, ið er serliga ætlað til eldri og onnur við skerdum førleika. Talva 2.11: Um tygum ikki flyta, hvat er viktigasta orsøkin? Býtt eftir aldri. Í procentum.* (N= 485, n (67-74 ár)=240, n (75-84 ár)= 189 og n (85 ár +) = 56). Kensluligt tilknýti til húsið Vil vera sjálvbjargin Kensluligt tilknýti til grannalagið Fáar útreiðslur til húsið í verandi støðu Tað er ikki annar hóskandi bústaður til mín/okkum Tað er annar hóskandi bústaður at velja í, men havi ikki ráð Aðrar grundir Tils. 67-74 75-84 85+ 51 55 49 41 48 50 48 41 38 47 33 18 17 24 11 7 6 7 4 4 2 3 2 0 4 5 3 4 * Møguleiki var at seta kross fyri fleiri svarmøguleikum, og tí er samlaða prosenttalið meira enn 100 %. Tað eru fleiri menn enn kvinnur, sum vísa á allar nevndu grundir til at verða verandi í verandi bústaði, sí talvu 2.12. Tvey undantøk eru: grundirnar Tað er ikki annar hóskandi bústaður til mín/okkum og Tað er annar hóskandi bústaður at velja í, men havi ikki ráð. Sæð í eini heildarmynd kundi hetta bent á, at menninir sum heild eru minni sinnaðir at flyta enn kvinnurnar. Talva 2.12: Um tygum ikki flyta, hvat er viktigasta orsøkin? Býtt eftir kyni. Í procentum.* (N= 485, n (menn) = 222 og n (kvinnur) = 263). Kensluligt tilknýti til húsið Vil vera sjálvbjargin Kensluligt tilknýti til grannalagið Fáar útreiðslur til húsið í verandi støðu Tað er ikki annar hóskandi bústaður til mín/okkum Tað er annar hóskandi bústaður at velja í, men havi ikki ráð Aðrar grundir Tils. 51 48 38 17 6 2 4 Menn 55 50 40 19 4 1 3 Kvinnur 47 46 37 15 8 3 5 * Møguleiki var at seta kross fyri fleiri svarmøguleikum, og tí er samlaða prosenttalið meira enn 100 %. Á talvu 2.13 sæst, at munur er á, hvat respondentarnir í Tórshavnarøkinum og kring landið annars vísa á sum grundir til ikki at flyta. 47% í Tórshavnarøkinum móti 53% kring landið annars svara kensluligt tilknýti til húsið. 32% í Tórshavnarøkinum og 41% kring landið svara kensluligt tilknýti til grannalagið. Sannlíkt er, at fleiri uttan fyri enn í Tórshavnarøkinum eru barnvaksin har tey búgva, ella í nánd. Í Tórshavnarøkinum eru harafturímóti nógv fleiri tilflytarar. 44 Talva 2.13: Um tygum ikki flyta, hvat er viktigasta orsøkin? Býtt eftir geografi. Í procentum.* Thn/Arg/Hoy. Landið annars Kensluligt tilknýti til húsið 47 53 Vil vera sjálvbjargin 44 50 Kensluligt tilknýti til grannalagið 32 41 Fáar útreiðslur til húsið í verandi støðu 16 17 Tað er ikki annar hóskandi bústaður til mín/okkum 8 5 Tað er annar hóskandi bústaður at velja í, men havi ikki ráð 2 2 Aðrar grundir 5 4 N= 160 325 * Møguleiki var at seta kross fyri fleiri svarmøguleikum, og tí er samlaða prosenttalið meira enn 100 %. Seks av tíggju hava minni enn 15 min. til gongu til handils, og ein triðingur hevur longri, og nøkur fá hava svarað, at tey ikki kunnu fara til handils. 28% í Tórshavnarøkinum hava meira enn 15 min. móti 35% kring landið, sí talvu 2.14. Meira enn 15 min. er eitt vítt hugtak; í summum førum er talan um munandi longri tíð og frástøðu. Á smáplássum, har eingin handil er í bygdini, er neyðugt at fara til grannabygdina ella longri fyri at sleppa til handils. Kanningin hevur ikki tikið hædd fyri at staðfesta, hvussu nógv eru rakt av hesum meinboga, og hvussu hesi loysa spurningin viðvíkjandi handilsørindum. Talva 2.16 vísir tó, at ein nógv størri partur í landinum sum heild enn í Tórshavnarøkinum fær onnur at koyra seg ella fara fyri seg, tá ikki ber til at fara til gongu ella koyra sjálv/ur. Talva 2.14: Hvussu leingi er at ganga til nærmasta matvøruhandil? Býtt eftir geografi. Í procentum. Minni enn 15 min. Meira enn 15 min. Kann ikki fara til handils N= Tils. Thn/Arg/Hoy. Landið annars 61 63 60 33 28 35 6 9 5 484 160 324 Á talvu 2.15 sæst, at ein stórur partur (62%) koyrir í egnum bili ella við hjúnafelaganum/ sambúgvanum. Stórur munur er á aldursbólkunum: jú eldri, jú færri koyra í egnum bili. Eisini er stórur munur á kynunum: 75% av monnunum móti 51% av kvinnunum koyra sjálv ella við makanum, og munurin millum kynini veksur við árunum. Orsøkin til ógvusligu og vaksandi munirnar millum aldursbólkarnar og millum kynini kann vera, at sjúka og onnur (ellis)brek gera seg galdandi, jú hægri aldur talan er um. Ein munandi partur av serliga teimum eldru kvinnunum hevur ikki koyrikort, og sostatt er maðurin í húsinum einasta álitið í sambandi við bilin. Tá maðurin ikki longur er førur fyri at koyra bil, er hugsandi, at húskið í flestu førum sleppur sær av við bilin. Øvugt veksur talið á teimum við árunum, sum heita á onkran um at koyra seg, fara við bussi ella hýruvogni ella fáa onkran at fara fyri seg. Eisini her er kynsmunur í nærum øllum aldursbólkum: kvinnurnar eru virknari á hesum økinum enn menninir. Ein forkláring kann vera, at tað oftast eru kvinnurnar, ið standa fyri dagliga húsarhaldinum við innkeypi og øðrum ørindum, sum hartil hoyra - umframt at fleiri teirra ikki hava koyrikort. 45 Talva 2.15: Um tygum skulu so langt, at ikki ber tygum til at ganga, hvat gera tygum oftast? Býtt eftir kyni og aldri. Í procentum.* Tils. Tils. 67-74 75-84 M+K tils. M K M K M K Eg/vit koyra í egnum bili 62 75 51 83 74 68 42 Fái onkran at koyra meg 28 19 37 13 16 24 46 Fari við bussi 10 6 12 5 12 6 15 Taki hýruvogn 6 4 8 2 6 7 8 Fái onkran at fara fyri meg 7 4 10 2 3 5 10 N= 485 222 263 125 115 81 108 85+ M K 44 10 37 68 19 7 6 10 19 32 16 40 * Møguleiki var at seta kross fyri fleiri svarmøguleikum, og tí er samlaða prosenttalið meira enn 100 %. Talva 2.16 niðanfyri vísir, at geografiskur munur er á flutningshættunum. Fleiri í Tórshavnarøkinum (69%) enn kring landið (59%) koyra í egnum bili. Tað eru eisini fleiri í Tórshavnarøkinum (26%19), sum koyra við bussi ella hýruvogni enn kring landið (11%20). Harafturímóti eru fleiri kring landið (34%), sum koyra við øðrum enn í Tórshavnarøkinum (17%). Eisini eru fleiri kring landið (9%), sum fáa onkran at fara fyri seg enn í Tórshavnarøkinum (4%). Tað er ikki undrunarvert, at fleiri í Tórshavnarøkinum koyra við bussi og hýruvogni, av tí at buss- og hýruvognaskipaninar eru meira útbygdar har; men júst av somu orsøk, og av tí at frástøðurnar inni í Tórshavnarøkinum eru styttri enn millum bygdirnar, kann tað kanska undra, at lutfalsiga fleiri í Tórshavnarøkinum koyra í egnum bili. Talva 2.16: Um tygum skulu so langt, at ikki ber tygum til at ganga, hvat gera tygum oftast? Býtt eftir geografi. Í procentum.* Eg/vit koyra í egnum bili Fái onkran at koyra meg Fari við bussi Taki hýruvogn Fái onkran at fara fyri meg N= Thn/Arg/Hoy. Landið annars 69 59 17 34 17 6 9 5 4 9 160 325 * Møguleiki var at seta kross fyri fleiri svarmøguleikum, og tí er samlaða prosenttalið meira enn 100 %. 19 17% + 9%. 20 6% + 5%. 46 Kap. 3 Heilsustøða Í hesum parti av kanningini vórðu respondentarnir bidnir um at svara upp á nakrar spurningar um heilsustøðu teirra. Eingir nærri spurningar vórðu settir um, hvat teimum møguliga feilti, tað er við øðrum orðum eina generella og subjektiva meting av heilsustøðuni eftir egnum parametrum, sum respondentarnir vórðu bidnir um at svara uppá. Nógv viðurskifti kunnu ávirka svarini. Fólk eru ymisk á lyndi; summi eru bjartskygdari og láta betur at enn onnur. Hugsast kann eisini, at svarið er litað av, hvussu respondenturin hevur tað beint í løtuni, tá ið hann/hon verður spurd/ur; men hinvegin hava tey longu frammanundan (tá ið tey fingu spurnablaðið sendandi) havt stundir at umhugsa, hvat tey kunnu svara upp á spurningin. Samanumtikið gevur kanningin eina greiða ábending um, at allarflestu fólkapensionistar eru hampiliga væl fyri heilsuliga. Og tað eru tey, sum hava verið longst á arbeiðsmarknaðinum, og sum hava bestu fíggjarumstøðurnar, sum eisini hava bestu heilsuna. Uml. helvtin av teimum spurdu metir seg hava sera góða ella góða heilsu; nakað niðan fyri helvtina metir heilsustøðuna sum hampiliga/upp og niður, og undir 5% meta seg hava vánaliga ella heilt vánaliga heilsustøðu. Størstiparturin - yvir seks av tíggju - kenna seg ikki hindrað, t.d. vegna likamliga ella sálarliga sjúku ella brek (illa gongd, hoyra/síggja illa e.a.) í dagligdegnum. Trý av tíggju kenna seg eitt sindur hindrað. Bara ein av tíggju kennir seg nógv hindraða/n. Yvir níggju av tíggju klára seg sjálv og hava ikki tørv á hjálp. Tó er sum vera man munur á aldursbólkunum: ikki óvæntað versnar heilsustøðan við árunum. Í elsta aldursbólkinum meta hóast alt heili 30% heilsustøðuna sum sera góða ella góða, og bara ein av tíggju hevur vánaliga/sera vánaliga heilsustøðu. 71% klára seg sjálv, og 68% kenna seg eitt sindur ella nógv hindrað í dagligdegnum. Mynstrið er ikki eins kring landið; í Tórshavnarøkinum meta nakað omanfyri helvtina heilsustøðuna sum sera góða/góða, meðan nakað niðan fyri helvtina kring landið hava hetta skoðsmál. Munur er eisini á kynunum: menninir láta sum heild nakað betur at heilsuni enn kvinnurnar. Yvir helvtin av monnunum og væl undir helvtina av kvinnunum halda seg hava sera góða ella góða heilsu. Meira enn fjórða hvør kvinna móti einum góðum triðingi av monnunum kennir seg eitt sindur ella nógv hindraða/n. Tað verður ofta sagt, at kvinnur ganga hægri upp í heilsuna enn menn. Og tá fólk meta um sína heilsustøðu, er ilt at siga, um tey meta út frá tá ið tey vóru yngri, ella út frá hvussu onnur javnaldrandi hava tað. Summi í eldru aldursbólkunum lótu skilja, at ellisbrek vóru væntandi, tá ein var komin so væl upp í árini. Hóast hesi fyrivarni halda vit subjektivu metingina hjá respondentunum av egnu heilsustøðu vera eftirfarandi, og hon verður styrkt av, at so stórur partur sigur seg ikki hava tørv fyri hjálp. Ein rættiliga stórur partur (46%) hevur svarað, at heilsan er hampilig/ upp og niður. Tað má í høvuðsheitum skiljast sum, at tey viðhvørt eru betur fyri, til aðrar tíðir kenna seg ússalig ella plágað av onkrari sjúku, soleiðis at tey hvørki vilja siga, at heilsan er góð ella ring. 47 Ikki kann útilokast, at hesi svør í ein vissan mun skulu tolkast út frá tí, sum hevur verið vanligur málburður, um ikki at gera ov nógv av, eitt afturhaldni í at vera ov avgjørd/ur í orð og talu ("understatement"), ella "ikki hava orðið á" einhvørjum. Har sum summi ikki himprast við at siga, at eitthvørt er gott ella ringt, eru onnur meira varin við at brúka avgjørdar orðingar. Henda moderata lýsing kann tolkast báðar vegir, at heilsustøðan er í betra ella verra endanum. Sum talvur 3.1 og 3.3 vísa, er hetta svar vanligari í eldru aldursbólkunum, og vanligari uttan fyri Tórshavnarøkið; tað kundi týtt uppá, at hesin varni málburður var vanligari fyrr í tíðini, smbr. nútíðar føroyskt, har ið ungfólk ikki smæðast við at døma alt positivt sum "mega feitt". Henda tolking gevur tó ikki svar uppá, hví heldur fleiri kvinnur (50%) enn menn (42%) - serliga í eldru aldursbólkunum - siga heilsuna vera hampiliga/upp og niður. Kynsmunurin kann stava frá, at kvinnur sum heild tykjast vera meira tilvitandi um kropp og heilsustøðu enn menn. Sjálvt um tær ikki eru beinleiðis sjúkar, órógvast tær lættari av diffusari kenslu av ússaleika ella sjúkuteknum enn menn. Kynsmunir í sjúkuatburði kunnu hava fysiologiskar, psykologiskar og mentanarligar orsakir, t.d. hevdvunnar ímyndir av femininiteti og maskuliniteti - tann kenslustýrda og sárbara kvinnan, meðan ein rættur maður byggir sín samleika á at vera raskur, treystur og djarvur. Fyri at liva upp til hesar normar bíta menn sum longst pínu og órógv um sjúkutekin í seg. Meðan kvinnur hava lættari við at siga frá pínu og ússaleika og at leita sær stuðul frá øðrum, verður væntað av monnum, at teir klára seg og ikki vísa veikleikar og erkvisni.21 Eisini er samband millum heilsuna á ellisárum og arbeiðslívið hjá respondentunum. Jú longri tíð á arbeiðsmarknaðinum, jú betri er heilsan. Hetta sæst serliga týðuliga hjá kvinnuligu respondentunum; meðan allarflestu mannligu respondentarnir hava verið fulla tíð á arbeiðsmarknaðinum í yvir 30 ár, hevur yvir helvtin av kvinnunum arbeitt úti minni enn tað ella verið heimagangandi, og næstan helvtin hevur arbeitt minni enn fulla tíð ella ikki arbeitt úti yvirhøvur. Tær kvinnur, ið hava verið longst á arbeiðsmarknaðinum, siga í størstan mun heilsuna vera góða ella sera góða (58%)22, og í minni mun hampiliga/upp og niður (39%). Eingin av kvinnunum, sum hava verið á arbeiðsmarknaðinum styttri enn 10 ár ella ikki yvirhøvur, metir seg hava sera góða heilsu, og av teimum kvinnunum, sum hava arbeitt úti 29 ár ella minni, um yvirhøvur, meta 12-36% seg hava góða heilsu. Afturímóti svara tær í nógv størri mun, at heilsan er hampilig/upp og niður (50-79%). Orsøk til tann greiða samanhangin millum heilsustøðu og hvussu leingi respondentarnir hava verið á arbeiðsmarknaðinum kann fyri ein part vera, at tey sum longst hava verið á arbeiðsmarknaðinum, hava verið betur fyri heilsuliga gjøgnum stóran part av lívinum enn tey, sum ongantíð hava arbeitt úti, og ein partur kann hugsast at vera farin tíðliga av arbeiðsmarknaðinum av heilsuávum. Men havast skal eisini í huga, at meðan tað hevur verið normur, at menn sum høvuðsforsyrgjarar arbeiddu fyri løn, hava kvinnur, sum nú eru fólkapensionistar, livað í eini broytingartíð, hvat viðvíkur normum og hugburði til kvinnur á arbeiðsmarknaðinum. Tann heimaarbeiðandi húsmóðirin hevur verið seiglívað ideal. Valið millum at arbeiða heima ella úti hevur tí ikki altíð verið sjálvvalt. Sum víst á í kap. 2 eru kvinnurnar sum heild lægri úbúnar enn menninir, serliga í elsta aldursbólki. Nógvir kvinnuligir respondentar hava í samrøðu harmast, at tær sum ungar ikki sluppu at fáa sær einhvørja útbúgving. Arbeiðið, ið var í boði fyri miðaldrandi 21 Schei & Bakketeig 2007, s. 41, 82 og 92. 22 9% + 49%. 48 kvinnur, sum fóru út at arbeiða, tá ið børnini vóru sjálvbjargin, var fyri stóran part láglønt og slítandi, við lítlari ávirkan á arbeiðsumstøður teirra. Ónøgd og slit kann vera ein orsøk til, at tær sum minst hava arbeitt úti, sum heild láta verri at heilsuni enn tær, sum hava verið leingi á arbeiðsmarknaðinum og í meira førleikakrevjandi starvi. Eins og útbúgving og arbeiðslív hava eisini fíggjarkor týdning fyri heilsuna. Jú betri fíggjarkor, jú betri heilsa (orsøksrelatiónin kann sjálvandi eisini vera øvug). Seks av tíggju, sum siga seg klára seg sera væl við verandi inntøku, hava sera góða ella góða heilsu, meðan fýra av tíggju, sum siga seg klára seg sera illa ella illa við verandi inntøku, hava sera góða ella góða heilsu. Svarið hampiligt/upp og niður er vanligari, jú styttri útbúgving respondentarnir hava: tey við ongari útbúgving (54%), javnt lækkandi til akademikarar (12%). Samband er eisini millum heilsustøðuna og útbúgvingarstig: jú longri útbúgving, jú betri heilsustøða. Serliga stórur er munurin millum tey, sum onga útbúgving hava og tey, sum hava útbúgving av einhvørjum slagi. Fýra av tíggju uttan útbúgving meta seg hava sera góða ella góða heilsu móti átta av tíggju akademikarum. Hjá teimum við miðallangari ella styttri útbúgvingum liggur hetta millum 50-56%. Sum aðrastaðni í hesi frágreiðing víst á, er samanhangur er millum nøgdsemi øðrumegin, og útbúgving, tilknýti til arbeiðsmarknaðin og heilsu hinumegin. Procenttalið av teimum, sum svara at heilsan er hampilig/upp og niður fylgir sama mynstri. Hesi kanningarúrslit samsvara við kanningarúrslit aðrastaðni, sum vísa, at sannførandi samband er millum úbúgving, arbeiðslív og heilsustøðu. Útbúgving er eitt atgongumerki til eitt betri lív á flest øllum økjum23. Útbúgving er lykilin til betri fíggjarumstøður, arbeiðsumstøður, hægri sosialan status og størri makt og evni at ávirka lívsumstøðurnar og handfara avbjóðingar, herundir heilsuligar. Eisini vísir ein kanning av 5.600 kvinnum yvir 70 ár í Noregi, at kvinnur, sum hava verið virknar á arbeiðsmarknaðinum, eru heilsuliga betur fyri enn tær, sum hava verið minni virknar ella heimagangandi. Orsøkin er m.a., at tær við (eisini) at arbeiða uttan fyri heimið hava fingið lærdóm, dugnaliggjørt seg og fingið størri netverk, og hetta hevur skapt størri sjálvsálit. Men tað snýr seg eisini um identitet: Tá ein hevur eitt starv, er ein ikki bara kona og mamma hjá øðrum. Multirollan sum kona, mamma, húsmóðir og starvsfólk hevur positivt árin á heilsuna, m.a. tí at tá og um eitt øki svíkur, ber til at kompensera á einum øðrum.24 Um tað mundið, tá kvinnur í stórum tali fóru út at arbeiða, var vanligt at royna at finna orsøk til, at kvinnur tóktust vera sjúkligari og oftari enn menn gramdu seg um pínu, at tær høvdu dupult arbeiði og ábyrgd úti og heima. Nærri gransking vísti á, at tað ikki var dupultarbeiði í sær sjálvum, sum var orsøk til sjúkligheit; orsøkin skuldi heldur finnast í tí arbeiði, tær høvdu, ofta slítandi upp á kropp og sál. Áhaldandi rannsóknir førdu til, at granskarar komu við nýggjum hugtaki, "double blessing", í staðin fyri tað eldra "double burden", tí kanningar vístu, at kvinnur við góðari útbúgving og arbeiði, umframt familju og børn, yvirhøvur vóru tær frískastu. "Det kan se ut, som om det å ha flere arenaer å utfolde sig på, er beskyttende mot sykdom."25 Sambandið millum heilsu, útbúgving og arbeiðslív er ivaleyst ein stórur partur av forkláringini uppá, hví respondentarnir í Tórshavnarøkinum láta betur at heilsuni enn kring landið annars. Sum 23 Elstad 2008, Kjøller, Davidsen og Juel 2010, Rostad 2010. 24 Rostad 2010. 25 Schei & Bakketeig 2007, s. 48. 49 víst á í kap. 2, eru fólkapensionistarnir í Tórshavnarøkinum samanlagt betur útbúnir enn kring landið annars, og kvinnurnar har hava verið longst á arbeiðsmarknaðinum. Haraftrat eru respondentarnir í Tórshavnarøkinum eisini fíggjarliga betur fyri enn kring landið annars; hetta verður nærri viðgjørt í kap. 6. Tils. 49%26 meta heilsustøðuna sum sera góða ella góða. 46% meta heilsustøðuna sum hampiliga/upp og niður, og bara 5% meta seg hava vánaliga ella heilt vánaliga heilsu. Munur er tó á aldursbólkunum: jú hægri aldur, jú verri heilsa. 60%27 av teimum yngstu og 30%28 av teimum elstu meta seg hava sera góða ella góða heilsu. 2%29 av teimum yngstu meta heilsustøðuna sum vánaliga ella heilt vánaliga; millum tey elstu er hetta 11%, sí talvu 3.1. 26 10% + 39%. 27 13% + 47%. 28 7% + 23%. 29 1,5% + 0,5%. 50 Talva 3.1: Hvussu meta tygum heilsustøðuna at vera? Býtt eftir aldri. Í procentum. Tils. 67-74 75-84 85+ Sera góð 10 13 6 7 Góð 39 47 33 23 Hampilig/upp og niður 46 38 54 59 Vánalig 4 1,5 6 11 Heilt vánalig 1 0,5 1 0 N= 484 239 189 56 Menninir láta samanlagt sæð nakað betur at enn kvinnurnar; tils. 54%30 av monnunum móti tils. 44%31 av kvinnunum meta heilsustøðu sína vera sera góða ella góða. Men kynsmunurin er ikki so stórur millum tey yngstu; hann veksur við árunum, sí talvu 3.2. Mynstrið líkist kring alt landið. Talva 3.2: Hvussu meta tygum heilsustøðuna at vera? Býtt eftir kyni og aldri. Í procentum. Tils. K 67-74 M % M K % Dif dif Sera góð 13 6 7 14 10 4 Góð 41 38 3 46 49 -3 Hampilig/upp og niður 42 50 -8 37 39 -2 Vánalig 3 6 -3 2 2 -1 Heilt vánalig 1 0 1 1 0 1 N= 221 263 124 115 75-84 M K % dif 10 3 7 37 31 4 50 57 -7 2 9 -7 1 0 1 81 108 85+ M K % Dif 19 2 17 25 23 2 44 65 -21 12 10 2 0 0 0 16 40 53%32 í Tórshavnarøkinum meta heilsuna sum sera góða/góða, móti 46%33 í landinum annars. Ein lítil munur er eisini, sum ber á sama borðið, í tølum á teimum, sum siga seg hava sera vánaliga/vánaliga heilsu, sí talvu 3.3. Talva 3.3: Hvussu meta tygum heilsustøðuna at vera? Býtt eftir geografi. Í procentum. Sera góð Góð Hampilig/upp og niður Vánalig Heilt vánalig N= Thn/Arg/Hoy. Landið annars 13 8 40 38 43 48 4 5 0 1 159 325 Á talvu 3.4 er yvirlit yvir heilsustøðuna út frá útbúgvingarstigi. 40%34 av respondentunum uttan útbúgving meta heilsustøðuna sum sera góða ella góða. Hetta liggur millum 50-56% hjá teimum, 30 13% + 41%. 31 6% + 38%. 32 13% + 40%. 33 8% + 38%. 34 5% + 35%. 51 sum hava 1-2 ára útbúgving, sveinabrævsútbúgving og 3-4 ára útbúgving, og munandi hægri (82%)35 hjá akademikarunum. Talva 3.4: Hvussu meta tygum heilsustøðuna at vera? Býtt eftir útbúgvingarstigi. Í procentum. Sera góð Góð Hampilig/upp og niður Vánalig Heilt vánalig N= Onga útbúgving 1-2 ár Sveinabræv 3-4 ár Akademikari 5 15 6 11 29 35 40 44 45 53 54 40 47 43 12 6 4 3 0 6 0 1 0 1 0 228 130 36 72 17 Talvurnar 3.5 og 3.6 vísa, at lítil kynsmunur er millum tey, sum hava verið á arbeiðsmarknaðinum í meira enn 30 ár og sum meta heilsustøðuna at vera sera góða/góða: 55%36 av monnunum og 58%37 av kvinnunum. Í bólkinum 10-29 ár á arbeiðsmarknaðinum siga 50%38 av monnunum og 43%39 av kvinnunum seg hava sera góða/góða heilsu. Ringastu heilsustøðu hava kvinnur, sum ongantið hava arbeitt úti (21%), og procentparturin við ringari heilsu minkar javnt eftir, hvussu leingi tær hava arbeitt úti (frá 21 og niður í 1%). Í bólkunum havi ongantíð arbeitt úti og minni enn 35 29% + 53%. 36 13% + 42%. 37 9% + 49%. 38 12% + 38%. 39 7% + 36%. 52 10 ár ber ikki til at samanbera við menn, tí teir hava allir verið á arbeiðsmarknaðinum í minsta lagi 10 ár, teir flestu meira enn 30 ár. Talva 3.5: Hvussu meta tygum heilsustøðuna at vera? Býtt eftir hvussu leingi mannligu respondentarnir hava verið á arbeiðsmarknaðinum. Í procentum. Sera góð Góð Hampilig/upp og niður Vánalig Heilt vánalig N= 10-29 ár 30 ár ella meira 12 13 38 42 38 42 12 2 0 1 8 212 Talva 3.6: Hvussu meta tygum heilsustøðuna at vera? Býtt eftir hvussu leingi kvinnuligu respondentarnir hava verið á arbeiðsmarknaðinum. Í procentum. Sera góð Góð Hampilig/upp og niður Vánalig Heilt vánalig N= Havi ongantíð arbeitt úti 0 21 58 21 0 24 Minni enn 10 ár 10-29 ár 30 ár ella meira 0 7 9 12 36 49 79 50 39 9 7 1 0 0 2 33 96 111 Talva 3.7 vísir, at munur er á heilsuni, alt eftir hvussu respondentarnir eru fyri fíggjarliga. Jú betur fyri fíggjarliga, jú betri heilsa. 60%40 av teimum, sum klára seg sera væl við verandi inntøku, hava sera góða ella góða heilsu. Hetta er bara galdandi fyri 39%41 av teimum, sum klára seg illa ella sera illa. Talva 3.7: Hvussu meta tygum heilsustøðuna at vera? Býtt eftir hvussu respondentarnir klára seg við verandi húsarhaldsinninntøku42. Í procentum. Heilsustøðan er sera góð Heilsustøðan er góð Heilsustøðan er hampilig/upp og niður Heilsustøðan er vánalig Heilsustøðan er heilt vánalig N= Klári meg sera væl við verandi inntøku 24 36 38 Klári meg væl við verandi inntøku Klári meg sera illa/illa við verandi inntøku 6 40 48 6 33 54 2 0 101 5 1 326 5 2 52 40 24% + 36%. 41 6% + 33% . 42 Inntøka umfatar í hesum føri fólkapensión, samhaldsfasta + møguligar aðrar inntøkur. 53 Talva 3.8 staðfestir tað sama, sum talva 3.7 vísir: jú betur fyri fíggjarliga, jú betri heilsa, og munurin er stórur. 57%43 av teimum, sum kunnu spara, men bara 25%44 av teimum, sum tað manglar í hjá, láta sera væl ella væl at heilsuni. 19%45 av teimum respondentunum, sum tað manglar í hjá, hava sera vánaliga/vánaliga heilsu, meðan hetta bara er galdandi fyri nøkur fá procent av hinum. Talva 3.8: Hvussu meta tygum heilsustøðuna at vera? Býtt eftir hvussu langt húsarhaldsinntøkan hjá respondentunum røkkur. Í procentum. Heilsustøðan er sera góð Heilsustøðan er góð Heilsustøðan er hampilig/upp og niður Heilsustøðan er vánalig Heilsustøðan er heilt vánalig N= Meira er eftir, so eg/vit kunnu spara 14 43 38 Einki er eftir, tað melur akkurát runt 7 39 51 Tað manglar í 9 16 56 5 0 174 2,5 0,5 266 16 3 32 Talvurnar 3.9 og 3.10 eru greiðar: jú hægri aldur, jú meira hindraðar kenna respondentarnir seg í dagligdegnum. Eisini her láta menninir sum heild betur at enn kvinnurnar, men meðan kynsmunurin ikki er stórur í yngsta aldursbólkinum, veksur hann við árunum, smbr. eisini við talvu 3.2 . 43 14% + 43%. 44 9% + 16%. 45 16% + 3%. 54 Talva 3.9: Eru tygum hindrað í dagligdegnum vegna varandi likamliga ella sálarliga sjúku ella brek (illa gongd, hoyri/síggi illa e.a.)? Býtt eftir aldri. Í procentum. Tils. Ja, nógv hindrað 9 Ja, eitt sindur 29 Nei 62 N= 485 67-74 6 21 73 240 75-84 11 32 57 189 85+ 16 52 32 56 Talva 3.10: Eru tygum hindrað í dagligdegnum vegna varandi likamliga ella sálarliga sjúku ella brek (illa gongd, hoyri/síggi illa e.a.)? Býtt eftir aldri og kyni. Í procentum. Tils. M K Ja, nógv hindrað 6 12 Ja, eitt sindur 28 30 Nei 66 58 N= 222 263 %-diff.* M -6 -2 8 67-74 K %-diff.* M 5 8 21 22 74 70 125 115 -3 -1 4 75-84 K %-diff.* M 6 15 38 28 56 57 81 108 -9 10 -1 12 38 50 16 85+ K %-diff.* 17 58 25 40 -5 -20 25 * Procentmunir millum kynini í ymsu aldursbólkunum. Á talvunum 3.11 og 3.12 sæst, at 93% klára seg, meðan 7% hava tørv fyri hjálp. Munur er sum vera man eisini her á aldursbólkunum: jú eldri, jú størri er tørvurin fyri hjálp; men tað er serliga í elsta aldursbólkinum, at talið á respondentum, sum klára seg, minkar av álvara. Eisini her er kynsmunurin lítil í yngsta aldursbólkinum, men veksur við árunum, smbr. við talvurnar 3.2 og 3.9. Mynstrið líkist kring landið. 55 Talva 3.11: Hava tygum tørv fyri hjálp? Býtt eftir aldri. Í procentum. Tils. 67-74 75-84 85+ Eg klári meg 93 96 93 71 Tørv fyri hjálp 7 4 7 29 N= 484 240 188 56 Talva 3.12: Hava tygum tørv fyri hjálp? Býtt eftir aldri og kyni. Í procentum. Eg klári meg Tørv fyri hjálp N= M Tils. K 92 8 222 91 9 262 %diff* 1 -1 M 67-74 K 95 5 125 96 4 115 * Procentmunir millum kynini í ymsu aldursbólkunum. 56 %diff.* -1 1 M 75-84 K 91 9 81 93 7 107 %diff.* -2 2 M 85+ K 81 19 16 68 32 40 %diff.* 13 -13 Kap. 4 Sosialt netverk Í hesum parti av kanningini vórðu respondentarnir bidnir um at svara upp á nakrar spurningar um, hvussu ofta teir hitta og hava telefonsamband við familju og onnur, sum teir ikki búgva í húsi saman við, og um tey hava nakran nærindis, sum kann hjálpa teimum, tá og um tey hava tørv á tí. Eingir nærri spurningar um sambondini vórðu settir. Kanningin sigur tískil einki um kvalitetin av sambandinum úteftir, men bara um títtleikan, men hetta meta vit kortini gevur eina ábending um sosiala netverkið hjá respondentunum. Allir respondentarnir hava samband við familju og onnur, sum tey ikki búgva í húsi saman við. Sambandið við familjuna er tó munandi sterkari enn við onnur, bæði fysiskt og telefoniskt. Telefonin verður brúkt uml. eins ofta og fysisk samvera. Eingin stórvegis munur er á kynunum; tó eru kvinnurnar nakað virknari við telefonina. Men bæði fysiska og telefoniska sambandið minkar við árunum. Sambandið við onnur minkar ógvusligari enn sambandið við familjuna, tað fysiska tó meira enn tað telefoniska. Respondentarnir uttan fyri Tórshavnarøkið hitta bæði familju og onnur oftari enn í Tórshavnarøkinum, og tey tosa eisini nakað oftari í telefon við familjuna. Harafturímóti tosa respondentarnir í Tórshavnarøkinum oftari í telefon við onnur. Eins og sambandið við familjuna er sterkt, er álitið á hjálp frá familjuni stórt. Tey allarflestu rokna við, at familjan fer at veita eina hjálpandi hond, tá og um tað verður neyðugt. Í nógv minni mun vænta tey sær hjálp frá øðrum, t.d. grannum, vinum og kenningum. Alt í alt kann um sosiala netverkið sigast, at familjusambandið er sterkt, og álit er á, at familjan kennir ábyrgd at hjálpa til, tá ið tað krevst. Í kanningini er ikki skilað til, hvat hjálpin kann fevna um, men sum aðrastaðni víst (talva 2.15 og 2.16), er sera vanligt at kunna heita á onnur, tá ið ræður um at fáa flutning ella fáa onkran at fara ørindi fyri seg. Talvurnar 4.1 og 4.2 vísa, hvussu ofta respondentarnir hitta ávv. familju og onnur, sum tey ikki búgva í húsi saman við. Tey allarflestu hava nógv samband, men munur er á familjuni og øðrum. Dupult so nógv (36%) hitta familjuna sum onnur (18%) hvønn dag. Harafturímóti hitta respondentarnir familju og onnur ofta í eins stóran mun (43%). 16% hitta familjuna og 23% onnur 57 av og á. 6% hitta familjuna og 15% onnur sjáldan. Eingin er uttan samband við familjuna, og bara 1% hittir ongantíð onnur. Men stórur munur er á aldursbólkunum. Jú hægri aldur, jú minni samband. Hetta er serliga galdandi fyri hvønn dags-sambandið, sum minkar bæði við familju og við onnur. Ofta-sambandið minkar ikki nógv við familju (úr 44% í yngsta niður í 43% í elsta bólki) men nógv ógvusligari við onnur (úr 50% í yngsta niður í 21% í elsta bólki). Sterkasta fysiska sambandið úteftir er sostatt familjusambandið, og tað er munandi sterkari enn sambandið við onnur, av tí at tað er bæði títtari og heldur longur enn sambandið við onnur. Hóast at síggja til nógv samband vóru nógv, sum nevndu, at tey kendu seg einsamøll stóran part av tíðini og saknaðu at vera meira saman við fólki. Í summum førum var tað heilsan, sum setti mørk fyri sosialari samveru; í øðrum førum vóru tey hindrað vegna vánaligt ferðasamband og høvdu lítlan hug at plága onnur um at koyra seg higar og hagar. Sí meira um hetta í kap. 7. Talva 4.1: Hvussu ofta hitta tygum familju, sum tygum ikki búgva í húsi saman við? Býtt eftir aldri. Í procentum. Hvønn dag Ofta Av og á Sjáldan Ongantíð N= Tils. 36 42 16 6 0 481 67-74 41 44 10 5 0 240 75-84 33 40 20 7 0 189 85+ 28 43 25 4 0 52 58 Talva 4.2: Hvussu ofta hitta tygum onnur, sum tygum ikki búgva í húsi saman við? Býtt eftir aldri. Í procentum. Hvønn dag Ofta Av og á Sjáldan Ongantíð N= Tils. 18 43 23 15 1 478 67-74 20 50 17 12 1 239 75-84 16 39 29 15 1 186 85+ 13 21 32 34 0 53 Talva 4.3 vísir, at respondentarnir kring landið hitta oftari bæði familju og onnur enn respondentarnir í Tórshavnarøkinum. Respondentarnir kring landið hava meira hvønndagssamband enn respondentarnir í Tórshavnarøkinum, sum hava á leið tilsvarandi meira oftasamband. Annars eru mynstrini ógvuliga lík. Talva 4.3: Hvussu ofta hitta tygum familju ávv. onnur, sum tygum ikki búgva í húsi saman við? Býtt eftir geografi. Í procentum. Hvønn dag Ofta Av og á Sjáldan Ongantíð N= Hitta familju Thn/Arg/Hoy. Landið annars 31 39 49 39 14 16 6 6 0 0 161 322 Hitta onnur Thn/Arg/Hoy. Landið annars 9 23 51 38 23 23 16 15 1 1 157 324 Talvurnar 4.4 og 4.5 vísa, at respondentarnir hava á leið eins nógv telefoniskt sum fysiskt samband bæði við familju og onnur, og eisini telefoniska sambandið úteftir avspeglar sterkara sambandið 59 við familjuna enn við onnur. 76%46 hava telefonsamband við familjuna, og 51%47 við onnur hvønn dag ella ofta. Eins og við fysiska sambandinum, so minkar eisini telefonsambandið við árunum; men eins og viðvíkjandi fysiska sambandinum, so heldur telefoniska sambandið við familjuna longur enn við onnur. Ógvuliga fá tosa ongantíð í telefon.48 Talva 4.4: Hvussu ofta hava tygum telefonsamband við familju? Býtt eftir aldri. Í procentum. Hvønn dag Ofta Av og á Sjáldan Ongantíð N= Tils. 36 40 14 9 1 479 67-74 40 42 10 8 0 240 75-84 34 38 18 9 1 189 85+ 34 44 16 6 0 50 Talva 4.5: Hvussu ofta hava tygum telefonsamband við onnur? Býtt eftir aldri. Í procentum. Hvønn dag Ofta Av og á Sjáldan Ongantíð Tils. 14 37 25 22 2 67-74 17 44 20 18 1 75-84 13 30 32 23 2 85+ 7 31 25 35 2 N= 482 239 189 54 46 36% + 40%. 47 14% + 37%. 48 Tey, sum ongantíð tosa í telefon orsaka av t.d. hoyri- ella talubreki, eru íroknað. 60 Á talvu 4.6 sæst, at kvinnurnar tosa oftari í telefon enn menninir. 31% av monnunum og 42% av kvinnunum tosa í telefon við familju hvønn dag, og 10% av monnunum og 18% av kvinnunum tosa í telefon við onnur hvønn dag. Respondentarnir kring landið tosa eitt vet oftari í telefon við familju enn teir í Tórshavnarøkinum, meðan respondentarnir í Tórshavnarøkinum tosa eitt sindur oftari í telefon við onnur enn teir kring landið. Talva 4.6: Hvussu ofta hava tygum telefonsamband við familju? Býtt eftir kyni. Í procentum. Hvønn dag Ofta Av og á Sjáldan Ongantíð N= Telefonsamband við familju M K 31 42 42 39 14 13 12 6 1 0 222 261 Telefonsamband við onnur M K 10 18 41 34 22 28 25 19 2 1 221 262 Tey flestu hava onkran nærindis, sum kann hjálpa teimum (talva 4.7). Meginparturin svarar, at familjan hjálpir. Eisini hjúnafelagin hjálpir, men í minni mun kemur hjálpin frá grannum (9%), vinum og kenningum (7%). 5% fáa heimahjálp, og heilt fá (2%) svara, at tey ikki fáa ta hjálp, teimum tørvar.49 Spurningurin um, hvørt respondentarnir hava nakran nærindis, sum kann hjálpa, er kanska ikki so heppið orðaður. Í fyrsta lagi er hann í so hypotetiskur; fleiri av respondentunum svaraðu nei og søgdu, at tey jú kláraðu seg sjálv og ikki høvdu tørv á nakrari hjálp. Í øðrum lagi kann hugtakið hjálp vera so mangt. Munur er á at hjálpast at við smátingum í gerandisdegnum og at vera bundin av hjálp. Eftir nøkur telefoninterviews tilskilaðu vit "um tað skuldi verið neyðugt", soleiðis at spurningurin ljóðaði Hava tygum nakran nærindis, sum kann hjálpa tygum, um tað 49 Sambært upplýsingum frá Nærverkinum fáa uml. 450 borgarar yvir 67 ár heimahjálp, svarandi til 7,8% av øllum borgarum 67 ár og eldri. Munurin millum 7,8% og okkara úrslit, 5%, stavar óivað frá, at tey mest hjálpartørvandi eru undirumboðað í hesi kanning. 61 skuldi verið neyðugt? Tá gekk betur at fáa svar; men tað er umráðandi at hava in mente, at spurningurin framvegis er rættiliga hypotetiskur. Tá so nógv svara, at familjan hjálpir, er tað ikki tí tað neyðugvís er aktuelt beint nú, men skal meira skiljast sum, at álitið á hjálp frá familjuni, tá og um tað verður neyðugt, er har. Sum áður nevnt vóru vit ikki varug við óhepnu orðingina í byrjanini, og tískil eru óivað mong, sum ikki hava svarað játtandi til spurningin Ja, familjan hjálpir, men sum høvdu svarað játtandi, um hann frá byrjan hevði verið greiðari orðaður. Svarprocentið eigur tí at vera enn hægri enn tey 69%. Tað sama er sjálvsagt galdandi fyri spurningarnar um hjúnafelaga, grannar, vinir og kenningar hjálpa. Tølini á talvu 4.7 skulu tískil meira lesast sum relativ enn absolut, og greiða niðurstøðan er, at álitið hjá respondentunum í nógv størsta munin er á hjálp frá familjuni (og hjúnafelaganum), tá og um á fer at standa - og í nógv minni mun á onnur. Talva 4.7: Hava tygum nakran nærindis, sum kann hjálpa tygum, tá tygum hava tørv fyri tí? Býtt eftir aldri og kyni. Í procentum50. Tils. 67-74 75-84 85+ M K M K M K M K Ja, hjúnafelagin/sambúgvin hjálpir 48 28 51 30 37 32 6 7 Ja, familjan hjálpir 69 74 68 64 58 87 11 33 Ja, grannar hjálpa 10 7 10 8 9 8 1 2 Ja, vinir og kenningar hjálpa 8 5 12 3 3 4 0 3 Ja, fái heimahjálp 6 8 2 2 7 6 4 12 Nei, eg fái ikki ta hjálp, mær tørvar 1 2 0 2 2 3 1 1 N= 222 263 125 115 81 108 16 40 50 Her var møguleiki fyri at seta fleiri krossar í spurnablaðnum; tískil eru samanløgdu procentini meira enn 100. 62 Kap. 5 Frítið Í hesum parti valdu vit at spyrja um eitt úrval av frítíðarmøguleikum. Vit kundu havt gjørt ein longri lista, t.d. um hvussu ofta tey vóru á matstovu, til sjónleik, konsertir og biograf, dansifeløg, men valdu tað frá, m.a. tí hesir møguleikar so eyðsýnt vóru ójavnir í teimum ymsu landspørtunum. Við tí úrvali vit gjørdu, vónaðu vit at fáa eina hylling av frítíðarlívinum og lívsformunum hjá fólkapensionistum, og um munur var á aldursbólkunum, kyni og millum bygd og bý. Hóast Havnin er lítil býur, er fólkasamansetingin meira heterogen sosialt og mentanarliga har enn aðrastaðni. Av fólkapensionistum við longri útbúgving býr størri parturin í Havn, og sum heild eru fleiri har við hægri inntøku og størri peningaogn, og fleiri hava einhvørja eftirlønarskipan har enn aðrastaðni. Nógvir íbúgvar í Havn hava búð í størri býum ein part av lívinum undir útbúgving o.a. og hava tikið "býarmentan" við sær. Hinvegin hava nógv, sum búgva í Havn, sterkar røtur í bygdasamfeløgum, og tey hava kanska ikki tørv ella trongd at broyta liviháttin stórvegis, um tey enn búgva í Tórshavnarøkinum. Harafturat eru samferðsluviðurskiftini nógv útbygd, og nógv pendla millum arbeiðsstað í Havn og bústað aðrastaðni. Hetta er alt við til at minka mun millum býar- og bygdamentan. Nakrir munir síggjast tó á frítíðarvanum hjá eldra fólkinum í Tórshavnarøkinum og aðrastaðni í landinum. At fáast við hondarbeiði er á leið eins vanligt kring alt landið, men í Tórshavnarøkinum eru fleiri, sum ganga í bindiklubb. Munur er eisini á, hvussu nógv tey taka lut í kvøldskúla, á fundum og fyrilestrum; her eru tilboðini í Havn fleiri og fjølbroyttari, og harvið fleiri møguleikar at velja tiltøk, ið hava júst teirra áhuga. Øvugt eru nakað fleiri kring landið, sum eru á bingo ella í pensionistafelagi. Tað eru eisini fleiri kring landið enn í Tórshavn, sum taka lut í arbeiði fyri vælgerandi endamálum. Somuleiðis eru tey kring landið nakað oftari til ítróttardystir enn tey í Tórshavnarøkinum, men tey í Tórshavnarøkinum eru harafturímóti nakað ídnari at motionera saman við øðrum. Rættiliga stórur munur er á hvussu stórur procentpartur gongur regluliga í kirkju ella á møti: næstan helvtin av øllum uttan fyri Tórshavnarøkið móti fjórðinginum í Tórshavnarøkinum. Hesin munur kann fyri ein part stava frá, at fleri møguleikar eru í Havn at velja í at savnast saman við øðrum aðrastaðni enn í kirkju og øðrum kristnum samkomuhúsum. Viðvíkjandi uttanduraarbeiði er lítil munur. Uttanduraarbeiði er fyri stóran part urtagarðsarbeiði, og tað er eins vanligt allastaðni at hava urtagarð. Harafturímóti er munurin stórur, tá ið spurt verður um seyð og kríatúr. Hetta er rættiliga vanligt úti um landið, har umstøður mangastaðni eru til at hava heimaseyð, gæs og onnur kríatúr, men rættiliga avmarkaðar í Havn. - Samanumtikið eru frítíðarvanar og ítriv, sum hava longri søguligar røtur, vanligari uttan fyri Tórshavnarøkið. Í Tórshavnarøkinum er nógv vanligari javnliga at brúka teldu, óivað tí nógv hava havt arbeiði, ið kravdi teldukunnleika, sí eisini kap. 1. Ein møgulig forkláring kann finnast í arbeiðsmarknaðarviðurskiftunum hjá respondentunum. Sum eisini nevnt í kap. 1 hevur hetta helst eisini samband við, at størvini í Tórshavnarøkinum og kring landið hava verið (og eru) ógvuliga ymiskhættað. T.d. liggja nógv teir flestu almennu stovnarnir og skrivstovur yvirhøvur í Tórshavn, har næstan einki starvsfólk kann vera fyri uttan teldukunnleika. Eisini er stórur munur á 63 aldursbólkunum, og her er orsøkin ikki bara vanlig aldursbrek, men eins nógv ella kanska í nógv størri mun, at fyribrigdið telda enn er so mikið nýtt, at jú yngri fólk talan er um, jú betri tíð og møguleikar hava tey havt at seta seg inn í hetta amboð. Fleiri av teimum yngstu hava brúkt teldu í nøkur ár t.d. á arbeiðsplássinum, men tey elstu vóru longu farin av arbeiðsmarknaðinum, áðrenn teldan bleiv so útbreidd, sum hon er vorðin tey seinastu uml. 15 árini. Næstan alt virksemið minkar við árunum, men sumt minkar meira enn annað. Orsøkin er í flestøllum førum helst viknandi heilsa og svinnandi netverk, sum ger tað trupult ella ómøguligt at taka lut. Hinvegin kann eisini hugsast, at mobilitetstrupulleikar við hvørt kunnu vera orsøkin. T.d. minkar hondarbeiði ikki nakað serligt við árunum, men tað ger harafturímóti luttøkan í bindiklubba. Nakrir kynsmunir eru eisini; eingin av teimum er óvæntaður, men samsvara væl við traditionellu kynsrollurnar. Kvinnurnar eru í flertali og/ella virknari á hondarbeiðsøkinum51, bingo, pensionistafelag, kvøldskúla, skeið, arbeiði fyri vælgerandi endamál. Menninir eru fleiri og/ella virknari viðvíkjandi at brúka teldu, ganga á fund ella til fyrilestrar og ítróttardystir, at motionera einsamallir, uttanduraarbeiði og at fáast við seyð ella onnur kríatúr. Talvurnar 5.1, 5.2 og 5.3 eru yirlit yvir ymisku frítíðarvirksemini, býtt ávv. eftir aldri, kyni og geografi. Vegna plásstrot eru talvurnar bólkaðar eftir, um respondentarnir hava svarað hvørja viku ella oftari ella ongantíð. Tey, sum hava svarað hvønn mánað ella nakrar ferðir um árið, standa ikki í talvunum, men talið fæst við at leggja talið á teimum, sum hava svarað hvørja viku ella meir saman við talinum á teimum, sum hava svarað ongantíð, og draga summin frá 100. 51 Sjálvt um hondarbeiði í hesum sambandi eisini fevnir um annað handverk, t.d. smíð. 64 Dømi: Í talvu 5.1 hava tilsamans 83% svarað, at tey lesa hvørja viku ella oftari, og 5% hava svarað, at tey ongantíð lesa. 83 + 5 = 88. 100 - 88 = 12. Altso lesa 12% hvønn mánað ella sjáldnari. Lesnaður og telda Meira enn fýra fimtapartar lesa hvørja viku ella oftari, og bara 5% lesa ongantíð, og tað er galdandi fyri bæði kynini og alt landið. Sjálvt um talið á lesandi pensionistum minkar nakað við árunum, oftast vegna viknandi eygu ella annað heilsubrek, so heldur lesingin sær langt upp í árini; tríggir fjórðingar av teimum elstu respondentunum lesa framvegis hvørja viku ella oftari, og bara ein tíggjundapartur lesur ongantíð. Nakað øðrvísi er støðan viðvíkjandi teldu og interneti. Yvir helvtin av teimum yngstu, men bara 9% av teimum elstu brúka telduna hvørja viku ella oftari. 63% av teimum yngstu og 18% av teimum elstu brúka teldu. Nakað av kynsmuni er: næstan helvtin av monnunum brúka teldu hvørja viku ella oftari móti einum góðum triðingi av kvinnunum. Væl undir helvtina av monnunum brúka ongantíð teldu, meðan seks av tíggju kvinnum ongantíð brúka hana. Eisini er munur á Tórshavnarøkinum, har seks av tíggju eru teldubrúkarar móti fýra av tíggju kring landið. Í Tórshavnarøkinum eru tey eisini oftari virkin við telduna: 54% brúka teldu hvørja viku ella oftari móti 34% uttan fyri Tórshavnarøkið. Hondarbeiði og bindiklubbar Uml. helvtin av respondentunum fæst við hondarbeiði hvørja viku ella oftari, og her eru kvinnurnar ikki óvæntað nógv tær virknastu - sjálvt um hondarbeiði her eisini umfatar annað handverk, t.d. smíð. 88% av kvinnunum fáast við hondarbeiði móti bara 16% av monnunum. Tríggir fjórðingar av monnunum, men bara nakað yvir tíggjunda hvør kvinna fáast ongantíð við hondarbeiði. Kring landið eru tær eitt vet virknari enn í Tórshavnarøkinum. Tað eru sum vera man bara kvinnurnar, sum ganga í bindiklubba. 41% av teimum yngstu kvinnunum ganga í bindiklubb, og vanligast er at vera í bindiklubba hvønn mánað ella sjáldnari (28%). Við árunum minkar virksemið týðuliga á hesum økinum; millum tær elstu ganga bara 15% í bindiklubba, og tær hava allar avmarkað seg til hvønn mánað ella sjáldnari, allarhelst av heilsuávum, í summum førum kanska eisini orsakað av mobilitetstrupulleikum. Geografiskur munur er: uml. ein triðingur í Tórshavnarøkinum móti einum fjórðingi kring landið gongur í bindiklubb. Uttanduraarbeiði, seyður og onnur kríatúr Uttanduraarbeiði er vælumtókt; 81% av teimum yngstu takast við uttanduraarbeiði, helvt um helvt hvørja viku /oftari og hvøn mánað/sjáldnari. Við árunum minkar hetta virksemið týðuliga, men millum tey elstu eru tað hóast alt 40%52, sum meira ella minni ofta arbeiða uttandura. Menninir eru virknari enn kvinnurnar: átta av tíggju monnum og seks av tíggju kvinnum fáast við uttanduraarbeiði. Eitt sindur av geografiskum muni er: í Tórshavnarøkinum (73%53 móti 67%54). 52 16% + 24%. 53 100% - 27%. 65 Uml. ein fimtapartur fæst við seyð ella onnur kríatúr. Eisini hetta virksemið minkar við árunum; 29% av teimum yngstu móti 7% av teimum elstu takast meira ella minni við kríatúr. Menninir (33%) eru munandi virknari á hesum økinum enn kvinnurnar (12%). Eisini eru respondentarnir uttan fyri Tórshavnarøkið virknari í so máta, tí á bygd er vanligari at hava umstøður til heimaseyð o.o. kríatúr. Meðan ein fjórðingur av teimum uttan fyri Tórshavnarøkið hevur seyð ella onnur kríatúr sum frítíðarítriv, eru tað bert 13% í Tórshavnarøkinum. Tey flestu eru virkin hvørja viku ella oftari, men bæði í Tórshavnarøkinum og uttanfyri eru nakrir menn, sum fáast við seyð nakrar ferðir um árið, trúliga í sambandi við fjallgongu og arbeiði, sum hartil hoyrir. Føðingardagar og veitslur Nógv tann størsti parturin er av og á í føðingardegi og øðrum veitslum, men 6% eru ongantíð. Tað vanligasta er nakrar ferðir um árið, men ein triðingur er hvønn mánað. Men veitsluvitjanirnar minka ógvusliga við aldrinum, og mynstrið er eins kring alt landið og fyri bæði kynini. Trúarlív 84%55 eru meira ella minni regluliga í kirkju ella á møti. Eisini hetta minkar við árunum, men eingin munur er á kynunum. Kring landið eru tey munandi virknari enn í Tórshavnarøkinum: 47% kring landið eru í kirkju ella á møti hvørja viku, men bara 26% í Tórshavnarøkinum, har tey í størri mun eru nakrar ferðir um árið. 23% í Tórshavnarøkinum og 12% kring landið eru ongantíð í kirkju ella á møti. Kvøldskúli, skeið, fundir og fyrilestrar Í yngsta aldursbólki eru 12% av og á í kvøldskúla ella á skeið, tey flestu hvørja viku ella oftari, men eingin av teimum elstu. Ein størri partur av kvinnunum enn av monnunum luttaka í slíkum virksemi (15%56 móti 11%57). Í Tórshavnarøkinum eru tey virknari (16%58) enn kring landið (12%59). Trý av tíggju eru onkuntíð á fundi ella til fyrilestur, sum oftast nakrar ferðir um árið, og menninir (ein triðingur) eru nakað ídnari enn kvinnurnar (ein fjórðingur) á hesum økinum. Í Tórshavnarøkinum eru fýra av tíggju meira ella minni virkin móti einum fjórðingi kring landið. Orsøkin til, at tey í Tórshavnarøkinum eru virknari á kvøldskúla-, skeiðs-, fundar- og fyrilestraøkinum, er óivað, at munandi meira virksemi av hesum slagi er í Tórshavn. 54 100% - 33%. 55 40% + 44%. 56 11% + 4%. 57 6% + 5%. 58 12% + 4%. 59 7% + 5%. 66 Bingo og pensionistafeløg Respondentarnir gera ikki nógv av at ganga á bingo (14%60), men munur er á kynunum: 4%61 av monnunum og 23%62 kvinnunum eru av og á á bingo, størstiparturin nakrar ferðir um árið. Bingo er meira vanligt frítíðarvirksemi kring landið (17%) enn í Tórshavnarøkinum (8%). Ein fjórðingur er av og á í pensionistafelag, og mest vanligt er at taka lut hvønn mánað ella nakrar ferðir um árið. Kvinnurnar eru virknari enn menninir: tríggjar av tíggju kvinnum og tveir av tíggju monnum brúka pensionistafelag. Respondentarnir uttan fyri Tórshavnarøkið eru dupult so virknir á hesum økinum: 31% av teimum móti 15% í Tórshavnarøkinum brúka pensionistafelag meira ella minni. At hjálpa øðrum Uml. ein av fýra hjálpir meira ella minni ofta til uttan løn fyri vælgerandi endamál, sum oftast nakrar ferðir um árið. Virksemið minkar við árunum, og kvinnurnar eru eitt vet virknari enn menninir, bæði í tali og títtleika, og tey eru eisini virknari uttan fyri Tórshavnarøkið: her taka 43% lut í hjálpararbeiði móti 31% í Tórshavnarøkinum. Uml. ein fimtipartur hjálpir av og á foreldrum ella øðrum eldri, tey flestu sjáldnari enn hvørja viku. Hetta minkar sum vera man ógvusliga við árunum; 28% av teimum yngstu og 4% av teimum elstu. Í Tórshavnarøkinum siga 22% seg hjálpa eldri, kring landið bara 16%. Munandi fleiri - tveir triðingar - hjálpa børnum, barnabørnum og øðrum yngri av og á, tey flestu mánaðarliga ella nakrar ferðir um árið. Hjálpin minkar við árunum, men eingin stórur geografiskur munur er. Viðvíkjandi at hjálpa bæði eldri og yngri er kynsmunur. 22% av monnunum og 15% av kvinnunum siga seg hjálpa eldri, og 68% av monnunum og 65% av kvinnunum siga seg hjálpa yngri. Menninir siga seg eisini vera oftari virknar enn kvinnurnar. Spurningurin er, um talan her er um lítillætni og/ella okkurt, sum líkist fyribrigdinum understatement, sum greitt frá um í kap. 3. Fleiri av kvinnunum, vit spurdu, søgdu seg ikki hjálpa nakað serligt, men upp á fyrispurning um tær ikki onkuntíð vóru barnagentur ella tílíkt kom sum oftast fram, at tær bæði passaðu barnabørn og gjørdu teimum og øðrum døgurða osfr. Hugsandi er eisini, at kynsmunurin her stavar frá, at menninir hjálpa við ymiskum, sum sæst meira aftur, og at kvinnurnar kanska ikki halda tað vera vert at nevna tað meira trivielt kenda, sum tær hjálpa við, t.d. barnaansing og matgerð. Men hetta eru bara gitingar, tí vit hava ikki spurt meira inn til, á hvønn hátt respondentarnir hjálpa. - Talan kann eisini vera um understatement, tá 22% í Tórshavnarøkinum móti 16% kring landið siga seg hjálpa eldri. Ítróttardystir og motión Ein fimtapartur gongur av og á til ítróttardystir, sum oftast nakrar ferðir um árið. Menninir (32%) eru dupult so virknir sum kvinnurnar (15%). Mynstrið líkist um alt landið; tó eru tey kring landið eitt sindur oftari til dystir enn tey í Tórshavnarøkinum. Virksemið minkar við árunum - úr 30% 60 4% + 10%. 61 1% + 3%. 62 6% + 17%. 67 millum tey yngstu í 9% millum tey elstu. Fleiri løgdu afturat, at teimum dámdi væl at hyggja at ítróttarsendingum í sjónvarpi, men nú sjáldan fóru at hyggja at sjálvum dystunum. Viðvíkjandi motión nevndu tey flestu gongutúrar, men í bygdum, har skipað verður fyri fimleiki, t.d. á ellisheimum, var hetta eisini ein møguleiki. Knøpp helvtin motionerar saman við øðrum, og enn fleiri - næstan tveir triðingar - motionera einsamøll. Tey flestu motionera hvørja viku ella oftari, og motiónin minkar sum vera man við árunum: 59% av teimum yngstu og 28% av teimum elstu motionera saman við øðrum, og 73% av teimum yngstu og 44% av teimum elstu motionera einsamøll. Talið á teimum, sum dyrka motión er á leið eins kring landið, men í Tórshavnarøkinum (39%) gera tey oftari motión saman við øðrum enn kring landið annars (32%). Menninir og kvinnurnar eru á leið eins nógv í tali viðvíkjandi at motionera saman við øðrum, tó eru kvinnurnar nakað virknari: 37% av kvinnunum motionera hvørja viku ella oftari móti 32% av monnunum. Men menninir eru ídnari at motionera einsamallir: sjey av tíggju monnum motionera einsamallir móti uml. seks av tíggju kvinnum, og teir eru eisini oftari virknir: 49% av monnunum móti 42% av kvinnunum motionera hvørja viku ella oftari. Sjónvarp Ein triðingur hyggur í miðal 0-1 tíma í sjónvarp um dagin, men enn fleiri - seks av tíggju - hyggja 24 tímar, og 7% hyggja 5 tímar ella meira, men einki ávíst aldursmynstur sæst. Eingin stórvegis munur er á kynunum, og mynstrið er nakað tað sama kring landið. 68 Talva 5.1: Yvirlit yvir frítíðarítriv. Býtt eftir aldri. Í procentum. Hvussu ofta... Lesa tygum avís/bøkur/vikubløð Brúka tygum teldu/internet Hondarbeiði (binda, handverk o.t.) Bindiklubba Fáast tygum við uttanduraarbeiði Fáast tygum við seyð ella onnur kríatúr Í føðingardag o.a. veitslur Á møti/í kirkju Kvøldskúla/skeið Til fund/fyrilestur Bingo Pensionistafelag Hjálpi til vælgerandi endamál Ítróttardystir (fótbólt o.a.) Motión, gongutúrar e.a. (saman við øðrum) Motión, gongutúrar e.a. (einsamallur/einsamøll) Hjálpi foreldrum e.ø. sum eru eldri Hjálpi børnum e.ø sum eru yngri Tímar um dagin hyggja at sjónvarpi Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð 5 tímar eller meir 2-4 tímar 0-1 tíma N= 69 Tils. 83 5 41 54 50 40 8 72 35 31 15 78 2 6 40 16 10 86 4 69 4 86 8 74 6 61 5 78 34 52 45 36 6 82 17 34 7 61 33 448-82 67-74 95 3 56 37 49 38 13 59 40 19 17 71 3 4 40 13 12 72 7 61 2 87 6 78 8 52 8 70 40 41 51 27 10 72 24 23 7 59 34 216-38 75-84 93 6 30 67 51 43 6 78 35 38 15 83 2 6 43 17 7 90 3 76 6 84 11 69 3 69 3 83 32 58 44 42 2 91 12 41 7 63 30 178-88 85+ 82 11 9 82 54 39 0 85 16 60 5 93 2 13 29 27 0 100 2 84 2 89 5 77 2 78 2 91 20 72 29 56 0 96 2 58 6 59 36 54-56 Talva 5.2: Yvirlit yvir frítíðarítriv. Býtt eftir kyni. Í procentum. Hvussu ofta... Lesa tygum avís/bøkur/vikubløð Brúka tygum teldu/internet Hondarbeiði (binda, handverk o.t.) Bindiklubba Fáast tygum við uttanduraarbeiði Fáast tygum við seyð ella onnur kríatúr Í føðingardag o.a. veitslur Á møti/í kirkju Kvøldskúla/skeið Til fund/fyrilestur Bingo Pensionistafelag Hjálpi til vælgerandi endamál Ítróttardystir (fótbólt o.a.) Motión, gongutúrar e.a. (saman við øðrum) Motión, gongutúrar e.a. (einsamallur/einsamøll) Hjálpi foreldrum e.ø. sum eru eldri Hjálpi børnum e.ø sum eru yngri Tímar um dagin hyggja at sjónvarpi Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð 5 tímar eller meir 2-4 tímar 0-1 tíma N= 70 Tils. 93 5 41 54 50 40 4 84 35 31 15 78 3 6 40 16 9 87 1 69 4 86 8 74 5 61 5 78 34 52 45 36 6 82 17 34 7 61 33 448-83 M 92 6 47 45 12 74 0 99 40 22 23 67 2 7 40 15 6 89 1 64 1 96 4 79 3 63 8 68 32 51 49 30 7 78 20 32 7 61 31 205-22 K 93 5 35 61 82 12 8 71 31 38 7 88 3 5 40 17 11 85 1 74 6 77 11 70 7 60 3 85 37 52 42 42 5 85 14 35 6 60 34 243-61 Talva 5.3: Yvirlit yvir frítíðarítriv. Býtt eftir geografi. Í procentum. Hvussu ofta... Lesa tygum avís/bøkur/vikubløð Brúka tygum teldu/internet Hondarbeiði (binda, handverk o.t.) Bindiklubba Fáast tygum við uttanduraarbeiði Fáast tygum við seyð ella onnur kríatúr Í føðingardag o.a. veitslur Á møti/í kirkju Kvøldskúla/skeið Til fund/fyrilestur Bingo Pensionistafelag Hjálpi til vælgerandi endamál Ítróttardystir (fótbólt o.a.) Motión, gongutúrar e.a. (saman við øðrum) Motión, gongutúrar e.a. (einsamallur/einsamøll) Hjálpi foreldrum e.ø. sum eru eldri Hjálpi børnum e.ø sum eru yngri Tímar um dagin hyggja at sjónvarpi Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð Hvørja viku eller meir Ongantíð 5 tímar eller meir 2-4 tímar 0-1 tíma N= 71 Tils. T/H/A 93 5 41 54 50 40 8 71 35 31 15 78 3 6 40 16 9 86 1 69 4 86 8 74 5 61 5 78 34 52 45 36 6 82 17 34 7 61 33 448-83 93 6 54 40 49 42 10 64 40 27 7 87 3 6 26 23 12 84 2 60 2 92 5 85 9 69 3 77 39 50 45 38 8 78 17 34 8 58 34 149-59 Landið annars 93 5 34 61 51 39 7 74 33 33 18 74 3 6 47 12 7 88 0 74 4 83 9 69 4 57 6 78 32 53 45 36 5 84 17 34 6 62 32 299-324 Kap. 6 Fíggjarviðurskifti Samanumtikið láta respondentarnir hampiliga væl at fíggjarstøðuni. Yvir helvtin av respondentunum hava onga inntøku sjálv aftrat fólkapensiónini og samhaldsfasta, og uml. tíggjundi hvør tjenar yvir 200.000 kr. p.a. Tá møgulig inntøka hjá hjúnafelaganum verður tald uppí, er støðan nakað øðrvísi: tá er tað væl undir helvtin, sum onga inntøku hevur. Menninir tjena munandi meira enn kvinnurnar, og respondentarnir í Tórshavnarøkinum tjena væl meira enn respondentarnir kring landið. 22% hava eftirlønarskipan gjøgnum arbeiðið, og 15% hava privata pensión. Eingin serligur kynsmunur er her, men stórur aldurs- og geografiskur munur. Jú yngri, jú fleiri hava eftirlønarskipan ella privatpensión, og munandi fleiri í Tórshavnarøkinum enn kring landið hava bæði eftirlønarskipan og privata pensión. Størstiparturin hevur lítla ella onga ogn63, men tey allarflestu (80%) eru skuldarfrí, og bara tíggjundi hvør skyldar yvir 200.000 kr. Tey allarflestu (84%) hava ongar útreiðslur til húsaleigu/lán. Mest vanligt er at brúka 1.000-2.000 kr. um mðn til hita, meðan el-brúkið varierar meira - 27% brúka 400-600 kr./mðn, 35% brúka 600-800 kr./mðn, og 30% brúka meira enn 800 kr./mðn. Helvtin brúkar undir og helvtin yvir 500 kr./mðn til telefon. Níggju av tíggju halda, at tey klára seg sera væl ella væl við verandi inntøku. Hjá væl yvir helvtini melur tað akkurát runt, og 37% siga, at tá mánaðurin er farin, hava tey meira eftir, so tey kunnu spara, og tey allarflestu (81%) klára at fíggja eina óvæntaða útreiðslu `a 10.000 kr. Tey í Tórshavnarøkinum láta yvirhøvur eitt sindur betur at enn tey kring landið, og jú hægri útbúgvingarstig, jú betur láta tey at fíggjarstøðuni. Tey flestu (79%) av teimum, sum klára seg illa ella sera illa, hava bara minstupensión. Av teimum, sum klára seg illa ella sera illa, metir ein góður triðingur, at tey vóru fíggjarliga væl fyri, tá tey vóru um 50 ára aldur, meðan seks av tíggju vóru miðal fyri um 50 ára aldur. Men verri enn so øll, sum bara hava fólkapensión og samhaldsfasta, siga seg klára seg illa/sera illa. Núverandi inntøkan er tó ikki tað einasta, sum hevur týdning fyri, hvsussu fólk uppliva sína fíggjarstøðu. Fleiri faktorar spæla inn her, t.d. persónlig eftirløn og/ella privatpensión og eftirløn/privatpensión hjá møguligum hjúnafelaga, møgulig lønarinntøka hjá hjúnafelaga, og haraftrat ogn og skuld. Fýra av tíggju hava brúkt av uppspardari ogn, og hetta kundi bent á, at tað er vanligt at eiga á bók. Hetta uppáhald verður stuðlað av, at bara 2% siga seg hava fingið peningahjálp frá øðrum, meðan 22% afturímóti hava latið øðrum peningahjálp. Helvtin sigur seg kunna leggja færri pengar til síðis nú í mun til áðrenn tey fóru upp á pensión, og tað kundi eisini bent á, at ein stórur partur hevur lagt dent á at spara upp til ellisárini. 63 Bara 58% av teimum spurdu hava svarað upp á spurningin um ogn. Vit gita, at ognirnar eru nakað fleiri og størri enn her upplýst, men vita ikki hvussu nógv. 72 Inntøkur Talva 6.1 niðanfyri vísir persónligu bruttolønarinntøkurnar p.a. hjá respondentunum býtt eftir aldri, og talva 6.2 vísir bruttolønarinntøkurnar hjá respondentunum og møguligum hjúnafelaga/sambúgva tilsamans, somuleiðis býtt eftir aldri. Her skal viðmerkjast, at 72 (svarandi til 15%) av teimum 485, sum hava luttikið í kanningini, ikki svaraðu upp á spurningin um persónligu inntøkuviðurskiftini, og 86 (svarandi til18%) svaraðu ikki upp á spurningin um inntøkuviðurskiftini hjá hjúnafelaganum/sambúgvanum. Kortini víkja tølini ikki so ógvuliga nógv frá tølunum hjá Almannastovuni, sí fylgiskjal 3 aftast í frágreiðingini. Har er eisini ymiskt annað tilfar um fólkapensión o.a. frá Almannastovuni. 61% hava onga inntøku (talva 6.1), og tey, sum hava inntøku, býta seg nøkulunda javnt millum inntøkubólkarnar 1.000-49.000 kr., 50.000-199.000 kr. og 200.000 kr. og meira. Á talvu 6.2, har inntøkan hjá møguligum hjúnafelaga/sambúgva er íroknað, eru sum vera man færri (53%) við ongari inntøku, og serliga eru fleiri í teimum báðum hægru inntøkubólkunum. Við árunum minkar talið á teimum við inntøku. Serliga stórur munur er á yngsta og mittasta bólki í hægsta inntøkubólki; summi av teimum yngstu eru jú framvegis sjálv og/ella hava hjúnafelaga/sambúgva, sum er á arbeiðsmarknaðinum, meðan tey flestu av teimum eldru aldursbólkunum eru givin at arbeiða fulla tíð. Undantak er elsti bólkurin, har lutfalsliga nógv liggja í inntøkubólkinum 50.000199.000 kr. Munur er á kynunum: 54% av monnunum og 68% av kvinnunum hava onga inntøku (talva 6.3); munurin er serliga stórur í hægsta inntøkubólkinum: 19% menn og 4% kvinnur. 73 Lønarinntøka Talva 6.1: Persónlig bruttolønarinntøka p.a. aftrat fólkapensión og samhaldsfasta. Býtt eftir aldri. Í procentum. 0-999 kr. 1.000-49.000 kr. 50.000-199.000 kr. 200.000 kr. + N= Tils. 67-74 75-84 85+ 61 51 72 64 13 16 10 12 15 17 11 18 11 16 7 6 413 183 180 50 Talva 6.2: Bruttolønarinntøka p.a. hjá tygum og hjúnafelagnum/sambúgvanum aftrat fólkapensión og samhaldsfasta. Í procentum. 0-999 kr. 1.000-49.000 kr. 50.000-199.000 kr. 200.000 kr. + N= Tils. 67-74 75-84 85+ 53 35 66 61 13 16 13 10 17 21 11 23 17 28 10 6 399 164 184 51 Talva 6.3: Persónlig bruttolønarinntøka p.a. aftrat fólkapensión og samhaldsfasta. Býtt eftir kyni. Í procentum. Tils. M K 0-999 kr. 61 54 68 1.000-49.000 kr. 13 13 13 50.000-199.000 kr. 15 14 15 200.000 kr. + 11 19 4 N= 413 187 226 74 Stórur geografiskur munur er; í Tórshavnarøkinum hava 47% onga lønarinntøku aftrat fólkapensión og samhaldsfasta, kring landið annars 69%. Í øllum trimum inntøkubólkunum eru fleiri í Tórshavnarøkinum enn kring landið, og størsti munurin er í inntøkubólkinum 50.000199.000 kr. p.a., har uml. dupult so nógv búgva í Tórshavnarøkinum sum kring landið. Hetta er galdandi bæði fyri persónligu inntøkuna hjá respondentunum, og tá møgulig inntøka hjá hjúnafelaga/sambúgva verður roknað uppí, sí talvu 6.4. Talva 6.4: Bruttolønarinntøka p.a. aftrat fólkapensión og samhaldsfasta. Býtt eftir geografi. Í procentum. Persónlig lønarinntøka 0-999 kr. 1.000-49.000 kr. 50.000-199.000 kr. 200.000 kr. + N= Thn/Arg/Hoy. 47 17 22 14 132 Landið annars 69 11 11 9 281 Inntøka íroknað inntøku hjá hjúnafelaga/sambúgva Thn/Arg/Hoy. Landið annars 35 61 16 12 25 13 24 14 127 272 Aðrar inntøkur Talva 6.5 vísir, hvussu nógvir respondentar hava aðrar inntøkur - 5% av monnunum og 11% av kvinnunum. Orsøkin til henda kynsmun er, at fleiri kvinnur fáa krígspensión. Undir Aðrar inntøkur eru eisini t.d. inntøkur frá útleiguvirksemi bólkaðar. 12% hava svarað, at tey hava rentuinntøkur. Talva 6.5: Hava tygum aðrar inntøkur? Býtt eftir kyni. Í procentum. Ja Nei N= Tils. 8 92 476 Menn 5 95 220 Kvinnur 11 89 256 Eftirløn og privatpensión Talvurnar 6.6 og 6.7 vísa, hvussu nógvir respondentar hava eftirlønarskipan gjøgnum arbeiðið og/ella privat uppsparda pensión. 22% hava eftirlønarskipan gjøgnum arbeiðið, og 15% hava privat uppsparda pensión. Stórur geografiskur munur er, serliga viðvíkjandi eftirlønarskipan: 38% í Tórshavnarøkinum móti 14% kring landið annars hava eftirlønarskipan, og 21% í Tórshavnarøkinum móti 11% kring landið hava privatpensión. Munurin á kynunum er lítil: 23% av monnunum og 21% av kvinnunum hava eftirlønarskipan, og 17% av monnunum og 13% av kvinnunum hava privatpensión. Men stórur munur er á aldursbólkunum: Jú yngri, jú fleiri hava uppsparing (talvan sigur tó einki um upphæddirnar). 75 Talva 6.6: Hava tygum eftirlønarskipan gjøgnum arbeiðið og/ella privatpensión? Býtt eftir geografi. Í procentum. Ja Nei N= Eftirlønarskipan gjøgnum arbeiðið Tils. Thn/Arg/Hoyv. Landið annars 22 38 14 78 62 86 475 154 321 Tils. 15 85 477 Privat uppspard pensión Thn/Arg/Hoyv. Landið annars 21 11 79 89 155 322 Talva 6.7: Hava tygum eftirlønarskipan gjøgnum arbeiðið og/ella privatpensión? Býtt eftir aldri. Í procentum. Ja Nei N= Eftirlønarskipan gjøgnum arbeiðið 67-74 75-84 85+ 28 17 11 72 83 89 233 188 54 67-74 22 78 236 Privat uppspard pensión 75-84 85+ 8 4 92 96 186 55 Ogn og skuld Spurningurin um ogn fatar ikki um fasta ogn, so sum hús, jørð o.t., men kontantar pengar, virðisbrøv og annað tílíkt. Stórur geografiskur munur er: 80% av respondentunum kring landið hava onga ogn móti 63% í Tórshavnarøkinum, talva 6.8. Men bara 283 av teimum 485, svarandi til 58%, hava svarað uppá henda spurning. Summi vildu ikki svara, onnur vistu ikki. Talvan skal tí lesast við stórum fyrivarni. Jú hægri aldur, jú minni skuld. Í elsta bólkinum eru 89% skuldarfrí, og bara 3% hava 200.000 kr. ella meira í skuld (talva 6.9). Geografiskt er nærum eingin munur. Talva 6.8: Ogn (tygum og hjúnafelagin). Í procentum. Tils. Thn/Arg/Hoyv. Landið annars Onga ogn 74 63 80 5.000-199.000 kr. 8 8 7 200.000-999.000 kr. 13 21 9 1.000.000 kr. + 5 8 4 N= 283 95 188 Talva 6.9: Skuld (tygum og hjúnafelagin) býtt eftir aldri. Í procentum. Onga skuld 10.000-199.000 kr. 200.000 kr. + N= Tils. 67-74 75-84 85+ 80 76 81 89 11 11 13 8 9 13 6 3 460 200 200 60 76 Útreiðslur Spurningarnar um útreiðslur hava vit valt at avmarka til húsaleigu/lán, hita, el og telefon. Hesar útreiðslur eru relevantar fyri so at siga øll húsarhald, og sannlíkt er, at tey flestu kenna hesar útreiðslur nøkulunda upp á standandi fót. Vit hava valt, ikki at spyrja um útreiðslur til mat, klæðir, neyðsynjarvørur, trygging, bil64, ferðing og annað, av tí at útreiðslur av hesum slagi kunnu variera nógv, og tey fægstu munnu kenna tær serliga neyvt. Kringvarpsgjaldið er óneyðugt at spyrja um, av tí at tað er eins fyri øll húsarhald, og eitt hámark er fyri, hvussu nógv brúkarar sjálvir skulu gjalda fyri læknaordinerað medicin. Talvurnar 6.10, 6.11, 6.12 og 6.13 niðanfyri vísa, hvat respondentarnir hava svarað. Viðmerkjast skal, at í ongum føri hava øll tey 485 spurdu vitað svarið upp á hesar spurningarnar. Nógv tann størsti parturin hevur ongar útreiðslur til húsaleigu/lán, men eitt sindur fleiri í Tórshavnarøkinum (18%)65 enn kring landið (14%)66 gjalda 300 kr. um mánaðin ella meira, og útreiðslurnar í Tórshavnarøkinum eru - ikki óvæntað - hægri (talva 6.10). Nógv tey flestu (68%) gjalda 1.000-1.999 kr. um mánaðin til hita (talva 6.11). Útreiðslurnar til el variera nógv - tey flestu býta seg á leið javnt millum 400-599 kr., 600-799 kr. og 800 kr. ella meira um mánaðin (talva 6.12). Telefonútreiðslurnar eru javnt býttar millum 0-499 kr. og 500 kr. ella meira um mánaðin (talva 6.13). Talva 6.10: Útreiðslur um mðn til húsaleigu/lán. Býtt eftir geografi. Í procentum. Tils. Thn/Arg/Hoyv. Onga húsaleigu/lán 84 82 Landið annars 86 300-1.999 kr. 2.000 kr. + N= 6 10 439 6 12 141 6 8 298 64 Upprunaliga spurdu vit eisini um útreiðslur til bil, men svarini vóru ov ónágreinilig. Útreiðslur til bil umfata so nógvar ymiskar upphæddir, t.d. rentur og avdrag, trygging, vegskatt og benzin. Ein so stórur procentpartur svaraði, at tey vistu ikki, ella at tey bara kendu ein part av útreiðslunum, at vit valdu at taka spurningin burturúr. 65 6% + 12% 66 6% + 8%. 77 Talva 6.11: Útreiðslur um mðn til hita. Í procentum. 0-999 kr. 20 1.000-1.999 kr. 68 2.000 kr. + 12 N= 383 Talva 6.12: Útreiðslur um mðn til el. Í procentum. 0-399 kr. 8 400-599 kr. 27 600-799 kr. 35 800 kr. + 30 N= 402 Talva 6.13: Útreiðslur um mðn til telefon. Í procentum. 0-499 kr. 500 kr. + N= 48 52 422 Hvussu uppliva respondentarnir sína fíggjarstøðu? Niðanfyri eru nakrir spurningar um, hvussu respondentarnir uppliva sína fíggjarstøðu. Heili 89%67 hava svarað, at tey klára seg sera væl ella væl við verandi húsarhaldsinntøku, og bara 1% klárar seg sera illa (talva 6.14). Jú eldri, jú betur gongur tað. Her er vert at viðmerkja, at ein partur av teimum yngstu framvegis er á arbeiðsmarknaðinum, og fleiri av teimum yngstu og nakað færri av teimum mittastu hava hjúnafelaga, sum enn er á arbeiðsmarknaðinum. Tá tey elstu kortini láta betur at, kann ein orsøk vera, at tørvur og krøv fækka við árunum; húsini eru sum oftast útgoldin, og sjúka og brek seta mørk fyri, hvat ber til (sum kostar pengar). Ein onnur orsøk kann vera, at eldru 67 21% + 68%. 78 ættarliðini sum heild eru minni kravmikil enn tey yngru, sí eisini kap. 7 um eldri og afturhaldni viðv. at láta illa at. Talva 6.14: Hvussu røkkur húsarhaldsinntøkan? Býtt eftir aldri. Í procentum. Sera væl Væl Illa Sera illa N= Tils. 67-74 75-84 85+ 21 20 19 30 68 66 71 66 10 12 9 4 1 2 1 0 479 236 187 56 Á talvu 6.15 sæst, at 92%68 í Tórshavnarøkinum klára seg sera væl ella væl við húsarhaldsinntøkuni móti 87%69 kring landið annars. Hesin munur er ikki so stórur, sum ein kundi væntað eftir talvunum omanfyri at døma yvir lønarinntøku, eftirløn, pensión og ogn. Samanumtikið eru respondentarnir í Tórshavnarøkinum eftir hesum talvum væl betur fyri enn tey kring landið, men kortini meta tey kring landið seg ikki klára seg so nógv verri enn í Tórshavnarøkinum. Her skulu vit tó hava í huga, at ein partur av respondentunum ikki hevur svarað upp á spurningin um lønarinntøku, og ein ógvuliga stórur partur hevur ikki svarað upp á spurningin um ognarviðurskifti, og hetta kann hava havt stóra ávirkan á kanningarúrslitið. Sjálvt um spurningurin í talvu 6.15 snýr seg um húsarhaldsinntøku, kann svarið vera litað av ognarviðurskiftunum. Haraftrat er tað ein subjektiv meting, hvussu ein klárar seg fíggjarliga; krøv og tørvur variera frá fólki til fólk. 68 25% + 67%. 69 19% + 68%. 79 Talva 6.15: Hvussu røkkur húsarhaldsinntøkan? Býtt eftir geografi. Í procentum. Thn/Arg/Hoy. Landið annars Sera væl 25 19 Væl 67 68 Illa 6 12 Sera illa 2 1 N= 159 320 Talva 6.16 vísir fíggjarviðurskifti í mun til útbúgvingarstig, og her er eingin ivi: Jú hægri útbúgving, jú betri fíggjarstøða. Respondentarnir kunnu býtast upp í 3 bólkar: 1) tey uttan útbúgving; 2) tey við 1-2 ára útbúgving, sveinabrævi ella 3-4 ára útbúgving og 3) akademikararnir. 15% av teimum uttan útbúgving, og 23-25% av teimum við 1-2 ára útbúgving, sveinabrævi ella 3-4 ára útbúgving klára seg sera væl. Av akademikarunum klára heili 59% seg sera væl. Men her skal sjálvsagt eisini takast hædd fyri, at møguligur hjúnafelagi eisini hevur havt týdning fyri fíggjarstøðuna. Talva 6.16: Hvussu røkkur húsarhaldsinntøkan? Býtt eftir útbúgvingarstigi. Í procentum. Sera væl Væl Illa Sera illa N= Onga útbúgving 1-2 ára útbúgving Sveinabræv 3-4 ára útbúgving Akademikari 15 24 23 25 59 72 67 66 65 35 11 8 11 9 6 2 1 0 1 0 226 130 35 71 17 Av teimum 43, sum hava svarað, at tey eru illa ella sera illa fyri fíggjarliga, svarar ein greiður meiriluti (79%), at orsøkin er, at tey bara hava minstupensión at liva fyri, talva 6.17. Talva 6.17: Hvat er høvuðsgrundin til, at tygum eru illa fyri fíggjarliga? Í procentum. Bara minstupensión 79 Havi mist hjúnafelaga/sambúgva 9 Øktar útreiðslur 9 Mist uppsparda ogn 3 N= 43 Talva 6.18 staðfestir tað, sum talva 6.14 vísir. Á talvu 6.18 hava bara 7% svarað, at pengar mangla í, og eins og í talvu 6.14 letur elsti bólkurin best at. Í elsta bólkinum leypur av hjá 61%, og hjá 33% melur tað akkurát runt. Í yngsta bólkinum er lutfallið á leið øvugt. Men tað veldst um eygað, sum sær. Meðan á leið samsvar er millum tey, sum klára seg illa ella sera illa (11%, sí talvu 6.14) og tey, sum svara, at pengar mangla í (7%, talva 6.18), er ikki samsvar millum tey, sum klára seg sera væl (21%, talva 6.14) og tey, sum kunnu spara (37%, talva 6.18), og tilsvarandi heldur ikki samsvar millum tey, sum svara, at tey klára seg væl (68%, talva 6.14) og tey, sum akkurát fáa tað at mala runt (56%, talva 6.18). Hetta kann hanga saman við, hvønn tørv, krøv og væntanir ymisk fólk hava til tilveruna. Summi meta seg vera væl fyri, um tað bara melur runt, meðan hjá øðrum skal meira til, um tey skulu meta tað ganga væl. At hava meira eftir, so man kann spara, er eisini eitt vítt hugtak. Munur er á at kunna spara nakrar hundraðkrónuseðlar og fleiri túsund. Nakað av geografiskum muni er: 41% í Tórshavnarøkinum kunnu spara móti 35% kring landið. 80 Talva 6.18: Hvussu langt røkka pengarnir, sum tygum fáa um mánaðin? Tá mánaðurin er farin, so.... Býtt eftir aldri. Í procentum. Tils. 67-74 75-84 85+ Meira er eftir, so eg/vit kunnu spara 37 36 31 61 Einki er eftir, tað melur akkurát runt 56 56 64 33 7 473 Tað manglar í N= 8 237 5 185 6 51 Talva 6.19 staðfestir tað sama sum talva 6.16: Jú hægri útbúgving, jú betur gongur tað fíggjarliga. Talva 6.19: Hvussu langt røkka pengarnir, sum tygum fáa um mánaðin? Tá mánaðurin er farin, so.... Býtt eftir útbúgvingarstigi. Í procentum. Meira er eftir, so eg/vit kunnu spara Einki er eftir, tað melur akkurát runt Tað manglar í N= Onga útbúgving 30 1-2 ára útbúgving 41 Sveinabræv Akademikari 36 3-4 ára útbúgving 42 63 51 58 56 18 7 221 8 126 6 36 2 71 18 17 64 Tey allarflestu klára at fíggja eina óvæntaða útreiðslu `a 10.000 kr. Elsti og yngsti bólkur eru nakað betur fyri í so máta; her hava 83% svarað ja, meðan nakað færri (78%) í mittasta aldursbólki hava svara ja. Men talan er ikki um stóran mun (talva 6.20). Geografiski munurin er so at siga eingin. 81 Talva 6.20: Um nakað verður í ólagi við húsunum, ella okkurt hendir, so at tygum hava brúk fyri 10.000 kr., ber tað til hjá tygum at fíggja eina slíka óvæntaða útreiðslu? Býtt eftir aldri. Í procentum. Ja Nei N= Tils. 81 19 440 67-74 83 17 225 74-84 78 22 169 85+ 83 17 46 Eins og víst í talvunum 6.16 og 6.19, vísir eisini talva 6.21 mun í sambandi við fíggjarkor og útbúgvingarstig. Talva 6.21: Um nakað verður í ólagi við húsunum, ella okkurt hendir, so at tygum hava brúk fyri 10.000 kr., ber tað til hjá tygum at fíggja eina slíka óvæntaða útreiðslu? Býtt eftir útbúgvingarstigi. Í procentum. Ja Nei N= Onga útbúgving 71 29 200 1-2 ára útbúgving 90 10 119 Sveinabræv 68 32 31 3-4 ára útbúgving 94 6 70 Akademikari 100 0 17 33% av respondentunum siga livifótin vera versnaðan, eftir at tey fóru á pensión, talva 6.22. Men vert er at leggja til merkis, at hóast alt siga 67%70 livifótin vera óbroyttan ella batnaðan. Yngsti og mittasti bólkurin líkjast, meðan elsti bólkurin letur nakað betur at: 80%71 meta livifótin vera óbroyttan ella batnaðan. Her er vert at minna á, at tey eldru sum heild láta betur at fíggjarviðurskiftunum, smbr. talvurnar 6.14 og 6.18, og sí eisini kap. 7 um eldri og afturhaldni viðvíkjandi at láta illa at. Í elsta bólkinum eru kvinnur, sum hava verið heimagangandi húsmøður ella bara arbeitt parttíð, best umboðaðar. Hjá teimum hevur fólkapensiónin verið ein mótvekt móti inntøkumissinum hjá møguliga hjúnafelaganum. Eisini er vert at hava í huga, at har hjúnafelagarnir ikki eru javngamlir, hendir fólkapensioneringin fyri húsarhaldið í stigum. Um tann parturin, sum forvinnur mest, fer fyrst á pensión, merkir tað versnaðan livifót, um pensionisturin ikki hevur nóg stóra eftirløn/privata pensión. Hetta kann eisini hava ávirkað svarúrslitið. Geografiskt er eingin munur. Talva 6.22: Hvussu var at fara upp á pensión? Býtt eftir aldri. Í procentum. Livifóturin batnaði Livifóturin óbroyttur Livifóturin versnaði N= Tils. 67-74 75-84 85+ 6 7 4 8 61 60 60 72 33 33 36 20 469 235 184 50 70 6% + 61%. 71 8% + 72%. 82 Talva 6.23 vísir á sama hátt sum talva 6.16, at respondentarnir kunnu býtast upp í tríggjar bólkar: 1) tey uttan útbúgving; 2) tey við 1-2 ára útbúgving, sveinabrævi ella 3-4 ára útbúgving og 3) akademikararnir. Tey uttan útbúgving láta ringast at; her versnaði livifóturin hjá 39%. Hjá restini versnaði livifóturin hjá 26-29%, eftir at tey fóru upp á pensión, men hjá 12% av akademikarunum batnaði hann móti 3-7% hjá hinum. Men her skal sjálvsagt eisini takast hædd fyri, at møguligur hjúnafelagi eisini hevur (havt) týdning fyri fíggjarstøðuna. Talva 6.23: Hvussu var at fara upp á pensión? Býtt eftir útbúgvingarstigi. Í procentum. Livifóturin batnaði Livifóturin óbroyttur Livifóturin versnaði N= Onga útbúgving 7 54 39 221 1-2 ára útbúgving 6 67 27 121 83 Sveinabræv 3 71 26 35 3-4 ára útbúgving 3 70 27 73 Akademikari 12 59 29 17 Talva 6.24 vísir, at respondentarnir í Tórshavnarøkinum meta, at teir vóru nakað betur fyri fíggjarliga, tá teir vóru í 50-árunum, enn respondentarnir kring landið meta. 55% í Tórshavnarøkinum móti 44% kring landið meta seg at hava verið væl fyri í 50-árunum, meðan 39% í Tórshavnarøkinum og 50% kring landið meta, at tey vóru miðal væl fyri. Eingin munur er á teimum, sum meta seg vera illa fyri tá: 6% í báðum økjum. Talva 6.24: Hvussu meta tygum, tygum vóru fyri fíggjarliga í mun til onnur, tá tygum vóru í 50árunum, mett á einum skala frá 1-10? Býtt eftir geografi. Í procentum. Væl fyri 7-10 Miðal væl fyri 5-6 Illa fyri 1-4 N= Thn/Arg/Hoy. Landið annars 55 44 39 50 6 6 147 287 Viðvíkjandi subjektivari meting av egnari fíggjarstøðu vísir talva 6.25, at tey við ongari útbúgving og tey við sveinabrævsútbúgving líkjast mest og láta ringast at: 35-37% meta, at tey vóru væl fyri, tá tey vóru um 50 ára aldur, og góð helvtin metir, at tey vóru miðal væl fyri. Tey við 1-2 ára útbúgving láta nakað betur at; her meta 55%, at tey vóru væl fyri og 43%, at tey vóru miðal væl fyri. Enn betur láta tey við 3-4 ára útbúgving at: her meta 66%, at tey vóru væl fyri, og 32%, at tey vóru miðal væl fyri um 50 ára aldur. Av akademikarunum meta 87%, at tey vóru væl fyri, og 13%, at tey vóru miðal væl fyri. Men her skal sjálvsagt eisini takast hædd fyri, at møguligur hjúnafelagi eisini hevur havt týdning fyri fíggjarstøðuna, tá tey vóru í 50-árunum. Talva 6.25: Hvussu meta tygum, tygum vóru fyri fíggjarliga í mun til onnur, tá tygum vóru í 50árunum, mett á einum skala frá 1-10? Býtt eftir útbúgvingarstigi. Í procentum. Væl fyri 7-10 Miðal væl fyri 56 Illa fyri 1-4 N= Onga útbúgving 37 53 1-2 ára útbúgving 55 43 Sveinabræv Akademikari 35 59 3-4 ára útbúgving 66 32 10 203 2 117 6 34 2 62 0 15 87 13 Talva 6.26 vísir, at jú betur respondentarnir vóru fyri fíggjarliga, tá teir vóru um 50 ára aldur, jú betur klára teir seg eisini í dag. Talva 6.26: Hvussu meta tygum, tygum vóru fyri fíggjarliga í mun til onnur, tá tygum vóru í 50árunum, mett á einum skala frá 1-10? Býtt eftir, hvussu respondentarnir meta seg klára seg við núverandi inntøku. Í procentum. Sera væl Væl Illa/sera illa Væl fyri 7-10 65 44 36 Miðal væl fyri 5-6 28 50 58 Illa fyri 1-4 7 6 6 N= 92 292 48 84 Talva 6.27 vísir, at 93%72 av teimum, sum hava lønarinntøku, antin sjálv ella frá hjúnafelaga, og/ella eftirløn, privata pensión ella annað, meta seg klára seg sera væl ella væl við verandi inntøku, meðan 85%73 av teimum, sum bara hava fólkapensión og samhaldsfasta meta tað sama. Tó svara hesi í størri mun væl enn sera væl samanborið við tey, sum hava inntøku ella annað aftrat. At munurin ikki er størri enn so, kann vera, at fleiri hava privata uppsparing ella aðra ogn, sí eisini talvu 6.28. Talva 6.27: Hvussu røkkur húsarhaldsinntøkan? Býtt eftir, hvørt respondentarnir bara hava fólkapensión og samhaldsfasta, ella teir aftrat tí eisini hava lønarinntøku, íroknað lønarinntøku hjá møguligum hjúnafelaga, eftirløn, pensión, rentuinntøkur og/ella aðrar inntøkur. Í procentum. Sera væl Væl Illa Sera illa N= Hava lønarinntøku ella annað aftrat Bara fólkapensión og samhaldsfasta 28 12 65 73 5 14 2 1 258 216 Á talvu 6.28 sæst, at ein stórur partur (38%) hevur brúkt av uppspardari ogn. Talvan fortelur einki um, hvussu nógv talan er um, men vit kunnu rokna við, at ein partur hevur syrgt fyri at eiga pengar t.d. á bók, tá tey fara upp á pensión. Hetta uppáhald verður stuðlað av, at bara 2% siga seg hava fingið peningahjálp frá familju/vinum, men heili 22% hava hinvegin latið øðrum peningahjálp. 31% hava tikið lán til størri umvælingar, herundir bjálvingarstuðul.74 45% fáa javnan fisk ella aðrar matvørur til gávus, og her er stórur munur á Tórshavnarøkinum og restina av landinum, sí talvu 72 28% + 65%. 73 12% + 73%. 74 Bjálvingarstuðul = lán frá Húsalánsgrunninum `a max. 150.000 kr. til orkusparandi ábøtur á egnan bústað. Pensionistar nýtast ikki at gjalda avdrátt og rentur aftur so leingi tey liva; lánið og tilskrivaðar rentur falla ikki til gjaldingar fyrr enn við deyða ella við ognarskifti. 85 6.27. 51% kring landið fáa javnan mat móti bara 32% í Tórshavnarøkinum. Hesin vanin at bera hvør øðrum mat er eftir hesum at døma munandi meira útbreiddur kring landið enn í Tórshavn, allarhelst tí sjómenninir eru fleiri kring landið enn í Tórshavnarøkinum, sí talvu 6.29. Talva 6.28: Hava tygum (og evt. hjúnafelagi/sambúgvi) seinasta árið.... Í procentum. Ja Nei N= Fingið ískoyti frá øðrum í húskinum 3 97 475 Fingið peningahjálp frá familju/vinum 2 98 475 Latið øðrum peningahjálp 22 78 473 Umlagt lán 4 96 472 Brúkt av uppspardari ogn 38 62 469 Tikið lán til størri umvælingar 31 69 472 Tikið lán til ferðing ella onnur dýr ting 1 99 473 Fingið ískoyti frá Almannastovuni 9 91 473 Javnan fingið fisk ella aðrar matvørur 45 55 475 Talva 6.29: Hava tygum (og evt. hjúnafelagi/sambúgvi) seinasta árið.... Í procentum. Javnan fingið fisk ella aðrar matvørur til gávus Ikki javnan fingið fisk ella aðrar matvørur til gávus N= Thn/Arg/Hoyv. Landið annars 32 51 64 49 158 317 Talva 6.30 vísir yvirlit yvir, í hvønn mun forbrúkið av nøkrum útvaldum vøru- og tænastubólkum hjá respondentunum er broytt, eftir at teir fóru upp á pensión. Annar hvør hevur færri pengar at leggja til síðis, eftir at vera farin upp á pensión. Fleiri nevndu, at tey ikki slíta klæði og skógvar á sama hátt nú sum fyrr, og tískil keypa tey minni av tí nú enn fyrr. Uttanlandsferðirnar eru eisini færri (hjá summum tó av øðrum enn fíggjarligum orsøkum, t.d. vegna viknandi heilsu). Hjá 21-24% er forbrúkið til bil, gávur og bløð minkað, 15% ganga minni til tannlækna (í summum førum, av tí at tenninar eru tiknar), og 14% brúka minni til áhugafelagslimagjald. 13% brúka minni til bát (í flestu førum var hetta ikki relevant, av tí at tey fægstu eiga bát), og 12% brúka minni til frisør; fleiri av kvinnunum søgdu, at frisørvitjaninar høvdu stóran týdning fyri tær og teirra vælveru. 4% brúka minni til televarp/parabol, og 2% brúka minni til internet. Talva 6.30: Er tygara forbrúk broytt, aftaná at tygum vórðu pensionerað/ur? Í procentum. Minni enn áðrenn Óbroytt (ella meira) Leggja pengar til síðis 49 51 Nýggj klæði og skógvar 38 62 Uttanlandsferðir 35 65 Halda bløð 24 76 Geva jóla- og føðingardags- og aðrar gávur 22 78 Bilur 21 79 Ganga regluliga til tannlækna 15 85 Limagjald til áhugafeløg o.t. 14 86 Bátur 13 87 Ganga regluliga til frisør 12 88 Hava televarp/parabol 4 96 Internet 2 98 86 N= 447 462 456 465 463 430 446 432 395 459 442 427 Kap. 7 Nøgdsemi Í seinasta parti í spurnablaðnum vórðu respondentarnir bidnir um at meta um, hvussu nøgdir teir eru við sína støðu sum heild á einum skala frá 0-10. Haraftrat vóru hesir báðir opnu spurningarnir í spurnablaðnum: - Hvat halda tygum vera gott við at vera pensionistur? Hvat halda tygum vera ringt við at vera pensionistur? Nøgdsemi er eitt subjektivt hugtak, sum er ávirkað av mentanarligum og individuellum normum, væntanum og krøvum, og sum kann vera trupult at máta og samanbera. Svarini verða givin út frá egnum mátum fyri, hvat ið avger, um tey kunnu siga seg vera nøgd ella ikki. Nøgdsemi er eisini eitt relativt hugtak, sum altíð hvílir á einum samanberingargrundarlagi, og hetta varierar frá fólk til fólk. Jú eldri, jú fleiri samanberingarmøguleikar eru. Nøgdsemi kann mátast í mun til støðuna fyrr: "Tá eg orkaði meira...."; "Tá eg enn arbeiddi...; "Tá hjúnafelagin enn var á lívi..."osfr. Tað kann eisini mátast í mun til støðuna hjá javnaldrunum: Tað ber altíð til at finna onkran, sum er heilsuliga, fíggjarliga, sosialt og/ella í aðrar mátar betur ella verri fyri enn ein sjálv/ur. Svarini upp á spurningin um nøgdsemi kunnu sostatt variera, alt eftir hvørjar faktorar fólk leggja dent á, tá tey verða spurd. Ikki minst kunnu normar um rímiligheit og rættvísi spæla inn: Tey, sum vegna sjúku ella brek eru ógvuliga bundin av hjálp frá øðrum, hava sæð úr einum reinum heilsuligum perspektivi kanska lítla grund til at vera nøgd, men sæð úr einum rímiligheitsperspektivi kunnu tey uppliva tað sum ein norm, ikki at seta ov stór krøv, men vera nøgd við tað, tey hóast alt hava, t.d. góð fíggjarkor, góða hjálp frá børnum/familju, heimahjálp, hjálpartól osfr. Tey, sum eru farin av arbeiðsmarknaðinum hóast frísk og arbeiðshugað, kunnu uppliva tað sum frustrerandi og niðurbrótandi, at teirra vitan og førleikar ikki longur eru eftirspurd, at tey ikki longur sleppa at førleikamenna seg og taka lut í tí sosiala lívinum á arbeiðsmarknaðinum osfr. Hinvegin kunnu tey føla, at tey ikki kunnu loyva sær at gremja seg, tá tey nú hóast alt eru frísk og hava møguleika at liva eitt virkið lív uttan fyri arbeiðsmarknaðin. Alt í alt er hugtakið nøgdsemi problematiskt at arbeiða við, av tí at tað ikki kann mátast eftir nøkrum felags rationellum parametrum, men byggir á subjektivar útsagnir, har respondentarnir hvør í sínum lagi sjálvir avgera treytirnar. Tað er ikki altíð givið, hvat er orsøk og hvat virkningur aftanfyri nøgdsemi. T.d. hava fólk við góðari heilsu, góðari inntøku og góðum fíggjarviðurskiftum annars nógvar møguleikar at vera virkin sosialt, á arbeiðsmarknaðinum, á frítíðarøkinum og í aðrar mátar, men í nógvum førum kann orsøksrelatiónin vera øvug. Mest sannlíkt er, at allir hesir faktorar hanga saman og ávirka hvør annan. Kanningar aðrastaðni hava tó víst, at nakrir faktorar ganga aftur sum fortreyt fyri nøgdsemi, sjálvt í sera ymiskum samfeløgum. Tað er fyrst og fremst hvussu tey klára seg, og hvat ræði tey hava á egnum lívi - og her spæla tey materiellu korini stóran lut; í øðrum lagi viðurskifti við børn og onnur skyldfólk, og í triðja lagi heilsustøða.75 T.d. hava fíggjarviðurskifti og heilsa stóran týdning fyri, hvussu fólk uppliva síni livikor. Teir virka sum aftanfyriliggjandi variablar, sum ávirka 75 Easterlin 2001. Hansara kanning vísir, at 3/4 nevna matereriell kor og livifót, 1/2 nevnir viðurskifti við børn og onnur skyldfólk, 1/3 heilsu. 87 bústaðarviðurskifti (t.d. um fólk eiga ella leiga bústað), sosialt netverk, frítíðarvirksemi og onnur avgerandi livikorsviðurskifti. Men hesir faktorar ávirka eisini hvønn annan: t.d. hava fólk við sterkum sosialum relatiónum betri heilsu, og verða tey sjúk, koma tey skjótari fyri seg.76 Tað er eisini vælkent, at samanhangur er millum inntøku og nøgdsemi. Samanhangur millum útbúgving og nøgdsemi kann forklárast við, at vanliga gevur longri útbúgving hægri inntøku.77 Í Føroyum er tað eisini hugsandi, at tað hevur týdning fyri sosiala netverkið at hava skúlafelagar. Tey, sum hava gingið í studentaskúla og/ella á øðrum útbúgvingarstovnum í Føroyum, hava fleiri skúlafelagar enn tey, sum bara hava gingið í barnaskúla. Tey, sum hava lisið ella lært í Danmark, hava eina felags ungdóms- og lestrartíð og kanska eitt serligt samanhald. Men samanhangurin millum inntøku og nøgdsemi er meira ógreiður, tá ið ein samanber ymsar aldursbólkar, ella mátar nøgdsemi gjøgnum eitt lívsskeið. Vanligt er, at lívskrøvini vaksa so hvørt sum inntøkan veksur, og um ikki samsvar er millum inntøkuvøkstur og lívskrøv, virkar tað øvugt, so at nøgdsemið kanska minkar.78 Tað hevur verið undrast á, at inntøka ikki hevur so stóra ávirkan á, hvussu eldri fólk meta sítt nøgdsemi. Fólk í pensiónsaldri kunnu siga seg vera væl nøgd og láta væl at fíggjarstøðuni, hóast inntøkan er munandi minkað ella burturdottin. Roynt hevur verið at finna eina forkláring við at hyggja ikki bert at inntøku, men eisini ogn og skuld. Kanningar t.d. í Noreg vísa, at ogn (serliga peningaogn og í minni mun fastogn) og skuld hevur minst líka stóran týdning sum inntøka hjá hesum aldursbólki.79 Hjá hesum aldursbólkum er tí meira umráðandi at kanna heildarfíggjarstøðuna, t.e. um tey eiga uppspardan pening at taka til, og um tey eru skuldarfrí. Vanliga hava tey, ið mest hava tjent gjøgnum lívið, betri møguleikar at spara saman og sleppa sær av við skuld, enn tey ið hava havt lægri inntøku. Hetta vísir seg eisini við, at fíggjarligt nøgdsemi tykist vera rættiliga konstant gjøgnum lívið. Samanumtikið minkar samanhangurin millum objektivt og subjektivt fíggjarligt nøgdsemi við aldrinum. Vanligt er at forklára fíggjarligt nøgdsemi hjá teimum gomlu við, at tey seta lívskrøvini niður og laga sítt forbrúk eftir fíggjarstøðuni, men norska kanningin vísir, at fíggjarstøða hevur størri týdning fyri nøgdsemi hjá eldru aldursbólkunum enn fyrr hildið. At kenna seg fíggjarliga tryggan kann so aftur hava ávirkan á eina breiðari uppliving av nøgdsemi við lívsstøðuna sum heild. Í hesi norsku kanning verður mint á, at norðurlendska vælferðarskipanin við fólkapensión o.o. sosialum veitingum verjir fyri, at gomul fólk koma í ringa armóð. Tað verður tó ávarað ímóti at leggja ov stóran dent á subjektiv mát fyri fíggjarligt nøgdsemi, tí sum staðfest í nógvum kanningum, eru nógv av teimum eldru afturhaldandi við at gremja seg og láta illa at fíggjarstøðuni. Okkara kanningarúrslit viðvíkjandi nøgdsemi samsvara væl við kanningar aðrastaðni. Fíggjarkorini, sosiala netverkið og heilsustøðan hava stóra ávirkan á nøgdsemiskensluna. Nøgdsemið veksur, jú betri fíggjarkorini og heilsustøðan eru. Tað sama er galdandi fyri sosiala sambandið við onnur: jú meira samband, jú betur nøgd. Familjan hevur størri týdning enn onnur, men munurin er ikki so stórur. Tey, sum búgva saman við hjúnafelaga/sambúgva eru meira vælnøgd enn tey, sum eru støk 76 Iversen 2002. 77 Elsted 2008. 78 Easterlin 2001. 79 Hansen et al. 2008. 88 ella einkjufólk. At hava børn ávirkar nøgdsemiskensluna positivt, og tað hevur enn meira týdning fyri nøgdsemið, at tey eru búsitandi í Føroyum, enn hvørt ein er barnleys/ur ella ei. Mobilitetsmøguleikarnir hava eisini stóran týdning. Jú minni bundin at øðrum, jú meira nøgd, og at kunna koyra í egnum bili gevur stóra nøgdsemiskenslu. Tað undrar ikki, at mobilitetur hevur so stóran týdning fyri nøgdsemi. Tað hevur avgerandi týdning at vera før/ur fyri at taka lut sum ein virkin samfelagsborgari við at kunna fara heimanífrá at gera handils- og onnur ørindi, vitja fólk, til mentanar- og frítíðarvirksemi og onnur sosial tiltøk uttan stórvegis hóvasták. Tað snýr seg jú ikki bara um at avgreiða neyðug ørindi, men eisini um alt tað, sum fylgir við og skapar gleði, stimbran og inspiratión: rørsla, frísk luft, natúrupplivingar og ikki minst tann sosiala samveran við onnur. Eins og samband er millum heilsu og útbúgving (sí kap. 3), hanga útbúgving og nøgdsemi eisini saman. Jú betri útbúgving, jú størri nøgdsemi. Hetta er eisini galdandi fyri grundleggjandi skúlagongd. Útbúgving er sum nevnt í kap. 3 atgongumerki til eitt betri lív á flest øllum økjum. Nøgdsemi og arbeiðslív hanga eisini saman; jú fleiri ár á arbeiðsmarknaðinum, jú størri nøgdsemi. Hetta síggja vit hjá kvinnunum, sum í hesum ættarliðinum hava havt skiftandi arbeiðsmynstur. Summar hava ongantíð verið á arbeiðsmarknaðinum, nakrar nøkur fá ár, aðrar longur. Menn, sum mest hava arbeitt á landi, eru meira nøgdir enn teir, sum mest hava verið til skips. Hvørjar orsøkirnar eru, vita vit ikki, men hugsandi er, at tey hørðu korini til skips, sum í størri mun vóru galdandi í 1930-60unum enn í dag, hava týdning. At nøgdsemið samanlagt er størri í Tórshavnarøkinum enn kring landið annars, hongur ivaleyst saman við, at tað er har, tey best útbúnu við teimum bestu fíggjarkorunum búgva. Á frítíðarvirksemisøkinum sæst eisini munur á nøgdseminum. Ringast nøgd eru tey, sum hyggja mest í sjónvarp. Nógvir variablar kunnu hugsast at liggja aftanfyri her, eitt nú vánalig heilsa ella fíggjarstøða, mobilitetstrupulleikar, svinnandi netverk osfr. Motión sær eisini út til at hava ávísan týdning, men enn størri týdning hevur uttanduraarbeiði. Tey eru best nøgd, sum fáast mest við uttanduraarbeiði, t.d. urtagarðsarbeiði. Hugsandi er, at fríska luftin, dagsljósið, fysiska venjingin, tað at hava eitt projekt og síggja tað menna seg og tað sosiala (at práta við fólk, sum koma framvið, og sum hava somu áhugamál) hevur stimbrandi ávirkan. 89 Talvurnar niðanfyri vísa, hvat respondentarnir hava svarað upp á spurningin um, hvussu teir eru nøgdir við sína støðu alt í alt. Nøgdsemið er í øllum tølum mátað á einum stiga frá 0-10, har 0 er minst nøgd, og 10 er mest nøgd. Vit hava bólkað tølini 7-10 sum vælnøgd, 5-6 sum miðalnøgd og 0-4 sum illa nøgd. Á talvu 7.1 sæst, at heili 73% eru vælnøgd, og bara 6% illa nøgd. Yngsti og elsti aldursbólkurin líkjast mest, meðan fleiri miðalnøgd (28%) og færri vælnøgd (66%) eru í mittasta aldursbólkinum. Ein møgulig forkláring kann vera, at í yngsta aldursbólkinum er heilsan generelt góð hjá teimum flestu, og fleiri eru framvegis sjálv ella hava hjúnafelaga/sambúgva á arbeiðsmarknaðinum og hava sostatt enn ikki merkt nakra fíggjarliga niðurgongd ella aðrar negativar efektir av pensionistatilveruni. Men øvugt vóru eisini fleiri av teimum spurdu, sum søgdu, at tað var herligt at vera sloppin frá at arbeiða og kunna brúka sína tíð, sum man vil. Í mittasta aldursbólki er tað, at aldursbrek ofta byrja at gera vart við seg, meðan elsti aldursbólkurin kanska hevur lært at liva við hesum og hevur slakað upp á lívskrøvini. Nógv í elsta aldursbólkinum vístu á, at so gomul sum tey vóru blivin, kundu tey ikki vera annað enn vælnøgd. Kynsmunur er eingin. Men sum omanfyri nevnt skal fyrivarni takast: eldri eru sum heild afturhaldandi við at gremja seg. Tað kann vera problematiskt at virka ónøgd/ur, bæði yvir fyri sær sjálvum/ari og yvir fyri umheiminum. Talva 7.1: Nøgdsemi býtt eftir aldri. Í procentum. Tils. 67-74 75-84 85+ Vælnøgd (7-10) 73 78 66 73 Miðalnøgd (5-6) 21 16 28 19 Illa nøgd (0-4) 6 6 6 8 N= 449 230 171 48 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. 90 Talva 7.2 vísir, at respondentarnir í Tórshavnarøkinum eru nøgdari enn kring landið annars. Sannlíkt er, at hetta hongur saman við, at respondentarnir í Tórshavnarøkinum samanlagt sæð eru betur útbúnir og heilsuliga og fíggjarliga betur fyri. Talva 7.2: Nøgdsemi býtt eftir geografi. Í procentum. % Vælnøgd (7-10) Miðalnøgd (5-6) Illa nøgd (0-4) N= Thn/Arg/Hoyv. 81 16 3 144 Landið annars 70 23 7 305 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Útbúgving og arbeiði Talva 7.3 vísir, at samband er millum grundleggjandi skúlagongd og nøgdsemi. Longri skúlagongdin er, størri er nøgdsemið. 100% av studentunum eru vælnøgdir móti 69% av teimum, sum bara hava barnaskúla. Bólkarnir við ávv. millumskúla og realskúla/preliminer líkjast hvør øðrum: ávv. 86% og 83% eru vælnøgd. Tó eru nakað fleiri við realskúla/preliminer miðalnøgd (15%) móti 7% við millumskúla. 91 Talva 7.3: Nøgdsemi býtt eftir grundleggjandi skúlagongd. Í procentum. Barnaskúli Millumskúli Realskúli/Preliminer Studentaskúli Vælnøgd (7-10) 69 86 83 100 Miðalnøgd (5-6) 24 7 15 0 Illa nøgd (0-4) 7 7 2 0 N= 353 15 59 22 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Á talvu 7.4 sæst, at samband er millum nøgdsemi og útbúgvingarstig, eins og millum nøgdsemi og grundleggjandi skúlagongd. Jú hægri útbúgvingarstig, jú størri nøgdsemi. Minst nøgd eru tey við ongari útbúgving - 68% eru vælnøgd og 7% illa nøgd. Nakað betur nøgd eru tey við 1-2 ára og sveinabrævsútbúgving, sum eru teir bólkarnir, ið líkjast mest: 72-73% eru vælnøgd og 6% illa nøgd. Enn betur nøgd eru tey við 3-4 ára útbúgving: her eru 84% vælnøgd og 3% illa nøgd. Allarbest nøgdir eru akademikararnir: 94% eru vælnøgdir, og eingin er ónøgdur. Talva 7.4: Nøgdsemi býtt eftir útbúgvingarstigi. Í procentum. Vælnøgd (7-10) Miðalnøgd (56) Illa nøgd (0-4) N= Onga útbúgving 68 25 1-2 ára útbúgving 73 21 Sveinabræv Akademikari 72 22 3-4 ára útbúgving 84 13 7 202 6 126 6 36 3 70 0 17 94 6 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Eins og samband er millum skúlagongd/útbúgving og nøgdsemi, vísir tað seg eisini at vera samband millum árini á arbeiðsmarknaðinum og nøgdsemi. Jú fleiri ár á arbeiðsmarknaðinum, jú størri nøgdsemi, og munurin er stórur og týðuligur. Talva 7.5 vísir, hvussu nøgdir kvinnuligu respondentarnir eru í mun til, um og hvussu leingi tær hava verið á arbeiðsmarknaðinum.80 Myndin er greið: Jú fleiri ár á arbeiðsmarknaðinum, jú nøgdari eru tær. Mest nøgdar eru tær, sum hava verið 30 ár ella meira á arbeiðsmarknaðinum; 84% av teimum eru í vælnøgda bólkinum. Hetta er 11% yvir miðalnøgdsemistalið `a 73% fyri allar luttakararnar í kanningini, sí talvu 7.1. Talið á miðalnøgdum (13%) og illa nøgdum (3%) er so mikið minni í mun til miðalnøgdsemistalið `a ávv. 21% og 6%. Minst nøgdar eru heimagangandi húsmøðurnar; bara 52% eru vælnøgdar, svarandi til 19% undir miðalnøgdsemistalið 73%, og so mikið fleiri eru miðalnøgdar (34%) og illa nøgdar í mun til miðalnøgdsemistalið `a ávv. 21% og 6%. 80 Mannligu respondentarnir hava flestallir verið 30 ár ella meira á arbeiðsmarknaðinum, og tískil gevur tað onga meining at bólka teir eftir árum á arbeiðsmarknaðinum. 92 Talva 7.5: Nøgdsemi býtt eftir hvussu leingi kvinnuligu respondentarnir hava verið á arbeiðsmarknaðinum. Í procentum. Tils. Havi ongantíð Minni 10-29 ár 30 ár ella arbeitt úti enn 10 ár Meira Vælnøgd (7-10) 73 52 61 68 84 Miðalnøgd (5-6) 21 34 32 28 13 Illa nøgd (0-4) 6 14 7 4 3 N= 449 21 28 83 101 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Talva 7.6 vísir, hvussu nøgdir mannligu respondentarnir eru í mun til, hvørt teir hava arbeitt mest á landi ella á sjógvi.81 76% av teimum, sum hava starvast mest á landi, eru vælnøgdir móti 68% av teimum, sum mest hava verið til skips. Fleiri av teimum á sjónum enn á landi eru miðal- ella illa nøgdir. Hví hetta er so, vita vit ikki, men tað kundi verið áhugavert at kanna nærri. Talva 7.6: Nøgdsemi býtt eftir hvørt mannligu respondentarnir hava havt sítt lívsstarv á landi ella til sjós. Í procentum. Mest á landi Mest til sjós Bæði og/veit ikki Vælnøgd (7-10) 76 68 64 Miðalnøgd (5-6) 20 23 29 Illa nøgd (0-4) 4 9 7 N= 337 92 14 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Á talvu 7.7 er yvirlit yvir nøgdsemið hjá sjómonnunum, býtt eftir útbúgvingarstigi, og eingin ivi er: Jú hægri útbúgving, jú nøgdari. Men útbúgvingin skal upp á eitt ávíst stig; tað eru teir við 3-4 ára útbúgving, sum eru mest vælnøgdir (87%), 13% eru miðalnøgdir og eingin illa nøgdur. Teir við ongari útbúgving og 1-2 ára útbúgving líkjast í so máta og eru munandi minni nøgdir: 62-63% eru vælnøgdir, 25-26% miðalnøgdir og 12% illa nøgdir. Størstiparturin av teimum við 3-4 ára útbúgving eru skipsførarar, stýrimenn og maskinmeistarar, og teir flestu við 1-2 ára útbúgving eru heimaskiparar, fjarritarar ella hava onnur styttri skeið. Sannlíkt er, at betru møguleikarnir, sømdirnar og lønin, og kanska eisini sosiala netverið, sum yvirmenninir hava havt í mun til dekkararnar, hava ávirkan á nøgdsemið. Eingin akademikari er millum sjómenninar. 81 Eingir kvinnuligir respondentar hava havt lívsstarv sítt á sjónum, og tískil gevur tað onga meining at bólka tær eftir starvi á landi og sjógvi. 93 Talva 7.7: Nøgdsemi hjá respondentunum, sum hava verið sjómenn tað mesta av lívinum, býtt eftir útbúgvingarstigi. Í procentum. Sjómenn Onga útbúgving 1-2 ára útbúgving 3-4 ára útbúgving Vælnøgd (7-10) 62 63 87 Miðalnøgd (5-6) 26 25 13 Illa nøgd (0-4) 12 12 0 N= 34 32 23 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Bústaður og mobilitetur Tey, sum búgva hjá børnum/aðrari familju, eru vælnøgd. Ein forkláring kann vera, at búfelagsskapir við fleiri familjum og/ella einstaklingum ella fleiri enn tveimum ættarliðum eru heldur óvanligir í okkara mentan, og tey flestu hús eru upprunaliga heldur ikki innrættað til tað, men í staðin typiskt til eina kjarnufamilju. Kortini finnast nakrir slíkir búfelagsskapir; teir eru tó sjáldan planlagdir, men verða oftast brúktir sum ein (neyð)loysn upp á trupulleikar, sum stinga seg upp, t.d. tá tey gomlu verða óhjálpin ella ótrygg við at vera einsamøll ella vegna fíggjartrupulleikar hjá onkrum av pørtunum. Sjálvt um húsini upprunaliga ikki eru innrættað til búfelagsskap, eru tey oftast so mikið stór, at tað ber til at gera hóskandi broytingar. Henda loysn verður kanska ofta brúkt, av tí at so fáir aðrir bústaðarmøguleikar eru til eldri og veik, men vit eiga tó ikki at undirmeta, at henda loysnin eisini kann vera til sínámillum gleði og gagns fyri allar partar. Tað kann tykjast sum eitt svárt stig at taka at skula flyta saman við øðrum, tá ein í nógv ár hevur rátt fyri egnari borg, men tá stigið er tikið, hvørva ella minka jú samstundis teir trupulleikar, ið elvdu til stigið, og ymsir fyrimunir vísa seg. Talva 7.8 vísir, at tey, sum búgva saman við hjúnafelaga ella sambúgva, eru meira nøgd. 78% av teimum, sum búgva saman við hjúnafelaga/sambúgva, eru vælnøgd móti 64% av teimum, sum ikki búgva saman við hjúnafelaga ella sambúgva. Tey, sum ikki búgva saman við hjúnafelaga/sambúgva, eru í so mikið størri mun miðalnøgd, og á leið eins fá (6-7%) av báðum pørtum eru illa nøgd. Betri fíggjarstøða (tvær inntøkur), størri tryggleikakensla og tað dagliga sosiala sambandið kunnu vera aftanfyriliggjandi variablar, sum føra til størri nøgdsemi millum tey, sum búgva saman við hjúnafelaga/sambúgva. Harafturímóti tykist tað ikki at ávirka nøgdsemið, um respondentarnir búgva saman við egnum barni/børnum ella ikki. Talva 7.8: Nøgdsemi býtt eftir um respondentarir búgva saman við hjúnafelaga/sambúgva ella ikki. Í procentum. Búgva saman við hjúnafelaga Búgva ikki saman við hjúnafelaga Vælnøgd (7-10) 78 64 Miðalnøgd (5-6) 16 29 Illa nøgd (0-4) 6 7 N= 295 154 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. 94 Talva 7.9 vísir, at tey, sum koyra í egnum bili, eru meira nøgd enn tey, sum mugu brúka aðrar møguleikar. 79% av teimum, sum koyra sjálv ella við møguligum hjúnafelaga/sambúgva, eru vælnøgd, og bara 4% illa nøgd. Tey, sum taka hýruvogn ella fáa onkran at koyra seg, eru nakað minni nøgd. Enn minni nøgd eru tey, sum mugu heita á onnur at fara fyri seg, og allarringast nøgd eru tey, sum koma ov sjáldan heimanífrá. 80% av teimum, sum brúka buss, eru vælnøgd, og eingin ónøgdur. Her skal verða mint á, at fleiri svarmøguleikar vóru til henda spurningin. Summi av teimum, sum brúka buss, kunnu sostatt eisini koyra sjálvi osfr. Men tendensurin er greiður: Jú minni bundin at øðrum og jú størri frælsi at kunna flyta seg sjálvan, jú størri nøgdsemi. Talva 7.9: Nøgdsemi býtt eftir, hvørjar flutningsmøguleikar respondentarnir brúka oftast, tá teir skulu so langt, at ikki ber til at ganga. Í proentum. Vælnøgd (710) Miðalnøgd (5-6) Illa nøgd (04) N= Fari við bussi 80 Eg/vit koyra í egnum bili 79 Taki hýruvogn 69 Fái onkran at koyra meg 67 Fái onkran at fara fyrimeg 54 Komi ov sjáldan heimanífrá 45 20 17 28 26 25 22 0 4 3 7 21 33 39 287 29 123 28 9 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Heilsustøðan Talva 7.10 vísir ógvuliga sannførandi samband millum heilsu og nøgdsemi. Millum tey við sera góðari heilsustøðu eru heili 96% vælnøgd, 4% eru miðalnøgd, og eingin er ónøgdur. Til samanberingar eru bara 33% av teimum við vánaligari heilsustøðu vælnøgd, og 28% eru illa nøgd82. Talið á teimum vælnøgdu veksur proportionalt við heilsugóðskuni, meðan talið á teimum miðalnøgdu og illa nøgdu minkar proportionalt við heilsugóðskuni. Talva 7.10: Nøgdsemi býtt eftir hvussu respondentarnir meta um heilsustøðu sína. Í procentum. Heilsustøðan er sera góð Vælnøgd (710) Miðalnøgd (5-6) Illa nøgd (04) N= Heilsustøðan er hampilig/upp og niður 61 Heilsustøðan er vánalig Heilsustøðan er heilt vánalig 96 Heilsustøðan er góð 86 33 0 4 11 31 39 50 0 3 8 28 50 45 177 206 18 2 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. 82 Bólkurin við teimum við heilt vánaligari heilsustøðu telur bara tvey og er tískil óegnaður at gera niðurstøðu um. 95 Umframt at spyrja um heilsustøðuna hava vit eisini spurt respondentarnar, um teir eru hindraðir í dagligdegnum vegna likamliga ella sálarliga sjúku ella brek.83 Talva 7.11 stuðlar tí, sum talva 7.10 vísir: jú minni hindrað, jú størri nøgdsemi. 80% av teimum, sum ikki eru hindrað, eru vælnøgd, og bara 3% illa nøgd. Bara 37% av teimum nógv hindraðu eru vælnøgd, og heili 24% illa nøgd. Tey mest hindraðu líkjast mest burturúr; her er ónøgdin munandi størri enn millum tey ikki-hindraðu og tey eitt sindur-hindraðu. Hetta er ikki óvæntað og krevur neyvan meira forkláring. Talva 7.11: Nøgdsemi býtt eftir, um og í hvønn mun respondentarnir kenna seg hindraðar í gerandisdegnum, t.d. vegna likamliga ella sálarliga sjúku ella brek (illa gongd, hoyra/ síggja illa e.a.). Í procentum. Vælnøgd (7-10) Miðalnøgd (5-6) Illa nøgd (0-4) N= Nei, ikki hindrað/ur Ja, eitt sindur hindrað/ur Ja, nógv hindrað/ur 80 68 37 17 25 39 3 7 24 284 127 38 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Talva 7.12 staðfestir enn einaferð tað sama, sum talvurnar 7.11 og 7.12 vísa. Jú meira sjálvbjargin, jú størri nøgdsemi. 75% av teimum, sum klára seg sjálv, eru vælnøgd. Hetta samsvarar við talið fyri respondentarnar sum heild (talva 7.1). Tey, sum hava tørv fyri hjálp, eru munandi minni nøgd; bara 53% eru vælnøgd, og 15% eru illa nøgd móti 6% av samlaða luttakaraskaranum (talva 7.1). Talva 7.12: Nøgdsemi býtt eftir hvussu respondentarnir klára seg. Í procentum. Vælnøgd (7-10) Miðalnøgd (5-6) Illa nøgd (0-4) N= Eg klári meg Tørv fyri hjálp 75 53 20 32 5 15 414 34 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Sosialt netverk At hava børn tykist hava ávísan týdning fyri, hvørt respondentarnir eru vælnøgdir ella miðalnøgdir. Barnloysi sær tó ikki út til at gera fleiri enn annars illa nøgd, men nakað fleiri barnsleys eru miðalnøgd enn tey við børnum, sí talvu 7.13. Hetta samsvarar við nýggja norska kanning, sum vísti, at tað at hava børn lítlan og ongan týdning hevur fyri lukkukenslu hjá eldri fólki. Hjá teimum barnleysu kanska tí tey tá hava vant seg við tankan og funnið aðrar keldur til stuðul og meining.84 83 Illa gongd, hoyra/síggja illa e.a. 84 Hansen 2010, her endurgivið frá www.nova.no/id/21472. 96 Talva 7.13: Nøgdsemi býtt eftir, um respondentarnir hava børn ella ikki. Í procentum. 0 barn 1 barn ella fleiri Vælnøgd (7-10) 62 74 Miðalnøgd (5-6) 33 19 Illa nøgd (0-4) 5 7 N= 39 406 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Tey, sum ikki hava børn búsitandi í Føroyum, fylgja á leið sama mynstri í nøgdsemi sum tey, ið eingi børn hava yvirhøvur, sí talvu 7.14 og smbr. við talvu 7.13. Tað sær tískil út til, at tað at hava børn búgvandi í nánd hevur størri týdning fyri nøgdsemi, enn hvørt ein er barnleys/ur ella ei. Talva 7.14: Nøgdsemi býtt eftir, um respondentarnir hava børn búsitandi í Føroyum ella ikki. Í procentum. Vælnøgd (7-10) Miðalnøgd (5-6) Illa nøgd (0-4) N= 0 barn búsitandi í Føroyum 1 barn ella fleiri búsitandi í Føroyum 63 75 30 19 7 6 56 389 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Á talvu 7.15 er yvirlit yvir nøgdsemi í mun til, hvussu ofta respondentarnir hitta ávv. familju og onnur, sum tey ikki búgva í húsi saman við. Myndin er greið: jú títtari samband, jú størri nøgdsemi. Nógv tann størsti bólkurin hittir familju hvønn dag ella ofta, og ein minni, men eisini stórur partur hittir onnur hvønn dag ella ofta. 78% av teimum, sum hitta familju hvønn dag ella ofta, eru vælnøgd, og bara 5% illa nøgd. Mynstrið er tað sama viðvíkjandi at hitta onnur: Av teimum, ið hitta onnur hvønn dag ella ofta, eru 80% vælnøgd og 4% illa nøgd. Bólkarnir, sum hitta familju ávv. onnur sjáldan/ongantíð líkjast eisini: 59% ávv 60% eru vælnøgd, 32% ávv. 28% miðalnøgd og ávv. 9% ávv. 12% illa nøgd. Í hesum bólkunum ávirkar tað sostatt ikki nøgdsemið, um sambandið fatar um familju ella onnur. Viðvíkjandi teimum, sum hitta familju ella onnur av og á, er munur á nøgdseminum, hvørt sambandið er við familju ella ikki: her eru bara 50% av teimum, sum hitta familjuna av og á vælnøgd móti 65% av teimum, sum hitta onnur av og á. Samanumtikið kann sigast, at tað at hitta fólk hevur positiva ávirkan á nøgdsemiskensluna. Familjan hevur meira týdning enn onnur, men munurin er ikki stórur. 97 Talva 7.15: Nøgdsemi býtt eftir, hvussu ofta respondentarnir hitta familju ávv. onnur ikkiskyldfólk, sum tey ikki búgva í húsi saman við. Í procentum. Vælnøgd (7-10) Miðalnøgd (5-6) Illa nøgd (0-4) N= Hitta familju Hvønn dag Av og Sjáldan ella ella ofta á ongantíð 78 50 59 17 37 32 5 13 9 359 68 22 Hitta onnur Hvønn dag ella Av og Sjáldan ella ofta á ongantíð 80 65 60 16 27 28 4 8 12 275 105 65 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Frítíð Niðanfyri eru talvur fyri nøgdsemi gjørdar fyri nøkur útvald frítíðarítriv av almennum slagi, sum flestu fólk í útgongustøðinum hava møguleika at fáast við: at hyggja í sjónvarp, at motionera og at takast við uttanduraarbeiði. Á talvu 7.16 sæst lítil munur á nøgdseminum hjá teimum, sum hyggja 0-1 tíma og teimum, sum hyggja 2-4 tímar í sjónvarp um dagin. 70% av teimum, sum hyggja 0-1 tíma, eru vælnøgd móti 77% av teimum, sum hyggja 2-4 tímar. So mikið fleiri av teimum, sum hyggja 0-1 tíma, eru miðalnøgd (25%) móti 17% miðalnøgdum av teimum, sum hyggja 2-4 tímar. Men av teimum, sum hyggja 5 tímar ella meira, eru bara 55% vælnøgd og 38% miðalnøgd. 98 Talva 7.16: Nøgdsemi býtt eftir hvussu leingi respondentarnir vanliga hyggja í sjónvarp um dagin. Í procentum. Vælnøgd (7-10) Miðalnøgd (5-6) Illa nøgd (0-4) N= 0-1 tíma sjónvarp 70 25 5 145 2-4 tímar sjónvarp 77 17 6 266 5 tímar+ sjónvarp 55 38 7 29 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Talvurnar 7.17 og 7.18 vísa nøgdsemið í mun til, hvussu ofta respondentarnir vanliga motionera, ávv. einsamallir ella saman við øðrum. Tølini eru nakað skiftandi, og illa ber til at vísa á nakran greiðan samanhang. Kortini er vert at leggja til merkis, at tey, ið motionera dagliga ella fleiri ferðir um vikuna ávv. einsamøll ella saman við øðrum, eru tey mest vælnøgdu (80% ávv. 83%) móti 65% ávv 67% vælnøgdum millum tey, sum ongantíð motionera. Men variablarnir aftanfyri kunnu vera nógvir. Ein hin mest upplagdi er heilsa. Í fleiri førum er tað helst so, at tey, ið (orka at) motionera mest, hava best heilsu, men tað kann í øðrum førum eisini vera øvugt, soleiðis at tey, sum motionera mest, nettupp gera tað, tí heilsan bilar, t.d. eftir ráðum frá lækna ella øðrum. Talva 7.17: Nøgdsemi býtt eftir hvussu ofta respondentarnir plaga at motionera einsamallir. Í procentum. Vælnøgd (7-10) Miðalnøgd (56) Illa nøgd (0-4) N= Dagliga/fleiri ferðir um vikuna 80 16 Hvørja viku Hvønn mánaða Nakrar ferðir um árið Ongantíð 72 21 60 40 75 18 65 27 4 128 7 58 0 25 7 40 8 147 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Talva 7.18: Nøgdsemi býtt eftir hvussu ofta respondentarnir plaga at motionera saman við øðrum. Í procentum. Vælnøgd (7-10) Miðalnøgd (56) Illa nøgd (0-4) N= Dagliga/fleiri ferðir um vikuna 83 16 Hvørja viku Hvønn mánaða Nakrar ferðir um árið Ongantíð 82 14 86 14 66 17 67 26 1 86 4 66 0 22 17 36 7 205 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Á talvu 7.19 sæst nøgdsemi mátað í mun til, hvussu ofta respondentarnir fáast við uttanduraarbeiði. Her tykist at vera greiður samanhangur. Munurin er stórur millum tey, sum 99 arbeiða uttandura dagliga/fleiri ferðir um vikuna (85%) og tey, sum ongantíð arbeiða uttandura (58%). Talva 7.19: Nøgdsemi býtt eftir í hvønn mun respondentarnir fáast við uttanduraarbeiði. Í procentum. Vælnøgd (7-10) Miðalnøgd (5-6) Illa nøgd (0-4) N= Dagliga/fleiri ferðir um vikuna 85 12 3 85 Hvørja viku 79 20 1 77 Hvønn mánaða 71 23 6 34 Nakrar ferðir um árið 78 17 5 121 Ongantíð 58 31 11 128 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Fíggjarviðurskifti Á talvu 7.20 sæst greitt samband millum nøgdsemi og lønarinntøku. Jú hægri lønarinntøka, jú størri nøgdsemi. 63% av respondentunum, sum hvørki hava lønarinntøku ella hjúnafelaga/sambúgva við lønarinntøku, eru vælnøgdir. Til samanberingar eru heili 91% av respondentunum við eini húsarhaldsinntøku `a 200.000 kr. p.a. ella meira, vælnøgdir. 9% av teimum við ongari inntøku eru illa nøgd móti 1% av teimum, sum forvinna 200.000 kr. p.a. ella meira. Tá heili 63% av teimum uttan lønarinntøku hóast alt eru vælnøgd og bara 9% illa nøgd, kann tað hanga saman við, at summi av hesum eiga pening, virðisbrøv ella aðrar ognir. Talva 7.20: Nøgdsemi býtt eftir møguligari bruttolønarinntøku p.a. hjá respondentunum og møguligum hjúnafelaga aftrat fólkapensión og samhaldsfasta. Í procentum. Onga 1.00050.000200.000 kr. + p.a. inntøku 49.000 kr. p.a. 199.000 kr. p.a. Vælnøgd (7-10) 63 74 79 91 Miðalnøgd (5-6) 28 23 14 8 Illa nøgd (0-4) 9 3 7 1 N= 188 66 63 64 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Talva 7.21 vísir uppaftur týðuligari sambandið millum nøgdsemi og góð fíggjarkor. Jú betri fíggjarkor, jú betur nøgd. 90% av teimum, sum klára seg sera væl fíggjarliga, eru vælnøgd, meðan bara 33% av teimum, sum klára seg illa/sera illa, eru vælnøgd. Bara 2% av teimum, sum klára seg sera væl, eru illa nøgd. 28% av teimum, sum klára seg illa ella sera illa, eru illa nøgd. 100 Talva 7.21: Nøgdsemi býtt eftir hvussu respondentarnir klára seg við núverandi inntøku.85 Í procentum. Klára seg sera væl Klára seg væl Klára seg illa/sera illa Vælnøgd (7-10) 90 74 33 Miðalnøgd (5-6) 8 22 39 Illa nøgd (0-4) 2 4 28 N= 98 302 46 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Talva 7.22 staðfestir enn einaferð tað, sum omanfyri er nevnt um, hvussu stóra ávirkan fíggjarviðurskifti hava á nøgdsemið. 88% av teimum, sum hava nóg mikið eftir av inntøkuni til at kunna spara, eru vælnøgd og bara 2% illa nøgd, meðan bara 43% av teimum, har sum tað manglar í, eru vælnøgd og 27% illa nøgd. Talva 7.22: Nøgdsemi á einum skala frá 0-10 býtt eftir hvussu langt húsarhaldsinntøkan hjá respondentunum røkkur. Í procentum. Meira er eftir, Einki er eftir, tað Tað manglar í so eg/vit kunnu spara melur akkurát runt Vælnøgd (7-10) 88 67 43 Miðalnøgd (5-6) 10 27 30 Illa nøgd (0-4) 2 6 27 N= 166 244 30 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. 85 Bara 5 respondentar hava her svarað, at tey klára seg sera illa við inntøkuni. Tað gevur onga mening at procentuera hesar 5; tískil eru teir bólkaðir saman við teimum, sum hava svarað, at tey klára seg illa við inntøkuni. 101 Talva 7.23 endurtekur enn einaferð tað sama, sum er nevnt omanfyri. Talva 7.23: Nøgdsemi býtt eftir um respondentarnir klára at fíggja eina óvæntaða útreiðslu `a 10.000 kr. Í procentum. Ja Nei Vælnøgd (7-10) 81 41 Miðalnøgd (5-6) 17 36 Illa nøgd (0-4) 2 23 N= 336 75 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Talva 7.24 vísir yvirlit yvir teir respondentar, sum bara hava fólkapensión og samhaldsfasta, og teir, sum aftrat tí hava lønarinntøku (íroknaða lønarinntøku hjá hjúnafelaganum), eftirløn, pensión, rentuinntøkur og/ella aðrar inntøkur. Henda talva fortelur einki um upphæddirnar, og heldur ikki eru møguligar ognir roknaðar uppí her. Kortini vísir tendensurin seg: 80% av teimum, sum hava okkurt aftrat, eru vælnøgd móti 64% av teimum, sum bara hava fólkapensión og samhaldsfasta. Tey, sum bara hava minstupensión, eru í størri mun miðalnøgd (27%) og illa nøgd (9%). 102 Talva 7.24: Nøgdsemi býtt eftir, hvørt respondentarnir bara hava fólkapensión og samhaldsfasta, ella teir aftrat tí eisini hava lønarinntøku, íroknað lønarinntøku hjá møguligum hjúnafelaga, eftirløn, pensión, rentuinntøkur og/ella aðrar inntøkur. Í procentum. Tøl 710 5-6 0-4 N= Hava lønarinntøku ella annað aftrat fólkapensión og samhaldsfasta 80 Hava onga inntøku aftrat fólkapensión og samhaldsfasta 64 16 4 250 27 9 193 Reyð markering: Munandi hægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Blá markering: Munandi lægri procenttal enn miðalnøgdsemisprocentið fyri allar luttakararnar í kanningini. Til seinast fara vit at geva respondentunum orðið. Í opnu spurningunum um, hvat er gott ávv. ringt við at vera pensionistur ganga tveir faktorar aftur og aftur: heilsa og fíggjarkor. Tey allarflestu vóru samd um, at um heilsan og fíggjarkorini eru góð, so er einki at klaga um. Men eisini nógv annað varð nevnt. Millum svarini upp á spurningin Hvat halda tygum vera gott við at vera pensionistur? vóru: - at kunna ráða yvir tíðini sjálv/ur og gera tað, man vil at hava meira tíð til familjuna og barnabørnini at hava nógv at fara upp til, sum man ikki hevði tíð til fyrr at kunna taka tað róligt at hava fáar útreiðslur ongar spekulatiónir trygt at vita, at man ikki er gloymd/ur av samfelagnum. Umlætting, pensión og pensionistafeløg eru ómissandi tilboð at kunna fáa heimahjálp bíligari at ferðast. Millum svarini uppá spurningin Hvat halda tygum vera ringt við at vera pensionistur? vóru: - óbehagiligt at hoyra fjølmiðlarnar og politikararnar tosa um eldrabyrðu ótrygt at hoyra politikararnar kjakast um at lækka pensiónina einsemi, saknar starvsfelagar og netverk annars, kensla av at vera uttanfyri minkandi megi, orkar minni, heilsubrek annars ov lítið at gera, keðir seg vánalig fíggjarstøða ómynduggering - vil fegin arbeiða, men sleppur ikki uttan mótrokning í pensiónini ikki longur at hava ábyrgd av og ávirkan á samfelagsviðurskiftini ov fá mentanar- og onnur tiltøk í summum støðum kring landið - dýrt og strævið at skula langan veg vánaligt útboð av hóskandi íbúðum til eldri til lagaligan prís trupult at finna út av broytingum, t.d. á tekniska økinum vánaligt ferðasamband, brekkur, trupult at fara nakrastaðni 103 - keðiligt at vera øðrum til byrðu ólag á heimahjálpini. Eisini vóru nakrar hugleiðingar: - vandi er fyri at gerast dovin, um man ikki aktiverar seg sjálva/n man noyðist sjálv/ur at vera opin og søkja samband við onnur smáligt hevði verið uttan uppspardan pening aftrat pensiónini ringt skil hevði verið uttan bilin. Vit minna enn einaferð á, at mark er fyri, í hvønn mun støðan hjá teimum eldru kann mátast og lýsast við tølum. Tøl siga tað, tey siga, men heldur ikki meira enn tað. Tey siga nakað um mongdir, men einki um innihald, og geva tískil eina einfalda mynd av tí samansetta veruleikanum og øllum teimum kompleksu samanhangunum í honum. T.d. siga tøl um mongd av árum á arbeiðsmarknaðinum einki um annað íkast, so sum húsarbeiði, at ansa børnum, gomlum og sjúkum, luttøku í ymsum felagsarbeiði o.m.a. Títtleiki av sosialum relatiónum sigur sigur einki um nærleikan í teimum, hvar tær fyriganga, í hvørjum sambandi og nærri umstøður annars. Tøl um heilsustøðu mátað út frá egnum subjektivum metingum siga í summum førum nakað annað, enn tá tey verða mátað út frá einum medicinskum perspektivi. Sjálvt konkret tøl um fíggjarstøðu siga ikki alt, av tí at fíggjarstøða er samansett av inntøkum, útreiðslum, ogn, skuld, prísum og forbrúkstørvi, og ymiskt er, hvussu fólk fyrihalda seg til hetta. Nøgdsemi er kanska tað allartruplasta at máta, tí her eru eingi objektiv kriteriir ella mongdir at fyrihalda seg til. Fyri at geva kanningarúrslitunum meira dýpd hava vit - umframt at fyrihalda okkum til kanningarúrslitini - í ávísan mun stuðlað okkum til aðrar kanningar av líknandi slag og til ymsar bókmentir. Hetta kundi verið munandi meira útbygt og hevði givið kanningarúrslitunum enn meira vekt, men tað verður kanska møguleiki fyri tí í einum seinri umfari. Hóast hesar avmarkingar meta vit kortini, at hesi fyribilsúrslitini av kanningini geva nakrar eftirfarandi ábendingar um fíggjarligu, heilsuligu og sosialu livikorini hjá fólkapensionistum í Føroyum. 104 Bókmentalisti Ársfrágreiðing fyri Føroyar 1981. Føroya Landsstýri/Ríkisumboðsmaðurin í Føroyum. Blaakilde, Anne Leonora (2004): Løber tiden fra Kronos? Om kronlogiseringens betydning for forestillinger om alder. Tidsskrift for kulturforskning Volum 3. nr. 1/2004: 67-85. Easterlin, Richard A. (2001): Income and Happiness. Towards a Unified Theory. The Economic Journal, 111:465-484. Royal Economic Society Elstad, Jon Ivar (2008): Utdanning og helseulikheter. Problemstillinger og forskningsfunn. "Den gule serien" IS-1573. Oslo: Helsedirektoratet Frykman, Jonas og Löfgren, Orvar (1979): Den kultiverade människan. Liber Läromedel Lund Færøerne. Folketællingen 1960. Statistisk Tabelværk 1965 Færøerne. Folke- og boligtællingen 22. september 1977. Statistisk Tabelværk 1979 Føroya Studentaskúli og HF-skeið 50 ár : 1937-1987. Tórshavn. Føroya Studentaskúli og HF-skeið, 1987. - 149 s. : myndir ; 22 cm + rættingarlepi & uppískoyti til næmingalistan (s. 151-157) Hansen, T., Slagsvold, B. & Moum, T. (2008): Financial Satisfaction in Old Age: A Satisfaction Paradox or a Result of Accumulated Wealth? Social Indicator Research. 2008:89:323-347 Hansen, Thomas (2010): Subjective well-being in the second half of life. The influence of family and household resources. (Endurgivið frá www.nova.no/id/21472). Hareven, T.: (2000): Families, History, and Social Change: Life-Course & Cross-Cultural Perspectives, Wetview Press, Perseus Press Books Group Hentze: Jens Marius (2000): Tórshavnar skúlasøga. Tórshavn Iversen, Lars m.fl. (2002): Medicinsk sociologi - samfund, sundhed og sygdom. København: Munksgaard Kallsberg, E. (1962): Rapport om investeringsbehovet på Færøerne. Afgivet til Færøernes landsstyre og statsministeriet. Tórshavn 1962. Kjersem, Eli (2008): En dag om gangen. Undersøkelse av behov for heldøgns omsorg blant eldre i Vestnes kommune. Arbeidsnotat 2008:4, Høgskolen i Molde. Kjersem. Eli og Turid Aarseth (2009): "Nei, det har jeg ikke tenkt over ennå". Om kunnskapsgrunnlag og beslutningsutfordringer i eldreomsorgen. Tidsskrift for Velferdsforskning, Vol. 12, No. 1, 2009. Kjøller, Mette; Davidsen, Michael & Juel, Knud (2010): Ældrebefolkningens sundhedstilstand i Danmark - analyser baseret på sundheds- og sygelighedundersøgelsen 2005 og udvalgte registre. Sundhedsstyrelsen Petersen, Ludvig (1994): Skole på Færøerne i 1000 år. En skolehistorisk håndbog. Tórshavn Romøren, Tor Inge (2001): Den fjerde alderen. Funksjonstap, familieomsorg og tjenestebruk hos mennesker over 80 år. Oslo: Gyldendal Akademisk Rostad, Berit (2010): Sosiale ulikheter i kvinners helse. HUNT 1984-86 og 1995-97 Schei, Berit og Bakketeig, Leif S. (red.) (2007): Kvinner lider - menn dør. Folkehelse i et kjønnsperspektiv. Gyldendal Norsk Forlag . 105 FYLGISKJAL 1 SPURNABLAÐ - LIVIKOR FÓLKAPENSIONISTA Til tygum, sum hava fingið hetta spurnablað: Fróðskaparsetrið skipar fyri eini verkætlan, har endamálið er at fáa størri vitan um livikorini hjá heimabúgvandi fólkapensionistum. Sum liður í hesi verkætlan verður hetta spurnablað sent til um leið 700 fólkapensionistar. Tað er av stórum týdningi, ikki minst fyri landsins myndugleikar, at fáa eina so fullfíggjaða mynd sum gjørligt av livikorunum hjá fólkapensionistum í Føroyum. Tygum eru ein av teimum tilvildarliga útvaldu til at vera við í hesi kanning, og vit vóna, at tygum vilja gera okkum tann beina at svara spurningunum, sum eru settir í spurnablaðnum. Vit fara at ringja til tygara, og tá vóna vit, at tygum vilja svara spurningunum. Tygum skulu also ikki senda spurnablaðið aftur til okkara. Spurnablaðið er sent til tygara, so at tygum kunnu vita, hvat vit fara at spyrja um, tá vit ringja. Allar upplýsingar verða viðgjørdar í trúnaði og bert nýttar til hesa verkætlan. Eingi nøvn verða nevnd í frágreiðingini, sum verður skrivað út frá úrslitinum av spurnakanningini. Tá ið kanningin er liðugt viðgjørd, verða øll spurnabløð burturbeind. Kanningin er fráboðað Dátueftirlitinum sambært lóg um viðgerð av persónsupplýsingum. Dátueftirlitið hevur sett treytir fyri kanningini fyri at tryggja persónsvernd hjá teimum, sum taka lut í spurnakanningini. Vit gera vart við, at tað er frívillugt at taka lut í spurnakanningini. Tygum avgera sjálv/ur, um tygum vilja svara øllum spurningunum, ella um tygum velja at svara nøkrum, men ikki øllum spurningunum, ella um tygum ikki vilja svara nøkrum av spurningunum. Fróðskaparsetur Føroya (Søgu- og samfelagsdeildin) stendur fyri kanningini. Ábyrgd: Elin Súsanna Jacobsen, lektari á Søgu- og samfelagsdeildini. J. Broncksgøta 25, Tórshavn. Telefon 352580. Teldupostur: elinsj@setur.fo. 106 Spurnablað í samband við kanning av livikorum hjá fólkapensionistum 1. maður kvinna 2. Nær eru tygum fødd/-ur? ár ____ 3. Sivilstøða? gift sambúgvandi fráskild(ur) einkja/einkjumaður støk / stakur 4. Hvussu langa grundleggjandi skúlagongd fingu tygum? barnaskúla millumskúla realskúla/preliminer studentaskúla 5. Hvørja útbúgving hava tygum? __________________________________ 6. Hvat hevur verið tygara høvuðsvinna? ___________________________ 7. Hvussu leingi hava tygum verið á arbeiðsmarknaðinum? havi ongantíð arbeitt úti minni enn 10 ár 10-19 ár 20-29 ár 30 ella longri 8. Hvussu búgva tygum? í egnum húsi/íbúð í leigaðum húsi/íbúð/kamari í sambýli hjá børnum ella aðrari familju 9a. Hvussu nógv búgva tit vanliga í húsinum/íbúðini? _________ 9b. Um tygum ikki búgva einsamøll / einsamallur, hvør býr í húsinum umframt tygum? Hjúnafelagi/sambúgvi Barn Systkin Foreldur Onnur _______________________ 10 a. Hava tygum hugsað um at flyta? Nei Ja, eg havi avgjørt at flyta Ja, eg hugsi um at flyta 107 10 b. Um tygum flyta, verður tað so: í minni hús/íbúð í aðra bygd/bý á sambýli/stovn 10 c. Um ja, hvat er viktigasta orsøkin? (møguliga fleiri krossar, men raðfesting) húsini ov stór og tung at halda ov nógv at hugsa um og ansa eftir einsligt havi tørv á hjálp/umsorgan frá øðrum vil vera nærri børnum/familju aðrar grundir _____________________ 10 d. Um nei, hvat er viktigasta orsøkin? (møguliga fleiri krossar, men raðfesting) (kensluligt) tilknýti til húsið (kensluligt) tilknýti til grannalagið vil vera sjálvbjargin fáar útreiðslur til húsið í verandi støðu tað er ikki annar hóskandi bústaður til mín / okkum tað er annar hóskandi bústaður at velja í, men havi ikki ráð til at flyta aðrar grundir __________________________ 11. Hava tygum nakran nærindis sum kann hjálpa tygum, tá tygum hava tørv fyri tí? (møguliga fleiri krossar) Klári meg oftast sjálv/-ur Ja, havi hjúnafelaga/sambúgva sum hjálpir mær Ja, familjan hjálpir Ja, grannar hjálpa Ja, vinir og kenningar hjálpa Ja, fái heimahjálp Nei, fái ikki ta hjálp, mær tørvar Netverk 12.a Hvussu ofta hitta tygum familju ella onnur, sum tygum ikki búgva í húsi saman við? Familja: hvønn dag ofta sjáldan Onnur: hvønn dag ofta sjáldan ongantíð ongantíð 12.b Hvussu ofta hava tygum telefonsamband (ella umvegis telduna) við familju ella onnur, sum tygum ikki búgva í húsi saman við? Familja: hvønn dag ofta sjáldan ongantíð Onnur: hvønn dag ofta sjáldan ongantíð 13. Hvussu langt er at ganga til nærmasta matvøruhandil? minni enn 15 min. meira enn 15 min. 108 14. Um tygum skulu so langt, at ikki ber tygum til at ganga, hvat gera tygum oftast? (møguliga fleiri krossar) Eg / vit koyra í egnum bili Fái onkran at koyra meg Fari við bussi Taki hýruvogn Komi ov sjáldan heimanífrá Heilsan 15. Hvussu meta tygum heilsustøðuna at vera? Sera góð Góð Hampilig / Upp og niður Vánalig Heilt vánalig Veit ikki 16. Eru tygum hindrað í dagligdegnum vegna varandi likamliga ella sálarliga sjúku ella brek (td illa gongd, hoyri/síggi illa e.a.) ja, nógv skerd ja, eitt sindur nei veit ikki Fíggjarstøðan 17. Hvussu meta tygum at húsarhaldsinntøkan røkkur: Eg klári meg sera væl við verandi inntøku Eg klári meg við verandi inntøku Eg klári meg illa við verandi inntøku Eg klári meg sera illa við verandi inntøku Veit ikki 17 b. Um svarið er ILLA: Hvat man vera høvuðsgrundin til, at tygum eru illa fyri fíggjarliga? ________________________________________________________________________________ 18. Hvussu var at fara upp á pensión? Livifóturin: versnaði varð óbroyttur batnaði 19. Hvussu røkka pengarnir, sum tygum fáa um mánaðin? Tá mánaðurin er farin, er so meira eftir, so at eg/vit kunnu spara einki eftir, tað melur akkurát runt tað manglar í 109 20. Um nakað verður í ólagi við húsunum, ella okkurt hendir, so at tygum hava brúk fyri 10.000 kr., ber tað til hjá tygum at fíggja eina slíka óvæntaða útreiðslu? ja nei veit ikki/vil ikki svara 21. Hvørjar inntøkur hava tygum afturat fólkapensjón og samhaldsfasta ? Ja Nei Vil ikki svara Løn Hjúnafelagin hevur inntøku Eftirlønarskipan gjøgnum arbeiði Privat uppsparda pensjón Rentuinntøkur 22 a. Hvussu nógv hava tygum í inntøku um árið, brutto afturat fólkapensión og samhaldsfasta? Umleið kr _________________________ veit ikki / vil ikki svara 22 b. Hvussu nógv hava tygum og hjúnafelagin/sambúgvin tilsaman í inntøku um árið, brutto afturat fólkapensión og samhaldsfasta? Umleið kr _________________________ veit ikki / vil ikki svara 23. Hava tygum (og hjúnafelagin/sambúgvin) ogn (pening, virðisbrøv)? Ja, umleið kr _________________________ nei veit ikki / vil ikki svara 24. Hava tygum (og hjúnafelagin/sambúgvin) skuld? Ja, umleið kr. _________________________ nei veit ikki / vil ikki svara 25. Hava tygum (og evt. hjúnafelagi/sambúgvi) seinasta árið ... (møguliga fleiri krossar) Ja Fingið ískoyti til húsarhaldið frá øðrum í húskinum (tó ikki hjúnafelaga/sambúgva)? Fingið peningahjálp (gávu, lán) frá familju ella vinum? Latið øðrum (t.d. familju ella vinum) peningahjálp? Umlagt lán? Brúkt av uppspardari ogn? Tikið lán til størri umvælingar? Tikið lán til ferðing ella til at keypa dýr ting? Fingið ískoyti frá Almannastovuni? Javnan fingið fisk ella aðrar matvørur til gávus? 110 Nei Vil ikki svara 26. Leypandi útreiðslur Hvussu nógvar útreiðslur hevur húskið um mánaðin til húsaleigu / húsalán Umleið _______________ kr hita Umleið _______________ kr el Umleið _______________ kr telefon Umleið _______________ kr bil Umleið _______________ kr Frítíð 27. Hvussu ofta ... Hvønn dag/fleiri ferðir um vikuna Hvørja viku Hvønn mánaða Lesa tygum avís/bøkur/vikubløð Brúka tygum teldu/internet Hondarbeiði (binda, handverk o.t.) Bindiklubba Fáast tygum við uttanduraarbeiði Fáast tygum við seyð ella onnur kríatúr Í føðingardag o.a. veitslur Til møti/í kirkju Kvøldskúla/skeið Til fund/fyrilestur Bingo Pensionistafelag Hjálpi til uttan løn fyri vælgerandi endamál Ítróttardystir (fótbólt o.a.) Motión, gongutúrar e.a. (saman við øðrum) Motión, gongutúrar e.a. (einsamallur/einsamøll) Hjálpi foreldrum e.ø. sum eru eldri Hjálpi børnum e.ø sum eru yngri 28. Hvussu nógvar tímar um dagin hyggja tygum vanliga at sjónvarpi? ________ tímar 111 Nakrar ferðir um árið Ongantíð 29. Er tygara forbrúk broytt, aftan á at tygum vórðu pensjonerað/ur? Minni enn áðrenn eg varð pensionist Óbroytt (ella meira) Veit ikki / vil ikki svara Uttanlandaferðir Bilur Bátur Nýggj klæði og skógvar Ganga regluliga til frisør Ganga regluliga til tannlækna Geva jóla-, føðingardags- og aðrar gávur Limagjald til áhugafeløg o.tíl Hava televarp/parabol Halda bløð Leggja pengar til síðis til óvæntaðar útreiðslur Internet 30. Hvat halda tygum vera gott við at verða pensjonistur? ................................................................................................................................................31. Hvat halda tygum vera ringt við at verða pensjonistur? .................................................................................................................................................. 32. Alt í alt - hvussu nøgd/ur eru tygum við støðuna mált í tølum frá 0 til 10? Stak illa nøgd/ur Stak væl nøgd/ur _________________________________________________ 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Veit ikki Takk fyri luttøkuna! 112 FYLGISKJAL 2: Frágreiðing frá Almannastovuni Fólkapensjónin86 Pensjónsaldurin er 67 ár. Rætturin til fólkapensjón tekur við 1. í mánaðinum aftaná fylta 67. árið. Ein áheitan skal tó verða latin inn, áðrenn útgoldið verður. Almannastovan sendir út áminning til øll 3 mánaðar áðrenn 67 ára føðingardagin. Rætturin til fólkapensjón er treytaður av, at ein hevur danskan ríkisborgararætt og hevur búð í danska ríkinum í minsta lagi 3 ár frá tí ein fylti 15 ár. Full pensjón verður útgoldin, tá viðkomandi hevur búð í danska ríkinum í minsta lagi í 40 ár. Er bústaðartíðin styttri, verður útgoldið í talinum av 40. partum, ið svara til árini, ein hevur búð í danska ríkinum. Ein skal hava fastan bústað í Føroyum fyri at kunna fáa fólkapensjón. Tað er vanliga treytin. Tó er sáttmáli gjørdur millum Norðurlond um at innvinna pensjónsrætt hvør hjá øðrum. Soleiðis ber til hjá norðurlendskum ríkisborgara at fáa pensjón úr Føroyum og føroyingum at fáa pensjón úr hinum Norðurlondunum, um bústaðartíðin har hevur verið í minsta lagi 3 ár. Samanseting av pensjón Fólkapensjónin er samansett av grundupphædd og viðbót. Upphæddirnar eru ymiskar eftir um pensjonisturin er giftur ella stakur - hægri til ein stakan pensjonist. Hevur fólkapensjónistur uppihaldsskyldu mótvegis barni, verður barnaviðbót veitt - ein fyri hvørt barn undir 18 ár. Ein fyritíðarpensjonistur, sum hevur fingið tillutað hjálparviðbót ella røktarviðbót, varðveitir hesa, tá hann/hon verður 67 ár og flytir frá fyritíðar- til fólkapensjón. Hesar viðbøtur kunnu tillutast fyritíðarpensjonistum, sum hava tørv á støðugari hjálp ella røkt/hjáveru av øðrum persóni. Fólkapensjón verður goldin forút eina ferð um mánaðin. Pensjónsupphæddir (fullar upphæddir)87 2010 Grundupphædd Viðbót Tilsamans 2010 Barnaviðbót Hjálparviðbót Røktarviðbót kr. um árið stakur 50.028 37.884 giftur 39.756 29.328 kr. um árið 12.552 34.848 69.552 kr. um mán. stakur 4.169 3.157 7.326 giftur 3.313 2.444 5.757 kr. um mán. 1.046 2.904 5.796 86 Viðvíkjandi reglum um fólkapensjón sbr. LØGTINGSLÓG NR. 48 FRÁ 10. MAI 1999 UM ALMANNAPENSJÓNIR O.A., SUM SEINAST BROYTT VIÐ LØGTINGSLÓG NR. 50 FRÁ 26. MAI 2010 87 Viðvíkjandi upphæddum fyri 2010, sbr. KUNNGERÐ NR. 152 FRÁ 3. DESEMBER 2009 UM ÁSETING OG JAVNING AV ALMANNAVEITINGUM 113 Grundupphæddin, sum er skattafrí, er óheft av fíggjarligu viðurskiftunum hjá pensjónistinum. Viðbótin, sum er skattskyldug, verður javnað eftir inntøkuni. Lækking av pensjón Viðbótin verður lækkað, tá pensjonistur hevur aðra skattskylduga inntøku enn fólkapensjón, samhaldsfast eftirlønarútgjald, útlendska almannapensjón o.l. Viðbótin verður lækkað við 60% av inntøku omanfyri 59.800 kr um árið. Viðbótin til giftan pensjónist verður lækkað við grundarlag í helvtini av inntøkuni hjá báðum hjúnafeløgunum tilsamans. Hetta uttan mun til um annað ella bæði fáa pensjón. Sostatt byrjar viðbótin hjá giftum pensjonisti at minka, tá inntøkan hjá hjúnum tilsamans fer uppum 119.600 kr. Inntøkan tilsamans hjá báðum verður býtt í tvey við útrokning av pensjónini til giftan fólkapensjonist. Viðbótin fellur burtur, tá ársinntøkan er 122.940 kr hjá einum støkum pensjonisti og 217.360 kr tilsamans um árið hjá hjúnum. Viðbøtur við uppruna í eldri lóg Nakrir fólkapensjonistar eru, sum fáa bíðiviðbót, aldursviðbót ella skiftisupphædd. Hetta eru upphæddir, ið vórðu ásettar ella varðveittar fyri at forða fyri, at pensjónsútgjaldið minkaði í sambandi við skiftið, tá nýggj almannapensjónslóg varð sett í gildi 1. januar 2000. Persónlig viðbót Fólkapensjonistur, sum hevur serliga trupul kor kann søkja um at fáa persónliga viðbót. Henda verður latin eftir umsókn frá pensjonistinum og meting av tørvinum í hvørjum einstøkum føri. Mett verður um tað neyðuga og rímiliga í tí útreiðslu, sum søkt verður um stuðul til at gjalda, og um fíggjarviðurskiftini loyva pensjónistinum sjálvum at gjalda. Kannað og mett verður um hvussu inntøkur og útreiðslur hanga saman og um pensjónisturin hevur ogn, ið kann verða nýtt til gjald av viðkomandi útreiðslu. Fólkapensjón á røktarstovni 88 Tá fólkapensjonistur fær uppihald á ellis- ella røktarstovni fellur pensjónin burtur. Í staðin verður útgoldin ein upphædd til persónligan tørv (sonevndur lummapeningur). Hevur pensjonistur á røktarstovni inntøku umframt pensjónina, skal hann gjalda 30% av hesari fyri uppihaldið. Hevur pensjonistur á røktarstovni uppihaldsskyldur mótvegis hjúnafelaga og børnum, skal eftir nærri ásettum reglum tryggjast, at livikorini hjá hesum verða varðveitt, áðrenn gjald verður roknað av inntøkuni hjá tí, sum kemur á røktarstovn. Heimabúgvandi hjúnafelagi fær fólkapensjón sum stakur, tá hjúnafelagi fer á røktarstovn. Upphædd á ellis- og røktarheimi 2010 Upphædd til persónligan tørv (lummapeningur) kr. um árið kr. um mán. 11.772 981 88 LØGTINGSLÓG NR. 108 FRÁ 22. DESEMBER 1999 UM UPPIHALD Á STOVNI O.L., SUM SEINAST BROYTT VIÐ LØGTINGSLÓG NR. 174 FRÁ 22. DESEMBER 2009 114 Fólkapensjón á eldrasambýli89 Fólkapensjónin verður útgoldin sum vanligt, tá flutt verður í eldrasambýli. Her skal pensjonisturin gjalda fyri kost og logi, umframt eitt fast og eitt inntøkuheft gjald fyri 30 tímars heimahjálp eftir ávísum reglum, sum eru ásettar í kunngerð. Gjaldið fyri uppihald er 3.558 kr fyri støk og 2.409 kr fyri gift um mánaðin. Fasta gjaldið fyri heimahjálp er 2000 kr. 30 tímars gjaldið, ið kann koma aftrat, sum sagt, heft at inntøkuni hjá pensjonistinum útyvir pensjónina. Tølini eru fyri 2010. Viðbót til ávísar pensjonistar 90 Fólkapensjonistar sum hava eina ársinntøku útyvir pensjónina, sum er niðanfyri 60.000 kr hjá stakum pensjónisti og 80.000 kr hjá giftum pensjónistum tilsamans um árið, hava rætt til viðbót til ávísar pensjonistar. Viðbótin verður útgoldin 3 ferðir um árið. Viðvót til ávísar pensjonistar 2010 Viðbót (Brennistudningur) kr. um árið 7.344 kr. hvørt útgjald 2.448 Kr. um mán.(rokn) 612 Áseting og javning av pensjón 91 Pensjónsupphæddirnar verða ásettar á hvørjum ári sambært lóg um áseting og javning av almannaveitingum. Tey seinastu nógvu árini eru upphæddirnar - grundupphæddin undantikin - hækkaðar við 4% um árið, í 2010 tó við 3%. Samhaldsfasta eftirlønargjaldið 92 Øll, sum eru búsitandi í Føroyum hava rætt til útgjald frá samhaldsfasta arbeiðsmarknaðareftirlønargrunninum. Hetta gjald varð fyrstu ferð útgoldið 1. apríl 1997 við 500 kr um mánaðin. Síðan er gjaldið hækkað á hvørjum árið. Gjaldið er frá 1. januar 2010 kr. 2600 um mánaðin. 2010 kr. um árið kr. um mán. Samhaldsfasti 31.200 2.600 89 Sbr. KUNNGERÐ NR. 101 FRÁ 24. JULI 2000 UM HEIMAHJÁLP, SUM SEINAST BROYTT VIÐ KUNNGERÐ NR. 3 FRÁ 28. JANUAR 2010, KUNNGERÐ NR. 67 FRÁ 18. MAI 2006 UM ELDRASAMBÝLI, SUM BROYTT VIÐ KUNNGERÐ NR. 71 FRÁ 30. MAI 2006, KUNNGERÐ NR. 4 FRÁ 28. JANUAR 2010 UM GJALD FYRI HEIMAHJÁLP og kunngerð um áseting og javning av almannarveitingum frá des. 2009 90 LØGTINGSLÓG NR. 35 FRÁ 16. APRÍL 1997 UM VIÐBÓT TIL ÁVÍSAR PENSIÓNISTAR V.FL., SUM SEINAST BROYTT VIÐ LØGTINGSLÓG NR. 10 FRÁ 9. FEBRUAR 2001. 91 LØGTINGSLÓG NR. 35 FRÁ 16. APRÍL 1997 UM VIÐBÓT TIL ÁVÍSAR PENSIÓNISTAR V.FL., SUM SEINAST BROYTT VIÐ LØGTINGSLÓG NR. 10 FRÁ 9. FEBRUAR 2001.og kunngerðir 92 LØGTINGSLÓG NR. 39 FRÁ 7. MAI 1991 UM ARBEIÐSMARKNAÐAREFTIRLØNARGRUNN, SUM SEINAST BROYTT VIÐ LØGTINGSLÓG NR. 64 FRÁ 25. MAI 2009 115 At ráða yvir hjá fólkapensjonisti uttan aðrar inntøkur Ein fólkapensjonistur, sum ikki hevur aðrar inntøkur enn pensjónina, hevur eina upphædd at ráða 93 yvir, sum framgongur av talvunum niðanfyri. At ráða yvir heimabúgvandi áðrenn skatt* 2010 Grundupphædd Viðbót Viðbót til ávísar pens.* Samhaldsfasti Tilsamans Skattur Tilsamans aftaná skatt kr. um árið stakur 50.028 37.884 7.344 31.200 126.456 14.286 112.170 giftur 39.756 29.328 3.672 31.200 103.956 11.802 92.154 kr. um mán. stakur 4.169 3.157 612 2.600 10.538 1.191 9.348 giftur 3.313 2.444 306 2.600 8.434 984 7.680 *At skatturin er roknaður við miðal kommunu- og kirkjuskattaprosenti sambært www.taks.fo. At ráða yvir á røktarstovni áðrenn skatt 2010 Upphædd til persónligan tørv Samhaldsfasti Tilsamans Skattur Tilsamans aftaná skatt kr. um árið stakur 11.772 31.200 42.972 -3.766 39.206 giftur 11.772 31.200 42.972 -3.766 39.206 kr. um mán. stakur 981 2.600 3.581 -314 3.267 giftur 981 2.600 3.581 -314 3.267 At ráða yvir á eldrasambýli áðrenn skatt 2010 Grundupphædd Viðbót 94 Viðbót til ávísar pens. Samhaldsfasti 95 Uppihaldsgjald Fast gjald fyri heimahjálp Tilsamans Skattur Tilsamans aftaná skatt kr. um árið stakur 50.028 37.884 7.344 31.200 -42.696 -24.000 59.760 -14.286 45.474 giftur 39.756 29.328 3.672 31.200 -28.908 -12.000 63.048 -11.802 51.246 kr. um mán. stakur giftur 4.169 3.313 2.444 3.157 306 612 2.600 2.600 -3.558 -2.409 -2.000 -1.000 4.980 5.254 -1.191 -984 4.271 3.790 93 Skatturin er roknaður við miðal kommunu- og kirkjuskattaprosenti sambært www.taks.fo. 94 av tí at bara ein "viðbót til ávísar pensjonistar" verður útgoldin til hjún er upphæddin býtt í helvt til hvønn hjúnafelaga 95 munur er tó sambært reglurnar á gjaldinum fyri gift við ikki-pensjonisti og gift við pensjonisti, umfraamt tá gift bæði búgva á sambýli.. Talvan vísur bara gjald hjá giftum við pensjonisti. Uppihaldsgjaldið er 3.558 kr fyri ein, ið er giftur við ikki-pensjónisti ella bæði búgva á sambýli. 116 FYLGISKJAL 3: Frágreiðing frá Almannastovuni Talva A: Fólkpensionistar býttir eftir aldri, kyni og hjúnastøðu desember 2009. Kelda: Almannastovan. 67-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 95+ Tils. Tils. M+K 1.229 1.571 1.370 993 644 287 53 6.147 Tils. M 655 801 654 391 214 102 14 2.831 Gift K 574 770 716 602 430 185 39 3.316 M 466 601 458 242 112 53 2 1.934 K 398 440 341 157 72 17 2 1.427 Støk* M K 189 176 200 330 196 375 149 445 102 358 49 168 12 37 897 1.889 * Áður gift og ógift Talva B: Fólkpensionistar býttir eftir kyni og hjúnastøðu. Desember 2009. Kelda: Almannastovan Gift Støk* Tils. Tils. 3.361 2.786 6.147 Tórshavnarøkið Menn Kvinnur 589 461 270 664 859 1.125 Landið annars Menn Kvinnur 1.345 966 627 1.225 1.972 2.191 * Áður gift og ógift Talva C: Fólkpensionistar býttir eftir kyni, hjúnastøðu og bústøðu. Desember 2009. Kelda: Almannastovan. Tils. Pensionistar, heimabúgvandi Pensionistar á stovni Tils. M 2.722 109 2.831 Gift K 3.108 208 3.316 M 1.903 31 1.934 K 1.398 29 1.427 Støk* M K 819 1.710 78 179 897 1.889 * Áður gift og ógift Talva D: Tal á fólkapensionistum, sum fáa veitingar frá Almannastovuni 1999-2009. Uppgerð desember 2009. Kelda: Almannastovan. Eysturoy Norðoyggjar Ókent Sandoyar økið Streymoyar økið Suðuroyar økið Tórshavnarøkið Vága økið Tilsamans 1999 1.020 632 863 199 427 601 1.380 351 5.473 2000 1.095 676 645 215 468 635 1.480 373 5.587 2001 1.166 717 408 225 513 667 1.576 393 5.665 2002 1.224 753 156 237 548 712 1.661 417 5.708 2003 1.255 768 7 234 554 723 1.716 420 5.677 117 2004 1.274 780 12 233 555 737 1.738 421 5.750 2005 1.264 786 9 236 558 726 1.768 425 5.772 2006 1.287 771 4 238 563 711 1.781 423 5.778 2007 1.312 768 4 237 570 716 1.854 416 5.877 2008 1.329 778 3 239 591 709 1.900 429 5.978 2009 1.370 780 4 242 616 714 1.984 437 6.147 Talva E: Útreiðslur til fólkapensión árini 2000-2009 (í 1.000 kr.). Kelda: Almannastovan. Grundarupph. Viðbót Hjálparviðbót Røktarviðbót Barnaviðbót Eldri (skiftis-) viðbøtur) Lummapeningur Persónlig viðbót Persónlig viðbót heilivágur Tilsamans fólkapensjón 2000 223.993 60.694 750 303 197 7.448 2001 238.554 63.902 760 429 205 6.280 2002 240.314 95.497 753 447 201 5.313 2003 243.152 97.860 752 487 167 4.564 2004 244.078 103.097 797 468 149 3.917 2005 245.709 109.828 796 394 151 3.344 2006 245.043 114.167 802 319 150 2.658 2007 245.362 119.335 753 275 164 2.148 2008 248.964 125.766 802 219 179 1.678 2009 255.722 130.116 738 259 226 1.416 1.905 1.457 4.895 1.993 950 6.695 2.088 985 8.102 2.258 892 9.492 2.267 781 8.976 2.483 872 8.800 2.809 827 9.437 3.228 502 9.965 3.583 634 10.810 3.614 294 12.177 301.642 319.768 353.700 359.424 364.530 372.377 376.212 381.732 392.635 404.562 Talva F: Útreiðslur til viðbót til ávísar pensjónistar árini 2000-2009 (í 1.000 kr.). Kelda: Almannastovan. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Tilsamans Herav til fólkapensjónistar 12.303 15.780 11.552 16.166 11.866 16.716 12.341 17.369 12.929 18.402 13.740 19.195 14.188 Talva G: Fólkapensionistar býttir eftir móttiknum upphæddum og kyni. Januar 2010. Í kr./mðn. Kelda: Almannastovan. Grundupphædd, og søkt um viðbót Bíðiviðbót Skiftisupphædd Viðbót Hjálparviðbót Røktarviðbót Barnaviðbót Aldursviðbót Lummapengar Grundupphædd, ikki søkt um viðbót Persónligt viðbót til røkt Tilsamans Tils. 5.411 34 39 4.192 21 3 3 219 317 421 1 10.661 Menn 2.458 14 31 1.881 8 2 3 80 109 266 0 4.852 Kvinnur 2.953 20 8 2.311 13 1 0 139 208 155 1 5.809 118 19.481 14.673 24.600 18.462 2009 24.832 18.815 Talva H: Veittar upphæddir til fólkapensionistar, býtt eftir kyni. Januar 2010. Í kr./mðn. Kelda: Almannastovan. Grundupphædd, og søkt um viðbót Bíðiviðbót Skiftisupphædd Viðbót Hjálparviðbót Røktarviðbót Barnaviðbót Aldursviðbót Lummapengar Grundupphædd, ikki søkt um viðbót Persónlig viðbót til røkt Tilsamans Tils. 19.974.418 5.917 33.384 10.994.616 60.984 17.388 3.138 65.303 310.977 1.477.978 2.904 32.947.007 Menn 8.780.360 2.134 26.536 4.738.855 23.232 11.592 3.138 19.677 106.929 917.130 0 14.629.583 Kvinnur 11.194.058 3.783 6.848 6.255.761 37.752 5.796 0 45.626 204.048 560.848 2.904 18.317.424 Talva I: Yvirlit yvir ansarar, ansað og ansingarløn*, býtt eftir kyni og geografi. Desember 2009. Í kr./mðn. Kelda: Almannastovan. Menn Kvinnur Ansarar Ansaðir Upphædd Ansarar Ansaðar Upphædd Tórshavnarøkið 9 9 90.999 19 21 197.839 Landið annars 9 9 90.999 61 62 626.882 Tils. 18 18 181.998 80 83 824.721 * Ansingarløn er samsýning fyri at ansa eldri og óhjálpnum heima. Tann ið ansar, skal vera um tann óhjálpna, soleiðis at hann/hon fær ta neyðugu hjálpina og hjáveruna. Talva J: Inntøkugrundarlag* p.a. hjá fólkapensionistum 2009. Býtt eftir kyni. Kelda: Almannastovan. 0-1.000 kr. 1.000-49.000 kr. 50.000-199.000 kr. 200.000-700.000 kr. N= Tils. 3.370 1.021 1.218 538 6.147 Menn 1.361 563 547 360 2.831 Kvinnur 2.009 458 671 178 3.316 * Inntøkugrundarlag fatar her um allar inntøkur, sum verða mótroknaðar við fólkapensiónina, t.v.s. allar skattskyldugar inntøkur undantikið almannapensjónir og samhaldsfasta arbeiðsmarknaðareftirløn. Talva K: Inntøkugrundarlag* p.a. hjá fólkapensionistum 2009. Býtt eftir kyni. Í procentum. Kelda: Almannastovan. 0-1.000 kr. 1.000-49.000 kr. 50.000-199.000 kr. 200.000-700.000 kr. N= Tils. 55 17 20 8 6.147 Menn 48 20 19 13 2.831 Kvinnur 61 14 20 5 3.316 * Inntøkugrundarlag fatar her um allar inntøkur, sum verða mótroknaðar við fólkapensiónina, t.v.s. allar skattskyldugar inntøkur undantikið almannapensjónir og samhaldsfasta arbeiðsmarknaðareftirløn. 119 Talva L: Inntøkugrundarlag* p.a. hjá fólkapensionistum 2009 býtt eftir kyni og geografi. Kelda: Almannastovan. 0-1.000 kr. 1.000-49.000 kr. 50.000-199.000 kr. 200.000-700.000 kr. N= Tils. 3.370 1.021 1.218 538 6.147 Tórshavnarøkið Tils. Menn Kvinnur 947 340 607 389 200 189 400 164 236 248 155 93 1.984 859 1.125 Landið annars Tils. Menn Kvinnur 2.423 1.021 1.402 632 363 269 818 383 435 290 205 85 4.163 1.972 2.191 * Inntøkugrundarlag fatar her um allar inntøkur, sum verða mótroknaðar við fólkapensiónina, t.v.s. allar skattskyldugar inntøkur undantikið almannapensjónir og samhaldsfasta arbeiðsmarknaðareftirløn. Talva M: Inntøkugrundarlag* p.a. hjá fólkapensionistum 2009 býtt eftir kyni og geografi. Í procentum. Kelda: Almannastovan. 0-1.000 kr. 1.000-49.000 kr. 50.000-199.000 kr. 200.000-700.000 kr. N= Tils. 55 16 20 9 6.147 Tórshavnarøkið Tils. Menn Kvinnur 48 40 54 20 23 17 20 19 21 12 18 8 1.984 859 1.125 Landið annars Tils. Menn Kvinnur 58 51 64 15 19 12 20 20 20 7 10 4 4.163 1.972 2.191 * Inntøkugrundarlag fatar her um allar inntøkur, sum verða mótroknaðar við fólkapensiónina, t.v.s. allar skattskyldugar inntøkur undantikið almannapensjónir og samhaldsfasta arbeiðsmarknaðareftirløn. Talva N: Rentuinntøkugrundarlag* p.a. býtt eftir kyni. Desember 2009. Kelda: Almannastovan. Tils. Menn Kvinnur 0 kr. 909 464 445 1-5.000 kr. 3.632 1.560 2.072 5.000-30.000 kr. 1.253 611 642 30.000 kr. + 353 196 157 N= 6.147 2.831 3.316 Rentuinntøka merkir her avkast av øllum kapitali, bæði sølu, inninstandandi osfr. Talva O: Rentuinntøkugrundarlag* p.a. býtt eftir kyni. Desember 2009. Í procentum. Kelda: Almannastovan. Tils. Menn Kvinnur 0 kr. 15 16 13 1-5.000 kr. 59 56 63 5.000-30.000 kr. 20 21 19 30.000 kr. + 6 7 5 N= 6.147 2.831 3.316 Rentuinntøka merkir her avkast av øllum kapitali, bæði sølu, inninstandandi osfr. 120 Talva P: Rentuinntøkugrundarlag* p.a. býtt eftir kyni og geografi. Desember 2009. Kelda: Almannastovan. Tórshavnarøkið Landið annars Tils. Tils. Menn Kvinnur Tils. Menn Kvinnur 0 kr. 909 386 186 200 523 278 245 1-5.000 kr. 3.632 971 381 590 2.661 1.179 1.482 5.000-30.000 kr. 1.253 460 205 255 793 406 387 30.000 kr. + 353 167 87 80 186 109 77 N= 6.147 1.984 859 1.125 4.163 1.972 2.191 Rentuinntøka merkir her avkast av øllum kapitali, bæði sølu, inninstandandi osfr. Talva Q: Rentuinntøkugrundarlag* p.a. býtt eftir kyni og geografi. Desember 2009. Í procentum. Kelda: Almannastovan. Tórshavnarøkið Landið annars Tils. Tils. Menn Kvinnur Tils. Menn Kvinnur 0 kr. 15 20 22 18 13 14 11 1-5.000 kr. 59 49 44 52 64 60 68 5.000-30.000 kr. 20 23 24 23 19 21 18 30.000 kr. + 6 8 10 7 4 5 3 N= 6.147 1.984 859 1.125 4.163 1.972 2.191 Rentuinntøka merkir her avkast av øllum kapitali, bæði sølu, inninstandandi osfr. 121 122 Føroyingar í triðja aldri 2010 Hvat eyðkennir tey, sum eru fólkapensionistar og enn klára seg sjálv? o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o 73% eru vælnøgd, og 6% illa nøgd við sína støðu sum heild 71% av monnunum og 37% av kvinnunum hava útbúgving av einhvørjum slag 25% av teimum elstu og 65% av teimum yngstu hava útbúgving av einhvørjum slag 67% í Tórshavnarøkinum og 46% kring landið hava útbúgving av einhvørjum slag 25% av teim elstu og 56% av teim yngstu kvinnunum hava arbeitt úti 30 ár ella meira 60% av kvinnunum í Tórshavnarøkinum og 33% av kvinnunum kring landið hava arbeitt úti 30 ár ella meira 100% av monnunum og 54% av kvinnunum hava mest arbeitt fulla tíð 90% búgva í egnum húsum 55% búgva tvey í húsi 12% av teimum yngstu og 20% av teimum elstu monnunum búgva einsamallir 29% av teimum yngstu og 58% av teimum elstu kvinnunum búgva einsamallar 69% í Tórshavnarøkinum og 59% kring landið koyra í egnum bili 60% av teimum yngstu og 30% av teimum elstu meta heilsustøðuna sum sera góða ella góða 2% av teimum yngstu og 11% av teimum elstu meta heilsuna sum vánaliga/heilt vánaliga 0% hevur einki samband við familju ella onnur, sum tey ikki búgva í húsi saman við 83% lesa hvørja viku ella meira 63% av teimum 67-74 ára gomlu og 18% av teimum 85 ára gomlu og eldri brúka teldu 60% í Tórshavnarøkinum og 39% kring landið brúka teldu 94% ganga meira ella minni ofta í føðingardag, veitslur o.t. 26% í Tórshavnarøkinum og 47% kring landið ganga regluliga í kirkju/á møti 61% hava onga inntøku aftrat fólkapensión og samhaldsfasta 28% av teimum yngstu og 11% av teimum elstu hava eftirlønarskipan gjøgnum arbeiðið 38% í Tórshavnarøkinum og 14% kring landið hava eftirlønarskipan gjøgnum arbeiðið 63% í Tórshavnarøkinum og 80% kring landið hava onga ogn (føst ogn ikki íroknað) 80% eru skuldafrí 84% hava ongar útreiðslur til húsaleigu/lán 89% halda seg klára seg sera væl ella væl við verandi húsarhaldsinntøku 79% av teimum, sum klára seg illa fíggjarliga, hava bara minstupensión 32% í Tórshavnarøkinum og 51% kring landið fáa javnan fisk ella aðrar matvørur til gávus Jú longri útbúgving, jú betri fíggjarstøða, heilsa og nøgdsemi Jú fleiri ár á arbeiðsmarknaðinum, jú betri heilsa og størri nøgdsemi 123 Kunningarrit 1 Kunningarrit Innihaldsyvirlit Innihaldsyvirlit ...................................................................................................... 2 Um hetta rit .......................................................................................................... 3 Ráð og vegleiðing .................................................................................................. 4 Almannastovan ...................................................................................................... 4 Dagpeningur við óarbeiðsføri í sambandi við sjúka, skaða og barnsburð ................ 5 Løntakarar ....................................................................................................... 5 Sjálvboðin dagpeningatrygging ........................................................................ 6 Tíðarfreistir ...................................................................................................... 6 Veitingar eftir forsorgarlógini................................................................................. 7 Fyribils uppihaldshjálp ..................................................................................... 7 Varandi uppihaldshjálp .................................................................................... 8 Hjálp til rímiligar stakútreiðslur ....................................................................... 8 Hjálp til útreiðslur av sjúkuviðgerð, tannviðgerð o.a. ....................................... 9 Veitingar, tá barn ber likamligt ella sálarligt brek .............................................. 9 Endurbúgving ................................................................................................ 10 Vart starv ....................................................................................................... 11 Hjálpartól frá Hjálpartólamiðstøðini (HTM) ................................................. 11 Hjálparráð...................................................................................................... 12 Almannapensjónir ............................................................................................... 12 Fyritíðarpensjón ............................................................................................. 12 Niðursett arbeiðsføri .................................................................................. 13 Einkjustøða ............................................................................................... 13 Fólkapensjón.................................................................................................. 13 Persónlig viðbót til fyritíðar- og fólkapensjón ................................................. 14 Hjálpar- og røktarviðbót ................................................................................ 14 Avlamisveiting ................................................................................................ 15 Umsorganararbeiði ......................................................................................... 15 Pensjón úr øðrum Norðurlandi ...................................................................... 15 Samsýning fyri at ansa eldri óhjálpnum heima ..................................................... 16 Barnagjald til einsamallar uppihaldarar ................................................................ 17 Forskotsrindað barnagjald .............................................................................. 17 Barnagjald til móðir- og/ella faðirleys ............................................................. 17 Barnagjald, tá faðirskapurin ikki er staðfestur ................................................. 17 Stuðul til uppihaldspening .................................................................................. 18 Upplýsingarskyldan hjá borgarunum ................................................................... 18 Tagnarskylda ....................................................................................................... 19 Mannagongdir við umsókn o.a. ........................................................................... 19 Útlendingar ......................................................................................................... 19 Norðurlendingar ............................................................................................ 19 Útlendingar - onnur ...................................................................................... 19 Kærumøguleikar .................................................................................................. 20 Upphæddir .......................................................................................................... 20 Lógir og kunngerðir ............................................................................................ 20 Heimasíða ........................................................................................................... 21 Høvuðsskrivstova ................................................................................................ 21 Økisdeildir .......................................................................................................... 22 2 Kunningarrit Um hetta rit Almannastovan vil á henda hátt geva øllum borgarum í Føroyum kunning um veitingar, sum tað er møguligt at søkja frá Almannastovuni. Í hesum riti verður í stuttum greitt frá ymsu veitingunum. Greitt verður ikki út í æsir frá reglunum. Av tí at fleiri veitingar eru treytaðar av eini ítøkiligari meting av umstøðunum hjá umsøkjaranum, ber ikki til - bara út frá hesum riti - at avgera, um tú hevur rætt til veiting. Meira fæst at vita við at seta seg í samband við Almannastovuna. Almannastovan ynskir at geva øllum viðskiftafólki eina góða og skjóta tænastu. Tað er tí mín vón, at kunningarritið kann vera við til at geva eina greiða mynd av teimum tænastum, ið Almannastovan veitir. Tórshavn, november 2005. Vinarliga Petra Johnsdóttir Joensen stjóri 3 Kunningarrit Ráð og vegleiðing Á økisdeildunum hjá Almannastovuni ber til at fáa ráð og vegleiðing um persónligar og sosialar spurningar. Somuleiðis ber til at fáa upplýsingar um rættindi og skyldur sambært almannalóggávuni. Set teg í samband við eina av økisdeildunum hjá Almannastovuni um tú hevur brúk fyri ráðgeving, einari almannaveiting ella nærri frágreiðing um mannagongd við umsókn, um treytir og útrokning av eini veiting o.t., sí adressur á aftasta blað. Almannastovan Almannastovan umsitur veitingar til einstaklingar eftir almannalóggávuni. Almannalóggávan fevnir um lógir og kunngerðir um 1. almenna forsorg 2. dagpening vegna sjúku o.a. 3. almannapensjónir o.a. 4. barnagjald til einsamallar uppihaldarar 5. samsýning fyri at ansa eldri og óhjálpnum heima 6. stuðul til uppihaldspening og 7. umsorganararbeiði. Fram til 31. desember 2005 tekur Almannastovan eisini avgerðir um fyribyrgjandi fyriskipanir eftir barnaforsorgarlógini eftir tilráðing frá barnaverndarnevndunum í kommunum við færri enn 2000 íbúgvum. Heimarøktin og Serforsorgin umsitur stovnsveitingar, heimahjálp og heimarøkt, og stuðulsfólk til vaksin fólk við serligum tørvi. 4 Kunningarrit Dagpeningur við óarbeiðsføri í sambandi við sjúku, skaða og barnsburð Løntakarar Ein løntakari hevur rætt til dagpening, tá hann ikki hevur rætt til løn frá arbeiðsgevara í sambandi við óarbeiðsføri vegna sjúku, skaðatilburð ella barnsburð. Treytin er, at hann heldur ikki hevur rætt til tryggingarendurgjald, barnsburðargjald ella annað tílíkt. Løntakarar kunnu undir serligum umstøðum fáa rætt til dagpening í sambandi við álvarsliga sjúku hjá barni ella hjúnafelaga. Treytirnar fyri at fáa dagpening eru, at o løntakarin hevur fastan bústað og fulla skattkyldu í Føroyum her kunnu vera undantøk o løntakarin hevur havt lønt arbeiði í minsta lagi 20 tímar tilsamans 5 tær seinastu vikurnar fyri 1. fráverudag - her kunnu vera undantøk í serligum førum o váttan fyriliggur frá lækna um sjúkuna, skaðan ella vandan fyri fosturskaða/heilsuna hjá mammuni og væntað fráverutíðarskeið o váttan fyriliggur frá arbeiðsgevaranum um fráveruna og inntøkumissin og o Almannastovan hevur fingið umsóknarblað frá umsøkjaranum. Veitingin, sum er endurgjald fyri væntaða lønarmissin, verður vanliga roknað út frá miðalinntøkuni 5 tær seinastu vikurnar undan fráveruni. Upphæddin er 100% av inntøkuni, tó í mesta lagi 80% av arbeiðaralønini sambært sáttmála millum Føroya Arbeiðarafelag og Føroya Arbeiðsgevarafelag. Dagpeningur kann í mesta lagi verða veittur í 40 vikur frá 1. fráverudegi í einum 12 mánaðaskeiði. Fólkapensjónistar kunnu tó ikki fáa dagpening í meiri enn 20 vikur. 5 Kunningarrit Útróðrarmenn og sjálvstøðugt vinnurekandi, sum ikki ella bara í lítlan mun hava leysa arbeiðsmegi aftrat sær, kunnu koma undir somu reglur um dagpening sum løntakarar. Sjálvboðin dagpeningatrygging Sjálvstøðugt vinnurekandi, t.v.s. persónar, sum burturav ella í mestan mun eru sjálvstøðugt vinnurekandi, umframt fólk, sum gera húsligt arbeiði heima fyri í minsta lagi einum fólki aftrat sær, kunnu tryggja sær dagpening við fullari upphædd frá 1. fráverudegi. Tað er ein treyt fyri at tekna trygging, at viðkomandi er arbeiðsførur, tá tryggingin verður teknað. Almannastovan kann krevja læknaváttan. Rætturin til tryggingarútgjald tekur við 4 vikur aftaná, at umsókn um upptøku í sjálvbodnu tryggingina er latin inn og tryggingargjaldið er goldið. Tryggingin dettur burtur, um tryggingargjaldið ikki er inngoldið í seinasta lagi ein mánaða aftaná gjaldkomudagin. Trygging hjá sjálvstøðugum vinnurekandi dettur burtur, um tryggingartakarin seinasta árið ikki hevur lokið treytina um at vera sjálvstøðugt vinnurekandi. Sjálvstøðugt vinnurekandi uttan trygging kunnu søkja um dagpening við somu treytum sum løntakarar treytað av, at tey ikki hava annan í vinnu í meira enn 6 vikur um hálvárið. Tíðarfreistir Dagpengamóttakari hevur sjálvur ábyrgdina av, at umsókn og fráboðan um sjúkrafráveru verður latin til Almannastovuna rættstundis. Undir vanligum umstøðum er dagpeningur frá og við 1. fráverudegi treytaður av, at umsókn um sjúkradagpening er móttikin á Almannastovuni í seinasta lagi 30. dagin aftaná 1. fráverudag. 6 Kunningarrit Veitingar eftir forsorgarlógini Fyribils uppihaldshjálp Tá ein persónur er fyri broytingum í viðurskiftum sínum, sum gera, at hann fyribils ikki er førur fyri at uppihalda sær og familjuni, er møguligt at fáa fyribils uppihaldsveiting. Broytingarnar kunnu vera t.d. sjúka, barnsburður, samlívsslit, arbeiðsloysi ella líknandi almannahendingar. Tað er ein treyt fyri at fáa uppihaldsveiting, at viðkomandi og møguligur hjúnafelagi ikki kunnu nøkta uppihaldstørvin á annan hátt, t.d. við ogn, inntøku, tryggingar- ella øðrum útgjaldi. Hjálpin verður útroknað sum ein mánaðarlig upphædd við støði í eini meting av fíggjartørvinum hjá viðkomandi. Ein føst upphædd, ið svarar til grundupphæddina í fólkapensjónini, er til mat, klæði o.l. Afturat hesi upphædd verða lagdar rímiligar fastar útreiðslur, t.d. til húsaleigu, el, hita, sjúkrakassa o.s.fr. Hevur umsøkjari uppihaldsskyldu mótvegis børnum undir 18 ár, verður ein barnaviðbót fyri hvørt barnið løgd afturat. Vanliga kann veitingin ikki vera størri enn nettoinntøkan, sum viðkomandi persónur hevði áðrenn almannahendinga. Veitingin kann vanliga heldur ikki vera hægri enn hægst møguliga útgjaldið eftir dagpeningalógini (sonevnda DP-hámarkið). Er umsøkjarin arbeiðsleysur kann veitingin vanliga ikki fara uppum hægst møguliga útgjaldið frá ALS (sonevnda AT-hámarkið). Veitingarstøðið verður sostatt vanliga tann lægsta upphæddin av hesum trimum: 1) útroknaði tørvurin, 2) inntøkan frammanundan ella 3) DPella AT-hámark. 7 Kunningarrit Hevur móttakarin av hjálp og/ella hjúnafelagin inntøku í hjálpartíðini, verður henda mótroknað í veitingini, áðrenn útgoldið verður. Útgoldin avlopsskattur og frítíðarpeningur verða eisini frádrigin hjálparveitingini. Varandi uppihaldshjálp Varandi uppihaldshjálp verður veitt, tá ein persónur varandi hevur tørv á hjálp til uppihalds. Hetta er, tá tað ikki hevur eydnast honum við hjálp at finna hóskandi arbeiði, ella við endur- ella útbúgvandi tiltøkum at koma sær burtur úr trupulleikunum. Varandi uppihaldshjálp kann bert veitast teimum, sum ikki hava rætt til pensjón eftir lóg um almannapensjónir. Hjálp til rímiligar stakútreiðslur Ein persónur, sum hevur verið fyri broytingum í sínum viðurskiftum, kann fáa hjálp til at gjalda rímiligar og neyðugar stakútreiðslur. Sum dømi um rímiligar stakútreiðslur kunnu nevnast útreiðslur til húsarhaldstól, sum er gingið fyri, brillur, sum eru bráneyðugar, barnaútgerð o.l. Fyritreyt fyri at fáa goldið stakútreiðslur er harumframt, at tað er mett neyðugt at veita stuðul fyri at umsøkjarin og familjan skulu klára seg sjálvi í framtíðini. Fyri at meta um hjálp kann veitast, ger Almannastovan eina útrokning av fíggjarliga tørvinum hjá umsøkjaranum. Hevur umsøkjarin onki ella ov lítið til avlops, tá inntøkur og útreiðslur verða samanbornar, kann fullur ella partvísur stuðul veitast. Tað er ein treyt, at viðkomandi ikki hevur ogn at nýta til endamálið. 8 Kunningarrit Hjálp til útreiðslur av sjúkuviðgerð, tannviðgerð o.a. Stuðul kann verða veittur til útreiðslur av sjúkuviðgerð so sum tannviðgerð, heilivági, fysioterapi, kiropraktorviðgerð o.l. Treytin er, at viðkomandi ikki hevur ráð til at gjalda útreiðsluna sjálvur uttan vanda fyri, at fíggjarætlanin hjá honum og familjuni, sum annars verður mett rímilig, fer út av kós. Stuðul verður veittur við støði í tørvsmeting, sum Almannastovan ger. Stuðul verður einans veittur til útreiðslur, sum eru vanligar og sum kunnu gjaldast av fólki við vanligum inntøkum. Stuðul verður t.d. ikki veittur til dýrar tannviðgerðir, sum fólk flest ikki hava ráð til. Veitingar, tá barn ber likamligt ella sálarligt brek Hevur ein familja meirútreiðslur av at uppihalda barni, ið ber likamligt ella sálarligt brek ella hevur varandi sjúku, kann stuðul verður veittur til meirútreiðslur, sum verða mettar neyðugar. Sum dømi kunnu nevnast útreiðslur av serligum kosti, serligari viðgerð, óvanligum sliti av klæðum, sergjørdum fótbúna, blæum o.s.fr. Endurgjald fyri mista arbeiðsinntøku kann verða veitt, um tað við atliti til barnið og støðuna hjá familjuni sum heild er rímiligt og neyðugt, at annað av foreldrunum - í serligum førum bæði - í styttri ella longri tíð fara úr arbeiði fyri at vera um barnið, heima ella á sjúkrahúsi. Hevur barnið tørv á at hava ein persón at vera tí til hjálpar og at stuðla tí í gerandisdegnum ella verður mett, at familjuni tørvar ein umlættingarpersón, kann stuðulsfólk setast til barnið. 9 Kunningarrit Endurbúgving Persónur, sum hevur skerdan arbeiðsførleika, kann fáa endurbúgvingarstuðul, um tað er ein neyðug fortreyt fyri, at hann kann gerast fíggjarliga sjálvbjargin. Endurbúgving kann verða veitt sum ráð og vegleiðing, arbeiðsroynd, umskúling, upplæring, arbeiðsvenjing, styttri ella longri skeið og sum vanlig útbúgving. Sum dømi um, hvør kann fáa endurbúgvingarstuðul, kunnu nevnast: o persónar, ið bera likamligt ella sálarligt brek o einsamallir uppihaldarar, sum eru í eini støðu, sum avmarkar teirra arbeiðsførleika o ung, sum eru seinment ella bókliga veik o persónar, sum leingi hava verið arbeiðsleysir, har aðrar stuðulsfyriskipanir ikki hava hjálpt o persónar, sum hava djúptøknar arbeiðsligar ella útbúgvingarligar trupulleikar o persónar, sum fáa sjúkradagpengar og sum ikki væntast at kunna fara aftur til sama arbeiði o persónar við serligum sálarligum ella sosialum trupulleikum herundir av t.d. misnýtslu ella kriminaliteti. Veitingin kann vera sum fyribils uppihaldshjálp (sí frammanfyri), lærlingaløn, grundløn innan viðkomandi yrki, ískoyti til løn e.a. Hetta treytað av, hvør endurbúgvingarleiðin er. Umframt veiting til uppihalds, kann stuðul verða veittur til serligar útreiðslur av útbúgvingini ella av brekinum. 10 Kunningarrit Vart starv Vard størv eru ætlað fólki við avlamni ella øðrum varandi arbeiðsforðingum, sum ikki kunnu fáa ella fasthalda eitt arbeiði undir vanligum umstøðum. Tað er ein treyt fyri at fáa vart starv, at tað ikki á annan hátt hevur verið møguligt at betra arbeiðsførleikan og skapa eina vanliga arbeiðstilveru. Hjálpartól frá Hjálpartólamiðstøðini (HTM) Persónar við avlamni, varandi sjúku ella aldurstreytaðum veikleika kunnu fáa stuðul til hjálpartól til m.a. o viðgerð og venjing o persónligt reinføri o flutning - herundir avlamisbilar o húsarhald o innrætting og tillaging av íbúð o samskifti, kunning og ávarðing o handfaring og flutning av vøru o tillaging og betran av nærumhvørvi o spæl og frítíðarítriv. Hjálpartólið skal vera neyðugt fyri, at umsøkjarin kann verða verandi í vinnu/arbeiði ella avgerandi bøta um sjúkuna/avlamni ella avgerandi lætta um í gerandisdegnum í heiminum. Stuðulin er grundaður á tørvsmeting í hvørjum einstøkum føri. Hjálpartólini verða lænt út frá HTM, t.v.s., at tey skulu latast aftur til HTM, tá tørvur ikki er á teimum longur. 11 Kunningarrit Hjálparráð Hjálparráð umfata m.a. heilivág, bein- og armprotesur, serligar skógvar, hárkollar, korsett, hoyritól, fótarøkt (diabetis), serkost, o.a. og kunnu veitast persónum, sum eru avlamnir ella hava varandi sjúku- ella aldurstreytaðar veikleikar. Hjálparráðið skal vera neyðugt fyri, at umsøkjarin kann verða verandi í vinnu/arbeiði ella avgerandi bøta um sjúkuna/avlamni ella avgerandi lætta um í gerandisdegnum í heiminum. Almannapensjónir Fyritíðarpensjón Tað eru trý ymisk fyritíðarpensjónsstig: hægsta, miðal og lægsta fyritíðarpensjón. Fyritíðarpensjón verður veitt vegna niðursett arbeiðsføri ella einkjustøðu, sí niðanfyri. Hægsta og miðal fyritíðarpensjón eru samansettar av grundupphædd, avlamisviðbót og viðbót, meðan lægsta fyritíðarpensjón er samansett av grundupphædd og viðbót. Støddin av viðbótini er treytað av pensjónsstiginum. Hevur fyritíðarpensjónistur uppihaldsskyldu ella gjaldsskyldu mótvegis børnum undir 18 ár, verður ein barnaviðbót veitt. Avlamisviðbót er óheft av aðrari inntøku. Grundupphædd og viðbót verða inntøkujavnaðar. 12 Kunningarrit Niðursett arbeiðsføri Persónar millum 18-67 ár kunnu fáa fyritíðarpensjón, um arbeiðsførið varandi er niðursett orsakað av sjúku, avlamni ella øðrum serligum grundum. Um hægsta, miðal ella lægsta fyritíðarpensjón verður veitt er treytað av aldri, hvussu nógv arbeiðsførið er niðursett og orsøkini til niðursetta arbeiðsførið. Einkjustøða Einkjur og einkjumenn við uppihaldsskyldu mótvegis børnum undir 18 ár kunnu fáa miðal fyritíðarpensjón. Einkjur og einkjumenn yvir 50 ár, ið hava móttikið miðal fyritíðarpensjón (einkjupensjón), men hava mist rættin til hesa, tí yngsta barnið hevur fylt 18 ár, kunnu fáa lægstu fyritíðarpensjón, tá serligar umstøður gera, at viðkomandi varandi hevur brúk fyri hjálp til uppihalds. Fólkapensjón Persónar, sum hava fylt 67 ár, hava rætt til fólkapensjón. Pensjónin verður veitt frá 1. í mánaðinum aftaná fylta 67. árið. Tó í fyrsta lagi frá 1. í mánaðinum aftaná, at umsóknin er móttikin á Almannastovuni. Fólkapensjónin er samansett av grundupphædd og viðbót. Hevur pensjónistur uppihaldsskyldu ella gjaldsskyldu mótvegis børnum undir 18 ár, verður ein barnaviðbót veitt. Grundupphæddin er óheft av aðrari inntøku. Viðbótin verður inntøkujavnað. 13 Kunningarrit Persónlig viðbót til fyritíðar- og fólkapensjón Persónlig viðbót kann verða veitt pensjónistum, sum hava serliga trupul kor. Sum grundarlag fyri avgerðini um persónliga viðbót ger Almannastovan eina ítøkiliga meting av fíggjarligu viðurskiftunum hjá pensjónistinum, og um útreiðslan er neyðug og rímiliga grundað. Tað er ein treyt, at umsøkjarin ikki hevur ráð til at gjalda útreiðsluna sjálvur. Hevur umsøkjarin ogn av týdningi, herundir fastogn, innistandandi í peningastovni e.a., kann persónlig viðbót ikki verða veitt. Persónlig viðbót verður veitt til fult ella partvíst gjald av eini útreiðslu. Hjálpar- og røktarviðbót Fyritíðarpensjónistur, sum støðugt má hava persónliga hjálp frá øðrum, er blindur ella hevur nógv niðursetta sjón, kann fáa hjálparviðbót. Hevur avlamnið við sær, at viðkomandi hevur tørv á varandi røkt ella støðugari umsjón, kann røktarviðbót verða veitt. Persónur, sum fær avlamisveiting, kan fáa somu viðbøtur, sí eisini niðanfyri. Hevur viðkomandi ansara, sum fær samsýning fyri at ansa óhjálpnum heima, sí eisini niðanfyri, kann Almannastovan avgera, at hjálpar- ella røktarviðbót ikki verður útgoldin. 14 Kunningarrit Avlamisveiting Persónur, sum eftir læknaligari meting kundi fingið miðal ella hægstu fyritíðarpensjón, men sum vegna ov høga inntøku ikki kann fáa pensjón, hevur rætt til avlamisveiting ístaðinfyri pensjón. Avlamisveitingin er eitt slag av endurgjaldi fyri meirútreiðslur av avlamni. Umsorganararbeiði Stuðul kann veitast til umsorganarbeiði, sum er sett í verk av felagsskapum, stovnum, kommunum ella einstaklingum. Tiltøkini kunnu t.d. vera vitjunartænastur til pensjónistar, mattænasta, vaskarískipan o.l. Eisini ber til at søkja um stuðul til pensjónistafimleik, undirvísing, fyrilestrar, tilhaldsstøð við tilboðum av ymiskum slagi, dagtilhald og undirhaldandi tiltøk. Stuðul til umsorganararbeiði kann bert verða veittur, tá virksemið er ætlað pensjónistum. Pensjón úr øðrum Norðurlandi Ein føroyingur kann hava vunnið sær rætt til íslendska, norska, svenska ella finska pensjón, um hann hevur arbeitt og havt fastan bústað í viðkomandi Norðurlandi ávíst áramál. 15 Kunningarrit Samsýning fyri at ansa eldri óhjálpnum heima Samsýning kann veitast, tá tann, ið fær ansing, hevur fylt 67 ár, og tørvur er á støðugari røkt ella hjáveru. Tað er, at brúk er fyri hjálp, umsjón og umsorgan alt samdøgrið. Samsýning fyri at ansa eldri og óhjálpnum heima hevur til endamáls at tryggja, at tann óhjálpni fær støðuga røkt og hjáveru, soleiðis at hann kann verða búgvandi heima. Sum grundarlag fyri játtan av samsýning ger Almannastovan í hvørjum einstøkum føri eina meting av umstøðunum. Ansarin má ikki hava annað lønt arbeiði í størri mun. Tað er 20 tímar um vikuna í mesta lagi. Hevur ansarin arbeiði afturat ansingini, má trygd vera fyri, at onnur eru í húsinum, sum kunnu vera um tann óhjálpna. Vanliga kann ansingarsamsýning ikki veitast, tá heimahjálp verður veitt. Tó kunnu umstøðurnar í tí einstaka førinum gera, at heimahjálp framvegis er neyðug, sjálvt um viðkomandi hevur ansara. Eitt nú um neyðugt er við tveimum fólkum at lyfta tann óhjálpna úr og í songina, hjálpa honum í bað, at vaska sær o.t. Upphæddin, ið er skattskyldug, er tann sama sum miðal fyritíðarpensjón. Ansingarupphæddin er vanlig A-inntøka. Ansarin hevur í sambandi við sjúku og arbeiðsloysi rætt til sjúkradagpening og arbeiðsloysistrygging. Almannastovan kann avgera, at útgjaldið av røktar- ella hjálparviðbót steðgar, meðan ansingarsamsýning verður veitt. Steðgar ansingarsamsýningin og er tann óhjálpni framvegis heima, verður røktar- ella hjálparviðbótin aftur útgoldin. 16 Kunningarrit Barnagjald til einsamallar uppihaldarar Forskotsrindað barnagjald Einsamallur uppihaldari kann biðja um at fáa eitt barnagjald útgoldið sum forskot frá Almannastovuni. Talan er um barnagjald, sum er álagt av Ríkisumboðnum ella einum samsvarandi útlendskum myndugleika eftir lóggávuni um rættarstøðuna hjá børnum. Er álagda gjaldið hægri enn sonevnda normalgjaldið, kann Almannastovan ikki útgjalda fullu upphæddina, men bert normalgjaldið. Almannastovan krevur forskotsvís útgoldin gjøld aftur frá tí gjaldsskylduga. Barnagjald til móðir- og/ella faðirleys Somuleiðis kann barnagjald verða veitt, um annað ella bæði foreldrini hjá einum barnið eru deyð. Tá bæði foreldrini eru deyð, er gjaldið dupult. Barnagjald, tá faðirskapurin ikki er staðfestur Barnagjald kann verða veitt einum einsamallum uppihaldara, tá barnið er føtt uttanfyri hjúnalag og faðirskapurin ikki er staðfestur. Upphæddin er tann sama sum forskotsrindað barnagjald. 17 Kunningarrit Stuðul til uppihaldspening Persónur, sum av tí almenna - Ríkisumboðnum ella samsvarandi útlendskum myndugleika - er álagdur at gjalda uppihaldspening til børn undir 18 ár, sum hann ikki býr saman við og/ella til hjúnafelaga, sum hann er skildur ella sundurlisin frá, hevur rætt til stuðul til uppihaldspening. Stuðulin er treytaður av, at viðkomandi er undir fullari skattskyldu í Føroyum. Árliga stuðulsupphæddin er 50% av tí uppihaldspeningi, sum viðkomandi er álagdur at gjalda og hevur goldið. Stuðul verður útgoldin 2 ferðir um árið, ávikavíst í juni og desember. Tað er ein treyt, at viðkomandi ikki á annan hátt hevur fingið endurgjald fyri útreiðslur til uppihaldspening, t.d. sum part av forsorgarveiting Upplýsingarskyldan hjá borgarunum Tann, sum fær veiting frá Almannastovuni, hevur skyldu at boða frá øllum broytingum, sum kunnu hava við sær, at veitingin broytist. Talan kann t.d. verða um broytingar í fíggjarstøðuni (inntøku, ogn og útreiðslum), flyting (bæði innanlands og út av landinum) og í hjúnalagsstøðu (gifta, sundurlesing, skilnaður). Verður ikki boðað frá, kann avleiðingin verða, at viðkomandi ikki fær ta veiting, hann av røttum átti at havt fingið, ella at ov nógv útgoldið skal gjaldast aftur. Gevur viðskiftafólk skeivar upplýsingar ella verða upplýsingar tilvitað duldir fyri Almannastovuni, kann viðkomandi verða rættarsøktur fyri sosialt svik og revsaður eftir revsilógini. 18 Kunningarrit Tagnarskylda Øll málsviðgerð á Almannastovuni er undir tagnarskyldu. Mannagongdir við umsókn o.a. Vanliga skal søkjast um veitingar frá Almannastovuni við serligum umsóknarblaði. Umframt upplýsingar um navn, føðingardag og adressu skal umsøkjarin greiða frá teimum viðurskiftum, sum grunda umsóknina. Øll viðurskifti t.d. fíggjarviðurskifti skulu skjalprógvast. Tað er avgerandi, at umsøkjarin ikki setur seg fyri útreiðslur, áðrenn játtan um stuðul er til skjals. Umsóknarbløð kunnu fáast á teim ymsu økisdeildunum, sí aftastu síðu. Útlendingar Norðurlendingar Ríkisborgarar í Norðurlondum kunnu uppihalda sær í Føroyum uttan uppihalds- ella arbeiðsloyvi. Er onkur broyting hend teimum, sum ger uppihaldsstuðul neyðugan, verða teir viðgjørdir á jøvnum føti við føroyingar. Eisini kunnu norðurlendskir ríkisborgarar vinna sær rætt til pensjón eftir ávísum reglum. Útlendingar - onnur Persónar, sum lógliga uppihalda sær í Føroyum, kunnu fáa neyðuga uppihaldshjálp í eitt stutt tíðarskeið. Verður tíðarskeiðið longri, verður støða tikin til heimsendan uttan so, at persónurin er úr einum landið, sum Føroyar hava sínamillum sáttmála um sosiala trygd. 19 Kunningarrit Kærumøguleikar Allar avgerðir hjá Almannastovuni kunnu kærast til Føroya Kærustovn, Skálatrøð 20, Postsmoga 45, FO-110 Tórshavn. Tað eru ongi krøv til kærur, hvørki um serligt oyðublað ella ávísan form. Upphæddir Á heimasíðuni www.logir.fo eru dagførdar veitingaupphæddir at finna. Far undir Almannaverk - t.d. undir almannapensiónir - løgtingslóg um áseting og javning av almannaveitingum - broytingar eftir 1. januar 1999 og kunngerðir. Her stendur tann nýggjasta kunngerðin ovast. Lógir og kunngerðir Á heimasíðuni www.logir.fo undir Almannaverk eru allar lógir og kunngerðir á almannaøkinum. Eisini almannalógir, sum Almannastovan ikki umsitur. 20 Kunningarrit Heimasíða Á heimasíðuni www.almannastovan.fo kanst tú fáa upplýsingar um veitingar og tænastuna, og til ber eisini at útskriva umsóknabløð - sí undir "oyðibløð". Høvuðsskrivstova Almannastovan Smyrilsvegur 20 Postsmoga 3096 110 Tórshavn Tel 353510 - Fax 353511 T-post: almannastovan@almannastovan.fo Heimasíða: www.almannastovan.fo 21 Kunningarrit Økisdeildir og Hjálpartólamiðstøð Almannastovan í Tórshavn Jónas Broncksgøta 25 100 Tórshavn Tel 353570 - Fax 353571 T-post: torshavn@almannastovan.fo Almannastovan í Tórshavn fevnir um hesi øki: Streymoy, Vágar, Mykines, Koltur, Hestur, Nólsoy, Sandoy, Skúvoy og St. Dímun Almannastovan í Norðoyggjum Klaksvíksvegur 78 700 Klaksvík Tel 457240 - Fax 457241 T-post: nordoyar@almannastovan.fo Almannastovan í Eysturoy Heiðavegur 600 Saltangará Tel 474710 - Fax 474711 T-post: eysturoy@almannastovan.fo Almannastovan í Suðuroy 800 Tvøroyri Tel 353560 - Fax 353561 T-post: suduroy@almannastovan.fo 22 Kunningarrit Hjálpartólamiðstøðin - HTM Brekkutún 3 100 Tórshavn Tel 358300 - Fax 358301 T-post: htm@almannastovan.fo 23 Kunningarrit 24 A LMANNA - OG HEILSUMÁLASTÝRIÐ Sameindu Tjóða Fyrimyndarreglur um Javnar møguleikar fyri fólk ið bera brek 1 United Nations, New York, 1994 Almanna- og heilsumálastýrið, 1999 2 ST -Fyrimyndarreglur um at útvega javnlíkar møguleikar fyri brekað fólk, vórðu samtyktar á 48. altjóða ST aðalfundinum 20. desember 1993 (Resolution 48/96). Ráðið fyri Brekað hevur heitt á Almanna- og heilsumálastýrið um at geva hesar fyrimyndarreglur út. Týtt úr enskum hevur Nicolina Dahl. Givið út: Almanna- og heilsumálastýrið, november 1999 3 Fororð Alheimsfelagsskapurin Sameindu tjóða er ein felagsskapur, ið arbeiðir fyri at beina burtur mismun millum tjóðir, millum fólkasløg, millum borgarar og millum ymsar samfelagsbólkar. Felagsskapurin virkar fyri javnbjóðis rættindum fyri øll. "Fyrimyndarreglur STs um at útvega javnlíkar møguleikar fyri brekað", og sum standa at lesa í bóklinginum, tygum hava í hondini, eru bert eitt av mongum dømum um miðvísa virksemi STs. Enn eru Føroyar ikki sjálvstøðugur limur í ST. Kortini verður stórur dentur lagdur á, at Føroyar fylgja altjóða leiðsreglum STs. Men fyri at kunna fylgja reglunum, er tað neyðugt, at øll kenna tær. Tað er tí at fegnast um, at vit nú kunnu lesa meginreglur STs um rættindi teirra brekaðu á føroyskum í hesum snotuliga bólkingi, ið øll kunnu ogna sær. Vit kunnu staðfesta, at Sameindu tjóða leingi hevur víst rættindunum hjá brekaðum fólki stóran ans. Endamálið hjá ST at orða hesar Fyrimyndarreglur er at áseta nøkur altjóða viðurkend stevnumið, sum skulu tryggja rættindi teirra brekaðu og javnstøðu teirra, á sama hátt sum alheims viðurkendi mannarættindasáttmálin hevur virkað í nógv ár. Á aðalfundinum í 1982 samtykti ST eina heimsverkætlan um, hvussu farast skal til verka viðvíkjandi brekaðum. Hetta var beint aftaná ár teirra brekaðu í 1981. Samstundis varð avgjørt, at næsta tíggjuáraskeið, ið vardi frá 1983 til 1992, skuldi vera ST-tíggjuáraskeið teirra brekaðu. Eitt av úrslitunum sum spurdist burturúr var, at "Fyrimyndarreglurnar um at útvega javnlíkar møguleikar fyri brekað" vóru samtyktar á ST aðalfundi tann 20. desember 1993. Tað er áhugavert í bóklinginum at kunna seg um søguna aftanfyri mannarættindi teirra brekaðu. Nú ST-fyrimyndarreglurnar eru komnar á føroyskum, eru tey politisku málini um javnstøðu og javnbjóðis rættindi teirra brekaðu gjørd sjónlig og ítøkilig, og ikki minst, hvussu farast skal fram. Til dømis áseta ST-fyrimyndarreglurnar í teimum fyrstu greinunum, at vit alsamt og støðugt eiga at gera vart við tørv og rættindi hjá brekaðum, at brekað eru borgarar við somu rættindum og skyldum, sum aðrir borgarar, og sostatt hava rætt til tiltøk sum beina burtur allar forðingar sum tarna teimum at vera uppi í øllum, at brekaðum verður tryggjað viðgerð, endurbúgving og annan stuðul, soleiðis at tey kunnu lutaka í samfelagslívinum á jøvnum føti við onnur. Hesar grundleggjandi fyritreytir verða fylgdar av ítøkiligum leiðbeiningum um, hvussu vit veita øllum fullgóðan møguleika til vitan, kunning og samskifti eins væl og til útbúgving, arbeiði, inntøkutrygd og almanna trygd, familjulív, mentunarlív, frítíð, ítrótt og átrúnað. 4 Víst verður á, at tá ið brekað fólk fáa somu rættindi sum onnur, skulu tey eisini hava somu skyldur. Tað merkir, at tá ið hesi rættindi eru vunnin, skal samfelagið vænta sær meira av brekaðum fólki. Tí sum part av mannagongdini at vinna javnstøðu, skulu tiltøk verða sett í verk til at hjálpa brekaðum at taka við fullari ábyrgd sum samfelagsborgarar. ST-fyrimyndarreglurnar geva ítøkiliga leiðbeining , sum Løgting, Landsstýri og aðrir myndugleikar eins væl og einstaklingar og feløg beinleiðis kunnu og eiga at brúka sum grundarlag undir meiri tilvitsku og framtakssemi í tí dagliga arbeiðinum. Hóast hesar reglur ikki eru bindandi, kunnu tær gerast fyrimynd um allan heim, tá ið nógvar tjóðir seta tær í verk við ætlanum um at virða tær sum reglu í altjóða lóg. Tær krevja, at hvør einstøk tjóð bindur seg bæði moralskt og politiskt at arbeiða fyri javnrættindi fyri brekað fólk. Soleiðis eiga vit eisini at tryggja, at politikkurin, sum verður rikin í Føroyum er í samsvari við "Fyrimyndarreglurnar fyri javnlíkum rættindum hjá brekaðum". Helena Dam á Neystabø landsstýrismaður í Almanna- og heilsumálum 5 ST-FYRIMYNDARREGLUR UM AT ÚTVEGA JAVNLÍKAR MØGULEIKAR FYRI BREKAÐ. INNGANGUR............................................................................................................... 7 Bakstøði og nútíðar tørvur .................................................................................... 7 Undanfarin altjóða tiltøk ....................................................................................... 8 Fram ímóti Fyrimyndarreglum.............................................................................. 9 Endamálið við og innihaldið í Fyrimyndarreglunum um at útvega javnlíkar møguleikar fyri brekað fólk .................................................................................. 9 Grundleggjandi hugtøk í politikki teirra brekaðu ............................................... 10 FORMÆLI .................................................................................................................. 13 I. FORTREYTIR FYRI JAVNLÍKARI LUTTØKU .................................................. 16 1. regla. Betri tilvitska ......................................................................................... 16 2. regla. Viðgerð.................................................................................................. 17 3. regla. Endurbúgving ........................................................................................ 18 4. regla. Stuðulstænasta....................................................................................... 19 II. ØKI, HAR BØTAST SKAL UM ........................................................................... 20 5. regla. Atkoma. ................................................................................................. 20 6. regla. Útbúgving.............................................................................................. 21 7. regla. Arbeiði................................................................................................... 23 8. regla. Inntøkutrygd og almannatrygd.............................................................. 24 9. regla. Heimalív og egið frælsi......................................................................... 25 10. regla. Mentan................................................................................................. 26 11. regla. Frítíð og ítrótt. ..................................................................................... 27 12. regla. Átrúnaður. ........................................................................................... 27 III. AT FREMJA Í VERKI.......................................................................................... 29 13. regla. Upplýsing og gransking. ..................................................................... 29 14. regla. Stevna og ráðlegging........................................................................... 30 6 15. regla. Lóggáva............................................................................................... 30 16. regla. Búskaparpolitikkur.............................................................................. 31 17. regla. Arbeiðssamskipan. .............................................................................. 32 18. regla. Feløg teirra brekaðu. ........................................................................... 32 19. regla. Starvsfólkaútbúgving. ......................................................................... 33 20. regla. Eftirlit við og endurskoðan av verkætlanum fyri brekað í sambandi við at fremja Fyrimyndarreglurnar í hvørjum landi sær. .................... 34 21. regla. Tøkniligt og búskaparligt samstarv..................................................... 34 22. regla. Altjóða samstarv.................................................................................. 35 IV. EFTIRLIT.............................................................................................................. 37 7 INNGANGUR Bakstøði og nútíðar tørvur 1. Brekað fólk eru um allan heim, í øllum stættum í hvørjum einasta samfelagi. Nógv fólk í heiminum eru brekað, og tey verða alt fleiri og fleiri. 2. Orsakirnar til brek og avleiðingarnar av breki eru ymiskar, alt eftir hvar í heiminum ein býr. Hesi frábrigdi koma av ymiskum sosio/búskaparligum umstøðum, og av, hvussu tey ymisku londini hava umsorgan fyri lívskorunum hjá borgarunum. 3. Nútíðar politikkur fyri brekað fólk er úrslitið av menningini hesi seinastu 200 árini. Á mangan hátt vísir hann tey vanligu lívskorini og almanna- og búskaparpolitikkin, sum hevur valdað upp gjøgnum tíðirnar. Men tá ið hugsað verður um brek, so eru tað so nógvar serligar umstøður, sum hava ávirkað lívskorini hjá brekaðum. Ókunnleiki, órøkt, pátrúgv og ótti eru sosial viðurskifti, sum upp gjøgnum søgu teirra brekaðu hava avbyrgt tey brekaðu og seinkað menning teirra. 4. Sum árini gingu, so broyttist politikkurin fyri brekað fólk frá at vera grundleggjandi røkt til eisini at umfata at útbúgva brekað børn og endurbúgva tey, sum gjørdust brekað tilkomin. Gjøgnum útbúgving og endurbúgving gjørdust brekað fólk virknari og gjørdust drívmegin framhaldandi at menna politikk teirra brekaðu. Feløg fyri brekað, ætt teirra og forsprákarar, vórðu stovnað, og tey røddu fyri betri umstøðum hjá teimum brekaðu. Eftir seinna heimsbardaga komu fram hugtøkini um innliman/integratión og regluskipan. Hesi hugtøk vísa eina vaksandi tilvitsku um evni og møguleikar hjá fólki, sum eru brekað. 5. Seinast í sekstiárunum fóru feløg fyri brekað í summum londum at orða eitt nýtt hugtak um brek. Hetta nýggja hugtak vísti á tað neyva sambandið millum avmarkingarnar, sum einstaklingar, ið eru brekaðir, vita um, at tillaga umhvørvi teirra og hugburðin hjá vanliga fólkinum. Um sama mundið vóru trupulleikarnir hjá brekaðum í menningarlondunum alt sjónskari og sjónskari. Í summum av hesum londum var lutfalsliga stórur partur av fólkinum hildin at vera brekaður, og sum oftast vóru hesi fólk serstakliga fátøk. 8 Undanfarin altjóða tiltøk 6. Sameindu tjóðirnar og aðrir altjóða felagsskapir hava nú leingi víst rættindunum hjá brekaðum stóran ans. Tað týdningarmesta, sum kom burturúr "Árið teirra brekaðu" í 1981, var heimsverkætlanin um, hvussu farast skal til verka viðvíkjandi brekaðum fólki 1 . Heimsverkætlanin var viðtikin á ST aðalfundinum við viðtøku 37/52 tann 3. desember 1982. Ár teirra brekaðu og heimsverkætlanin settu meiri ferð á framstigini á hesum øki. Tey bæði løgdu dent á rættindini hjá teimum brekaðu til at fáa somu møguleikar sum aðrir borgarar, og samstundis at tey eisini fáa líka stóran ágóða sum hini av teimum batnandi livikorunum, sum koma av búskaparligari og sosialari menning. Hetta var eisini fyrstu ferð, at brek var lýst sum avleiðing av sambandinum millum brekað fólk og umhvørvi teirra. 7. Í 1987 var tíggjuáraskeiðið, sum legði dent á brekað, hálvrunnið, og tá var í Stokkhólmi hildin heimsumfatandi fundur fyri serfrøðingar. Á hesum fundi var heimsverkætlanin kannað. Skotið varð upp á fundinum, at ein vegleiðandi hugburður átti at vera settur fram, til at vísa á, í hvørjari raðfylgju farið skuldi vera til verka í komandi árunum. Grundarlagið undir hesum hugburði skuldi vera at viðurkenna rættindi teirra brekaðu. 8. Av somu orsøk viðmælti fundurin, at ST-aðalfundurin setti niður eina serliga ráðstevnu, til tess at gera uppskot til eina altjóða samtykt, sum skal beina burtur allan mannamun móti brekaðum. Ætlanin var so, at hvørt einstakt land í Sameindu tjóðunum skuldi seta í verk hesa samtykt, áðrenn tíggjuáraskeiðið var runnið. 9. Italia gjørdi so uppskot til hesa samtykt, og hon var skotin upp á ST aðalfundinum, tá ið hann helt sína 42. setu. Á 44. setu hjá aðalfundinum setti Svøríki aftur eitt uppskot fram til altjóðasáttmála. Men hvørga ferðina bar til at fáa semju um, at slík samtykt var neyðug. Nógv umboð hildu, at tær mannarættindaviðtøkur, ið longu vóru, áttu at kunna tryggja brekaðum somu rættindi, sum øðrum fólkum. Fram ímóti Fyrimyndarreglum 10. Av tí at semja fekst ikki á aðalfundinum, samdist Búskapar- og almanna ráðið endiliga á fyrstu regluligu setu síni um, at tað skuldi savna seg um at skapa eitt altjóða amboð av øðrum slagi. Við viðtøku síni 1990/26, sum var 1 A/37/351/Add. 1 og Corr. 1 annex, sect. VIII, recommendation 1. (IV) 9 gjørd 24. mai 1990, leit ráðið nevndini fyri sosialari menning til, at hugsa um á 32. setu síni at seta niður ein arbeiðsbólk við ongari tíðaravmarking til hetta høvið. Í hesum arbeiðsbólki skuldu vera stjórnarserfrøðingar, fíggjaðir av sjálvbodnum, til at skapa einar Fyrimyndarreglur um at útvega javnlíkar møguleikar fyri brekað børn, ung og vaksin í neyvum samstarvi við serstovnarnar hjá ST, aðrar millumstjórnabólkar og ikki almennar áhugafelagsskapir, serliga felagsskapir teirra brekaðu. Ráðið kravdi eisini av nevndini, at teksturin til hesar reglur skuldi vera liðugur til umhugsanar í 1993, soleiðis at reglurnar kundu leggjast fram á ST-aðalfundinum í 48. setu. 11. Tá kjakast var á triðju ráðstevnuni hjá aðalfundinum á 45. setu sást, at stór undirtøka var fyri hesum nýggja tiltaki til at skapa Fyrimyndarreglur um at útvega javnlíkar møguleikar fyri fólk, ið eru brekað. 12. Á 32. setu hjá ráðnum fyri sosiala menning, fekk framtakið fyri Fyrimyndarreglunum stuðul frá nógvum umboðum, og kjakið elvdi til viðtøku nr. 32/2 frá 20. februar 1991, tá ger ráðið av at seta niður ein arbeiðsbólk til hetta høvið í samsvari við viðtøkuna hjá búskapar- og sosialu nevndini nr. 1990/26. Endamálið við og innihaldið í Fyrimyndarreglunum um at útvega javnlíkar møguleikar fyri brekað fólk 13. Fyrimyndarreglurnar um at útvega teimum brekaðu somu møguleikar sum øðrum bygdu á tær royndirnar, sum gjørdar vóru í tíggjuáraskeiðnum fyri brekað hjá ST (1983 - 1992). 2 Altjóða viðurkendu mannarættindalógirnar, sum fata um altjóða mannarættindayvirlýsingina, 3 Altjóða sáttmálin um fíggjarlig, sosial og mentanarlig rættindi 4 , Altjóðasamtyktin um rættindi hjá børnum5 og samtyktin um at beina burtur allan mismun við kvinnur eins og heimsverkætlanin, sum viðvíkur brekaðum fólki, eru tær viðtøkur, sum skapa tað politiska og moralska grundarlagið undir hesum reglum. 14. Hóast hesar reglur ikki eru bindandi, kunnu tær gerast fyrimynd um allan heim, tá ið nógvar tjóðir seta tær í verk við ætlanum um at virða tær sum reglu í altjóða lóg. Tær krevja, at hvør einstøk tjóð bindur seg bæði moralskt og politiskt at arbeiða fyri javnrættindi fyri brekað fólk. Reglurnar vísa á týdningarmiklar grundreglur um ábyrgd, virki og samstarv. Víst verður á øki, sum hava avgerandi týdning fyri lívsvirði og møguleikan fyri at fáa fulla luttøku 2 Kunngjørd av ST aðalfundinum í viðtøku 37/53. Viðtøka 217 A (III). 4 Sí viðtøku 2200 A (XXI), annex. 5 Samtykt 44/25m annex. 3 10 og somu møguleikar. Fyrimyndarreglurnar eru eini ráð til brekað fólk og teirra feløg, eitt amboð, sum tey kunnu brúka sum fyrimynd, tá ið politiskar avgerðir og verkætlanir verða settar í verk. Tey geva grundarlag fyri tøkniligum og búskaparligum samstarvi millum tjóðirnar, Sameindu tjóðirnar og aðrar altjóða felagsskapir. 15. Endamálið við Fyrimyndarreglunum er at tryggja, at gentur og dreingir, kvinnur og menn, ið eru brekað, sum borgarar í egnum samfelagi kunnu njóta somu rættindi og skyldur sum onnur. Í øllum samfeløgum í heiminum eru enn forðingar, sum forða brekaðum at njóta síni rættindi og sítt frælsi, og gera tað trupult hjá teimum á jøvnum føti at vera uppi í tí, sum er í samfelagnum. Øll lond hava ábyrgdina av at seta hóskandi tiltøk í verk til at bróta niður slíkar forðingar. Fólk, sum eru brekað, og feløg teirra skulu hava virknan lut sum samstarvsfelagar í hesi gongd. Tað at útvega javnlíkar møguleikar fyri brekað fólk er eitt týdningarmikið íkast til tær almennu og heimsumfatandi royndirnar at stimbra menniskjaligt tilfeingi. Serligur dentur verður møguliga lagdur á at savnast um bólkar sum t.d. kvinnur, børn, tey framkomnu, tey fátøku, gestaarbeiðsfólk, fólk við fleiri brekum, upprunafólk og minnilutafólk. Harafturat eru nógv flóttarfólk, ið eru brekað, og tí hava tey serligan tørv, sum krevur eftiransni. Grundleggjandi hugtøk í politikki teirra brekaðu 16. Hugtøkini, sum nevnd verða niðanfyri, verða nevnd allastaðni í Fyrimyndarreglunum. Tey eru í høvuðsheitum grundað á hugtøkini í Heimsverkætlanini viðvíkjandi brekaðum fólki. Í summum førum vísa tey ta menning, sum hevur verið í ST-tíggjuáraskeiðinum fyri brekað fólk. Virkistarn og brek 17. Hugtakið "virkistarn" eru nógv ymisk virkistarn hjá øllum stættum í øllum londum í heiminum. Fólk kunnu vera virkistarnað av kropsligum, menningarligum ella sansingarligum darvi, heilsuligum ávum ella sálarligum sjúkum. Slík brek, umstøður ella sjúkur kunnu vera varandi ella bráðfeingis. 18. Hugtakið "brek", merkir at hava mist ella hava avmarkaðar møguleikar til at vera uppi í samfelagslívinum á jøvnum føti við onnur. Tað lýsir sambandið millum fólkið, ið er tarnað, og umhvørvið. Endamálið við hesum hugtaki er at leggja dent á avmarkingarnar í umhvørvinum og í teimum mongu skipaðu virksemunum í samfelagnum, t.d. upplýsing, samskifti og útbúgving, sum forðar fólki við førleikatarni at vera uppi í ymiskum á jøvnum føti við onnur. 11 19. Tað, at vit brúka hesi bæði hugtøk, "virkistarn" og "brek", sum lýst eru í grein 17 og 18, skal verða skilt eftir nútímans søgu teirra brekaðu. Upp gjøgnum sjeytiárini var stór mótstøða millum umboð fyri feløg teirra brekaðu og tey serkønu, sum arbeiða við brekaðum, ímóti hugtøkunum, sum tá vóru brúkt. Hugtøkini "virkistarn" og "brek" vóru ofta brúkt á ein ógreiðan og ørkymlandi hátt, sum gav vánaliga vegleiðing til politisk lóggevandi og lógútinnandi. Hugtøkini vístu ein læknafrøðiligan og sjúkugreiningarligan hugburð, sum skumpaði til viks lýti og ófullkomileika hjá samfelagnum uttanum. 20. Í 1980 góðtók Alheims Heilsustovnurin eina altjóða sundurflokkan í virkisdarv, virkistarn og brek, sum vísti á ein nágreiniligari og samstundis meira viðkomandi hugburð. Altjóða sundurflokkanin millum virkisdarv, virkistarn og brek 6 ger greiðan mun millum virkisdarv, virkistarn og brek. Hetta hevur verið brúkt víða um, t.d. í endurbúgving, útbúgving, hagfrøði, politikki, lóggávu, fólkafrøði (demografi), samfelagsfrøði (sociologi), búskaparfrøði og mannfrøði (antropologi). Summir brúkarar hava stúrt fyri, at sundurflokkanin, tá viðvíkur breki, møguliga enn kann metast at vera ov læknafrøðilig og ov nógv miðsavnað um einstaklingin, og kanska ikki nóg væl lýsir sambandið millum samfelagsligar umstøður, og hvat væntað verður av tí einstaka, og hvat tann einstaki megnar. Hesin ampi og aðrar atfinningar, sum brúkarar eru komnir við hesi 12 árini síðan flokkanin kom fram, verður tikin upp aftur, tá ið sundurflokkanin verður endurskoðað aftur. 21. Sum úrslit av royndum, sum eru gjørdar síðan Heimsverkætlanin varð sett í verk, og sum úrslit av tí almenna kjakinum, sum var í tíggjuáraskeiðinum hjá ST fyri brekað, var tað, sum kunnleikin gjørdist betri, og fólk betur skiltu spurningin um brekað og tey orðini, sum brúkt vórðu. Málbúnin nú á døgum viðurkennir tørvin á, bæði at lýsa tað, tí einstaka tørvar (sum til dømis endurbúgving og tøknilig hjálpartól), og tað, har samfelagið røkkur ov stutt (ymiskar forðingar fyri luttøku). Fyribyrging 22. Heitið "fyribyrging" merkir arbeiðið, sum er ætlað at forða fyri at kropslig, menningarlig, sálarlig ella sansingarlig brek koma fyri (1. fyribyrging) ella at forða fyri, at virkisdarv skapa varandi virkisavmarkingar ella virkisminkanir (2. fyribyrging). Fyribyrging kann bera í sær fleiri ymisk sløg av verkætlanum, sum til dømis grundleggjandi heilsurøkt, røkt fyri og eftir 6 Alheims Heilsustovnurin, WHO International Classification of Impairment, Disabilities, and handicaps: A manual of classification relating to the consequences of disease (Geneva, 1980). 12 barnsburð, kunnleika um føðslu, koppsetingarherferðir móti smittusjúkum, royndir til at fáa tamarhald á landafrøðiligum sjúkum, trygdarreglugerðir, ætlanir til at forða fyri arbeiðsskaða í ymiskum umhvørvi, millum annað at skapa arbeiðspláss, sum ikki elva til skaða og sjúku hjá fólki, og forða fyri brekum, sum koma av at umhvørvið verður dálkað ella vápnaðar ósemjur taka seg upp. Endurbúgving 23. Heitið "endurbúgving" sipar til eina mannagongd, sum er ætlað at geva brekaðum møguleikan fyri at fáa og halda sínum fremsta kropsliga, sansingarliga, menningarliga, sálarliga og/ella sosiala førleika, og soleiðis skapa teimum møguleika fyri at broyta lív sítt, so at tey kunnu gerast sjálvbjargnari. Endurbúgving kann eisini fata um møguleikan fyri at geva og/ella endurgeva førleika, ella seta í staðin fyri mistar virkismøguleikar ella avmarkaðar virkismøguleikar. Endurbúgving er ikki fyrsta viðgerðin. Hon fatar um ein heilan hóp av fyriskipanum og tiltøkum frá tí heilt grundleggjandi og vanligu endurbúgvingini til eitt miðvísari virksemi til dømis vinnuvirkna endurbúgving. Somu møguleikar fyri øll 24. Heitið "Somu møguleikar fyri øll" merkir eina mannagongd, har allar tær ymisku skipanirnar í samfelagnum og umhvørvinum, sum til dømis tænastur, arbeiði, upplýsing og skjøl verða gjørdar atkomuligar hjá øllum, serliga brekaðum fólki. 25. Grundreglurnar um somu rættindi bera í sær, at tørvurin hjá hvørjum einstaklingi er líka týdningarmikil, at hesin tørvur má leggjast sum grund undir allari ráðlegging í samfelagnum, og at alt tilfeingi má verða brúkt, soleiðis, at tað tryggjar, at øll hava somu møguleikar til at vera uppi í øllum. 26. Brekað fólk eru samfelagsborgarar og hava rætt til at verða verandi í sínum egna umhvørvi. Tey skulu fáa tann stuðul, teimum tørvar í teirri vanligu skipanini til útbúgving, til heilsu, arbeiði og almannaveiting. 27. Tá ið brekað fólk fáa somu rættindi, skulu tey eisini hava somu skyldur. Tá ið hesi rættindi eru vunnin, skal samfelagið vænta sær meira av brekaðum fólki. Sum partur av hesi mannagongd til at vinna somu rættindi, skulu tiltøk verða sett í verk til at hjálpa brekaðum at taka við fullari ábyrgd sum samfelagsborgarar. 13 Formæli Tjóðir, sum geva gætur samtyktini, sum var gjørd við sáttmála Sameindu tjóða, um saman og sjálvstøðugt í samstarvi við aðrar felagsskapir at skapa betri lívskor, arbeiði til øll og somuleiðis búskaparlig og sosial framstig og menning, sum sanna av nýggjum síni lyfti um mannarættindi og grundleggjandi frælsi, sosialt rættvísi og virðing og virði í hvørjum menniskja, so sum lýst í Sáttmálanum, sum serliga leggja í minni altjóða fyrimyndina um mannarættindi, sum er 3 skrivað í Altjóða sáttmálanum um mannarættindi , Altjóða sáttmálanum um 4 búskaparlig, sosial og mentanarlig rættindi og Altjóða sáttmálanum um borgararætt og politisk rættindi 4, sum leggja áherðslu á, at hesir sáttmálar gera greitt, at umtalaðu rættindi skulu vera tryggjað hvørjum einstøkum, og ikki gera mannamun, 5 sum leggja í minni Sáttmálan um rættindi hjá børnum, sum forbjóðar mannamun, ið grundaður er á brek og krevur serlig tiltøk til at tryggja rættindini hjá brekaðum børnum, og Altjóða sáttmálan um at verja rættindi hjá øllum gestaarbeiðarum og ætt teirra, 8 sum eisini hevur ávís tiltøk at verja brekað, sum eisini leggja í minni greiningarnar í Sáttmálanum um at týna allan mismun 6 á kvinnum við atliti at tryggja rættindini hjá brekaðum gentum og brekaðum kvinnum, sum hava fyrilit við Viðtøkuni um rættindi teirra brekaðu 7 , Viðtøkuni um rættindi hjá sálarliga menningartarnaðum8 , Viðtøkuni um sosiala framgongd og menning 9 , Grundreglunum til at verja sálarliga sjúk og at bøta um arbeiðið sálarveikum at bata 10 og onnur viðkomandi skjøl, sum Aðalfundurin hevur viðtikið, 8 7 Viðtøka 45/158, annex. Viðtøka 3447 (XXX) 8 viðtøka 2856 (XXVI). Viðtøka 2542 (XXIV) 10 Viðtøka 46/119, uppískoyti. 9 14 sum somuleiðis vísa til teir viðkomandi sáttmálar og áheitanir, sum Altjóða arbeiðarafelagið (ILO) hevur viðtikið við serligum atliti at lata brekað fáa lut í í øllum arbeiði og ikki gera mismun, sum geva gætur viðkomandi áheitanum og arbeiðinum hjá Ráðnum fyri útbúgvingar-, vísinda- og mentanarmálum hjá ST (UNESCO), serliga Heimsviðtøkuni viðvíkjandi útbúgving til øll 11 , Alheimsheilsuráðnum (WHO), Barnagrunni ST's (UNICEF) og øðrum viðkomandi stovnum, sum vísa til skyldu tjóðanna at verja umhvørvið, sum geva gætur eftir oyðilegging, sum kemur av vápnaðum stríði, og sum harmast um, at tilfeingið, ið ikki røkkur til, verður brúkt til vápnagerð, sum viðurkenna, at Heimsverkætlanin viðvíkjandi brekaðum fólki, og tann tulkingin, sum stendur í henni um somu møguleikar, vísir á staðiliga ynskið hjá altjóða samfelagnum at geva teimum ymisku yvirlýsingunum og áheitanunum týdning í orði og verki, sum viðurkenna, at endamálið við ST tíggjuáraskeiðinum fyri brekað (19831992) at fremja Heimsverkætlanina, enn er í gildi, og krevur bráðneyðugt og framhaldandi virki, sum taka til eftirtektar, at Heimsverkætlanin er grundað á hugtøk, sum líka so nógv galda í menningarlondunum, sum í ídnaðarlondunum, sum eru fullvísar í, at tað er neyðugt at herða stríðið fyri at brekað fólk kunnu fáa full javnrættindi og part í samfelagnum, sum aftur leggja áherðslu á, at brekað fólk, foreldur, verjar, forsprákarar og feløg teirra skulu vera virkin saman við tjóðunum í at leggja til rættis og fremja øll tiltøkini, sum hava ávirkan á teirra borgaraligu, politisku, búskaparligu, sosialu og mentanarligu rættindi, sum sambært Viðtøkuni nr. 1990/26 hjá Búskapar og sosiala ráðnum (ECOSOC) og sum byggja á ta nágreiniliga yvirlitið, sum stendur í Heimsverkætlanini yvir serlig tiltøk, sum eru neyðug fyri at brekað fólk kunnu fáa javnrættindi, 11 Final Report of the World Conference on Education for All: Meeting Basic Learning Needs, Jomitien, Thailand, 5-9 march 1990, Inter-Agency Commission (UNDP, UNESCO, UNICEF, WORLD BANK) for the World Conference on Education for All, New York, 1990, appendix 1. 15 hava viðtikið "Fyrimyndarreglurnar um at útvega javnlíkar møguleikar hjá brekaðum fólki", sum verða endurgivnar niðanfyri við tí endamáli: a) at leggja áherðslu á, at alt arbeiðið á øki teirra brekaðu er treytað av nóg góðari vitan um og royndum við viðurskiftum teirra brekaðu og serliga tørvi teirra, b) at leggja dent á, at mannagongdin, har øll sjónarmið av samfelagsins virki verða gjørd atkomulig fyri øll, er eitt grundleggjandi mál fyri sosio-búskaparligu menningina, c) at vísa á týdningarmikil sosialpolitisk sjónarmið fyri øki teirra brekaðu, har sum tað er viðkomandi, virkin at skunda undir tøkniligt og búskaparligt samstarv, d) at skapa fyrimyndir fyri politisku avgerðarmannagongdini, sum er neyðug til at vinna somu rættindi, í tí at havt verður í huga tær sera ymisku tøkniligu og búskaparligu umstøðurnar, sum eru, og ta sannroynd, at gongdin skal sýna grundleggjandi virðing fyri tí mentanarliga samanhangi, hon er í har, somuleiðis tann týdningarmikla leiklut, brekað fólk hava í hesum samanhangi, e) at skjóta upp háttalag í hvørjum landi sær til neyvt samstarv millum tjóðirnar, stovnarnar í ST, aðrar millumtjóða stovnar og feløg teirra brekaðu, f) at skjóta upp eina skipan til at hava eftirlit við gongdini, við tí í hyggju, at tjóðirnar hvør sær royna at fáa somu møguleikar hjá brekaðum fólki. 16 I. FORTREYTIR FYRI JAVNLÍKARI LUTTØKU 1. regla. Betri tilvitska Tjóðir hvør sær eiga at bera so í bandi, at betri kunnleiki verður í landinum um brekað fólk, rættindi og tørv teirra, íkast teirra og menningarmøguleikar teirra. 1. Tjóðirnar hvør sær eiga at tryggja, at myndugleikar sum varða av, senda út dagførdar upplýsingar um verkætlanir og tænastur til brekað fólk, familju teirra, serkøn á økinum og almenningin. Upplýsingar til brekað fólk, skulu vera so, at tær hóska til teirra. 2. Tjóðirna hvør sær eiga at fara undir og stuðla upplýsingarherferðum viðvíkjandi brekaðum fólki og politikki teirra brekaðu, sum ber fram tann boðskap, at brekað fólk eru borgarar við somu rættindum og skyldum, sum aðrir borgarar, og sostatt hava rætt til tiltøk sum beina burtur allar forðingar, sum tarna teimum í at vera uppi í øllum. 3. Tjóðirnar hvør sær eiga at eggja til, at brekað fólk verða lýst í fjølmiðlunum á ein positivan hátt; feløg teirra brekaðu eiga at verða eftirspurd um hetta. 4. Tjóðirnar hvør sær eiga at tryggja, at almenn skúlagongd í øllum lutum sæst aftur í høvuðsregluni um at vera uppi í øllum og hava somu møguleikar. 5. Tjóðirnar hvør sær eiga at bjóða brekaðum fólki og familju teirra og feløgum, at vera uppi í almennu undirvísingarætlanini, sum viðvíkur brekaðum. 6. Tjóðirnar hvør sær eiga at eggja til, at framtøk á privata økinum eisini hava spurningin viðvíkjandi teimum brekaðu í huga í øllum virksemi sínum. 7. Tjóðirnar hvør sær eiga at seta í verk og styðja verkætlanir, sum eru ætlaðar at menna kunnleikagrundarlagið hjá brekaðum fólki, tá ið tað viðvíkur teirra rættindum og møguleikum. Vaksandi sjálvsálit og myndugleiki fara at hjálpa brekaðum fólki til at taka av teimum møguleikum, sum standa teimum í boði. 8. Tað eigur at vera ein týdningarmikil partur av útbúgvingini hjá brekaðum børnum, at gera tey var við teir møguleikar, tey eiga. Hetta eigur eisini at vera havt í huga í endurbúgvingarverkætlanum. Brekað fólk kunnu eisini hjálpa hvør øðrum til hetta tilvit gjøgnum arbeiðið í felagi/feløgum sínum. 17 9. At menna tilvitið eigur at vera partur av útbúgvingini hjá øllum børnum, og eigur at vera partur í læraraskúlaútbúgving og í upplæring hjá øllum starvsfólki. 2. regla. Viðgerð. Tjóðir hvør sær eiga at tryggja, at brekað fólk fáa munadygga heilsurøkt. 1. Tjóðirnar hvør sær eiga at arbeiða fram ímóti verkætlanum, sum eru stýrdar av tvørfakligum bólkum av yrkislærdum fólki til tess tíðliga at staðfesta, meta um og viðgera brek. Hetta kann forða, minka ella fyribyrgja virkisdarv. Slíkar ætlanir eiga at tryggja, at brekað fólk og familja teirra heilt og fult eru uppi í øllum, tá ið talan er um hin einstaka, og feløg fyri brekað, tá ið talan er um ætlanir og eftirmeting. 2. Starvsfólk í almannaverkinum á staðnum eiga at verða lærd at hjálpa til á økjum, sum t.d. at vera varug við brek tíðliga í lívinum, at geva ta fyrstu neyðugu hjálpina, og at boða frá á rætta staði. 3. Tjóðirnar hvør sær eiga at tryggja, at brekað fólk, fram um alt nýføðingar og børn, fáa somu heilsurøkt á sama grundarlagi og í somu skipan, sum aðrir borgarar í samfelagnum. 4. Tjóðirnar hvør sær eiga at tryggja, at øll starvsfólk í heilsuverkinum hava nóg góða útbúgving og eru før fyri at veita brekaðum fólki ta neyðugu heilsurøktina, og at tey hava atgongd til teir viðgerðarhættir og ta tøkni, sum tørvur er á. 5. Tjóðirnar hvør sær eiga at tryggja, at øll starvsfólk í heilsurøktina eru so mikið væl útbúgvin, at tey ikki geva foreldrum óhóskandi ráð, og soleiðis avmarka møguleikarnar hjá børnum teirra. Henda útbúgvingin eigur alla tíðina at fara fram og eigur at vera bygd á nýggjastu upplýsingar, sum eru til taks á økinum. 6. Tjóðirnar hvør sær eiga at tryggja, at brekað fólk fáa ta regluligu viðgerð og tann heilivág, sum teimum tørvar, til at halda ella bøta um støðu sína. 18 3. regla. Endurbúgving Tjóðirnar hvør sær eiga at tryggja, at møguleikar eru at endurbúgva brekað fólk, so at tey kunnu gerast so sjálvbjargin og vælvirkin sum gjørligt! 1. Tjóðirnar hvør sær eiga at seta í verk ætlanir um at endurbúgva øll brekað fólk. Slíkar ætlanir eiga at vera grundaðar á tørvin hjá hvørjum einstøkum brekaðum fólki, og á hugtøkini um fult at vera uppi í øllum. 2. Í slíkum ætlanum eigur at vera eitt stórt virkisøki, sum t.d. grundleggjandi kunnleiki til at bøta um ella seta í staðin fyri førleikatarnaða virkisøkið, at ráðgeva brekaðum fólki og familju teirra, gera tey sjálvbjargnari, og serligar tænastur, sum t.d. tilboð um hjálp og vegleiðing. 3. Øllum brekaðum fólkum tørvar endurbúgving, og tey skulu hava atgongd til endurbúgving, eisini tey, sum eru illa brekað og/ella hava fleiri brek. 4. Brekað fólk og familja teirra, skulu hava møguleika at vera uppi í at leggja til rættis og skipa endurbúgving, sum viðvíkur teimum. 5. Allar endurbúgvingartænastur skulu vera til taks í nærumhvørvinum har tað brekaða fólkið býr. Í summum førum kann verða skipað fyri tíðaravmarkaðum endurbúgvingarskeiðum aðrastaðni, við tí fyri eyga at fáa eina ávísa upplæring. 6. Brekað fólk og familja teirra, eiga at vera eggjað til at endurbúgva seg, t.d. sum útbúnir lærarar, vegleiðarar og ráðgevar. 7. Tjóðirnar hvør sær eiga at læra av royndunum hjá feløgum, sum varða av brekaðum fólki, tá ið tær gera ella endurskoða endurbúgvingarætlanir. 19 4. regla. Stuðulstænasta. Tjóðirnar eiga hvør sær at tryggja brekaðum betri tilboð um stuðul og hjálpartól, soleiðis at tey kunnu gerast so sjálvbjargin sum gjørligt í gerandisdegnum og kunnu útinna síni rættindi. 1. Tjóðirnar eiga hvør sær at tryggja, at øll fáa hjálpartól og útgerð, persónliga hjálp og tulkahjálp, sum hóskar til tørvin hjá hvørjum einstøkum, sum er brekaður, tí tað er eitt týdningarmikið tiltak til, at øll fáa somu møguleikar. 2. Tjóðirnar hvør sær eiga at styðja soleiðis, at hjálpartól og útgerð verða ment, gjørd, koma víða og verða røkt, og eisini, at fólk fáa at vita um hesi tól og hesa útgerð. 3. Til at røkka hesum máli, eigur vanligur tøkniligur kunnleiki at verða tikin í nýtslu. Í teimum londum, har hátøkni er til taks, skal hon til fulnar verða nýtt til at bøta um aðalkrøv og dygdina viðvíkjandi hjálpartólum og útgerð. Tað er týdningarmikið at eggja til at skapa og gera einføld og bílig tól, har tú brúkar tilfar, sum er til taks í landinum, og landsins egnu vinnu, har tað ber til. Tey brekaðu eiga sjálvi at vera uppií, hvussu teirra hjálpartól skulu verða gjørd. 4. Tjóðirnar hvør sær eiga at viðurkenna, at øll brekað fólk, sum hava tørv á hjálpartólum, skulu hava atgongd til hóskandi hjálpartól, eisini fíggjarliga atgongd. Hetta kann bera í sær, at hjálpartólini og útgerðin verða latin ókeypis ella so bíliga, at brekað fólk, ella familja teirra hava ráð at keypa tey. 5. Tá ið hugsað verður um verkætlanir til endurbúgving, til at útvega hjálpartól og útgerð, skulu tjóðirnar hava í huga tann serliga tørv, sum brekaðar gentur og brekaðir dreingir hava, tá viðvíkur sniði, haldgóðsku, og hvat hóskar aldrinum til. 6. Tjóðirnar hvør sær eiga at stuðla, at persónlig hjálpartænasta og tulkatænasta verða settar á stovn og útvegaðar, serliga teimum, sum eru illa brekað og/ella hava fleiri brek. Slíkar tænastur fara at menna grundarlagið har fólk, sum eru brekað, kunnu vera uppi í gerandisdegnum heima, í arbeiði, í skúlanum ella í frítíðarítrivi. 7. Persónlig hjálpartænasta eigur at vera skipað so, at tann brekaði, sum brúkar skipanina, hevur avgerandi ávirkan á tann háttin, sum tænastan verður givin. 20 II. ØKI, HAR BØTAST SKAL UM 5. regla. Atkoma. Tjóðirnar hvør sær eiga at viðurkenna tann almenna týdning atkoman hevur í arbeiðinum fyri, at øll skulu hava somu møguleikar á øllum økjum í samfelagnum. Fyri fólk, sum hava brek av øllum slag, eiga tjóðirnar hvør sær a) at seta í verk ætlanir, sum gera umhvørvið atkomuligari; og b) at skapa fortreytir fyri, at øll kunnu koma til upplýsing og samskifti. a) Atgongd til natúrliga umhvørvið. 1. Tjóðirnar hvør sær eiga at seta í verk tiltøk til at taka burtur forðingar fyri at vera við í natúrliga umhvørvinum. Slík tiltøk skulu vera at skapa fyrimynd og leiðbeiningar og hugsa um at lóggeva til at tryggja atkomu til ymisk øki í samfelagnum, sum íbúðir, bygningar, samferðslugøgn og aðra ferðslu, gøtur og annað uttandura umhvørvi. 2. Tjóðirna hvør sær eiga at tryggja, at arkitektar, byggifrøðingar og onnur, sum hava til starv at skapa og byggja natúrliga umhvørvi okkara, hava atgongd til neyðturviliga upplýsing um politikk teirra brekaðu, og tiltøk til at fremja atkomu. 3. Atkoman eigur at vera havd í huga alla tíðina, frá tí at farið verður undir at tekna og gera natúrliga umhvørvið. 4. Feløg teirra brekaðu skulu verða eftirspurd, tá ið fyrimyndir og reglur fyri atkomu verða gjørdar. Tey eiga eisini hvør á sínum staði at vera við frá byrjan, tá almennir bygningar vera teknaðir, soleiðis at best møgulig atkoma verður tryggjað. b) Atgongd til upplýsing og samskifti 5. Brekað fólk og, har tað hóskar, familja teirra og forsprákarar, eiga at hava atgongd til allar upplýsingar um sjúkugreining, rættindi og tær tænastur og verkætlanir, sum eru til taks í øllum førum. Slík upplýsing eigur at vera sett fram á tann hátt, sum gagnar tí brekaða best. 6. Tjóðirnar hvør sær skulu gera arbeiðshættir, sum gera upplýsingartænastur og skjøl atkomulig hjá ymiskum bólkum viðvíkjandi brekaðum fólki. Blindaskrift, bandtænasta, stór skrift og onnur hóskandi tøkni skal nýtast til teirra, sum síggja illa. Somuleiðis eigur hóskandi tøkni at vera 21 brúkt, soleiðis at tey, sum hoyra illa, ella hava ilt við at skilja, fáa lut í talaðari upplýsing. 7. At brúka teknmálið at útbúgva deyv børn, í familju teirra og umhvørvi, má verða havt í huga. Teknmálstulkatænasta eigur eisini at vera til taks til at lætta um samskiftið millum tey deyvu og onnur. 8. Tørvurin hjá øðrum fólki, sum hevur trupulleikar við samskifti, eigur eisini at vera havdur í huga. 9. Tjóðirnar hvør sær eiga at eggja fjølmiðlunum, serliga sjónvarpi, útvarpi og bløðum, at gera blaðgreinir, sendingar o.a. atkomuligt. 10. Tjóðirnar hvør sær eiga at tryggja, at nútímans kunningartøkni, sum verður boðin almenninginum, antin er atkomulig ella verður tillagað soleiðis, at eisini brekað fólk kunnu brúka hana. 11. Feløg teirra brekaðu eiga at verða eftirspurd, tá ið tiltøk til at gera upplýsingartænastur atkomuligar, verða gjørd. 6. regla. Útbúgving. Tjóðirnar hvør sær eiga at viðurkenna regluna um somu undirvísingartilboð og innliman í barnaskúla, ungdómsundirvísing og hægri útbúgving við somu møguleikum fyri børn, ung og vaksin, sum eru brekað. Tær eiga at tryggja, at útbúgving teirra brekaðu er ein innlimaður partur í útbúgvingarskipanini. 1. Skúlamyndugleikarnir hava ábyrgd av eftir tørvi at innlima brekað fólk í útbúgvingina í skúlaskipanini. At útbúgva brekað fólk, skal vera ein innlimaður partur av landsins útbúgvingarætlan, lesiætlan og skúlaskipan. 2. Útbúgving í vanligum skúlum hevur sum treyt, at tulkahjálp og annar hóskandi stuðul eru til taks. Hølini skulu vera løtt at koma til, og neyðturvilig stuðulstænasta, sum er skapað til at nøkta tørvin hjá fólki við ymiskum brekum, skal vera í skúlanum. 3. Foreldrabólkar og feløg teirra undirvísingargongdini á øllum stigum. 22 brekaðu eiga at vera við í 4. Í londum, sum hava undirvísingarskyldu, eigur undirvísing at vera til taks bæði til gentur og dreingir, sum hava mong ymisk brek, og á øllum stigum, eisini til teirra, sum eru allarringast fyri. 5. Hesum økjum eigur serliga at verða givið gætur: a) brekaðum pinkubørnum. b) brekaðum børnum undir skúlaaldur. c) brekaðum vaksnum, serliga kvinnum. 6. Til at kunna lóggeva um útbúgvingarmøguleikar í skúlaverkinum, eiga tjóðirnar hvør sær: a) at hava ein greiðan politikk, sum bæði skúlamyndugleikarnir og almenningurin skilja og góðkenna. b) at loyva, at lesiætlanin er smidlig og gevur møguleikar fyri uppískoyti og tillaging. c) at fáa gott undirvísingartilfar, fáa læraraeftirútbúgving, og at stuðulslærarar eru til taks. 7. Innlimað/integrerað útbúgving og útbúgvingarætlanir í nærumhvørvinum eiga at vera uppfataðar, sum hjálp til at fáa lønandi undirvísing og læra upp brekað fólk. Lesiætlanir fyri alt landið eiga at eggja samfeløgunum til at brúka og menna sítt egna tilfeingi til at geva brekaðum fólki undirvísing á staðnum. 8. Tá tað er, at vanliga skúlaskipanin ikki nøktar tørvin hjá øllum brekaðum nóg væl, kann serundirvísing koma upp á tal. Hon eigur at hava til endamáls at fyrireika næmingarnar til útbúgving í vanligu skúlaskipanini. Henda útbúgving eigur at vera líka góð sum vanliga undirvísingarskipanin, og eigur at verða nær tengd at henni. Minsta krav má vera, at líka nógv orka verður brúkt til brekaða næmingin sum til hansara, sum ikki er brekaður. Tjóðirnar hvør sær eiga at miða eftir, at serundirvísingartænastan stig fyri stig verður lagað til vanligu skúlagongdina. Tað verður viðurkent, at í summum førum kann serundirvísingin vera mest hóskandi útbúgving til summar brekaðar næmingar. 9. Av tí serliga tørvi á samskifti, sum deyv og deyv/blind fólk hava, er tað betur hóskandi, at teirra útbúgving verður í serligum skúlum, sum eru ætlaðir til tess, ella í flokkum ella eindum í vanliga skúlaverkinum. Serliga á byrjanarstigi 23 eigur at verða givið tørvinum at leggja dent á ta serligu mentanina hjá hesum brekaðu bólkum gætur, soleiðis, at undirvísingin kann gera, at fólk, sum eru deyv ella deyv/blind, verða so sjálvbjargin sum gjørligt. 7. regla. Arbeiði. Tjóðirnar hvør sær eiga at viðurkenna ta meginreglu, at brekað fólk mugu fáa møguleikan fyri at útinna síni mannarættindi, serliga hvat arbeiði viðvíkur. Bæði á bygd og í býi mugu tey fáa somu møguleikar til vinnuskapandi og lønandi arbeiði á arbeiðsmarknaðinum. 1. Lógir og reglugerðir á arbeiðsmarknaðinum mugu ikki gera mismun á fullførum og brekaðum fólki, og mugu ikki forða teimum brekaðu at fáa arbeiði. 2. Tjóðirnar hvør sær eiga virknar at stuðla, at brekað fólk verða innlimað á vanliga arbeiðsmarknaðinum. Hesin virkni stuðul kann vera ymisk tiltøk, t.d. arbeiðsmarknaðarútbúgving, arbeiðsfremjandi kvotuskipanir, arbeiðspláss, sum eru serliga ætlað brekaðum, og vart arbeiði, lán ella stuðul til smá virki, einkarrættar-sáttmálar ella framíhjárættindi til vinnu, skattalættar, sáttmálafyrimunir ella aðrar tøkniligar ella fíggjarligar fyrimunir til fyritøkur, sum seta brekað í arbeiði. Tjóðirnar hvør sær eiga eisini at eggja arbeiðsgevarum til at gera neyðugar broytingar, so teir fáa havt brekað fólk í arbeiði. 3. Verkætlanirnar í hvørjari tjóð sær, eiga at fata um: a) tiltøk til at skapa og tillaga arbeiðspláss og arbeiðshøli, soleiðis at tey eru atkomulig hjá fólki við ymiskum brekum. b) stuðul at brúka nútíðartøkni og nýskapan og at gera hjálpartól, amboð og útgerð, og tiltøk, sum geva atgongd til slík tól og amboð hjá brekaðum fólkum, so tað ger tey før fyri at fáa arbeiði og at verða verandi í tí. c) útvega hóskandi upplæring og arbeiðsávísing og framhaldandi stuðul, t.d. persónliga hjálp og tulkatænastu. 4. Tjóðirnar hvør sær eiga at byrja og stuðla almennum tilvitskuskapandi herferðum, ætlaðar til at bróta niður tann negativa hugburð og teir fordómar, ið eru móti brekaðum arbeiðsfólki. 24 5. Sum arbeiðsgevari eigur samfelagið á almenna økinum at skapa góðar umstøður fyri arbeiði til brekað fólk. 6. Almennir myndugleikar, fakfeløgini og arbeiðsgevararnir eiga at samstarva til at tryggja rímilig setanarkrøv og møguleikar fyri at vera fluttur fram í starvi. Somuleiðis um arbeiðsumstøður, løn, tiltøk til at skapa tryggari arbeiðsumstøður, so at brekað ikki vera fyri óhappi og skaða, og tiltøk til at endurbúgva arbeiðsfólk, sum eru skadd í arbeiði sínum. 7. Stevnan eigur altíð at vera, at brekað fólk fáa arbeiði á vanliga arbeiðsmarknaðinum. Til tey brekaðu, ið ikki eru før fyri at arbeiða á arbeiðsmarknaðinum, kunnu smáir vardir verkstaðir vera ein annar møguleiki. Tað er týdningarmikið, at slíkir verkstaðir í dygd verða sammettir við, hvussu væl teir eru førir fyri at geva arbeiðsfólkunum somu møguleikar á vanliga arbeiðsmarknaðinum. 8. Tiltøk eiga at verða sett í verk til at fáa brekað fólk at vera við í útbúgvingarætlanum og arbeiðsskapandi ætlanum á privata og alternativa arbeiðsmarknaðinum. 9. Almennu myndugleikar, fakfeløg og arbeiðsgevarar eiga at samstarva við feløg teirra brekaðu í tí, sum viðkemur útbúgving og arbeiðsskapandi tiltøkum, eisini skiftitíð, partvíst arbeiði, arbeiðsbýti, sjálvstøðuga vinnu og persónliga hjálp til brekað fólk. 8. regla. Inntøkutrygd og almannatrygd. Tjóðirnar hvør sær hava ábyrgd av inntøkutrygdini hjá teimum brekaðu, og at tey fáa almannatrygd. 1. Tjóðirnar hvør sær eiga at tryggja teimum brekaðu hóskandi inntøkutrygd, sum av breki sínum, ella onkrum, ið hevur við tað at gera, fyribils heilt ella partvíst hava mist inntøku sína, ella hava mist arbeiðsmøguleikan. Tjóðirnar hvør sær mugu tryggja, at stuðulin leggur upp fyri, at tað ofta kostar meira at uppihalda fólkum, tá tey eru brekað. 2. Í londum, har almannahjálp, sjúkatrygging ella aðrar vælferðarskipanir eru, ella verða gjørdar til øll, eigur samfelagið at tryggja, at slíkar skipanir ikki útihýsa ella lata brekað fólk vera fyri mismuni. 25 3. Tjóðirnar hvør sær eiga eisini at veita inntøkutrygd og tryggja, at forsorgarhjálp er til taks til einstaklingar, sum átaka sær ábyrgdina av einum brekaðum. 4. Sosialar tryggingar eiga eisini at stuðla at endurskapa møguleikarnar hjá tí brekaða at uppihalda sær. Slíkar skipanir eiga eisini at gera sítt til at skipa, menna og fíggja útbúgving til arbeiðsmarknaðin. Tær skulu eisini hjálpa til við arbeiðsávísing. 5. Sosialar trygdarskipanir eiga eisini at eggja brekaðum fólki at søkja sær arbeiði við tí fyri eyga sjálv at vinna til lívsins uppihald. 6. Inntøkutrygd eigur at standa við so leingi, sum tær førleikatarnandi umstøðurnar eru, á ein slíkan hátt, at hon ikki tekur mótið frá teimum brekaðu at søkja sær arbeiði. Hon eigur bara at verða minkað ella steðgað, tá ið tey brekaðu hava fingið nóg stóra og trygga inntøku. 7. Í londum, har sosiala trygdarskipanin mest er á privatum hondum, eigur samfelagið at eggja nærumhvørvinum, vælferðarfeløgum og familjum til at skapa tiltøk, sum elva til sjálvbjargni og stuðla arbeiði ella arbeiðslíkari vinnu til brekað fólk. 9. regla. Heimalív og egið frælsi. Tjóðirnar eiga hvør sær at stuðla, at brekað fólk eru fult við í heimalívinum. Tær eiga at fremja teirra rættindi til egið frælsi og tryggja, at lógirnar ikki lata brekað fólk vera fyri mismuni, tá ið hugsað verður um kynsligt samband, giftarmál og rættin at gerast foreldur. 1. Brekað fólk skulu hava møguleika at vera saman við familjuni hjá sær. Tjóðirnar hvør sær eiga at eggja til familjuráðgeving, sum fatar um neyðug tiltøk í sambandi við brekið, og hvørja ávirkan tað fær á heimalívið. Umlættingar- og stuðulsskipanir skulu vera til taks til familjur, har ein er brekaður. Tjóðirnar hvør sær skulu beina burtur allar meinbogar hjá fólkum, sum vilja sleppa at fostra upp ella ættleiða eitt brekað barn ella vaksnan, ið er brekaður. 2. Brekaðum fólkum má ikki noktast høvi til at uppliva sítt egna kynslív, hava kynsligt samband og gerast foreldur. Við at havt verður huga, at brekað fólk kunnu vera fyri forðingum, tá tey skulu giftast og fáa sær familju, eigur samfelagið at tryggja, at tey fáa neyðuga ráðgeving. Brekað 26 fólk mugu hava somu atgongd sum onnur til gitnaðarfyribyrging, eins væl og hóskandi upplýsing um kynslívið. 3. Tjóðirnar hvør sær eiga at seta í verk tiltøk, sum minka um tann fordóm, sum enn er í samfelagnum móti brekaðum, serliga gentum og kvinnum, sum giftast, teirra kynslívi og møguleikanum fyri at gerast foreldur. Fjølmiðlarnir eiga at vera eggjaðir til at átaka sær høvuðsleiklutin í at taka burtur slíkan negativan hugburð. 4. Brekað fólk og familja teirra mugu fáa holla upplýsing um, hvussu ein verjir seg fyri kynsligum og øðrum misbrúki. Brekað fólk eru serliga hótt at verða misbrúkt í familjuni, samfelagnum ella á stovnum, og teimum brekaðu tørvar tí kunnleika um, hvussu tey verja seg fyri misbrúki, duga at ásanna, at tey eru misbrúkt og duga at siga frá. 10. regla. Mentan Tjóðirnar hvør sær eiga at tryggja, at brekað fólk eru partur av og kunnu vera uppi í mentanarligum tiltøkum á jøvnum føti við onnur. 1. Tjóðirnar hvør sær eiga at tryggja, at brekað fólk hava møguleika fyri at brúka síni skapandi, listarligu ella andligu evni, ikki bara fyri at gagna sær sjálvum, men eisini til at ríka samfelagið, um tað so er á bygd ella í býi. Dømi um slíkt virksemi eru dansur, tónleikur, bókmentir, sjónleikur, leirlist, málningalist og høggmyndalist. Serliga í menningarlondum eigur dentur at vera lagdur á upprunaliga og nýmótans list, sum t.d. dukkusjónleik, framsøgu/upplestur og frásøgukynstur. 2. Tjóðirnar hvør sær skulu tryggja, at brekað fólk sleppa inn allastaðni, har mentanarlig tiltøk og mentanarmøguleikar eru, t.d. sjónleikarhús, søvn, kykmyndahallir og bókasøvn. 3. Tjóðirnar hvør sær eiga at seta í verk og brúka serlig tøknilig hjálpartól, sum gera bókmentir, film og sjónleik atkomulig hjá brekaðum. 27 11. regla. Frítíð og ítrótt. Tjóðirna hvør sær eiga at seta í verk tiltøk, sum tryggja, at brekað fólk hava somu møguleikar sum onnur til frítíðarítriv og ítrótt. 1. Tjóðirnar hvør sær eiga at seta í verk tiltøk, soleiðis, at har sum frítíðarítriv og ítrótt eru, sum til dømis, hotell, strendur, ítróttavallir, ítróttahallir o.s.fr., eru atkomulig hjá brekaðum fólki. Slík tiltøk eiga at fata um stuðul til starvsfólk, sum arbeiða við frítíðar- og ítróttatiltøkum, roknað uppí ætlanir, sum fremja atkomuleika og luttøku, upplýsing og venjing. 2. Ferðaráð, ferðamannastovur, gistingarhús, sjálvbodnir felagsskapir og onnur, sum skipa fyri frítíðartiltøkum ella ferðamøguleikum, eiga at bjóða øllum tænastu sína, havt skal verða í huga tann serliga tørv, sum brekað fólk hava. Hóskandi undirvísing eigur at vera givin til at stuðla undir hesa gongd. 3. Ítróttafeløg eiga at verða eggjað til at skapa møguleikar fyri at brekað kunnu vera við í ítróttatiltøkum. Í summum førum, er tað nóg mikið, at gera hølið/vøllin atkomuligan, so at tey fáa høvi til at vera við. Í øðrum førum er tørvur á serligum tiltøkum og serligum venjingarspølum. Tjóðirnar hvør sær eiga at stuðla brekaðum at vera við í heimligum og altjóða ítróttatiltøkum. 4. Brekað, sum eru við í ítróttatiltøkum, eiga at hava atgongd til líka góða leiðbeining og venjing sum onnur ítróttafólk. 5. Tey, sum skipa fyri ítrótt og frítíðartiltøkum, eiga at ráðføra seg við feløg teirra brekaðu, áðrenn tey leggja brekaðum til rættis slíka tænastu. 12. regla. Átrúnaður. Tjóðirnar hvør sær skulu tryggja, at brekað fólk hava somu møguleikar til at vera við í átrúnaðarligum samfelagi sum tey, sum tey teljast ímillum. 1. Tjóðirnar hvør sær eiga í samstarvi við átrúnaðarligar myndugleikar at eggja til tiltøk, sum beina burtur allan mismun og gera átrúnaðarligt virksemi atkomuligt fyri øll brekað fólk. 2. Tjóðirnar hvør sær skulu styðja, at kirkjuligir stovnar og átrúnaðarlig samfeløg fáa upplýsingartilfar um brek. Tjóðirnar hvør sær skulu eggja átrúnaðarligum myndugleikum til at taka upplýsing um brek við í útbúgving til øll í gudfrøðistarvi, somuleiðis í átrúnaðarfrálæru. 28 3. Tjóðirnar hvør sær skulu eisini eggja til atkomuleika til átrúnaðarligar bókmentir til sjónveik, blind og deyv á teknmáli. 4. Tjóðirnar hvør sær og/ella átrúnaðarligu feløgini eiga at ráðføra seg við feløg teirra brekaðu, tá ið tey fara at seta tiltøk í verk, sum skulu tryggja, at øll kunnu vera við í átrúnaðarligum virksemi. 29 III. AT FREMJA Í VERKI. 13. regla. Upplýsing og gransking. Tjóðirnar hvør sær hava evstu ábyrgd av at savna og upplýsa um livikorini hjá brekaðum, og at stuðla umfatandi gransking á øllum økjum, eisini um teir meinbogar, sum ávirka lívið hjá teimum brekaðu. 1. Tjóðirnar hvør sær eiga regluliga at savna hagtøl, sum byggja á kynsbýtið, og aðrar upplýsingar um livikorini hjá brekaðum. Slíkt savn við upplýsingum kundi verið gjørt í sambandi við manntal og húsahaldsyvirlit, og kundi verið gjørt í neyvum samstarvi við m.a. fróðskaparsetur, granskingarstovnar og feløg teirra brekaðu. Í upplýsingarsavninum eiga at vera spurningar um ætlanir og tilboð/tænastur, og hvussu tey skulu verða brúkt. 2. Tjóðirnar hvør sær eiga at hugsa um at seta á stovn eitt upplýsingarsavn um førleikatarnað, har eisini hagtøl eru um tænastur og ætlanir, sum eru til taks, eins væl og um teir ymisku bólkarnir av brekaðum fólkum. Hesi søvn eiga tó at hava í huga tørvin á at verja privatlívið hjá tí einstaka og virða egna frælsi hansara. 3. Tjóðirnar hvør sær eiga at byrja og styðja granskingarætlanum um sosialar og búskaparligar spurningar, og spurningar um virknan lut, sum ávirka lívið hjá brekaðum og familju teirra. Í tílíkari gransking eigur at vera granskað um orsakir, hvørji brek og hvussu tíðug brekini eru, atkomuna og hvussu góð skipanin er, og tørvin á at skapa og menna tænastur og hjálpartiltøk. 4. Tjóðirnar hvør sær eiga at gera og tillaga frøðiheiti og metingarstig fyri at skipa landsumfatandi kanningar í samstarvi við feløg teirra brekaðu. 5. Tjóðirnar hvør sær eiga at gera tað gjørligt hjá brekaðum at vera við í upplýsingarinnsavningini og granskingini. Til at taka sær av slíkari gransking, eiga tjóðirnar hvør sær serliga at eggja til, at skikkað brekað fólk standa fyri kanningunum. 6. Tjóðirnar hvør sær eiga at stuðla, at granskingarúrslit og royndir vera almannakunngjørd. 7. Tjóðirnar hvør sær eiga at seta í verk tiltøk til tess at upplýsa og kunna um brek til øll politisk og umsitingarlig stig í landinum. 30 14. regla. Stevna og ráðlegging. Tjóðirnar hvør sær eiga at tryggja, at sjónarmið viðvíkjandi breki verða hoyrd í øllum týðandi ráðleggingum og stevnumiðum. 1. Tjóðirnar hvør sær eiga at seta í gongd og leggja ætlanir um hóskandi stevnu fyri brekað fólk og stimbra og styðja virksemi um landið. 2. Tjóðirnar hvør sær eiga at hava feløg teirra brekaðu við í øllum avgerðum, sum viðvíkja ætlanum og skipanum fyri brekaðum, ella sum hava ávirkan á teirra búskaparligu ella sosialu støðu. 3. Tørvurin hjá brekaðum, og annars øll viðurskifti teirra, eiga at vera partur í vanligum menningarætlanum og ikki verða viðgjørdir fyri seg. 4. Tað, at tjóðirnar hvør sær hava evstu ábyrgd fyri støðuni hjá brekaðum, loysir ikki onnur frá ábyrgd. Øll, sum hava ábyrgd av tænastum, virksemi ella fáa til vega upplýsingar í samfelagnum, eiga at vera eggjað til at taka við ábyrgd fyri at gera skipanirnar atkomuligar hjá brekaðum. 5. Tjóðirnar hvør sær eiga at gera tað lættari at menna skipanir og tiltøk fyri brekað í nærumhvørvinum. Ein háttur at gera hetta, er at gera handbøkur ella eftirlitsskráir og seta í verk útbúgvingarætlanir fyri starvsfólkið á staðnum. 15. regla. Lóggáva. Tjóðirnar hvør sær hava ábyrgd av at skapa lógargrundarlag fyri tiltøkum, sum skulu elva til at brekað fólk kunnu vera við á jøvnum føti við onnur. 1. Í landsins lógum, sum mynda rættindi og skyldur borgarans í landinum, eigur at standa um rætt og skyldu hjá brekaðum. Tjóðirnar hvør sær hava skyldu til at gera brekað før fyri at útinna síni rættindi, ímillum annað teirra menniskjaligu, borgaraligu og politisku rættindi, tað sama sum aðrir borgarar. Tjóðirnar mugu tryggja, at feløg teirra brekaðu eru uppií at menna landsins lóggávu, tá ið ræður um rættindi hjá brekaðum, eins væl og at lóggávan javnan verður endurskoðað. 31 2. Neyðugt kann gerast at lóggeva til at taka burtur meinbogar, sum kunnu hava óhepna ávirkan á lívið hjá brekaðum, millum annað happing og mismun. Allar viðtøkur, sum hava við sær, at mismunur verður gjørdur á brekaðum og fullførum, mugu beinast av vegnum. Í lóggávuni í landinum eigur at vera hóskandi revsing ásett, um so er, at líkarætturin verður brotin. 3. Lóggávan í landinum, sum viðvíkur brekaðum, kann koma fram á tveir mátar. Rættindi og skyldur eiga at vera tikin upp í í vanliga lóggávu ella standa fyri seg. Serlig lóggáva fyri brekað kann setast í verk á ymiskan hátt: a) viðtaka serligar lógir, sum bara snúgva seg um viðurskifti teirra brekaðu. b) hava viðurskifti teirra brekaðu í huga í lóggávu um serlig evni. c) nevna brekað í teksti, sum tulkar galdandi lóg. Møguliga er tað best at samskipa hesar ymisku mátarnar. Hugsað kann eisini veða um, um tað kann vera rætt at geva brekaðum framíhjárættindi. 4. Tjóðirnar hvør sær kunnu hugsa um at seta serligan kærurætt til tess at verja áhugamál teirra brekaðu. 16. regla. Búskaparpolitikkur. Tjóðirnar hvør sær hava búskaparligu ábyrgdina av ætlanum og tiltøkum til tess at skapa somu møguleikar fyri brekaðum. 1. Tjóðirnar hvør sær eiga at hava viðurskifti teirra brekaðu við í regluligum fíggjarlógum hjá øllum landsins myndugleikum. 2. Almennir myndugleikar, áhugafeløg og aðrir áhugaðir stovnar, eiga at samstarva til at fáa besta háttin til at stuðla verkætlanum og tiltøkum, sum eru hóskandi til brekað fólk. 3. Tjóðirnar hvør sær eiga at hava í huga at brúka búskaparlig tiltøk (lán, skattalætta, markaðan stuðul, serligar grunnar og so framvegis) til at stimbra og styðja brekaðum í samfelagnum, so tey fáa somu kor sum fullfør. 32 4. Í nógvum londum hevði tað verið ráðiligt at sett ein menningargrunn fyri brekað fólk. Hann kann styðja ymiskar royndarverkætlanir millum tey brekaðu. 17. regla. Arbeiðssamskipan. Tjóðirnar hvør sær hava ábyrgd av, at landssamskipanarnevndir ella slíkir stovnar verða sett á stovn og styrkt, til at arbeiða sum ein landsbrennidepil um viðurskifti teirra brekaðu. 1. Landsins samskipanarnevnd ella slík nevnd eigur at vera varandi og lógarfest, eins væl og hon skal vera grundað á hóskandi fyrisitingarligar greiningar. 2. Ein samanseting við umboðum úr privatum og almennum feløgum er best hóskandi til at fáa eina tvørfakliga og tvørgangandi samanseting. Umboðini kunnu verða vald úr avvarðandi ráðharrastovu/stjórnardeild, felagskapum hjá brekaðum fólki og øðrum ikki almennum felagskapum. 3. Feløg teirra brekaðu eiga at hava týðandi ávirkan á landsins samskipanarnevnd til at tryggja, at tey, sum vara av, fáa nóg góða afturboðan. 4. Landsins samskipanarnevnd eigur at kunna virka við nóg stórum sjálvræði og veitingum til at greiða sínar skyldur í sambandi við avgerðarvald sítt. Tað skal verða tengt at hægsta stýrisstigi. 18. regla. Feløg teirra brekaðu. Tjóðirnar hvør sær eiga at viðurkenna rættin hjá feløgum teirra brekaðu til at umboða brekað fólk á øllum økjum. Tjóðirnar hvør sær eiga eisini at viðurkenna ráðgevandi leiklutin hjá feløgum teirra brekaðu, tá avgerðir verða tiknar um mál teirra brekaðu. 1. Tjóðirnar hvør sær eiga at eggja og stuðla fíggjarliga og á annan hátt, at stovna og styrkja felagsskapir teirra brekaðu, familju teirra og/ella ráðgevum. Tjóðirnar hvør sær eiga at viðurkenna, at feløgini hava ein leiklut í at menna politikk teirra brekaðu. 2. Tjóðirnar hvør sær eiga at grundleggja varandi samskifti við feløg teirra brekaðu og tryggja teimum lut sín at menna stjórnarpolitikk. 33 3. Leikluturin hjá feløgum teirra brekaðu kann vera at vísa á tørv og raðfestingar, at vera við til at leggja til rættis, seta í verk og eftirmeta tænastur og tiltøk, sum viðvíkja lívinum hjá brekaðum fólki, og at ávirka almennu tilvitskuna og vera forsprákari fyri broytingum. 4. Við tí fyri eyga at gerast sjálvbjargnari eiga feløg teirra brekaðu at bjóða og fremja møguleikar fyri at menna førleika á ymiskum økjum, og at stuðla og kunna limirnar sínámillum. 5. Feløg teirra brekaðu kunnu brúka sín ráðgevandi leiklut á mangan hátt, sum t.d. at hava fasta umboðan í stýrinum fyri fyritøkur, sum landið fíggjar, vera limir í almennum nevndum og veita serkunnleika til ymiskar verkætlanir. 6. Ráðgevandi leikluturin hjá feløgum teirra brekaðu eigur at vera framhaldandi til tess at menna og gjølla lýsa umskifti av sjónarmiðum og upplýsingum millum myndugleikar og feløgini. 7. Feløgini eiga at vera varandi umboðað í landsins samskipanarnevnd ella tílíkum stovni. 8. Leikluturin hjá staðbundnu feløgum teirra brekaðu eigur at verða mentur og styrktur til at tryggja, at tey fáa ávirkan í egnum samfelagi. 19. regla. Starvsfólkaútbúgving. Tjóðirnar hvør sær hava ábyrgdina av at tryggja øllum starvsfólkum neyðuga útbúgving, teimum sum eru uppi í at leggja til rættis og fáa til vega verkætlanir og tænastur, sum viðvíkja brekaðum fólki. 1. Tjóðirnar hvør sær eiga at tryggja, at allir myndugleikar, sum veita brekaðum tænastur, geva starvsfólki sínum neyðuga útbúgving. 2. Tá ið fólk verða serútbúgvin at vera um brekað, eins væl og tá ið upplýsingar um brek skulu verða givin í vanligum útbúgvingarætlanum, skal hugtakið um fullan lut og líkarætt síggjast aftur á hóskandi hátt. 3. Tjóðirnar hvør sær eiga at tryggja útbúgvingarætlanir í samráð við feløg teirra brekaðu, og brekað fólk eiga at vera tikin við sum lærarar, vegleiðarar ella ráðgevar í útbúgvingarætlanum til starvsfólk. 34 4. Tað er ógvuliga týdningarmikið at tey, sum arbeiða á almannaøkinum, fáa útbúgving, serliga tey í menningarlondum. Brekað fólk eiga at vera uppií, og við í útbúgvingini eiga hóskandi virði at verða ment, førleiki og tøkni, eins væl og kunnleiki, sum brekað fólk kunnu veita, foreldur teirra, familja og samfelagið sum heild. 20. regla. Eftirlit við og endurskoðan av verkætlanum fyri brekað í samband við at fremja Fyrimyndarreglurnar í hvørjum landi sær. Tjóðirnar hvør sær hava ábyrgd av støðugum eftirliti og at endurskoða verkætlanir og tiltøk, sum tjóðin setur í verk í sambandi við at hon útvegar javnlíkar møguleikum hjá brekaðum fólki. 1. Tjóðirnar hvør sær eiga regluliga og miðvíst at endurskoða landsins ætlanir, tá ið um politikk teirra brekaðu ræður og kunngera bæði grundarlagið undir og úrslitið av eftirmetingunum. 2. Tjóðirnar hvør sær eiga at menna og tillaga frøðiheiti og metingargrundarlag fyri at eftirmeta ætlanir og tænastur, sum hava við brek at gera. 3. Slíkt metingargrundarlag og frøðiheiti eiga at vera ment í neyvum samstarvi við feløg teirra brekaðu heilt frá byrjan. 4. Tjóðirnar hvør sær eiga at vera við í altjóða samstarvi til tess at menna felags grundarlagið fyri vanliga eftirmeting á øki teirera brekaðu. Tjóðirnar hvør sær eiga at eggja landsins samskipanarnevnd til eisini at vera við. 5. Eftirmetingin viðvíkjandi ymiskum ætlanum viðvíkjandi teimum brekaðu eigur at vera løgd í ráðleggingina, soleiðis at tað ber til at eftirmeta, hvussu munadygg ætlanin hevur verið til at røkka á mál. 21. regla. Tøkniligt og búskaparligt samstarv. Tjóðirnar hvør sær, bæði ídnaðarlond og menningarlond, hava ábyrgdini av at samstarva um og at seta í verk tiltøk til at bøta um lívskorini hjá brekaðum fólkum í menningarlondum. 35 1. Tiltøk til at fáa somu møguleikar fyri brekað fólk, eiga at vera við í vanligu menningarætlanunum. Eisini eiga at verða havd í huga brekað flóttafólk. 2. Slík tiltøk mugu verða samskipað í øllum tøkniligum og búskaparligum samstarvi, bæði tvítáttaðum og fjøltáttaðum, bæði á stjórnarstigi og ikki. Tjóðir hvør sær eiga at taka upp mál teirra brekaðu í samráðingum um samstarv við móttakaralondini. 3. Tá ið skipað verður fyri og viðgjørdar verða ætlanir um tøkniligt og búskaparligt samstarv, skal serligur dentur verður lagdur á, hvørja ávirkan slíkar ætlanir hava á støðuna hjá brekaðum fólki. Tað er ógvuliga umráðandi, at brekað fólk og feløg teirra verða eftirspurd um allar menningarætlanir, sum eru ætlaðar brekaðum. Tey eiga at vera uppi í at menna, verkseta og eftirmeta slíkar ætlanir. 4. Tey øki, sum hava forrættindi til tøkniligt og búskaparligt samstarv, eiga at hava við: a) menna menniskjaligt tilfeingi við at menna evni, dugnaskap og møguleikar teirra brekaðu og seta í verk arbeiðsskapandi tiltøk til brekað fólk og við brekaðum fólki. b) menna og bera víða hóskandi tøkni og kunnleika, sum hava samband við brekað. 5. Tjóðirnar hvør sær verða eisini eggjaðar til at stuðla, at feløg teirra brekaðu verða sett á stovn og ment. 6. Tjóðirnar hvør sær eiga at seta í verk tiltøk til at bøta um kunnleikan til brek millum starvsfólkið, sum á øllum stigum er uppi í at umsita tøkniligar og búskaparligar samstarvsætlanir. 22. regla. Altjóða samstarv. Tjóðirnar hvør sær skulu virknar vera við í altjóða samstarvi, sum viðvíkur mannagongdini fyri at útvega brekaðum fólki javnlíkar møguleikar. 1. Í Sameindu tjóðum, STs serligu stjórnarskrivstovum og øðrum viðkomandi millumstjórna felagsskapum, eiga tjóðirnar at vera við í at menna politikk teirra brekaðu. 36 2. Tá ið tað er hóskandi, eiga tjóðirnar hvør sær at hava sjónarmið viðvíkjandi brekaðum við í vanligum samráðingum, sum viðvíkja at góðskumeta, býta um upplýsingar, menningarætlanir o.a. 3. Tjóðirnar hvør sær eiga at eggja til og stuðla at býta um kunnleika og royndir ímillum: a) ikki almennar áhugafelagsskapir, sum hava við mál teirra brekaðu at gera. b) granskingarstovnar og einstakar granskarar, sum arbeiða við málum teirra brekaðu c) umboð fyri ætlanir, sum eru settar í verk og serkøn fólk á økjum teirrra brekaðu. d) feløg teirra brekaðu. e) landsins samskipanarnevnd. 4. Tjóðirnar hvør sær eiga at tryggja, at ST og tær serligu stjórnarskrivstovurnar, eins væl og allar millumstjórna og millumtinga stovnar bæði á heimsstigi og á økisstigi, hava við í arbeiði sínum feløg teirra brekaðu á heimsstigi og staðbundið. 37 IV. EFTIRLIT 1. Endamálið við eftirlitinum er at fremja, at reglurnar verða settar í verk, so at tað munar. Tað fer at hjálpa hvørjari tjóð sær at ætla um, hvussu langt hon er komin at seta Fyrimyndarreglurnar í verk, og til at mála framstigini. Eftirlitið skal staðfesta forðingar og skjóta upp hóskandi tiltøk, sum fara at vera við til at gera, at tað fer at eydnast at seta Fyrimyndarreglurnar í verk. Eftirlitið skal hava búskaparligu, sosialu og mentanarligu viðurskiftini í tí einstaka landinum í huga. Ein týdningarmikil partur eigur eisini at vera at veita ráðgevingartænastu og kunna tjóðirnar um royndir og upplýsingar. 2. Eftirlitið við Fyrimyndarreglunum skal verða hildið innan fyri karmarnar hjá Ráðnum fyri sosialari menning. Ein serligur eygleiðari verður valdur við hóskandi og umfatandi royndum viðvíkjandi málum teirra brekaðu, og altjóða felagsskapir skulu vera útnevndir, um neyðugt fíggjaðir við peningi, sum ikki er á fíggjarlógini í eitt trý ára skeið til at hava eftirlit við at verkseta Fyrimyndarreglurnar. 3. Altjóða felagsskapir teirra brekaðu, ið hava ráðgevandi støðu fyri Ráðnum fyri búskapar- og almannamálum (ECOSOC) og feløgum, sum umboða brekað fólk, og sum ikki hava stovnsett síni egnu feløg, eiga at vera boðin til at seta niður eitt serfrøðingalið, har brekað fólk skulu vera meiriluti av limunum. Dentur verður lagdur á tey ymisku brekini og hóskandi landafrøðiliga býtið, sum serligi eygleiðarin og avgreiðsluskrivstovan skulu ráðføra seg við, tá ið tað er týðandi. 4. Serfrøðingabólkurin verður eggjaður av serliga eygleiðaranum til at greina, ráðgeva og veita afturljóð og uppskot, hvussu Fyrimyndarreglurnar kunnu verða settar í verk, og at hava eftirlit við teimum. 5. Serligi eygleiðarin eigur at senda eitt eintak av spurningum til tjóðirnar hvørja sær, eindir í ST-skipanini og millumstjórna- og óalmenn áhugafeløg, teirra millum feløg teirra brekaðu. Hesir spurningar eiga at snúgva seg um at Fyrimyndarreglurnar verða settar í verk í londunum. Spurningarnir eiga at vera avmarkandi og fata um ávísar serligar reglur fyri grundleggjandi eftirmeting. Tá ið spurningarnir vera fyrireikaðir, eigur serligi eygleiðarin at ráðføra seg við serfrøðingabólkin og avgreiðsluskrivstovuna. 6. Serligi eygleiðarin eigur at royna at fáa beinleiðis samband ikki bara við tjóðirnar hvørja sær, men eisini við tey staðbundnu áhugafeløgini, spyrja um teirra sjónarmið og biðja um viðmerkingar til alla upplýsing, sum er ætlað at standa í frágreiðingunum. Serligi eygleiðarin skal veita ráðgevingartænastu um, 38 hvussu Fyrimyndareglurnar verða settar í verk, og hava eftirlit við teimum og hjálpa til at fyrireika, hvussu spurningarnir verða svaraðir. 7. Ráðstovan fyri politiskari samskipan og dyggari menning hjá avgreiðsluskrivstovuni, sum er savningardepilin hjá Sameindu tjóðunum, tá ið tað ræður um viðurskifti teirra brekaðu, menningarætlan Sameindu tjóða og aðrar myndugleikar og stovnar í ST-skipanina, sum til dømis økisnevndirnar og serligar bólkar og millumbólka fundir, skulu samstarva við serliga eygleiðaran, tá ið Fyrimyndarreglurnar verða settar í verk og hava eftirlit við Fyrimyndarreglunum í hvørjum landi sær. 8. Serligi eygleiðarin, sum avgreiðsluskrivstovan stuðlar, eigur at fyrireika frágreiðingar at býta út til 'Nevndina fyri sosialari menning' í 34. og 35. setu. Tá ið slíkar frágreiðingar verða fyrireikaðar, skal eygleiðarin ráðføra seg við serfrøðingabólkin. 9. Tjóðirnar eiga at eggja samskipanarnevndunum í hvørjum landi sær ella tílíkum stovnum at vera við í at verkseta og hava eftirlit. Sum savningardepil í málum teirra brekaðu í egnum landi, eiga tey at eggja til at áseta fyriskipanir til at samskipa eftirlitið við Fyrimyndarreglunum. Feløg teirra brekaðu eiga at verða eggjað til at vera virkin uppi í eftirlitinum við tí, sum fer fram á øllum stigum. 10. Kann peningur fáast til vega, eiga eitt ella tvey størv at verða sett, sum ráðgevar viðvíkjandi Fyrimyndarreglunum. Teir kunnu veita tjóðunum beinleiðis tænastu, millum annað: a) skipa fyri venjingarskeiðum kring landið um innihaldið í Fyrimyndarreglunum. b) gera leiðbeiningar til at styðja, hvussu ein ber seg at, tá ið Fyrimyndarreglurnar skulu verða settar í verk. c) bera víða upplýsing um besta háttin til at fáa Fyrimyndarreglurnar settar í verk. 11. Tá ið 34. setan hjá 'Nevndini fyri sosialari menning' er av, eigur at verða settur ein óheftur arbeiðsbólkur at kanna frágreiðingina hjá tí serliga eygleiðaranum og gera viðmæli til, hvussu ein bøtir um, hvussu Fyrimyndareglurnar skulu verða brúktar. Tá ið nevndin kannar frágreiðingina hjá tí serliga eygleiðaranum, skal hon gjøgnum óhefta arbeiðsbólkin ráðføra seg við altjóða feløg teirra brekaðu og serligar stovnar í samsvari við reglu 71 og 76 39 í reglunum um, hvussu nevndirnar undir Búskapar- og almannaráðnum eiga at virka. 12. Í tí setuni, sum kemur beint eftir tað, at valskeiðið hjá serliga eygleiðaranum er av, skal Ráðið kanna møguleikan fyri antin at leingja valskeiðið, ella útnevna ein nýggjan serligan eygleiðara, ella hugsa um at seta eina aðra eftirlitsskipan, og gera hóskandi tilráðing til Búskapar- og almannaráðið. 13. Tjóðirnar hvør sær eiga at verða eggjaðar til at lata pening í sjálvbodna grunnin hjá ST til mál viðvíkjandi viðurskiftum teirra brekaðu til tess at fáa Fyrimyndarreglurnar framdar. 40 Eldrabólkurin 2002 Álit um eldraøkið Lýsing og meting av eldraøkinum Framtíðarskipan av eldraøkinum Dagføring av eldraøkinum Uppgávu- og ábyrgdarbýti millum land og kommunu Innihaldsyvirlit 1. Arbeiðssetningur 1 2. Inngangur 2.1 Viðmerkingar til arbeiðssetning 2.2 Innihald 2.3 Tilmæli til Landsstýrismannin í Almannamálum 3 3 4 3. Rættindi teirra eldru 3.1 Livir føroyska samfelagið upp til ST-grundreglur? 3.2 Lógarfest rættindi 3.3 Støðan á eldraøkinum 6 7 8 4. Lýsing og meting av eldraøkinum 4.1 Lýsing av røktarheimsøkinum 4.2 Meting av røktarheimsøkinum 4.3 Lýsing av eldrasambýlunum 4.4 Meting av sambýlisøkinum 4.5 Lýsing av Heimarøktini 4.6 Meting av Heimarøktini 4.7 Lýsing av Eldrarøktini í Sandoynni 4.8 Meting av Eldrarøktini í Sandoynni 4.9 Lýsing av Heilsuverkinum 4.10 Meting av Heilsuverkinum 4.11 Lýsing av fyribyrgjandi tænastum 4.12 Meting av fyribyrgjandi tænastum 4.13 Niðurstøða 10 14 16 19 20 23 25 28 29 31 31 34 35 5. Røktartørvskanning 5.1 Lýsing og viðger av tørvskanning 5.2 Kostnaðarmeting 5.3 Heimarøkt og onnur tilboð 5.4 Niðurstøða 37 38 43 59 63 6 Uppgávu og ábyrgdarbýti millum land og kommunur 6.1 Uppgávu og ábyrgdarbýti á eldraøkinum 6.2 Greitt uppgávu og ábyrgdarbýti 6.3 Fyrimunir og vansar við at leggja øki út til kommunurnar 6.4 Stødd á eindum 6.5 Fyritreytir fyri at eldraøkið kann leggjast út 6.6 Øki ið framhaldandi skulu at liggja hjá landinum 6.7 Niðurstøða 65 66 68 68 69 70 71 1 1. Arbeiðssetningur Í oktober 2000 setti landsstýriskvinnan í almanna- og heilsumálum, Helena Dam á Neystabø, ein arbeiðsbólk at lýsa og viðgera eldraøkið í síni heild. Arbeiðssetningur um eldraøkið Spurningurin um framtíðar uppgávu- og ábyrgdarbýti millum land og kommunu verður sum kunnugt nógv viðgjørdur í løtuni. Eisini innan almannaøkið verður spurningurin nógv umrøddur, hvussu best verður skipað fyri, við tí høvuðsendamáli, at borgarin fær bestu og mest skynsamu tænastuna. Landsstýrismaðurin vil við hesum heita á tygum um at velja eitt umboð í eina nevnd sum lands-stýrismaðurin setur at gera eina meting um, hvussu uppgávur og ábyrgdir bæði fyrisitingarligar og fíggjarligar - ímillum land og kommunu á eldraøkinum kunnu verða býttar í framtíðini. Umráðandi er, at arbeiðsbólkurin viðger eldraøkið í síni heild, og umframt at geva tilmæli til fíggjarlig og fyrisitingarlig viðurskifti eisini metir um, hvussu vit tryggja dygd í tænastuni, og hvussu vit skapa virðiligar karmar fyri eldra ættarliðið. At vit hava skipanir, sum byggja á meginreglur um virðing og møguleika fyri sjálvur at vera við at velja, innan teir karmar, sum samfelagið kann útvega. Endamálið við arbeiðinum er at fáa til vega eitt gott grundarlag, sum tryggjar, at góðskan í eldrarøktini er á so høgum stigi sum møguligt, samstundis sum tær játtanir, sum ávikavist verða játtaðar av landi og kommunum, verða gagnnýttar á so skynsaman hátt sum møguligt . Skotið verður upp, at arbeiðsbólkurin verður settur saman við umboðum fyri Almanna- og Heilsumálastýrið, Føroya kommunufelag, Kommunusamskipan Føroya, Heimarøktina, einum umboði fyri røktarheimsleiðarar, og einum umboði fyri Landsfelag pensjónistanna. Arbeiðssetningurin hjá arbeiðsbólkinum verður soljóðandi: Heitt verður á arbeiðsbólkin um at lýsa eldraøkið sum heild, og hvussu tað kann skipast frameftir. Spurningar, ið eiga at verða svaraðir, eru: 1. Hvussu tryggja vit umsorgan og røkt av gomlum, og hvussu skal ábyrgdin býtast millum landsmyndugleikar og kommunalar myndugleikar? 2. Hvussu skipa vit ellis- og røktarheimsøkið? 2 3. Hvussu skipa vit sambýlis- og vistarheimsøkið? 4. Hvussu skipa vit okkum viðvíkjandi bygging av eldraíbúðum? 5. Hvussu skipa vit dagtilhald o.a fyri eldri? Miðast skal eftir, at uppgávu-, heimildar- og ábyrgdarbýti fylgjast, tá ið avgerð skal takast um, hjá hvørjum uppgávan skal liggja. Tað er av stórum týdningi, at arbeiðsbólkurin metir um, hvussu vit forða fyri dupultumsiting og øðrum dupultum ella fleirfaldaðum fyriskipanum. Tað, sum breið semja tykist vera um, er at virka verður fyri, at avstandur millum borgara og myndugleika er so stuttur sum møguligt, at borgarin kennir seg viðurkendan sum tann, ið best veit um egnan tørv, at borgarin veit um tey rættindi, sum hann hevur. Miðað verður eftir, at tilmælið verður handað landsstýrismanninum áðrenn 1. februar ár 2001. Almanna- og Heilsumálastýrið Undirritað av Helenu D. á Neystabø Í nevndina vóru eftir ynski frá landsstýriskvinnuni vald: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Karla Einarson Tordur Niclasen Jacob Vestergaard/Mia Petersen Jákup H. Foldbo Ida Sørensen Ása Olsen Eyðun Jensen Kristjan Árnason Hilmar Høgenni Landsfelag pensjónistanna. Ráðið fyri Røktar- og ellisheimsleiðarar. Føroya Kommunufelag. Heimarøktin & Serforsorgin. Heimarøktin og Serforsorgin. Heimahjálparafelag Føroya Kommunusamskipan Føroya Almanna- og Heilsumálastýrið Løgmansskrivstovan Arbeiðsbólkurin hevði sín fyrsta fund 24. oktober 2000. Eftir tilmæli frá landsstýriskvinnuni, varð Jákup H. Foldbo stjóri fyri Heimarøktina og Serforsorgina valdur sum formaður. Til skrivara var valdur Kristjan Árnason, fulltrúi í Almanna- og Heilsumálastýrinum. Í november 2001 var Eyðun Christiansen settur sum skrivari. 3 2. Inngangur 2.1 Viðmerkingar til arbeiðssetningin Bólkurin hevur lagt stóran dent á at kanna tørvin á eldraøkinum og breitt at lýsa tænasturnar á økinum, sum tær eru skipaðar dag. Orsøkin er fyrst og fremst, at bólkurin hevur mett, at ein lýsing av núverandi støðuni og tørvinum á eldraøkinum er ein avgerandi fyritreyt, tá metast skal um, hvussu økið skal skipast í framtíðini, og hvussu vit tryggja eitt vælvirkandi eldraøki við fjølbroyttum tænastum. Heldur minni dentur er lagdur á at viðgera, hvussu ábyrgdar- og uppgávubýtið ímillum land og kommunur skal skipast framyvir, tí hesin spurningur og spurningurin um, hvussu hetta skal setast í verk, er ein politiskur spurningur Bólkurin hevur heldur lagt seg eftir at fáa til vega eina lýsing av tænastum og tørvi á eldraøkinum, fyri í einari meting av hesum at geva lands- og kommunalpolitikarum eitt grundarlag at standa á, tá avgerð skal takast um ábyrgdar- og uppgávubýti millum land og kommunur. 2.2 Innihald Í kapitli 3 verður við atliti at ST - grundreglunum fyri eldrapolitikk í heiminum hugt at, hvørji lógarbundin rættindi tey eldru hava í Føroyum, og hvussu landsins myndugleikar røkja sínar skyldur mótvegis borgaranum. Kapittul 4 er ein lýsing av, hvussu tær ymisku tænasturnar á eldraøkinum virka í dag. Hesin parturin lýsir, hvørjir trupulleikar eru, og hvørjar broytingar og ábøtur áttu at verið framdar undir verandi skipan. Í kapitli 5 í tilmælinum verður tørvurin á eldraøkinum í Føroyum viðgjørdur. Bólkurin hevur gjørt eina víðfevnda tørvskanning, har mett verður um tørvin hjá umleið 1700 eldri fólkum, sum í dag eru á bústovni, fáa heimarøkt, ella standa á bíðilistum til bústovnar ella aðrar tænastur. Metingar verða gjørdar av tørvinum á tilboðum fyri alt landið í einum og fyri hvørt øki sær. Tørvurin verður framskrivaður samsvarandi framskrivingum av fólkatalinum, og lutfallið millum ung, vaksin og gomul verður lýst. Kapittul 6 viðger ábyrgdar- og uppgávubýtið nú og framyvir millum land og kommunur. Víst verður á fyrimunir og vansar við at leggja eldraøkið út til kommunurnar. Tað er breið politisk semja um at leggja so stóran part av eldraøkinum sum gjørligt út til kommunurnar. Í hesum sambandi vísa vit á tær fyritreytir og teir karmar, sum skulu til, áðrenn tað er ráðiligt at leggja eldraøkið út til kommunurnar. Í kapitlunum 4, 5 og 6 verður endað við niðurstøðum, sum tilsamans geva tilmæli frá Eldrabólkinum. Tikið verður samanum niðurstøðurnar í partinum "Tilmæli frá Eldrabólkinum" seinast í hesum kapitlinum. Bólkurin hevur nakrar viðmerkingar til hugtøkini í álitinum. 4 Tá ið skrivað verður eldraøki, verður fyrst og fremst hugsað um eldraøkið sum málsøki, ið annaðhvørt land ella kommunur hava myndugleika yvir. Men eldraøkið er eisini eitt tænastuøki, ið umfatar allar tær tænastur, sum veittar verða eldri. Tá ið skrivað verður samskipan, verður hugsað um eina samskipan av eldratænastum. Tað vil í høvuðsheitum siga ein skipan, har røktarheimstænasta, sambýlisrøkt, heimarøkt, og aðrar tænastur á eldraøkinum eru undir somu leiðslu, við møguleikum fyri liðiligari arbeiðsskipan og tvørfakligum samstarvi. 2.3 Tilmæli til landsstýrismannin í Almannamálum til 1. Mælt verður til greitt uppgávu- og ábyrgdarbýti millum land og kommunur við at leggja eldraøkið til kommunurnar at umsita. Ein rammulóg skal áseta skyldur hjá kommununum mótvegis eldra ættarliðnum. Eftir hjá almenna myndugleikanum skal liggja ein faklig eftirlitis- og ráðgevingaruppgáva. 2. Eldraøkið eigur at verða býtt upp í hóskandi kommunal Eldrarøktarøki, sum kommunur kunnu røkja sjálvstøðugt ella í samstarvið. Økini mugu ikki verða ov smá. 3. Fyri at tryggja góðsku í tænastuni, at játtan og starvsfólkaorka verður gagnnýtt til fulnar, verður mælt til at samskipa tænasturnar í Eldrarøktarøkjunum undir einari leiðslu og við felags visitatión til tænastur. 4. Við støði í tørvskanningini verður mælt til, at ítøkiligar raðfestingar í íløgum og rakstri verða gjørdar, soleiðis at tilboðini á eldraøkinum í nógv størri mun nøkta tørv brúkarans. o Tørvur er á 122 røktarheimsplássum og 119 plássum á heimi/deild fyri minnisveik o 75 eldri fólk við minni røktartørvi hava tørv á eldrasambýlisplássum o Heimarøkt, økisterapi, dagstovnatilboð og onnur fyribyrgjandi tilboð eiga at verða dagførd, soleiðis at eldri fólk veruliga kunnu verða sum longst í egnum heimi. o Mattænasta eigur at verða fyri øll eldri, ið ynskja tað, og koyritænasta fyri øll eldri, ið ikki kunnu nýta almenna ferðasambandið o Ein virkin bústaðarpolitikkur eigur at geva eldri fólki møguleikan til at flyta í vardar íbúðir ella eldraíbúðir. Bráðfeingistørvurin á røktarbúplássum kan tykjast møtimikil, men vónandi kan ein røð av fyribyrgjandi tænastum til heimabúgvandi, saman við betri bústaðarmøguleikum og koyritænastu, minka nakað um tørvin. 5. Tað eigur at verða raðfest frammaliga at útvega stovnspláss uttanfyri sjúkrahúsverkið til liðugt viðgjørd eldri við røktartørvi, soleiðis at heilsuverkið í størri mun kann útgreina, viðgera og veita uppvenjing til fleiri (eldri) sjúklingar. 6. Ein útleggingartilgongd má ikki forða fyri, at ein skipað útbygging, menning og samskipan av stovnstilboðum, heimarøkt og øðrum tænastum fer fram. Mælt verður til, at landsmyndugleikin í samráð við kommunalu myndugleikarnar leggur framtíðarætlanir hesum viðvíkjandi. Umráðandi er, at landsmyndugleikarnir seta seg saman við kommunalu myndugleikunum fyri at avtala, hvussu ábyrgdar- og uppgávubýtið skulu verða og 5 hvørjar fakligar, fyrisitingarligar og fíggjarligar karmar framtíðar myndugleikin á eldraøkinum fær at virka undir. Tí uppgávan er stór og kostnaðarmikil, og fyritreytirnar hjá kommununum sera ymiskar at røkja hesa uppgávuna. 6 3. Rættindi teirra eldru. Í eini roynd at seta umstøðurnar hjá teimum gomlu á dagsskránna, setti felagsskapur Sameindu Tjóða sær í 1982 fyri at leggja eina heildarætlan fyri eldrapolitikkin í øllum heiminum. Enn eru Føroyar ikki sjálvstøðugur limur í ST. Kortini eigur stórur dentur at verða lagdur á, at Føroyar fylgja grundreglunum hjá ST. Endamálið er at áseta nøkur altjóða viðurkend stevnumið, sum tryggja rættindi teirra eldru og javnstøðu teirra, á sama hátt sum alheims viðurkendi mannarættindasáttmálin hevur virkað í nógv ár. ST-londini eru ikki bundin av at fylgja hesi heildarætlan, men Sameindu Tjóðir eggja limalondunum til at hava ávísar grundreglur í huga, tá ið eldrapolitikkurin verður lagdur til rættis. ST- grundreglurnar* umfata: o o o o o sjálvræði luttøku umsorgan sjálvsmenning virðileika 3.1 Livir føroyska samfelagið upp til ST-grundreglurnar? Bólkurin metir, at fleiri av grundreglunum ikki eru uppfyltar í sambandi við politikkin á eldraøkinum í Føroyum í dag. Tað er einamest í mun til partin um umsorgan, at føroyska samfelagið ikki tykist at røkja uppgávurnar nøktandi mótvegis teimum eldru borgarunum. Orsøkirnar til hetta eru: o o o o ov fá røktarheimspláss ov fá tilboð um uppvenjing og viðlíkahald av mistum førleika manglandi tænastuveitingar frá Heimarøktini ovbyrjan av teimum avvarðandi Størsti trupulleikin er, at ov fá røktarheimspláss eru til gomul fólk, ið ikki longur megna eginumsorgan. Í ST-grundreglunum stendur til dømis "at eldri eiga at hava møguleika fyri at njóta nøktandi støði á stovnsumsorgan, sum bjóðar tryggleika, endurútbúgving, sosiala og sálarliga stimbran, í einum menniskjansligum og tryggum umhvørvi." Henda reglan kann, við ónøktaða tørvinum á stovnsplássum í huga, ikki sigast at verða rokkin fyri eldraøkið í Føroyum. * Fylgiskjal 1 7 Tørvurin á stovnsplássum leggur eitt stórt trýst á tey avvarðandi. Tey standa ofta hjálparleys við tí krevjandi uppgávu, sum tað er at vera um røktarkrevjandi eldri. Samstundis er Heimarøktin noydd at raðfesta teir røktartungu brúkararnar framum teir lættaru brúkararnar, ið serliga hava tørv á fyribyrgjandi og viðlíkahaldandi tænastu, fyri at kunna vera sum longst í egnum heimi. Á henda hátt megnar Heimarøktin ikki í nóg stóran mun at røkja tær røktarheimsfyribyrgjandi uppgávurnar. Tá hugsað verður um støðuna viðvíkjandi uppvenjing og eftirviðgerð í sambandi við sjúku, er ein stórur ónøktaður tørvur. Hóast fólk í ávísan mun fáa eftirviðgerð, manglar ofta ein viðlíkahaldandi tænasta, so haldast kann fast um vunna førleikan. Støðan er ikki í samsvari við ST-grundreglurnar, ið nevna, at eldri eiga at hava "atgongd til heilsutænastur, ið hjálpa teimum at røkja ella vinna aftur best møguligu kropsligu, sálarligu og kensluligu vælveruna og at fyribyrgja ella seinka sjúku." Tørvurin á tilboðum økir um vandan fyri, at sjálvræði verður tikið frá eldri fólki við stórum røktartørvi, tí umstøður ikki eru til at skapa eitt trygt umhvørvi, ið er lagað til teirra persónliga tørv. Tey mugu búgva heima ella hjá avvarðandi, sjálvt um umstøðurnar ikki eru til tað. Í ringasta føri kann hetta hava við sær beinleiðis brot á grundleggjandi mannarættindi, so sum rættin til frítt at flyta seg, tí dømi eru um, at eldri fólk í maktarloysi verða bundin ella innilæst. Í mun til luttøku kunnu vit ikki beinleiðis siga, at ST-grundreglurnar ikki verða hildnar. Men vit eru eftirbátar í mun til okkara grannalond, tá tað snýr seg um møguleika teirra eldru, til á virknan hátt at taka lut í orðingini og útinnan av politikki, sum beinleiðis viðvíkur teirra vælferð. Støðan í Føroyum kundi verið øðrvísi, um tey eldru í størri mun høvdu formaliseraðan rætt til at ávirka tann politikk, ið førdur verður á eldraøkinum. 3.2 Lógarfest rættindi Um metast skal um rættindi teirra eldru til tænastur o.l. á eldraøkinum, eigur at verða hugt nærri at forsorgarlógini*, ið er heimildargrundarlagið undir hesum tænastum. Í § 1 í forsorgarlógini stendur, at "tað almenna hevur skyldu til at hjálpa ........" Í § 32 í forsorgarlógini stendur "at Landsstýrið kann upprætta ella góðkenna stovnar" og tað er við heimild í § 32 at ellis- og røktarheim og sambýli verða rikin og sett á stovn. Í § 32 A verður nevnt "at der kan ansættes hjemmehjælpere til at yde bistand i hjemmet". Tað er við heimild í §32A at Heimarøkt verður veitt.. Í mun til tørvin hjá eldri borgarum á umsorganartænastum hevur tað almenna skyldu til at hjálpa eftir § 1 í forsorgarlógini, sum er at meta sum ein endamálsorðing. Síðani * Fylgiskjal 2 8 eru nærri ásetingar um, hvat slag av hjálp tað almenna kann veita, td. heimarøkt ella røktarheimspláss. Tað almenna hevur sostatt skyldu til at hjálpa, men í lógini er ikki nærri tilskilað, á hvønn hátt hendan hjálpin skal veitast. Hinvegin er tilskilað, hvussu tað almenna kann hjálpa. Lógin kann sostatt ikki tryggja tí eldra rættin til undir ávísum umstøðum at fáa heimarøkt ella eitt røktarheimspláss. Her er politiska raðfestingin av játtan til tey ymisku økini avgerandi fyri, hvat tænastustigið verður. Sæð í mun til støðuna á eldraøkinum í dag, er tað ein spurningur, um ásetingarnar í lógarverkinum eru ov veikar, og tí ein óbeinleiðis orsøk til støðuna. 3.3 Støðan á eldraøkinum Bólkurin er á einum máli um, at viðurskiftini á eldraøkinum í dag ikki eru nøktandi. Hetta er partvís ein avleiðing av, at økið í fleiri ár ikki hevur fingið nóg stóra játtan til íløgur í nýggj stovnspláss og aðrar tænastur, og partvís ein avleiðing av, at samfelagsviðurskiftini (og harvið familjumynstrið) eru broytt, samstundis sum tað frá politiskari síðu ikki er lagt upp fyri hesi viðurskifti. Tann stóri tørvurin á stovnsplássum til teir tyngstu brúkararnar er við til at avlaga alt eldraøkið. Tørvurin á røktarheimsplássum er í dag nógv størri enn útboðið av røktarheimsplássum. Av hesi orsøk enda alsamt fleiri av teimum røktarheimskrevjandi aðrastaðni í skipanini, og fáa sostatt ikki tørv sín nøktaðan. Ónøktaði tørvurin á stovnsplássum hevur við sær: o o o o o at ein alt ov tung ábyrgd verður løgd á avvarðandi at eldri, ið eru røktarkrevjandi. Tey eldru kunnu standa á bíðilista í áravís til eitt røktarheims- ella sambýlispláss. Hesa tíðina liggur at kalla øll ábyrgdin av røktini og umsorganini til tann eldra, á familjuni/nærumhvørvinum. Hetta eru óvirðilig kor, bæði fyri tað eldra fólkið, og fyri teirra avvarðandi at avvarðandi verða noydd av arbeiðsmarknaðinum fyri at vera um eldri fólk at ein stórur partur av orkuni hjá heimarøktini fer til at veita tungum brúkarum í sambýlum, ella í egnum heimi, hjálp at eldri fólk, sum hava fingið viðgerð á sjúkrahúsi, og síðani hava tørv á einum stovnsplássi, verða liggjandi á sjúkrahúsinum, ofta leingi, meðan tey standa á bíðilista til eitt stovnspláss. Somuleiðis er stórur tørvur á plássum til eftirviðgerð og uppvenjing at deildin á Landssjúkrahúsinum, ið upprunaliga var ætlað til útgreinan og viðgerð av minnisveikum, nærum bert hevur fastbúgvandi røktartung fólk á deildini. Upprunaliga endamálið við deildini var, at fólk aftaná kanning og viðgerð skuldu útskrivast til heimið ella ávísast til eitt stovnspláss. Tað tykist at vera eitt sindur ógreitt, hvør veruliga hevur ábyrgdina av, at trupulleikarnir á eldraøkinum verða loystir. Sum nú er, hava kommunurnar tikið stig til at fáa trupulleikarnar loystar, hóast uppgávan formliga liggur hjá landinum. Hetta 9 verður gjørt við at byggja sambýli, og í øðrum førum við at kommunur taka seg saman at byggja ellis- og røktarheim. Trupulleikin er, at útbyggingin ikki er samskipað, og vandi er tískil fyri, at vit fáa eina raðfesting ið ikki veitir trygd fyri, at játtanin á eldraøkinum verður gagnnýtt á besta hátt. Samanumtikið er støðan á eldraøkinum í Føroyum í dag ikki nøktandi, og við atliti at teimum broytingum, sum fara at verða í fólkasamansetingini, har parturin av eldri fólki lutfalsliga fer at vaksa, kann tað gerast sera trupult at koma burturúr hesi støðu, um ikki okkurt munagott verður gjørt. 10 4. Lýsing og meting av eldraøkinum Eldraøkið sum tænastuøki umfatar í stuttum allar tær tænastur og tey tilboð, sum veitt verða pensjónistum og eldri, ið farin eru av arbeiðsmarknaðinum. Í stuttum kann sigast, at talan er um fyribyrgjandi, viðlíkahaldandi og viðgerandi tænastur og tilboð. Her skal verða greitt frá teimum tilboðum, sum eru á eldraøkinum í dag. Talan er um búpláss, heimarøkt og aðrar tænastur til eldri. Greitt verður frá, hvørji tilboð talan er um, hvussu tilboðini verða fíggjað og fyrisitin, og hvør hevur atgongd til hesi tilboð. At enda verður gjørd ein meting av hvørjum einstøkum øki. 4.1 Lýsing av røktarheimsøkinum Í løtuni eru 8 ellis- og røktarheim í Føroyum. Harumframt er ein royndarskipan í Sandoynni, sum samskipar røktarheimsrakstur og heimarøkt. Hendan skipan verður lýst fyri seg. Talva 5.1 Røktarheimseindir Bústaður Røktar- og Umlættingarheimið Lágargarður Tórshavn 18.922.960 46(2) 1023 Ellis- og Umlættingarheimið í Tórshavn Tórshavn 11.086.000 24(9) 920 Ellis-og Avlamisheimið í Vágum Miðvágur 13.068.825 32(2) 1023 Eysturoyar Ellis- og Røktarheim Runavík 20.163.330 51(3) 1023 Suðuroyar Ellis- og Røktarheim Tvøroyri 11.201.850 28(2) 1023 Norðoya Røktarheim Klaksvík 13.442.220 32(4) 1023 Norðoya Ellis- og Vistarheim Klaksvík 4.107.345 11 1023 Landssjúkrahúsið - røktarsjúklingar Tórshavn 3.733.950 10 1023 95.456.480 234(22) 1010 Íalt Játtan 2001 Búpláss Eindarkostn (umlættingarpláss) 2001 Stovnur Røktar- og umlættingarheimið Lágargarður og Eysturoyar røktar- og ellisheim eru lutfalsliga stórar eindir við uml. 50 búfólkum hvør, meðan eindirnar í Suðuroy, Norðoyggjum, í Vágunum og Ellisheimið í Havn eru heldur minni við góðum 30 búfólkum. Harumframt eru smáar eindir við uml. 10 búfólkum á Landssjúkrahúsinum (Røktardeildin) og á Norðoya Vistarheimi. Í Norðstreymoy arbeiðir ein bygginevnd við bygging av einum røktarheimi við 32 búplássum, og ætlandi verður byrjað at gera byggibúgvið í ár. Eisini arbeiða kommunurnar í Eysturoynni við ítøkiligum ætlanum um at útbyggja Eysturoyar Ellisog Røktarheim við 24 búplássum. Tórshavnar Kommuna er farin undir at byggja heim fyri minnisveik í Tórshavn, ið burturav skal hýsa 16 minnisveikum fólkum. Hetta er fyrsta heim, ið verður bygt til endamálið, og verður tað klárt at taka í nýtslu um árskiftið 2003/2004 11 Lógarheimild og endamál: Ellis- og røktarheim verða sett á stovn við heimild í løgtingslóg nr. 100 frá 2 mars 1988 um almenna forsorg í Føroyum*. Í § 32 stk. 4 stendur at "Landsstýrismaðurin kann áseta reglur um stovnssetan og rakstur av stovnum og sambýlum fyri persónar, ið ikki kunnu klára seg í egnum heimi vegna teirra heilsustøðu". Flestu heimini eru skipað sum sjálvsognarstovnar, við tí endamáli at reka ellis- og røktarheim. Í flestu endamálsorðingunum er tilskilað, at stovnarnir við góðkenning frá landsstýrinum kunnu átaka sær aðrar uppgávur innan almanna- og heilsurøkt. Øll heimini hava eina reglugerð, sum er góðkend av landsstýrinum, har karmarnir sum heild eru nærri ásettir. Sum navnið sigur, var upprunaligi tankin við ellis- og røktarheimum at hýsa bæði hjálpnum og óhjálpnum fólki við ellisbrekum. Einasta heimið, har búfólkasamansetingin líkist tí upprunaligu, er á Tórshavnar ellisheimi, har ein partur av búfólkunum er partvíst sjálvhjálpin. Røktarheimsrøkt: Tann stóri tørvurin á stovnsplássum hevur havt við sær, at tað nærum bert eru tey mest røktarkrevjandi, ið verða búfólk á ellis- og røktarheimum. Ein vaksandi partur av hesum búfólkum eru fólk, sum eru minnisveik, og serskild deild til hesi er bert at finna á tveimum røktarheimum í landinum. Hetta er ein trupulleiki, tí tey, ið verða minnisveik, fáa ikki teirra tørv nøktaðan: o o o tey minnisveiku órógva ofta restina av búfólkunum og øvugt tey minnisveiku hava serligan tørv á skipaðum og friðarligum umhvørvi í smærri eindum fleiri og væl útbúgvin starvsfólk noyðast at vera um hesi fólk, um góð umsorgan og neyðugur tryggleiki skal veitast teimum Røktarheimsøkið er eitt starvsfólkatungt økið. Fyritreytin fyri dygdini og støðufestinum í røktini er fyrst og fremst starvsfólkið - og sjálvandi eisini hvussu arbeiðið er skipað. Røktarstarvsfólkið á heimunum er fyri tað mesta sjúkrasystrar, heilsurøktarar og sjúkrahjálparar. Býtið millum hesi er eitt sindur ymiskt frá stað til stað. Lítið útskifti er av starvsfólki, og tað hevur týdning fyri, at framhaldið í røktini gerst betri. Fleiri av teimum størru heimunum nýta í dag "stakrøkt" sum arbeiðsskipan. "Stakrøktin" hevur til endamáls at vera umsorganarfremjandi og ábyrgdar/ávirkanarfremjandi Meginreglan er, at 1 starvsfólk hevur "ábyrgd" av einum avmarkaðum tali av búfólki. T.d. kann talan vera um 4 búfólk um dagin og 8 um kvøldið. Hetta, at eitt og sama starvfólk er knýtt at nevndu búfólkum, ger at o størri samanhangur er í røktini o búfólkið fær betri røkt við øktari tryggleikakenslu * Fylgiskjal 2 12 o o búfólk verða betri nøgd (sum oftast) avvarðandi verða betri nøgd Starvsfólk eru betri nøgd, tí slík arbeiðsskipan hevur við sær: o størri ábyrgd o størri ávirkan og avgerðarrætt Tey flestu heimini hava eina væl útgjørda fysioterapi og kunnu veita bæði fyribyrgjandi og førleikafremjandi uppvenjingar. Í slíkum uppvenjingum er oftast tætt samstarv millum fysioterapi og ergoterapi, sum eisini finst á øllum heimunum. Ergoterapiin skipar eisini fyri "sosialari samveru" og ítrivi eftir førleika búfólksins. Útboðið av fysio- og ergoterapi er tó ymiskt frá stað til stað og frá tíð til tíð. Høvuðsorsøkin er, at tað bert eru fá heiltíðarstørv og fleiri parttíðarstørv, samstundis sum fysioterapeuturin og ergoterapeuturin eru rættuliga "einsamallir" í sínum starvi. Tað kann vera trupult at fáa hesi størv sett og at fáa starvsfólkini at støðast. Umframt at veita tilboð um hárfríðkan og fótarøkt, verður skipað fyri ymiskum tiltøkum alt árið. Tað verður roynt at fáa tiltøk, sum búfólk ikki kunnu fara út til, inn á heimið. Lívið á einum røktarheimi er í stóran mun eitt "felagslív". Tó verður mangastaðni skipað soleiðis fyri, at búfólk kunnu savnast í smærri eindum á heiminum. Her verður t.d. hugsað um hugnaliga dagliga samveru, eisini í sambandi við máltíðir. Heimini er opin, skilt á tann hátt, at avvarðandi og onnur kunnu koma at vitja "alt samdøgrið". Nógv orka verður løgd í at veita neyðuga hjálp/røkt í mun til ynski/tørvin hjá tí einstaka. Sum heild kann sigast um røktina á einum røktarheimi, at hon ber brá av at vera ein heildarloysn ella pakkaloysn. Tá ið eldri fólk flyta inn á røktarheimseindirnar, fáa tey samstundis eina heildar- umsorgan, sum fevnir um alt frá sjúkrarøkt, mattænastu, fyribyrgjandi og førleikafremjandi venjing til hárrøkt og fótarøkt. Orsakað av tí stóra bráðfeingistørvinum á røktarheimsplássum, eru tað nøkur røktarheimspláss, har tvey búfólk búgva saman á einari stovu. Dagstovnatilboð, mattænasta og venjingartilboð: Røktar og umlættingarheimið Lágargarður er einasta røktarheim, sum í størri mun hevur nýtt karmarnar á røktarheiminum til eisini at veita heimabúgvandi brúkarum tænastu. Dagstovnurin á Lágargarði hevur síðani 1988 veitt dagtilboð til 30 heimabúgvandi eldri, ið koma saman til ítriv og stimbrandi samveru. Somuleiðis veitir køkurin á Lágargarði mattænastu til góðar 150 eldri borgarar í Tórshavnar kommunu. Frá oktober í ár verður økt um tilboðini á dagstovninum á Lágargarði við nøkrum plássum og venjingartilboðum til bólkar av eldri fólki við ymiskum eldrasjúkum. Onnur røktarheim eru sum í minni mun veita tænastur til heimabúgvandi brúkarar, t.d. veitir Norðoyar Ellis- og Vistarheim mattænastu til 18 heimabúgvandi eldri fólk. 13 Leiðsla og fyrisiting: Felags fyri heimini er, at tey eru sjálvsognarstovnar, undantikið ellisheimið í Tórshavn, sum er kommunalur stovnur. Eitt stýri hevur ovastu leiðsluna á stovninum og er í flestu førum samansett av limum úr teimum ymisku kommununum í økinum. Stýrið hevur fulla ábyrgd av øllum virkseminum á stovninum, men sum er, setir stýrið ein leiðara fyri stovnin, sum hevur dagligu leiðsluna við ábyrgd mótvegis stýrinum. Ymiskt er, hvussu virknan lut stýrini hava í leiðsluni av heimunum. Á teimum stóru og miðalstóru heimunum er skipaður leiðslubygnaður, við deildarleiðarum á røktar-deildunum, køksfunktión við ábyrgdarhavandi økonomu, reingerðardeild, umsjónarmonnum og bókhaldarafunktión. Røktar- og ellisheimið í Suðuroy og Norðoya Røktarheim liggja saman við sjúkrahúsinum í økinum. Stovnarnir eru felags um eitt nú køksfunktión, vaskarí, bókhald v.m., og verða útreiðslurnar til hesi øki býttar eftir einum ávísum frymli. Stjórin í Heimarøktini og Serforsorgini hevur ræðisrættin á økinum. Í hesum sambandi hevur hann fíggjarliga, fyrisitingarliga og fakliga eftirlits- og ráðgevingarskyldu mótvegis røktarheimunum Fíggjarlig viðurskifti: Landskassin fíggjar allan raksturin á Røktarheimsøkinum. Rakstrarjáttanin til hvønn stovnin verður útroknað í mun til ein dagsprís, sum verður settur fyri hvørt stovnspláss. Ellis- og umlættingarheimið í Tórshavn hevur búfólk, sum ikki eru so røktartung, og tískil er eindarprísurin eitt sindur lægri. Við sama dagsprísi fyri hvønn brúkara er tænastustigið ymiskt alt eftir, hvussu rationelt raksturin av teimum ymisku heimunum kann skipast. Her vísa royndirnar, at tey størru heimini hava lutfalsliga meira játtan eftir til fyribyrgjandi og heilsufremjandi røkt og umsorgan enn tey miðalstóru og smærru. Hetta tí útreiðslurnar til náttarvakt gerast lutfalsliga minni á størru heimunum, og at annar rakstur kostar minni fyri hvønn brúkara. Sambært løgtingslóg nr 108 frá 22. desember 1999*, fellur pensjónin hjá pensjónistum, sum koma á røktar- og ellisheim, burtur. Harafturat skulu pensjónistar, ið hava aðra inntøku, rinda eitt ávíst gjald fyri uppihaldið. Gjaldið svarar til 10 % av skattskyldugari inntøku. Eina upphædd á 730 kr. um mánaðin, ið kann kallast "lummapeningur", varðveita búfólkini til rindan av útreiðslum í sambandi við persónligan tørv. Landsstýrið kann sambært løgtingslóg nr. 70 frá 2. mai 2001** um studningslán til ellis- og røktarheim, játta stuðul upp til 50 % av íløguni. Hin helvtin verður goldin av avvarðandi kommunu. Visitatión: Fyri flestu røktarheimini er galdandi, at bert avlamis-, fólka- og einkjupensjónistar kunnu gerast búfólk. Tó kunnu undantøk verða gjørd við góðkenning frá Trivnaðarmálaráðnum * ** Fylgiskjal 3 Fylgiskjal 4 14 Endalig avgerð um upptøku á stovnin verður tikin av stýrinum, men stýrið kann seta eina upptøku-nevnd. Nevndirnar eru eitt sindur ymiskt samansettar á teimum ymisku stovnunum í landinum. Í flestu førum eru leiðarin á stovninum, ein kommunulækni, umboð fyri heimarøktina og heimasjúkrasystrarnar umboðað í upptøkunevndini. Í Suðuroy og í Vágum er stýrið virkandi upptøkunevnd. Tá søkt verður um upptøku, fær umsøkjarin eitt umsóknarblað, har støðan hjá umsøkjaranum verður gjølla lýst. Upplýsingar skulu vera frá t.d. heimasjúkrasystur, heimahjálp og sosialráðgeva. Somuleiðis skulu upplýsingar vera frá lækna. Eisini verður heimavitjan gjørd, har frágreiðing grundað á upplýsingar frá umsøkjara og / ella avvarðandi verður skrivað. Upptøkan fer vanliga fram á tann hátt, at umsøkjarar úr økinum, har røktarheimseindin liggur, hava framíhjárætt til búpláss, men tað kann koma fyri, at umsøkjari aðrastaðni frá við serligum bráðfeingistørvi verður tikin framum. Bert í einari reglugerð er beinleiðis ásett, at umsøkjarar í økinum hava framíhjárætt. Upptøkunevndirnar virka sum er í hvør sínum lagi, og eingin beinleiðis samskipan av upptøku og bíðilistum við hini røktarheimini og eldrasambýlini fer fram. 4.2 Meting av røktarheimsøkinum Tørvurin hjá teimum minnisveiku: Røktarheimini eru sum heild vælvirkandi røktareindir. Størsti dagligi trupulleikin fyri búfólk og starvsfólk á flestu heimum er, at minnisveik búfólk við einum serligum tørvi á bútilboði og røkt búgva saman og fáa somu tænastu, sum røktartung búfólk, ið eru við sítt fulla vit. Hetta er í dag størsta orsøkin til tvístøður og mistrivnað millum búfólk á røktarheimsøkinum. Royndir eru við tveimum deildum fyri minnisveik, og staðfestast kann, at tað økir um trivnaðin hjá búfólkunum, tá tey búgva hvør sær og fáa røkt í mun til sín tørv. Kortini mugu vit gera okkum greitt, at tey minnisveiku hava ein serligan tørv á tryggleika, umsorgan og nærveru, ið krevur fleiri og betri útbúgvið starvsfólk. Tørvur er á hóskandi játtan til hetta endamálið. Kostnaðar- og tænastustigið: Við tí í huga, at tað framyvir eins og nú fer at verða torført at fáa játtanina at røkka til í mun til tørvin á eldraøkinum, eigur útbyggjanin av røktarheimsøkinum at verða sera væl umhugsað. Lutfalsliga stórar røktarheimseindir við 50 ella fleiri búfólkum, kunnu, um tær eru bygdar og verða riknar á skynsaman hátt, gerast bíligar í rakstri, soleiðis at ráð eisini eru til at veita fyribyrgjandi og heilsufremjandi tænastur. Í hesum høpi skal sigast, at stórar eindir ikki nýtast at gerast ópersónligir stovnar, men kunnu við nútíðar byggihátti skipast í smærri heimligar eindir. Ein annar møguleiki er at byggja minni røktarheim, hesi vilja í flestu førum liggja tættari at heimaumhvørvinum hjá búfólkunum, men tey verða kostnaðarmiklari bæði at byggja og reka. Tá stig verða tikin til útbyggingar og nýbygging, er tað sera umráðandi, at myndugleikin, ið tekur avgerðina, eisini hevur umhugsað, hvussu langtíðar kostnaðar- og tænastustigið á stovninum verður. 15 Visitatión: Upptøka av búfólki og bíðilistar til upptøku eru týðandi stýringsamboð á røktarheimsøkinum, sum ikki verða nýtt til fulnar í dag. Øll heimini skuldu havt upptøkunevndir mannaðar við fakfólki, við felags treytum fyri upptøku, og bíðilistarnir skuldu verið samskipaðir fyri alt landið. Harumframt skuldu ein dagførdur bíðilisti fyri hvørt øki og ein fyri landið sum heild verið gjørdir, har tørvur brúkarans var útgreinaður og raðfestur. Tað hevði givið leiðslunum á røktarheimunum og heimarøktarøkjunum eitt betri stýringsamboð. Umsøkjarin hevði fingið eina tryggari viðgerð og greiðari boð, og almenningurin, fyrisiting og politikarar høvdu havt eitt betri grundarlag at mett um tørvin á økinum og at virkað eftir. Fíggjarlig viðurskifti: Í sambandi við fíggjarlig viðurskifti hjá teimum einstøku eindunum, metir bólkurin tað vera óheppið, at raksturin hjá Norðoyar Røktarheimi og Suðuroyar Ellis- og røktarheimi eru samantvinnaðir við raksturin á sjúkrahúsunum. Greiður fíggjarligur og fyrisitingarligar skilnaður eigur at vera ímillum eindirnar, men eindirnar eiga sjálvsagt at samstarva, har tað er ein fyrimunur. Viðurskifti hjá búfólki: Tað er ein fíggjarlig ómynduggerð av búfólkunum, at tey missa pensjónina. Vit áttu helst at havt somu mannagongd sum á sambýlunum, har búfólkini varðveita pensjónina, og sjálvi gjalda fyri uppihald. Tað er heldur ikki nøktandi, at búfólk í ávísum førum búgva saman tvey og tvey. Ein loysn av hesum umstøðum eigur at verða raðfest frammaliga. Heilsufremjandi og røktarheimsfyribyrgjandi tænastur: Tað er sera umráðandi, at karmarnir á røktarheimunum verða nýttir til fulnar og koma heimabúgvandi eldri fólki til góðar. Røktarheimini eiga, har tað er gjørligt, at verða latin upp fyri øðrum eldri fólkum við minni ella størri tørvi: o o o o dagstovnatilboð eigur at verða veitt teimum eldru, ið enn kunnu búgva heima, men hava tørv á stimbran, samveru og umsorgan um dagin mattænasta eigur at verða veitt øllum eldri fólkum, ið ynskja tað uppvenjingartilboð skuldu verið veitt á røktarheimunum ella úti hjá brúkaranum náttartilhald á einum bústovni eigur at verða eitt tilboð til eldri fólk, sum megna at vera heima um dagin, men sum av onkrari orsøk ikki megna at sova einsamøll um náttina. Felags fyri tænastur sum hesar er, at tær økja um møguleikan hjá eldri fólki sum longst at liva eina sjálvstøðuga tilveru í egnum heimi. 16 4.2 Lýsing av eldrasambýlunum Tey seinastu 10 árini hevur vøksturin á búplássum til eldri fólk, ið ikki longur klára seg í egnum heimi, undantikið røktarheimið Áargarður á Sandi, verið eldrasambýlispláss. Talva 4.2 Eldrasambýlið Navn á sambýli Øki Búpláss Árstal Ognarformur Eldrasambýlið Oman Hoydalar 1 9 1998 Kommunalt Eldrasambýlið í Vestmanna 2 7 1998 Landið Eldrasambýlið í Kollafirði 2 7 1997 Landið Korndalsbýlið 2 10 2000 Kommunalt Eldrasambýlið á Skála 3 9 1994 Kommunalt Eldrasambýlið í Fuglafirði 3 11 1984 Kommunalt Eldrasambýlið í Klaksvík 4 11 1998 Kommunalt Eldrasambýlið í Hvalba 5 9 2001 Kommunalt Eldrasambýlið á Tvøroyri 5 4 1998 Kommunalt Eldrasambýlið í Vági 5 12 2000 komm. Sjálvsognarst Tal av búfólki tilsamans 89 *Eldrasambýlini í Sandoynni eru partur av Eldrarøktini í Sandoynni og verða viðgjørd aðrastaðni. Nøkur sambýlispláss eru í væntu, og fleiri kommunur ætla at byggja eldrasambýli. Nýbygda eldrasambýlið í Kráarbrekku í Klaksvík við 16 búplássum er um at vera klárt at flyta inn í, og í Fuglafirði er eldrasambýlið Vesturstova víðkað við 6 búplássum. Í skrivandi løtu hava Eiðis, Runavíkar, Leirvíkar, Nes og Gøtu kommunur umsóknir inni hjá Trivnaðarmálaráðnum um stuðul til útbygging, nýbygging og keyp á eldrasambýlisøkinum. Lógarheimild og endamál: Eldrasambýlini verða á sama hátt sum ellis- og røktarheim sett á stovn við heimild í § 32, stk.4, í løgtingslóg nr. 100 frá 2. mars 1988 um almenna forsorg í Føroyum* og sambært kunngerð nr. 71 frá 27 august 1998 um eldrasambýli**. Heimarøkt verður veitt í eldrasambýlunum við heimild í §32 A, í løgtingslóg nr. 100 frá 2 mars 1988*** og sambært løgtingslóg um heimasjúkrasystratænastu****. Endamálið hjá sambýlum er sambært kunngerðini at hýsa fólkapensjónistum við ellisbrekum, ið hava tørv á starvsfólki at hjálpa teimum í dagligu tilveruni. Í serligum førum kunnu undantøk gerast, ið loyva avlamispensjónistum upptøku. Flestu reglugerðirnar fyri tey kommunalu sambýlini nevna heimini, sum eitt búpláss fyri pensjónistar, ið hava tørv á varandi røkt ella støðugari umsjón alt samdøgrið. Tað er tí ilt at skilja millum endamálið við einum sambýli og einum ellis- og røktarheimi. * Fylgiskjal 2 Fylgiskjal 5 *** Fylgiskjal 2 **** Fylgiskjal 6 ** 17 Á hesum økinum er ein mismunur millum kunngerðina og tær flestu reglugerðirnar. Kunngerðin leggur upp til, at eldrasambýlini eru fyri lættari brúkarar, meðan reglugerðirnar í flestu førum áseta, at tey eru fyri brúkarar við stórum tørvi á røkt og umsorgan. Røktin í eldrasambýlunum: Heimarøktin hevur ábyrgdina av røktini í eldrasambýlunum. Til d.d. hevur starvs-fólkasamansetingin í Heimarøktini verið: heimasjúkrasystrar og heimahjálparar, harav bert fáir av heimahjálparunum hava útbúgving. Seinasta árið eru kortini fleiri av heimahjálparunum uppskúlaðir til heilsuhjálparar, og nakrir heilsurøktarar eru eisini settir í starv. Bert heima- og heilsuhjálparar og nakrir fáir heilsurøktarar arbeiða fast inni í sambýlunum. Arbeitt verður alt samdøgrið, og verður heimahjálpin veitt eftir somu heimild, sum tá fólk búgva heima, men hálpin er støðugari, tí fleiri fólk, ið hava tørv á røkt, búgva saman. Ein heimasjúkrasystir kemur regluliga inn í sambýlini. Hennara ábyrgd er at hava eftirlit við og at vegleiða soleiðis, at røktin í sambýlinum er á einum dygdargóðum stigi. Økisleiðarin hevur endaligu ábyrgdina av røktini í sambýlunum, og hevur regluligar starvsfólkafundir, har m.a røktin í sambýlinum verður viðgjørd. Umhvørvið í einum sambýli er sera heimligt og líkist als ikki einum vanligum røktarheimi. Køkur og stova eru sum í vanligum sethúsum, búrúmini eru smá og í flestu heimum er eitt vesi við brúsu til 3 - 4 búfólk. Sambýlini eru hugnalig og vælegnað til tann bólk, tey vóru ætlaði at hýsa, nevniliga einsamøllum eldri fólki við ellisbrekum, sum ynskja at búgva saman við øðrum. Tað, sum kemur til sjóndar, nú sambýlini eru ein veruleiki, er, at tey eldru, sum koma inn at búgva, í flestu førum eru so illa fyri og hava so stóran røktartørv, at tey mugu sigast at hoyra til á einum røktarheimi. Tíverri eru umstøðurnar í sambýlunum at veita fólki við stórum røktartørvi eina góða tænastu ikki nøktandi, bæði hvat viðvíkur fysiskum karmum, fakførleikanum hjá starvsfólkunum og grundleggjandi fysio- og ergoterapeutiskum tilboðum.. Á eldrasambýlum gerast trupulleikarnir við búfólkasamanseting serliga týðiligir, tí sambýlini eru so smá. Sambýlisbúgvar við sera ymiskum tørvi eru í stóran mun noyddir at vera saman, uttan stórvegis møguleikar fyri at kunna vera fyri seg sjálvar. Fyrisiting: Heimarøktin fyrisitur og hevur ábyrgdina av røktarstarvsfólkunum og røktini á heiminum. Sum sambýlisbúgvar búgva brúkararnir í egnum heimi og hava ábyrgdina av sær sjálvum. Stjórin í Heimarøktini setir og loysir fastlønt starvsfólk í og úr starvi. Økisleiðarin setir og loysir úr starvi tímalønt starvsfólk. Á teimum kommunalu sambýlunum hevur avvarðandi kommuna ábyrgdina av ognini og annars av rakstrinum av sambýlinum. Í nøkrum førum er nærri avtala gjørd um arbeiðsbýtið, har Heimarøktin umsitur partar av ábyrgdarøkinum fyri kommununa. Fíggjarviðurskifti: Í sambandi við kreppuna fyrst í 90-árunum var tað ikki hildið ráðiligt at byggja fleiri kostnaðarmikil røktarheimspláss. Úrtslitið av hesum er, at 18 flestu sambýlini eru at meta sum stór sethús við plássi til millum 7 og 12 búfólk. Tó eru Eldrasambýlið í Vági og Eldrasambýlið undir Kráarbrekku í Klaksvík, sum er um at verða liðugt, í stóran mun bygd til at hýsa fólki við røktartørvi. Landið tók saman við avvarðandi stig til nøkur av teimum fyrstu eldrasambýlunum, men sum frá er liðið, eru tað kommunurnar, ið hava tikið stig til bygging av eldrasambýlum, fyri at nøkta bráðfeingistørvin á røktarheimsplássum. Landið hevur síðani 1998 latið stuðul til íløgur til eldrasambýli, eftir einari siðvenju um at stuðla við upp til 50.000 kr. fyri hvørt búpláss, tó í mesta lagi við 1/2 millión. Á kommunalu eldrasambýlunum verður náttarvaktin og raksturin av húsarhaldinum goldin av kommununum, meðan Heimarøktin vegna landið ber útreiðslurnar av restini av røktini. Á eldrasambýlum undir landinum verða náttarvaktin og raksturin eisini goldin úr landskassanum. Fyri tey kommunalu eldrasambýlini er galdandi, at um pensjónistar, sum ikki hava bústað í kommununi, koma í sambýlið, skal kommunan hjá viðkomandi pensjónisti gjalda partvíst til raksturin av eldrasambýlinum. Útreiðslur til rakstur av einum sambýli við 10 búfólkum er uml. 2,5 mió kr. um árið, og svarar tað til ein dagsprís á slakar 700 kr. fyri hvørt búfólkið. Hugsanin hevur verið, at sparingar kundu fremjast við at veita heimahjálparabrúkarum við røktartørvi tænastu á einum stað, men henda hugsan bygdi á eina misskiljing. Hædd varð ikki tikin fyri, at heimarøktin er ein vitjunartænasta, sum kemur í heimið og loysir ávísar uppgávur, og at brúkarin síðani má klára seg sjálvan restina av samdøgrinum, møguliga við hjálp frá avvarðandi Tá samanum kemur, skulu eldri fólk við røktarheimstørvi hava røkt og umsorgan alt samdøgrið. Búfólkini á eldrasambýlunum varðveita sína pensjón og rinda sjálvi 3.100 kr. um mánaðin fyri uppihald. Fyri hjún, har bæði eru pensjónistar, og har annað er á røktarheimi/eldrasambýli, verður gjaldið lækkað til 2100 kr. um mánaðin. Hevur pensjónistur aðra inntøku, verður goldið fyri heimahjálp sambært kunngerð um heimahjálp, tó í mesta lagi 1.118 kr. um mánaðin. Visitatión: Ein upptøkunevnd er vald fyri hvørt eldrasambýlið. Í upptøkunevndini fyri tey kommunalu sambýlini sita: eitt umboð, tilnevnt av kommununi/komununum, sum er formaður, ein kommunulækni tilnevndur av Trivnaðarmálaráðnum, økisleiðarin í heimarøktarøkinum og eitt umboð, tilnevnt av røktarheiminum. Har einki røktarheim er í økinum, skal lokala heimasjúkrasystirin tilnevnast. Fyri sambýlini undir landinum er upptøkunevndin tann sama, við tí undantaki, at økisleiðarin er formaður, og at einki umboð er fyri kommununa/kommunurnar. Upptøkunevndirnar taka avgerðir um fast búpláss, meðan umlættingarplássini sum oftast verða umsitin av økisleiðaranum í Heimarøktini 19 Búpláss og umlættingarpláss verða veitt eftir røktartyngd og umstøðunum hjá hvørjum einstøkum umsøkjara. Kortini er tað soleiðis á teimum flestu kommunalu eldrasambýlunum, at eldri fólk við røktartørvi úr avvarðandi kommunu hava fyrsta rætt til upptøku, og síðani kunnu umsøkjarar úr øðrum kommunum koma upp á tal. 4.4 Meting av sambýlisøkinum Útreiðslur og tænastustigið: Í dag eru tað tær einstøku kommunurnar, sum taka stig til bygging av eldrasambýlum og bera næstan alla íløguna. Hetta verður gjørt av neyð, tí landsmyndugleikarnir seinastu árini ikki hava raðfest útvegan av røktarheims- og sambýlisplássum. Tað skerst ikki burtur, at hetta hevur havt við sær ein óskipaðan politikk á økinum, og at tørvur nú er á at samskipa virksemið. Eldrasambýlini eru í mun til røktarheimini ein bílig loysn fyri samfelagið, bæði í íløgum og árligum rakstri. Dagsprísurin fyri eitt eldrasambýlispláss er uml. 700 kr., meðan eitt røktarheimspláss kostar 1100 kr. Men ásannast má, at sambýlisloysnirnar ikki taka byrjunarstigið í tørvinum hjá brúkaranum á røkt og umsorgan. Groft sagt kunnu røktarheimsbúgvar og sambýlisbúgvar býtast í A og B brúkarar. A brúkarin fær eitt røktarheimsbúpláss við røkt og umsorgan á einum hóskandi fakligum stigi, ið eisini fevnir um uppvenjing og viðlíkahald av førleika brúkarans. B brúkarin fær eitt sambýlisbúpláss í nærumhvørvinum við røkt og umsorgan, har fakliga stigið ikki er nóg høgt, og tilboðið umfatar ikki uppvenjing og viðlíkahald av førleika brúkarans. Endamálið við eldrasambýlum: Bólkurin metir, at tað er umráðandi at umhugsa, hvat endamálið við eldrasambýlunum skal vera. Eftir verandi leisti eru sambýlini ikki ein góð loysn til eldri fólk við tørvi á røktarheimsplássi av hesum orsøkum: o o o o røktartænasturnar í einum sambýli nøkta ikki í nóg stóran mun ymiska tørvin hjá røktartungum búfólkum fakførleikin hjá starvsfólkunum stendur, sum er, ikki mát við tørvin hjá búfólkunum hølisumstøðurnar í nógvum sambýlum eru als ikki hóskandi, tá røkt skal veitast røktartungum búfólkum búfólkasamansetingin er ov ymisk, samstundis sum felagshølini og búrúmini eru ov smá. Ein háttur at loysa sambýlistrupulleikarnar er at broyta endamálið soleiðis, at búfólkini og búfólkasamansetingin hóska til umstøðurnar. Nøkur av sambýlunum kundu verið gjørd til heim fyri minnisveik og onnur, soleiðis at samansetingin av búfólki varð: búfólk við lættari tørvi og nøkur fá røktartung búfólk, ið ikki hava veikt minni. Minnisveik fólk hava tørv á einum lítlum og tryggum umhvørvi, og tað eru treytir, sum sambýlini lúka. Eisini hava tey tørv á starvsfólki við serligum førleika og hugi til at vera um minnisveik fólk. Á verandi eldrasambýlum verður torført at tillaga hølisviðurskiftini til røkt av fysiskt røktarkrevjandi búfólkum, men um meginparturin av búfólkunum telur búfólk við 20 lættari røktartørvi, verða møguleikarnir fyri trivnaði og góðari røkt og umsorgan størri. Vansin við einari aðrari búfólkasamanseting enn teirri verandi, har búfólkini koma úr nærumhvørvinum, er, at fólk í størri mun skulu flyta úr nærumhvørvinum fyri at fáa tørvin nøktaðan. Hesin vansi verður tó útjavnaður av øktu møguleikunum fyri trivnaði, røkt og umsorgan. Verður hinvegin avgjørt at halda fast um verandi endamál og búfólkasamanseting, skal tað gerast greitt, at krøvini til bústaðarviðurskiftini og starvsfólkasamansetingina eru nøkur heilt onnur enn í dag. Tá er tað eitt krav, at hvør hevur sína lítlu íbúð, og at felagshøli eru, har ymiskir bólkar hava møguleika fyri at vera saman. Somuleiðis verður neyðugt, at røktarstarvsfólkini hava betri fakførleika enn í dag, og at tilboð sum fysio- og ergoterapi verða ein partur av tænastuni í sambýlunum. Umráðandi er, at upptøkan á sambýli/sambýlum og á røktarheiminum í einum ávísum øki verður samskipað, soleiðis at tað verður ein felags faklig upptøkunevnd, sum skipar fyri upptøkuni. Upptøkan hevði óivað verið smidligari bæði hvat viðvíkur raðfesting av umsóknum, boðum til brúkaran, og tá tað snýr seg um at finna pláss til búfólkini eftir teirra røktartørvi. 4.5 Lýsing av Heimarøktini Heimarøktin er skipað í 6 sjálvstøðug øki, sum umfata heimarøkt til heimabúgvandi brúkarar og brúkarar, ið búgva á eldrasambýlum. Eldrasambýlini eru umrødd, og nú skal heimarøktin til heimabúgvandi brúkaran umrøðast. Talva 4.3 Heimarøktarøkini Heimarøktarøki Rakstur 2001 Brúkarar Sambýlispláss Øki 1. Heimarøktin í Suðurstreymoy 19.100.000 kr. 357 19 Øki 2. Heimarøktin í Vágum/Norstr./Norðeyst. 16.800.000 kr. 161 24 Øki 3. Heimarøktin í Eysturoy 16.200.000 kr. 205 20 Øki 4. Heimarøktin í Norðoyggjum 11.300.000 kr. 141 11 Øki 5. Heimarøktin í Suðuroy 14.200.000 kr. 175 25 1039 89 Fyrisiting 2.200.000 kr. Tilsamans 79.800.000 kr. Lógarheimild og endamál: Heimarøktin sum hugtak er ein samanrenning av tveimum veitingum, nevniliga heimasjúkrarøkt og heimahjálp. 21 Heimahjálp verður veitt við heimild í: § 32 A í løgtingslóg. nr. 100 frá 2. mars 1988 um almenna forsorg í Føroyum.* Lógargrundarlagið undir arbeiðinum hjá heimasjúkrasystrunum er § 1 í løgtingslóg nr 88 frá 6. juni 1997 um Heimasjúkrasystratænastuna.** Endamálið er við miðvísari heimatænastu, umsorganar-, heilsu- og sjúkrarøkt at miða ímótí at stuðla brúkaranum, og at gera tað møguligt hjá honum at búgva sum longst heima í best møguligum umstøðum, um tað er heilsuliga og samfelagsliga ráðiligt. Visitatión: Heimarøktin veitir tænastur til fólk, sum búgva heima. Grundleggjandi fyri tænastuna er, at starvsfólkini bert gera tað, sum brúkarin ikki megnar sjálvur. Tann, ið heldur seg hava tørv á hjálp, kann venda sær til økisskrivstovuna hjá Heimarøktini. Heimarøktin vitjar síðani heimið og metir um tørvin. Hvussu nógv heimahjálp verður veitt, er treytað av: o hvat brúkarin sjálvur megnar o um onnur, sum kunnu hjálpa til, eru í húsinum o um tað eru avvarðandi ella onnur, sum kunnu rætta eina hjálpandi hond. Í hvørjum einstøkum føri verður avtala gjørd um, hvørjar uppgávur Heimarøktin átekur sær í heiminum, og hon verður endurskoðað við jøvnum millumbilum. Snýr umsóknin seg um praktiskar tænastuveitingar, kann eftirlitskvinnan í økinum gera heimavitjan. Er talan um sjúku ella brek, ið krevja persónliga røkt ella sjúkrarøkt, er tað økisleiðarin, varaleiðarin ella ein av heimasjúkrasystrunum, sum fer á heimavitjan. Heimasjúkrarøkt umfatar smb. kunngerð um heimasjúkrasystraarbeiði: o sjúkuviðgerð, uppvenjing, umsorgan og almenna heilsuvegleiðing, sum hóskar til tørvin hjá sjúklinginum o vegleiðing og hjálp, uppsøkjandi arbeiði, í samstarvi við læknaligan og sosialan serkunnleika, til persónin ella familjuna, sum hevur serligan tørv á tí o sjúkufyribyrgjandi arbeiði Heimahjálp umfatar: o persónliga røkt o matgerð - vørukeyp o reingerð o aðrar tænastur Heimarøkt og Heimasjúkrarøkt verða, sum er, bert veittar um dagin og um kvøldið. Nú er tó samtykt at veita Heimarøktini eina eykajáttan í ár at seta í verk døgnrøkt. Ætlanin er, at døgnrøkt skal setast í verk í øllum heimarøktarøkjum frá 1. okt. 2002. Tænastustigið í Heimarøktini verður munandi betri, tá døgnrøktin verður veruleiki. Hon fer at gera umstøðurnar hjá eldri fólki at vera heima tryggari, og fer eisini at geva * ** Fylgiskjal 2 Fylgiskjal 6 22 sjúkum fólki, sum hava tørv á røkt alt samdøgrið, ein møguleika at velja at verða heima heldur enn at liggja á sjúkrahúsi. Heimarøkt og røktartørvur: Fleiri brúkarar í heimarøktini hava røktarheimstørv, men eru heima, tí stovnspláss ikki eru til taks. Hetta eru brúkarar, sum hava varandi tørv á hjálp frá øðrum persóni, fyri at nøkta grundleggjandi tørv, so sum at fáa mat og drekka, at lata seg í og úr, at halda seg reinan, at fáa fríska luft, at koma í og úr seingini o.s.fr. Meginparturin av arbeiðsorkuni í heimarøktini fer tí til hesar brúkarar. Harumframt er tað eitt stórt tal av brúkarum, sum tørvar hjálp, stuðul og vegleiðing í longri ella styttri tíðarskeið til uppgávur, sum tey, orsakað av bráðfengis ella varandi sjúku, ellisbroytingum, ella sosialum umstøðum, ikki megna sjálvi. Umframt vegleiðing og stuðul eru hetta ofta praktiskar uppgávur so sum reingerð, innkeyp, matgerð, hjálp til bað o.a. Hetta slag av tænastuveitingum miðar ímóti, at fólk, hóast broyttar umstøður, kunnu megna sín gerandisdag í egnum heimi. Tað er onki at taka seg aftur í, at heimarøktin er pírin, tá tað snýr seg um tænastuveitingar av hesum slag, tí raðfestingin av hesum uppgávunum er tengd at tí stóru røktartyngd, sum er í skipanini. Tænastan verður tí fyrst og fremst veitt teimum brúkarum, sum hava tørv á at fáa grundleggjandi fysisku tørvirnar nøktaðar. Sostatt kemur tænastan til teir lættaru brúkararnar, og til fyribyrgjandi tænastur í aðru røð. Ein fylgja av hesum er, at ein ávís ónøgd er við skipanina. Sum heild ynskja nógvir brúkarar fleiri og longri vitjanir. Heimarøktin er ein skipan, har starvsfólk koma inn til brúkaran at loysa eina uppgávu og síðani skulu víðari til næsta brúkara. Krøvini til arbeiðsskipanina eru høg, tí at tørvurin hjá brúkarunum og harvið krøvini til tænastuna alsamt broytast, og tí at brúkarar alla tíðina verða innskrivaðir og útskrivaðir í skipanini. Samskifti, samstarv og avtalur millum leiðslu, starvsfólkabólkar, brúkarar og avvarðandi eru tey mest týðandi amboðini. Fyri at skapa eina trygga arbeiðsskipan, har tænastan røkkur brúkarunum, er arbeiðið hjá heimahjálparunum og heimasjúkrasystrunum skipað í bólkum, har hetta ber til. Í heimahjálparabólkunum, sum arbeiða í einum ávísum øki, er alla tíðina møguligt at broyta dagligu arbeiðsætlanina hjá hvørjum einstøkum heimahjálpara. Hetta er neyðugt í mun til tær broytingar, sum støðugt koma fyri so sum broyting í tørvinum, nýggjar vitjanir, avlýsing av vitjanum, sjúkufrávera hjá starvsfeløgum o.fr. Heimasjúkrasystraarbeiðið er eisini skipað í bólkar, men tær arbeiða í størri økjum og arbeiða meiri sjálvstøðugt enn heimahjálparar. Miðað verður ímóti tvørfakligum samstarvi, har heimahjálparabólkarnir hava sjúkrasystrar at venda sær til, sum hava kunnleika til teirra brúkarar, og førleika at vegleiða í røktarfakligum spurningum. Í flestu heimarøktarøkjum gongur hettar samstarvið hampiliga væl, men tørvur er á at arbeiða enn meira við hesum. Yvirhøvur er arbeiðið skipað soleiðis, at brúkarin, so vítt gjørligt, fær hjálp frá sama heimahjálpara/sjúkrasystur allar dagar í vikuni. 23 Heimarøktin veitir tænastu um alt landið til uml. 1039 brúkarar. Tað ger, at Heimarøktin er eitt ógvuliga starvsfólkatungt øki. Til fyri stuttum, tá Rundskriv um Heimarøkt varð avtikið, kundu bert heimasjúkrasystrar og heimahjálparar starvast í Heimarøktini, men nú eru dyrnar upplatnar fyri, at aðrir starvsfólkabólkar eisini kunnu starvast í Heimarøktini. Hetta er ein neyðug gongd, tí í samsvari við tann økta tørvin á røktarheimsplássum eru uppgávurnar í Heimarøktini broyttar frá, fyri ein stóran part at snúgva seg um tænastuveitingar av praktiskum slagi, til fyrst og fremst at snúgva seg um tungar røktarauppgávur. Tá uppgávan broytist, broytast eisini førleikakrøvini til starvsfólkini. Ein trupulleiki hjá Heimarøktini er júst at fáa nóg mikið av starvsfólki, sum hava neyðuga fakførleikan, at loysa uppgávurnar. Eitt stig á leiðini er, at Almanna- og heilsuhjálparaskúli er settur á stovn, sum umframt eina 1-árs útbúgving til almanna- og heilsuhjálpara, eisini skipar fyri uppskúling av verandi heimahjálparum til almanna- og heilsuhjálparar. Ymiskt er, hvussu gongur at nøkta starvsfólkatørvin, tað veldst um, hvar í landinum eftirspurningurin er, og hvørjum starvsfólkabólki tørvur er á, men staðfestast má, at tað yvirhøvur er trot á starvsfólki um alt landið. Útlitini fyri at tørvurin kann nøktast í framtíðini eru heldur døpur, m.a. tá hugt verður at miðalaldrinum hjá eitt nú heimahjálparunum, og tá hugsað verður um, hvussu nógv velja at starvast í Heimarøktini, og hvussu nógv velja at fara úr Heimarøktini í annað starv í framtíðini. Fyrisiting - Meginskrivstovan::: Stjórin fyri Heimarøktina og Serforsorgina hevur fíggjarliga og fyrisitingarliga ábyrgd av Heimarøktini. Fakligur leiðari hevur dagligu leiðsluna av Heimarøktini um hendi. Á meginskrivstovuni starvast harumframt: ein fíggjarfulltrúi, arbeiðsøkið er Heimarøktin og Serforsorgin tvey skrivstovufólk eitt roknskaparfólk Meginskrivstovan avgreiðir fíggjarlig, fyrisitingarlig, og starvsfólkaviðurskifti fyri heimarøktarøkini Leiðslan í heimarøktarøkjunum er skipað við økisleiðara og varaøkisleiðara, ið hava dagligu leiðsluna um hendi. Harumframt starvast eftirlitskvinnur í økjunum, og arbeiða tær mest við heimahjálparavirkseminum. Í hvørjum øki eru heimasjúkrasystrabólkar og heimahjálparabólkar, sum arbeiða saman í einum ávísum øki. Heimahjálparabólkarnir hava bólkaleiðara, sum á morgunfundum leiðir og býtir út arbeiðið. 4.6 Meting av Heimarøktini Heimarøktin hevur tey seinastu árini verið og er framvegis undir einum stórum trýsti, tí: o Heimarøktin saman við avvarðandi er einasti veitari av hjálp og røkt til eldri fólk í egnum heimi, sum í veruleikanum hava røktarheimstørv 24 o alsamt størri partur av arbeiðsorkuni hjá Heimarøktini fer til at veita hjálp á sambýlum við røktartungum búfólki. Sostatt fer ein alsamt vaksandi partur av játtanini og heimarøktartænastunum til at nøkta tørvin hjá teimum heilt tungu brúkarunum, meðan teir minni tungu og løttu brúkararnir fáa ein alsamt minkandi part av heimarøktartænastunum og harvið av játtanini. Hendan gongd hevur als ikki verið nøktandi, og hevur beinleiðis verið í andsøgn við virðisgrundarlagið í Heimarøktini "sum longst í egnum heimi". Skal Heimarøktin hava møguleika fyir at liva upp til endamálsorðingina, skal røktin í nógv størri mun vera av fyribyrgjandi slagi og veitast til teir brúkararnar, sum hava tørv á umsorgan, røkt, stuðli, og hjálp, men enn ikki hava røktarheimstørv. Týðandi øki, sum orka ikki er til at menna undir verandi umstøðum, eru: o fyribyrgjandi vitjanir soleiðis at heimarøktin í størri mun kann virka heilsufremjandi, og sostatt liva upp til virðisgrundarlagið o stuðul og ráðgeving til minnisveik og teirra avvarðandi. Døgnrøkt er, sum nevnt, ein týðandi partur av einari fyribyrgjandi tænastu, bæði tá viðvíkur tørvinum á búplássum til eldri og sjúkrahúsinnleggingar. Tað er tí eitt munandi framstig í sambandi við tænastuveitingina til tann einstaka brúkaran, men eisini eitt framstig í einum samfelagsligum høpi, at døgnrøkt verður sett í verk í næstu framtíð. Heimarøktin er tann stovnurin, sum dagliga hevur samband við flest brúkarar á eldraøkinum, og í tillutanini av tænastum verður mett um støðuna og tørvin hjá hvørjum einstøkum brúkara, ið søkir um heimarøkt. Bólkurin leggur dent á, at "tillutan av tænastu" er tað týdningarmesta stýringsamboðið, bæði í heimarøktini, men eisini yvirhøvur í eldrarøktini. Tí tað er í tillutanini av tænastunum, at tænastustigið og kostnaðarstigið á veitingini verða stýrd. Áherðsla má tí leggjast á at menna hetta økið, samstundis sum neyðugt verður at staðfesta, hvat tænastustigið í heimarøktini skal verða. Varhugin um, at nógvir brúkarar ikki eru nøgdir við tænastveitingarnar í Heimarøktini, má staðfestast. Ein máti er at gera eina landsumfevnandi brúkarakanning, har brúkarin fær høvi at gera vart við sítt nøgdsemi við tænastustigið í Heimarøktini. Úrslitið av kanningini hevði verið ein skjalprógvan av, hvørja tænastu og hvat tænastustig á veiting, brúkarin sjálvur metir, at hann hevur tørv á fyri at vera "sum longst í egnum heimi". Sostatt hevði brúkarakanningin verið eitt leiðbeinandi amboð fyri játtandi myndugleikar og leiðsluna í Heimarøktini. Viðvíkjandi starvsfólkatrotinum í Heimarøktini nú og í framtíðini, metir bólkurin, at tað er alneyðugt, at ein samskipan av eldraøkinum fer fram sum skjótast, soleiðis at samlaði starvsfólkahópurin á eldraøkinum verður meiri fjølltáttaður, tá ræður um fakligan førleika. Á tann hátt kann arbeiðið skipast liðiligari, og starvsfólkaorkan og førleikin brúkast miðvísari, soleiðis at tey røttu starvsfólkini verða brúkt til at loysa hóskandi uppgávur, bæði í heimarøktini og inni á bústovnunum. 25 Bólkurin metir eisini, at eitt slíkt tvørfakligt samstarv hevði havt við sær eina betri tænastu til brúkararnar, umframt at tað fyri starvsfólkini hevði verið avbjóðandi og mennandi og møguliga gjørt, at tað varð lættari at fáa starvsfólk at søkja (og støðast) á eldraøkinum. Hinvegin er onki at ivast í, at trot á m.a røktarstarvsfólki fer at verða ein trupulleiki, sum eitt so starvsfólkatungt øki sum eldraøkið má berjast við í framtíðini. 4.7 Lýsing av Eldrarøktini í Sandoynni Eldrarøktin er ein royndarverkætlan, ið fevnir um eitt røktarheim, tvey eldrasambýli og heimarøktina í oynni. Talva 4.4 Eldrarøktin í Sandoynni Búpláss Árstal Sandur 12 1998 Eldrasambýlið Gerðisgarður Skálavík 7 1998 Eldrasambýlið á Skerinum Skopun 5 1999 Heimarøktin Sandoy Stovnur Røktaarheimið Áargarður Bústaður Tilsamans Rakstur 2001 Brúkarar 44 8.300.000 kr. 24 68 Røktarheimið Áargarður er ætlað teimum mest røktarkrevjandi búfólkunum, meðan Sambýlið á Skerinum, sum frá er liðið, er vorðið eitt búpláss fyri røktartung, serliga tí fleiri minnisveik búfólk búgva á hesum sambýlinum. Í Sambýlinum í Gerðisgarði hava búfólkini verið lutfalsliga sjálvbjargin, men eru, sum frá er liðið, eisini vorðin røktarheimskrevjandi. Staðfestast kann tí, at hóast bústovnarnir vóru ætlaðir til ymiskar bólkar av búfólkum, ger ónøktaði tørvurin á røktar-heimsplássum, at allir bústovnarnir, sama hvat heitið er, hava sama viðskiftaskara. Lógarheimild og endamál: Eldrarøktin í Sandoynni er ein royndarskipan, sett í verk við heimild í løgtingslóg nr. 63 frá 20. mai 1996.* Í 2001 varð royndartíðin við lóg longd við einum ári, fram til 31. december 2002. Endamálið við royndarskipanini er: At samskipa heimarøkt, - sambýli og røktarheimsfyrisiting og -rakstur - at royna eina skipan har røktarheimsbúgvar varðveita sína pensjón Samskipað eldrarøkt: Ein samskipan av heimarøkt, og røkt á bústovnum kann gerast á ymiskan hátt. Hon kann fevna frá tí ið verður rópt "total samskipan" sum er, tá ið starvsfólkini ígjøgnum arbeiðsdagin skifta ímillum at arbeiða úti í økinum og inni á stovninum, og til tað arbeiðsbýtið, ið vit vanliga kenna, har greiður skilnaður er ímillum starvsfólkabólkarnar, ið starvast ávikavist úti í økinum og inni á stovninum. * Fylgiskjal 7 26 Tá ið bústovnarnir lótu upp í Sandoynni, var úrslitið, at røktartyngdin varð flutt frá "útiøkinum" inn á røktarheimið og sambýlini. Tískil bar stórt sæð til at røkja økið á sama hátt sum áður. Hvør heimahjálp hevði sínar brúkarar, sum hon vitjaði antin tá arbeiðsdagurin byrjaði ella tá arbeiðsdagurin endaði, og annars varð arbeitt á bústovninum. Hetta hevði við sær, at framhaldið og umsorganin vórðu varðveitt bæði í heimarøkt og á bústovni. Men síðani er røktartyngdin munandi økt í økinum, og hetta hevur serliga havt við sær, at meira heimahjálp skal veitast í privatum heimum. Fyri at sleppa undan at bróta framhaldið í røktini, og fyri at fyribyrgja ørkymlan og strongd ímillum starvsfólkið, hevur verið skipað soleiðis fyri, at heimahjálparar í so stóran mun sum gjørligt hava sín arbeiðsdag antin inni á stovni ella úti í økinum. Sum frá er liðið, eru stovnarnir vorðnir nátúrligir miðdeplar fyri røktina og tænastuna í tí økinum, har tey liggja. o o o Røktarheimið Áargarður og brúkarar á Sandi Sambýlið á Skerinum og brúkarar í Skopun Sambýlið Gerðisgarður og brúkarar í Skálavík, Húsavík og Dali Sostatt eru í veruleikanum 3 heimahjálparabólkar í Sandoynni. Tað ger, at hóast skifti er ímillum at arbeiða úti í bygdini og inni á stovninum, so er talan um ein lítlan bólk, bæði av brúkarum og starvsfólki, og hevur hetta við sær, at framhaldið í røktini er varðveitt. Eisini tá skift verður frá at vera heimabúgvandi brúkari til at flyta inn á ein av bústovnunum, er framhaldið betri, tí búfólkið og starvsfólkini frammanundan kenna hvønn annan. Hvussu samskipanin verður fyriskipað, er í stóran mun treytað av, hvussu røktartyngdin er í økinum. Er røktartyngdin stór úti í økinum, er neyðugt at hava heimahjálp í økinum allan dagin. Er røktartyngdin hinvegin minni, kann heimahjálparin t.d. gera vitjanir á morgni og síðani fara inn á stovnin at arbeiða. Fyri sjúkrasystrabólkin hevur skipanin eisini havt stórar broytingar við sær. Tær virka nú sum økissjúkrasystrar, ið bæði arbeiða inni á stovni og sum heimasjúkrasystrar. Ein heimasjúkrasystir arbeiðir úti í økinum gerandisdagar, og hevur samstundis ábyrgdina av sjúkrarøktini í sambýlunum, - á røktarheimseindini er altíð ein sjúkrasystir í dagvakt. Hetta hevur við sær, at sjúkrasystrarnar hava og kenna ábyrgd fyri allari sjúkrarøktini, bæði inni á bústovninum og úti í økinum. Tá ið ongin sjúkrasystir er í kvøld og/ella náttarvakt, er altíð ein sjúkrasystir, sum hevur tilkallivakt. Tað er ein tryggleiki fyri aðrar starvsfólkabólkar, at tey altíð kunnu fáa fatur á eini sjúkrasystur. Samskipanin hevur havt við sær, at starvsfólkabólkarnir: heimahjálparar, heilsuhjálparar, heilsu-røktarar og sjúkrasystrar, eru noyddir at samstarva í størri mun enn áður, um teir einstøku brúkararnar. Hetta hevur havt við sær, at sínámillum vegleiðing og fakligt kjak eru natúrligir partar av arbeiðsdegnum. At royndir og faklig vitan ígjøgnum samstarv gerast felags kunnleiki, gevur starvsfólkunum betri førleika, og er á henda hátt við til, at brúkarin fær eina betri tænastu. 27 Eftirmeting av royndarskipanini í Sandoynni vísir, at nøgdsemi ímillum bæði brúkarar og starvsfólk við skipanina er rættiliga stórt. Visitatión: Ein trýmanna visitatiónsnevnd er sett av Trivnaðarmálaráðnum. Í visitatiónsnevndini sita økisleiðarin, kommunulæknin í økinum og ein økissjúkrasystir. Ongin visitatiónsreglugerð er, men tey mest røktarkrevjandi verða um gjørligt visiterað til røktarheimið. Samskipanin ger, at visitatiónin til bæði heimarøkt, sambýlini og røktarheimið er á einum og sama stað. Somuleiðis er øll visitatión í hondunum á fakfólki. Hetta veitir trygd fyri, at visitatiónin altíð tekur støðið í einum fakligum grundarlagi og í, hvussu røktartyngdin í samlaða økinum er. Tænastutilboðini í økinum eru somuleiðis samskipað, og tað ger, at brúkarin fær tað best møguliga tilboðið. Starvsfólk, leiðsla og fyrisiting: Royndarætlanin í Sandoynni hoyrir fyrisitingarliga undir Heimarøktina og Serforsorgina. Virksemið er skipað soleiðis, at røktarheim, eldrasambýli og heimarøktin er eitt øki við einum leiðara, sum hevur dagligu ábyrgdina av at reka eldrarøktina í oynni. Fyrisitingarligt arbeiði, sum at leggja vaktir til rættis, at sláa lønir inn, avgreiðsla av rokningum við meira, hevur tikið ov nógv av leiðsluorkuni, men við varaleiðarastarvinum, sum er komið ístaðin fyri eftirlitskvinnustarvið, er leiðsluorkan økt, so rúm eisini er fyri einum mennandi fakligum og fyrisitingarligum leiðsluarbeiði. Í skipanini starvast: sjúkrasystrar, heilsurøktarar, sjúkrahjálparar, heilsuhjálparar, heimahjálparar, økonoma, ítrívsvegleiðari og húsavørður. Av tí at skipanin er ein royndarverkætlan, hevur eldrarøktin í Sandoynni, framum Heimarøktina annars, havt fríari teymar til setan av ymiskum starvsfólkabólkum. Starvsfólkasamansetingin hevur økt um tvørfakliga samstarvið og um møguleikan fyri at seta starvsfólk við røttum førleika til ta røttu uppgávuna. Fyrimunirnir við hesi skipan eru fyrst og fremst, at tað er tann eini leiðarin, sum hevur ta fyrisitingarligu, fakligu og fíggjarligu ábyrgdina av økinum. Hetta gevur leiðaranum møguleika at skipa økið á ein hátt, har játtanin verður gagnnýtt á skilabesta hátt. Útreiðslur og tænastustig: Eldrarøktin í Sandoynni hevur sjálvstøðugt rakstrarstað undir høvuðskontuni "Røkt av eldri". Leiðarin hevur fíggjarligu ábyrgdina av økinum mótvegis stjóranum fyri Heimarøktina og Serfor-sorgina. Røktartyngdin av brúkarunum á teimum 3 bústovnunum er nærum at meta við tyngdina á hinum røktarheimseindunum í Føroyum. Men útreiðslunar til tær 3 eindirnar eru væl minni í mun til hini røktarheimini. Hetta kemur partvíst av, at eindirnar í Sandoynni ikki hava somu tænastur at bjóða, sum hini røktarheimini hava, og partvíst av, at møguleikarnir fyri at gagnnýta arbeiðsorkuna og harvið játtanina á ein betri hátt, eru við eini skipan, sum teirri í Sandoynni. 28 Útrokningar vísa, at uml. 1/2 millión í lønarútreiðslum kundu verið spardar, um tær tríggjar eindirnar høvdu ligið á sama stað. Sambært kunngerð nr. 167 frá 29. desember 1997* § 1 fáa fólkapensjónistar í royndarskipanini í Sandoynni framhaldandi útgoldið fólkapensjón, hóast teir flyta á ein bústovn at búgva. Hetta er ein partur av royndarætlanini, at øll búfólk í skipanini, eisini tey á røktarheimseindini, varðveita pensjónina og gjalda fyri uppihald 3.100 kr. um mánaðin. Um hjúnarfelagin er heimabúgvandi, er gjaldið 2.100 kr. um mánaðin. Gjaldið fyri umlætting er 75 kr. um dagin frá fyrsta degi. 4.8 Meting av Eldrarøktini á Sandoynni Royndarskipanin í Sandoynni hevur víst, at tað eru fleiri fyrimunir við einari samskipan av heimarøkt og røktarheimsfyrisiting og rakstri. Røkt og samskipan: Ein samskipan gevur eina nógv liðiligari skipan av røktini. Í staðin fyri bert at tosa um at flyta brúkaran, fáa vit møguleika fyri at flyta starvsfólkið, og tað er ein týðandi liður í at veita eina skikkaða tænastu so nær brúkaranum sum gjørligt. Samanhangur í røktini hevur stóran týdning fyri trivnaðin og umsorganina til einstaka búfólkið / brúkaran, og royndirnar í Sandoynni vísa, at tað ber til at sameina og skapa eina liðiliga skipan, uttan at samanhangurin í røktini verður brotin. Skipanarliga er tað ein fyrimunur, at ein leiðsla hevur ábyrgdina av allari tænastu til eldri við røktartørvi. Uttan mun til um brúkarin hevur tørv á røktarheimsplássi, reingerð ella mattænastu, so er tað sama skipan og leiðsla, sum hevur ábyrgdina av tillutan og útinnan av tænastuni til einstaka brúkaran. Tað gevur eina betri stýring av skipanini, og ger tað einfaldari at skjalprógva fyri brúkarum og politikarum, hvørjar tænastuveitingar verða veittar, hvørjar ikki verða veittar og hvørjar møguliga áttu at verið veittar. Visitatión: Ein felags visitatión hevur eisini fleiri fyrimunir. Fyri tað fyrsta er bert tann eina upptøkunevndin, sum hevur innlit í allar umsóknirnar og soleiðis kann skipa fyri, at fólk fáa tey tilboð, sum tey hava tørv á. Við einari samskipan fæst størri trygd fyri, at ein røtt raðfesting fer fram, tá mett verður um, hvørt viðkomandi skal hava búpláss á røktarheimi, í sambýli, fáa heimarøkt, koma á bíðilista o.s.fr. Fíggjarlig viðurskifti: Tá tillutan og útinnan av tænastuveitingum og starvsfólkahópurin eru samskipað, fæst ein neyvari stýring og betri gagnnýting av orkuni í økinum, og sostatt verður raksturin bíligari. Men royndirnar í Sandoynni vísa eisini meirkostnaðin av at hava smáar eindir. Lógu eindirnar á einum stað, hevði peningur verðið spardur, sum í dag m.a. verður nýttur til tríggjar náttarvaktir og øktar rakstrarútreiðslur, sum standast av 3 bústovnum. Hesin peningur hevði kunnað rokkið * Fylgiskjal 7 29 til eitt hægri tænastustig á bústovnunum og til fleiri og betri røktarheimsfyribyrgjandi tænastur. Viðurskifti hjá búfólki: Fastbúgvandi á røktarheiminum og í sambýlunum varðveita sína pensjón. Royndirnar vísa okkum, at tað hevur stóran týdning fyri røktarheimsíbúgvarnar, at teir varðveita sítt peningaliga frælsi. Hinvegin er av alstórum týdningi at staðfesta, hvørjar tænastur á bústovnunum skulu verða íroknaðar í uppihaldsgjaldinum, sum búfólkini gjalda, og hvørjar tænastur búfólkini sjálvi skulu rinda fyri. Samskipan av eldrarøkt í øðrum pørtum av landinum: Í mun til eina samskipan av Heimarøkt og røktarheimsrøkt í øðrum pørtum av landinum verður mett, at her eru nógvir fyrimunir. Men tað skal gerast vart við, at Eldrarøktin í Sandoynni er eitt lítið øki, og at einki røktarheim var í oynni frammanundan. Hetta hevur við sær, at nakrar av royndunum ikki beinleiðis kunnu nýtast aðrastaðni. Í einari samskipan í øðrum pørtum av landinum eigur at verða farið varisliga fram, serliga tá talan er um at samskipa og møguliga umskipa arbeiðsgongdir á verandi stovnum, tað veri seg heimarøktarøkjum ella røktarheimum. Men samstundis verður mett, at tað framyvir verður neyðugt hjá leiðsluni at kunna nýta starvsfólkaorku og serkunnleika meira liðiliga, tá hugsað verður um, hvussu stórur tørvurin er á at økja tænastuveitingarnar til eldri fólk. 4.9 Lýsing av Heilsuverkinum Heilsuverkið hevur ein týðandi leiklut, tá tað ræður um heilsuna hjá eldri fólki. Her verður ikki farið í smálutir, men týðandi virksemi og tørvandi tænasta skulu verða umrødd. o Demensútgreiningardeildin við 12 plássum o Uppvenjingardeildin við 8 plássum o Røktardeildin við 10 plássum Sjúkrahúsviðgerð av eldri fólki: Sum útgangsstøðið fáa eldri fólk, ið hava tørv á sjúkrahúsviðgerð, somu viðgerð sum aðrir sjúklingar. Kommunulæknin leggur fólk inn, og síðan tekur sjúkrahúsverkið yvir. Tey eldru fólkini verða útgreinað og fáa síðan viðgerð á skurð-, heiliráð- ella psykiatriskum deildum. Tað eru fleiri sjúkur, ið gerast alt vanligari, sum fólk eldast, eitt nú demenssjúkur, osteoporesa, diabetes, giktasjúkur, apopleksia cerebri o.fl. Aðrastaðni eru aldurstengdar sjúkur ein læknalig og sjúkrarøktarlig sergrein, sum er býtt upp í somatiska geriatri og gerontopsykiatri. Í føroyska sjúkrahúsverkinum eru hesar sergreinir ikki, og tískil verður onki serligt gjørt fyri henda stóra og alsamt vaksandi sjúklingabólk. Gerontopsykiatri: Í álitinum um skipan av framsóknari psykiatri í Føroyum (januar 2002), verður mett: "At teir sjúklingar, sum hava gagn av gerontopsykiatriskari 30 viðgerð, eru eldri fólk, sum hava eina umfatandi sjúkumynd við samanspæli millum psykiatrisk sjúkutekin og aðrar faktorar, sum demens, somatiska sjúku og viðgerð við fleiri sløgum av heilivági." Hetta eru sjúklingar, sum í dag mangla nøktandi viðgerðar- og røktartilboð. Í dag hava hesir sjúklingar næstan bert kommunulæknan, røktarheim, sambýli og heimarøktina at dúva uppá, og har eru neyðugur serkunnleiki, starvsfólkaorka og tilboð annars ikki til taks. Tískil verður tørvurin hjá hesum sjúklingum/brúkarum als ikki gingin á møti og tað ger m.a., at hesir sjúklingar "fylla nógv" í økinum, har teir eru. Demensútgreiningardeildin: Vert er at nevna, at hagfrøðiliga sæð eru millum 350 og 410 føroyingar yvir 65 ár, sum eru minnisveik, og helvtin av teimum minnisveiku hava Alzheimers sjúku, har medisinsk viðgerð, givin í tøkum tíma, kann útseta sjúkueyðkennini, men tó ikki lekja hesa niðurbrótandi sjúku. Endamálið við demensútgreiningardeildini er at útgreina og seta í verk viðgerð til fólk, sum eru minnisveik og tey sálarligu sjúkutekin, sum fylgja við, tá fólk gerast minnisveik. Men orsakað av stóra ónøktaða tørvinum á røktarheimsplássum, hevur ikki verið gjørligt at útskriva sjúklingarnar aftur, soleiðis sum ætlanin upprunaliga var. Tískil eru 11 av 12 sjúklingum fastbúgvandi á demensútgreiningardeildini. Sostatt fer nærum ongin útgreinan fram á deildini. Tá talan annars er um psykiatrisk sjúk fólk, er í høvuðsheitum talan um tveir bólkar. Tað eru teir sjúklingar, har sjúkan "brennur út", sum tey eldast og sum kunnu nýta tey tilboð, sum í dag eru til taks á eldraøkinum, eisini um tey gerast so røktarkrevjandi, at teimum tørvar eitt búpláss. Hin bólkurin er teir psykiatrisku sjúklingarnir, sum umframt at tey eldast, framhaldandi hava tørv á serligum psykiatriskum tilboðum, bæði tá tað snýr seg um viðgerð, røkt, búumstøður og onnur tilboð. Uppvenjingardeildin: Uppvenjingardeildin veitir rehabilitering til fólk, sum eru rakt av Apopleksi og Dissimenera Sklerosu. Viðgerðin umfatar intensiva uppvenjing av øllum teimum funksjónum, sum eru raktar av sjúkuni, og tað eru røktarstarvsfólk og fysio- og ergoterapeutar, sum í samstarvi geva hesa uppvenjing. Harumframt er talupædagogur frá Sernámsdeplinum knýttur at deildini. Miðal uppvenjingartíðin er tveir mánaðir. Størsti parturin av hesum sjúklingum, sum hava tørv á uppvenjing, eru eldri fólk, og øll hava tørv á uppfylgjandi venjingartilboðum og viðlíkahaldi av vunna førleikanum. Røktardeildin: Á røktardeildini eru 10 føst búpláss. Búfólkini búgva saman tvey og tvey á hvørjari stovu. Tvey vesi eru á deildini, harav annað hevur bað. Bert ein uppihaldsstova er, og á gongini er nógv ferðing fram og aftur í sambandi við uppvenjingardeildina. Røktarstarvsfólkini geva búfólkunum umsorgan og røkt, men búfólkini fáa ikki fysio- og ergoterapi. Flestu búfólkini á røktardeildini eru rakt av Apopleksia og eru liðugt viðgjørd frá sjúkrahúsverkinum, men kunnu ikki útskrivast, tí eingi røktarheimspláss eru. 31 4.10 Meting av heilsuverkinum Mett verður, at sjúkrahúsini í størst møguligan mun skulu nýtast til útgreinan og viðgerð av sjúklingum og ikki til røkt og umsorgan av eldri fólki, sum hava tørv á røktarheimsrøkt ella líknandi tilboðum. Ein fyritreyt fyri hesum er, at tað verður raðfest frammaliga, at geva teimum, sum eru vorðin fastbúgvandi - á røktardeildini, demensútgreiningardeildini og øðrum deildum - ein bústað, sum nøktar tørv teirra. Yvirhøvur má sigast, at sjúkrahús hvørki eru ætlað ella egnað sum fastur bústaður, men staðfestast má, at umstøðurnar, serliga á røktardeildini, eru vánaligar. Tað er ikki nøktandi, at ongin sergrein innan eldrasjúkur er í sjúkrahúsverkinum, tí útgreinan og viðgerð av hesum sjúkum krevur serkunnleika. Í álitinum um Heildarpsykiatri verður gjørt vart við tørvin á gerontopsykiatriskum serkunnleika, og arbeiðsbólkurin er samdur í hesum, men leggur eisini áherðslu á, at tað er neyðugt við serkunnleika innan somatiska geriatri. - Er ikki møguligt at fáa føst læknastørv innan hesi øki, eigur møguleikin fyri at keypa sær konsulenttænastu á økinum, at verða royndur. Tá tað snýr seg um búpláss til tann bólkin av eldri psykiatriskum sjúklingum, sum støðugt hava sertilboð fyri neyðini, metir bólkurin, at tey áttu at havt eitt tilboð á einum psykiatriskum røktarheimi. Hetta ella hesi røktarheim kundu verið miðsavnað, soleiðis at serkunnleikin og tilboðini høvdu verið so "optimerað" sum gjørligt. Bólkurin tekur sum so ikki støðu til, undir hvørjum stovni eitt slíkt røktarheim verður skipað, men møguleikarnir eru fleiri, t.d. Bústaðar- og virknisdeild fyri sinnisveik, Sjúkrahúsverkið ella undir samlaðu eldrarøktini. 4.11 Lýsing av fyribyrgjandi tænastum Í høvuðsheitum er talan um: o umsorgararbeiði fyri pensjónistar o ansingarløn o serflutningstænastu, sum MBF umsitur. o vardar íbúðir Umsorgararbeiði fyri pensjónistar: Heimildin at stuðla umsorgararbeiði er at finna í kunngerð nr. 49 frá 20. apríl 1994, um umsorgararbeiði fyri pensjónistar*. Høvuðsendamálið við kunngerðini er at seta í verk tiltøk, sum stuðla pensjónistum at verða búgvandi í egnum heimi og gera teir virknar. Her kunnu nevnast tiltøk sum vitjunartænastur, mattænastur, pensjónistafimleikur, undirvísing, fyrilestrar, klubbarbeiði, tilhaldsstøð, dagtilhald, koyritænastu v.m. Eisini kann stuðul veitast til undirhaldandi tiltøk so sum útferðir, veitslur o.a Umsorgararbeiði kann við góðkenning frá Almannastovuni setast í verk av felagsskapum, stovnum, kommunum ella øðrum. Almannastovuni er heimilað at gera av, um umsorgararbeiði kann setast í verk sum ein sjálvstøðug skipan ella tiltak. * Fylgiskjal 8 32 Stuðulin, sum verður útgoldin í dag, kann bólkast í 3 partar: 1. Dagtilhald fyri pensjónistar 2. Mattænasta 3. Ymiskur studningur Fleiri kommunur og felagsskapir hava ynski um at seta eitthvørt slag av umsorgararbeiði í verk. Hetta sæst eisini á teimum umsóknum, sum Almannastovan hevur fingið. Játtanin í 2001 var 3.665 tús. kr. Skal tørvurin nøktast, er neyðugt at seta eina munandi størri upphædd av. Dagtilhaldini: Tað eru skipað 13 dagtilhald/frítíðarklubbar kring landið. Dagtilhaldini hava í høvuðsheitum til endamáls at geva pensjónistum í kommununum møguleika og umstøður at hittast til fjøltáttað ítriv og virksemi, sum betra um lívsvirðið hjá tí einstaka pensjónistinum. Umframt at fáa stuðul frá landinum, eru hølini í flestu førum fingin til vega ókeypis frá kommununi. Mattænasta: Í Tórshavn, Klaksvík, Vágum og í Suðuroy er skipað fyri mattænastu fyri heimabúgvandi pensjónistar. Tá talan er um mattænastu, er ikki talan um stuðul til mat, men um stuðul til koyring, einnýtisvørur o.a.tl. Pensjónisturin rindar fyri matin, og verður stuðul ikki veittur til hetta endamál. Tørvurin á mattænastum er í ávísum økjum væl størri enn tað samlaða útboðið av hesari tænastu. Orsøkin til at tørvurin á mattænastu ikki er nøktaður allastaðni er annaðhvørt manglandi koyritænasta ella ov vánaligar køksumstøður. Ymiskur stuðul: Stuðul verður latin til at reka skrivstovuna hjá Landsfelag pensjónistanna. Felagið hevur 14 lokal feløg kring oyggjarnar, og hesi kunnu fáa stuðul frá landsfelagnum. Somuleiðis stuðlar felagið vitjunartænastuna og skipar fyri virksemi fyri pensjónistar. Umframt henda stuðul verður stuðul eisini veittur Blindastovninum og Deyvafelagnum. Ansingarløn: Við heimild í løgtingslóg nr. 64 frá 1984*, kann ansingarløn veitast til avvarðandi ella onnur, sum átaka sær at vera ansarar hjá einum heimabúgvandi fólki sum: "varandi ella yvir longri tíð skal hjálpast og vera undir annara eftirliti og umsorgan tilvildarligar tíðir av samdøgrinum, og ikki kann vera einsamallur meira enn einar 2 tímar í senn.".(kelda. Samsýning fyri at ansa eldri og óhjálpnum heima, Almannastovan juni 1997) Almannastovan fyrisitur og játtar ansingarlønina. Mannagongdin er, at Almannastovan eftir at hava fingið umsókn um ansingarløn, biður økisleiðaran í tí Heimarøktarøki har brúkarin, sum hevur ansing fyri neyðini, býr, um at gera eina meting av tørvinum fyri ansing og, í øðrum lagi, at meta um førleikan hjá umsøkjaranum, at røkja uppgávuna. Eisini skal upplýsast, hvussu nógva hjálp brúkarin fær frá Heimarøktini og hvør hjálp, Heimarøktin metir, skal veitast, um * Fylgiskjal 9 33 ansarin verður settur. Við støði í hesum upplýsingum viðger Almannastovan umsóknina. Ansingarlønin svarar til einkjupensjónsupphæddina við uppískoytisveiting uml. 7000 kr. um mánaðin. Treytin er, at ansarin bert kann hava eitt 1/2 tíðar starv umframt ansingarlønina. Hetta merkir fyri flestu ansarar, at teir hava ein munandi inntøkumiss, um teir fara úr einum fullum starvi og velja at gerast ansarar. Tá ein brúkari fær ansing, veitir Heimarøktin bert tænastu til sjúkrarøkt, persónligt reinføri og annað starvsfólkið, tá talan er um ein dupultan brúkara, ansarin er hitt fólkið. At vera ansari er í nógvum førum eitt bæði likamliga og sálarliga tungt arbeiði, og ansarin er í høvuðsheitum bundin alt døgnið, hvønn dag, alt árið. Serflutningsskipan landsins:: Serflutningsskipan landsins er sambært reglugerð** ein flutningsskipan fyri brekað, ið hava tørv á serflutningi. Hetta eru fólk, sum: o sita í koyristóli ella nýta hjálpitól, sum líkjast, o av likamligum ella sálarligum breki støðugt hava brúk fyri hjálp, o í avmarkaða tíð vegna sjúku ella skaða hava hendan tørv. Skipanin verður fíggjað við 45 prosentum úr landskassanum, 45 prosentum frá avvarðandi kommunu og 10 prosentum frá brúkarunum. Skipanin virkar sum er í Tórshavn og í Klaksvík, men fleiri kommunur t.d. í Eysturoynni arbeiða við ætlanum um at fara undir slíka skipan. Vardar-/eldraíbúðir: Sambært løgtingslóg nr. 111 frá 3. november 1988* eru vardar íbúðir ætlaðar at hýsa avlamisfólki, eldri fólki og fólki annars, sum mugu búgva á vardum støðum. Endamálið er at tryggja hesum eitt gott og hóskandi tilhald. Studningur verður latin til stovnar, sum hava til endamáls at byggja (stovnseta) og reka vardar íbúðir. Stovnurin skal vera sjálvsognarstovnur og hava viðtøkur, sum eru góðkendar av landsstýrinum. Í løtuni eru vardar íbúðir í Havn og í Vági. Rakstrarstuðulin verður smb. § 5 í heimildarlógini bert veittur til útreiðslur, sum stava frá rentum og avdráttum av upprunaligu prioritetslánunum (upp í 50%). Á fíggjarlógini fyri 2002 eru 150 t.kr. avsettar til endamálið, og røkkur tað bert til verandi virksemi. Húsalánsgrunnurin umsitur sambært løgtingslóg nr. 118 frá 18. juni 1997 um Húsalánsgrunn o.a.** Íbúðargrunnin, sum í 1998 varð stovnaður við einum stovnsfæi á 10 mió. kr. Íbúðargrunnurin kann veita lán upp til 20% av byggikostnaðinum av íbúðarbygging hjá einum sjálvsognarstovni ella felagi, har minst 15% av byggikostnaðinum skal vera eginpeningur. Dømi um íbúðarbygging har Íbúðargrunnurin er við, er byggingin av eldraíbúðum og eldrasambýlið undir Kráarbrekku í Klaksvík. ** Fylgiskjal 10 Fylgiskjal 11 ** Fylgiskjal 12 * 34 4.12 Meting av fyribyrgjandi tænastum Felags fyri hesi tilboðini er, at tey á hvønn sín hátt hava stóran týdning fyri møguleikan hjá eldri fólki at vera í egnum heimi sum longst, men sum heild má ásannast, at tilboðini ikki eru ment samsvarandi tørvinum. Umsorgararbeiðið fyri pensjónistar: Almannastovan kan eftir hesi kunngerð veita stuðul til ymiskt umsorgararbeiði, men fleiri av játtaðu tilboðunum halda áfram ár eftir ár og eiga tí at verða játtað sum rakstrarjáttan. Stuðul til mattænastu og dagtilboð eru tilboð, sum heldur áttu at verið játtað og umsitin saman við verandi tilboðum á eldraøkinum, tí tað ofta er í tilknýti til verandi virksemi, at ynski um at menna og økja um tænastu til eldri borgarar verða sett fram. Tað er umráðandi, at avvarðandi myndugleiki framyvir fær møguleika at seta umsorgararbeiði í verk, tí heimild er eisini fyri at gera royndarverkætlanir. Sovorðnar eiga í nógv størri mun at verða gjørdar enn nú, fyri at royna nýggjar og mennandi loysnir á trupulleikum, sum vit ikki annars megna at loysa. Eydnast royndirnar væl, kunnu tær setast í verk sum føst tilboð og tænastur. Ansingarløn: Tá hugsað verður um, hvat heimarøktartænasta, eitt røktarheimspláss ella eitt sambýlispláss kosta, má sigast, at ansingarlønin slett ikki stendur mál við ta tænastu, ansararnir veita. Ansingarlønin gevur heldur ikki fólki ein veruligan valmøguleika at velja at vera um sínar næstringar í longri ella styttri tíðarskeið - hartil er inntøkumissurin ov stórur. Bólkurin metir, at ein partur av bráðfengis tørvinum á røktarheimsplássum, og teirri mannminkandi støðu, sum bæði brúkarar og avvarðandi ofta koma í, meðan bíðað verður eftir, at varandi loysnir á einum røktartørvi verða funnar, kundi verið loystur, um samsýningin fyri ansing varð hækkað munandi. Samstundis kann samfelagið stuðla tí góða siði, sum vit føroyingar enn í ávísan mun kenna til: at avvarðandi ynskja at ansa tí eldra ættarliðnum. Nøkur beinleiðis loysn á trupulleikan viðvíkjandi tørvinum á stovnsplássum verður ansingarsamsýningin helst ikki. Tí sum oftast eru tað kvinnur, ið hava arbeiði innan umsorgarøkið, sum gerast ansarar, tað vil siga at t.d. Heimarøktin kann missa starvsfólk, ið røkkur fleiri brúkarum, til eina ansarauppgávu fyri eitt menniskja. Flutningstænasta: Manglandi flutningstænasta er í dag ein fløskuhálsur, ið forðar øðrum tænastum í at virka til fulnar. Brúkarar við niðursettum rørsluførleika kunnu mangan ikki koma til ymisk tilboð - bæði tá talan er um frítiðartilboð og røktartilboð. Í hesum sambandi er tað ógvuliga umráðandi, at flutningstænastan verður ment. Umsitingin liggur sum er hjá MBF og tað átti at verið ein hóskandi loysn. Tíverri sær tó út til, at torført er at víðka serflutningstænastuna, so hon virkar í fleiri pørtum av landinum, møguliga tí, at bæði land og kommunur hava ábyrgdina av at fíggja flutningstænastuna - og bíða eftir hvørjum øðrum.. Ein góð flutningstænasta er ein avgerandi fyritreyt fyri, at eldri kunnu verða sum longst í egnum heimi, og samstundis hava møguleika fyri at gagnnýta tær tænastur og tey tilboð, ið eru í útboði á eldraøkinum. 35 Íbúðarviðurskifti: Flest øll eldri fólk sita sum frálíður í einum rættuliga stórum húsum, tá tey eldast. Børnini eru flutt heimanífrá, og møguliga er orkan til at halda eitt stórt hús ikki til staðar, hvørki til vanliga reingerð ella viðlíkahald. Nógv verður eisini tosað um eldraíbúðir og líknandi, men tað tykist, sum torført er at gera nakað við støðuna. Umframt at fólk hava ilt við at sleppa sínum gomlu sethúsum, er ein orsøk helst eisini at finna í, at tað fyri eldri fólk kennist møtumikið at skulla selja sethúsini og keypa ella leiga eina íbúð. Við verandi íbúðarmarknaði ella neyð í Tórshavn og aðrastaðni í landinum, eiga avvarðandi myndugleikar at taka størri ábyrgd og stig til at fáa í gongd bygging av eldraíbúðum og vardum íbúðum, sum fólk, ið fáa pensjón ella avlamispensjón klára at gjalda. Ein háttur at gera hetta kann verða, at tað almenna er við til at hækka eginpeningin hjá sjálvsognarstovnum ella feløgum, soleiðis at lánibyrðan gerst minni og íbúðarleigan lægri. 4.13 Niðurstøða Nú tá greitt er frá og mett er um ymiskar stovnar og tænastur á eldraøkinum stendur eftir, at eldraøkið sum heild er ov stirvið og óliðiligt. Eitt gott og stórt arbeiði verður gjørt. Men arbeitt verður í ov stóran mun í hvør sínum lagi, og spurnartekin verða ikki í nóg stóran mun sett við, um nakað kann gerast øðrvísi. Bólkurin metir, at ein samskipan av røktarheimsrøkt, heimarøkt og øðrum týðandi røktar-og heilsufremjandi tænastum, hevði verið eitt gott stig mótvegis einari vælvirkandi Eldrarøkt. Røktarheim, Heimarøkt og aðrar røktarheimsfyribyrgjandi og heilsufremjandi tænastur eiga at verða samskipaðar í Eldrarøktarøki. Samskipanin skal fremjast varisliga og við atliti at serligu umstøðunum í hvørjum øki og teimum stovnum, sum har eru. Endamálið er ein meira liðilig skipan, har møguleikarnir fyri tvørfakligum samstarvi og kunnleikin hjá starvsfólkunum verða troyttir til fulnar, brúkaranum at frama. Skipanin skal bjóða eina røð av tænastum: o o o o o o o o o o Røktarheimspláss/deild fyri minnisveik Heim fyri minnisveik Sambýlispláss Dagstovnatilboð Náttartilhald Bráðfeingistilhald Økisterapi/uppvenjingarpláss Umlætting Mattænastu Flutningstænastu 36 o o o Heimarøkt (døgnrøkt) -praktiska hjálp -persónliga røkt -fyribyrgjandi vitjanir Dagtilhald Vardar-/eldraíbúðir Hvørt eldrarøktarøkið eigur at verða skipað undir einari leiðslu við felags visitatión, og visitatiónsreglum stovnspláss og aðrar tænastur. Tað er umráðandi, at tænasturnar verða fjølbroyttar og, í so stóran mun sum gjørligt, kunnu lagast til tørv brúkarans. Ein samskipan fer at virka mennandi og tryggja at játtan, starvsfólkaorka og tænastutilboð verða gagnnýtt til fulnar, men einki av hesum letur seg gera, um ikki nakað munagott verður gjørt fyri at nøkta bráðfeingistørvin á røktarheimsplássum og øðrum tænastum. Ein grundleggjandi fyritreyt er, at ymisk stovnspláss og røktarstarvsfólk verða fingin til vega, ið nøkta tørv brúkarans á røkt og umsorgan. Samstundis er alneyðugt at menna aðrar tænastur, ið virka røktarheimsfyribyrgjandi og heilsufremjandi og sum í longdini helst eru minni kostnaðarkrevjandi fyri skattgjaldaran. Í veruleikanum ynskja flest øll eldri fólk at vera heima so leingi tey á nakran hátt klára seg - við ella uttan hjálp. Bólkurin metir, at eldri fólk, ið hava tørv á hjálp og umsorgan, skulu hava veruligar valmøguleikar, hvørt tey vilja búgva heima, flyta í minni eldraíbuð/varda íbúð, ella búgva saman við øðrum í eldrasambýli. Tá eingin annar møguleiki er, eigur eitt hóskandi stovnspláss at verða útvegað innan eitt rímiligt tíðarskeið. Skal hetta gerast møguligt, krevst eitt hægri tænastustig, har fyribyrging og heilsufremjan eru í hásæti. 37 Kap 5 Røktartørvskanning Ein tann størsti trupulleikin tá støða skal takast til framtíðarskipan av eldraøkinum er, at vitanin um tørvin á økinum er ov lítil, umframt at henda vitan ikki er samskipað. Arbeiðsbólkurin hevur tí gjørt eina fakliga meting av tørvinum á umsorganar- og røktartænastum. Grundarlagið undir tørvskanningini Tørvsmetingin er gjørd út frá tí fyritreyt, at tørvurin á røktar- og umsorganartænastum ikki er tann sami fyri øll gomul. Tvørturímóti er tørvurin sera ymiskur, og er tað tí neyðugt, at ymiskar tænastur verða bjóðaðar brúkarunum, og at hesar tænastur nøkta teirra tørv. Grundsjónarmiðið í tørvsmetingini er, at røktar- og umsorganartilboð skulu nøkta tørv brúkarans, og at gomul eiga at fáa fyribyrgjandi uppvenjingar og viðlíkahaldstænastur. Í arbeiðssetninginum verður sagt, at vit á eldraøkinum eiga at hava "skipanir sum byggja á meginreglur um virðing og møguleika fyri sjálvur at vera við til at velja, innan teir karmar sum samfelagið kann útvega". Um tilboðini í kanningini vóru partar av tænastuni á eldraøkinum, høvdu hesar meginreglurnar í størri mun verið galdandi Tørvsmetingin er gjørd av fakfólki innan Heimarøktina og røktarheimsøkið, og er sostatt ein røktarfaklig meting. Leiðslurnar hava við hjálp frá starvsfólki mett um tørvin hjá 1700 brúkarum, sum antin fáa røktar- og umsorganartænastur, ella standa á bíðilista til tænastur. Ein sovorðin kanning átti at verið samanborin við eina brúkarakanning, har brúkarin sjálvur ber fram sín tørv og síni ynskir, men bólkurin hevur ikki havt møguleika fyri at gera eina slíka kanning. Úrtslitið av kanningini skal takast við einum ávísum fyrivarni, tí úrslitið er treytað av, at tað eru ymisk fakfólk, ið hava mett um tørvin hjá tí einstaka. Eisini skal fyrivarni takast fyri, at fleiri brúkarar uttan iva ynskja eina aðra tænastu enn hana, sum fakfólk meta vera tað bestu tænastuna. Av tí at tað er metti tørvur brúkarans sum er grundarlagið, vísir tørvskanningin á eina røð av tilboðum, sum antin ikki verða veitt í dag, ella sum í ov lítlan mun verða veitt í dag. Allýsing av røktartilboðum Bólkurin hevur í mun til tørvskanningina gjørt nakrar allýsingar av teimum einstøku røktartilboðunum. Orsøkin er partvíst, at nøkur av tilboðunum í tørvskanningini ikki eru partar av núverandi eldraøki, og partvíst, at nøkur av tilboðunum á núverandi eldraøki í framtíðini eiga at virka á ein annan hátt. Hesar definitióniro hava samstundis verið ein vegleiðing til tey starvsfólk, ið hava staðið fyri meting av tørvi brúkarans. Her verða allýsingarnar stutt endurgivnar: Røktarheim / Demensdeildir: Hetta eru tilboð fyri eldri, ið hava tørv á røkt og hjáveru alt samdøgrið. Í løtuni er búpláss fyri minnisveik í lítlan mun eitt veruligt tilboð á eldraøkinum. o Fylgiskjal 13 38 Sambýli er tilboð fyri eldri, ið eru partvís sjálvhjálpin, og sum ikki hava tørv á starvsfólki alt samdøgrið. Somuleiðis eigur hetta at verða eitt tilboð fyri fólk, sum ikki kunnu og/ella ynskja at búgva einsamøll. Endamálið við sambýlinum er sostatt ikki í samsvari við tað, ið vit kenna frá eldraøkinum í dag. Heimarøkt er tilboð fyri eldri, sum hava tørv á hjálp í egnum heimi ella í sambýli. Brúkarin verður bólkaður eftur tyngd, í samsvari við tær klassifikatiónsreglur, sum nýttar verða í heimarøktini. Vardar íbúðir er tilboð fyri eldri, sum orsakað av likamligum brekum/veikleikum ikki kunnu búgva í einum vanligum húsum. Dagstovnar er tilboð fyri eldri, sum í ein ávísan mun eru sjálvhjálpin, og sum hava tørv á sosialari samveru, ítrivi og menning. Náttilhald er tilboð fyri eldri, sum ikki vilja/tora at vera einsamøll um náttina, men sum aðrar tíðir á samdøgrinum í stóran mun eru sjálvhjálpin. Hetta tilboð er ikki á núverandi eldraøki. Umlættting er tilboð fyri eldri, sum hava tørv á umlæting í eitt ávíst tíðarskeið, men sum annars kunnu vera heima. Uppvenjingartænasta er tilboð til eldri, sum hava likamliga/mentala uppvenjing og viðlíkahald fyri neyðini. Orsøkinar kunnu vera osteoporose, giktsjúkur, afasi o.a. apopleksi Mattænasta er tilboð til eldri, ið ikki megna at standa fyri egnari matgerð. Tá hugt verður at úrslitinum av tørvskanningini, er tað umráðandi at hava omanfyrinevndu allýsingar í huga og ikki bert verandi tilboð á eldraøkinum. Til dømis eru tey flestu, ið eru skrásett í teiginum "Hevur sambýlispláss" eisini skrásett sum havandi tørv á "røktarheimsplássi" ella "plássi á heimi/deild fyri minnisveik" Tað vil siga, at tey búgva í sambýli, men hava tørv á einum øðrum bútilboði. 5.1 Lýsing og viðgerð av tørvskanningini Lýsingin og viðgerðin av tørvskanninginio er býtt í tveir partar. Í fyrra partinum verður tørvurin á røktarbúplássum viðgjørdur fyri alt landið og síðani fyri hvørt øki fyri seg. Seinni partur viðger tørvin á tilboðum og tænastuveitingum til heimabúgvandi, her fevnir viðgerðin bert um alt landið sum heild. o Fylgiskjal 14 39 Øki Samlaður røktarheimstørvur Hevur røktarheimspláss Røktarheimstørvur Samlaður tørvur á heimi/deild fyri minnisveik Hevur pláss á heimi/deild fyri minnisveik Tørvur á heimi/deild fyri minnisveik Samlaður tørvur á eldrasambýli Hevur sambýlispláss Tørvur á sambýlisplássum Samlaður tørvur á røktarbúplássum Talva 5.1 Tørvskanning - røktarbúpláss 1 2 3 4 5 6 Tils. 99 48 70 46 38 14 315 40 22 51 42 28 10 193 59 26 19 4 10 4 122 28 24 28 24 26 15 145 16 10 0 0 0 0 26 12 14 28 24 26 15 119 78 26 29 31 31 7 202 34 24 20 11 25 13 127 44 2 9 20 6 -6 75 115 42 56 48 42 13 316 Øki 1. Suðurstreymoy (Kollafjørður undantikin) Øki 2. Vágar, Norstr. og N. Eysturoy Øki 3. Suður Eysturoy Øki 4. Norðoyggjar Øki 5. Suðuroy Øki 5. Sandoy Til talvuna skal viðmerkjast, at plássini á ellisheiminum í Tórshavn eru sett til at vera sambýlispláss, orsakað av at ellisheimið fær lægri játtan enn hini ellis- og røktarheimini, og at flestu brúkararnir á ellisheiminum eru mettir til at hava sambýlistørv. Tí verða fá røktarheimspláss í Suðurstreymoy. Seinasta árið hevur nógv verið tosað um, hvussu stórur tørvurin er á røktarheimsplássum. Røktartørvskanningin vísir, at tey mest sakligu boðini um tørvin hava verið á góðari leið. Harumframt vísir kanningin eitt áhugavert býti millum røktarheimspláss, heim/deild fyri minnisveik og eldrasambýlispláss. Fyri alt landið er tørvur á o 122 røktarheimsplássum o 119 plássum fyri minnisveik o 75 sambýlisplássum Neyðugt er at gera okkurt munagott fyri at nøkta tørvin á røktarheimsplássum og plássum til minnisveik, og á hesum økinum slepst ikki undan at gera íløgur og at økja um rakstrarútreiðslurnar. Tó kunnu fyribyrgjandi tænastur av ymiskum slag í ein ávísan mun vera við til at minka um tørvin. Á sambýlisøkinum, sum í kanningini er fyri lættari brúkarar, er harafturímóti í størri mun møguligt at veita somu tænastu til heimabúgvandi brúkarar, men tað krevur, at tænasturnar til heimabúgvandi verða munandi fleiri og betri. 40 Mynd 5.2 Tørvur á røktarbúplássum Búpláss Tørvur á búplássum býttur á økir 120 100 44 80 60 40 12 Sambýlispláss 9 59 20 2 14 26 20 28 24 19 4 0 Demenspláss 6 Røktarheim 26 10 15 4 -6 5 6 -20 1 2 3 4 Øki Sum heild er stórur tørvur á bæði røktarheimsplássum og heimum/deildum til minnisveik um alt landið, men tørvurin á bútilboðum til minnisveik er serliga týðuligur. Vert er at leggja til merkis, at tørvurin á sambýlisplássum ikki er serliga stórur, við undantaki av Suðurstreymoy og Norðuroyggjum. Frágreiðingin er óivað, at lutfalsliga fá sambýlispláss eru í hesum økjunum frammanundan, men tað sum er serliga áhugavert er, at tørvurin í Eysturoynni er sera lítil í mun til allar tær ætlanirnar, ið eru um at byggja eldrasambýli. Fyri at meta um, í hvønn mun røktartørvskanningin er eftirfarandi, sammeta vit samlaða tørvin á búplássum við lutfallið av fólki yvir 66 ár í hvørjum øki. Talva 5.3 lutfall ímillum tørv og øki Fólk yvir 66 ár í % av samlaða Tørvur á búplássum Øki 1 31% 32% Øki 2 21% 15% Øki 3 18% 19% Øki 4 13% 15% Øki 5 13% 14% Øki 6 4% 5% Sum sæst, fylgir metti tørvurin á bústovnaplássum heilt væl býtinum av eldri fólki í teimum einstøku økjunum. Eitt undantak er økið 2 Vágar/Norstr./Noreyst, har tørvurin møguliga er mettur varisligari enn í hinum økjunum. Áhugavert er at meta um, hvussu stórur tørvurin á røktarbústaðarplássum er í mun til verandi tilboð. 41 Mynd 5.4 Tørvsfulnaður Tørvsfulnaður 42 56 48 42 13 56 71 53 53 23 316 346 Tørvur 6 tilsam. øki 5 4 3 Pláss 2 1 100% 90% 80% 70% 115 60% 50% 40% 30% 20% 90 10% 0% Sum sæst, er tørvsfulnaðurin minstur í Suðurstreymoy, har góð 40 % av teimum, ið hava tørv á búplássi, hava búpláss. Í Sandoynni er tørvsfulnaðurin hægstur og liggur um góð 60 %. Fyri allar Føroyar er tørvsfulnaðurin í mun til búpláss 52%. Orsakað av ónøktaða tørvinum á búplássum eru flest øll eldrasambýlini vorðin smá røktarheim. Tey, sum búgva á sambýlum eru tí í allar flestu førum í tørvskanningini skrásett at hava tørv á annaðhvørt røktarheimsplássi ella á demensdeild/heimi. Í sambandi við tørvskanningina var avgjørt, at endamálið hjá sambýlinum ikki skuldi verða at hýsa fólki við røktarheimstørvi, men hinvegin at hýsa fólki, ið vóru partvíst sjálvhjálpin. Tá ið kanningin varð gjørd, var av teimum starvsfólkunum, ið gjørdu kanningina, í fleiri førum viðmerkt, at tey, ið skrásett vóru at hava tørv á sambýli, høvdu kunnað klárað seg í egnum heimi um so var, at døgnrøkt var á eldraøkinum. Sum kunnugt verður døgnrøkt veruleiki 1.okt. Bráðfeingis tørvurin á røktarheimsplássum og demensheimum/deildum er so mikið stórur í dag, at tað er ilt at hugsa sær, at sambýlini í næstu framtíð koma at hýsa teimum "lættaru" brúkarunum, ið tørvskanningin leggur upp til skal verða endamálið við sambýlunum. Hinvegin metir bólkurin at fleiri av sambýlunum er væl egnað sum heim fyri minnisveik, sjálvsagt treytað av at sambýlini eisini fáa eina starvsfólkanormering ið svarar til eitt heim fyri minnisveik. Tað eru fyrst og fremst tey, ið skrásett eru at hava tørv á røktarheimsplássi og plássi á heimi fyri minnisveik, ið kunnu sigast at hava bráðfeingis tørv á einum búplássi. Um vit í fyrstu atløgu bert taka tørvin hjá hesum við í metingina, sær myndin soleiðis út. Tað eru 114 eldri, ið hava tørv á annaðhvørt demensdeild/heimi ella einum røktarheimsplássi. 42 Mynd 5.5 Bráfeingistørvur Tørvur, røktarheim, heim fyri minnisveik 140 120 100 80 pláss 60 40 20 0 37 27 16 90 56 1 2 71 3 17 11 53 53 6 22 4 5 6 Tørvur Pláss øki Men fyritreytin fyri, at hetta kann gerast er, at núverandi búpláss, røktarheim, ellisheim og sambýli øll verða at meta sum røktarheimspláss ella sum pláss fyri minnisveik, og tað vil siga eisini fáa játtan, ið svarar til hetta. Við øðrum orðum skal endamálið hjá, og játtanin til sambýlini broytast. Samstundis skulu øll tey, sum eru skrásett at hava tørv á sambýlisplássi, 202 fólk, í fyrsta umfari verða verandi í egnum heimi. Hetta krevur sjálvsagt, at aðrar tænastur og serliga heimarøktin skulu mennast, um so er, at hesi fólk skulu fáa eina nøktandi tænastu. Men tað skal eisini havast í huga, at flest allir brúkarar ynskja at verða í egnum heimi sum longst, og tískil er eitt sindur ivasamt, um teir brúkarar, sum í kanningini eru skrásettir til at hava tørv á sambýli, ikki heldur høvdu viljað verið í egnum heimi um so var, at teir fingu eina góða heimatænastu. 43 5. 2 Kostnaðarmetingar Grundarlag undir kostnaðarmeting av løgum og rakstri til røktarbústaðarpláss. Út frá teimum fyritreytum, sum nevndar vóru í 6.1 kunnu vit royna at gera eina meting av, hvat tað fer at kosta í íløgum og í rakstri at dagføra stovnstilboðini. Tað eru sostatt bert tey, ið hava tørv á røktarheimsplássum og plássum til minnisveik, sum eru mett at hava bráðfeingistørv. Tørvurin á sambýlisplássum verður umrøddur fyri seg av tveimum orsøkum. Í fyrra lagi tí veruleikin í dag er, at tað eru teir røktartyngstu brúkararnir, ið flyta á sambýlini, og í øðrum lagi, tí tað er ivasamt í hvønn mun sambýlistørvurin - um vit tosa um lættari brúkarar - skal nøktast á einum eldrasambýli, um so er, at vit fáa eina dagførda tænastu til heimabúgvandi eldri, t.d. við døgnrøkt, mattænastu v.m. Byrjanarstøðið fyri kostnaðarmetingini er ein mettur prísur á ávikavist einum røktarheimsplássi, einum plássi fyri minnisveik og á einum sambýlisplássi. Talva 5.6 Løgu- og dagsprísur Røktarheimspláss Løgu prísir pr. pláss Dagsprísur pr. búpláss 1.000.000. kr 1.100 kr. Heim / deild fyri minnisveik 1.000.000 kr 1.400 kr. Sambýlispláss 800.000 kr. 700 kr. Í samband við mettu dagsprísirnar skal viðmerkjast, at dagsprísirnir fyri røktarheimspláss og sambýlispláss eru í rættuliga góðum samsvari við verandi kostnað, meðan dagsprísurin fyri pláss á heimi/deild fyri minnisveik er mettur at vera væl hægri enn verandi dagsprísur. Kostnaðarmeting fyri alt landið Í fyrstu atløgu verður sæð burtur frá sambýlistørvinum, og í staðin ásanna vit, at tørvurin á røktarheimsplássum og plássum fyri minnisveik eigur at viðgerast sum bráðfeingistørvur, og at hesi fólk fyrst eiga at fáa teirra tørv nøktaðan. At kalla øll sambýlispláss gerast tískil til pláss fyri minnisveik Talva 5.7 Dagføring av røktarbústaðartørvinum (tal av plássum) .Samlaður tørvur á búplássum Røktarheim Minnisveik Tils. 315 145 460 Verandi búpláss 193 26 219 Tørvur á Búplássum 122 119 241 Sambýlispláss Dagførd til Røktarbústaðarpláss 8 119 127 `Irestandi tørvur 114 0 114 Sum sæst á talvuni er tørvur á 241 búplássum, 122 røktarheimsplássum og 119 plássum fyri minnisveik. Á verandi eldraøki eru 127 sambýlispláss. Sambýlisplássini verða dagførd soleiðis at 119 sambýlispláss verða dagførd til at kunna hýsa 44 minnisveikum, og restin, tað eru 8 sambýlispláss, verða dagførd til at verða røktarheimspláss. Harumframt er tørvur á at dagføra dagsprísin fyri 26 verandi búpláss fyri minnisveik til eina hóskandi legu. Tá hetta er gjørt, er framvegis tørvur á at gera íløgur í 114 røktarheimspláss. Í niðanfyristandandi kostnaðarmeting av hvussu nógv skal til fyri at loysa bráðfeingis tørvin á røktarbúplássum, vera verandi búpláss fyrst dagførd í mun til at nøkta tørvin hjá brúkarunum við størstum røktartørvi. Síðani verður víst á, hvussu nógv tað kostar at dagføra írestandi tørvin. Talva 5.8 Kostnaður av dagføring av røktarbústaðartørvinum - alt landið Røktarheimspláss 1. Rakstur 2001 77.489.500 Heim/deild fyri minnisveik (Eldrasambýli) 10.439.000 (34.638.500) Tilsaman 87.928.500 34.638.500 2. Dagføring av verandi plássum 3. Dagføring av írestandi plássum 4. Tilsamans 3.212.000 29.017.500 32.229.500 45.771.000 126.472.500 0 74.095.000 45.771.000 200.567.500 5. Løgujáttan írestandi pláss 114.000.000 0 114.000.000 1. 2. 3. 4. 5. Er raksturin á núverandi røktarheimsplássum, plássum fyri minnisveik og sambýlisplássum Er dagføring av verandi plássum fyri minnisveik og sambýlispláss til pláss fyri minnisveik og røktarheimspláss. Er dagføring av írestandi røktarheimsplássum og plássum til minnisveik Er rakstrarkostnaðurin av einum røktarbústaðartørvi. . Neyðug løgujáttan til nýggjar røktarbústaðir. Sum sæst skulu stórar íløgur til, og árligu rakstrarútreiðslurnar skulu økjast munandi, um tørvurin á økinum skal nøktast. Samlaðu íløgurnar eru 114 mill.kr, og raksturin veksur úr góðum 122 mill. Kr. upp í 200 mill. kr. Hesin kostnaðurin kann tykjast møtumikil, men nøkur fyrivarni eru, sum ikki eru tikin við í kostnaðarmetingini. o Tað verða helst fleiri brúkarar, ið vilja verða heima við einari minni og bíligari tænastu, hóast fakliga tilráðingin er, at stovnspláss er besta loysnin o Ein samskipan av tilboðunum kann gera tey bíligari í rakstri. o Onnur tilboð kunnu verða ment soleiðis, at røktarbústaðartørvurin ikki verður so stórur. Harumframt er ikki tikin hædd fyri sambýlis- og røktarheimsbygging, sum longu er í gongd, og sum kann broyta myndina. Eisini er møguligt, at avvarðandi myndugleikar fara at nýta plássini øðrvísi enn her verður lagt upp til. Nú verandi sambýlispláss í kostnaðarmetingini eru nýtt til at nøkta røktarheimstørvin og tørvin á búplássum til minnisveik, er bólkurin av fólki við tørvi á sambýlisplássum 45 stórur. Tørvskanningin vísir, at 202 fólk - við minni røktartørvi - hava tørv á sambýlisplássi. Á einum sambýli við rættuliga sjálvbjargnum búfólkum, ið ikki hava tørv á so nógvari røkt, er rakstrarkostnaðurin ein annar: Talva 5.9 Kostnaður fyri sambýlipláss. Løgu prísir pr. pláss Dagsprísur pr. búpláss Sambýlispláss 800.000 kr. 400 kr. Um hesin tørvurin skal nøktast við sambýlisloysnum, verður kostnaðurin hesin: Talva 5.10 Íløga og rakstur Rakstrarútreiðslur Løgujáttan Kostnaður dagføring av sambýlistørvinum 29.492.000 kr. 161.600.000 kr. Á sambýlisøkinum er tann neyðuga løgujáttanin stór, 161 mió.kr., meðan árligu rakstrarútreiðslurnar ikki eru so stórar, 30 mió. kr. Tann stóri spurningurin er, í hvønn mun hesin tørvurin skal loysast, við at eldri fólk fáa møguleika fyri at flyta á sambýli, ella um tænastur til heimabúgvandi sum dagstovnatilboð, umlættingartilboð, heimarøkt við døgnrøkt, mattænasta, koyritænasta, eldraíbúðir v.m. eru á einum so høgum stigi, at brúkarin fær møguleika fyri at verða verandi í egnum heimi. Framskriving av røktarbústaðartørvi: við úrslitunum av tørvskanningini og væntaðu gongdini í talinum av fólki yvir 65 ár sum grundarlagi ber til at framrokna framtíðar tørvin á røktarbústaðartilboðum. Úrslit av tørvskanningini vísa, at 5% av øllum yvir 65 ár hava tørv á røktarheimsplássi, 3,2% hava tørv á sambýli og 2,3% tørvar demensheim/deild. Út frá hesum fyritreytum eru allar framrokningar gjørdar. 46 Mynd 5.11 Framskriving av røktarbústaðartørvi. Alt landið 500 197 141 201 144 201 145 20 09 100 300 222 160 248 179 275 198 20 24 200 348 468 429 20 19 314 388 20 14 307 20 04 315 300 20 01 pláss 400 215 røktarheimspl. pl.minnisveik sambýli. 19 99 0 árstal Myndin vísir, at talan ikki verður um eina stóra øking tey fyrstu árini, men eftir 2004 fer tørvurin at økjast munandi. Hetta gevur eitt lítið skotbrá at bøta um tann stóra ónøktaða tørvin á røktarbústaðartilboðum. Tann natúrligi vøksturin í tørvinum á røktarbúplássum frá 1999 til og við 2024 er 13 búpláss pr. ár, 6 røktarheimspláss, 4 sambýlispláss og 3 pláss fyri minnisveik. Tað er tískil ikki tann natúrligi vøksturin, sum ger, at uppgávan kann tykjast møtimikil, men fyrst og fremst tann ónøktaði tørvurin á røktarbústaðartilboðum. Tað er alneyðugt at seta ítøkilig mál fyri, hvussu stórur tørvur skal nøktast tey næstu árini, tí tað er umráðandi at fáa ein størri tørvsfulnað, áðrenn natúrligi tørvurin fer at økjast. Kostnaðarmeting og aldurssamanseting fyri alt landið: Tað er áhugavert at hyggja at, hvussu lutfalsliga býtið millum ung, vaksin og gomul fer at verða í framtíðini. Serliga er áhugavert at hyggja at, hvussu lutfallið er ímillum fólk í arbeiðsførum aldri og ung og gomul, ið eru uttan fyri arbeiðsmarknaðin. Mynd 5.12 Framskriving av aldursamananseting alt landið 1999 -2024 70% 60% 50% 56% 56% 57% 58% 57% 56% 40% 30% 20% 10% 31% 30% 29% 27% 27% 28% 14% 13% 14% 15% 16% 16% 0% 1999 2004 2009 2014 2019 2024 U ngfólk 00-19 V aksin 20-64 G om ul 65 o.e. 47 Fyri landið sum heild er broytingin í lutfallinum ikki hóttandi, tí lutfalsliga økingin av eldri fólki í mun til tey vaksnu ikki verður serliga stór tey komandi árini. Burðartíttleikin í Føroyum er tann hægsti í Norðureuropa, og hevur ligið á einum javnt hægri stigi enn í okkara grannalondum, og tískil uppliva vit ikki somu ógvusligu broyting í lutfallinum millum gomul og vaksin. Dagføring av røktarbústaðartørvinum í Øki 1 Suðurstreymoy Talva 5.13 Tørvur á búplássum øki 1 Røktarhei m Minnisvei k Tils. Samlaður tørvur á búplássum Verandi Búpláss Tørvur á búplássum `Irestandi tørvur 59 Sambýlispláss Dagførd til Røktarbústaða r-pláss 22 99 40 28 16 12 12 0 127 56 71 34 37 37 Í Suðurstreymoy er bráðfeingistørvurin 37 røktarheimspláss. Í Tórshavn verður demensheim bygt við 16 búplássum, sum væntandi verður klárt at taka í nýtslu um ársskiftið 2002 - 2003. Tá eru 32 pláss fyri minnisveik í Tórshavn, og tað fer at nøkta ein stóran part av tørvinum á demensplássum í økinum. Lágargarður økir um sítt dagstovnatilboð. Eisini er í umbúna at skipa virksemi á Tjarnagarði, har ætlanin er, at ein røð av tænastutilboðum skal verða til eldri fólk. Hesi tilboð fara at veita brúkarunum eina betri tænastu og fara saman við døgnrøktini, sum verður sett í verk, ivaleyst eisini at minka um stóra tørvin á sambýlisplássum, men eisini nakað um tørvin á røktarheimsplássum. Øki 1 er størsta økið, men hevur bert 1 sambýli, og kann hetta als ikki vera nøktandi. Ellisheimið í Tórshavn hevur í ávísan mun havt sama búfólkabólk sum hini sambýlini í landinum. Av teimum 40 búplássinum, ið skrásett eru at vera røktarheimspláss, eru 10 á røktardeildini á Landssjúkrahúsinum. Hølisviðurskiftini á røktardeildini eru út av lagi vánalig. Øki 1 er tað øki, sum yvirhøvur er ringast fyri, tá ið hugsað verður um tørvsfulnað í mun til búpláss. Hinvegin er øki 1 við at uppbyggja eina røð av tilboðum og tænastum, ið áttu at verið ein natúrligur partur av einari vælvirkandi eldrarøktartænastu. Her verður hugsað um dagstovn, demensdeild, uppvenjingardeild o.s.fr. 48 Talva 5.14 Kostnaður øki 1 Røktarheimspláss 16.060.000 Dagføring av verandi plássum Dagføring av írestandi plássum Tilsaman 1.365.100 14.855.500 32.280.600 Heim/deild fyri minnisveik (Sambýlispláss) 6.424.000 (10.877.000) 4.635.500 0 21.936.500 Løgujáttan írestandi pláss 37.000.000 0 Rakstur 2002 Tilsaman 22.484.000 10.877.000 6.000.600 14.855.500 54.217.100 37.000.000 Fyri at nøkta bráðfeingis tørvin krevst ein íløga á 37 mill.kr. umframt ein øking í rakstrinum á slakar 32 mill. kr. Mynd 5.15 Framskriving av røktarbústaðartørvi. Øki 1 20 0 Pláss 15 0 10 0 50 90 94 99 57 41 60 43 63 45 135 115 86 62 74 53 15 4 99 71 1 72 1 10 79 R øk tarheim D em ens p lás s S am bý lis plás s 0 1999 200 1 2 004 2009 2014 20 19 2024 Ár Tann natúrligi tørvurin í øki 1 veksur rættiliga skjótt, og longu eftir 2004 síggja vit ein munandi vøkstur. Mynd 5.16 Framskriving av aldurssamanseting 70% 60% 58% 58% 59% 60% 59% 58% 50% Ungfólk 00-19 40% 30% 31% 29% 27% 26% 26% 11% 11% 12% 13% 15% 16% 20% 10% Vaksin 20-64 31% 0% 1999 2004 2009 2014 2019 2024 Gomul 65 o.e. 49 Sum sæst, verða ikki stórar broytingar í aldurssamansetingini tey næstu árini, men um vit samanbera við restina av landinum, veksur parturin av eldri fólki eftir 2004 lutfalsliga skjótt í Suðurstreymoyarøkinum. Dagføring av røktarbústaðartørvinum Øki 2 Talva 5.17 Tørvur á búplássum øki 2 Samlaður tørvur á búplássum Verandi Búpláss Tørvur á Búplássum 48 24 72 22 10 32 26 14 40 Røktarheim Minnisveik Tils. Sambýlispláss Dagførd til Røktarbústaðarpl áss 10 14 24 `Irestandi tørvur 16 0 16 Tað skulu byggjast í minsta lagi 16 røktarheimspláss í øki 2 fyri at nøkta bráðfeingis tørvin. Ítøkilig ætlan er um at byggja eitt røktarheim í Norðstreymoy, ætlandi við 32 búplássum, har møguleiki eisini verður fyri at gera eind/ir til minnisveik fólk. Møguliga verða eisini onnur tilboð knýtt at røktarheiminum, sum kunnu koma heimabúgvandi brúkarum til góðar, men tað veldst um, um játtan verður til hetta endamál. Tað, sum serliga ger seg galdandi fyri øki 2 er, at í Norðstreymoy er einki røktarheim, og hetta hevur við sær, at sambýlini í Vestmanna og Kollafirði beinleiðis virka sum smá røktarheim. Í Vágunum er hinvegin einki sambýli, men bert eitt røktarheim. Bygdirnar í Norður Eysturoy eru við í samstarvinum um røktarheimið í Runavík. Sjálvt um økið er eitt heimarøktarøki, fer ikki tann stóra samskipanin fram viðvíkjandi búplássum. Tørvskanningin vísir, at tørvurin á sambýlisplássum er nøktaður í økinum, men tað er ikki víst, at hetta er galdandi allastaðni í økinum. Fyrilit skal sjálvsagt takast yri, at tørvurin á sambýlum kann verða stórur í Vágoynni, og at tey, ið hava ein ónøktaðan tørv á røktarheimsplássum, búgva í Norðstreymoy Talva 5.18 Kostnaður øki 2 Røktarheimspláss Rakstur 2002 Dagføring av verandi plássum Dagføring av írestandi plássum Tilsaman Løgujáttan írestandi pláss Heim/deild fyri Tilsaman minnisveik (Sambýlispláss) 8.833.000 4.015.000 6132000 4.672.000 12.848.000 6.132.000 4.672.000 6.424.000 0 6.424.000 15.257.000 14.819.000 30.076.000 16.000.000 0 16.000.000 50 Fyri at nøkta bráðfeingis tørvin skulu gerast íløgur fyri 16. mill.kr. Harumframt fara rakstrarútreiðslurnar at vaksa við nærum 16,5 mill. kr. Mynd 5.19 framskriving av røktarbústaðartørvi Øki 2 100 pláss 80 60 64 40 41 29 20 66 68 63 42 30 44 31 40 29 80 74 86 50 54 55 34 37 39 R ø k t a rh e i m D e m e n s p lá s s S a m b ý lis p lá s s 0 1999 2001 2004 2009 2014 2019 2024 ár Ikki fyrr enn um ár 2009 sæst nakar veruligur vøkstur í tørvinum á røktarbúplássum. 5.20 Framskriving av aldursamanseting 60% 50% 54% 55% 56% 56% 55% 53% 40% 30% 20% 10% 31% 30% 29% 28% 29% 30% 15% 15% 15% 16% 16% 17% U ngfólk 00-19 V aksin 20-64 G om ul 65 o.e. 0% 1999 2004 2009 2014 2019 2024 Aldursbýti í øki 2 líkist í stóran mun hinum miðstaðarøkjunum, øki 1 og 3. 51 Dagføring av røktarbústaðartørvinum øki 3 Talva 5.21 Tørvur av búplássum øki 3 Samlaður tørvur á búplássum Røktarheim Minnisveik Tilsamans 70 28 98 Verandi búpláss 51 0 51 Tørvur á Sambýlis-pláss Írestandi búplássum dagførd til tørvur røktarbústaðarpláss 19 0 19 28 20 8 47 20 27 Á talvuni omanfyri sæst, at tað í Eysturoynni eru rættuliga nógv sambýlipláss, ið kundu verið nýtt til heim fyri minnisveik. Um hetta varð gjørt, hevði tørvurin á plássum fyri minnisveik skjótt verið nøktaður. Tá annars verður hugsað um tær ætlanir um bygging av sambýlum, sum eru í økinum, og tær verða samanbornar við tørvskanningina, eigur støða at verða tikin til, hvørji búfólk skulu búgva í sambýlunum, og hvat tænastustigið skal verða. Røktar- og ellisheimið í Runavík hevur ætlanir um útbygging, soleiðis at tað kann hýsa 24 fólkum afturat. Í hesum sambandi er ætlanin at víðka um virksemið á røktarog ellisheiminum, soleiðis at tað eisini fer at umfata nøkur røktarheimsfyribyrgjandi tilboð, sum eins og áður nevnt, óivað fara at minka um tørvin á búplássum. Kommunurnar í Eysturoynni sýna stóran vilja at loysa trupulleikarnar á eldraøkinum, og bólkurin metir, at tað er umráðandi, at roynt verður at samskipa alt tað virksemið, sum er, ella verður á eldraøkinum. Við hesum kunnu kommunurnar tryggja sínum borgarum fjølbroytta tænastu. Talva 5.22 Kostnaður øki 3 Rakstur 2001 Dagføring av verandi plássum Dagføring av írestandi plássum Tilsamans Løgujáttan írestandi pláss Røktarheimspláss 20.476.500 7.628.500 28.105.000 Heim/deild fyri minnisveik 5.110.000 5.110.000 4.088.000 14.308.000 Tilsamans 25.586.500 5.110.000 11.716.500 42.413.000 19.000.000 8.000.000 27.000.000 Sum sæst á talvuni omanfyri, er løgujáttanin fyri at nøkta bráðfeingistørvin á eldraøkinum 27 mill. kr. Við komandi útbyggingum á eldraøkinum í Eysturoynni er hesin tørvur nøktaður um fá ár. Viðvíkjandi rakstrinum verður ein øking úr góðum 25 mill. til góðar 42 mill. kr., og hetta svarar til ein vøkstur á 17 mill. kr. 52 Mynd 5.23 Framskriving av røktarbústaðartørvi øki 3 100 pláss 80 60 56 57 56 61 40 36 26 36 26 36 26 39 27 20 76 68 49 35 44 30 82 52 36 R ø k ta rh e im D e m e n s p lá s s S a m b ý lis p lá s s 0 1999 2001 2004 2009 2014 2019 2024 ár Sum sæst á myndini, er ikki tann stóri vøksturin tey fyrstu 5-7 árini, men síðani verður ein javnur natúrligur vøkstur á tørvinum á røktarbústaðarplássum. Við tí virksemi, sum er ella verður á eldraøkinum í Eysturoynni, eru góðir møguleikar fyri, at bráðfeingis tørvurin er nøktaður, áðrenn tann natúrligi vøksturin í tørvinum á røktarbústaðarplássum byrjar. Mynd 5.24 Framskriving av aldurssamanseting 60% 50% 57% 54% 55% 56% 57% 33% 32% 31% 30% 29% 29% 13% 12% 13% 13% 14% 15% 57% 40% 30% 20% 10% U n g fó lk 0 0 -1 9 V a k sin 2 0 -6 4 G o m u l 6 5 o .e . 0% 1999 2004 2009 2014 2019 2024 Aldurssamansetingin er ógvuliga støðug, og parturin av fólki yvir 65 ár veksur bert 2 % heilt fram til ár 2024. 53 Dagføring av røktarbústaðartørvinum í øki 4 Talva 5.25 Tørvur av búplássum øki 4 Samlaður tørvur á búplássum Røktarheim Minnisveik tilsamans 46 24 70 Verandi búpláss Tørvur á búplássum 42 0 42 4 24 28 Sambýlispláss dagførd til røktarbústaðarpláss 0 11 11 Írestandi tørvur 4 13 17 Sum sæst á talvuni omanfyri, er bráðfeingistørvurin í øki 4 17 búpláss, 4 røktarheimspláss og 13 pláss fyri minnisveik. Sambýlið á Heygum í Klaksvík verður klárt at taka í nýtslu í næstum. Hetta sambýli hevur pláss fyri 16 búfólkum. Sambýlið er bygt soleiðis, at umstøður eisini eru til, at røktartung búfólk kunnu búgva og røktast har. Eisini er møguleiki fyri, at ein partur av sambýlinum kann nýtast til eina eind fyri búfólk, ið eru minnisveik. Í sambandi við bygging av sambýli er bráðfeingistørvurin væl áleiðis at verða nøktaður, um so er, at játtanin til rakstur samsvarar við játtanina til røktarheim og sambýli fyri minnisveik. Eisini verða 24 eldraíbúðir bygdar, og nevnast kann, at uml. 100 umsóknir eru til hesar íbúðir. Talva 5.26 Kostnaður øki 4 Røktarheimspláss Heim/deild fyri minnisveik Tilsamans Rakstur 2002 Dagføring av verandi plássum Dagføring av írestandi plássum Tilsamans 16863000 0 2810500 2810500 19673500 2810500 1606000 6643000 8249000 18469000 12264000 30.733.000 Løgujáttan írestandi pláss 4.000.000 13.000.000 17.000.000 Løgujáttanir, ið skulu til fyri at nøkta bráðfeingistørvin eru 17 mill kr. Játtanin til rakstur skal økjast við góðum 10 mill.kr. 54 Mynd 5.27 Framskriving av røktarbústaðartørvi Ø ki 4 pláss Aldurssamanseting øki 4 framskriving 70 60 50 40 30 20 10 0 43 29 20 1999 41 43 28 19 29 20 2001 2004 46 31 21 2009 34 37 23 25 2014 60 54 49 2019 41 28 R ø k ta rh e im D e m e n s p lá s s S a m b ý lis p lá s s 2024 ár Sum sæst á talvuni, er lítil og ongin vøkstur í tørvinum á búplássum fram til 2009. Mynd 5.28 Framskriving av aldurssamanseting 60% 50% 54% 56% 56% 56% 56% 54% 40% 30% 20% 10% 31% 30% 30% 30% 30% 30% 15% 14% 14% 14% 15% 16% Ungfólk 00-19 Vaksin 20-64 Gomul 65 o.e. 0% 1999 2004 2009 2014 2019 2024 Í talvuni sæst, at aldurssamansetingin í Norðoyggjum er ógvuliga støðug í mun til í hinum økjunum. Til dømis eru líka nógv í bólkinum 65 o.e í 1999 sum í 2019. 55 Dagføring av røktarbústaðartørvinum øki 5 Talva 5.29 Tørvur av búplássum øki 5 Samlaður tørvur á búplássum Røktarheim Minnisveik tilsamans 38 26 64 Verandi búpláss Tørvur á búplássum 28 0 28 10 26 36 SambýlisÍrestandi pláss tørvur dagførd til røktarbústað arpláss 0 10 25 1 25 11 Eitt røktarheim og 3 sambýli eru í Suðuroy, men eins og aðrastaðni í landinum eru ongi búpláss, ið beinleiðis eru til minnisveik búfólk. Við eini dagføring og broyttum endamáli fyri búplássini hava vit tørv á 10 nýggjum røktarheimsplássum og 1 sambýlisplássi fyri at nøkta bráðfeingistørvin. Harumframt er tørvur á 31 sambýlisplássum til brúkarar, hvørs tørvur í fyrstu atløgu verður nøktaður við Heimrøktini og øðrum tænastum. Talva 5.30 Kostnaður øki 5 Rakstur 2001 Dagføring av verðandi plássum Dagføring av írestandi plássum Tilsamans Dagføring løgujáttan Røktarheimspláss Heim/deild fyri minnisveik Tilsamans 11.242.000 6.387.500 17.629.500 0 5.475.000 5.475.000 4.015.000 511.000 4.526.000 15.257.000 12.373.500 27.630.500 10.000.000 1.000.000 11.000.000 Samlaði løgukostnaðurin er sostatt 11 mill kr. Samlaðu rakstrarútreiðslurnar hækka úr 17.629.500 kr. upp í 27.630.500. Við øðrum orðum er talan um ein rakstrarvøkstur á 10. mill. kr. um árið. Møguleiki er kanska eisini fyri, at røktarheimið kundi økt sítt virksemi til eisini at umfatað røktarheimsfyribyrgjandi tilboð til heimabúgvandi brúkarar. Men eisini í hesum føri er hetta treytað av, at fígging og onnur tilboð, so sum flutningstænasta, eru tøk. 56 Mynd 5.31 Framskriving av røktarbústaðartørvi øki 5 60 pláss 50 41 40 30 26 19 20 41 26 19 44 41 28 20 26 19 51 53 31 33 34 22 24 25 48 Røk tarheim Dem ens plás s S am bý lis plás s 10 0 1999 2001 2004 2009 2014 2019 2024 ár Sum sæst á myndini, er lítil vøkstur í tørvinum á búplássum tey fyrstu árini. Men eftir 2004 er ein rættuliga støðugur vøkstur. Mynd 5.32 Framskriving av aldurssamanseting 70% 60% 50% 55% 57% 59% 58% 57% 55% 40% 30% 20% 10% 28% 26% 17% 16% 24% 17% 23% 19% 23% 20% 25% 20% U ngfólk 00-19 V aksin 20-64 G om ul 65 o.e. 0% 1999 2004 2009 2014 2019 2024 Sum sæst á talvuni omanfyri er Suðuroyggin, eitt øki, har parturin av fólki yvir 65 ár verður lutfalsliga stórur. Hetta merkir, at talið á fólki í arbeiðsførum aldri minkar samsvarandi. Aldursbólkurin 65 o.e. er næstan líka stórur sum bólkurin av ungfólki, og tað er ein vandamikil gongd. 57 Dagføring av røktarbústaðartørvinum øki 6 5.33 Tørvur av búplássum øki 6 Samlaður tørvur á búplássum Røktarheim Minnisveik tilsamans 14 15 29 Verandi búpláss 10 0 10 Tørvur á búplássum 4 15 19 SambýlisÍrestandi pláss tørvur dagførd til røktarbústað arpláss 0 4 13 2 13 6 Sum sæst, er tørvur fyrst og fremst á at fáa til vega búpláss til minnisveik fólk. Hetta kann gerast, um sambýlini í oynni verða skipað og fáa rakstrarjáttan, sum krevst til heim fyri minnisveik. At tørvurin á búplássum til minnisveik fólk er so stórur í hesum økinum, er partvís orsakað av, at fleiri búfólk, vegna teirra stóra røktartørv, eru komin úr øðrum pørtum av landinum og hava fingið búpláss á røktarheiminum ella í sambýli. Í tí sambandi skal nevnast, at øll tey sum hava búpláss, hava tilknýti til Sandoynna. Við eini nakað størri játtan átti annars møguleiki at verið fyri at økt virksemið á eldrarøktarøkinum í oynni, bæði við at hækka verandi tænastustigið til búfólk og brúkarar, og við at útvega fleiri tilboð, eitt nú røktarheimsfyribyrgjandi tilboð. Bráðfeingis tørvurin hevði verið nøktaður, um økið fekk 6 nýggj pláss Mynd 5.34 Kostnaður øki 6 Røktarheimspláss Rakstur 2002 Dagføring av verðandi plássum Dagføring av írestandi plássum Tilsamans Løgujáttan írestandi pláss Heim/deild fyri minnisveik Tilsamans 4015000 0 3321500 3321500 7336500 3321500 1606000 1022000 2628000 5621000 7665000 13286000 4.000.000 2.000.000 6.000.000 Fyri at nøkta bráðfeingistørvin skulu nýggj pláss útvegast fyri 6 mill. kr. Raksturin skal økjast rættiliga nógv fyri at nøkta tørvin hjá teimum, sum hava tørv á búplássi fyri minnisveik, úr góðum 7 mill. kr. upp í góðar 13 mill. kr. 58 Mynd 5.35 Framskriving av røktarbústaðartørvi pláss øki 6 16 14 12 10 8 6 4 2 0 13 13 8 8 8 6 6 6 1999 2001 2004 15 14 14 8 9 9 10 6 6 7 7 2009 2014 2019 2024 13 13 R øk t a rh e im D e m e n s p lá s s S a m b ý lis p lá s s ár Mynd 5.36 Framskriving av aldurssamanseting. 70% 60% 50% 53% 56% 58% 57% 56% 53% 40% 30% 29% 20% 18% 26% 18% 24% 18% 24% 19% 25% 19% 27% 20% U ngfólk 00-19 V aksin 20-64 G om ul 65 o.e. 10% 0% 1999 2004 2009 2014 2019 2024 Í Sandoynni er støðan viðvíkjandi aldursbýtinum á leið tann sama sum í Suðuroynni. Parturin av fólki, ið eru eldri enn 65 ár, er lutfalsliga stórur. Men vøksturin av teimum 65 o.e er ikki so stórur, umframt at bólkurin av teimum ungu eisini tykist vaksa. 59 5.3 Heimarøkt og onnur tilboð Úrslit av tørvskanning. Á talvuni niðanfyri síggja vit, hvussu stórur tørvurin á heimahjálp er sambært tørvskanningini. Talva 5.37 Heimarøktartørvur, brúkaratal og bólkar Øki 1 Øki 2 Øki 3 Øki 4 Øki 5 Øki 6 Tilsamans Bólkur 1 161 95 107 106 43 33 546 Bólkur 2 35 64 50 63 26 22 262 Bólkur 3 16 17 39 24 4 3 103 Bólkur 4 6 4 14 6 5 1 36 Tilsamans 218 180 210 199 78 59 947 Bólkur. 1 brúkarar, ið fáa heimarøkt 0-2 tímar um vikuna. Í miðal 1 tíma Bólkur. 2 brúkarar, ið fáa heimarøkt 2-8 tímar um vikuna. Í miðal 5 tímar Bólkur. 3 brúkarar, ið fáa heimarøkt 8-20 tímar um vikuna. Í miðal 14 tímar Bólkur. 4 brúkarar, ið fáa heimarøkt fleiri enn 20 tímar um vikuna. Í miðal 25 tímar. Eftir tørvsmetingini hava 947 brúkarar tørv á heimarøkt. Hesin tørvur er ymiskur: teir flestu brúkararnir hava tørv á millum 0 og 8 tímum um vikuna, meðan fáir brúkarar hava tørv á 8 tímum ella fleiri. Tað er at undrast á, at øki 1 Suðurstreymoy ikki hevur munandi fleiri brúkarar enn hini stóru økini, men ein partur av frágreiðingini er, at nógvir brúkarar í øki 1 eru mettir at hava sambýlistørv. Fyri at meta um hvørja ávirkan tað hevur, um brúkararnir við røktarbústaðartørvi fáa røktarbústaðartilboð, verður úrslitið av tørvskanningini samanborið við brúkaratalið fyri Heimarøktina januar 2002. Talva 5.38 Tørvskanning og núverandi býti av heimarøkt. Tørvskanning Jan 2002 Munur Bólkur 1 546 508 39 Bólkur 2 262 254 8 Bólkur 3 103 162 -59 Bólkur 4 36 116 -80 Tils 947 1039 -92 Í samanberingini síggja vit eina minking í brúkaratali á 92 brúkarar, og er størsta orsøkin, at brúkararnir í veruleikanum hava tørv á røktarbústaðartilboðum. Samstundis økist talið á løttum brúkarum. Orsøkin til hetta er helst, at onnur tilboð, sum t.d. dagstovnatilboð og mattænasta hava við sær, at nakrir av teimum røktartyngru brúkarunum gerast lættari í heimarøktarhøpi. Í útreiðslum er talan um eina munandi sparing, tá ið tilsamans 139 færri brúkarar verða í bólki 3-4. Um vit seta miðaltøl inn fyri teir 4 bólkarnar, kunnu vit meta um, hvussu stór sparingin hevði verið. Eitt ársverk í Heimarøktini kostar á leið 220.000 kr. 60 Talva 5.39 Sparing í mun til heimarøktina. Bólkar Bólkur 1 Brúkarar 39 brúkarar á ein tíma 8 brúkarar á 5 tímar 59 brúkara á 14 tímar 80 brúkarar á 25 tímar Bólkur 2 Bólkur 3 Bólkur 4 Tilsamans Tímar +39 tímar Krónur + 214.500 kr. +40 tímar - 826 tímar + 220.000 kr. - 4.543.000 kr. -2000 tímar - 11.000.000 kr. -2747 - 15.108.500 kr. Um so var, at eldraøkið hevði verið dagført, hevði tørvurin á heimarøkt minkað við 2747 tímum svarandi til sløk 69 ársverk, og hetta er ein sparing á 15.108.000 kr. Fyritreytin fyri einari munandi sparing innan Heimarøktina er, at røktarheimstørvurin, tørvurin á heimi/deildum fyri minnisveik og sambýlistørvurin verða nøktaðir. Men spurningurin er, um hetta í veruleikanum er ein ynskilig sparing, og um hon er í samsvari við endamálið hjá Heimarøktini, sum er, at fólk skulu hava møguleika at verða í egnum heimi so leingi sum gjørligt. Eingin ivi er um, at verandi støða á heimarøktarøkinum er, at alt ov nógvir brúkarar ikki hjálpast við ta tænastu, Heimarøktin kann bjóða í dag, antin tí teir hava tørv á stovnsumsorgan ella tí tænastustigið er ov lágt til at geva eldri fólki við røktartørvi, ið kunnu megna at verða heima, eina nøktandi tænastu. Málið eigur tí at verða at geva fólki við tørvi á stovnsumsorgan stovnstilboð, ið nøkta teirra tørv, og tann møguliga sparingin eigur at verða nýtt til at geva eldri fólki, ið enn klára seg heima eina góða fyribyrgjandi tænastu, so tað verða færri, ið hava tørv á stovnsumsorgan. Røktarheimsfyribyrgjandi tilboð: Ein týðandi partur av tørvskanningini er at meta um tørvin á røktarheimsfyribyrgjandi tænastum, og úrslitið verður lýst í talvuni niðanfyri. Dagstovna -tilboð Hevur dagstovna -tilboð Náttartilhald Umlættingar -pláss Umlætting Uppvenjingar -tilboð Mattænasta Geronto Psykiatri Øki 1 Øki 2 Øki 3 Øki 4 Øki 5 Øki 6 tilsam. Vard íbúð Talva 5.40 Úrslit av tørvskanning: Røktarheimsfyribyrgjandi tilboð 22 8 23 22 12 2 89 30 49 65 44 17 20 225 26 0 0 0 0 0 26 8 16 3 26 6 10 69 11 2 11 5 2 1 32 25 25 39 31 9 7 136 17 45 61 25 12 8 168 23 59 35 57 14 14 202 7 6 1 0 0 0 14 61 Tað er ymiskt, hvussu mett hevur verið um tørvin á røktarheimsfyribyrgjandi tilboðum í teimum einstøku økjunum. Orsøkin er uttan iva, at fleiri av hesum tilboðum ikki er til staðar á eldraøkinum í dag. Av somu orsøk hava tey, ið hava staðið fyri kanningini, møguliga skilt tilboðini ymiskt og tískil eisini skrásett tørvin út frá ymiskum fyritreytum. Bólkurin fer tískil ikki at viðgera úrslitini øki fyri øki, men heldur at gera eina samlaða meting av tørvinum á hesum tilboðunum. Mynd 5.41 Onnur tilboð on n u r tilb o ð 225 250 202 pláss 200 168 136 150 89 100 Tø rvur 69 50 up pv en jin g m æ tta na st u læ tti ng um át ta rti ld al di N ag s D va rd a ri í bú ð to vn i 0 Úrslitið av kanningini letur ongan iva vera um, at tað er javnt stórur tørvur á hesum tilboðum. Tilboðini eru fyrst og fremst at meta sum røktarheimsfyribyrgjandi og viðlíkahaldandi tænastur. Tað er umráðandi at leggja sær í geyma, at hetta ikki eru tilboð, ið kunnu koma í staðin fyri búpláss, men at hesi tilboð í ávísan mun kunnu verða við til at útseta tørvin fyri búplássi hjá brúkarunum. Hetta átti sostatt at havt við sær, at samlaði parturin av teimum, ið hava tørv á einum búplássi minkaði, um so var, at omanfyrinevndu tilboð høvdu verið ein partur av eldraøkinum. Vardar íbúðir: Tað er lítil ivi um, at tey flestu av teimum eldru ynskja at verða í egnum heimi/heimaumhvørvi so leingi sum møguligt. Hetta vísir millum annað ein brúkarakanning, sum Tórshavnar býráð gjørdi í 1999. Men kanningin vísti eisini, at fleiri høvdu áhuga fyri at keypa ella leiga eldraíbúðir ella vardar íbúðir, um so var, at hetta var eitt tilboð. Í Klaksvík verða sum fyrr nevnt bygdar 24 eldraíbuðir, og heili 100 umsóknir eru til hesi búpláss. So tað er lítil ivi um, at hesi tilboð hava stóran áhuga. Um so er, at endamálið fyri eldrapolitikkinum í Føroyum er, at fólk kunnu støðast í egnum heimi ella í egnaðum heimi so leingi sum møguligt, eigur stórur dentur at verða lagdur á at menna og útbyggja røktarheimsfyribyrgjandi tænastur, serliga tí tað eftur øllum at døma eisini er eitt ynski frá brúkaranum at hava hesar møguleikar í boði. Mattænasta: Fleiri av hesum tænastum eru lutfalsliga bíligar at seta í verk. Til dømis er mattanastan á Lágargarði fyri ein stóran part fíggjað av brúkarunum og Tórshavnar 62 kommunu. Men orsakað av vánaligum køksumstøðum og manglandi koyritænastu er tørvurin í fleiri økjum ónøktaður. Tað er eingin ivi um, at uppgávan hjá avvarðandi myndugleika er at skapa karmar fyri, at henda tænastan fer at virka í øllum økjum. Dagstovnatilboð, náttartilhald og umlætting: Eisini tilboð sum dagstovnar og náttartilhald kundu í nógvum førum útsett tørvin á einum búplássi. Tað er ein sannroynd, at nógvar familjur ynskja at stuðla eldri avvarðandi at verða í egnum heimi sum longst. Uppgávan hjá myndugleikunum er somuleiðis at stuðla hesum við til dømis at veita tænastur sum dagstovnatilboð og náttartilhald. Í løtuni hava vit bert ein skipaðan dagstovn á Lágargarði í Tórshavn, men við rættuliga lítlari rakstrarjáttan ber til at veita dagstovnatilboð á fleiri av verandi røktarheimum og møguliga eisini á nøkrum av sambýlunum. Dagstovnatilboð kunnu samskipast við náttartilhaldi, tí høli, sum verða nýtt til hvílirúm um dagin, kunnu eisini nýtast til náttartilhald. Tað eru 32 umlættingarpláss á verandi røktarheimum og eldrasambýlum. 136 brúkarar eru mettir at hava tørv á umlætting, og svarar tað til, at brúkararnir í miðal kunnu fáa umlætting í uml. 13 vikur um árið. Í dag er støðan tann, at fleiri av plássunum ikki virka sum umlættingarpláss tí brúkararnir ikki kunnu fara heimaftur, og møguleiki er ikki fyri at veita umlætting í mun til tørvin.Tað hevði verið ein ynskilig støða at kunnað bjóðað heimabúgvandi eldri við røktartørvi og teirra avvarðandi betri og longri umlættingartilboð. Uppvenjingartilboð: Í mun til framtíðar útbyggingar av røktarheimum, heimum fyri minnisveik og sambýlum verður hugsað um meira enn bert búpláss. Tí nógvir møguleikar eru at troyta í einari samskipan av røktarbústaðarplássum og røktarheimsfyribyrgjandi tilboðum. Til dømis eigur tilboð um uppvenjing, at verðu partur av teimum tænastum í ein røktarheimseind kann bjóða teimum ið framvegis eru í egnum heimi. 63 6.4 Niðurstøða Tørvskanningin vísir okkum, at ónøktaði tørvurin á røktarbústaðarplássum og øðrum tænastum á eldraøkinum er stórur. Tørvur er á 122 røktarheimsplássum, 119 plássum fyri minnisveik og 75 sambýlisplássum. Uppgávan er stór og trupul, tá hugsað verður um, at ein stórur partur av tørvinum er bráðfeingis røktartørvur, sum krevur stórar íløgur í bygging og rakstur av nýggjum røktarbústaðartilboðum, umframt eina dagføring av verandi sambýlistilboðum og bútilboðum fyri minnisveik. Bólkurin metir tvinni viðurskifti at vera sera umráðandi. 1. Í fyrsta føri skulu so nógv búpláss sum møguligt útvegast næstu árini, soleiðis at tørvurin á búplássum kemur niður á eitt hóskandi stig, og samstundis skal tryggjast at tænastan á verandi røktarbúplássum nøktar tørv brúkarans. 2. Í øðrum føri skal stórur dentur leggjast á at økja um fyribyrgjandi tænastuveitingar til heimabúgvandi eldri við tørvi á røkt og umsorgan. Tað er sera umráðandi, at ikki bert verður hugsað um at nøkta tørvin á búplássum, tí um fyribyrgjandi tænastur á eldraøkinum ikki verða mentar, er vandi fyri, at tørvurin á búplássum verður munandi størri. Ein íløga í fyribyrgjandi tænastur kann í fleiri førum vinnast inn aftur, við at tørvurin á búplássum verður tálmaður, og at eldri við góðum tænastuveitingum kunnu verða sum longst í egnum heimi. Neyðugt er, at avarðandi mynduleiki ger sær greitt, at her skulu stórar íløgur gerast, og stórar uphæddir skulu setast av til árligan rakstur. . Dagføring av bráfeingis tørvi á røktarheimsplássum og plássum fyri minnisveik: o Dagføring av verandi røktarbústaðartilboðum 32 mió. kr. o Rakstur av nýggjum røktarbústaðartilboðum 46 mió. kr. o Íløgur í nýggjar røktarbústaðir 114 mió kr. Harumframt er neyðugt at geva heimabúgvandi brúkarum øktar búmøguleikar og betri fyribyrgjandi tænastur o Sambýlismøguleikar o Vardar íbúðir/eldraíbúðir o Umlættingartilboð o Dagstovnatilboð o Náttartilhald o Uppvenjingartilboð o Heimarøkt(døgnrøkt) o Mattænastu o Koyritænastu Bólkurin hevur ikki gjørt kostnaðarmeting av at økja um búmøguleikar og fyribyrgjandi tænastur, men við einum størri tørvsfulnaði av røktarheimstørvi og serliga tørvinum hjá minnisveikum á stovnsplássum, verður innanfyri verandi karmar 64 meira orka til at betra um tænasturnar til heimabúgvandi brúkarar. Harafturat eru fyribyrgjandi tilboðini væl bíligari at seta í verk og reka, enn stovnsplásss og stovnsrøkt fyri teir tyngstu brúkararnar. Tænastuveitingin av eldrarøkt eigur at byggja á ynskið hjá eldri fólki at megna eina sjálvstøðuga tilveru, so leingi tað er gjørligt, fyrst í sínum egna heimi ella einum egnaðum heimi og um neyðugt í egnaðum røktarbústaði. Bert á tann hátt kunnu vit virka fyri heilsu og trivnaði hjá eldra ættarliðinnum. Henda røktarfakliga tørvsmetingin av eldraøkinum kundi hóskandi verið fylgd upp av eini brúkarakanning, har eldri komu til orðanna og løgdu fram síni ynski um, hvørji tilboð áttu at verið á eldraøkinum. 65 6 Uppgávu - og ábyrgdarbýti millum land og kommunur Arbeiðsbólkurin er í arbeiðsetninginum biðin um at koma við uppskoti um, hvussu eldraøkið skal skipast í framtíðini, soleiðis at vit fáa eitt greitt ábyrgdarbýti millum land og kommunur. Somuleiðis verður í arbeiðssetninginum lagt upp til, at vegurin millum borgara og myndugleika eigur at vera so stuttur sum møguligt. Landsstýrismaðurin í almanna- og heilsumálum setti samstundis fram ynski um, at tað skuldi verða samsvar millum hetta álitið og tað arbeiði, sum er fyriskipað undir Løgmansskrivstovuni, viðvíkjandi framtíðar uppgávu- og ábyrgdarbýti millum land og kommunur. Arbeiðsbólkurin undir Løgmansskrivstovuni mælir til, at alt eldraøkið, undantikið øki, ið krevja servitan, verður lagt út til kommunurnar at umsita og reka. Arbeiðsbólkurin leggur sostatt dent á at lýsa: 1. hvussu vit fáa eitt greitt uppgávu- og ábyrgdarbýti á eldraøkinum 2. hvussu og hvørjir partar av eldraøkinum kunnu og/ella skulu leggjast út til kommunurnar. 6.1 Uppgávu- og ábyrgdarbýti á eldraøkinum Tá ið vit tosa um uppgávu- og ábyrgdarbýti millum land og kommunur, er ein grundleggjandi spurningur, hvør skal hava ábyrgdina av, at ein uppgáva verður loyst, tað er: hvør skal hava rætt og skyldu at taka avgerð um, hvør skal loysa eina uppgávu, og hvør skal hava rætt at avgera, hvussu henda uppgávan á besta hátt verður loyst, og samstundis hvør skal bera fíggjarligu byrðarnar av uppgávuni. Ein fyritreyt fyri at fáa greiðan skilnað millum land og kommunur er, at uppgávubýtið og fíggjarliga ábyrgdarbýtið fylgjast. Tað eru tríggir ymiskir hættir at skipa uppgávur millum land og kommunur. 1. Landsstovnar loysa uppgávuna 2. Uppgávan verður á einhvønn hátt loyst av kommunu og landi í felag 3. Uppgávan verður loyst av kommununi, ella í samstarvi millum kommunur 66 Tá uppgávan liggur hjá antin kommunu ella hjá landi burturav, er uppgávu- og ábyrgdarbýtið greitt, og samsvarar við meginregluna um, at tey, ið hava avgerðarrættin í mun til at loysa eina uppgávu, eisini hava fíggjarligu ábyrgdina av uppgávuni. 1. juli 2000 varð løgtingslóg nr. 125 frá 21. mai 1993 um býtið av almannaútreiðslunum avtikin, og hetta hevði við sær, at landskassin kom at bera nærum allar rakstrarúreiðslur á eldraøkinum. Landið hevur ikki lagt eldraøkið út til kommunurnar, og eldraøkið er sostatt framvegis at meta sum ein landsuppgáva. Men landið hevur ikki gjørt stórvegis fyri at loysa stóru trupulleikarnar á eldraøkinum, og kommunurnar hava tískil verið noyddar at tikið um endan. Kommunurnar hava eftir besta førimuni roynt at loyst uppgávurnar á eldraøkinum, uppgávur sum í veruleikanum eru landsuppgávur. Landsmyndugleikin hevur ikki í nóg stóran mun megnað at loyst uppgávurnar á eldraøkinum, hvørki tá tað snýr seg um íløgur til hóskandi búpláss, ella tá talan er um at áseta eitt tænastustig í samsvari við tørvin á økinum. Hetta hevur havt við sær, at kommunurnar hava verið noyddar at tikið um endan og funnið loysnir á bústovnatørvinum á eldraøkinum. Sigast kann, at sambýlini hava minkað um bráðfengistørvin á røktarheimsplássum og sostatt á einum samfelagstrupulleika, men tey hava ikki loyst trupulleikan, tá tað snýr seg um at finna hóskandi loysnir til fólk, sum hava stóran røktartørv. Hartil hava sambýlini í enn størri mun gjørt, at ábyrgdar- og uppgávubýtið millum land og kommunur er ógreitt. Millum annað tí tað í flestu førum eru kommunurnar, ið taka avgerð um at byggja sambýli, og síðani áliggur tað heimarøktini at veita tænastuna. Røktarheim. Sambært løgtingslóg nr. 70, 2 mai 2002 eru útreiðslurnar til íløgu av nýggjum ellis- og røktarheimum býttar javnt ímillum land og kommunu. Allur raksturin av ellis- og røktarheimum verður fíggjaður av landinum. Sambýli. Vanliga fáa kommunurnar 50.000 kr. pr. búpláss í stuðli frá landinum. Røktin á heiminum verður veitt av Heimarøktini, og er sostatt ein uppgáva hjá landinum. Men á kommunalu sambýlunum verður náttarvaktin goldin av kommununi/kommunum. Á sambýlum undir landinum verða bæði íløga og rakstur fíggjað 100% av landinum. Heimarøkt. At veita heimarøkt er ein landsuppgáva. 6.2 Greitt uppgávu- og ábyrgdarbýti Landsmyndugleikarnir hava ábyrgdina av, at uppgávu- og ábyrgdarbýtið á eldraøkinum er ógreitt. Við at leggja rættin til stigtakan á eldraøkinum út til kommunurnar, hevur landsmyndugleikin í ávísan mun frálagt sær ábyrgdina av eldraøkinum, samstundis sum kommunurnar hava verið trýstar til at taka ábyrgd av, at trupulleikarnir á eldraøkinum verða loystir. 67 Ein skipan har bæði landið og kommunan hava ábyrgdina av, at ein uppgáva verður loyst ger, at uppgávubýtið verður ógreitt. Tað hendir til dømis, tá kommunur taka stig til bygging av eldrasambýlum, og landið síðani skal hava fíggjarliga og fakliga ábyrgd av tænastuni. Nú eru tað kommunurnar, sum skulu taka stig til tiltøk á eldraøkinum, og tær royna eftir besta førimuni at bøta um støðuna, serliga við at byggja nýggj sambýli. Hetta er í nógvar mátar ein fyrimunur, tí kommunur og kommunalpolitikarar tykjast at hava stóran áhuga í at loysa trupulleikarnar á eldraøkinum. Men trupulleikin er, at vit ikki fáa eina skipaða útbygging av eldraøkinum, og tí er stórur vandi fyri, at tær játtanir, ið fara til eldraøkið, ikki verða gagnýttar á besta hátt. Landsmyndugleikin hevur avgerðarrættin á økinum og setur í sambandi við íløgustuðul krøv til ætlanirnar hjá kommununum, millum annað við at senda tær til góðkenningar hja Heimarøktini. Men í roynd og veru eru ætlanirnar góðkendar, væl vitandi at tær ikki altíð eru rætta loysnin. Hetta kemst av, at tørvurin á økinum hevur verið so mikið stórur, at eitthvørt tiltak at bøta um hesa støðu hevur fingið vælvild. Afturlítandi mugu vit ásanna, at krøvini til sambýlini, tá ið talan er um búfólkaumstøður, arbeiðsumstøður, røktartænastu o.s.fr, ikki hava verið nóg høg. Sama støða kann gera seg galdandi, nú kommunur eisini skulu taka stig til røktarheimsbygging. Tískil skal ein og sami myndugleiki hava ábyrgd av at loysa uppgávurnar, áseta uppávukostnaðin og tænastustigið á øllum tænastum á eldraøkinum. Fyritreytin fyri hesum er, at økið verður samskipað, so at avvarðandi myndugleikar fáa førleika til at raðfesta útbyggingarnar á eldraøkinum svarandi til tørvin. Trupulleikarnir á eldraøkinum verða bert loystir, um hugt verður at eldraøkinum sum ein samanhangandi heild, tað sama um tað eru kommunur ella landið, ið hava myndugleikan á økinum. Við hesum kunnu vit í stóran mun vara okkum fyri at fáa stuttskygdar og ikki varandi loysnir. Tískil verður mælt til at: 1. eldraøkið verður samskipað 2. ábyrgdin av eldraøkinum verður løgd hjá einum myndugleika: kommunum ella landi Fyrsta stigið til at fáa eitt greitt uppgávu- og ábyrgdarbýti er, at eldratænastan verður samskipað, síðani er annað stigið at avgera, hvør myndugleiki skal hava ábyrgdina av tí samskipaða økinum. Tað er breið politisk semja um, at eldraøkið - í semju við kommunurnar - verður lagt út til kommunurnar sum skjótast, og tískil er tann møguleikin, at landið tekur fulla ábyrgd av eldraøkinum ikki so áhugaverdur. Hinvegin verður í samgonguskjalinum sagt, at bráðneyðugi tørvurin á eldrabústøðum, og ellis- og røktarheimsplássum í samstarvi við kommunurnar skal nøktast eftir verandi skipan. Hóskandi upphædd verður sett av til endamálið. 68 Skal bráðfengis tørvurin nøktast eftir galdandi skipan, er tað umráðandi, at landsmyndugleikin er við, soleiðis at avsetta játtanin verður gagnnýtt so væl sum til ber, og at sett verður inn, har tørvurin er størstur. Tað er framvegis landsmyndugleikin, sum undir verandi skipan hevur ábyrgdina av, at raðfest verður á skilabesta hátt. 6.3 Fyrimunir og vansar við at leggja út øki til kommunurnar Fyrimunir við at leggja alsamt fleiri øki út til kommunurnar at umsita og reka, eru fyrst og fremst grundaðir á hugtakið um nærleika. Fyri borgaran merkir hetta, at tænasturnar verða veittar so nær borgaranum sum møguligt. Á sama hátt eru teir politikkarar, sum hava ábyrgd av uppgávuni, eisini nær borgaranum. Politiski nærleikin hevur við sær, at politikkarin hevur betri kunnleika til teir trupulleikar, hann skal taka avgerðir um. Harumframt hevur borgarin tættari tilknýti til politiska myndugleikan, og tað gevur borgaranum betri møguleika at ávirka politiskar avgerðir, og til yvirhøvur at hava eina virknari luttøku í fólkastýrinum. Meginreglan aftan fyri hesa hugsanina um útlegging er, at fíggjarliga byrðan av uppgávuni liggur hjá teimum, ið hava fyrimun av, at uppgávan verður loyst, og tí eisini lagað til loysnina av uppgávuni, so hon hóskar tørvinum. Sostatt er størri møguleiki fyri, at loysnirnar samsvara við tann staðarbundna tørvin. Vansar kunnu eisini vera tengdir at eini útlegging. Í summum førum verður tað mett, at tað er ein fyrimunur, um politikkarin ikki er so nær knýttur at uppgávunum. Hann hevur betri yvirlit yvir uppgávurnar og er ikki persónliga so heftur at tí umhvørvi, har trupulleikar skulu loysast. Frástøðan kann merkja, at politikkarin hevur lættari við at raðfesta loysnir av trupulleikum. Møguleikin fyri gegnistrupulleikum er yvirhøvur størri, tá ið vit hava tætt tilknýti millum politikara og borgara. Tað kann gerast ein vansi, um tað framhaldandi verða ov stórir ójavnar í tænastuveitingunum í teimum ymisku økjunum. Orsøkir til ójavnar kunnu vera, at ymisku økini hava ymiska fyristingarliga og fíggjarliga orku til at loysa kravdar uppgávur. 6.4 Stødd á eindum Bólkurin tekur ikki støðu til, hvussu kommunurnar í framtíðini eiga at verða skipaðar, men víst verður til meginreglu 3 í "Staðfesting og raðfesting av uppgávu- og ábyrgdarbýti millum land og kommunur" s. 84 ( Løgmansskrivstovan 2001 ) 69 Uppgávur, ið verða lagdar til kommunurnar, skulu kommunurnar verða førar fyri at røkja sjálvstøðugt ella í samstarvi við aðrar í nærumhvørvinum, og tað skal bera til at laga uppgávurnar til tann staðarbundna tørvin. Hetta merkir, at verður eitt øki lagt til kommunurnar at umsita, áliggur tað kommununum at finna samstørv, um tað er neyðugt fyri, at tær verða førar fyri at umsita økið. Arbeiðsbólkurin hevur staðfest, at tað er neyðugt við eini samskipan í mun til tænastuveitingarnar á eldraøkinum. Henda samskipan eigur at kunna bjóða eitt útboð av tilboðum av tænastum til eldri, og ein slík samskipan krevur eitt ávíst fólkagrundarlag, soleiðis at tørvurin á eldratænastum er rímiliga støðugur. Bólkurin metir, at fólkagrundarlagið undir royndarskipanini í Sandoynni er í minna lagi fyri eina vælvirkandi samskipan. Men bólkurin metir eisini, at tað er ein fyrimunur, at ein samskipan er landafrøðiliga og samferðsluliga samfeld. 6.5 Fyritreytir fyri at eldraøkið kann leggjast út Tað eru ymiskar fyritreytir, ið skulu verða til staðar, áðrenn tað er ráðiligt, at eldraøkið verður lagt út til kommunurnar at umsita. Fyritreytinar eru at: o o o o eldraøkið verður dagført eftir leisti, ið land og kommunur semjast um eldraøkið verður samskipað fíggjarligir karmar verða ásettir rættindi hjá borgarunum verða tryggjað Dagføring: Dagføringin er serliga tengd at tí stóra og partvíst bráðfengis tørvinum á stovnsplássum og tilboðum á eldraøkinum í dag. Um so er, at eldraøkið verður lagt út til kommunurnar at umsita, eigur landsmyndugleikin í samráð við kommunurnar frammanundan at hava dagført eldraøkið ella at hava skapt fíggjarligar karmar fyri, at kommunurnar hava møguleikan at dagføra eldraøkið. Hetta eigur at vera gjørt við atliti at tørvsmetingunum og framskrivingunum viðvíkjandi aldurssamanseting í hesum álitinum. Men ein brúkarakanning eigur eisini at verða gjørd, ið vísir okkum á, hvørji ynski tey eldru sjálvi hava. Samskipan: Tað er umráðandi at fáa eina samskipan av allari eldrarøkt, tað veri seg heimarøkt, sambýli, røktarheim og aðrar tænastur. Við einari leiðslu og eini felags visitatión kann veitast trygd fyri, at komandi útbyggingar og tørvurin á økinum samsvara, og at játttanin til eldraøkið verður gagnnýtt so væl sum møguligt. Fíggjarligir karmar: Endurgjaldsskipan: Tá ið kommunurnar yvirtaka eldraøkið, eru tveir ymiskir hættir at endurrinda kommununum. Talan kann vera um blokkskipanir, t.v.s. at kommunurnar og 70 landið samráða seg fram til ein blokkstuðul til at fíggja rakstur av útløgdum tænastum. Ella talan kann vera um eina skattaregulerandi skipan, t.v.s. at kommunurnar fáa ein størri part av samlaðu skattainntøkunum. Hetta merkir, at um ein uppgáva verður flutt frá landi til kommunurnar, so eigur kommunuskatturin lutfalsliga at vaksa og landsskatturin lutfalsliga at minka samsvarandi kostnaðinum av útløgdu uppgávuni. Mótrokningarskipan: skal tryggja, at land og kommunur ikki kunnu áleggja hvørjum øðrum óbeinleiðis útreiðslur. T.d skal kommunan gjalda, um so er, at ein røktarkrevjandi sjúklingur verður liggjandi á einum sjúkrahúsi, orsakað av at kommunan ikki kann veita honum eitt pláss á røktarheimi. Hinvegin skal landið endurrinda kommununi eykaútreiðslur, ið standast av, at landið ikki kann veita eina neyðuga tænastu, t.d. pláss á eini uppvenjingardeild. Javningarskipan: Í dag eru stórir fíggjarligir ójavnar millum tær ymisku kommunurnar í Føroyum. Í hesum sambandi mugu land og kommunur taka støðu til, um ein javningarskipan ella onnur skipan skal setast í verk, tá ið eldraøkið verður lagt út, soleiðis at trygd kann veitast fyri, at øll øki í Føroyum eru fíggjarliga før fyri at loysa kravdar uppgávur. Rættindi: Fyri at tryggja borgarum rættindi er neyðugt, at hesi rættindi verða lógarásett. Borgarin eigur at vita minsta markið fyri, hvørjar tænastur hann hevur rætt til. Rættindini verða tryggjað í eini rammulóg fyri alt eldraøkið, ella teir partar av eldraøkinum, ið verða lagdir út til kommunurnar at umsita. Rammulógin skal: o o o o o staðfesta hvør hevur myndugleika á eldraøkinum ( land/bý/bygdaráð) staðfesta hvørjar skyldur avvarðandi myndugleikar hava í mun til borgaran staðfesta minsta mark fyri útboði av tænastum á eldraøkinum staðfesta hvør hevur eftirlitsskyldu av eldraøkinum staðfesta teir kærumøguleikar, sum borgarin hevur Lógin eigur at tryggja eitt ávíst stig í tænastum, somuleiðis sum hon tryggjar borgaranum rættin til ávísar tænastur. Lógin eigur avgjørt at virða sjálvsavgerðarrættin hjá kommununum, tí kjarnan í tí kommunala sjálvstýrinum er millum annað, at kommunurnar sjálvar kunnu raðfesta sínar uppgávur. 6.6 Øki ið framhaldandi eiga at liggja hjá landinum Her er millum annað talan um Demensdeildina á Landssjúkrahúsinum, ið hevur til uppgávu at taka sær av sjúkuútgreinan og viðgerð av minnisveikum. Starvsfólk, ið fáast við viðgerð av hesum sjúklingabólki, muga hava serligan førleika, fyri at viðgerðin skal verða dygdargóð. Men treytin er sjálvsagt, at deildin aftur fer at virka sum upprunaliga ætlað, og ikki er ein røktardeild sum nú. 71 Skulu sjúklingar innleggjast á hesa deildina, skal hetta vera til eina tíðaravmarkaða og samstundis skipaða viðgerð, sum hevur til endamáls at skipa fyri framhaldandi visitatión, og at leggja framhaldandi viðgerð og røkt til rættis. Eisini kundi hugsast, at ein uppvenjingardeild var á Landssjúkrahúsinum, ið tók sær av likamligari og mentalari uppvenjing av teimum, ið rakt eru av apopleksi og øðrum sjúkum. Somuleiðis kann hugsast, at førleikamenning av starvsfólki kann miðsavnast. Hetta kundi verið ein miðsavnan av vitan um serlig øki, sum samstundis hevur til uppgávu at breiða vitan út til starvsfólkini í teimum einstøku økjunum. Ein persónur kundi staðið fyri menning og ráðgeving. Ein slík deild kan eisini umfata eina fakliga eftirlitsuppgávu, ið tryggjar, at stigið á tænastum á eldraøkinum svarar til tað, sum verður lógarásett Somuleiðis eigur ein óheftur kærustovnur at verða settur á stovn, har borgarin hevur møguleika at kæra, um so er, at hann kennir seg órættaðan. Hetta kann vera ein stovnur, sum kann verja hin einstaka borgaran, og tryggja honum, at kommunan livir upp til ta lógarásettu ábyrgdina. 6.7 Niðurstøða - Uppgávu- og ábyrgdarbýti Mælt verður til, at eldraøkið verður lagt út til kommunurnar at umsita og reka við teimum fyritreytum, ið nevndar eru í kapitli 6.5 Somuleiðis verður mælt til, at økið verður lagt út eftir hesum leisti: o o o o Kommunur og land semjast um ein leist og eina tíðarætlan, har eldraøkið verður samskipað eldraøkið verður dagført rammulóg og onnur neyðug lóggáva verður gjørd eldraøkið verður lagt út til kommunurnar Tað er umráðandi at semja er ímillum land og kommunur um, hvørjar fakligar, fyrisitingarligar og ikki minst fíggjarligar karmar kommunalu myndugleikarnir fáa at virka undir, tá ið eldraøkið verður lagt út. Møguliga áttu land og kommunur at avtalað eina skipaða útbygging og menning av stovnstilboðum tey komandi árini. Tað er í øllum førum sera umráðandi, at fyrireikingarnar til at leggja eldraøkið út ikki á nakran hátt seinka ella leggja forðingar fyri, at eldraøkið støðugt verður bygt út. Eldrabólkurin 2002 Álit um eldraøkið Fylgiskjøl Innihaldsyvirlit Fylgiskjal 1. ST-grundreglur 1 Fylgiskjal 2. Løgtingslóg. nr. 100 frá 2. mars 1988 um almenna forsorg í Føroyum 3 Fylgiskjal 3. Løgtingslóg nr. 108 frá 22 desember 1999 um uppihald á stovni o.l. 13 Fylgiskjal 4. Løgtingslóg nr. 70 frá 2 mai 2001 um studnigslán til ellis og Røktarheim 15 Fylgiskjal 5. Kunngerð nr. 71 frá 27 august 1998 um eldrasambýli 16 Fylgiskjal 6. Løgtingslóg nr 88 frá 6. juni 1997 um Heimasjúkrasystratænastuna 18 Fylgiskjal 7. Løgtinglóg nr. 63 frá 20 mai 1996 um roynfdarskipan innan eldrarøkt í Løgtingslóg nr. 63 frá 20 mai 1996. 19 Fylgiskjal 8. Kunngerð nr. 49 frá 20. apríl 1994, um umsorgararbeiði fyri pensjónistar 20 Fylgiskjal 9. Løgtingslóg nr. 64 frá 5 juni 1984 um samsýning fyri at ansa eldri og óhjálpnum heima Ansingarløn 21 Fylgiskjal 10. Serflutningsskipan Landsins 22 Fylgiskjal 11. Løgtingslóg nr. 111 frá 3. oktober 1988 um vardar íbúðir 23 Fylgiskjal 12. Løgtingslóg nr. 118 frá 18. juni 1997 um Húsalánsgrunn o.a. 24 Fylgiskjal 13 Tørvskanning. Spurnarbløð og definitiónir 30 Fylgiskjal 14. Úrslit av tørvskanning 32 1 Fylgiskjal 1 Aðalreglur Sameindu tjóða fyri eldri fólk Aðalfundurin: Virðismetir íkastið, ið eldri fólk geva samfelagnum Viðurkennir, at í stovnssáttmála Sameindu tjóða staðfestir fólkið í Sameindu tjóðum sína avgerð um at halda fast í trúnni á grundleggjandi mannarættindini, á tign og virðing menniskjans, á javnstøðurættindi millum mann og kvinnu og millum smáar og stórar tjóðir og at fremja sosiala framgongd og betri lívskor við størri frælsi Leggur sær í geyma lýsingina av hesum rættindum í Altjóðayvirlýsingini um mannarættindi, í Altjóða semjuni um búskaparlig, almanna og mentanarlig rættindi, í Altjóða semjuni um borgaralig og politisk rættindi og í øðrum yvirlýsingum fyri at tryggja, at alheims krøv verða galdandi fyri serstakar bólkar Fylgir Altjóða atgerðarætlanini fyri aldran, samtykt av Heimsstevnuni fyri aldran og góðkend av Aðalfundinum við avgerð 37/51 frá 3. desember 1982 Viðurkennir stóra misjavnan í støðu teirra eldru, ikki bara millum lond, men eisini innanlands og millum tey einstøku eldri. Hesin misjavni ger tað neyðugt við fjølbroyttum politiskum átøkum Er varugur við, at í øllum londum røkka fleiri einstaklingar enn áður høgan aldur við enn betri heilsu Er varugur við vísindaligu granskingina, sum mótprógvar vanligu fatanini av, hvørjari afturgongd orsakað av aldri ikki slepst undan og tí ikki kann broytast Er sannførdur um, at í eini verð, har lutfallið av eldri gerst størri og størri, skulu tey fúsu og føru eldru hava møguleika at taka lut í og koma við íkasti til framhaldandi virki í samfelagnum Havandi í huga, at trýstið á familjulívið krevur stuðul til tey, sum stuðla veikum eldri, bæði í menningar- og ídnaðarlondum, Havandi í huga ásetingar í Altjóða atgerðarætlanini fyri aldran og í tilmælum, sáttmálum og avgerðum hjá Altjóða Arbeiðsfelagsskapinum, Heimsheilsustovninum og øðrum stovnum Sameindu tjóða Eggjar stjórnum til at hava fylgjandi grundsetningar við í sínum innanhýsis ætlanum, tá tað er gjørligt:... Sjálvræði Eldri áttu at: o havt atgongd til nóg mikið av mati, vatni, húsarúmd, klæðum og heilsutænastum gjøgnum inntøku, familju, sjálvhjálp og almennan stuðul o havt umstøður at arbeiða ella havt atgongd til annað inntøkugevandi virki 2 o o o o verið við til at avgera, nær og hvussu tey fara av arbeiðsmarknaðinum havt atgongd til hóskandi útbúgvingar- og skeiðsætlanir havt møguleika fyri at liva í einum tryggum umhvørvi, sum kann lagast til persónligan tørv og førleika havt umstøður at búgva heima sum longst. Luttøka Eldri áttu at: o verið verandi við í samfelagnum, havt ein virknan lut í orðing og útinning av politikki, sum beinleiðis viðvíkur vælferð teirra, og lata yngri ættarlið fáa burtur av kunnleika og royndum teirra o havt umstøður at kanna og skapa møguleikar fyri at tæna samfelagnum og at virka sum sjálvboðin á økjum, sum hóska til teirra áhuga og førleika o havt møguleika fyri at seta á stovn feløg og felagsskapir fyri eldri. Umsorgan Eldri áttu at: o fingið røkt og verju frá familju og samfelagi samsvarandi mentanarligu virðunum í teirri einstøku samfelagsskipanini o havt atgongd til heilsutænastur fyri at hjálpa teimum at røkja ella vinna aftur best møguligu kropsligu, sálarligu og kensluligu vælveruna og fyri at fyribyrgja ella seinka sjúku o havt atgongd til almanna- og rættartænastur fyri at tryggja teimum sjálvstøðu, verju og umsorgan o havt møguleika fyri at njóta nøktandi støði á stovnsumsorgan, sum bjóðar tryggleika, endurbúgving, sosiala og sálarliga stimbran í einum menniskjansligum og tryggum umhvørvi o komið undir mannarrættindi og grundleggjandi frælsi, tá tey búgva á einum og hvørjum bústaði, røktar- ella viðgerðarstovni, herundir eisini fulla virðing fyri teirra tign, trúgv, tørvi og privatlívi og fyri rættinum at taka avgerð um egna umsorgan og lívsdygd. Sjálvmenning Eldri áttu at: o havt møguleika at menna sítt egna tilfeingi mest møguligt o havt atgongd til útbúgvingar, mentanarlig tilbog, andalig og endurmennandi tilboð í samfelagnum. Virðileiki Eldri áttu at: o livað í sóma og tryggleika uttan at verið misnýtt ella fyri kropsligum ella sálarligum ágangi o verið viðfarin rættvíst uttan mun til aldur, kyn, rasu ella uppruna, avlamni ella aðra støðu, og at verið vird uttan mun til figgjarstøðu teirra. 3 Fylgiskjal 2 LOVBEKENDTGØRELSE NR. 100 AF 2. MARTS 1988 OM OFFENTLIG FORSORG, SOM SENEST ÆNDRET VED LAGTINGSLOV NR. 78 AF 17. MAJ 2000. Lovbekendtgørelse nr. 100 af 02.03.1988 '); document.writeln(''); } //--> Broytingar eftir 1. januar 1999 og kunngerðir o Kapitel I Forsørgelsespligten o Kapitel II Forsørgelsesstedet o Kapitel III Kontanthjælp Forbigående hjælp o Kapitel IV Administrative bestemmelser o Kapitel V Om udgifternes afholdelse o Kapitel VI Ikrafttrædelsesbestemmelser Hermed bekendtgøres lov nr. 56 af 15. marts 1967 for Færøerne om offentlig forsorg, jf. lovbekendtgørelse nr. 131 af 29. marts 1977, med de ændringer, der følger af lov nr. 541 af 31. oktober 1977, lov nr. 246 af 8. juni 1983 og lov nr. 718 af 18. november 1987 (§ 4). Kapitel I Forsørgelsespligten § 1. Det offentlige er forpligtet til at komme enhver til hjælp, som ikke er i stand til at skaffe sig og sine det fornødne til livets ophold, samt til at yde den, der ikke selv kan afholde udgiften, hjælp til kur og pleje i sygdomstilfælde og til at yde hjælp i andre tilfælde, hvor det er bestemt i denne lov. Det skal herved tilstræbes i stedet for understøttelse at skaffe den, der søger hjælp, mulighed for erhvervsmæssigt arbejde eller om fornødent at yde hjælp til at udvikle eller genoprette hans erhvervsevne, således at han kan blive i stand til at forsørge sig selv og opfylde sine forpligtelser. Stk. 2. Der skal efter regler, som fastsættes af Landsstyret, gives befolkningen vejledning om rettigheder efter den sociale lovgivning. Stk. 3. Landsstyret kan fastsætte regler om, at der skal kunne ydes råd og vejledning i spørgsmål af forsorgsmæssig og personlig art. Stk. 4. Ydes der mere end rent midlertidig hjælp til en udlænding, træffes der bestemmelse om, hvorvidt han skal hjemsendes. En kvinde, der ikke har dansk indfødsret, er ligestillet med en indfødt. Stk. 5. Der kan ved overenskomst gives fremmede landes statsborgere ret til hjælp efter denne lov, således at hjemsendelse ikke kan finde sted under henvisning til, at sådan hjælp er ydet. 4 § 2. Enhver mand og kvinde er over for det offentlige forpligtet til at forsørge sin ægtefælle samt sine børn under 18 år, jf. dog stk. 2. Stk. 2. Ægtefællers indbyrdes forsørgelsespligt over for det offentlige ophører, såfremt ægteskabet ophæves endeligt. Forsørgelsespligten over for et barn bortfalder ved adoption, ved at det indgår ægteskab, eller i tilfælde af en datters svangerskab fra det tidspunkt, da der skønnes at være 8 uger til fødslen. § 3. Når det offentlige yder hjælp til en person under 18 år i forbindelse med ophold uden for hjemmet, kan der afkræves forældremyndighedens indehaver betaling til hel eller delvis dækning af hjælpen. Betalingen fastsættes under hensyn til den betalingspligtiges arbejdsmuligheder, hjælpens omfang og andre omstændigheder, som egner sig til at blive taget i betragtning. Stk. 2. På samme måde kan det bestemmes, at en ægtefælle helt eller delvis skal bære de udgifter, der er forbundet med den anden ægtefælles forsørgelse uden for hjemmet i henhold til denne lov. Er det ved forsorgens etablering eller bliver det senere pålagt vedkommende ægtefælle at svare bidrag i henhold til lovgivningen om retsforholdet mellem ægtefæller, eller er der indtrådt separation, gælder reglerne i § 6. Stk. 3. Betaling i overensstemmelse med foranstående bestemmelser kan tillige kræves af den, der er under forsorg uden for sit hjem. § 4. Den hjælp, der af det offentlige ydes en person, over for hvem en anden har forsørgelsespligt, betragtes i det omfang, den overstiger en i henhold til § 3 ydet betaling, tillige som oppebåret af denne sidste. § 5. Den fastsatte betaling kan ændres, når forholdene har forandret sig. Undtagelsesvis kan en forfalden ydelse for et kortere tidsrum helt eller delvis eftergives. Stk. 2. Når ganske særlige omstændigheder taler derfor, kan det for 1 år ad gangen undlades at kræve betaling. § 6. Er det i henhold til lovgivningen om retsforholdet mellem ægtefæller eller om børns retsstilling pålagt en person at svare bidrag til en anden person, der modtager hjælp, kan det offentlige for et til hjælpen svarende beløb indtræde i kravet mod den bidragsskyldige. Dette gælder også, selv om der efter reglerne i § 2 ikke længere består forsørgelsespligt i forhold til det offentlige. Stk. 2. Det offentlige indtræder endvidere i retten til at kræve bidrag fastsat eller til at kræve et allerede fastsat bidrag forhøjet. Stk. 3. Ved den i stk. 2 nævnte fastsættelse eller forhøjelse af bidrag kan vedkommende myndighed tilsidesætte en aftale om bidrag, såfremt denne må anses for indgået med det formål at hindre det offentlige i at udøve de i denne paragraf omhandlede beføjelser. § 7. (ophævet) Kapitel II Forsørgelsesstedet § 8. Den kommune, hvor en person opholder sig, er hans forsørgelsessted. Herfra gælder følgende undtagelser: 1) En person, der er indlagt i et offentligt eller privat sygehus, i en af det offentlige drevet eller anerkendt institution eller på anden måde er anbragt for offentlig regning, har forsørgelsessted i den kommune, hvor han havde ophold ved indlæggelsen. 2) En person, som modtager hjælp i henhold til § 9 eller § 13, og som inden for de sidste 3 måneder under ophold i en anden kommune har fået hjælp dér efter nævnte bestemmelse, har forsørgelsessted i sidstnævnte kommune, indtil der er forløbet 3 måneder efter, at der senest er ydet ham sådan hjælp i den kommune, han er flyttet til. 5 3) En person, der i den kommune, hvor han tidligere har haft ophold, har fået hjælp til flytning, uden at betingelserne i § 19 er opfyldt, har i 2 år efter flytningen, eller indtil der er forløbet et tidsrum af 3 måneder, i hvilket der ikke er ydet hjælp, forsørgelsessted i denne kommune. 4) Et barn, der for privat regning er anbragt i en anerkendt institution, har forsørgelssted i den kommune, hvor forsørgeren opholder sig. Stk. 2. En person med dansk indfødsret, som fra Færøerne flytter til udlandet, bevarer forsørgelsessted i den kommune, hvor han senest har haft ophold. Kapitel III Kontanthjælp Forbigående hjælp § 9. 1) 2) 3) Når en person på grund af sygdom, svangerskab og fødsel, ophør af samlivet med ægtefællen, væntandi arbeiðsmøguleikar (ingen dansk tekst) eller andre ændringer i sine forhold i en begrænset tid er afskåret fra at skaffe det fornødne til sit eget eller familiens underhold, og udgifterne hertil ikke dækkes gennem dagpenge eller pensionsydelser, kan der ydes en sådan hjælp af det offentlige, at det modvirkes, at pågældendes og familiens hidtidige levevilkår i væsentlig grad forringes. Stk. 2. 3) 4) Sum hjálp til uppihald verður sambært stk. 1 vanliga útgoldið í mesta lagi ein upphædd samsvarandi við fólkapensjóns grundupphæddina við einum ískoyti fyri hvørt barnið, samsvarandi barnaviðbótini eftir løgtingslóg um almannapensjónir. Við ásetan av hjálp má annars takast fyrilit fyri tílíkum føstum útreiðslum, sum grundaðar á livikorini higartil kunnu metast at vera rímiligar, og leggjast dentur á livikorini frameftir, sum kunnu gerast ein fylgja av tí broyting, sum er hend í støðuni hjá viðkomandi ella familjuni. Tann samlaða veitingin kann ikki fara upp um ta upphædd, sum verður útgoldin til persónar, ið fáa dagpening eftir hægsta satsi, og sum ikki hava aðrar inntøkur. Tó kann samlaði stuðulin, ið verður útgoldin persónum í sambandi við vantandi arbeiðsmøguleikar, ikki vera hægri enn hægsta útgjaldið frá ALS, og viðkomandi skal ikki hava aðrar inntøkur. Stk. 3. 3) (áður stk. 4) Til personer, hvis forhold er særlig vanskelige på grund af usædvanlig store forsørgerbyrder eller høje boligudgifter, kan der undtagelsesvis ydes hjælp ud over det i stk. 2 angivne beløb. § 10. 2) Ydelse af hjælp forudsætter, at såvel den, der søger hjælpen, som ægtefællen i tilstrækkelig grad har udnyttet sine arbejdsmuligheder. Dette kan f.eks. anses for godtgjort, 1) når den pågældende ikke har et rimeligt tilbud om arbejde eller deltagelse i beskæftigelsesfremmende foranstaltninger, 2) når det er attesteret af en læge, at pågældende er uarbejdsdygtig på grund af sygdom, eller at en fortsættelse af det hidtidige arbejde vil medføre risiko for forringelse af pågældendes helbred, 3) når pågældende ikke kan påtage sig indtægtsgivende arbejde af hensyn til en uddannelse eller omskoling, der er påbegyndt eller fortsat efter tilskyndelse fra den myndighed, der træffer afgørelse om ydelse af hjælp efter § 18, stk. 1, 4) når en forsørger ikke kan påtage sig indtægtsgivende arbejde på grund af pasning af børn og kommunalbestyrelsen ikke kan anvise anden pasningsmulighed, eller 5) når den ene ægtefælle er afskåret fra indtægtsgivende arbejde af en af de årsager, der er nævnt under nr. 1-3, og den anden ægtefælle i længere tid ikke har haft sådant arbejde, navnlig af hensyn til børnenes pasning. Stk. 2. Der kan ikke ydes hjælp til personer, der er under uddannelse. Landsstyret fastsætter dog 6 nærmere regler om, at der i særlige tilfælde kan ydes hjælp til personer under uddannelse. Stk. 3. Reglerne i stk. 1 og stk. 2, 1. pkt., er ikke til hinder for, at der ydes hjælp til en person, hvis ægtefælle er under uddannelse. Stk. 4. Landsstyret kan fastsætte nærmere regler for arbejdstid og aflønning for så vidt angår de beskæftigelsesfremmende foranstaltninger. § 11. Ydelse af hjælp forudsætter, at hverken den, der søger hjælpen, eller ægtefællen er i besiddelse af formue, hvoraf det økonomiske behov kan dækkes. Der kan dog undtagelsesvis ses bort fra besiddelsen af en mindre formue, som bør bevares af hensyn til boligmæssige forhold eller pågældendes og familiens erhvervs- eller uddannelsesmuligheder. § 12. Senest 3 måneder efter hjælpens påbegyndelse skal pågældendes og familiens forhold optages til bedømmelse af, om der er grundlag for at yde andre former for bistand end løbende økonomisk hjælp, herunder rådgivning om afvikling eller nedbringelse af faste udgifter, som pågældende ikke kan forventes at blive i stand til at afholde fremtidigt. Stk. 2. I øvrigt kan hjælpen fortsætte, så længe det må anses godtgjort, at pågældende på denne måde kan forventes at blive i stand til selv at klare sit og familiens underhold. Hvis hjælpen er begrundet i sygebehandling eller erhvervsmæssige foranstaltninger, er det en betingelse, at lægens eller de sociale myndigheders anvisninger følges. Varig hjælp § 13. 4) Tá ið ein persónur, ið ikki er fevndur av veitingum eftir løgtingslóg um almannapensjónir, varandi hevur tørv á hjálp til sítt og familjunnar uppihald, kann hjálp veitast soleiðis, at viðkomandi fær eina upphædd, samsvarandi fólkapensjónini til ein pensjónist uttan aðrar inntøkur, við einum ískoyti fyri hvørt barnið, samsvarandi barnaviðbótini eftir løgtingslógini um almannapensjónir o.l. Stk. 2. Hvis en person, der får varig hjælp, har rimeligt begrundede enkeltudgifter, der ikke kan afholdes inden for den grænse, der er angivet i stk. 1, kan der bevilges yderligere hjælp hertil. Stk. 3. Der kan undtagelsesvis ydes en løbende hjælp til underhold, der overstiger den grænse, der er angivet i stk. 1. § 14. Det er en forudsætning for hjælp efter § 13, at såvel den, der søger hjælp, som ægtefællen kan godtgøre, at der ikke kan anvises arbejde, som de pågældende under hensyn til helbredsmæssige eller øvrige forhold kan påtage sig. Hvis det skønnes, at ægtefællen efter en uddannelse kan yde væsentlige bidrag til familiens underhold, kan der ydes hjælp hertil efter reglerne i § 18. Stk. 2. Ved bedømmelsen af, om der kan ydes hjælp efter § 13, kan der kun ses bort fra besiddelsen af en mindre formue, hvis denne ønskes bevaret til bestemt angivne formål, der under hensyn til pågældendes forhold skønnes rimelige. Hjælp i særlige tilfælde § 15. 2) Under de forhold, der er nævnt i § 9, stk. 1 og 3, kan der særskilt eller i forbindelse med underholdshjælp ydes hjælp til dækning af rimeligt begrundede enkeltudgifter, såfremt pågældendes egen afholdelse af disse udgifter i afgørende grad ville vanskeliggøre pågældendes og familiens økonomiske muligheder for fremtidig at klare sig selv. Stk. 2. Hvis en person har udgifter til sygebehandling, medicin, tandbehandling eller lignende, der ikke dækkes efter lovgivning for Færøerne om offentlig sygeforsikring eller social ulykkesforsikring, kan der ydes hjælp hertil, såfremt pågældende ikke selv har midler til at afholde udgifterne. Stk. 3. 3) (ingen dansk tekst) Hevur persónur, ávístur av lækna, fingið uppihald á eftirbataheimi, kann fíggjarligur stuðul verða veittur. 7 § 16. 2) Der kan ydes hjælp til behandling, undervisning, oplæring, beskæftigelse samt særlig pleje og bistand til personer med vidtgående fysiske eller psykiske handicap på særlige institutioner, der drives af Landsstyret, eller med hvilke Landsstyret har indgået overenskomst. Stk. 2. Landsstyret fastsætter regler for institutionernes ledelse og drift samt regler om betingelserne for anvendelse af sikrede og lukkede afdelinger, isolation, fiksering m.v., der alene må ske, når forholdene i det enkelte tilfælde gør det absolut påkrævet. Landsstyret kan indhente en udtalelse fra Socialministeriet. Stk. 3. Landsstyret fastsætter regler om betaling for forsorgen for personer med højere indtægter og for pensionister samt regler om ydelse af beløb til personlige fornødenheder, beklædning, befordring og kostgodtgørelse m.v. til personer på de i stk. 1 nævnte institutioner. Stk. 4. Landsstyrets Socialforvaltning (Almannastovan) fører tilsyn med institutionerne og med personer, der af institutionerne er anbragt i private hjem. Stk. 5. Landsstyret kan fastsætte nærmere bestemmelser om oprettelse af forbrugerorganer, der er rådgivende i anliggender vedrørende forsorgens udøvelse. § 17. Personer, der i hjemmet forsørger et barn med en fysisk eller psykisk lidelse, som medfører særlige udgifter ved forsørgelsen, har ret til at få dækket sådanne nødvendige merudgifter, såfremt de ikke kan dækkes gennem særforsorgens hjælpeforanstaltninger. Hjælpen er betinget af, at lægelige anvisninger med hensyn til barnets pasning m.v. følges. § 18. Når det anses for påkrævet af hensyn til en persons mulighed for fremtidig at klare sig selv og sørge for sin familie, kan der ydes pågældende hjælp til uddannelse og erhvervsmæssig optræning eller omskoling. Stk. 2. Hvis det skønnes rimeligt ud fra den pågældendes økonomiske forhold, kan der ydes hjælp til anskaffelse af værktøj og arbejdsmaskiner, når det er af afgørende betydning for en person med nedsat erhvervsevne. Stk. 3. Der kan endvidere ydes hjælp til iværksættelse af selvstændig virksomhed. Hjælpen kan ydes som lån, når det findes rimeligt under hensyn til pågældendes fremtidige erhvervsmuligheder. Stk. 4. Til invalidepensionister, der har en uudnyttet delvis erhvervsevne i behold, kan der ydes et rentefrit lån svarende til højst 2 års pension, når der herved kan opnås en varig forbedring af pågældendes erhvervsevne. Stk. 5. 3) Til personer med invaliditet eller varig sygdoms- eller aldersbetinget svagelighed kan der ydes støtte til heilivág, (ingen dansk tekst) hjælpemidler, herunder merudgifter til særlige beklædningsgenstande, som 1) er nødvendige for, at pågældende kan udøve et erhverv, eller 2) i væsentlig grad kan afhjælpe pågældendes lidelse, eller 3) i væsentlig grad kan lette den daglige tilværelse i hjemmet. Stk. 6. 3) Landsstyret kan fastsætte nærmere regler om ydelse af hjælp efter stk. 1-5, íroknað reglur um egingjald og nær stuðul til hjálpitól kann veitast sum lán. (Ingen dansk tekst) § 18 a. 3) (Ingen dansk tekst) Játtast kunnu vard størv, vinnuroyndir, umskúling v.m. til avlamin og onnur, sum av einhvørji orsøk eru vorðin avmarkað í sínum vinnuførleika. Lønarískoytið til vardu størvini kann veitast. § 19. Der kan ydes en person rejsehjælp, såfremt der på det sted, hvortil han ønsker at rejse, er sikret ham arbejde af mere vedvarende karakter, eller hans familie har fast bopæl dér og forbindelsen mellem ham og familien ikke er afbrudt. Stk. 2. Ydes rejsehjælp af økonomisk eller anden art, uden at betingelserne i stk. 1 er opfyldt, påhviler det den kommune, der har ydet hjælpen, i 2 år efter flytningen at udrede al fornøden hjælp i henhold til denne lov uden refusion i henhold til bestemmelserne i § 40. 8 Stk. 3. Til en person, som er flyttet til Færøerne fra en kommune i den øvrige del af riget, kan hjælp til hjemrejse ydes uanset bestemmelsen i stk. 1. § 20. Når der er sikret en person en stilling i udlandet, ved hvilken han skønnes at kunne forsørge sig selv og sin familie, eller når slægtninge vil tage sig af ham, eller det drejer sig om efter forsørgerens ønske at hjælpe hans familie til at rejse til ham i udlandet og han dér er i stand til at forsørge familien, eller når i øvrigt særlige omstændigheder taler derfor, kan der efter indstilling fra kommunalbestyrelsen, og efter at der er indhentet en erklæring fra sysselmanden, i Thorshavn landfogden (politimesteren), ydes hjælp til udvandring. § 21. Til en person med dansk indfødsret, bosat på Færøerne, kan der, når pågældende uden for Færøerne kommer i trang og omstændighederne i øvrigt taler derfor, undtagelsesvis ydes hjælp til hans hjemrejse til Færøerne eller til hans forsørgelse uden for Færøerne. Stk. 2. Til en person med dansk indfødsret, der er bosat på Færøerne, og som forliser på færøsk kyst eller efter forlis indbringes til færøsk havn, kan der uanset trang ydes fri hjemrejse med kostpenge samt nødvendig beklædning. § 22. Hvis en person, der søger hjælp efter bestemmelserne i dette kapitel, ikke skønnes i stand til ved rådgivning at administrere kontante beløb, kan der undtagelsesvis træffes bestemmelse om, på hvilken måde hjælpen skal komme den pågældende til gode. Tilbagebetaling m.v. § 23. Den, der modtager hjælp efter denne lov, skal give Landsstyrets Socialforvaltning eller kommunalbestyrelsen, jf. § 33, stk. 1, 2 og 3, underretning om enhver forandring i sine økonomiske og personlige forhold, som kan formodes at medføre nedsættelse eller bortfald af hjælpen, ligesom enhver kommunalbestyrelse selv skal være opmærksom på, om sådan forandring indtræder, og eventuelt underrette Landsstyrets Socialforvaltning herom. § 24. 2) 5) Hjælpen skal tilbagebetales, 1) når en person har undladt at give oplysninger som krævet i § 23 eller i øvrigt mod bedre vidende udberettiget har modtaget ydelser efter denne lov, 2) i det omfang der ydes kontanthjælp til dækning af den del af terminsudgiften vedrørende fast ejendom, der hidrører fra afdrag. 3) i det omfang der ydes kontanthjælp til andre udgifter vedrørende en ejerbolig, efter nærmere retningslinier, der fastsættes af Færøernes landsstyre. Stk. 2. Hjælpen kan kræves tilbagebetalt, 1) når en person ved uordentlig livsførelse, ved uforsvarlig økonomi, ved urimelig opgivelse af en stilling eller beskæftigelsesfremmende foranstaltning eller ved uden rimelig grund at have undladt at påtage sig arbejde eller deltage i beskæftigelsesfremmende foranstaltninger selv er skyld i, at der må ydes ham hjælp, 2) når en person unddrager sig sin forsørgelsespligt over for sin ægtefælle eller over for børn, 3) når der på det tidspunkt, da hjælpen søges, foreligger forhold, der viser, at pågældende i løbet af kortere tid vil være i stand til at tilbagebetale hjælpen, 4) når en person, der har modtaget hjælp, senere får udbetalt en erstatning, et underholdsbidrag eller lignende, der dækker samme tidsrum og samme formål som den udbetalte hjælp. Stk. 3. I forhold til en eventuel forsørger, herunder samlevende ægtefælle, træffes der særskilt beslutning om, hvorvidt hjælpen vil være at betragte som tilbagebetalingspligtig for denne. Stk. 4. Når der ydes hjælp med tilbagebetalingspligt efter stk. 2, nr. 1-3, skal pågældende gøres bekendt med tilbagebetalingspligten ved hjælpens påbegyndelse. 9 Stk. 5. Tilbagebetalingskravet efter stk. 1, nr. 2 og 3, sikres ved, at der tinglyses (tinglæses) meddelelse herom som hæftelse på den faste ejendom med oprykkende prioritet efter foranstående hæftelser eller ved tinglysning (tinglæsning) af skadesløsbrev. Tilbagebetalingskravet forfalder til betaling ved ejerskifte. Færøernes landsstyre kan dog fastsætte regler om, at tilbagebetalingskravet i særlige tilfælde ikke forfalder til betaling ved ejerskifte. § 25. Tilbagebetalingskravet efter § 24 kan kun gøres gældende, når det skønnes, at vedkommende har evne til at udrede beløbet uden selv at komme til at mangle, hvad der må anses for rimeligt til eget underhold eller til opfyldelse af en ham påhvilende forsørgelsespligt. Adgangen til at gøre kravet gældende i den understøttedes dødsbo er betinget af, at der efter vedkommende skifterets skøn ikke derved berøves personer, over for hvilke der påhvilede ham fuld forsørgelsespligt, det rimelige til underhold. Stk. 2. Tilbagebetalingskravet kan gennemføres ved betaling pålagt ved særlig resolution, dog kun for hjælp ydet inden for de sidste 5 år, og den således fastsatte betaling kan ligledes kun inddrives, for så vidt hjælpen er ydet inden for dette tidsrum. Betalingen kan først pålægges fra resolutionens dato, og dens størrelse kan til enhver tid ændres. Stk. 3. Den i stk. 2 nævnte betaling kan inddrives ved udpantning efter reglerne i lov for Færøerne om rettens pleje og kan endvidere kræves tilbageholdt i den bidragspligtiges arbejdsløn m.v. efter reglerne om inddrivelse af personlige skatter. § 26. 5) Tilbagebetalingskravet bortfalder, når der er gået 5 år efter hjælpens ophør, uden at der efter reglerne i § 25 har været økonomisk mulighed for at gennemføre kravet. Stk. 2. Krav, der efter § 24, stk. 5, er sikret ved tinglysning (tinglæsning) af meddelelse eller skadesløsbrev, er ikke omfattet af bestemmelsen i stk. 1. Sådanne krav kan efter udløbet af den i stk. 1 nævnte frist ikke kræves tilbagebetalt ved afdrag inden ejerskifte. Pension til enker m.fl. § 27. 6) (Strikað) § 28. 6) (Strikað) § 29. 6) (Strikað) § 30. 6) (Strikað) § 31. 6) (Strikað) Institutioner § 32. 2) 5) Til brug for personer med særlige behov kan landsstyret oprette eller godkende særlige institutioner. Landsstyret kan fastsætte regler for sådanne institutioners drift, herunder om optagelse og betalingsforhold. Stk. 2. Til brug for personer med særlige behov kan landsstyret oprette eller godkende bofællesskaber. Landsstyret fastsætter regler for bofællesskabernes drift, herunder optagelse og betalingsforhold. Stk. 3. Der kan efter Landsstyrets bestemmelse oprettes institutioner, der foretager eller formidler erhvervsmæssig optræning og uddannelse samt beskyttet beskæftigelse eller lignende erhvervsmæssige foranstaltninger for personer, der af fysiske eller psykiske årsager m.v. ikke er i stand til at fastholde eller opnå beskæftigelse i det almindelige erhvervsliv på sædvanlige vilkår. Stk. 4. 7) (Ingen dansk tekst) Landsstýrismaðurin kann áseta reglur um stovnsetan og rakstur av stovnum og sambýlum fyri persónar, ið ikki kunnu klára seg í egnum heimi vegna teirra heilsustøðu. Hjælp i hjemmet § 32 A. 7) (Ingen dansk tekst) Heimahjálparaskipanin er partur av Heimarøktarskipanini. Í hvørjum øki undir Heimarøktarskipanini kunnu heimahjálparar setast til at hjálpa til í heimum og 10 eldrasambýlum. Stk. 2. Uppgávan hjá einum heimahjálpara er í stytri tíðarskeiðum og vegna serligar umstøður, í samband við barnsburð, sjúku ella eftirbata, at røkja vanligu arbeiðsuppgávurnar hjá húsmóðrini í heiminum, ella at hjálpa persónum, ið hava brúk fyri meira støðugari hjálp. Heimahjálp kann verða veitt av og á til at taka sær av brekaðum barni ella vaksnum í heiminum. Stk. 3. Landsstýrismaðurin ásetur reglur um: a) Hvussu heimahjálparaskipanin skal virka. b) Útbúgving, setan og arbeiðsumstøður hjá heimahjálparum. c) Tað gjald, ið skal rindast fyri at fáa heimahjálp. Stk. 4. Heimahjálparar kunnu harumframt arbeiða á røktarheimum, sum við lóg sameina røktarheimsrakstur og heimarøkt. Kapitel IV Administrative bestemmelser § 33. 8) For kommuner med mindre end 2.000 indbyggere træffes afgørelser efter denne lov af Landsstyrets Socialforvaltning. Stk. 2. For kommuner med mindst 2.000 indbyggere træffes afgørelser om ydelse af hjælp efter § 13, stk. 1 og 2, af vedkommende kommunalbestyrelse eller af et af denne nedsat socialt udvalg, medens andre afgørelser træffes af Landsstyrets Socialforvaltning. Stk. 3. Landsstyret kan efter indhentet udtalelse fra vedkommende kommunalbestyrelse for bestemte kommuner og bestemte arter af ydelser fastsætte afvigelser fra reglerne i stk. 1 og stk. 2. Stk. 4. Landsstyret kan fastsætte regler om, at afgørelser om hjælp efter § 18 træffes af andre myndigheder end de i stk. 1-3 nævnte. Stk. 5. Afgørelser truffet af kommunalbestyrelsen eller det sociale udvalg kan indbringes for Landsstyrets Socialforvaltning, og afgørelser truffet af Landsstyrets Socialforvaltning kan indbringes for Landsstyret. Klagen skal indgives inden 4 uger efter, at klageren har fået meddelelse om afgørelsen. Vedkommende ankeinstans kan se bort fra overskridelse af klagefristen, når der er særlig grund hertil. Stk. 6. Hjemmestyret kan bestemme, at landsstyrets beføjelser som ankeinstans i henhold til stk. 5 helt eller delvis henlægges til et ankenævn, der har den endelige administrative afgørelse. § 33 A. Rigsombudsmanden kan efter forhandling med Landsstyret træffe bestemmelse om hjemsendelse til den øvrige del af riget af en person, der falder det offentlige til byrde, og som ikke har haft 5 års ophold på Færøerne. Stk. 2. Spørgsmålet om, hvorvidt en fremmed statsborger skal hjemsendes, jf. § 1, stk. 4, afgøres af Rigsombudsmanden efter forhandling med Landsstyret. Stk. 3. Afgørelser i henhold til stk. 1 og 2 kan indbringes for socialministeren inden en uge efter, at meddelelse om afgørelsen er modtaget. Klagen indgives til Rigsombudsmanden. § 34. Den i § 3 og § 16, stk. 3, nævnte betaling fastsættes ved særlig resolution, hvoraf der sendes en genpart til skyldneren. Stk. 2. Betalingsspørgsmålet skal så vidt muligt rejses i forbindelse med den første ydelse af hjælp, således at der kan kræves betaling fra et så tidligt tidspunkt som muligt, normalt dog ikke forud for det tidspunkt, da den, der skal betale, er gjort bekendt med ydelsen af den offentlige hjælp. Der skal kræves betaling senest fra resolutionens dato, men forfaldsdagen må først sættes efter denne dato. Betaling må ikke forlanges forud for længere tid end 1 måned. § 35. Med hensyn til afkrævning og inddrivelse af betalingen gælder reglerne i lovgivningen for Færøerne om børnebidrag til enlige forsørgere m.v. 11 § 36. Henvendelse om hjælp sker til kommunalbestyrelsen, der videresender ansøgningen til Landsstyrets Socialforvaltning, hvis det påhviler denne at træffe afgørelse i sagen, jf. § 33. Stk. 2. Alle offentlige myndigheder skal uden betaling udfærdige de attester og udskrifter, der er nødvendige for en sags afgørelse. De i § 33 nævnte myndigheder kan endvidere kræve enhver oplysning fra sygekasser, kommunalbestyrelser og arbejdsgivere. Landsstyret og Landsstyrets Socialforvaltning er endvidere berettiget til at lade optage retsligt forhør og kan begære bistand fra politiet og sysselmændene. § 37. Med bøde eller hæfte straffes, medmindre strengere straf er forskyldt efter borgerlig straffelov, den, der 1) afgiver urigtige eller vildledende oplysninger til brug ved afgørelser efter denne lov, 2) i forbindelse med en ansøgning, eller når der afkræves ham oplysninger, fortier forhold af betydning for sagens afgørelse. Stk. 2. Den arbejdsgiver, der undlader at efterkomme et krav om oplysninger i henhold til § 36, stk. 2, straffes med bøde. Er lovovertrædelsen begået af et aktieselskab, et andelsselskab eller lignende, kan der pålægges selskabet som sådant bødeansvar. § 38. Landsstyret fastsætter regler for, i hvilket omfang offentlige myndigheder, læger, lærere og andre, der i deres virksomhed kommer i forbindelse med personer, der skønnes at have brug for særlig hjælp efter denne lov eller for optagelse under forsorg i en i henhold til § 32 godkendt institution, skal give indberetning herom. Stk. 2. Det påhviler velgørende foreninger og institutioner, herunder legater, at underrette Landsstyrets Socialforvaltning om ydelse af hjælp til personer, om hvem der foreligger grundet formodning om, at de samtidig søger eller oppebærer hjælp fra det offentlige eller fra andre velgørende foreninger, institutioner eller legater. § 39. Landsstyret fastsætter reglerne for den fremgangsmåde, kommunerne skal følge ved tilvejebringelse af de oplysninger, der er nødvendige for behandling af sager om hjælp i henhold til denne lov, samt andre regler, der er nødvendige med henblik på lovens gennemførelse, herunder bestemmelser om, af hvilken myndighed hjælpen skal udbetales. Kapitel V Om udgifternes afholdelse § 40. 4) 9) Útreiðslur sambært hesi lóg verða rindaðar av landskassanum. Stk. 2. Kommunurnar rinda sjálvar umsitingarútreiðslurnar hjá kommunalum sosialum deildum sambært forsorgarlógini. Stk. 3. Kommunurnar útvega hølir til heimarøktina og skúlalæknaskipanina. § 41. 9) (ophævet) § 41a. 2) Færøernes Hjemmestyre kan efter forhandling med socialministeren fastsætte de nærmere regler om bistand til personer med vidtgående fysiske eller psykiske handicap, om alderdoms- og plejehjem og om hjemmehjælp. Socialministeren kan i forbindelse med ikrafttrædelsen af sådanne regler ophæve bestemmelserne i lovens § 16, § 32, stk. 4 og § 32 A. § 41b. 9) Færøernes Hjemmestyre kan efter forhandling med socialministeren fastsætte de nærmere regler om pension til enker og andre enlige kvinder samt om ankereglerne i § 33. Socialministeren kan i forbindelse med ikrafttrædelsen af sådanne regler ophæve bestemmelserne i lovens §§ 27-31 og § 33. 12 Kapitel VI Ikrafttrædelsesbestemmelser § 42. Loven træder i kraft den 1. april 1967. Stk. 2. Lov nr. 248 af 10. juni 1960 for Færøerne om offentlig forsorg ophæves. _____ Lov nr. 224 af 27. maj 1970 indeholder i § 2 følgende bestemmelse: § 2. Loven træder i kraft ved bekendtgørelsen i Lovtidende med virkning fra 1. april 1970. _____ Lov nr. 154 af 24. april 1975 indeholder i § 2 følgende bestemmelse: § 2. Stk. 1. Loven træder i kraft ved bekendtgørelsen i Lovtidende med virkning fra den 1. april 1975. Samtidig ophæves lov nr. 171 af 16. maj 1934 om foranstaltninger vedrørende åndssvage, som ændret ved lov nr. 178 af 14. juni 1954 og lov nr. 68 af 26. marts 1958. Stk. 2. Behandlingen af de sager, som ved lovens ikrafttræden ikke er færdigbehandlet af Rigsombudsmanden, herunder klagesager efter lov nr. 56 af 15. marts 1967 for Færøerne om offentlig forsorg § 33, stk. 4, tilendebringes af Landsstyrets Socialforvaltning. ____ Lov nr. 541 af 31. oktober 1977 indeholder i § 3 følgende bestemmelse: § 3. Stk. 1. Enker, der ved lovens ikrafttræden er berettiget til enkepension efter de hidtil gældende bestemmelser i § 27, stk. 1, bevarer retten til enkepension. Stk. 2. Kvinder, der ved lovens ikrafttræden er blevet enker efter at være fyldt 45 år, bevarer retten til enkepension ved det fyldte 55 år. Denne ret er betinget af, at ægteskabet har bestået i mindst 5 år, eller at den pågældende har modtaget pension i henhold til den hidtil gældende bestemmelse i § 27, stk. 1, nr. 2. Stk. 3. Bestemmelserne i §§ 28-31 i lov for Færøerne om offentlig forsorg gælder tillige for retten til enkepension efter stk. 1 og 2. Endanotur 1) Ændret ved § 1 i lov nr. 392 af 20. maj 1992 at gælde fra 1. august 1992 jfr. bekendtgørelse nr. 607 af 8. juli 1992. 2) Ændret ved § 3 i lov nr. 1075 af 23. desember 1992. 3) Ændret ved lagtingslov nr. 177 af 30. desember 1997 at gælde fra 1. januar 1998. 4) Broytt við løgtingslóg nr. 78 frá 17. mai 2000. § 2 í hesi løgtingslóg er soljóðandi: "Henda løgtingslóg kemur í gildi dagin eftir, at hon er kunngjørd, og hevur virknað frá 1. januar 2000, tó soleiðis, at § 1, nr. 3, kemur í gildi 1. juli 2000." 5) Ændret ved § 1 i lov nr. 393 af 20. maj 1992 at gælde fra 1. juli 1992. 6) Broytt við løgtingslóg nr. 48 frá 10. mai 1999. § 41 í hesi løgtingslóg er soljóðandi: "Henda lóg kemur í gildi 1. januar 2000, og samstundis fer úr gildi lóg nr. 58 frá 15. mars 1967 "for Færøerne om folkepension", sbr. lógarkunngerð nr. 103 frá 2. mars 1988, sum seinast broytt við løgtingslóg nr. 37 frá 16. apríl 1997, lóg nr. 55 frá 15. mars 1967 "for Færøerne om invalidpension m.v." sbr. lógarkunngerð nr. 101 frá 2. mars 1988, sum seinast broytt við lóg nr. 1131 frá 21. desember 1994, §§ 27-31 í lóg nr. 56 frá 15. mars 1967 "for Færøerne om offentlig forsorg", sbr. lógarkunngerð nr 100 frá 2. mars 1988, sum seinast broytt við løgtingslóg nr. 177 frá 30. desember 1997 og løgtingslóg nr. 36 frá 4. mai 1977 um uppískoytisveiting til einkjur, sum broytt við løgtingslóg nr. 120 frá 29. desember 1983." 7) Ændret ved lagtingslov nr. 76 af 23. maj 1997. 8) Ændret ved § 3 i lov nr. 154 af 15. marts 1989. 9) Ændret ved § 4 i lov nr. 393 af 22. juni 1993. 13 Fylgiskjal 3 LØGTINGSLÓG NR. 108 FRÁ 22. DESEMBER 1999 UM UPPIHALD Á STOVNI O.L. Løgtingslóg nr. 108 frá 22.12.1999 Nr. 108 22. desember 1999 Samsvarandi samtykt Løgtingsins staðfestir og kunnger løgmaður hesa løgtingslóg: § 1. Henda løgtingslóg um uppihald á stovni o.l. er givin út sambært § 2, stk. 1 í ríkislóg nr. 315 frá 17. mai 1995 "om sosiale ydelser på Færøerne". § 2. Fær ein pensjonistur uppihald á einum stovni fyri persónar við víttfevnandi likamligum ella sálarligum breki, sum er góðkendur eftir lóggávuni um almenna forsorg ella á samsvarandi almennum ella privatum stovni, verður pensjónin útgoldin pensionistinum í 6 mánaðir umframt innleggingarmánaðin, sbr. tó § 35 í løgtingslóg um almannapensiónir o.a.. Stk 2. Írestaðu uppihaldstíðina fellur pensjónin burtur. Stk. 3. Fær pensjonistur av nýggjum uppihald á nevndu stovnum, verður pensjónin einans útgoldin inntil uppihaldstíðin tilsamans, umframt innleggingarmánaðirnar, er 6 mánaðir, roknað frá 11/2 ári áðrenn uppihaldstíðina. Stk. 4. Landsstýrismaðurin ásetir nærri reglur um, hvussu verður við pensjónini, tá ein pensjónistur, av einum av teimum undir stk. 1 nevndu stovnum, verður settur í røkt í privatum heimum undir umsjón av einum stovni, og tá pensjonistur fær uppihald á stovnum o.l., sum ikki eru nevndir í hesi lóg. § 3. Um ein pensjonistur má metast sum røktarsjúklingur ella annars verður mettur at vera óegnaður til varandi útskriving frá einum vanligum sjúkrahúsi, sálarsjúkrahúsi ella deild, kann Almannastovan taka avgerð um, at pensjónin lækkar aftaná 6 mánaðar innleggingartíð. Stk. 2. Ein upphædd verður varðveitt til rindan av útreiðslum til persónliga tørv pensionistsins. Stk. 3. Sjúkrahús, sálarsjúkrahús ella deild skal boða Almannastovuni frá, um pensjonisturin er innlagdur meir enn 6 mánaðar. Stk. 4. Í hvørjum einstøkum føri, tá Almannastovan skal taka avgerð um, um pensjónsupphæddin skal lækka, skal tað metast um, hvussu leingi innleggingin væntast at verða og framtíðarútlitini hjá viðkomandi Stk. 5. Pensjónin fellur í fyrsta lagi burtur við endan av tí mánaði, sum kemur aftaná mánaðin, pensionisturin hevur verið innlagdur í 6 mánaðar. § 4. Hjá pensjonistum, sum fáa varandi uppihald á góðkendum røktar- ella ellisheimum ella øðrum varandi staði, sum kann sammetast við eitt røktar- ella ellisheim, lækkar pensjónin við endan av tí mánaði, sum kemur aftaná mánaðin, pensionisturin fær uppihald á viðkomandi heimi. Stk. 2. Ein upphædd verður varðveitt til rindan av útreiðslum til persónliga tørv pensjonistsins. Stk. 3. Hjá pensjonistum undir 60 ár verður upphæddin til persónligan tørv hækkað við 20 %. Stk. 4. Er persónur, sum fær varandi uppihald smb. stk. 1, giftur við einum pensjonisti, fær hin hjúnarfelagin pensjón sum stakur pensjonistur frá sama mánaði, pensjónin hjá hjúnarfelagnum lækkar. Stk. 5. Almannastovan skal fáa fráboðan um uppihaldið frá heiminum. § 5. Pensjonistar smb. § 4, sum hava inntøku umframt pensjónina, skulu rinda eitt gjald fyri uppihaldið. Gjaldið verður ásett til 10 % av allari skattskyldugari inntøku. Stk. 2. Inntøkugrundarlagið verður uppgjørt, sum ásett er í løgtingslóg um almannapensjónir o.a. Stk. 3. Í uppgerðini av inntøkuni verður sæð burtur frá inntøku, stavandi frá persónligum arbeiði 14 undir uppihaldinum á heiminum, um henda inntøka er minni enn tvær ferðir upphæddina, smb. § 4, stk 2. Stk. 4. Gjøld fyri uppihald fáa gildi við endan av tí mánaði, sum kemur aftaná upptøkumánaðin. Stk. 5. Er gjaldið minni enn kr. 100 um mánaðin, verður onki gjald ásett. Stk. 6. Almannastovan ásetur gjaldið eftir hesi grein. § 6. Hevur ein persónur, sum skal gjalda fyri uppihaldið, uppihaldsskyldu mótvegis einum hjúnafelaga, sum ikki hevur uppihald á røktarheimi, ellisheimi ella líknandi, skulu gjaldsreglurnar ikki nýtast fyrrenn tryggjað er hjúnafelagnum eina uppihaldsupphædd, sum hevur við sær, at livikor familjunar higartil ikki versna. Stk. 2. Hjúnarfelagin sum ikki hevur uppihald á røktarheimi, ellisheimi ella líknandi, skal saman við egnari inntøku hava eina upphædd eftir til taks, ið svarar til rímiligar fastar útreiðslur, umframt somu upphædd til uppihald, sum ásett er sambært lógini um almenna forsorg. Stk. 3. Er inntøkan hjá hjúnarfelaganum sum ikki hevur uppihald á røktarheimi, ellisheimi ella líknandi hægri enn roknaði fíggjarligi tørvurin eftir stk. 2, verður ongin upphædd ásett. § 7. Hevur pensjonistur, hvørs pensjón lækkar sambært hesi lóg, uppihalds- ella gjaldsskyldu mótvegis børnum undir 18 ár, verður barnaviðbót útgoldin undir somu treytum, sum ásett er sambært løgtingslóg um almannapensjónir o.a.. § 8. Landsstýrismaðurin kann taka avgerð um og áseta nærri reglur um, at royndarskipanir kunnu setast í verk, sum víkja frá ásetingunum sambært hesi lóg. § 9. Fær pensjonistur fyribils uppihald á einum røktar- ella ellisheimi ella øðrum varandi staði, sum kann sammetast við eitt røktar- ella ellisheim, sum umlætting, skal pensjonisturin rinda eitt gjald fyri uppihaldi um samdøgrið frá 43. degi. Stk. 2. Pensjonisturin kann verða til umlætting í mesta lagi 90 dagar í einum álmanakkaári. Stk. 3. Røktar- ella ellisheimið skal boða Almannastovuni frá, tá ein pensjonistur fer til umlætting. § 10. Upphæddirnar sambært hesi lóg og javning av hesum, verða ásettar í løgtingslóg um áseting og javning av almannaveitingum. § 11. Avgerðir hjá Almannastovuni sambært hesi lóg kunnu kærast til Kærunevndina í Almannamálum. Stk. 2. Kærast skal innan 4 vikur eftir, at kærarin hevur fingið fráboðan um avgerðina. § 12. Henda løgtingslóg kemur í gildi 1. januar 2000. Tórshavn, 22. desember 1999 Anfinn Kallsberg (sign.) løgmaður 15 Fylgiskjal 4 LØGTINGSLÓG NR. 70 FRÁ 2. MAI 2001 UM STUDNINGSLÁN ELLIS- OG RØKTARHEIM Løgtingslóg nr. 70 frá 02.05.2001 Nr. 70 2. mai 2001 Samsvarandi samtykt Løgtingsins staðfestir og kunnger løgmaður hesa løgtingslóg: § 1. Studningslán, sum er rentu og avdrattarfrítt, kann verða latið úr landskassanum til ný- ella umbygging av ognum, sum skulu nýtast til ellis- og røktarheim. § 2. Studningslánið, sum í hvørjum einstøkum føri verður veitt, er i mesta lagi kr. 500.000 faldað við talinum av íbúgvum, sum heimið er ætlað til, tó ongantið meiri enn helvtina av byggikostnaðinum og avmarkað av teirri til eina og hvørja tið til endamalið avsettu upphæddini á løgtingsfíggjarlógini. § 3. Treyt fyri at studningslán verður veitt er. at 1) byggietlanin er góðkend av landsstyrinum áðrenn farið verður undir at byggja 2) studningslánið er tryggjað við veðrætti innan fyri 90% av metingarvirðinum og 3) viðtøkur eru fyri heimið, sum eru góðkendar av landsstyrismanninum, og sum einans kunnu broytast við samtykki hansara. § 4. Studningslánið fellir til gjaldingar, um so er, at ognin verður seld, ella ikki longur verður nytt til ellis- og røktarheim. § 5. Henda løgtingslóg kemur í gildi 1. januar 2002. Tórshavn, 2. mai 2001 Anfinn Kallsberg (sign.) løgmaður 16 Fylgiskjal 5 KUNNGERÐ NR.71 FRÁ 27. AUGUST 1998 UM ELDRASAMBÝLI. Kunngerð nr. 71 frá 27.08.1998 Broytingar eftir 1. januar 1999 og kunngerðir o Kapittul 1 Felags reglur o Kapittul 2 Eldrasambýlir hjá landinum o Kapittul 3 Eldrasambýlir hjá kommununum o Kapittul 4 Gildiskoma Við heimild í § 32, stk. 4 í "Lov for Færøerne om offentlig forsorg" smbr. lógarkunngerð nr. 100 frá 2. mars 1988, sum seinast broytt við løgtingslóg nr. 177 frá 30. desember 1997, verður fyrisett: Kapittul 1 Felags reglur § 1. Eldrasambýli eru í hesum føri sambýli, ið hýsa fólkapensiónistum við ellisbrekum, ið hava tørv á starvsfólki at hjálpa teimum í dagligu tilveruni. Stk. 2. Í serligum førum kann undantak gerast frá stk. 1, ið loyvir avlamispensiónisti upptøku. § 2. Heimarøkt verður veitt í eldrasambýlunum sambært lóg fyri Føroyar um almenna forsorg og sambært løgtingslóg um heimasjúkrasystratænastuna. Kapittul 2 Eldrasambýlir hjá landinum § 3. Búfólk rinda fyri húsaleigu, olju, el, mat og til felags útreiðslur. Stk. 2. Fyri uppihald rindar hvørt búfólk kr. 3.100,00 um mánaðin. Fyri hjún, har bæði eru pensiónistar, har annað er á røktarheimi/eldrasambýli, verður gjaldið niðursett til kr. 2.100,00. Stk. 3. Fastbúgvandi búfólk, ið fara í feriu í meira enn 3 dagar, fáa góðskrivað kr. 50,00 um dagin frá 4. degi at rokna. § 4. Einki depositum verður goldið við innflytan. Um eitt búfólk ynskir at innrætta býlið á ein serligan hátt, kann tó krevjast, at búfólkið rindar depositum fyri møguligar eykaútreiðslur, í sambandi við broytan av býlinum aftur til uppruna stand. Stk. 2. Búfólkið rindar fyri býlið frá fyrsta í mánaðinum aftaná innflutt verður. Stk. 3. Um búfólkið flytur úr býlinum ella andast, skal gjaldast til endan av mánaðinum. Stk. 4. Pensiónistur kann vera til umlætting í mesta lagi 90 dagar í einum ári. Gjaldið fyri umlætting er kr. 90,00 um samdøgrið frá fyrsta degi. § 5. Felagslutir, ið eru játtaðir sambýlinum sum heild, eru ogn hjá eldrasambýlinum og ikki ogn hjá tí einstaka búfólkinum. § 6. Avgerð um upptøku, verður tikin av eini upptøkunevnd. Stk. 2. Í upptøkunevndini verða hesi vald: 1. Økisleiðarin í Heimarøktini, ið er formaður. 2. Ein kommunulækni. 3. Eitt umboð, tilnevnt av Ellis- og røktarheiminum. Har einki røktarheim er í økinum, skal lokala heimasjúkrasysturin veljast. Stk. 3. Almanna- og heilsumálastýrið tilnevnir kommunulæknan, sum skal verða í upptøkunevndini. 17 Kapittul 3 Eldrasambýlir hjá kommununum § 7. Búfólk rinda fyri húsaleigu, olju, el, mat og til felags útreiðslur. Stk. 2. Fyri uppihald rindar hvørt búfólk í mesta lagi kr. 3.100,00 um mánaðin. Fyri hjún, har bæði eru pensiónistar, har annað er á røktarheimi/eldrasambýli, verður gjaldið í mesta lagi kr. 2.100,00. Stk. 3. Einki depositum verður goldið við innflytan. Um eitt búfólk ynskir at innrætta býlið á ein serligan hátt, kann tó krevjast, at búfólkið rindar depositum fyri møguligar eykaútreiðslur, í sambandi við broytan av býlinum aftur til uppruna stand. Stk. 4. Búfólkið rindar fyri býlið frá fyrsta í mánaðinum aftaná innflutt verður. Stk. 5. Um búfólkið flytur úr býlinum ella andast, skal gjaldast til endan av mánaðinum. § 8. Avgerð um upptøku, verður tikin av eini upptøkunevnd. Stk. 2. Í upptøkunevndini verða hesi vald: 1. Eitt umboð, tilnevnt av kommununi/kommununum, ið er formaður. 2. Ein kommunulækni. 3. Eitt umboð, tilnevnt av Ellis- og røktarheiminum. Har einki røktarheim er í økinum, skal lokala heimasjúkrasysturin veljast. 4. Økisleiðarin í Heimarøktini Stk. 3. Almanna- og heilsumálastýrið tilnevnir kommunulæknan, sum skal verða í upptøkunevndini. § 9. Tá pensiónistar, sum ikki hava bústað í kommununi, koma á heimið at búgva, krevst ein váttan frá viðkomandi kommunu um at gjalda partvíst til raksturin. Stk. 2. Gjald sambært stk. 1 verður avtalað millum kommunurnar. Kapittul 4 Gildiskoma § 10. Henda kunngerð kemur í gildi dagin eftir, at hon er kunngjørd. Samstundis fer úr gildi kunngerð nr. 134 frá 4. desember 1996 um eldrasambýli. 18 Fylgiskjal 6 LØGTINGSLÓG NR. 88 FRÁ 6. JUNI 1997 UM HEIMASJÚKRASYSTRATÆNASTU, SUM BROYTT VIÐ LØGTINGSLÓG NR. 82 FRÁ 17. MAI 2000. Løgtingslóg nr. 88 frá 06.06.1997 Broytingar eftir 1. januar 1999 og kunngerðir § 1. Hendan lóg um heimasjúkrasystrar er givin út sambært § 1 í ,,lov nr. 316 af 17 maj 1995 om Sundhedsvæsenet på Færøerne": § 2. Heimasjúkrasystrarnar eru sum starvsbólkur ein partur av heimarøktini. Røktin verður veitt uttan kostnað fyri brúkaran. § 3. Til hvørt geografiskt øki verða knýttar ein ella fleiri heimasjúkrasystrar. Tó kunnu tvey ella fleiri øki verða í felag um eina heimasjúkrasystir, um umstøðurnar tala fyri tí. § 4. Landsstýrismaðurin í almannamálum ásetir nærri reglur fyri heimasjúkrasystraskipanina. Stk. 2. Vegleiðing fyri hvussu heimasjúkrasystraskipanin verður løgd til rættis og útint, verður ásett av danska heilsustýrinum. § 5. Danska heilsustýrið kann áseta reglur viðvíkjandi frágreiðingarskyldu um virksemið sambært hesi lóg. § 6. 1) Útreiðslur í sambandi við skipanina í hesi løgtingslóg verða goldnar av landskassanum. § 7. Henda løgtingslóg fær gildi dagin eftir, at hon er kunngjørd. Samstundis fer úr gildi kongalig fyriskipan nr. 14 frá 16. januar 1981 ,,om ikrafttræden på Færøerne af lov om hjemmesygeplejerskeordninger" við seinni broytingum. Kunngerðir, sum settar eru í gildi við heimild í lógini, sum fer úr gildi, hava framvegis gildi, til tær verða avtiknar við nýggjari kunngerð. 19 Fylgiskjal 7 LØGTINGSLÓG NR. 63 FRÁ 20. MAI 1996 UM ROYNDARSKIPAN INNAN ELDRARØKT Í SANDOYNNI, SUM SEINAST BROYTT VIÐ LØGTINGSLÓG NR. 148 FRÁ 17. DESEMBER 2001. Løgtingslóg nr. 63 frá 20.05.1996 Broytingar eftir 1. januar 1999 og kunngerðir Samsvarandi samtykt Føroya Løgtings staðfestir og kunnger løgmaður hesa løgtingslóg: § 1. 1) Landsstýrismanninum verður heimilað at seta royndarskipan innan eldrarøkt í verk í Sandoynni. Endamálið við royndartiltakinum er at royna eina skipan, sum sameinir røktarheimsrakstur og heimarøkt. Stk. 2. 1)Í royndartíðini lata luttakandi kommunur í oynni landsstýrismanninum eindirnar í Skálavík, heima á Sandi og Skopun ókeypis til nýtslu. Stk. 3. 2) Royndartíðin er sett til 6 1/2 ár, og er galdandi frá 1. juli 1996 og fer úr gildi 31. desember 2002. § 2. Royndartiltakið verður skipað soleiðis, at røktarheim verður heima á Sandi, meðan eindirnar í Skálavík og í Skopun verða nýttar til eldrasambýlir. Stk. 2. 1)Royndartiltakið verður rikið sum landsstovnur, og fyriskipað undir Serforsorgini og Heimarøktini, sum hevur ábyrgdina av dagliga rakstrinum. § 3. 1) Royndartiltakið inniber, at landsstýrismanninum verður heimilað at áseta reglur, sum kunnu víkja frá ásetingunum í løgtingslógini um uppihald á stovni o.l. Stk. 2. 1) Landsstýrismaðurin ásetir í kunngerð nærri reglur viðvíkjandi upptøku á stovni og sambýli, gjaldsreglur fyri búfólk, dagligu leiðsluna, fíggjarviðurskifti o.l. § 4. Kæra um upptøku, gjaldsviðurskifti og aðrar avgerðir hjá leiðsluni av royndarskipanini, ið viðvíkja stakpersónum, kunnu innan 4 vikur kærast til Kærunevndina í almannamálum, jb. § 6, stk. 3 í løgtingslóg nr. 47 frá 23. mars 1993 um kærunevnd í almannamálum. § 5. Útreiðslurnar til royndarskipanina verða í fíggjarárinum 1996 hildnar innan fyri játtanirnar til røktarheim og heimarøkt. Frá fíggjarárinum 1997 verður játtan at avseta á serligt rakstrarstað til royndarskipanina. § 6. Henda lóg fær gildi 1. juli 1996. 20 Fylgiskjal 8 Nr. 49 20. apríl KUNNGERÐ Um umsorgararbeiði fyri pensjónista Við heimild í § 14, stk. 4, nr. 3 í "Lov for Færøerne om folkepension", smb. lógarkunngerð nr. 103 frá 2. mars 1998, sum broytt við lóg nr. 742 frá 7. desember 1988, lóg nr. 154 frá 15 mars 1989, lóg nr. 393 frá 20. mai 1992, lóg nr. 1075 frá 23. desember 1992 og lóg nr. 393 frá 22. juni 1993, hevur landsstýrið fyrisett: § 1. Stuðul til umsorgararbeiði kann veitast virksemi, ið stuðlar pensjónistum at verða búgvandi heima, ella sum stimbrar pensjónistum til at gerast virknari. § 2. Umsorgararbeiði eftir § 1 fevnir um avlamis- og fólkapensjónistar og kvinnur yvir 55 ár, ið fáa einkjupensjón eftir § 27 í forsorgarlógini. § 3. Skipanir ella tiltøk, sum stuðla pensjónistum at verða búgvandi í egnum heimi, kunnu t.d. vera vitjanartænastur til pensjónistar, mattænasta, vaskarískipan, fótarøkt o.l. § 4. Skipanir ella tiltøk, sum duga til at gera pensjónistar virknar, eru t.d. pensjónistafimleikur, undirvísing, fyrilestrar, klubb-arbeiði, tilhaldsstøð við tilboðum av ymiskum slagi, dagtilhald og deyvatultænasta v.m. Stk. 2. Stuðul kann eisini veitast til undirhaldandi tiltøk, so sum útferðir, veitslur, film, sjónleik o.l. § 5. Umsorgararbeiði kann við góðkenning frá Almannastovuni setast í verk av felagsskapum, stovnum, kommunum ella øðrum. Eisini kann Almannastovan avgera, at umsorgararbeiði kann verða sett í verk sum sjálvstøðug skipan ella tiltak. § 6. Stuðul verður veittur til at seta virksemi í verk umframt rakstur av virkseminum. Stk. 2. Pensjónisturin rindar sjálvur fyri tað, sum hann nýtur í sambandi við virksemið (t.d. lutir til tilvirkan), og tað, sum hann fær gjøgnum skipanina (t.d. mat, viðgerð). § 7. Almannastovan ger nærri reglur fyri hvørja einstakan skipan og tiltak. § 8. Stuðul til koyritænastu til pensjónistar, kann bert veitast, tá ið hesir ikki hava møguleika at nýta almenn flutningstól. Í sambandi við stuðul skal pensjónisturin sjálvur rinda fyri tað eitt mánaðarkort kostar við almennum flutningstóli. § 9. Henda kunngerð fær gildi dagin eftir, at hon er kunngjørdFØROYA LANDSSTÝRI, 20. apríl 1994 Jóannes Eidesgaard (sign.) Landsstýrismaður /Nella Festirstein (sign.) 21 Fylgiskjal 9 LØGTINGSLÓG NR. 64 FRÁ 5. JUNI 1984 UM SAMSÝNING FYRI AT ANSA ELDRI OG ÓHJÁLPNUM HEIMA SUM SEINAST BROYTT VIÐ LØGTINGSLÓG NR. 52 FRÁ 28. APRÍL 2000. Løgtingslóg nr. 64 frá 05.06.1984 Broytingar eftir 1. januar 1999 og kunngerðir § 1. Úr landskassanum verður veitt viðurlag til fólk, sum átaka sær at ansa eldri og óhjálpnum fólki heima, tá tørvur er á støðugari røkt og hjáveru. Stk. 2. 1) Samsýningin er tann sama sum miðal fyritíðarpensjón. Stk. 3. Viðurlagið er treytað av, at móttakarin ikki í størri mun átekur sær annað lønandi arbeiði. Stk. 4. Viðurlagið heldur uppat, um tann óhjálpni verður innlagdur á sjúkrahús í meir enn ein mánað. § 2. 1) Lógin verður umsitin av Almannastovuni. Stk. 2.2) Avgerðir, sum verða tiknar av Almannastovuni, kunnu innan 4 vikur skjótast inn fyri Kærunevndina í almannamálum, sum hevur endaligu fyrisitingarligu avgerðina. Stk. 3. 1) Landsstýrismaðurin setir nærri reglur fyri, hvussu hendan lóg verður umsitin. § 3. Henda lóg kemur í gildi 1. juli 1984. 22 Fylgiskjal 10 REGLUGERÐ FYRI SERFLUTNINGSSKIPAN LANDSINS NORÐOYGGJAR Reglugerð. Grein 1. Endamálið. Endamálið við skipanini í Norðoyggjum, er at veita flutningstilboð fyri brekað í Norðoyggjum, íð eru so tarnað, at tey ikki kunnu nýta almenn flutningstól. Skipanin umfatar ikki sjúkraflutning. Brekað, íð hava tørv á serflutningi, eru fólk, sum: 1 - sita í koyristóli ella nýta líknandi hjálpitól 2 - vegna likamliga brek støðugt hava brúk fyri hjálp 3 - eru blind 4 - í avmarkaða tíð, vegna sjúku ella skaða hava henda tørv. Grein 2. Umboð í Stýrisbólkin. Klaksvíkar býráð velur eftir hvørt býráðsval umboð fyri Norðoyggjar ein lim í Stýrið fyri Serflutningsskipan Landsins. Grein 3. Umsiting. Dagligu umsitingina av skipanini í Norðoyggjum hevur Klaksvíkar kommuna. Grein 4. Brúkarin. Tey, íð ynskja at nýta skipanina, venda sær til Almannastovuna - Norðoya Deild. Almannastovan - Norðoya Deild, íð visiterar brúkaran, útvegar loyvi til brúkarin og fær loyvi frá brúkaranum at útvega sær neyðugar upplýsingar frá lækna og serlækna. Grein 5. Flutningstólið. Klaksvíkar kommuna eigur, koyrir og røktar bussin. Grein 6. Flutningsgjald. Flutningsgjaldið er sambært Serflutningsskipan Landsins 45% til landið, 45% til kommununa og 10% til brúkarin. Partur brúkaranna er í Norðoyggjum 10 kr. pr. túr. Tórshavn, tann Klaksvíkar kommuna: __________________________ / Føroya Landsstýrið: ______________________ 23 Fylgiskjal 11 LØGTINGSLÓG NR. 111 FRÁ 3. OKTOBER 1988 UM VARDAR ÍBÚÐIR / BESKYTTEDE BOLIGER. Løgtingslóg nr. 111 frá 03.10.1988 § 1. Eftir reglunum í hesi lóg verður studningur latin til vardar íbúðir, sum hava til endamáls at hýsa avlamisfólki og eldri fólki, og fólki annars, sum tørva at búgva í vardum umhvørvi, og tryggja teimum eitt gott og hóskandi tilhald. § 2. Studningur verður latin til: 1) Bygging av nýggjum vardum íbúðum. 2) Keyp og umbygging av verandi bygningum til vardar íbúðir. 3) Rakstrarstudning til rentur og avdráttir. § 3. Studningur kann veitast upp til 40% av byggikostnaðinum ella av keypsprísi og umbyggingarkostnaði. § 4. Studningur verður veittur sum rentu- og avdráttarfrítt lán við pantirætti í ognini innanfyri 90% av virðinum. § 5. Í rakstrarstudningi kann veitast upp til 50% av útreiðslunum til rentur og avdráttir av upprunaligu prioritetslánunum. § 6. Studningurin verður latin til stovnar, sum einans hava til endamáls at byggja (stovnseta) og reka vardar íbúðir. Stovnurin skal vera sjálveigandi stovnur og hava viðtøkur, sum eru góðkendar av landsstýrinum. Stk. 2. Verða vardu íbúðirnar ikki longur nýttar til endamálið, ella seldar, fellur ognin/nettosøluprísurin til landskassan, og ger landsstýrið av, hvussu ognin/peningurin skal nýtast. § 7. Henda lóg kemur í gildi dagin eftir at hon er kunngjørd. 24 Fylgiskjal 12 LØGTINGSLÓG NR. 118 FRÁ 18. JUNI 1997 UM HÚSALÁNSGRUNN O.A Løgtingslóg nr. 118 frá 18.06.1997 Broytingar eftir 1. januar 1999 og kunngerðir o Kap. 2 Bjálvingarstuðulslánsgrunnurin o Kap. 3. Íbúðagrunnurin o Kap. 4. Rentustudning til samansparing til sethúsabygging o.a. o Kap. 5 Felags reglur o Kap. 6 Skiftisreglur § 1. Húsalánsgrunnurin hevur til endamáls at veita lán til sethús- og íbúðabygging og keyp. § 2. Grunnurin er undir eftirliti landsstýrismansins. § 3. Grunnurin verður fyrisitin av einum stýri við 3 limum, sum landsstýrismaðurin tilnevnir fyri 4 ár. Landsstýrismaðurin tilnevnir samstundis tiltakslimir fyri sama tíðarskeið fyri einstøku stýrislimirnir. Stk. 2. Stýrið skipar seg sjálvt við formanni. Stk. 3. Stýrið setir stjóra at taka sær av dagligu um- og fyrisitingini og ásetir við landsstýrisins góðkenning hansara lønar- og setanartreytir. § 4. Grunninum er heimilað við heimild í løgtingslóg í hvørjum einstøkum føri at taka lán. Grunnurin kann tó við landsstýrismansins góðkenning taka lán í Føroyum. § 5. Húsalánsgrunnurin kann veita hesi lán: 1. Stuttfreistað lán at keypa grundøki. 2. Byggilán at byggja ella umbyggja nýggj sethús og íbúðir, avmarkað til ta upphædd, ið grunnurin veitir sum veðskuldarlán. 3. Veðskuldarlán til nýggj sethús og íbúðir. 4. Veðskuldarlán at keypa sethús ella íbúð. 5. Veðskuldarlán til endurnýggingar, umbyggingar og bjálving av sethúsum og íbúðum. § 6. Landsstýrismaðurin ásetir eftir uppskoti frá stýrinum nærri reglur í kunngerð um treytir fyri lánsveiting sambært § 5 umframt lánstreytir annars. § 7. Húsalánsgrunnurin og stýrið fyri Húsalánsgrunnin um- og fyrisitur eisini Bjálvingarstuðulslánsgrunnin, Íbúðagrunnin og skipanina við rentustudningi til samansparing til sethúsabygging. Stk. 2. Stjórin bindur stovnarnar sambært stk. 1 við sínari undirskrift. Til upptøku av láni, keyp og sølu av fastari ogn, veðseting og borgan krevst tó eisini undirskrift formansins ella undirskrift frá 2 stýrislimum. Stýrið kann veita stjóranum fulltrú at binda stovnarnar í einstøkum føri ella í øllum líknandi føri. Stk. 3. Avgerðir, sum Húsalánsgrunnurin hevur tikið, kunnu kærast til stýrið fyri Húsalánsgrunnin. Tílík kæra skal vera skrivlig og framkomin til stýrið innan 4 vikur eftir, at Húsalánsgrunnurin hevur fráboðað avgerð sína. Kap. 2 Bjálvingarstuðulslánsgrunnurin § 8. Endamál grunsins er at veita stuðulslán til bjálving og orkusparandi tiltøk til njótandi avlamis-, einkjufólka- og fólkapensionistar, sum búgva í egnum húsum ella 25 íbúð. Stk. 2. Egin hús ella íbúð eru at skilja sum hús ella íbúð, ið bert viðkomandi pensionistur og/ella hjúnafelagin er eigari av sambært tingbókini. Stk. 3. Tá ið persónur sambært § 8, 1. og 2. stk., hevur avhendað hús ella íbúð til onnur enn tey, ið rætt hava til bjálvingarstuðulslán, og persónurin býr í ognini og hevur tryggjað sær rætt til lívslangan bústaðarrætt við tinglýstum servitutti í somu ogn, kann bjálvingarstuðulslán veitast, men tá uttan avdráttar- og rentufrítøku, sí § 9, stk. 3. Stk. 4. Yvirtakarin skal fráboðað Húsalánsgrunninum um yvirtøkuna, og verður renta roknað frá veruliga yvirtøkudegnum, ognarbrævsins innlating til tinglýsing ella tí degi, ið kemur fyrst eftir lánsupptøkuna. § 9. Bjálvingarstuðulslán eru avdráttar- og rentufrí. Stk. 2. Avdráttar- og rentufrítøka heldur fram, um pensionistur doyr, og einkjan ella einkjumaðurin situr í óskiftum búgvi, sjálvt um viðkomandi ikki er pensionistur. Stk. 3. Tá ið pensionistur, sum sambært § 8, stk. 1, hevur fingið játtað/veitt bjálvingarstuðulslán, doyr, kunnu børn og barnabørn hansara yvirtaka lánið og rinda tað aftur sambært reglum ásettar í kunngerð. Stk. 4. Tá ið onnur enn børn og barnabørn hjá pensiónisti sambært § 8 yvirtaka hús ella íbúð, sum bjálvingarstuðulslán er játtað/veitt til, skal lánið alt rindast aftur í einum. Stk. 5. Um tann, ið yvirtekur húsini ella íbúðina er pensionistur kann loyvi verða givið til, at avdráttar- og rentufrítøka heldur fram. Stk. 6. Avdráttar- og rentufrítøkan heldur uppat, tá ið viðkomandi ikki longur er pensiónistur smbr. § 8 stk. 1 - um orsøkin til hetta ikki eru inntøkuviðurskifti - og tá ið viðkomandi doyr. Um einkjufólk heldur uppat at fáa einkjufólkapensión, tí viðkomandi fær aðra pensión smbr. § 8, stk. 1, heldur avdráttar- og rentufrítøkan fram. § 10. Tá ið pensionistur fær varandi uppihald á einum eldrasambýli ella ellis- og røktarheimi, og húsini ella íbúðin hjá viðkomandi verða nýtt av øðrum enn hjúnafelagnum, heldur avdráttar- og rentufrítøkan uppat. Stk. 2. Um pensionistur og møguligur hjúnafelagi flyta úr viðkomandi húsum ella íbúð, kann støða takast til, um avdráttar- og rentufrítøkan skal halda uppat. § 11. Bjálvingarstuðulslán verða tryggjað við upprykkjandi tinglýstum veðrætti í viðkomandi føstu ogn. Stk. 2. Veðhavari er Bjálvingarstuðulsgrunnurin. § 12. Bjálvingarstuðulslán til eini hús ella íbúð kann hægst vera kr. 110.000 til útreiðslurnar av sjálvari bjálvingini/orkusparingini íroknað meirvirðisgjald (mvg). Harafturat kunnu leggjast útreiðslur til kanningar og eftirlit, tinglýsing, veðhavaralýsing og byggirentur. § 13. Áðrenn umsókn um bjálvingarstuðulslán verður játtað, verða húsini ella íbúðin kannað av metingarfólki Húsalánsgrunsins. Stk. 2. Metingarfólkini gera meting um tørvin á bjálvingartiltøkum, uppsett í raðfylgju eftir tørvinum, saman við kostnaðarætlan fyri hvørt einstakt tiltak. Stk. 3. Tað er ein treyt fyri gjalding av bjálvingarstuðulsláni, at metingarfólkini hava váttað, at bjálvingin er gjørd samsvarandi fyriskrivaðum reglum, sum stýrið hevur staðfest í tekniskari reglugerð. Stk. 4. Um so er, at viðkomandi pensionistur sjálvur heilt ella partvíst útinnir sjálvt arbeiðið við bjálvingini, kann hetta ikki íroknast útreiðslurnar. § 14. Almannstovan hevur upp á fyrispurning frá Húsalánsgrunninum skyldu at upplýsa um umsøkjarin er pensionistur og um viðurskifti hansara sambært § 8, stk. 1 26 og 6, og § 10, stk. 1. Stk. 2. Tá ið bjálvingarstuðulslán er veitt, og grunnurin hevur fráboðað Almannastovuni hetta, skal Almannastovan upplýsa Húsalánsgrunninum, tá ið broytingar fara fram í fortreytunum fyri avdráttar- og rentufrítøku. § 15. Bjálvingarstuðulslánsgrunnurin fær árliga játtan á fíggjarløgtingslógini. Peningur, sum kemur inn sum rentur og avdráttur, fer í Bjálvingarstuðulslánsgrunnin. Stk. 2. Tá ið bjálvingarstuðulslán er játtað, og treytirnar annars eru loknar, kunnu útreiðslurnar til byggikreditt verða játtaðar sum fyribilslán. Somuleiðis kunnu hesar útreiðslur játtast sum fyribilslán í øðrum peningastovnum, meðan bjálvingin verður gjørd, til bjálvingarstuðulslánið verður útgoldið. Kap. 3. Íbúðagrunnurin § 16. Endamál grunsins er at fremja og stuðla kommunum, feløgum og stovnum at útvega og reka íbúðahús. Stk. 2. Íbúðagrunnurin veitir lán til íbúðafeløg og íbúðastovnar, sum sambært hesi lóg eru góðkend til at fáa fígging úr íbúðagrunninum. § 17. Stovnsfæ íbúðagrunsins er tann peningur, sum játtaður verður á fíggjarløgtingslógini. Stk. 2. Íbúðagrunninum er heimilað at upptaka neyðug lán til fígging av íbúðahúsum. § 18. Bert feløg, sum skipað eru sum sjálvsognarstovnur ella lutafelag kunnu góðkennast sambært hesi lóg. Íbúðagrunnurin ella kommunur kunnu sjálv seta á stovn tílík íbúðafeløg ella stovnar. Stk. 2. Endamal felagsins skal vera at útvega og reka íbúðahús. Í sjálvsognarstovni hevur íbúðagrunnurin og/ella heimstaðarkommunan rætt til at velja lim(ir) í nevndina. Stk. 3. Viðtøkur og broytingar í viðtøkum hjá íbúðafeløgum og stovnum skulu góðkennast av Húsalánsgrunninum. Stk. 4. Húsalánsgrunninum verður heimilað at krevja broytingar í áður góðkendum og galdandi viðtøkum, og landsstýrismanninum verður heimilað í kunngerð at áseta nærri reglur um viðtøkur felaganna/stovnanna um roknskap herundir avseting í grunn, nýtslu av yvirskoti, framløgu og grannskoðan av roknskapi. § 19. Søla, avhending ella broyting av ognunum má ikki fara fram uttan samtykki stýrisins. Heldur ikki má ognin veðsetast uttan loyvi, undantikið upprunaligu veðsetingini við byggiláninum ella endaligu veðsetingini ella veðbrævi til íbúðagrunnin. Hús, bygd til leiguíbúðir kunnu seinni við góðkenning stýrisins vera sundurbýtt í eigaraíbúðir. § 20. Áðrenn farið verður undir bygging ella keyp skal stýrið góðkenna byggiætlanir, stødd av íbúðum, kostnaðarætlan, fíggingar ætlan o.tl. Stk. 2. Einki keyp má gerast ella arbeiði byrjast, fyrrenn góðkenning Húsalánsgrunsins fyriliggur. § 21. Íbúðir, ið lán verður veitt til, eiga at vera útvegaðar so ódýrt sum gjørligt, samstundis sum tær skulu hava allar neyðugar hentleikar. Stk. 2. Landsstýrismanninum verður heimilað í kunngerð eftir uppskoti frá stýrinum fyri Húsalánsgrunnin at áseta nærri reglur um íbúðastøddir, og hvat lán frá Íbúðagrunninum fevnir um. § 22. Í íbúðahúsum við leiguíbúðum verður gjørdur leigusáttmáli. Leigan skal ásetast soleiðis, at hvør einstøk deild hevur møguleika at bera sínar rakstrarútreiðslur, t.v.s. renting, avskriving, fyrisiting og viðlíkahald. Stk. 2. Landsstýrismanninum verður heimilað eftir uppskoti frá stýrinum fyri 27 Húsalánsgrunnin at áseta nærri reglur um leigugjald, innskot fra leigarunum og umvælingar í sambandi við, at flutt verður úr íbúð. § 23. Í íbúðahúsum við íbúðum, sum ætlaðar eru til sølu beinanveg ella seinni, skal í viðtøkunum frammanundan vera skilliga sagt frá hesum, eins og í viðtøkunum skal vera gjørt av, hvussu sølupeningurin skal nýtast, og um víðari søla kann fara fram og tá undir hvørjum treytum. Stk. 2. Stýrið kann seta sum treyt fyri góðkenning av viðtøkunum, at íbúðirnar ikki verða seldar fyrrenn aftaná ávíst áramál sum leiguíbúðir. § 24. Til keyp ella bygging av íbúðahúsum lænir grunnurin 20%, og felagið/stovnurin útvegar 15% av virðinum sum eginpening. Stk. 2. Lánini úr íbúðagrunninum verða veitt sum kontantlán. Lánini skulu hava upprykkjandi veðrætt. Upphæddirnar saman við frammanfyri verandi veðrættindum skulu tryggjast við fullgóðum veðrætti innan fyri metingarvirðið. Metingarvirðið er at skilja sum virðið, mett av metingarfólki Húsalánsgrunsins. Stk. 3. Landsstýrismanninum verður heimilað eftir uppskoti frá stýrinum fyri Húsalánsgrunnin at áseta í kunngerð reglur viðvíkjandi eginpeningi, lánsupphædd og afturgjaldingartreytum. Kap. 4. Rentustudning til samansparing til sethúsabygging o.a. § 25. Endamálið er at veita rentustudning úr landskassanum til samansparing til sethúsa- og íbúðabygging ella keyp og til at keypa grundstykki til sethúsa- ella íbúðabygging. § 26. Samansparingin verður soleiðis, at innskot verður sett inn á eina serstaka sparikonto í einum føroyskum peningastovni. Stk. 2. Ein slík konto kann bara av sama persóni stovnast einaferð og vera ein og sama konto, tó kann henda eina og sama konto flytast eftir samtykki og skrivligum boðum Húsalánsgrunsins í annan peningastovn eftir áheitan kontohavarans. Stk. 3. Í heilt serstøkum føri kann gerast undantak í sambandi reglurnar í stk. 2. Stk. 4. Hevur eigarin ikki nýtt samansparda peningin sambært endamálinum í § 25 í samansparingartíðini, verður samansparda upphæddin útgoldin eigaranum uttan rentustudning og rentu av rentustudningi eftir boðum og uppgerð Húsalánsgrunsins. § 27. Einans tey, ið eru undir fullari skattskyldu í Føroyum og eru fylt 16 ár, tá ið peningurin verður settur inn, kunnu koma undir rentustudningsskipanina. Stk. 2. Innskot, t.v.s. penningur, sum verður settur inn á sparikonto, kann í mesta lagi verða kr. 30.000,00 í einum kalendarári. § 28. Rentustudningur verður veittur við, at renta 3% p.a. verður tilskrivað samlaða innskotinum (saldo). Stk. 2. Rentustudningur verður veittur í mesta lagi í 8 ár, tó kann eigarin søkja Húsalánsgrunnin um skáa í eitt ár í senn, grundað á útbúgving. Stk. 3. Húsalánsgrunnurin roknar rentustudningin samstundis sum peningastovnarnir annars tilskriva rentu, og boðar Húsalánsgrunnurin peningastovnunum og Føroya Gjaldstovu frá rentustudningsupphæddini. § 29. Tá ið rentustudningur fyrstu ferð er tilskrivaður, hevur eigarin ikki ræði á innskotinum, rentu ella tilskrivaða rentustudninginum, uttan tá ið hesar upphæddir próvfast verða nýtt sambært endamálinum í § 25, og skrivligt samtykki og fráboðan um uppgerð frá Húsalánsgrunninum er peningastovninum tøk fyri útgjalding. Stk. 2. Fíggjarúttøka ella útpanting kunnu ikki verða gjørdar í kontoina, hald kann ikki leggjast á kontoina, eins og kontoin verður hildin uttan fyri trotabúarviðgerð og skuldarumskipan. 28 Stk. 3. Undantøkan sambært stk. 2 fellur burtur, tá ið 2 ár eru liðin síðan tíðarskeiðið í § 28, stk. 2, er rokkið, og samstundis fellur allur rentustudningurin aftur til landskassan. Stk. 4. Um samanspararin og eigarin av føstu ognini ikki er sami persónur, skal samanspararin skrivliga vátta mótvegis Húsalánsgrunninum, at hann/hon gevur samtykki til hesa flyting og sleppur øllum fíggjarkrøvum mótvegis Húsalánsgrunninum/landskassanum. Stk. 5. Verður samansparingin givin leys í úrtíð, skal rentustudningurin og renta av rentustudninginum gjaldast landskassanum aftur sambært skrivligum samtykki og uppgerð Húsalánsgrunsins er peningastovninum tøk fyri útgjalding. § 30. Stýrið fyri Húsalánsgrunnin ger uppskot og landstýrismaðurin ásetur í kunngerð nærri reglur um hesi viðurskifti: 1) Skái vegna útbúgving 2) Mannagongdir í sambandi við stovning og leysgeving av uppsparingarkontoini. Kap. 5 Felags reglur § 31. Roknskaparár Húsalánsgrunsins, Bjálvingarstuðulslánsgrunsins, íbúðagrunsins og fyri skipanina við rentustudningi til samansparing til sethúsabygging er álmanakkaárið. Stk. 2. Roknskapirnir sambært 1. stk. verða grannskoðaðir av løggildum grannskoðara. Stk. 3. Grannskoðaðu roknskapirnir verða sendir landsstýrismanninum við frágreiðing og viðmerkingum stýrisins. § 32. Húsalánsgrunnurin, Bálvingarstuðulslánsgrunnurin, Íbúðagrunnurin og skipanin við rentustudningi til samansparing til sethúsabygging hefta hvør sær við ognum sínum mótvegis sínum áognarum. § 33. Lán, stuðulslán ella stuðul sambært hesi lóg verða latin í tráð við metta fíggjarorku grunnanna. Stk. 2. Húsalánsgrunninum verður heimilað at meta um afturgjaldingarevni umsøkjaranna og við støði í hesum at taka avgerð um lánsumsókn, eins og lán skulu tryggjast við fullgóðum veðrætti. Stk. 3. Heimilað verður Húsalánsgrunninum at gera endaliga upp við skuldarar, eftir at eingin trygd ella ogn er eftir at fáa fulnað í, og inntøkur og væntaðar inntøkur skuldarans ikki verða mettar at megna at afturrinda skuldina. § 34. Stýrið fyri Húsalánsgrunnin reikar fyri, at týðandi avgerðir, tiknar eru sambært hesi lóg á hvørjum ári verða festar á blað, og a1ment atkomiligar, samstundis sum roknskapirnir verða sendir landsstýrismanninum. § 35. Løgtingslóg nr. 133 frá 10. juni 1993 um innlit í fyrisitingina og løgtingslóg nr. 132 frá 10. juni 1993 um fyrisiting galda ikki fyri fyrisiting sambært hesi lóg. Tó eru ásetingarnar í § 3 í løgtingslógini um fyrisiting um ógegni galdandi fyri alt fyrisitingarvirksemi sambært hesi lóg. § 36. Grunnarnir og skipanin um rentustudning til samansparing til sethúsabygging eru leys av øllum skatti og avgjøldum til land og kommunu. Kap. 6 Skiftisreglur § 37. Løgtingslógin fær gildi dagin eftir, at hon er kunngjørd. Stk. 2. Samstundis fara úr gildi: 1) Løgtingslóg nr. 97 frá 01.11.1978 um Húsalánsgrunn, sum seinast broytt við løgtingslóg nr. 93 frá 13.06.1995. 29 2) Løgtingslóg nr. 40 frá 07.05.1991 um bjálvingarstuðul til pensionistar, sum seinast broytt við løgtingslóg nr. 29 frá 14.02.1995. 3) Løgtingslóg nr. 65 frá 13.06.1995 um endurstovnan av íbúðagrunninum. 4) Løgtingslóg nr. 85 frá 24.10.1978 um rentustudning til samansparing, sum seinast broytt við løgtingslóg nr. 67 frá 10.05.1994. Stk. 3. Ognir íbúðagrunsins, sum gjørdust landskassaogn við løgtingslóg nr. 33 frá 27.03.1992 um avtøku av landskassagrunnum, verða fluttar aftur sum ogn íbúðagrunsins við gildi frá 07.04.1992, og samstundis fellur burtur tann pr. 31.12.1991 óútgoldni landskassastuðul til íbúðagrunnin. 30 Fylgiskjal 13 Kanning av røktar - og bústaðartørvinum á eldraøkinum. Umráði: Øki 1 Øki 3 Øki Øki 2 Øki 4 Øki 5 6 Føðingardagur: dagur__________ ár_______ Býur/bygd ______________ Kyn: Maður Kvinna Hvørjum tilboð er tørvur á: 1. Røktarheimi. 2. 3. Demensheimi/Deild. Sambýli. 4. 5. 6. 7. 8. Vardari íbúð. Dagstovni. Náttilhaldi. Umlæting. Heimarøkt. 9. 10. Uppvenjing. Mattænastu. Er tørvur á bráfeingis tilhaldi í umráðnum? Ja Bólkur 1 Bólkur 2 Bólkur 3 Bólkur 4 Nei Um svarið er ja, hvussu nógvum plássum er tørvur á? ___ 31 Viðmerkingar Um fólk verða Skrásett at hava tørv á tilboðunum ;- 1 ella 2 røktarheimi /demensheimi - so verða hesi fólk ikki mett at hava onnur tiboð fyri neyðini. So um krossur verður settur við 1 ella 2 skal bert tann eini krossurin setast. Hini tilboðini kunnu verða samansett. Til dømis kan eitt fólk hava tørv á heimahjálp og umlætting, og eitt annað á mattænastu og náttilhaldi. Í slíkum føri kunnu fleiri krossar setast. Tað er umráðandi í samband við metingina at halda fast um virðisgrundarlagi "sum longst í egnum heimi". Tað kann verða, at fólk sum í dag standa á bíðilista til eitt røktarheimspláss, høvdu kunna klára seg við til dømis náttilhaldi og heimarøkt. Um so er skullu hesi fólk eisini skrásetast undir hesum tilboðum. Røktarheimspláss eigur at verða seinasti útvegur. Viðmerkingar til røktartilboð: Ad.1: Her verður hugsað um fólk sum hava tørv á røkt alt døgnið. Um so er at fólk verða skrásett at hava hendan tørvin, so skullu tey ikki skrásetast aðrastaðni í talvuni. Ad.2: Her verður hugsað um fólk sum hava tørv á røkt/hjáveru alt døgnið. Um so er at fólk verða skrásett, at hava henda tørvin, so skullu tey ikki skrásetast arðastaðni í talvuni. Ad.3: Her verður hugsað um fólk sum skullu verða partvís sjálvhjálpin, og sum ikki hava døgnrøkt fyri neyðini. Somuleiðis eigur hetta at verða eitt tilboð fyri fólk sum ikki kunna og/ella ynskja at búgva einsamøll. Ad.4: Her verður hugsað um fólk, sum orsaka av likamligum brekum/veikleikum ikki kunna búgva í einum vanligum húsum. Ad.5: Her verður hugsað um fólk sum í ein ávísan mun eru sjálvhjálpin, og sum hava tørv á sosialari samveru, ítrivi og menning. Ad.6: Her verður hugsað um fólk, sum ikki vilja/tora at verða eisamøll um náttina, men sum aðrar tíðir á døgninum í stóran mun eru sjálvhjálpin. Ad.7: Her verður hugsað um fólk, sum hava tørv á umlæting í eitt ávíst tíðarskeið, men sum annars kunnu verða heima. Ad:8: Her verður hugsað um fólk, sum hava tørv á heimarøkt í egnum heimi ella á sambýli.Brúkarin verður bólkaður eftur tyngd, í samsvar við tær klassifikatónreglur, sum nýttar verða í heimarøktini. Ad.9: Her verður hugsað um fólk, sum hava likamliga/mentala uppvenjing og viðlíkahald fyri neyðini. Orsøkinar kunnu verða apopleksi, osteoporose, giktsjúkur, afasi o.a. Ad.11: Her verður hugsað um fólk, sum ikki megna at standa fyri egnari matgerð Øki Samlaður røktarheimstørvur Hevur røktarheimspláss Røktarheimstørvur Samlaður tørvur á heimið/deild fyri minnisveik Hevur pláss á heimið/deild fyri minnisveik Tørvur á heimið/deild fyri minnisveik Samlaður tørvur á eldrasambýlið Hevur sambýlispláss Tørvur á sambýlisplássum Samlaður tørvur á røktarbíplássum Bólkur 1 Bólkur 2 Bólkur 3 Bólkur 4 Tilsamans Vard íbúð Dagstovnatilboð Hevur dagstovnatilboð Náttartilhald Umlættingar-pláss Umlætting Uppvenjingar-tilboð Mattænasta GerontoPsykiatri 32 Fylgiskjal 14 Úrslit av tørvskanning Tørvur á røktarbústaðarplássum Tørvur á heimarøkt Tørvur: Onnur tilboð 1 2 3 4 5 6 Tils. 99 48 70 46 38 14 315 40 22 51 42 28 10 193 59 26 19 4 10 4 122 28 24 28 24 26 15 145 16 10 0 0 0 0 26 12 14 28 24 26 15 119 78 26 29 31 31 7 202 34 24 20 11 25 13 127 44 2 9 20 6 -6 75 115 42 56 48 42 13 316 161 95 107 106 43 33 546 35 64 50 63 26 22 262 16 17 39 24 4 3 103 6 4 14 6 5 1 36 218 180 210 199 78 59 947 22 8 23 22 12 2 89 30 49 65 44 17 20 225 26 0 0 0 0 0 26 8 16 3 26 6 10 69 11 2 11 5 2 1 32 25 25 39 31 9 7 136 17 45 61 25 12 8 168 23 59 35 57 14 14 202 7 6 1 0 0 0 14 32 0 Innihald 1. Inngangur 5 1.1. Arbeiðsbólkurin 5 1.2. Arbeiðssetningur hjá arbeiðsbólkinum 5 1.3. Viðmerkingar 6 1.4. Avmarkingar 6 1.5. Ummæli 6 1.6. Hagtøl 7 2. Børn og ung 7 3. Serligur tørvur 7 3.1. Børn og ung við breki 8 3.2. Børn og ung - barnavernd 8 4. Tilboð og skipanir í dag 8 4.1. Útgreining 9 4.1.1. Børn og ung 9 4.1.2. Familjur 11 4.2. Tilboð og skipanir eftir forsorgarlógini 11 4.2.1. Dagstovnurin Reiðrið 11 4.2.2. Familjudepilin - ráðgeving í sambandi við førleikatarn 12 4.2.3. Stuðulsfólkaskipanin fyri børn (SFB) 12 4.2.4. Heimið sum stovnur 14 4.2.5. Umlætting 14 4.2.6. Samdøgursstovnur eftir § 16, stk. 1 í forsorgarlógini til børn, ið bera brek 15 4.3. Tilboð og skipanir eftir barnaverndarlógini 16 4.3.1. Fyribyrgjandi fyriskipanir 17 4.3.2. Samdøgursstovnur fyri børn og ung 18 1 4.3.3. Stovnslíknandi fyriskipan 19 4.3.4. Ungdómsdeildin á Føroya Barnaheimi 19 4.3.5. Serdagstovnur 20 4.3.6. Familjudepilin 20 4.3.7. Fosturforeldur 21 4.3.8. Samdøgursstovn uttanlands 22 4.3.9. Umlætting 23 4.4. Sjónveik 23 4.4.1. Sernámsdepilin 23 4.4.2. Sjóndepilin 23 4.5. Teknmál 24 4.5.1. Teknmálstulkatænastan 24 4.5.2. Teknmálslæra 24 5. Bygnaðurin 24 5.1. Bygnaðurin fram til 2009 25 5.2. Bygnaðurin í 2009 25 6. Fyrimunir og vansar við galdandi skipan 26 6.1. Barnaverndarøkini 26 6.2. Fyribyrgjandi fyriskipanir 26 6.3. Útgreining 26 6.4. Økið "Børn og Ung" 27 6.5. Stuðulsfólkaskipanin fyri Børn 28 6.6. Samdøgurstilboð 28 6.7. Fosturforeldraskipanin 29 6.8. Samdøgurstilboð uttanlands 29 6.9. Samstarv, tá mál eru fevnd av bæði forsorgarlógini og barnaverndarlógini 30 6.10. Vantandi samskipan 30 2 7. Gráøkis- og markamótstrupulleikar 30 7.1. Millum myndugleikar 31 7.1.1. Millum kommunur og landið 31 7.1.2. Millum Almannamálaráðið og Mentamálaráðið 32 7.1.3. Millum Almannamálaráðið og Heilsumálaráðið 33 7.2. Millum lógir undir Almannamálaráðnum 34 7.3. Loysnir 35 8. Tilboð og skipanir í framtíðini 36 8.1. Útgreining og uppfylgjandi viðgerð 37 8.2. Tilboð og skipanir kring landið 37 8.3. Stuðulsfólkaskipanin fyri børn (SFB) 37 8.4. Fosturforeldraskipanin 38 8.5. Samdøgurstilboð 38 8.5.1. Ungdómsdeild 39 8.5.2. Viðgerðardeild við tveimum eindum 39 8.5.3. Sosialpsykiatrisk eind 39 8.5.4. Verkætlanareind 40 8.5.5. Bráðfeingispláss 40 8.5.6. Útslúsing 40 8.5.7. Familjudeild 40 8.6. Umlætting 41 8.6.1. Bú- og umlættingartilboð til børn og ung við autismu 41 8.6.2. Bú- og umlættingartilboð til børn við fjølbreki 42 8.7. Búpláss til børn við serligum tørvi 43 8.7.1. Útslúsingar-, bú- og arbeiðsavkláringartilboð 44 8.8. Ráðgeving til familjur at børnum við serligum tørvi 44 8.9. Stovnsuppihald uttanlands 44 3 8.10. 9. Visitatión 44 Hvussu skipa vit tilboð og skipanir í framtíðini 45 9.1. Brek- og barnavernd í einum felags høpi 45 9.2. Eitt stað at venda sær til 45 9.3. Ráðgeving og vegleiðing 46 9.4. Kommunalu økini 47 9.5. Útgreining 47 9.6. Fosturforeldraskipanin 48 9.7. Samdøgurstilboðini 49 9.8. Samdøgursstovn uttanlands 50 9.9. Dag- og umlættingartoymi 51 9.10. Dag- og umlættingarstovnar 51 9.11. Stuðulsfólkaskipanin fyri børn (SFB) 51 9.12. Búpláss til børn og ung undir 18 ár 51 9.13. Fyrisitingin av fosturforeldraskipanini, samdøgurstilboðunum og SFB. 51 10. 10.1. Útlegging til kommunurnar - fyrimunir og vansar Niðurstøða 52 53 11. Eftirlit 54 12. Visitatión til tilboð og skipanir 54 13. Fíggjarligt 54 14. Tilmæli 57 15. Lógarbroytingar og onnur verkseting 58 Skjal 1: Bygnaður 2006 til 2009 60 Skjal 2: Bygnaður í 2009 61 Skjal 3: Bygnaður síðan september 2009 62 Skjal 4: Yvirlit yvir tilboð og skipanir umframt ábyrgdarbýtið 63 Skjal 5: Framtíðar bygnaður 64 4 1. Inngangur Eitt av aðalmálunum hjá landsstýriskvinnuni í almannamálum er at skapa umstøður fyri, at øll børn, ung og familjur við serligum tørvi í mest møguligan mun fáa nøktandi tilboð í Føroyum. Til tess at røkka hesum máli, setti landsstýriskvinnan í mai 2009 ein arbeiðsbólk at leggja fram álit um, hvussu tilboð og skipanir til børn, ung og familjur við serligum tørvi, eftir forsorgarlógini og barnaverndarlógini, kunnu skipast á mest skynsama hátt, soleiðis at øll børn, ung og familjur við serligum tørvi fáa nøktandi tilboð í Føroyum. Arbeiðsbólkurin fekk í fyrstu atløgu álagt at leggja álitið fram í seinasta lagi í desember 2009. Handanin varð tó seinni útsett til miðjan mars 2010. Arbeiðsbólkurin er nú liðugur við sítt arbeiði, og er komin fram til tær niðurstøður, ið eru í hesum áliti. 1.1. Arbeiðsbólkurin Arbeiðsbólkurin hevur verið mannaður soleiðis: Umboðandi Barnaverndarstovu Føroya: Oddbjørg Balle, leiðari. Umboðandi barnaverndartænasturnar: Eyðun Jensen, leiðari á Barnaverndartænastuni í Havn, Jákup Foldbo, leiðari á Eysturoyar Barnaverndartænastu og Hans Andreas Dam Joensen, leiðari á Barnaverndartænastuni í Sundalagnum. Umboðandi Nærverkið: Minna Poulsen, leiðari á Børn og Ung, Súsanna Holm, leiðari á Stuðulsfólkaskipanini fyri børn. Umboðandi Almannastovuna: Birita Viderø, fulltrúi. Umboðandi Almannamálaráðið: Tórhild Højgaard, fulltrúi, ið samstundis er samskipari hjá arbeiðsbólkinum. 1.2. Arbeiðssetningur hjá arbeiðsbólkinum Arbeitt hevur verið út frá hesum arbeiðssetningum: 1. At lýsa núverandi skipan viðvíkjandi tilboðum til børn/ung og familjur við serligum tørvi eftir forsorgarlógini og barnaverndarlógini, umframt at fyrimunir og vansar við galdandi skipan verða nágreinaðir. Her verður hugsað um dagtilboð, samdøgurstilboð, herundir fosturforeldraskipanin, umlættingartilboð, tilboð um stuðul, ráðgeving, viðgerðartilboð o.a. 2. At lýsa gráøkis- og markamótstrupulleikar millum ymisk øki, og at koma við tilmæli um, hvørji tilboð hoyra undir almannaøkið. 3. At lýsa gráøkis- og markamótstrupulleikar millum forsorgarlógina og barnaverndarlógina, og at koma við tilmæli um, hvussu trupulleikarnir kunna loysast. 5 4. At koma við tilmæli um, hvørji tilboð og skipanir eiga at verða bjóðað í Føroyum til børn/ung og familjur við serligum tørvi eftir forsorgarlógini og barnaverndarlógini. 5. At koma við tilmæli um, hvussu tilboð og skipanir til børn/ung og familjur við serligum tørvi kunnu skipast, soleiðis at hesi tilboð og skipanir eru smidligar og kunnu nøkta skiftandi tørv, samstundis sum mest gagn fæst burturúr fakfólki við serkunnleika, eitt nú sálarfrøðingum. Her skal vera hugsað um, at tað eru tvær lóggávur, ið regulera tilboð og skipanir til børn/ung og familjur við serligum tørvi. 6. At lýsa møguligar fyrimunir og vansar við at leggja økið út til kommunurnar, møguliga undir ein felagskommunalan myndugleika. 7. At lýsa fyrimunir og vansar við verandi visiteringsskipan til tilboð og skipanir, umframt at koma við tilmæli um hvussu visitering til tilboð og skipanir skal skipast, eisini sæð í mun til lóggávu. 1.3. Viðmerkingar Í 2009 eru bygnaðarbroytingar framdar á økinum "Børn og Ung". Arbeiðið við at fremja bygnaðarbroytingarnar byrjaði stutt áðrenn arbeiðsbólkurin bleiv settur, og nýggja skipanin er enn ikki komin at virka til fulnar, soleiðis at skilja, at Barnaverdartænasturnar enn ikki eru greiðar yvir, hvørji tilboð eru tøk. Tískil er torført hjá arbeiðsbólkinum at endurskoða tey tilboð og tær skipanir, sum bygnaðarbroytingarnar føra við sær. Arbeiðsbólkurin hevur tó valt at leggja til grund tey tilboð og tær skipanir, sum væntandi verða, tá bygnaðarbroytingarnar eru framdar, og at koma við viðmerkingum um bygnaðarbroytingarnar, har hetta er viðkomandi. 1.4. Avmarkingar Arbeiðsbólkurin er settur av landsstýriskvinnuni í almannamálum og hevur tískil bert endurskoðað tilboð og skipanir, sum eru fevnd av málsøkinum hjá Almannamálaráðnum. Sostatt hevur arbeiðsbólkurin ikki endurskoðað tilboð og skipanir fevnd av málsøkinum hjá øðrum aðalráðum. Tó loyvir arbeiðsbólkurin sær at koma við viðmerkingum til skipanir, sum hava beinleiðis ávirkan á tilboð og skipanir, sum eru fevnd av málsøkinum hjá Almannamálaráðnum. Arbeiðsbólkurin hevur ikki endurskoðað tær fyribyrgjandi fyriskipanirnar innan barnavernd, sum kommunurnar varða av, men loyvir sær tó at gera ymiskar viðmerkingar hesum viðvíkjandi. 1.5. Ummæli Sum ein liður í at lýsa verandi tilboð og skipanir, her í millum hvørjir trupulleikar og manglar eru, hevur arbeiðsbólkurin heitt á Meginfelag Teirra Brekaðu í Føroyum, Fosturforeldrafelagið, Fosturforeldraskipanina, Høvuðsbarnaverndarnevndina, Almannastovuna, Nærverkið, umframt Kommunusamskipan Føroya og Føroya Kommunufelag, her 6 í millum barnaverndartænasturnar, um at koma við viðmerkingum til m.a., um verandi tilboð og skipanir eru nøktandi. Harafturat er Sernámsdepilin, Psykiatriski depilin á Landssjúkrahúsinum, og sálarfrøðingurin hjá Høvuðsbarnaverndarnevndini biðin um at koma við tilmæli um, hvørji børn og ung kunnu vera á sama stovni. Álitið í síni heild hevur verið til ummælis hjá Mentamálaráðnum, Heilsumálaráðnum, Sernámsdeplinum, Psykiatriska deplinum á Landssjúkrahúsinum, Gigni, Meginfelag teirra Brekaðu, Dugna, Fosturforeldrafelagnum, Almannastovuni, Nærverkinum, Stýrinum fyri Føroya Barnaheimi, Høvuðsbarnaverndarnevndini, Føroya Kommunufelagi, Kommunusamskipan Føroya og Føroya Pedagogfelagi. Tær viðmerkingarnar, sum arbeiðsbólkurin hevur móttikið, eru í ávísan mun tiknar við í álitið. 1.6. Hagtøl Arbeiðsbólkurin hevur útvegað sær hagtøl frá Høvuðsbarnaverndarnevndini, Almannastovuni, Nærverkinum og Barnaverndarstovu Føroya, her í millum barnaverndartænastunum og Fosturforeldraskipanini, viðvíkjandi økinum Børn og Ung. Tey innkomnu hagtølini eru tikin við í álitið. 2. Børn og ung Tá tosað verður um børn, ung og familjur, verður hugsað um børn og ung í aldrinum 0 til 18 ár og familjur teirra. Tó eru ávísar fyriskipanir, har hugsað verður um ung upp til 21 ár, og kemur hetta beinleiðis til sjóndar í álitinum. 3. Serligur tørvur Tá tosað verður um serligan tørv, verður hugsað um børn og ung, sum hava eitthvørt brek, tað verði seg likamligt ella sálarligt, ella varandi víðfevnda sjúku, sum ger, at tey hava ein serligan tørv, sum sokallaði "normal" børn og ung ikki hava. Eisini verður hugsað um børn og ung, sum liva undir viðurskiftum, ið kunnu skaða teirra heilsu og menning, og sum tískil hava tørv á serligum stuðli og umsorgan. Tey børn og ungu, sum hava eitthvørt brek, ella varandi víðfevnda sjúku, eru fevnd av forsorgarlógini, meðan børn og ung, sum liva undir viðurskiftum, ið kunna skaða teirra heilsu og menning, eru fevnd av barnaverndarlógini. Børn og ung við serligum tørvi kunnu tó vera fevnd av báðum lóggávum. Tað er sera ymiskt, hvønn tørv børn, ung og familjur teirra hava. Børn og ung fevnd av forsorgarlógini og børn og ung fevnd av barnaverndarlógini kunnu tó hava sama tørv. 7 3.1. Børn og ung við breki Børn og ung við breki kunnu bólkast upp í hesar høvuðsbólkar: Fjølbrekað Likamliga brekað Menningartarnað Sálarsjúk, ADHD, ADD Autisma Blind Deyv 3.2. Børn og ung - barnavernd Børn og ung, sum eru fevnd av barnaverndarlógini, hava oftast hesar høvuðstrupulleikar: Kensluligar trupulleikar Sosialar trupulleikar Ikki aldurssvarandi ment Sálarsjúk/ADHD/ADD Atferðar- og tillagingartrupulleikar Tilknýtistrupulleikar Rúsevnismisnýtslu 4. Tilboð og skipanir í dag Verandi tilboð og skipanir hava í stóran mun heimild í annaðhvørt forsorgarlógini ella barnaverndarlógini. Tó eru tilboð og skipanir, sum hava heimild í aðrari lóggávu. Tað, sum er avgerandi fyri, hvørji tilboð og skipanir møguleiki er fyri at bjóða børnum, ungum og familjum teirra er, hvørjari lóggávu tey eru fevnd av. Børn og ung, sum eru fevnd av barnaverndarlógini, og familjur teirra, kunnu fáa bjóðað tilboð, sum hava heimild í barnaverndarlógini, meðan tey, sum eru fevnd av forsorgarlógini, kunnu fáa bjóðað tilboð, sum hava heimild í forsorgarlógini. Børn og ung, sum eru fevnd av forsorgarlógini, kunnu tó innskrivast á samdøgursstovn, sum hevur heimild í barnaverndarlógini, um pláss er á stovninum og viðkomandi fakliga kann sameinast við málbólkin hjá stovninum. Børn og ung fevnd av báðum lóggávunum kunnu fáa bjóða tilboð eftir báðum lógunum. Viðmerkjast skal, at tá sipað verður til samdøgursstovn, er talan um stovn til fyribils uppihald í styttri ella longri tíð, og ikki fast búpláss. Bert ein stovnur við varandi búplássum til børn og ung er í Føroyum1. 1 1. apríl 2010 letur bústovnur til børn og ung við autismu væntandi upp í Klaksvík, við 7 búplássum og 2. umlættingarplássum. Tey sum flyta inn í búplássini eru í aldrinum 8 - 17 ár. Ætlanin er, at hesi framhaldandi skula búgva her, eisini eftir at tey eru vorðin 18 ár. 8 Umlætting er at skilja sum fyribils uppihald í styttri tíð, vanliga 2-3 dagar hvørja ferð. Tó komu eisini longri umlættingar fyri, tá serliga umstøður tala fyri tí. Tey ymisku tilboðini og skipanirnar verða nærri lýst niðanfyri. 4.1. Útgreining Útgreining vil siga, at mett verður um førleika og tørv hjá tí einstaka. Hóast útgreining av børnum og ungum ikki er ein partur av ábyrgdarøkinum hjá Almannamálaráðnum, er útgreining tikin við, tí hendan er ein fortreyt fyri, at børn, ung og familjur við serligum tørvi fáa rætta tilboðið. Áðrenn støða verður tikin til, hvat tilboð ella hvør fyriskipan er tann rætta fyri tað einstaka barnið ella unga, er tað umráðandi, at mett verður um teirra førleika og veruliga tørv, soleiðis at finnast kann fram til, hvat tilboð ella hvør fyriskipan er tann rætta fyri viðkomandi. Tað sama er galdandi, tá talan er um at seta eina fyriskipan í verk fyri eina familju. Manglandi útgreining kann hava við sær, at tann fyriskipan, sum verður sett í verk, antin ikki er røtt og at tað tískil eftir eina tíð verður neyðugt at seta nýggja fyriskipan í verk, t.d. flyta eitt barn frá eini fosturfamilju til ein stovn. Eisini kann vantandi útgreining hava við sær, at fyriskipanin ikki er nóg umfatandi, ella at ov nógv verður sett inn, eitt nú við stuðli. Um ov nógv verður sett inn við stuðli, hevur tað oftani ónøgd og ótryggleika við sær, um skorið verður av stuðulstímunum. At skeiv fyriskipan verður sett í verk, hevur bæði menniskjaligar og fíggjarligar avleiðingar. Fyri eitt barn kann skeiv fyriskipan hava við sær, at barnið verður enn verri fyri enn tað var, áðrenn fyriskipanin bleiv sett í verk, ella at barnið ikki mennist. Fíggjarligu fylgjurnar eru, at útreiðslur eru hildnar fyri eina fyriskipan, sum í besta føri ikki hevur havt nakra jaliga ávirkan fyri barnið ella tann unga. 4.1.1. Børn og ung Í dag verða børn og ung útgreinað á Sernámsdeplinum (SND), sum Mentamálaráðið varðar av, á Psykiatriska deplinum og á Barnadeildini á Landssjúkrahúsinum, sum Heilsumálaráðið varðar av. Sambært teksti í fíggjarlógini2 fatar arbeiðið hjá Sernámsdeplinum um, at: skipa fyri og ráðgeva í øllum sernámsfrøðiligum spurningum, ráðgeva í sambandi við undirvísing, kanna og veita venjing, viðgerð, stuðul og vegleiðing, soleiðis at børn og vaksin eftir førimuni fáa høvi til at mennast á øllum økjum. 2 Uppskot til løgtingsfíggjarlóg fyri fíggjarárið 2010. 9 Stuðulin verður veittur børnum og ungfólki undir 18 ár, bæði í heimi, dagstovni, dagrøkt, heimliga skúlanum, øðrum skúla ella stovni ella í Sernámsdeplinum. Umframt hetta kann ráðgeving verða veitt foreldrum, fakfólkum og øðrum, ið varða av hesum børnum. Útgreiningin er í dag í høvuðsheitinum skipað soleiðis, at foreldur, skúlar, dagstovnar ella heilsufrøðingar venda sær til SND tá tað gerst klárt, at eitt barn ella ein ungur hevur serligan tørv3. Á tilmeldingarblaðnum fær SND upplýsingar um barnið ella tann unga, eitt nú hvørjir trupulleikarnir eru. Um neyðugt eygleiðir SND barnið ella tann unga4. Tá SND hevur fingið nøktandi upplýsingar, gera tey eina meting av førleikanum og tørvinum hjá barninum ella tí unga. Um sálarfrøðingur hjá SND metir, at talan kann verða um psykiatriskar trupulleikar, vísa tey viðkomandi til Psykiatriska depilin, sum síðani ger eina meting av barninum ella tí unga. Børn og ung kunnu tó eisini blíva víst til Psykiatriska depilin av egnum lækna, uttan fyrst at hava verið á SND. SND útgreinar børn og ung sum heild bert við atliti at skúla- og dagstovnatilboðum. Útgreiningin tekur soleiðis ikki fyrilit fyri, hvønn annan tørv barnið ella tann ungi hevur, ella hvør fyriskipan eitt nú eigur at verða sett í verk uttanfyri skúlan ella dagtilboðið. Ongin heildarætlan verður gjørd fyri barnið ella tann unga. Barnadeildin hevur ein týðandi leiklut, tá talan um børn og ung við breki, bæði tá talan er um sjúkuavgerð og sjúkraviðgerð. Psykiatriski depilin tekur í sínari útgreining í stóran mun bert støðu til, hvørt barnið ella tann ungi hevur eina sálarsjúku ella ikki, t.e. staðfestir eina sjúkuavgerð, um ein slík er. Tað verður heldur ikki her gjørd nøkur heildarætlan fyri barnið ella tann unga. Sambært teimum upplýsingum, sum barnaverndartænasturnar dag og dagliga fáa frá skúlunum, er oftani upp til eitt ára bíðitíð til at fáa útgreinað børn og ung, bæði á SND og Psykiatriska deplinum. Hetta er sera óheppið og hevur við sær, at fyriskipan verður sett í verk fyri barnið ella tann unga, sum tað við tíðini vísir seg ikki kann nøkta tørvin hjá viðkomandi. Orsøkin er, at tað ikki er ráðiligt at bíða við at seta eina fyriskipan í verk, til barnið ella tann ungi kann verða útgreinaður á SND og/ella á Psykiatriska deplinum. Orsakað av longu bíðitíðini fáa barnaverndartænasturnar í ávísum førum børn og ung útgreinað hjá privatpraktiserandi sálarfrøðingum. Viðmerkjast skal tó, at tað er eitt gott samstarv millum eitt nú barnaverndartænasturnar/Børn og ung/Stuðulsskipanina fyri børn og SND/Psykiatriska depilin, og at hetta samstarvið í ávísum málum hevur haft við sær, at ein heildarætlan er gjørd fyri barnið ella tann unga. 3 4 SND tekur bert málið upp, um foreldur geva skrivligt samtykki. Vanliga verða bert børn undir skúlaaldur eygleidd inni á SND. 10 4.1.2. Familjur Í sambandi við bygnaðarbroytingarnar innan økið "Børn og Ung", hevur Familjudepilin yvirtikið virksemið hjá Familjudeildini á Føroya Barnaheimi5. Ein av tænastunum, sum ætlandi skal halda fram á Familjudeplinum, er at bjóða eygleiðing av familjum, her í millum í sambandi við meting av foreldraførleika. Ein foreldraførleikakanning er gagnlig í sambandi við, at metast skal um, hvørt eitt barn ella ein ungur skal verða settur heiman, ella um tað er nøktandi at seta eina fyriskipan í verk í heiminum. Eygleiðing kann fara fram antin á Familjudeplinum ella heima hjá familjuni. Um neyðugt, kunnu familjur innskrivast á Familjudepilin til samdøgurstilboð, men roynt verður í mest møguligan mun at fremja eygleiðingina um dagin, t.v.s. sum dagtilboð. Barnaverndartænasturnar hava sum heild verið nøgdar við Familjudeildina (áðrenn bygnaðarbroytingarnar), men saknaðu tó, eins og Høvuðsbarnaverndarnevndin, at sálarfrøðiligar kanningar vórðu gjørdar á deildini. Hesar atfinningar eru tiknar til eftirtektar í sambandi við bygnaðarbroytingarnar. Familjudepilin hevur í løtuni tveir sálarfrøðingar í starvi. Annar av sálarfrøðingunum hevur royndir við foreldraførleikakanningum. 4.2. Tilboð og skipanir eftir forsorgarlógini Forsorgarlógin hevur í dag hesi tilboð og skipanir: Dagstovnurin Reiðrið Familjudepilin - ráðgeving og viðgerð Stuðulsfólkaskipanin fyri børn Heimið sum stovnur Umlætting Samdøgursstovnur eftir § 16, stk. 1 í forsorgarlógini 4.2.1. Dagstovnurin Reiðrið Reiðrið er ein landsumfatandi dagstovnur til børn og ung við fjølbreki í aldrinum 0 - 18 ár. Harafturat er møguleiki fyri umlætting. Stovnurin hevur 8 dagstovnapláss og 3 umlættingarpláss. Hesi pláss hava verið nýtt til fulnar, síðan stovnurin lat upp í 2006. Endamálið hjá stovninum er at geva børnunum ein innihaldsríkan gerandisdag við teimum tilboðum, tey hava tørv á. Virksemið fevnir um, at arbeitt verður við at økja um samskiftið hjá børnunum, likamliga venjing, røkt, sansastimbran, spæl o.a. Stórur dentur verður lagdur á, at hava fyrilit fyri menningini og aldrinum hjá tí einstaka barninum, sambandi og tilknýti, at menna samskiftið, at menna sjálvsvirðið, tryggleika, umsorgan, at fáa børnini við í dagliga arbeiðið á stovninum og gott foreldrasamstarv. 5 Sí pkt. 4.3.5. um Familjudepilin 11 Hølisviðurskiftini hjá stovninum í løtuni eru ikki nøktandi. Stovnurin húsast í einum vanligum sethúsum í Rókini (í Saltnesi), ið ikki eru bygd til endamálið, og sum ikki hava nøktandi atkomuviðurskifti. Viðmerkjast skal, at Almannamálaráðið er byrjað fyrireikingararbeiðið í sambandi við ætlan um at byggja nýggjan stovn til fjølbrekað børn6, sum ætlandi skal verða liðugur í 2011. 4.2.2. Familjudepilin - ráðgeving í sambandi við førleikatarn Familjudepilin, ið hevur yvirtikið virksemið hjá Familjuhúsinum, hevur ymisk tilboð til børn, ung og familjur, bæði eftir forsorgarlógini og barnaverndarlógini. Familjudepilin7 heldur til á Føroya Barnaheimi. Á Familjudeplinum kunnu familjur við barni/unglinga, ið hevur brek ella varandi víðfevnda sjúku, fáa ráðgeving - familjuráðgeving til familjuna og fakliga ráðgeving í mun til brekið. Í ávísan mun verður eisini veitt sálarfrøðilig viðgerð. Endamálið er at hjálpa familjuni at síggja og fyrihalda seg til serliga tørvin hjá barninum, og at liva við honum, til gagns fyri bæði barnið við førleikatarni og onnur børn og vaksin í familjuni. Harumframt verða barnið og familjan stuðlað í einari framhaldandi menningargongd. Familjan fær bjóðað samrøður við sálarfrøðing, familjuviðgera ella annað fakfólk, sum hevur innlit í serligu støðuna hjá familjuni og barninum. Virksemið til ambulanta ráðgeving er tengt at, hvussu nógv børn eru innskrivað á Serdagstovninum - sí 4.3.3. niðanfyri. 4.2.3. Stuðulsfólkaskipanin fyri børn (SFB) Stuðulsfólkaskipanin fyri børn (SFB) veitir stuðul til heimabúgvandi børn undir 18 ár, sum tørva stuðul vegna virkistarn, orsakað av likamligum ella sálarligum breki ella víðfevndari sjúku. SFB virkar í 10 stuðulstoymum kring landið, umframt heima hjá børnum, ið bera brek, og heima hjá stuðulsfólkum. Skipanin veitir hesi stuðulstilboð: Sernámsfrøðilig dagtilboð og frítíðartilboð eftir skúlatíð til børn, ið ikki eru fevnd av kommunalum tilboðum Fylgjarauppgávur, t.v.s. stuðulsfólk fylgja børnum og ungum til viðgerðir, frítíðarvirksemi o.a. Ansing og røkt í heiminum Náttarvakt til fjølbrekað børn og ung8 Umlætting til børn og ung, ið ikki fáa umlættingartilboð frá serstovnum undir Nærverkinum. Sí 4.2.5. 6 Ætlanin er, at stovnurin umframt dagtilboð, herundir venjing v.m., eisini skal hava búpláss og pláss til umlætting. 7 Sí eisini pkt. 4.3.5. um Familjudepilin. 8 Náttarvakt verður veitt til fjølbrekað børn og ung, antin tí at hesi liggja í andingartóli (heilsulig náttarvakt), ella fyri at foreldrini kunnu sova og sleppa til arbeiðis (sosial náttarvakt). 12 Endamálið er at veita børnum og ungum við serligum tørvi stuðulstilboð, ið verða løgd til rættis við støði í tørvinum hjá tí einstaka. Harumframt er endamálið at lætta um hjá familjuni, soleiðis at familjan kann virka, og børnini og tey ungu við serligum tørvi kunnu búgva heima longst møguligt. Víst verður á, at dag- og frítíðartilboðini eru nógv batnaði seinastu árini. Serliga eru foreldur glað fyri, at hesi tilboð verða skipað í stuðulstoymum, har børn og ung verða savnað á einum stað9. Eisini eru foreldur glað fyri, at stuðlarnir fylgja børnum m.a. til ymsar viðgerðir og frítíðarvirksemi. Omanfyri standandi er avgerandi fyri, at foreldrini kunnu hava tilknýti til arbeiðsmarknaðin. Hagtøl vísa, at virksemið hjá SFB er økt frá 82 brúkarum í 2006 til 112 brúkarar í 2009. Talvan niðanfyri vísir tal av brúkarum býttir eftir aldri: Sum talvan niðanfyri vísir, er virksemið innan flestu fyriskipanirnar hjá SFB samstundis økt10: SFB - fyriskipanir Tal 100 50 0 Umlætti Menning Fylgjari ng artilboð Koyring Náttarva kt Røkt Stuðul í Hjálp til Venjing skúlatíð skúlatin Ár 2006 34 62 17 53 8 25 38 3 Ár 2007 42 66 16 53 9 28 13 40 4 Ár 2008 43 68 16 58 8 30 43 6 Ár 2009 49 78 21 61 9 29 40 3 Viðmerkjast skal, at sami brúkari kann hava fleiri veitingar frá SFB. Harafturat skal sigast, at skúlaverkið frá 2007 hevur veitt stuðlar í skúlatíð, í samsvari við sektorábyrgdina11. Brúkarnir hjá SFB, kunnu býtast á brek soleiðis: 9 Tað er ikki allastaðni hetta ber til. Har, ið ikki ber til at samla nóg nógv børn og ung til eitt toymi, er neyðugt at seta inn við stuðli ein til ein. 10 Ansing skal skiljast sum ansing av børnum í heiminum ella børn, sum eru í toymi. 13 4.2.4. Heimið sum stovnur Fjølbrekað børn og ung hava oftast tørv á serligari røkt alt samdøgrið. Tískil hava hesi tørv á nógvum stuðli. Í ávísum førum veitir SFB náttarvaktir, námsfrøðiligt frítíðartilboð, vikuskiftisumlætting 1-2 vikuskifti um mánaðin og leysar tímar til børn og ung við fjølbreki, sum hava størsta tørvin. Ásannast má tískil, at stuðul frá SFB er um barnið ella tann unga størsta partin av samdøgrinum, og at talan í roynd og veru er um ein stovn inni í egnum heimi. 4.2.5. Umlætting Møguligt er hjá familjum at søkja um umlætting, antin á einum umlættingarstovni ella frá SFB. Nærverkið12 hevur tríggjar umlættingarstovnar, Dáan, Frítíðarheimið13 og Kelduskákið14, ið veita umlætting til børn og ung umframt vaksin15. Dáin og Frítíðarheimið veita umlætting til øll uttan børn við autismu, meðan Kelduskákið bert veitir umlætting til børn við autismu. SFB skipar umlætting bæði í heiminum hjá barninum, hjá stuðulsfólki, í Reiðrinum og á stuðulsstovni hjá SFB í Tórshavn16. Skipanin er soleiðis, at foreldur fyrst skulu søkja Nærverkið um umlætting á einum umlættingarstovni. Kann Nærverkið ikki bjóða umlætting, orsakað av at einki pláss er tøkt, skulu foreldur søkja Almannastovuna um umlætting frá SFB. Henda skipan er ikki broytt, hóast SFB er lagt til Nærverkið sum ein partur av økinum "Børn og Ung"17. 11 Sektorábyrgd merkir, at einstaki myndugleikin hevur serstaka ábyrgd av, at neyðug stig verða tikin og útvegar fígging í hesum sambandi. T.d. hevur Mentamálaráðið ábyrgd av øllum tilboðum í skúlahøpi, meðan Nærverkið tekur ábyrgd av mennandi tilboðum eftir skúlatíð. 12 Trivnaðartænastan. Dáin og Frítíðarheimið eru sjálvsognarstovnar við egnum stýri. 14 Kemur í staðin fyri Fjálgulon. 15 Umlættingin verður skipað soleiðis, at børn og ung ikki eru til umlætting saman við vaksnum. 16 Ovaragøta 46. 17 Nærverkið hevur sett ein arbeiðsbólk at endurskoða umlætting sum heild í Føroyum - bæði til vaksin og børn. Bólkurin skal verða liðugur við sítt arbeiði fyrst í mars 2010. 13 14 Vanliga fáa børn og ung umlætting 1 - 2 vikuskifti um mánaðin18, alt eftir hvussu torført tað er at hava tey búgvandi heima. Tó er eisini møguleiki fyri at veita umlætting gerandisdagar, umframt summarumlætting eftir tørvi. Ongar reglar eru um, hvussu leingi børn og ung kunnu vera til umlætting, tískil er fíggjarkarmurin einasta forðing fyri, at veita umlætting yvir longri tíð. Víst verður á, at foreldur eru glað fyri umlættingina, serliga á stovnunum. Tó kundu onkur foreldur ynskt sær, at møguleiki var fyri at fáa umlætting oftari. Eisini verður víst á, at tørvur er á, at bráðfeingis umlættingarpláss altíð eru tøk. Viðmerkjast skal, at orkan til umlætting er avmarkað og ikki kann nøkta tørvin. Sum hagtølini omanfyri vísa, veitti SFB umlætting til 49 familjur í 2009 ímóti 34 familjum í 2006. 4.2.6. Samdøgursstovnur eftir § 16, stk. 1 í forsorgarlógini til børn, ið bera brek § 16, stk. 1 í forsorgarlógini gevur heimild til, at persónar við serligum tørvi, her í millum børn og ung, kunnu innskrivast á stovnar, sum landsstýrið rekur, ella sum landsstýrið hevur gjørt avtalu við. Talan er sostatt bæði um stovnar í Føroyum og uttanlands. Sum nevnt omanfyri í pkt. 4, kunnu børn og ung, ið eru fevnd av forsorgarlógini innskrivast á stovn, sum hevur heimild í barnaverndarlógini, um pláss er á stovninum og viðkomandi fakliga kann sameinast við málbólkin hjá stovninum. Viðmerkjast skal, at landsstýriskvinnan, við heimild í § 33, stk. 4 í barnaverndarlógini, hevur góðkent eina skipsverkætlan19, har børn og ung fevnd av forsorgarlógini, eisini kunnu innskrivast. Harafturat kunnu ung, 18 ár og eldri, fevnd av forsorgarlógini, innskrivast á Rásina20, sum er stovnur undir Mentamálaráðnum. Viðmerkjast skal, at tað ikki er ein treyt, at tey ungu verða innskrivað eftir § 16 í forsorgarlógini. Á Rásini læra ung at klára seg sjálvi so væl sum gjørligt. Pláss er fyri 6 ungum í senn, og verða hesi innskrivað fyri eitt 3 ára skeið. Út um hesar samdøgursstovnar, eru eingir samdøgursstovnar í Føroyum til børn og ung við serligum tørvi. Um einki nøktandi stovnstilboð er í Føroyum, er heimild í § 16, stk. 1 í forsorgarlógini at innskriva børn og ung á stovnar ella stovnslíknandi fyriskipan, sum landsstýrið hevur gjørt avtalu við. Viðmerkjast skal, at børn, t.e. yngri enn 14 ár, vanliga ikki verða send á samdøgursstovn uttanlands. Tey ungu, sum eru á stovni uttanlands, hava oftast hesar trupulleikar: Sálarsjúka 18 Umlættingin í SFB er frá fríggjadegi seinnapart til mánamorgun. SFB heintar børnini fríggjadag á dagstovni/toymi og koyrir tey aftur á dagstovn/skúla mánamorgun. 19 Sí pkt. 4.3.2. 20 Málbólkurin er ung við menningartarni. 15 ADHD Autisma Umfatandi atferðartrupulleikar Menningartarn/Seinment Flest ung, sum verða innskrivað á samdøgursstovn uttanlands, verða innskrivað á ein stovn, ið veitir eitt heildartilboð, t.v.s. at umframt sosialpedagogiska ella psykiatriska viðgerð, veitir stovnurin eitt nú skúlaundirvísing ella búvenjing og avkláring av arbeiðsførleika. Talvan niðanfyri vísir, hvussu nógv uppihald eru játtað uttanlands eftir § 16 í forsorgarlógini seinastu árini: Uppihald uttanlands eftir § 16 14 Tal av játtanum 12 10 8 6 4 2 0 Ár 2006 Ár 2007 Ár 2008 Ár 2009 19 - 20 ár 0 0 2 4 14 - 18 ár 0 2 4 9 Viðmerkjast skal, at áðrenn 2009, tá mannagongdirnar vóru broyttar, vóru flestu stovnslíknandi uppihald uttanlands játtað eftir § 18, stk. 1 í forsorgarlógini sum endurbúgvingarskipanir. Um uppihald uttanlands sambært §§ 18 og 16 verða løgd saman, vísir gongdin tó, at talið er fallandi. 4.3. Tilboð og skipanir eftir barnaverndarlógini Tey tilboð og skipanir, sum eru til børn fevnd av barnaverndarlógini, eru hesi: Fyribyrgjandi fyriskipanir Samdøgursstovnur fyri børn og ung Stovnslíknandi fyriskipan Ungdómsdeildin á Føroya Barnaheimi Serdagstovnur fyri børn, ið ikki kunnu integrerast á kommunalum dagstovni Familjudepilin Fosturforeldur Samdøgursstovnur uttanlands Tá børn og ung verða sett á samdøgursstovn ella til fosturs, verða tey umsorganaryvirtikin. Talan er harafturímóti ikki um umsorganaryvirtøku, tá børn fáa tilboð á serdagstovninum, ella familjur verða innskrivaðar til familjuviðgerð á Familjudeplinum. Øll mál um umsorganaryvirtøku, umframt mál um at innskriva børn á serdagstovnin og familjur á 16 Familjudepilin, skulu leggjast fyri Høvuðsbarnaverndarnevndina, sum tekur avgerð21. Viðmerkjast skal, at umlætting er ein fyribyrgjandi fyriskipan, ið ikki skal leggjast fyri Høvuðsbarnaverndarnevndina22. Talvan niðanfyri vísir, hvussu nógv mál, býtt á fyriskipan, ið hava verið løgd fyri Høvuðsbarnaverndarnevndina síðan 2006: Viðmerkjast skal, at sama mál kann verða lagt fyri nevndina fleiri ferð sama ár. 4.3.1. Fyribyrgjandi fyriskipanir § 15 í barnaverndarlógini gevur barnaverndarnevndunum heimild til at seta fyriskipanir í verk, um hetta er neyðugt, her í millum fyribyrgjandi fyriskipanir. Við fyribyrgjandi fyriskipanir er at skilja aðrar fyriskipanir enn at umsorganaryvirtaka barnið ella tann unga og seta viðkomandi á samdøgursstovn. Tær fyribyrgjandi fyriskipanirnar stuðla barninum, tí unga ella familjuni soleiðis, at tey kunnu mennast, eitt nú við at veita stuðul í heiminum, veita sálarfrøðiliga hjálp, hjálpa við at finna hóskandi útbúgvingarpláss, veita barninum ella tí unga persónligan ráðgeva v.m. Viðmerkjast skal, at tað eru kommunurnar/barnaverndarøkini, sum hava ábyrgdina av hesum tilboðum - eisini fíggjarliga. Talvan niðanfyri vísir, hvussu nógv mál við fyribyrgjandi fyriskipanum barnaverndarøkini høvdu í 2008: 21 Barnaverndarlógin §§ 19 og 15, stk. 4. Høvuðsbarnaverndarnevndin tekur avgerð eftir tilmæli frá barnaverndarnevndini. 22 Barnaverndarnevndin tekur einsamøll avgerð um umlætting. 17 4.3.2. Samdøgursstovnur fyri børn og ung Stovnurin er nýggjur og er komin í staðin fyri stovnarnar Rókina og Slóðina, ið vóru lagdir saman undir ein felags leiðara í byrjanini av 2009. Hóast samanleggingina er einki, sum forðar fyri, at stovnurin húsast á ymiskum deildum, ið liggja hvør sær. Talan er um ein samdøgursstovn, ið er ætlaður børnum og ungum í aldrinum 7 - 18 ár, við stórum og samansettum trupulleikum. Stovnurin skal kunna tillaga seg skiftandi tørvinum, soleiðis at børn og ung í minst møguligan mun verða send uttanlands til sosialpedagogiska viðgerð. Stovnurin, ið hevur 8 samdøgurspláss, hevur heimild í barnaverndarlógini, men eisini børn fevnd av forsorgarlógini, ið hava somu trupulleikar, kunnu innskrivast á stovnin, um hesi fakliga kunnu sameinast við málbólkin hjá stovninum og pláss er tøkt. Endamálið við at leggja Rókina og Slóðina saman, er, at royna at ganga atfinningunum á møti, sum hava verið ímóti stovnunum. Atfinningarnar hava m.a. verið, at málbólkarnir hjá stovnunum vóru ov avmarkaðir, og at stovnarnir ikki tóku ímóti børnum og ungum við stórum trupulleikum, umframt at ov fá børn og ung vóru innskrivað á stovnarnar. Barnaverndartænasturnar vísa á, at fleiri av teimum hava havt góðar royndir við Rókini, men at útslúsingin frá Rókini og heimaftur ikki hevur verið góð nokk. Eisini vísa barnaverndartænasturnar á, at Slóðin ongantíð hevur virkað nøktandi, og at barnaverndartænasturnar hava kent seg ótryggar við at senda ung á Slóðina. Við at leggja stovnarnir saman verður lættari at tillaga tilboðini til tørvin, sum er skiftandi yvir tíð. Harafturat verður mett, at tað fakliga umhvørvið hjá starvsfólkunum styrkist, soleiðis at stovnurin verður førur fyri eisini at taka ímóti børnum og ungum, sum hava stórar trupulleikar. Hetta eigur at hava við sær, at hesi børn og ungu í minst møguligan mun verða send á stovn uttanlands. Eisini hava atfinningar verið at hølisviðurskiftunum hjá Rókini og Slóðini. Bygningarnir, har stovnarnir húsast, eru ikki bygdir til endamálið, og Slóðin heldur til miðskeiðis í Tórshavn, nakað sum verður mett at vera sera óheppið. Ásannandi at hølisviðurskiftini ikki hava verið nøktandi, verður leitað eftir nýggjum hølum til samanlagda stovnin uttanfyri Tórshavn. 18 Høvuðsbarnaverndarnevndin hevur innskrivað 14 børn og ung á Rókina og Slóðina í árinum 2006 - 2009. Talvan niðanfyri vísur harafturat, hvussu nógv ymisk børn hava verið innskrivað á einstaka stovninum hvørt árið. Talvan vísir ikki, í hvønn mun plássini verða nýtt til fulnar. T.d. vísa tølini fyri 2008, at í miðal hava 2,5 børn verið á Slóðini um mánaðin, meðan tilsvarandi tølini frá Rókina eru 2,2. Tal av børnum og ungum Samdøgursstovnurin fyri børn og ung 10 8 6 4 2 0 Ár 2006 Ár 2007 Ár 2008 Ár 2009 Slóðin 5 5 5 4 Rókin 2 4 4 4 Fyrivarni verður tikið fyri tølunum fyri 2006. 4.3.3. Stovnslíknandi fyriskipan Landsstýriskvinnan hevur við heimild í § 33, stk. 4 í barnaverndarlógini góðkent eina skipsverkætlan, ætlað ungum í aldrinum 13 - 18 ár, og í serligum førum upp til 21 ár. Skipsverkætlanin hevur havt ung innskrivað eitt 5 mánaða skeið, og verður í løtuni endurskoðað. 4.3.4. Ungdómsdeildin á Føroya Barnaheimi Føroya Barnaheim er sjálvsognarstovnur við egnum stýri. Tó verður virksemið fíggjað av tí almenna. Almannastovan hevði fíggjarligu ábyrgdina av Ungdómsdeildini til 1. september 2009, tá økið "Børn og Ung" bleiv flutt til Nærverkið at umsita. Ungdómsdeildin er ein samdøgursstovnur ætlaður børnum í aldrinum 13 - 18 ár, ið eru umsorganarsvikin, umframt sosialt og kensluliga illa fyri. Ungdómsdeildin hevur 8 búpláss umframt 1 bráðfeingispláss. Barnaverndartænasturnar vísa á, at Ungdómsdeildin virkar væl, men viðmerkja, at fortreytin er, at samansetingin av teimum ungu, sum koma á deildina, er innan fyri sama málbólk, og at tey ikki eru alt ov illa fyri. Hagtølini niðanfyri vísa, hvussu nógv børn hava verið innskrivað á ungdómsdeildina í tíðarskeiðinum 2006 - 2009. 19 Ungdómsdeildin Tal av børnum og ungum 14 12 10 8 6 4 2 0 Ungdómsdeildin Ár 2006 Ár 2007 Ár 2008 Ár 2009 6 9 9 12 Talvan vísir talið av innskrivingum, men sigur onki um ta tíð, hvør einstakur er innskrivaður 4.3.5. Serdagstovnur Serdagstovnurin er ein dagstovnur við 8 dagviðgerðarplássum fyri børn í aldrinum 0 - 7 ár við álvarsligum atferðar- og tilknýtistrupulleikum, umframt møguleika fyri vikuskiftisumlætting. Stovnurin byrjaði sítt virksemið í 2006 í Familjuhúsinum. Síðani virksemið byrjaði hevur einki barn verið innskrivað á dagstovnin, meðan eitt barn hevur verið til vikuskiftisumlætting. Ásannandi, at einki barn bleiv innskrivað á serdagstovnin, varð virksemið í Familjuhúsinum víðkað til eisini at fevna um ráðgeving og vegleiðing til familjur við barni ella børnum, ið hava brek ella varandi víðfevnda sjúku. Sí punkt 4.2.2. omanfyri. Tað víðkaða virksemið er tó tengt at, hvussu nógv børn eru innskrivað á Serdagstovninum. Sum kunnugt hevur Familjudepilin nú yvirtikið virksemið hjá Familjuhúsinum og heldur fram í hølum hjá Føroya Barnaheimi. Mett verður, at um tørvur verður á serdagstovnatilboði ella vikuskiftisumlætting, ber til at bjóða hetta á Familjudeplinum. 4.3.6. Familjudepilin Í byrjanini av 2009 varð Familjudeildin á Føroya Barnaheimi flutt frá Stýrinum fyri Føroya Barnaheim undir Almannastovuna, sum tá hevði umsitingina av økinum "Børn og Ung". Í hesum sambandi hevur Familjudepilin yvirtikið virksemið hjá Familjudeildini, umframt virksemið hjá Familjuhúsinum. Familjudepilin veitir tilboð sum fyriskipan, bæði sambært barnaverndar- og forsorgarlógini. Familjudepilin hevur enn ikki fult virksemi, men ætlanin er, at tilboðini hjá Familjudeplinum, umframt ráðgeving til familjur við barni/unglinga, ið hevur brek ella varandi víðfevnda sjúku, skulu umfata: 20 sálarfrøðiliga ráðgeving eygleiðing og meting av børnum, ið skulu hava samdøgurstilboð familjuviðgerð sum dagviðgerðartilboð (barnavernd) samdøgurstilboð til familjur supervisjón til starvsfólk, stovnar og fyriskipanir á Nærverkinum, ið taka sær av børnum og ungum við serligum tørvi eygleiðing/kanning í sambandi við meting av foreldraførleika viðgerð í sambandi við foreldraførleika námsfrøðiliga virkisætlan fyri einstøk børn, her í millum øll á samdøgurstovni og ávís børn við víðfevndum breki vegleiðing til stovnarnar innan økið um sosialpedagogiskir viðgerðarhættir vegleiðing til stovnarnar viðvíkjandi tí einstaka barninum vegleiðing av foreldrum at børnum og ungum í samdøgursfyriskipan og styrkjan av samskiftinum og sambandinum millum foreldur og barnið ella tann unga, og millum foreldur og starvsfólk, sum eru um barnið ella tann unga, og stuðul og vegleiðing í sambandi við yvirgongd hjá tí unga til sjálvstøðuga tilveru, ella vendan heim aftur til foreldrini Sum nevnt omanfyri, er virksemið á Familjudeplinum ikki komið í fastar karmar, og tískil er enn ógreitt, hvussu orkan verður nýtt í mun til einstøku uppgávurnar. Hetta má fáast í rættlag, nú stovnurin verður mannaður við serkønum fólki, so hann í mest møguligan mun nøktar tørvin innan bæði brek- og barnarverndarøkið. Greitt er eisini, at verandi fíggjarkarmur er ov trongur til alt tað virksemi, sum longu er lagt upp til. Talvan niðanfyri vísir, hvussu nógvar familjur hava verið innskrivaðar til samdøgurstilboð: Viðmerkjast skal, at flestu familjurnar hava verið á deildini í umleið 3 mánaðir, onkrar tó styttri, hetta uttan mun til, um tær hava verið innskrivaðar fyri longri tíðarskeið. 4.3.7. Fosturforeldur Fosturforeldraskipanin tekur ímóti børnum sum: fyribils verða sett til fosturs varandi verða sett til fosturs skulu til umlætting 21 bráðfeingis verða sett í fosturheim Børn og ung kunnu soleiðis verða sett til fosturs hjá góðkendum fosturforeldrum í staðin fyri at verða sett á samdøgursstovn, ella vera til umlætting hjá fosturforeldrum, um familja teirra er illa fyri, ella barnið hevur tørv á serligari stimbran e.l. Fosturforeldrini eru sum familjur flest, og hava sostatt vanliga ikki serligar førleikar at taka sær av børnum og ungum við serligum tørvi. Tískil er neyðugt, at tað barnið ella tann ungi, sum verður settur til fosturs, ikki hevur so stórar trupulleikar, at hesir syndra fosturfamiljuna. Tey árini fosturforeldraskipanin hevur virkað, er tað oftast yngri børn, og børn sum ikki eru alt ov illa fyri, sum hava verið sett til fosturs. Fosturforeldur hava í flestu førum lønt starv við síðuna av at vera fosturforeldur. Tó eru nøkur fosturforeldur, sum í styttri ella longri tíð virka burturav sum fosturforeldur. Fosturforeldrini fáa regluliga bjóðað týðandi skeið fyri at loysa uppgávuna sum fosturforeldur. Harumframt fáa fosturforeldrini ráðgeving og supervisjón frá Fosturforeldraskipanini eftir tørvi. 80 foreldur hava í løtuni børn til fosturs. Hagtøl vísa, at í oktober 2009 vóru tilsamans 123 børn og ung hjá fosturforeldrum. Av teimum vóru 53 til fosturs fyribils ella varandi, meðan 70 vóru til umlættingar. Talvan niðanfyri vísir tal av børnum og ungum, sum eru til fosturs fyribils ella varandi, býtt á aldur og kyn: 4.3.8. Samdøgursstovn uttanlands Tá einki nøktandi tilboð er til børn ella ung í Føroyum, kann landsstýriskvinnan loyva, at tey verða sett á stovn uttanlands eftir barnaverndarlógini § 33, stk. 3. Vanliga verða yngri børn ikki sett á stovn uttanlands. Tey ungu, sum eru sett á stovn uttanlands, hava hesar høvuðstrupulleikar, umframt at vera umsorganarsvikin: sálarligar trupulleikar álvarsligir atferðartrupulleikar ADHD rúsevnismisnýtslu 22 Talvan niðanfyri vísir, hvussu nógv ung hava verið sett á samdøgursstovn uttanlands: 4.3.9. Umlætting Ein familja, ið hevur eitt barn ella ein ungan við serligum tørvi, sum er fevnt av barnaverndarlógini, kann fáa umlætting hjá fosturforeldrum. Fosturforeldur, ið hava børn ella ung til fosturs, fáa vanliga ikki umlætting. Hetta vísandi til endamálið við fyriskipanini - at barnið ella tann ungi skal kenna seg sum part av familjuni - og tí at børnini og tey ungu vanliga ikki eru so illa fyri, at tað verður mett neyðugt við umlætting. Í serligum førum, tá barnið ella tann ungi hevur ein heilt serligan tørv, fáa fosturforeldrini tó umlætting. Barnið ella tann ungi fer tá til umlætting hjá øðrum fosturforeldrum. 4.4. Sjónveik Børn og ung við sjóntrupulleikum, hava tørv á tilboðum, ið kunnu stuðla teimum til sjálvbjargni, bæði í heimi, skúla, arbeiði og frítíð. 4.4.1. Sernámsdepilin Sum skipanin er í dag, varðar Sernámsepilin av børnum og ungum upp til 18 ára aldur. Í fleiri ár hevur Sernámsdepilin haft sjónráðgeva í starvi. Ymisk tíðarskeið hevur tó eingin ráðgevi verið, og í løtuni er ongin sjónráðgevi í starvi á Sernámsdeplinum. 4.4.2. Sjóndepilin Sjóndepilin er ein sjálvsognarstovnur undir Almannamálaráðnum, sum í høvuðsheitinum veitir tænastur til vaksin. Endamálið við Sjóndeplinum er at virka sum ein miðstøð fyri blindum og sjónveikum í Føroyum. Hetta verður gjørt við vegleiðing, frálæru og uppvenjing at stuðla til sjálvbjargni bæði í heimi, arbeiði og frítíð. Fólk við sjóntrupulleikum kunnu her fáa frálæru í ymiskum lærugreinum, luttaka á skeiði, sosialum tiltøkum og øðrum felags áhugamálum. Sjónveik kunnu koma til roynd av hjálpartólum og annars fáa vegleiðing eftir tørvi. 23 Til tíðir, tá eingin sjónráðgevi hevur verið á Sernámsdeplinum, hevur Sjóndepilin, eftir áheitan frá Sernámsdepilinum veitt tænastur til børn og ung. Víst verður á, at Sjóndepilin er vælvirkandi og gevur ta hjálp og tann stuðul, tørvur er á hjá blindum og sjónveikum. Mett verður, at tað eigur at verða umhugsa, um Sjóndepilin í framtíðini eisini skal taka sær av børnum og ungum. 4.5. Teknmál Deyv og hoyribrekað hava tørv á teknmáli umframt teknmálstulking, til tess at kunna samskifta við onnur. Um alt teirra samskifti skuldi verið skrivligt, vildi samskiftið verið stirvið og drúgført. 4.5.1. Teknmálstulkatænastan Teknmálstulkatænastan er ein sjálvstýrandi eind undir Almannamálaráðnum, sum kann veita tulk til alt slag av samskifti, har deyv ella hoyribrekað og hoyrandi møtast, og har almenn upplýsing og tiltøk fara fram. Tulkað verður millum føroyskt og danskt teknmál og føroyskt og danskt talumál. Í ávísum førum verður eisini tulkað millum norðurlendskt og enskt talumál. 4.5.2. Teknmálslæra Sernámsdepilin (SND) hevur ábyrgdina av at skipa fyri, at deyv og hoyribrekað børn og ung fáa frálæru í teknmáli. Harafturat undirvísir SND í tekn til talu. Tekn til talu undirvísingin verður givin í mun til tørvin hjá tí einstaka barninum. SND vísir á, at foreldrini altíð verða tikin við og fáa neyðuga undirvísing, soleiðis at tey kunnu samskifta við børnini og tey ungu. Foreldrafelagið Hoyrnin ger tó vart við, at viðurskiftini, sum er, ikki eru nøktandi, og at serligi førleikin á økinum eigur at verða miðsavnaður í mest møguligan mun. Í dag fáa flest øll deyv eitt CI-implantat, sum ger, at tey fáa eina ávísa hoyrn. SND vísir á, at tað í hesum sambandi verður skipað fyri viðkomandi undirvísing, men ikki í teknmáli, tí tað ikki er viðkomandi fyri hesi. Annars hevur verið víst á fyri Almannamálaráðnum, at upplæring og viðlíkahaldsvenjing av familjuni hjá deyvum ella hoyribrekaðum børnum og ungum ikki er nøktandi, og at tað vantar upplæring í "tekn til talu". 5. Bygnaðurin Sum frá er liðið, er bygnaðurin á økinum Børn og Ung broyttur. Á skjølunum 1 - 3 er yvirlit yvir bygnaðin í søguligum høpi lýstur. 24 5.1. Bygnaðurin fram til 2009 Síðani 1. januar 2006, tá barnaverndarlógin varð sett í gildi, hevur Almannastovan umsitið stovnarnar Rókin, Slóðin og Familjuhúsið, umframt Stuðulsfólkaskipanina fyri børn (SFB) og dagstovnin Reiðrið. Føroya Barnaheim hevur virkað í mong ár. Í eina tíð hevur Føroya Barnaheim havt tvær deildir - ungdómsdeildina og familjudeildina. Hóast Føroya Barnaheim hevur egið stýri, hevur Almannastovan m.a. havt fíggjarligu ábyrgdina av stovninum. Teir tríggir umlættingarstovnarnir Dáin, Frítíðarheimið og Kelduskákið, verða umsitnir av Trivnaðartænastuni hjá Nærverkinum. Fosturforeldraskipanin, ið er fyri alt landið, er stovnsett av kommununum, og verður umsitin av Barnaverndarstovu Føroya, ið er ein felagskommunalur stovnur. Fosturforeldraskipanin byrjaði sítt virksemið 1. januar 2006. Síðan barnaverndarlógin varð sett í gildi, hava barnaverndarøkini hvør sær havt ábyrgdina av at veita fyribyrgjandi fyriskipanir eftir barnaverndarlógini. 5.2. Bygnaðurin í 2009 Í 2009 eru bygnaðarbroytingar framdar á økinum, soleiðis at øll tilboð og skipanir til børn, ung og familjur teirra, uttan stovnarnir Dáin, Frítíðarheimið og Kelduskákið, eru skipað undir økinum "Børn og Ung", og vísa til leiðaran, ið er settur fyri økið. Harafturat eru stovnar lagdir saman, og ein partur av virkseminum hjá Føroya Barnaheimi, familjudeildin, er flutt til økið "Børn og Ung". Høvuðsorsøkin til broytingina var at leggja ábyrgdina av teimum ymsu stovnunum til ein myndugleika og at samskipa raksturin av teimum, umframt eitt ynski um, at loysa nakrar av markamótstrupulleikunum, sum eru ímillum forsorgarlógina og barnaverndarlógina. Við hesum fáa børn við breki og børn við sosialum trupulleikum somu sømdir. Hóast børn og ung og familjur teirra, ið eru fevnd av forsorgarlógini, oftast hava aðrar trupulleikar enn tey, sum eru fevnd av barnaverndarlógini, eru tað fleiri, sum hava somu trupulleikar og sama tørv. Við at leggja hesi tilboð og skipanir til børn, ung og familjur teirra undir sama leiðara, verður mett, at markamótstrupulleikarnir gerast lættari at loysa, soleiðis at tað verður tørvurin hjá tí einstaka, sum verður avgerandi fyri, hvat tilboð viðkomandi kann fáa. Harafturat verður mett, at tað verður lættari at gagnnýta serkunnleikan hjá starvsfólki innan økið, til frama fyri øll við serligum tørvi, sama hvørji lóggávu tey eru fevnd av. Í fyrstu atløgu varð økið "Børn og Ung" skipað undir Almannastovuni, men varð hin 1. september 2009 flutt til Nærverkið at umsita. Ongar broytingar er gjørdar viðvíkjandi fyribyrgjandi fyriskipanum eftir barnaverndarlógini. Barnaverndarøkini hava sostatt framvegis ábyrgdina av at veita hesar fyriskipanir. Harafturat verður Fosturforeldraskipanin framvegis umsitin av Barnaverndarstovu Føroya. 25 Umleggingarnar á stovnsøkinum seinnu árini hevur havt ávísa órógv við sær, men verður økið samskipað í størri mun og tilfeingið gagnnýtt til fulnar, eru líkindi fyri, at støðan serliga innan brekøkið fer at batna munandi. Hinvegin kann orsøk vera at stúra um tilboðini, um samlaði játtanarkarmurin verður læstur fastur á sama støði komandi árini. 6. Fyrimunir og vansar við galdandi skipan Sum lýst omanfyri, eru tilboð og skipanir til børn, ung og familjur við serligum tørvi fevnd av ymiskum lógum. Harafturat liggur ábyrgdin hjá ymiskum myndugleikum. Soleiðis sum ábyrgdarbýtið er í dag, hevur landið ábyrgdina av øllum tilboðum eftir forsorgarlógini, útgreiningini, umframt stovnstilboðunum eftir barnaverndarlógini. Harafturímóti hava kommunurnar ábyrgdina av øllum øðrum fyriskipanum eftir barnaverndarlógini, umframt Fosturforeldraskipanini. Á skjali 4 er yvirlit yvir tilboðini, umframt ábyrgdarbýtið. Sjóndepilin, Teknmálstulkatænastan, Rásin og fólkaskúlin eru ikki tikin við í yvirlitið. 6.1. Barnaverndarøkini Í sambandi við støddina á barnaverndarøkjunum verður mett, at økini í summum førum eru ov smá. Trupulleikin við smáum økjum er, at vandi er fyri, at barnaverndarmálini gerast persónlig, umframt at trupult kann verða at fáa starvsfólk við neyðuga fakliga førleikanum til økið; her verður ikki bert hugsað um málsviðgerar til barnaverndartænasturnar, men eisini onnur fakfólk, t.d. sálarfrøðingar og familjuráðgevar, sum tørvur kann verða á í sambandi við fyribyrgjandi fyriskipanir. Fyribyrgjandi fyriskipanir eru kostnaðarmiklar. Tískil er vandi fyri, tá økini eru smá, at ikki øll økini hava fíggjarliga orku at seta í verk fyriskipanir, sum tey vildu havt sett í verk, um fíggjarliga orkan var til tað. Hetta kann tó loysast við fíggjarligari útjavning. 6.2. Fyribyrgjandi fyriskipanir Viðvíkjandi teimum fyribyrgjandi fyriskipanunum eftir barnaverndarlógini er tað ein fyrimunur, at ábyrgdin fyri hesum liggur hjá kommununum/barnaverndartænastunum. Tær eru nærri borgaranum, og hava størri kunnleika til nærumhvørvið og tí orku, sum har er, og sum kann brúkast í sambandi við fyribyrgjandi fyriskipanir. Samstundis er tað ein tilskundan at seta ymisk tiltøk í verk í nærumhvørvinum, sum kunnu koma børnunum og teimum ungu til góðar. 6.3. Útgreining Útgreiningin liggur í dag hjá tveimum ymiskum myndugleikum, ávikavist hjá Mentamálaráðnum og Heilsumálaráðnum. Núverandi skipan hevur víst, at hon ikki megnar at gera eina heildarútgreining - partarnir arbeiða í stóran mun hvør í sínum lag. Harafturat tekur tað langa tíð, frá tí at illgruni er um, 26 at barnið ella tann ungi hevur serligan tørv, til endalig útgreining fyriliggur. Hetta m.a. tí at alt ov long bíðitíð er bæði á SND og á Psykiatriska deplinum. Hetta hevur við sær, at barnaverndartænasturnar í ávísum førum fáa børn og ung útgreinað hjá privatpraktiserandi sálarfrøðingum, í summum førum donskum sálarfrøðingum. Hetta tyngir barnaverndartænasturnar fíggjarliga og er tískil ikki altíð ein fíggjarligur møguleiki hjá barnaverndartænastunum. Mett verður, at orsøkin til at skipanin ikki virkar nøktandi m.a. er, at tað eru tveir myndugleikar, ið hava ábyrgd av hvør sínum parti av útgreiningini, og at myndugleikarnir ikki hava samskipað útgreiningina soleiðis, at tað kann gerast ein heildarútgreining. Um ábyrgdin fyri útgreiningini lá hjá einum myndugleika, átti hesin trupulleiki at verið loystur. Ábyrgdin fyri útgreiningini liggur í dag hjá landinum, og ivasamt er, um hetta er rættast. Higartil er uppgávan ikki loyst á nøktandi hátt, men við at skipa landið í nøkur øki við dyggari NSR-tænastu (sí tilmæli undir 9.5.) ber til at veita neyðugu ráðgevingina, samstundis sum at útgreining kann miðsavnast á einum staði við serkønum fólki. Havast má eisini fyri eyga, at talan eigur at vera um útgreining í mun til einstaka barnið ella tann unga sum heild, t.v.s. uttan mun til hvør myndugleiki hevur ábyrgdina av at veita tey tilboð ella skipanir, sum eiga at verða settar í verk. Ein slík útgreining eigur at verða óheft av teimum, ið annars eru um barnið. Viðmerkjast skal tó, at mett verður ikki at núverandi útgreining er nøktandi. Landið hevur ikki megna at raðfest hetta økið. Ein fyritreyt fyri eini útbygging av økinum er tí, at neyðug fígging fæst til endamálið. 6.4. Økið "Børn og Ung" Sambært teimum sjónarmiðum, ið Almannamálaráðið hevur á stovnsøkinum, kann metast, at farið var undir eina skilagóða tilgongd í 2009, tá avgerð var tikin um at skipa tilboð eftir forsorgarlógini, umframt stovnstilboð eftir barnaverndarlógini, undir sama myndugleika. Á henda hátt er lættari at leggja tilboðini soleiðis til rættis, at tað er tørvurin hjá barninum ella tí unga, sum er avgerandi, og ikki hvørjari lóggáva viðkomandi er fevndur av. Fyri barnaverndartænasturnar loysir hetta hin vegin ikki grundleggjandi trupulleikan við markamóti og ivamálum mótvegis stovnsøkinum. Tá barnaverndartænasturnar skulu seta børn heiman, er neyðugt við einum tøttum samstarvi við stovnarnar. Markamótstrupulleikin millum barnaverndartænasturnar og samdøgursstovnarnar hevði verið loystur, um barnaverndartænasturnar høvdu ræðið á stovnsøkinum. Hinvegin vildi tað havt við sær, at markamótstrupuleikarnir millum barnavernd og mál viðvíkjandi børnum og ungum við breki gjørdust enn størri. Tað er tó ivasamt, hvørja ávirkan møguligar sparingar kunnu hava á tilboðini og skipanirnar, um kommunurnar hava ábyrgdina av økinum. Tá økið liggur hjá landinum, er tað landspolitikarin sum hevur ábyrgdina, og vil møgulig sparing á økinum kunna hava politiskar fylgir fyri politikaran, og tískil gera sítt til, at politikarin arbeiðir fyri at fáa fleiri 27 pengar til økið. Um kommunurnar hava ábyrgdina av økinum, og neyðugt verður hjá teimum at spara, kann ikki roknast við, at eyka fígging fæst frá landinum. 6.5. Stuðulsfólkaskipanin fyri Børn At SFB nú er undir Nærverkinum, eigur at hava við sær, at tað verður lættari at tilrættisleggja umlættingina soleiðis, at starvsfólk og pláss á umlættingarstovnunum kann nýtast enn betri. Hetta tí, at SFB nú er undir myndugleikanum, sum hevur umlættingarstovnarnar, samstundis sum at Nærverkið nú eisini fær vitan um, hvørja umlætting SFB veitir. Eisini eigur hetta at hava við sær, at øll sum hava sama tørv á umlætting verða sett líka. Harumframt verður mett, at toymið hjá SFB kunnu gera avtalu um at brúka umlættingarstovnarnir, um tíðarskeið eru, har hesir ikki verða brúktir til umlætting. Eisini skal havast í huga, at starvsfólkini í SFB og Stuðulstænastuni kunnu stuðla og læra av hvørjum øðrum, umframt at yvirgongdin frá barna- til vaksnamannatilveruna eigur at gerast smidligari. Havast skal í huga, at gerandisdagurin hjá brúkaranum ikki broytist, hóast hann gerst 18 ár og myndigur. Harafturat verður mett, at flytingin av SFB til Nærverkið, sum eisini umsitur bústovnar og sambýli, fer at hava við sær, at Nærverkið fær eitt betri heildaryvirlit yvir framtíðar tørvin - bæði í mun til Stuðulstænastuna og bútilboð. Í sambandi við umsóknir um umlætting er mannagongdin í dag tann, at foreldur senda umsókn um umlætting á umlættingarstovnum beinleiðis til Nærverkið, meðan umsókn um umlætting frá SFB verður send til Almannastovuna. Henda skipan ger, at torført er at fáa yvirlit og neyðug hagtøl yvir veruliga tørvin23. 6.6. Samdøgurstilboð At samdøgurstilboðini eru flutt til Nærverkið at umsita, hevur ávísar fyrimunir. Nærverkið hevur serliga vitan í at reka samdøgursstovnar. Tá ábyrgdin liggur hjá landinum, er tað Løgtingið, sum í sambandi við fíggjarlógina avger, hvat tænastustøðið skal vera fyri alt landið. Tó er vandi fyri, at tænastustøðið, sum landið leggur, ikki samsvarar við tørvin og ynskini hjá kommununum. Frástøðan frá brúkaranum til landspolitikaran er størri enn til kommunalpolitikaran. Ein annar vansin við, at landið umsitur og rekur stovnarnar er, at tað yvirhøvur eru barnaverndartænasturnar, sum kenna tørvin. Hetta er nýtt virkisøki hjá Nærverkinum. Tað krevur tískil - sum omanfyri nevnt - tætt samstarv millum partarnar, um stovnstilboðini í Føroyum skulu svara til tann tørv, sum til einhvørja tíð kann stinga seg upp. Um samstarvið ikki virkar, er vandi fyri, at samdøgurstilboðini ikki eru tey røttu. Tað hevur víst seg torført at fáa hetta samstarv at virka nøktandi, tá saman um kemur. 23 Nærverkið hevur sett ein arbeiðsbólk at endurskoða umlættingina. 28 Harafturat tekur tað oftast longri tíð at fáa broytingar ígjøgnum, á økjum sum landið umsitur, enn økið sum kommunurnar umsita. 6.7. Fosturforeldraskipanin Semja er um, at Fosturforeldraskipanin er munandi smidligari skipan fyri barnaverndartænasturnar at brúka enn samdøgursstovnarnir, sum landið rekur, orsakað av, at henda skipan er so tætt tengd at barnaverndartænastunum kring alt landið. Tað er ein vansi, at fosturforeldraskipanin og stovnstilboðini ikki eru undir sama myndugleika. Tá hesar samdøgursfyriskipanir ikki eru undir sama myndugleika, hevur hetta við sær, at hesar fyriskipanir ikki, ella í lítlan mun, verða hugsaðar at kunna stuðla upp undir hvørja aðra, og tískil verða førleikar og møguleikar møguliga ikki brúktir til fulnar. 6.8. Samdøgurstilboð uttanlands Um einki nøktandi samdøgurstilboð er í Føroyum til børn og ung, kunna hesi fáa játtað uppihald uttanlands. Tá talan er um børn og ung fevnd av barnaverndarlógini, er tað Høvuðsbarnaverndarnevndin, ið, eftir tilmæli frá barnaverndartænastunum, tekur avgerð um, hvørt ein barn ella unglingi skal á stovn uttanlands. Lógin krevur tó, at landsstýrismaðurin gevur loyvi. Landsstýrismaðurin kann siga nei, men tað er ógvuliga trupult, tá tey, sum hava tað fakliga innlitið í tað ítøkiliga málið meta, at hetta er neyðugt. Sostatt hevur landsstýrismaðurin í roynd og veru ikki avgerandi orðið at siga, sjálvt um landið heldur meginpartin av útreiðslunum. Eingir samdøgursstovnar eru til børn og ung fevnd av forsorgarlógini. Um hesi hava tørv á einum viðgerðar- ella menningartilboði24 á einum samdøgursstovni, og ikki fakliga kunnu sameinast við málbólkin hjá stovninum, sum hava heimild í barnaverndarlógini, er einasti møguleiki, at senda hesi uttanlands á samdøgursstovn25. § 1626 í forsorgarlógini heimilar, at eitt nú børn og ung kunnu fáa uppihald á einum stovni, sum Landsstýrið rekur ella hevur gjørt avtalu við. Henda lógargrein er trupul at umsita, tí hon er sera breitt orðað og mannagongdin er tung. Tann breiða orðingin ger, at nærum øll eru fevnd av greinini. Tískil er torført at grundgeva fyri, hví ein persónur ikki kann fáa uppihald uttanlands eftir greinini. Harafturat er mannagongdin tung. Í praksis er mannagongdin soleiðis, at Almannastovan sendir tilmæli til landsstýrismannin um at játta uppihald til ein ávísan persón á einum ávísum stovni. Landsstýrismaðurin kann síðan geva Almannastovuni heimild at gera avtalu við stovnin, og harvið játta uppihaldinum. Eins og tá talan er um børn og ung fevnd av 24 Til dømis búvenjing ella arbeiðsavkláring. Tó hava børn og ung fevnd av forsorgarlógini í ávísan mun atgongd til samdøgursstovnarnir, sum hava heimild í barnaverndarlógini. 26 Málbólkurin í § 16 er persónar sum hava tørv á stuðli alt samdøgrið. § 18 hevur ein annan málbólk. 25 29 barnaverndarlógini, er tað trupult hjá landsstýrismanninum at nokta uppihaldi uttanlands, tá tey, ið hava fakliga innlitið í tað ítøkiliga málið meta, at uppihaldið er neyðugt. Henda loysn verður tó einans nýtt í teimum førum, har nøktandi stovnstilboð ikki finnast her á landi, og tá er talan um alneyðug tilboð innan serøki, ið enn ikki eru ment í Føroyum. Møguleikin at fáa børn og ung á serstovnar uttanlands kann bæði metast sum ein fyrimunur og ein vansi. Talan er um góð stovnstilboð, ið menna børnini, men samstundis eggjar hetta ikki stovnunum í Føroyum at gera seg galdandi á hesum øki. 6.9. Samstarv, tá mál eru fevnd av bæði forsorgarlógini og barnaverndarlógini Í ávísum málum er talan um, at barnið ella tann ungi er fevndur av bæði barnaverndarlógini og forsorgarlógini. Í nøkrum førum hevur tað víst seg trupult at fáa nøktandi samstarv í lag. Ofta vísa myndugleikarnir til hvønn annan, sum um málið bert hoyrir heima hjá tí eina myndugleikanum, ella sagt á annan hátt: eingin vil hava ábyrgdina av málinum. Sí eisini 7.2. Tørvur er á greiðum mannagongdum og leiðreglum í slíkum førum. 6.10. Vantandi samskipan Soleiðis sum bygnaðurin er í dag, er eingin felags skráseting av børnum og ungum við serligum tørvi. Tað hevur við sær, at teir ymisku myndugleikarnir bert hava vitan um tey børn og ungu, sum teir hvør í sínum lagi hava verið í sambandi við. Hetta hevur við sær, at trupult er at fáa neyv hagtøl, tá metast skal um framtíðar tørvin, og har við at hava neyðugu tilboðini klár, tá tørvur er á teimum. Havast skal í huga, at tað eru ymiskir myndugleikar, ið hava ábyrgdina av tilboðunum, ið børnini og tey ungu hava tørv á, sum frá líður. Hjá familjum við serligum tørvi er størsti vansin við verandi bygnaði, at trupult er hjá teimum at vita, hvar tey skulu venda sær við sínum trupulleikum. Harafturat er oftani neyðugt hjá familjuni at venda sær til fleiri myndugleikar. Familjan virkar á henda hátt sjálv sum samskipari í málinum, og krevur hetta nógva orku hjá familjuni. Ein gongd leið burtur úr hesi truplu støðu hevði verið, at tað verður lógarásett, at setast skal inn tvørfakliga í mun til einstaka barnið og brek tess, eins og tað er ásett í barnaverndarlógini. 7. Gráøkis- og markamótstrupulleikar Soleiðis sum bygnaðurin er í dag, eru gráøkis- og markamótstrupulleikar bæði ímillum myndugleikar og ímillum lógir undir sama myndugleika. Við gráøkistrupulleikar er at skilja, at ivi er um, hvørjum reglum eitt mál er fevnt av. Við markamótstrupulleikar er at skilja, at eitt mál fellur úr eini skipan og skal inn í eina aðra skipan. Sum oftast, men ikki altíð, skiftir málið samstundis millum myndugleikar. Gráøkis- og markamótstrupulleikar hava onkuntíð við sær, at familjur blíva vístar frá einum myndugleika til annan, tí at myndugleikarnir ikki eru samdir um, hvør hevur 30 ábyrgdina av málinum. Í ávísum málum er eisini hent, at barnið ella tann ungi eru "dottin niður ímillum" skipanirnar. Viðmerkjast skal, at børn og ung við serligum tørvi oftani hava samansettar trupulleikar, soleiðis at fleiri myndugleikar sambært sektorábyrgdini27 hava skyldu til at veita teimum eina tænastu, samstundis. Her hevur tað stóran týdning, at teir ymisku myndugleikarnir hava fíggjarliga orku til at veita tænastuna. 7.1. Millum myndugleikar Millum myndugleikar er at skilja sum millum kommunur og landið, og sum millum ymisk aðalráð, ið hava hvør sítt ábyrgdarøki. 7.1.1. Millum kommunur og landið Sambært § 5 í dagstovnalógini28 hava kommunurnar skyldu at bjóða børnum við serligum tørvi pláss á dagstovni og dagrøkt á jøvnum føti við onnur børn, sum búgva í kommununi, um børnini kunnu integrerast í kommunalu ansingarskipanina. Um eitt barn hevur ein heilt serligan tørv, og hetta barnið ikki kann integrerast í kommunalu ansingarskipanina, skal barnið fáa annað tilboð sambært § 32c í forsorgarlógini, sum SFB undir Nærverkinum umsitur. Í ivamálum er óheft faklig nevnd sett at gera tilmæli um, hvørt barnið eigur at fáa tilboð eftir dagstovnalógini ella forsorgarlógini. Harafturat eru greiðar reglur um mannagongdir í sambandi við slík ivamál. Enn eru ikki nóg nógv mál løgd fyri nevndina til at sigast kann, at heilt greitt er, nær barnið skal ansast í kommunalu ansingarskipanini og nær tað skal fáa dagtilboð eftir forsorgarlógini. Kommunurnar vísa á, at eftir teirra meting verður gráøkið í ábyrgdarbýtinum gjørt størri enn tað eigur at verða, um hugt verður eftir viðmerkingunum til § 5 í dagstovnalógini, ið umrøða, hvussu víttfevnd tilboð kommunurnar skulu veita. Fylgjan av hesum meta kommunurnar vera, at landið sleppur undan at seta í verk serlig dagtilboð fyri bólkar av børnum við t.d. autismu og ADHD. Kommunurnar meta, at tørvurin á sernámsfrøðiligum tilboðum til hesi børn er so víttfevndur, at hann fer langt út um skyldurnar hjá kommununum sambært viðmerkingunum til lógina. Tað má sostatt væntast, at tað framvegis fara at verða ósemjur millum kommunur og landið um, nær eitt barn hevur heilt serligan tørv og nær tað "bert" hevur serligan tørv. Stuðulsfólkaskipanin fyri børn veitir sernámsfrøðilig dagtilboð til tey børn, sum verða mett ikki at kunna integrerast í kommunalu ansingarskipanini. Í løtuni eru 7 børn í landinum, sum fáa sernámsfrøðiligt dagtilboð frá SFB - 5 eru undir skúlaaldur og 2 eru í frítíðarskúlaaldri. 27 Sektorábyrgd merkir, at einstaki myndugleikin hevur serstaka ábyrgd av, at neyðug stig verða tikin og útvegar fígging í hesum sambandi. T.d. hevur Mentamálaráðið ábyrgd av øllum tilboðum í skúlahøpi, meðan Nærverkið tekur ábyrgd av mennandi tilboðum eftir skúlatíð. 28 Løgtingslóg nr. 67 frá 10. mai 2000 um dagstovnar og dagrøkt, sum seinast broytt við løgtingslóg nr. 38. frá 9. mai 2006. 31 Hóast eitt barn er í kommunalari ansingarskipan, kann barnið og familjan samstundis fáa tilboð frá SFB. SFB arbeiðir, har kommunalir stovnar ikki røkka. Um barnið t.d. hevur tørv á náttarvakt ella fylgjara til venjingar í dagtímunum, veitir SFB hetta. Harafturat kann familjan fáa onnur tilboð frá SFB, tá barnið ikki er i kommunalari ansingarskipan, t.d. umlætting. Sostatt kann barnið og familjan fáa veitingar frá fleiri myndugleikum í senn. Kommunala skipanin hevur vanliga tilboð til børn upp til uml. 9 ára aldur29 Eftir hetta kunnu foreldur søkja um stuðulstilboð frá SFB umvegis Almannastovuna. Á barnaverndarøkinum er eitt markamót millum fyribyrgjandi fyriskipanir sambært § 15 í lógini um barnavernd, sum kommunurnar umsita og stovnstilboðini sambært 6. parti í somu lóg, ið er ábyrgdarøki hjá Almannamálaráðnum. Trupulleikin í hesum sambandi hevur verið, at stovnarnir ikki hava megnað at laga seg til skiftandi tørvin. 7.1.2. Millum Almannamálaráðið og Mentamálaráðið Ein stórur trupulleiki í sambandi við børn og ung við serligum tørvi er, at fleiri av teimum ikki fáa nøktandi skúlatilboð. Talan er serliga um atferðartrupul børn og ung. Dømi eru um, at hesi børn og ungu í alt ov langa tíð bert fáa heimaundirvísing nakrar tímar um vikuna. Einki annað skúlatilboð hevur verið til hesi børn og ungu. Í ávísum førum eru tey send heim, ella sjálv farin heim úr skúla og tískil ikki fingið nakra undirvísing yvirhøvur. Hetta kann hava álvarsamar fylgjur fyri hesi børn og ungu. Tá børn og ung ikki ganga í skúla saman við øðrum børnum og ungum, kann hetta skaða tey sosialt og vera við til at skapa afturstig í teirra menning, ið ger støðu teirra enn verri í mun til atferðartrupulleikar. Harafturat kann manglandi skúlakunnleiki skerja teirra møguleikar við at klára seg í vaksnamannalívinum, og klára at uppihalda sær og sínum. Tað er trupult at siga, um einasta orsøkin er, at skúlin ikki megnar at finna rætta undirvísingarháttin til tað einstaka barnið ella unga, ella um aðrar fyriskipanir eisini áttu at havt verið settar inn, eitt nú frá almannaverkinum ella sjúkrahúsverkinum. Ásannast kann tó, at tað er neyðugt, at øll trý verkini samstarva og seta inn samstundis, tá tørvur er á tí, um hesi børn og ungu skulu kunna mennast og gerast sjálvbjargin, og at hetta ikki verður gjørt í nóg stóran mun í dag. Higartil hevur tað oftast víst seg, at tá hesi børn gerast tannáringar er trupulleikin vorðin so stórur, at foreldrini venda sær til almannaverkið at fáa hjálp, og at tað tá kemur fram, at viðkomandi als ikki hevur nøktandi skúlakunnleika. Harafturat vísir tað seg oftani, at trupulleikarnir hjá viðkomandi tá eru vorðnir so stórir, at viðkomandi hevur tørv á einum heildartilboði, ið umfatar bæði skúlaundirvísing, sosialpedagogiska- og psykiatriska viðgerð. Eitt tilboð, ið hevur víst seg sera trupult at fáa í Føroyum. 29 Tað er eitt sindur ymiskt frá einari kommunu til eina aðra, um hetta tilboð er galdandi upp til 9 ára aldur, ella um tað bert er galdandi til 7 til 8 ára gomul børn. 32 Í tílíkum málum er endin oftast, at almannaverkið loysir trupulleikan og setur neyðugar fyriskipanir í verk, ið hava til endamáls at gera viðkomandi so sjálvbjargnan sum gjørligt - her í millum skúlaundirvísing og psykiatriska viðgerð. Viðmerkjast skal tó, at ein flokkur við ADHD næmingum byrjaði í Tórshavn í august 2009. Hetta er eitt stig tann rætta vegin. Eitt gráøki er í sambandi við ráðgeving og vegleiðing. Ein av uppgávunum hjá SND og NSR (Náms- og Sálarfrøðilig Ráðgeving), er at ráðgeva og vegleiða í øllum sernámsfrøðiligum spurningum, umframt at vegleiða soleiðis, at m.a. børn og ung eftir førimuni fáa høvi til at mennast á øllum økjum. Mett verður tó, at undirvísingarparturin higartil hevur verið raðfestur hægst, soleiðis at nøktandi ráðgeving og vegleiðing ikki verður givin á øðrum økjum við tí avmarkaða tilfeingi, sum er. Eisini Familjudepilin veitir ráðgeving og vegleiðing. Ansast má væl eftir, at fleiri stovnar ikki bjóða somu tilboð, eitt nú tí fakliga tilfeingið er so lítið í Føroyum. Sum víst á undir 7.1.1., eru eisini gráøkis- og markamótstrupulleikar millum dagstovnalógina og forsorgarlógina, sum ávikavist Mentamálaráðið og Almannamálaráðið varða av. 7.1.3. Millum Almannamálaráðið og Heilsumálaráðið Gráøkis- og markamótstrupulleikar eru bæði í mun til børn og ung, ið bera brek, og børn og ung við rúsevnis- ella sálarligum trupulleikum. Sambært § 5 í lógini um sjúkrahúsverkið30, sum Heilsumálaráðið varðar av, hava persónar sum búgva í Føroyum, rætt til ókeypis viðgerð frá sjúkrahúsverkinum. Í ávísum førum fevnir rætturin eisini um viðgerð í Danmark ella í øðrum landi. Sjúkrahúsverkið átekur sær eftir hesi lóg serkanningar, viðgerðir og røkt av bæði likamliga og sálarliga sjúkum fólki. Ásannast má tó, at børn og ung við rúsevnismisnýtslu ella sálarsjúku ofta verða sett á samdøgursstovn, sum Almannamálaráðið varðar av, hóast hesir stovnar bert geva sosialpedagogiska viðgerð. Uppihaldið miseydnast oftast, tí hesi børn og ungu ikki klára at móttaka sosialpedagogiskum tilboði, fyrr enn tey eru rúsevnisfrí ella at tamarhald er á sálarsjúkuni. Tískil endar tað oftani við, at børn og ung við rúsevnismisnýtslu og sálarsjúku verða send á stovn uttanlands, har tey kunnu fáa neyðugu viðgerðina, antin eftir § 16 í forsorgarlógini ella § 33, stk. 3 í barnaverndarlógini. Tá talan er um rúsevnismisnýtslu finnast viðgerðastovnar, ið kundu tikið ábyrgd av viðgerð fyri ungar misnýtarar, men orsakað av vantandi fígging ber ikki til taka sær av hesum aldursbólki, sum er. Sambært Bláakross eru talið av ungum við rúsevnismisnýtslu vorðið so mikið stórt31, at eitt serligt tilboð átti at verið sett á stovn. Víst kann verða á, at vit eiga fleiri vælútbúgvin fólk innan hetta serøki, so fakliga tilfeingið er til staðar, men ásannast má, at fíggjarliga grundarlagið má fáast til vega, um vit skulu taka hond um henda álvarsliga trupulleikan. 30 31 Løgtingslóg nr. 64 frá 17. mai 2005 um sjúkrahúsverkið. Í 2008 vóru 8 ung fólki í sambandi við Bláakross, og í 2009 12 ung fólk, ið vóru undir 18 ár 33 Ein annar trupulleiki er í sambandi við fjølbrekað børn og ung við andingartóli. Spurningurin er, hvør eigur at hava ábyrgdina av hesum, tí hesi krevja nógva røkt. Í dag eru tað starvsfólk frá SFB, sum eru um børn og ung við andingartóli, hóast henda uppgáva má metast sum ein røktaruppgáva. Starvsfólkið hjá SFB er í stóran mun ikki útbúgvið heilsustarvsfólk. Hetta tí at uppgávurnar hjá SFB eru meira av námsfrøðiligum slagi. Í sambandi við at børn og ung eru innløgd á sjúkrahúsi í Føroyum ella uttanlands, stinga trupulleikar seg upp í mun til, hvør skal syrgja fyri fylgjarum ella vaktum - heilsuverkið ella almannaverkið. Tá eitt nú fjølbrekað børn og ung við andingartóli eru innløgd, er tað oftast ein stuðul frá SFB, sum vakir yvir viðkomandi inni á sjúkrahúsinum. Tað sama er galdandi í sambandi við royndarverkætlanina við viðgerðarskeiðum - petø viðgerð og intensiv fysioterapiviðgerð - til børn og ung við fjølbreki, sum Almannamálaráðið í samstarvi við Almannastovuna og Klaksvíkar Sjúkrahúsi skipar fyri. Foreldur eru sera fegin um hesa viðgerð, ið heldur fram í 2010. Viðgerðarskeiðini verða í løtuni fíggjað eftir § 17 í forsorgarlógini32. Í mun til, at eitt barn, ið ber brek verður føtt, er tað óheppið, at Føðideildin á Landssjúkrahúsinum ikki tykist hava nakra skipaða mannagongd í hesum sambandi. Almannastovan fær tó javnan fráboðanir frá Landssjúkrahúsinum, eisini frá føðideildini, um, at barn við breki er borið í heim33, hóast mannagongdirnar ikki tykjast greiðar. Eins og víst á undir 7.1.2, er eitt gráøki í sambandi við ráðgeving og vegleiðing. Eisini heilsufrøðingarnir (Gigni) kunnu34 bjóða vegleiðing um m.a. menning og trivnað, hetta bæði til børn og ung, foreldur, lærarar, dagrøktarar v.m. Tað eru sostatt tríggir stovnar, sum kunnu ráðgeva og vegleiða. Arbeiðsbólkurin tekur undir við ynskinum hjá Meginfelagi teirra brekaðu í Føroyum, at teir ymsu partarnir samstarva um eina miðvísa kreppuhjálp í sambandi við, at børn við breki verða fødd. 7.2. Millum lógir undir Almannamálaráðnum Hóast Føroya Barnaheim er ein barnaverndarstovnur og verður fíggjaður av landinum, er tað stýrið fyri Barnaheimið, sum er setanarmyndugleiki hjá starvsfólkinum, ið starvast har. Hetta hevur við sær, at møguligt er ikki at brúka starvsfólk haðani á øðrum stovni, um tørvur er á tí. Hetta hevur við sær, at stovnsskipanin ikki er so smidlig, sum ynskiligt var, til tess at røkka málinum um, at helst øll børn skulu fáa nøktandi tilboð í Føroyum. Annars eru flestu trupulleikar í sambandi við markamót og gráøki millum forsorgarlógina og barnaverndarlógina. 32 Arbeiðsbólkurin hevur ikki viðgjørt spurningin um, hvørt petø viðgerðin eigur at veitast av sjúkrahúsverkinum ella almannaverkinum. Mett verður at hetta er ein politiskur spurningur. 33 Sambært § 38 í forsorgarlógini skulu myndugleikar boða Almannastovuni frá um persónar, sum hava tørv á hjálp eftir forsorgarlógini. 34 Sambært § 7 í løgtingslóg nr. 63 frá 17. mai 2005 um fyribyrgjandi heilsuskipanir fyri børn og ung. 34 Tað hevur í ávísum førum víst seg at vera ringt at meta um, hvørt eitt barn ella ein ungur er fevndur av barnaverndarlógini ella forsorgarlógini. Serliga tá talan er um sálarfrøðiligar sjúkuavgerðir. Um slíkt mál verður lagt fyri Høvuðsbarnaverndarnevndina, tekur nevndin avgerð um, hvørt barnið ella tann ungi er fevnt av barnaverndarlógini. Kemur Høvuðsbarnaverndin til ta niðurstøðu, at barnið ella tann ungi ikki er fevndur av barnaverndarlógini, er viðkomandi í staðin fevndur av forsorgarlógini. Harafturat er ógreitt, hvør hevur ábyrgdina av hvørjum, tá talan er um familjur við sosialum trupulleikum, og har eitt barn ella børn, ið bera brek eru í heiminum, t.v.s. tá talan er um mál, sum eru fevnd av bæði barnaverndarlógini og forsorgarlógini. Greiðar mannagongdir vanta, ið kunnu loysa trupulleikan. Tá ung, fevnd av forsorgarlógini, sum fáa tilboð frá SFB, nærkast 18 ára aldri, tekur Almannastovan málið upp viðvíkjandi framtíðini hjá tí unga, t.v.s. meta um, hvørt tann ungi kann gerast heilt ella partvís sjálvstøðugur, ella tann ungi skal hava fyritíðarpensjón og skal víðari til aðrar skipanir hjá Nærverkinum. Um tann ungi skal í aðra skipan hjá Nærverkinum, er tað umráðandi at yvirgongdin er smidlig og at ongin ivi er um, at tann ungi fær neyðuga tilboðið, tá viðkomandi gerst 18 ár. Hóast økið "Børn og Ung" er flutt til Nærverkið at umsita, er markamót framvegis millum skipanirnar. Tó hevur Nærverkið nú vitan um tey børn og ungu, sum fáa tilboð frá SFB, áðrenn tey verða 18 ár, soleiðis at tað eigur at verða lættari at skipa yvirgongdina. Nærverkið kann tó bert hava neyðuga tilboðið klárt, tá viðkomandi gerst 18 ár, um fíggjarligu karmarnir eru til staðar á fíggjarlógini. Eisini er markamót, tá ung fevnd av barnaverndarlógini verða 18 ár, tó í ávísum føri 21 ár. Um hesi ikki eru sjálvbjargin, tá tey røkka hendan aldur, skulu tey skifta til eina skipan eftir forsorgarlógini, tí tey ikki longur kunnu fáa tilboð eftir barnaverndarlógini. Um hesi ungu ikki eru ella kunnu gerast sjálvbjargin, og tískil hava tørv á búplássi frá Nærverkinum, er ikki vist, at nakað pláss er tøkt, tí bíðilisti er til búpláss. Sostatt er neyðugt við neyvum hagtølum og politiskum raðfestingum á økinum. Viðmerkjast skal, at møguligt er í ávísum førum at fáa játtað uppihald uttanlands eftir § 16 í forsorgarlógini. Tískil kunnu nøkur ung skifta frá ávikavist SFB ella einum tilboði eftir barnaverndarlógini, til eitt fyribils uppihald uttanlands, áðrenn tey møguliga skulu hava eitt tilboð frá eini skipan undir Nærverkinum. Eisini her gevur bíðilistin til búpláss trupulleikar. Foreldur at børnum, sum eru fevnd av forsorgarlógini, kunnu fáa endurgjald fyri mista inntøku, um tey uppihalda barninum heima sambært § 17. Nú SFB er flutt til Nærverkið at umsita, er enn eitt markamót komið og vandi er fyri, at trupulleikar kunnu stinga seg upp í hesum sambandi, tí tað er Almannastovan, ið umsitur § 17 í forsorgarlógini. 7.3. Loysnir Markamót vilja altíð verða ímillum skipanir og myndugleikar. Spurningurin er bara, hvar markamótið er. Til tess at loysa hesar trupulleikar, er neyðugt klárt at áseta markamótini í lóggávuni, umframt at fáa sektorábyrgdina gjøgnumførda á økinum. Meginreglan um sektorábyrgd merkir, at tað er skyldan hjá tí einstaka myndugleikanum, sum hevur 35 ábyrgdina av eini tænastu, at syrgja fyri, at tænastan er tøk og tillagað serliga tørvinum hjá tí einstaka persóninum. Við sektorábyrgd á økinum verður eisini samanhangur millum vald og gjald, soleiðis at samband er millum fakligu og fíggjarligu ábyrgdina hjá teimum ymisku stovnsleiðarunum. Harafturat er neyðugt - við virðing fyri hvørjum øðrum - at skipa samstarv og mannagongdir í sambandi við markamótini, soleiðis at eingin "dettur" ímillum skipanirnar, og eingin ivi er um, hvør ger hvat. 8. Tilboð og skipanir í framtíðini Um tikið verður undir við teimum atfinningum, sum eru til verandi tilboð og skipanir, er neyðugt at sektorábyrgdin verður framd í verki, og at tann einstaki myndugleikin tekur ábyrgd og veitir ta tænastu, hann hevur skyldu til at veita. Tað er umráðandi at hugsa um barnið, tann unga og familjuna sum eina heild, samstundis sum hugsað verður um heildina hjá tí einstaka persóninum. Støðan er so at siga altíð soleiðis, at tann einstaki hevur tørv á ymiskum tilboðum frá ymiskum myndugleikum samstundis35. Fyri at kunna hjálpa tí einstaka, er í fyrstu atløgu neyðugt, á einum fakligum grundarlagi, at fáa staðfest tørvin hjá viðkomandi. Tá tørvurin er staðfestur, mugu tilboð og skipanir vera, sum kunnu nøkta serliga tørvin, her í millum faklig ráðgeving og vegleiðing. Grundleggjandi fyri menningina av samdøgursstovnunum er, at teir hava eitt greitt - men eisini rúmligt - virðisgrundarlag at virka á í mun til tørvin. Hetta fevnir eisini um endamálsorðing og mannagongdir fyri, hvussu fakliga virksemið fer fram, her í millum við regluligari supervisión. Til tess at tryggja, at kósin verður hildin, er ein óheft eftirlitsskipan neyðug. Ásannandi at tørvurin er skiftandi sum frá líður, er umráðandi, at skipanin er smidlig, soleiðis at tilboðini kunnu tillaga seg og nøkta tann tørv, sum til einahvørja tíð er. Fyri at hetta kann lata seg gera, er sera umráðandi, at greiðar samstarvsavtalur og mannagongdir eru millum teir ymisku myndugleikarnir um at gagnnýta fakliga førleikan hjá hvørjum øðrum. Hetta tí at starvsfólkaorkan við neyðuga serkunnleikanum er avmarkað í Føroyum. Harafturat er neyðugt, at allir myndugleikar, ið hava við børn og ung at gera, hava neyðuga fíggjarliga orku og fullnýta hana á besta hátt, soleiðis at myndugleikarnir kunnu veita ta tænastu og tey tilboð, sum tørvur er á. Hagtøl eiga at verða fingin til vega, sum kunnu gerast grundarlag undir metingum av framtíðar tørvinum, tað verið seg innan stovns- og viðgerðartilboð, umlætting, fosturheim, ymisk námsfrøðilig stuðulstilboð v.m. Í framhaldi av hesum verður eitt yvirlit gjørt, sum klárt lýsir, hvørji tilboð og skipanir eru, hvør málbólkurin er og hvat endamálið er við 35 Til dømis frá skúlaverki og SFB, ella skúlaverki, SFB og sjúkrahúsverki. 36 teimum. Harafturat skulu greiðar mannagongdir vera fyri, hvussu brúk kann gerast av teimum. 8.1. Útgreining og uppfylgjandi viðgerð Sum víst á undir 4.1. er umráðandi, at børn, ung og familjur við serligum tørvi verða útgreinað, áðrenn ein fyriskipan verður sett í verk. Mett verður, at útgreining av børnum og ungum skal fara fram á einum stað, meðan útgreining av familjum skal fara fram á einum øðrum stað. Tá familjur verða útgreinaðar, er talan um viðkvom foreldur og teirra børn, og tískil mugu umstøðurnar vera hóskandi til endamálið. Harafturat kann vera neyðugt at gera útgreiningina yvir eitt tíðarskeið. Harafturímóti kann útgreining av børnum vanliga gerast ambulant, antin á staðnum, úti á stovnum ella í heiminum. Arbeiðsbólkurin hugsar sær, at fakfólk á hesum øki skipa kanningargongdina sínamillum, her í millum um ein sjúkuavgerð skal takast í mun til einstaka barnið. Tað, sum hevur størsta týdningin er, at fyriskipanir, ið verða settar í verk, hava støði í eini fakligari meting av trupulleikunum, og at tey serkønu saman við teimum, ið eru um einstaka barnið, finna fram til rætta tilboðið. Í sambandi við útgreining av børnum og ungum er umráðandi, at hugsað verður um barnið í síni heild - bæði skúla, frítíð, útbúgving, viðgerð og heima. Tískil er neyðugt, at tað í útgreiningini verður arbeitt í tvørfakligum toymum, soleiðis at ein heildarætlan kann gerast, ið hevur fyrilit fyri at menna barnið og tann unga á øllum økjum. 8.2. Tilboð og skipanir kring landið Tilboð og skipanir eiga í mest møguligan mun at fara fram í nærumhvørvinum. Um grundarlag ikki er fyri, at tilboðið ella skipanin er í nærumhvørvinum og hvørjum øki, sum verður sett á stovn, mugu økini samstarva. Staðsetingin av tænastunum skal fyrst og fremst vera fakliga og fíggjarliga grundað. Faklig ráðgeving og vegleiðing, her í millum familjuráðgeving til familjuna og faklig ráðgeving í mun til brekið ella sjúkuavgerðina, eigur í størst møguligan mun at fara fram úti í økinum. Mett verður, at um familjur, umframt skúlar, dagstovnar og onnur, ið arbeiða við børnum og ungum, fáa atgongd til fakliga serkunnleikan, kann hetta verða við til at stuðla og fyribyrgja, at børn og ung fáa so stórar trupulleikar, at tey verða sett heiman. 8.3. Stuðulsfólkaskipanin fyri børn (SFB) Víst hevur verið á, at foreldrini sum heild eru glað fyri skipanina og tey tilboð, skipanin veitir. Tí verður mett, at skipanin skal halda fram, í stóran mun sum higartil. Tó verður mett, at skipanin skal hava stovnar, ið eru bygdir til endamálið, har skipast kann fyri dagog frítíðartilboði til børn, ið ikki kunnu integrerast í kommunalu ansingarskipanini, og til børn og ung, ið eru farin um aldursmarkið at nýta kommunalu skipanina. Hesir stovnar skulu harumframt hava pláss til, at umlætting36 kann skipast á stovninum. Á henda hátt verður mett, at raksturin av SFB gerst so skynsamur sum gjørligt. 36 Sí nærri um umlætting undir pkt. 8.6. 37 Neyðugt er at gera reglur og vegleiðingar um virksemið hjá SFB, sum áseta, hvørjar veitingar SFB hevur ábyrgdina av at bjóða. Hetta soleiðis, at markamót verða ásett í mun til sektorábyrgdina, og soleiðis at skipanin verður meira gjøgnumskygd og greiða samstundis fæst á ábyrgdarbýtinum millum foreldur og SFB. Reglurnar skulu gerast í samráð við aðrar myndugleikar fyri at tryggja, at eingin, sum hevur serligan tørv, fer niður ímillum skipanirnar hjá teimum ymisku myndugleikunum. 8.4. Fosturforeldraskipanin Fosturforeldraskipanin er ein vælvirkandi skipan, ið eigur at halda fram.Tó eiga nakrar broytingar at verða gjørdar. Fyri tað fyrsta eigur tað at verða eitt krav í sambandi við góðkenning av fosturforeldrum, at tey skulu luttaka í einum grundskeiði, helst áðrenn tey gerast fosturforeldur. Harumframt eigur tað eisini at vera eitt krav, at fosturforeldur luttaka á teimum fakligu tiltøkum, sum Fosturforeldraskipanin skipar fyri. Hesum kravi um førleika tekur Fosturforeldrafelagið og Gigni undir við. Vísandi til viðmerkingar frá Fosturforeldrafelagnum og Fosturforeldraskipanini, verður mett, at tørvur er á, at endurskoða umlættingarpartin í Fosturforeldraskipanini. Arbeiðsbólkurin metir, at ein ella fleiri fosturfamiljur eiga at verða settar í starv sum umlættingarfamilja, soleiðis at hesi burturav taka ímóti børnum, sum skulu til umlætting. Umlættingarskipanin í dag fer við nógvari orku frá Fosturforeldraskipanini. Arbeiðsbólkurin metir eisini, at tá tørvur er á eini bráðfeingis fyriskipan í fosturheimi, eiga ein ella fleiri fosturfamiljur at verða settar í starv sum bráðfeingis fosturfamiljur, soleiðis at nøkur fosturheim altíð eru tøk, tá ið børn skulu bráðfeingis til fosturs. Hesar fosturfamiljur skulu samsýnast serliga fyri hetta. Eisini hesum ynski tekur Fosturforeldrafelagið undir við. Fosturforeldrafelagið vísir harafturat á, at fosturfamiljur eiga av vera býtt upp í vanlig og styrkt fosturheim, soleiðis at tey hvør í sínum lagi megna sínar serstøku uppgávur. Hetta sær Fosturforeldraskipanin ikki sum nakran trupulleika. Fosturforeldraskipanin og fosturheimini virka væl, sum nú er. Fosturforeldraskipanin metur, at tað ikki verður nakar trupulleiki at gera styrkt fosturheim afturat, um neyðuga orkan verður veitt Fosturforeldraskipanini. Arbeiðsbólkurin tekur undir við hesum. 8.5. Samdøgurstilboð Sum víst á undir 3.1 og 3.2, hava børn og ung við serligum tørvi ógvuliga ymiskar trupulleikar og eyðkenni. Fleiri av hesum børnum og ungu hava tørv á einum fyribils uppihaldi á einum samdøgursstovni, soleiðis at tey kunnu fáa ta viðgerð, tey hava tørv á. Tískil verður mett, at neyðugt er við hesum tilboðum í Føroyum eftir barnaverndarlógini: 1. 2. 3. 4. 5. Ungdómsdeild (Ungdómsdeildin á Føroya Barnaheimi) Viðgerðardeild við tveimum eindum Verkætlanareind Sosialpsykiatrisk eind Familjudeild 38 6. Útslúsing og búvenjing til ung um 18 ára aldur, ið ikki eru heilt før fyri at klára seg sjálvi uttan stuðul frá einum vaksnum persóni í gerandisdegnum Umframt føst pláss á omanfyri nevndu deildum, skulu bráðfeingispláss eisini vera. Deildirnar og bráðfeingisplássini verða lýst niðanfyri. Harafturat er neyðugt við hesum tilboðum fyri børn og ung við breki, ið eru fevnd av forsorgarlógini: 1. 2. 3. 4. Bú- og umlættingartilboð til børn og ung við fjølbreki Bú- og umlættingartilboð til børn og ung við autismu Bú- og umlættingartilboð til børn og ung við menningartarni Útslúsingar-, búvenjingar- og arbeiðsavkláringartilboð 8.5.1. Ungdómsdeild Ein ungdómsdeild - Ungdómsdeildin á Føroya Barnaheimi - við samdøgurstilboði eigur at vera, ið tekur ímóti ungum við lættari kensluligum og sosialum trupulleikum, sum tó ikki kunnu búgva hjá eini fosturfamilju. Mett verður, at ungdómsdeildin á Føroya Barnaheimi eigur at verða partur av økinum Børn og Ung. 8.5.2. Viðgerðardeild við tveimum eindum Ásannandi, at øll børn og ung ikki altíð kunnu verða saman, antin orsakað av aldri ella teirra serligu trupulleikum, verður mett, at tað eigur at verða møguleiki fyri at hava tvær viðgerðareindir, sum taka ímóti viðgerðarkrevjandi børnum og ungum, sum ikki rúmast á Ungdómsdeildini. Hesar viðgerðareindir skulu standa fyri einum skipaðum og "forútsigiligum" gerandisdegi. Harafturat skulu eindirnar skapa ein innihaldsríkan og mennandi gerandisdag fyri barnið og tann unga. Neyðugt er, at eindirnar hava góða starvsfólkanormering, soleiðis at starvsfólk eru um barnið ella tann unga alla tíðina. Eindirnar skulu hava skúlatilboð knýtt at sær, soleiðis at børnini og tey ungu kunnu fáa undirvísing á staðnum. Tær skulu sostatt hava høli, sum eru hóskandi til undirvísing. Tó skal tað vera skúlamyndugleikarnir, sum hava ábyrgdina av undirvísingini í samsvari við sektorábyrgdina. Fyri nøkur av teimum ungu kann tørvur verða á at fáa avklárað framtíðar útbúgvingarmøguleikar. Eisini hesum skulu skúlamyndugleikarnir taka sær av. 8.5.3. Sosialpsykiatrisk eind Ásannandi at fleiri børn og ung eru, sum hava psykiatriskar trupulleikar, verður mett, at viðgerðardeildin eigur at samstarva við Psykiatriska Depilin um sosialpsykiatriska viðgerð fyri henda aldursbólk. Henda deildin skal taka ímóti ungum við byrjandi persónligheitsórógv, sálarsjúkum ella við einum viðkvæmum persónligheitsstrukturi. 39 8.5.4. Verkætlanareind Stovnurin skal eisini hava eina verkætlanareind, ið gevur møguleika fyri, at gera eina verkætlan í eitt styttri tíðarskeið fyri tað einstaka barnið ella tann einstaka unga, um hesi eru til skaða fyri seg sjálvan ella onnur, og gerast ov trupul til viðgerðareindina. Eindin skal kunna virka sum ein "tryggjaður stovnur". 8.5.5. Bráðfeingispláss Tað er umráðandi, at bráðfeingispláss altíð eru tøk á samdøgursstovninum. Um tað ikki er gjørd nøkur útgreining av barninum ella tí unga, áðrenn viðkomandi verður innskrivaður á eitt bráðfeingispláss á samdøgursstovninum, áliggur tað stovninum, í samstarvi við greiningarmiðstøðina, at síggja til, at viðkomandi verður útgreinaður áðrenn tríggir mánaðir eru farnir. 8.5.6. Útslúsing Við útslúsing, eisini kallað eftirvernd, er at skilja, at tann ungi skal hjálpast til eina sjálvstøðuga tilveru. Eitt útslúsingartilboð eigur altíð at vera til ung, tá tey verða útskrivað frá einum samdøgurstilboði, vanliga um 18 ára aldur. Harafturat kunnu ung við serligum tørvi, sum hava búð heima, hava tørv á einum útslúsingartilboði, í sambandi við at tey flyta heiman. Tað, sum eyðkennir hesi ungu, er, at tey eru ikki heilt før fyri at klára seg sjálvan í gerandisdegnum, uttan stuðul frá einum vaksnum persóni. Í útslúsingartilboðnum skulu ung fáa búvenjing, sum miðar fram ímóti, at gera tey ungu før fyri at klára seg sjálvi. Um tað eftir eina tíð vísir seg, at tann ungi ikki kemur at klára seg sjálvan, skal starvsfólkið gera frágreiðing um, hvønn tørv tann ungi kemur at hava í framtíðini. Henda frágreiðing skal kunna brúkast til at meta um, hvørt tann ungi kann megna at búgva fyri seg sjálvan við eitt sindur at stuðli, ella viðkomandi hevur tørv á búplássi á einum stovni ella sambýli. Ungdómar eiga bert at verða innskrivaðir á útslúsingartilboði so leingi viðkomandi mennist, og ikki longri enn tvey ár. Meðan tann ungi er innskrivaður á útslúsingartilboði, skal avkláring gerast í mun til arbeiðsevni og útbúgvingarmøguleikar. Útslúsingartilboðið skal í samstarvi við myndugleikan, sum hevur innskrivað viðkomandi, samskipa og hava samband við viðkomandi myndugleikar. 8.5.7. Familjudeild Mett verður, at tørvur er á eini familjudeild, ið skal veita familjuviðgerð, sum m.a. styrkja foreldraførleika, umframt sálarfrøðiligar samrøður við foreldur og børn. Familjudeildin skal bjóða viðgerðina bæði sum samdøgurs- og dagtilboð. Dagviðgerðin skal, umframt at fara fram á familjudeildini, eisini bjóðast úti í økinum. Í hesum sambandi má greitt ásetast, hvør viðgerð kann fara fram úti í økinum og hvør kann fara fram á Familjudeildini. 40 Eisini skal familjudeildin hava bráðfeingispláss til nýføðingar, smábørn og minni børn, um hesi eru so illa fyri, at tey ikki kunnu vera hjá eini fosturfamilju. Harumframt skal familjudeildini móttaka foreldur og børn, sum skulu hava samveru undir eftirliti. Starvsfólkið á familjudeildini kunnu tá, við sínum serkunnleika, hjálpa foreldrunum at skapa eina góða samveru við børnum teirra. 8.6. Umlætting Tað er neyðugt, at umlættingartilboð eru til foreldur at børnum og ungum við serligum tørvi. Serliga foreldur at fjølbrekaðum, menningartarnaðum og ávísum børnum og ungum við autismu hava stóran tørv á skipaðari umlætting, um tey skulu hava neyðugu orkuna at hava børnini búgvandi heima sum longst. Tørvur er á at økja um og umskipa umlættingartilboðini. Hetta verður gjørt mest skynsamt við, at ein homogenur bólkur fær eina skipaða umlætting á ávísum staði. Umlættingin er løgd til rættis soleiðis, at foreldrini vita, hvørji vikuskifti í inniverandi ári teirra barn er til umlætting. Við hesum verður hugsað um at veita børnunum eina innihaldsliga góða umlætting og at veita foreldrunum eina hvíld frá fríggjadegi seinnapart til mánamorgun. Tað eru serliga tveir bólkar av børnum og ungum, ið bera brek, sum hava stóran tørv á umlætting. Hettar eru børn og ung, ið hava fjølbrek, og børn og ung, ið hava autismu. Harafturat eru tað børn og ung við ADHD og menningartarni, ið hava tørv á umlætting. Børn við ADHD er ein vaksandi bólkur, ið krevur nógva umlætting. Hagtølini niðanfyri vísa, hvussu nógvir brúkarar eru í SFB við fjølbreki, menningartarni og ADHD/Autismu/o.l. í aldrinum 7 - 17 ár: 8.6.1. Bú- og umlættingartilboð til børn og ung við autismu SFB veitir í dag skipaða umlætting til børn og ung við autismu. Fýra bólkar av børnum og ungum við autismu verða umlætt í Ovarugøtu 46. Flestu av teimum fáa umlætting eitt vikuskifti um mánaðin og einstøk hava tørv á tveimum vikuskiftum um mánaðin. Tørvurin verður mettur eftir, hvussu krevjandi børnini eru at hava búgvandi heima. Ovaragøta 46 41 verður eisini nýtt ad hoc til umlætting gerandisdagar, summarumlætting og til dagtoymi gerandisdagar. Harafturat hava foreldur at børnum og ungum við autismu møguleika at fáa umlætting á stovninum Kelduskákið í Klaksvík. Mett verður, at tá ið børn og ung hava tørv á umlætting trý vikuskifti um mánaðin, frítíðartilboði hjá SFB seinnapartar gerandisdagar, frítíðartilboði um dagin, tá ið skúlin er stongdur og tvær til tríggjar vikur summarferiuumlætting, er búpláss tað næsta tilboð, ið eigur at standa foreldrum í boði. Tó kunnu vera aðrar umstøður í familjuni, ið gera, at foreldur hava tørv á búplássi til barnið. Mett verður, at innanfyri komandi trý árini verður tørvur á einum stovni við minst 10 nýggjum bú- og umlættingarplássum til børn og ung við autismu. Sum hagtølini niðanfyri vísa, eru 28 brúkarar í SFB í 2009 við sjúkuavgerðini autisma í aldursbólkinum 7 - 17 ár. Viðmerkjast skal, at børn og ung eru í skipanini, sum ikki hava fingið staðfest sjúkuavgerðina autismu, men sum hava líknandi eyðkenni. Hesi eru ikki tikin við í uppgerðina. 8.6.2. Bú- og umlættingartilboð til børn við fjølbreki Tey børn og ung við fjølbreki, ið SFB veitir umlætting til, fáa øll umlætting í privatum heimum; hetta tí at SFB ikki hevur egnaði hølir til at gera eina skipaðað umlætting. Tó verður dagstovnurin Reiðrið í Saltnesi partvís nýtt sum umlættingarstaður. Flestu børn og ung við fjølbreki fáa umlætting eitt vikuskifti um mánaðin, tó fáa einstøk tvey umlættingarvikuskifti. Umlætting í privatum heimum er ein sera kostnaðarmikil fyriskipan, ið gerst enn dýrari, tá ið børnini gerast tannáringar. Hetta tí, at tá er neyðugt, at tvey starvsfólk eru um barnið, tá ið tað skal flytast, vaskast o.s.fr.37 Eisini gerst umlætting av fjølbrekaðum ómøgulig í privatum heimi, tí barnið og hjálpitólini hjá tí taka meira pláss, umframt at tvey fólk skulu vera um barnið, tá ið tað skal flytast, vaskast o.s.fr.. 37 Havast skal í huga, at starvsfólkini eru sáttmálasett og fáa løn sum ásett í sáttmála. 42 Hesi børn og ungu eru veikastu brúkararnir í SFB og tann bólkurin, ið uppá seg krevur flest starvsfólk. Foreldur at hesum børnum eru sera tengd at veitingum frá SFB í gerandisdegnum. Mett verður, at tørvur er á, at stovnur verður bygdur til børn og ung við fjølbreki, ið kann veita alla neyðuga umlætting. Harafturat skal stovnurin hava búpláss, umframt pláss til dagtoymi til 8 fólk. Ætlandi kunnu børn og ung við menningartarni eisini fáa bú- og umlættingpláss saman við børnum og ungum við fjølbreki. Mett verður, at bráðfeingis tørvur er á einum nýggjum bú- og umlættingarstovni fyri 15-20 børnum og ungum við fjølbreki og menningartarni. Sum hagtølini niðanfyri vísa, eru 19 brúkarar í SFB í 2009 við fjølbreki í aldursbólkinum 7 - 17 ár: Víst hevur verið á, at bráðfeingis umlættingarpláss mugu vera tøk, tí tað kunnu brádliga íkoma støður, sum gera, at foreldrini ikki kunnu taka sær av barninum ella tí unga, ið er soleiðis fyri, at onnur ikki kunnu ansa viðkomandi. Mett verður, at til ber at skipa fyri bráfangis umlættingarpássum í sambandi við skipaðu umlættingina. Neyðugt er at gera vegleiðing um umlætting, í mun til aldur og brek. 8.7. Búpláss til børn við serligum tørvi Vanliga hava børn og ung undir 18 ár ikki sjálvstøðugan bústað. Av somu orsøk eru flest øll búfólkini á bústovnunum og sambýlunum, sum Nærverkið umsitur, 18 ár ella eldri38. Ásannast má tó, at ung, sum eru fjølbrekað, menningartarnað ella børn og ung við autismu, oftani hava tørv á búplássi frá tí at hesi eru um 12 - 14 ára aldur. Í løtuni eru 2 børn og ung á bíðilista til búpláss hjá Trivnaðartænastuni á Nærverkinum39. Mett verður tó, at fleiri eru, sum hava tørv á búplássi, men ikki hava søkt, tí so fá búpláss eru til børn og ung. Sum víst var á í 8.6.1. og 8.6.2., vísir tørvurin á umfatandi umlætting á, at framtíðar tørvur er á 10 bú- og umlættingarplássum til børn og ung við autismu og at tørvur í dag er fyri minst 10 bú- og umlættingarplássum til børn og ung við fjølbreki og menningartarni. 38 39 Tveir ungdómar undir 18 ár hava tó búpláss á einum stovni undir Nærverkinum. Harumframt eru áleið 30 vaksin á bíðilistanum. 43 Eisini eigur fyrisitandi myndugleikin at hava tørvin á stovnsplássum til hesi børn og ungu í geyma, tá tey gerast vaksin. 8.7.1. Útslúsingar-, bú- og arbeiðsavkláringartilboð40 Almannastovan skal í góðari tíð áðrenn brúkari, ið er undir forsorgarlógini, gerst 18 ár, t.v.s. í minsta lagi eitt ár frammanundan, taka málið upp til nýggja heildarviðgerð um framtíðarútlitini hjá brúkaranum. Mett skal verða um, hvørt brúkarin skal hava eitt útslúsingar-, bú- og arbeiðsavklárandi tilboð, ella um brúkarin hevur tørv á bú- og/ella verkstaðstilboði hjá Nærverkinum. Stovnurin Rásin, ið tekur næmingar við menningartarni inn, sum Mentamálaráðið varar av, virkar á sama øki. Tørvur er á at økja um virksemið, so Rásin kann taka næmingar inn hvørt ár, umframt at mælt verður til at umhugsa, hvørt tilboðið, ið Rásin veitir, ikki náttúrliga hoyrir heima innan økið Børn og Ung. Í sínum viðmerkingum til álitið ger Javni greitt, at tey ungu eiga at vera stimbrað í at liva eitt virkið og sjálvstøðugt lív og at verða tikið við í samfelagið. Eisini eigur arbeiðsvenjing og útslúsing til arbeiðsmarknaðinum eisini at verða havd í huga í hesum høpi. Somuleiðis eigur leikluturin hjá Dugna at verða umhugsaður, so teirra royndir við at veita arbeiðsavklárandi tilboð eisini kundi komi ungum við serligum tørvi til góðar. Í serstakum førum fáa ung við serligum tørvi arbeiðsavklárandi tilboð í Danmark - tilboð, sum vit eins væl kundu veitt í Føroyum. Í sínum hoyringssvari, dagfest 22. februar, hevur Dugni tikið undir við hesum, og er sinnað at veita arbeiðsavklárandi tilboð og skúlatilboð til ung undir 18 ár, treytað av, at høli eru tøk til endamálið og at fígging verður fingið til vega. 8.8. Ráðgeving til familjur at børnum við serligum tørvi Familjur at børnum við serligum tørvi hava ein serligan tørv á ráðgeving, t.d. í sambandi við at barn við breki verður borið í heim, sjúku hjá barni, breki hjá barni, uppaling, við deyða hjá barni og aðrar hendingar í familjuni. Sum lýst í 4.2.2. arbeiðir Nærverkið í løtuni við at skipa Familjudepilin soleiðis, at hann m.a. kann veita ráðgeving á hesum økinum. Somuleiðis leggur endamálið hjá SND og Gigni upp til at veita somu tænastu - í seinna førinum er uppgávan lógarásett41. Umráðandi er, at greiða verður fingin á, hvussu hendan ráðgevingin verður veitt og hvør myndugleiki eigur uppgávuna. 8.9. Stovnsuppihald uttanlands Ásannandi, at tað helst altíð fara at verða nøkur børn og ung, sum hava ein so heilt serligan tørv, at hesin ikki kann nøktast í Føroyum, eigur møguleiki at verða fyri at senda tey uttanlands, bæði eftir forsorgarlógini og barnaverndarlógini. 8.10. Visitatión Mett verður, at tørvur er á eini visitatiónsskipan, sum skal tryggja, at børn og ung við serligum tørvi altíð fáa rætta viðgerðartilboðið. Samstundis eigur visitatiónsskipanin at seta 40 41 Sí eisini pkt. 8.6.10. Sí Løgtingslóg nr 63 frá 2005. 44 krøv og taka fyrilit fyri okkara viðgerðarstovnum og orku teirra. Endmálið er at fremja samstarv og at gagnnýta tilfeingið í Føroyum so javnt, sum til ber. Hetta eigur at verða gjørt á tann hátt, at ein nevnd verður sett saman av stovnsleiðarunum, umboðum fyri barnaverndartænastuna í hvørjum einstøkum føri, og møguliga eisini onnur barna- og ungdómsserkøn fólk. Tá ynski eru um fyriskipanir uttanlands, eigur nevndin altíð at meta um, hvørt møguleikarnir fyri viðgerðum í Føroyum frammanundan eru troyttir til fulnar. 9. Hvussu skipa vit tilboð og skipanir í framtíðini Arbeiðsbólkurin er av teirri fatan, at tilboð og skipanir til børn, ung og familjur við serligum tørvi kunnu skipast skynsamari enn tey eru í dag, og verður hetta lýst niðanfyri. 9.1. Brek- og barnavernd í einum felags høpi Tað verður mett at hava stórar fyrimunir, at øll mál, har endamálið er at menna og stimbra børn og ung, verða samhugsað. Hetta ger seg bæði galdandi, tá talan er um dagligu umsitingina og tá skipað verður fyri mennandi viðgerðar- og stovnstilboðum, hvørt talan so er um sjónarhornið í barnaverndarhøpi ella við atliti at børnum og ungum, ið bera brek. Tey, ið arbeiða við børnum og ungum kunnu í felag nýta sínar serligu førleikar, so hetta virkisøki verður ment enn meira í síni heild. Ofta verður víst á, at markamót og gráøki eru stórir bágar í dagliga arbeiðinum, og forða fyri skjótum og munagóðum fyriskipanum. Um brek- og barnaverndarmál verða umsitin av kommunalum eindum kring landið, metir arbeiðsbólkurin, at gráøkini gerast færri, soleiðis at tænasturnar bæði gerast dyggari og at tilfeingið verður fullnýtt. Somuleiðis eiga serstovna- og trivnaðartilboðini at verða skipað í felagskommunalum høpi, ið sum frá líður verða rikin í felag. Einki er til hindurs fyri at samskipa tilboð og skipanir, sum hvør í sínum lagi hava heimild í forsorgarlógini og barnaverndarlógini. Tó er neyðugt at tillaga endamálsorðingina, eins og at tað klárt má koma fram, hvørji viðurskifti gera seg galdandi í mun til tey einstøku tilboðini. Orsøkin til hetta er, at endamálið við tilboðunum ikki altíð er tað sama, tá tosað verður um ávikavist brek- og barnaverndarmál. 9.2. Eitt stað at venda sær til Í dag skulu familjur ella onnur, alt eftir hvør trupulleikin er, venda sær til antin sosialu deild á kommununi, barnaverndartænastuna, Almannastovuna, Sernámsdepilin, her í millum NSR-tænastuna, ella heilsufrøðingarnar hjá Gigni fyri at fáa hjálp. Vísandi til, at atfinningar hava verið um, at tað er trupult hjá familjum við serligum tørvi at vita, hvar tey skulu venda sær við sínum trupulleikum, og at familjan má venda sær til fleiri myndugleikar, eigur meginreglan um "eina hurð" til tað almenna at verða sett í verk innan økið børn og ung. Hurðin eigur at verða so nær borgaranum sum møguligt. 45 Kommunurnar hava longu í dag sosialar deildir og barnaverndartænastur, og harafturat umsita tær dagstovnaøkið. Tær eru sostatt partur í flestu málum um børn og ung við serligum tørvi. Tá hugsað verður um, at kommunurnar eru nær borgaranum, verður hildið, at staðið har borgarin skal venda sær til, tá talan er um børn, ung og familjur við serligum tørvi, er hjá kommununi. Tó verður neyðugt at samskipa kommunalu deildirnar við aðrar myndugleikarnar á økinum. Arbeiðsbólkurin mælir í fyrstu syftu til at virka miðvíst fyri, at tær ymsu tænasturnar, ið arbeiða við børnum og ungum: NSR-tænasturnar, Gigni, Stuðulsfólkaskipanin fyri børn, barnaansing og barnaverndartænastur, koma at halda til undir sama taki. Neyðugt er harafturat, at tænasturnar samstarva við økisdeildirnar hjá Almannastovuni. Arbeiðsbólkurin hugsar sær, at NSR-tænasturnar og Gigni í øðrum lagi verða lagdar til kommunala myndugleikan at umsita. Hetta er tó ein spurningur, ið avvarðandi myndugleikar mugu taka upp til nærri viðgerð. Kommunurnar ávísa og gjalda longu í dag høli til hesar skipanir, umframt at rinda fyri skrivara og annan rakstur hjá NSR. Í sínum hoyringssvari ger Gigni tó vart við, at hesin stovnur ikki sær fyrimunir í, at verða lagdur til kommunurnar at umsita, hóast tikið verður undir við hugtakinum um "eina felags hurð" fyri tær tænastur, sum arbeiða við børnum og ungum. Óansæð hvør av hesum báðum møguleikum verður valdur, verður mett rættast, at ein felags tænasta er fyrsta hurðin inn til myndugleikarnar. Ein felags móttøka tryggjar, at málið kemur á rætta stað og verður viðgjørd av fakfólki. Tá ymisku tænasturnar eru undir sama taki og undir sama myndugleika eru størstu forðingarnar fyri tvørfakligum samstarvi tiknar burtur. Arbeiðsbólkurin staðfestir, at flestu av hoyringspørtunum taka undir við sjónarmiðinum um eina felags hurð fyri tænasturnar, sum virka fyri børnum og ungum. Tó er ein ávís ósemja um, hvussu samstarvið millum hesar tænastur ítøkiliga skal skipast, og hvør skal hava samskipandi leiklutin. Við samskipanini verður ábyrgdin savnað á einum stað, umframt at hvørt kommunalt øki hevur eitt tvørfaklig toymi, ið kann seta inn tvørfakliga, so skjótt og so nær borgaranum sum gjørligt. Eisini eigur hetta at hava við sær, at skiftið millum eitt nú dagstovn og skúla, umframt skúla og ungdómstilveru gerst smidligari. 9.3. Ráðgeving og vegleiðing Mett verður, at ráðgeving og vegleiðing í størst møguligan mun eigur at fara fram so nær borgaranum sum gjørligt, hetta bæði í mun til sernáms-, heilsu- og sálarfrøði. Henda ráðgeving og vegleiðing verður í dag veitt í ávísan mun úti í økinum, av heilsufrøðingunum og NSR-tænastuni. Sambært heimasíðuni42 hjá Gigni skulu heilsufrøðingarnir eygleiða og kanna barnið. Harafturat skulu heilsufrøðingarnir m.a. ráðgeva og vegleiða foreldrini um sálarligu, 42 Hin 12. januar 2010 46 sosialu og likamligu menningina hjá barninum, eins og heilsufrøðingarnir skulu ráðgeva um foreldraleiklut og -tilknýti. Mentamálaráðið ger í sínum hoyringssvari vart við, at ráðgevingin eigur at verða gjørd í samstarvi við skúla og dagstovnar, og at sernámsfrøðiligir og námsfrøðiligir ráðgevar verða knýttir at hesi uppgávuni. Sambært Mentamálaráðnum er endamálið við NSR-tænastuni at veita eina tænastu til børn við serligum tørvi og familjum teirra, hetta m.a. við at gera eina undirvísingar- og heildarætlan fyri barnið og at ráðgeva foreldrum, stovnum, skúlum o.ø. Mett verður, at við at samskipa NSR-tænasturnar og heilsufrøðingarnar við kommunalu deildirnar, og har við skapa tvørfaklig toymi úti í kommununum, verða fakligu førleikar hesum gagnnýttir betri, eins og foreldur, børn og ung fáa eina munadyggari ráðgeving og vegleiðing. 9.4. Kommunalu økini Í sambandi við støddina á barnaverndarøkjunum verður mett, at fleiri av núverandi økjum eru ov smá. Trupulleikin við smáum økjum er, at vandi er fyri, at barnaverndarmálini kunnu gerast persónlig, umframt at trupult kann verða at fáa starvsfólk við neyðuga fakliga førleikanum til økið; her verður ikki bert hugsað um málsviðgerar til barnaverndartænasturnar, men eisini onnur fakfólk, t.d. sálarfrøðingar, familjuráðgevar, námsfrøðingar og onnur, sum tørvur kann verða á í sambandi við fyribyrgjandi fyriskipanir. Mett verður samstundis, at fakligi førleikin mennist, um økini gerast størri, tí so má roknast við, at fleiri starvsfólk verða og at hesi kunnu ráðføra seg við hvønn annan. Arbeiðsbólkurin tekur til eftirtektar, at tað í kommunuálitinum43 verður mælt til, at ásetingin í barnaverndarlógini um tvungin kommunal samstørv um barnaverndartænastur, eiga at verða tillagað nýggja kommunala bygnaðinum. 9.5. Útgreining Ein væl virkandi útgreiningarmiðstøð skal vera fyri alt landið, ið hevur ábyrgd av at útgreina børn og ung við serligum tørvi og at gera eina heildarætlan fyri barnið ella tann unga. Í heildarætlanini skal tilmæli vera um, hvørjar fyriskipanir skulu setast í verk, her í millum møguligar viðgerðir. Tann tvørfakligi serkunnleikin at útgreina børn og ung við serligum tørvi, umframt undirvísa, ráðgeva og vegleiða í mun til hesi, er í dag á Sernámsdeplinum (SND) og Psykiatriska deplinum. Útgreiðingarmiðstøðin eigur vera ein stovnur undir landinum fyri at tryggja, at tann, ið varar av útgreiningini, er óheftur av tí myndugleika, ið veitir tilboðið til øll børn og ung í Føroyum. 43 Kommunur, eindir og uppgávur 2009. 47 Mett verður, at kanningar av foreldraførleikanum eiga at fara fram á eini familjudeild. Hendan skal hava ábyrgdina av at gera námsfrøðiligar eygleiðingar av gerandisdegnum hjá familjuni, sálarfrøðiligar kanningar av foreldrum og børnum, umframt sambandinum teirra millum. Harafturat verður ein heildarætlan gjørd fyri familjuna. Í heildarætlanini skal tilmæli vera um, hvørjar fyriskipanir skulu setast í verk, m.a. um barnið skal setast heiman. Eygleiðingarnar og ráðgeving í sambandi við kanning av familjuni kunnu fara fram antin í heiminum hjá familjuni ella á Familjudeildini. Tað er í hesum sambandi umráðandi, at tað er eitt skipað samstarv millum greiningarmiðstøðina og familjudeildina, og at hendan hevur atgongd til fakliga serkunnleikan á greiningarmiðstøðini, tá tørvur er á tí, soleiðis at ein heildarætlan kann gerast fyri familjuna. Familjur at børnum við breki hava stóran tørv á sálarfrøðiligari-, familju- og námsfrøðiligari ráðgeving. Vanliga eigur hendan ráðgeving at fara fram úti í økinum. Tó eigur ein familja við barni, sum ber brek, at kunna fáa ráðgeving ella innskrivast á Familjudepilin, um serligur tørvur er á tí. Ætlanin um eina greiningarmiðstøð er førd fram í samgonguskjalinum hjá sitandi landsstýri. Flestu av hoyringspørtunum meta hetta vera eitt gott hugskot. Vísast skal tó á, at serkøn innan økið - Sernámsdepilin og Psykiatriski depilin - óttast fyri eini spjaðing av fakfólki, sum frammanundan eru rættiliga fáment. Eisini verður nevnt, at hesir báðir stovnarnir, ið eru ætlaðir at veita greiningarmiðstøðini tænastur, liggja undir hvør sínum aðalráði. Við hesum kunnu ivamálini gerast mong, hvør tekur ábyrgd í hvørjum einstøkum føri, eins og hvussu tilfeingið verður gagnnýtt í gerandisdegnum. Sernámsdepilin vísir á, at fakliga rákið í dag er, at hjálparfyriskipanir í allar flestu førum kunna setast inn uttan stórvegis útgreinan. Heldur vilja tey menna eina refleksiva interventiónsstrategi, sum bæði setir fyriskipanir í verk og metir um støðuna so hvørt. Arbeiðsbólkurin er tó sannførdur um, at ein faklig staðfesting av trupulleikunum hjá børnum og ungum við serligum tørvi er neyðug. Hetta fyri at tey, ið skulu veita hesum børnum og ungu hjálp, fáa amboð at arbeiða við, eins og foreldur og nærumhvørvið annars fær greiðu á, hvussu gerandisdagurin so hvørt eigur at verða skipaður fyri at fáa eina mennandi tilgongd í hvørjum einstøkum føri. 9.6. Fosturforeldraskipanin Arbeiðsbólkurin er av teirri fatan, at Fosturforeldraskipanin fyrisitingarliga eigur at verða undir sama myndugleika sum stovnarnir. Á henda hátt vilja skipanirnar stuðla upp undir hvørja aðra, umframt at stovnsøkið støðugt vil verða tillagað tørvinum. Síðani Fosturforeldraskipanin varð sett á stovn, hevur hon sum heild virkað væl. Tað hevur verið sera gott fyri barnaverndartænasturnar, at sami myndugleiki hevur havt ábyrgdina av barnaverndartænastunum og Fosturforeldraskipanini. Fosturforeldraskipanin hevur í gerandisdegnum eitt sera tætt samstarv við barnaverndartænasturnar og fosturforeldur, sum ger, at uppgávan at seta eitt barn til fosturs, í flestu førum verða loyst smidligt og nøktandi. Eisini er tað lætt hjá Fosturforeldraskipanin til eina og hvørja tíð at tillaga seg eftir tørvinum hjá barnaverndartænastunum. At stovnarnir undir barnaverndarlógini eisini verða 48 lagdir undir sama myndugleika sum fosturforeldraskipanin, vildi sjálvandi gjørt skipanina enn meira smidliga. Skipanirnar kundu soleiðis samstarvað lættari um bestu loysnina fyri barnið. 9.7. Samdøgurstilboðini Ásannast má, at fíggjarligur møguleiki er ikki fyri at hava ein stovn fyri hvørt eyðkenni. Tískil er í ávísan mun neyðugt, at børn og ung við ymiskum trupulleikum/eyðkennum eru saman. Mett verður, at hetta kann lata seg gera á forsvarligan hátt, um neyðugi fakligi førleikin og hølisviðurskiftini eru nøktandi. Harafturat má stovnurin hava atgongd til serligan fakligan førleika hjá øðrum myndugleikum, eitt nú heilsuverkinum og skúlaverkinum, ið kann hjálpa stovninum at loysa ta uppgávu stovnurin hevur, í mun til tað einstaka barnið. Tað er eyðsæð, at hesir stovnar mugu hava neyðugu orkuna, fyri at kunna veita hesa tænastuna til samdøgurstilboðini. Orsakað av, at tørvurin er skiftandi, verður mett neyðugt, at samdøgurstilboðini verða skipað soleiðis, at tey kunnu laga seg til tann tørv, sum til eina hvørja tíð er. Harafturat verður mett, at samdøgurstilboðini ikki skulu skilmarkast ov neyvt, tí hetta má roknast við at skapa fløskuhálsar ella bíðitíð til ávís stovnspláss. Arbeiðsbólkurin er av tí fatan, at tað er av stórum týdningi, at økið alla tíðina lagar seg eftir tørvinum á tilboðum til børn, ung og familjur í Føroyum. Samstundis skal økið vera við til at menna viðgerðirnar/tilboðini til børnini, tey ungu og familjurnar, so tey eru nøktandi, hóskandi og dagførd í mun til tann tørv, ið kann stinga seg upp. Hetta setur nógv ymisk krøv til starvsfólkið á økinum, bæði í mun til smidligheit og fakligheit, og tí er tað av alstórum týdningi, at samansetingin av starvsfólkunum á økinum er fjølbroytt - innan sosial-, heilsu- og námsfrøði, har tvørfakligt samstarv er í hásæti. Mett verður tískil, at rættast er, at tað verður ein samdøgursstovnur, men at hesin hevur ymiskar deildir. Hetta fyri at tryggja, at tann fakligi førleikin kann brúkast á øllum deildum, umframt at tryggja, at stovnurin kann tillaga seg tann aktuella tørvin, her í millum at børnini ella tey ungu, kunnu flyta millum deildirnar so hvørt sum tey mennast. Tað er tó umráðandi at møgulig flyting millum deildirnar verður skipað soleiðis, at hetta ikki hevur afturstig í menningini hjá barninum ella tí unga við sær. Í sínum hoyringssvari, dagfest 5. mars 2010, sigur stýrið fyri Føroya Barnaheim seg ikki kunna taka undir við einum slíkum leisti. Starvsfólkini á ungdómsdeildini hava somu fatan. Ótti er fyri, at ein umskipan fer at hava eina neiliga ávirkan á tað tilboð, sum ungdómsdeildin veitir í løtuni. Arbeiðsbólkurin heldur tó, at hóast talan er um ein samdøgursstovn, kunnu deildirnar, har tað verður mett skilagott, liggja hvør sær, eisini í ymiskum støðum í landinum. Tað sum er umráðandi er, at staðsetingin hjá teimum ymisku deildunum er fakliga grundgivin. Í hesum sambandi skal viðmerkjast, at víst hevur verið á, at samdøgurstilboð eisini eiga at verða uttanfyri Tórshavn. Foreldur uttanfyri Tórshavn kenna seg tryggari, um børnini eru á samdøgurstilboði uttanfyri Tórshavn, tá talan er um ungdómar við stórum atferðar- og 49 misnýtslutrupulleikum. Harafturat vil eitt samdøgurstilboð uttanfyri Tórshavn geva børnum og ungum haðani, møguleika at koma í eitt annað umhvørvi. Gjørt skal verða vart við, at hølisviðurskiftini mugu vera í lagi og bygd til endamálið. Í sambandi við eina slíka tilgongd verða starvsfólk og sakkøn fólk annars tikin uppá ráð. Tá tey, sum í løtuni fáa viðgerð í Føroyum og uttanlands verða tald saman, verður mett, at tørvur í miðal er á umleið 20 plássum við viðgerðar- og skúlatilboðum innan hetta økið. Hagtølini fyri 2009 vísa, at tjúgu børn og ung vóru innskrivað á samdøgursstovn í Føroyum, meðan átjan vóru uttanlands eftir forsorgarlógini og barnaverndarlógini. Øll ung sum eru á samdøgursstovni uttanlands, fáa eitt heildartilboð. Talvan niðanfyri vísir, hvat innihaldið er í tilboðnum hjá teimum, umframt sosialpedagogiska viðgerð. Skúli er antin fólkaskúli ella annar fyrireikandi skúli. 9.8. Samdøgursstovn uttanlands Tá onki nøktandi viðgerðartilboð er at finna í Føroyum, verður eisini í framtíðini neyðugt at leita sær uttanlands. Tað er umráðandi, at sami myndugleiki, sum varðar av stovnstilboðunum, hevur ábyrgd av at avseta játtan og at taka avgerð í slíkum førum. 50 9.9. Dag- og umlættingartoymi Mett verður, at dagtilboð til børn, ið ikki kunnu integrerast í kommunalu skipanini, og frítíðartilboð til børn, ið eru ov gomul til at brúka kommunalar stovnar, fyrisitingarliga eiga at liggja undir SFB. SFB samskipar stuðulin í hóskandi toymi, alt eftir breki, ymsastaðni í landinum. Hølini hjá toymunum skulu eisini kunna nýtast til umlætting í vikuskiftunum. 9.10. Dag- og umlættingarstovnar Dag- og umlættingartilboð verða í dag veitt á Frítíðarheiminum í Skrivaragøtu, Dáanum og Kelduskákinum, ið hoyra undir Nærverkið. Mett verður, at Børn og Ung framyvir eigur at skipa fyri hesum tilboðum, ið fevna um børn og ung upp til 18 ár. Javni ger sínum viðmerkingum frá 4. mars 2010 m.a. vart við, at stórur tørvur er á nýggjum bú- og umlættingarplássum til børn og ung við autismu, hóast Kelduskákið letur upp 1. apríl 2010. 9.11. Stuðulsfólkaskipanin fyri børn (SFB) Vísandi til 9.1. verður mett, at SFB eigur at liggja undir somu leiðslu sum samdøgurstilboðini. 9.12. Búpláss til børn og ung undir 18 ár Sum víst á undir 8.8. er tørvur á búplássum til børn og ung undir 18 ár. Mett verður, at hesir stovnar fyrisitingarliga eiga at liggja undir Børn og ung. Tað er umráðandi, at øll tilboð og skipanir til børn og ung upp til 18/21 ár eru undir sama myndugleika ella stovni. Børn og ung við fjølbreki er ein sera viðkvæmur bólkur. Børnini eru sera veik og hava í nógvum førum vánalig útlit fyri einum longum lívsskeiði. SFB mælir til, at ein nýggjur landsstovnur skal hava ábyrgdina av øllum hesum bólki, t.v.s. viðvíkjandi dagtoymi, umlætting, stovnspláss, umsiting av heimabúgvandi børnum og stuðlum. Ætlanin er, at hesin stovnur verður bygdur í Eysturoy. Harumframt verður eisini neyðugt við einum dagtoymi í Tórshavn. Ætlanin við hesum nýggja stovni er eisini at veita umlætting til menningartarnað børn. Bólkurin av børnum við fjølbreki plagar vanliga at liggja um 20-25 børn. Júst nú eru tilsamans 19 fjølbrekað børn í Føroyum. 9.13. Fyrisitingin av fosturforeldraskipanini, samdøgurstilboðunum og SFB. Sum víst á undir 9.1., 9.6. og 9.11. verður mett, at fosturforeldraskipanin, samdøgurstilboðini og SFB fyrisitingarliga skulu verða undir sama myndugleika og hava eina felags leiðslu. Hetta fyri at serligir fakligir førleikar skulu kunna brúkast til øll tilboðini, umframt at tilboðini kunnu samskipast so skynsamt sum møguligt og tillaga seg tí aktuella tørvinum. Arbeiðsbólkurin er tískil av tí fatan, at tað skal skipast ein sjálvstøðugur fyrisitingarligur stovnur, ið skal umsita tilboðini. 51 Harumframt skal stovnurin hava til uppgávu at gera hagtøl, ið m.a. skulu kunna útgreina tørvin og skipa fyri menning og granskingarverkætlanum innan økið. 10. Útlegging til kommunurnar - fyrimunir og vansar Arbeiðsbólkurin er samdur um, at økið eigur at verða lagt út til kommunurnar í síni heild. Tá SFB verður lagt út til kommunurnar at umsita, hava kommunurnar ábyrgdina av allari ansingarskipanini, t.v.s. bæði fyri børn, sum kunnu integrerast á kommunalan dagstovn ella dagrøkt, og børn, sum ikki kunnu integrerast. Harvið hvørva markamótstrupulleikarnir millum kommunu og land, tá talan er um ansingartilboð. Hesir markamótstrupulleikar kunnu tó eisini loysast við at gera broytingar í dagstovnalógini og forsorgarlógini soleiðis, at kommunan fær ábyrgd av at veita øllum børnum tilboð um pláss á dagstovni ella dagrøkt, eisini børnum við heilt serligum tørvi. Harafturat vildi ábyrgdin av at fylgja børnum, sum eru í kommunalari ansingarskipan til viðgerð, venjing v.m. verið hjá kommununi. Harafturímóti má roknast við, at yvirgongdin frá barna- til vaksnamannatilveruna kann gerast nakað stirvin, tí flytast skal frá einum myndugleika til annan. Harafturat verður neyðugt við serligum samstarvi millum kommunurnar og Almannastovuna í mun til aðrar veitingar eftir forsorgarlógini, eitt nú § 17, stk. 3 um inntøkumiss, § 18, stk. 7 um hjálparráð, v.m. Kommunurnar kenna, hvør tørvurin er á samdøgurstilboðum. Tískil átti tað at verið lættari at tillaga tilboðini eftir tørvinum, um hesi blivu løgd út til kommunurnar at umsita. Um samdøgurstilboðini verða løgd út til kommunurnar at umsita, hvørvur óbeinleiðis eftirlitið, sum er í dag við samdøgurstilboðunum, har kommunurnar hava verið fyrivarnar í mun til tilboðini hjá landinum. Tá kommunurnar sjálvar umsita tilboðini, vilja tær ikki boða Almannamálaráðnum frá, um tær meta at umstøðurnar ikki eru í lagi. Tískil vil hetta krevja, at fólk, ið ikki hevur tilknýti til kommunurnar, verður sett til burturav at hava eftirlit við tilboðunum. Arbeiðsbólkurin er av tí fatan, at um nakað skal flytast út til kommunurnar at umsita, so skal alt flytast út, t.e. bæði SFB og samdøgurstilboðini. Hetta fyri at sleppa undan, at markamóts- og gráøkistrupulleikum í mun til, nær ein er fevndur av einum tilboði, sum kommunurnar umsita og einum, sum landið umsitur. Harafturat heldur arbeiðsbólkurin, at um økið verður útlagt til kommunurnar, so skulu kommunurnar eisini hava ábyrgdina, her í millum fíggjarligu ábyrgdina, tá einki nøktandi tilboð er í Føroyum, og børn og ung tískil mugu sendast av landinum. Mett verður, at um økið skal leggjast út til kommunurnar, so er tað ein fyritreyt, at hetta fyrisitingarliga verður lagt til ein felagskommunalan stovn at umsita. Hetta fyri at tryggja, 52 at fakligur serkunnleiki er til tilboðini og skipanirnar, umframt at hetta er neyðugt, fyri at raksturin kann gerast skynsamur. Víst er á, at størsti fyrimunurin er, at umsitingarliga ábyrgdin bæði yvir borgarum og tilboðum er hjá einum og sama myndugleika, nevniliga kommununum. Eisini metir Kommunusamskipanin, at kommunurnar og kommunalu stovnarnir kunnu tryggja munandi betri gagnnýtslu og menning av fakligu førleikunum, ítøkiligu tænastunum og tilboðunum, eins og fíggingini, sum fyri stóran part kann skipast samhaldsfast millum kommunurnar. Um alt økið verður lagt til kommunurnar at umsita, koma kommunurnar at hava samanhangandi myndugleikaábyrgd av øllum børnum og ungum í aldrinum 0 - 18 ár. Hetta er av avgerandi týdningi, tí kommunurnar kunnu við hesum skipa tey fakligu heildartilboðini, sum bæði børnini og familjurnar hava tørv á. Føroya Kommunufelag leggur serligan dent á, at borganin hevur eitt ávíst stað at venda sær til, tá børn og ung hava ein ávísan tørv, ið krevur fakliga viðgerð. Hetta fyri at koma burtur úr verandi støðu, har tað ofta er ógreitt, hvør eigur at taka ábyrgd - og hvussu tey, sum eru kring barnið í felag kunnu finna fram til eina mennandi tilgongd fyri hvørt einstakt barn ella ungdóm. Í sínum hoyringssvari vísir Kommunusamskipanin á, at umstøðurnar á økinum tykjast rættiliga óskipaðar. Skal økið børn og ung samskipast undir kommunalari ábyrgd, er neyðugt at ein arbeiðs- og tíðarleistur fyri, hvussu hetta skal fremjast í verki, verður gjørdur. Harafturat ynskir Kommunusamskipanin, at politiskar samráðingar byrja sum skjótast, soleiðis at semja verður staðfest viðvíkjandi politiska - og fíggjarliga ábyrgdarbýtinum ímillum land og kommunur á økinum. Ásannast má, at fíggjarliga byrðan kann gerast lutfalsliga ójøvn fyri kommurnar, soleiðis sum kommunali bygnaðurin er í dag - eisini í mun til verandi barnaverndarsamstarvsøki, og kann hetta gerast ein avbjóðing. Tó hava kommunurnar í verki víst, at tær megna at raðfesta og lyfta tær uppgávur, sum verða lagdar til tær at umsita. Ein útlegging treytar, at neyðuga fíggingin fylgir við, umframt eina fíggarlig útjavningarskipan, til tess at tryggja sama tænastustøði kring alt landið. 10.1. Niðurstøða Arbeiðsbólkurin er samdur um, at tað er av stórum týdningi, at tey, sum arbeiða við vælferðini og trivnaðinum hjá børnum, eiga at virka undir sama fyrisitingarliga myndugleika. Tá hesi fólk taka felags ábyrgd, verður lættari enn higartil at finna skynsamar loysnir fyri einstaka barnið. Arbeiðsbólkurin er sannførdur um, at sterkar fakligar eindir kring landið, í tali svarandi til uppskotið um kommunalar eindir frá 2009, fara at tryggja, at hetta mál verður rokkið. Fyri kommunurnar verður nýggi bygnaðurin ein tilskundan at fara undir tættari samstarv, á sama hátt, sum væntað verður við øðrum útleggingum. Kommunurnar hava higartil víst, at tær loysa tær uppgávur, sum tær fáa litið upp í hendi - og tað fer óivað eisini at gera seg galdandi á økinum børn og ung. Talan er jú um borgarar, sum kommunurnar í sínum gerandisdegi hava tætt samband við, og sostatt eisini kenna tørvin hjá. Tí fara tær eisini at 53 vísa ábyrgd fyri, at tørvur teirra verður nøktaður, tá nýggju eindirnar eru skipaðar kring landið. Stovnsøkið hevur ikki virkað nøktandi. Tað hevur ikki verið ført fyri at tillaga seg tørvin hjá barnaverndartænastunum, og í mun til børn og ung við breki hava alt ov fá tilboð verið til staðar. Við at samskipa stovnsøkið fæst betri samljóð millum tey, ið umsita stovnsøkið, og tey, ið skulu veita stovnstilboðini. Ásannast má, at ein samskipan av trivnaðartilboðum og á viðgerðartilboðum til børn og ung hevur ligið á láni í eina drúgva tíð. Arbeiðsbólkurin mælir tí landsstýriskvinnuni til, at økið Børn og Ung í síni heild verður lagt til kommunurnar at umsita skjótast til ber, og at fíggjarligar umstøður verða fingnar til vega fyri hesum. Yvirlit yvir bygnaðin er at finna í skjali 5. 11. Eftirlit Tað er umráðandi, at veruligt eftirlit er við skipanum og tilboðum. Í viðmerkingunum til barnaverndarlógina varð víst á, at neyðugt var at seta fólk burturav til at hava eftirlit - hetta er tó ikki gjørt enn, so vítt arbeiðsbólkurin veit. Neyðugt er við eftirliti, bæði við at kommunurnar yvirhalda ásetingarnar í lóggávuni og við virkseminum v.m. á tilboðunum og skipanunum. Arbeiðbólkurin vil tískil mæla til, at fólk verður sett, til burturav at fremja eftirlit. Hetta uttan mun til, um økið verður lagt út til kommunurnar ella ikki. 12. Visitatión til tilboð og skipanir Vísandi til, at arbeiðsbólkurin mælir til, at økið verður lagt út til kommunurnar at umsita, eiga kommunurnar eisini at innskriva til tilboðini og skipanirnar, sí tilmæli undir 8.10., so at børn og ung við serligum tørvi altíð fáa rætta viðgerðartilboðið. Mál um umsorgarnaryvirtøku skulu tó leggjast fyri Høvuðsbarnaverndarnevndina, ið tekur avgerð. Hetta fyri at verja rættartrygdina hjá børnum og foreldrum. Heildarætlanin frá greiningarmiðstøðini, sí 9.5., er partur av innskrivingargrundarlagnum. 13. Fíggjarligt Arbeiðsbólkurin metur, at sjálv flytingin av økinum til kommunurnar at umsita, í sær sjálvum ikki kemur at hava meirkostnað við sær, tí talan bert er um at flyta frá einum myndugleika til ein annan. 54 Harafturat verður mett, at heldur ikki eitt skipað tvørfakligt samstarv millum ymisku myndugleikarnar úti í kommunalu eindunum kemur at hava meirkostnað við sær. Talan er bert um at skipa tær ymisku tænastur og tilboð, sum eru til staðar í dag soleiðis, at tær verða gagnnýttar betri. Her verður serliga hugsað um kommunalu eindirnar, NSR og Gigni. Eru øki, har hesar tænastur og tilboð ikki eru til staðar í dag, vil tað hava ávísan meirkostnað við sær, at seta tær á stovn. Í sambandi við stovnsetan av eini greiningarmiðstøð má roknast við, at hetta kemur at hava meirkostnað við sær, hóast talan í stóran mun er um at umskipa verandi útgreining. Verandi útgreining er ikki nøktandi. Tað er alneyðugt at raðfesta hetta økið, og har við skapa fíggjarligar karmar fyri, at útgreiningin kann koma at virka nøktandi. Um nøktandi tilboð skulu verða til øll børn og ung, er neyðugt at útbyggja verandi tilboð og skipanir, og geva teimum hóskandi karmar at virka undir, bæði í mun til starvsfólk og høli. Tískil er neyðugt at seta pening av til endamálið, bæði innan almannaverkið, skúlaverkið og heilsuverkið. Eisini er alneyðugt at skapa neyðugu fíggjarligu karmarnar fyri eftirliti við virkseminum innan økið. Um økið verður lagt til kommunurnar at umsita, skal fígging fylgja við teimum uppgávum, sum verða lagdar út. Niðanfyri verða útreiðslurnar í sambandi við øki Børn og ung seinastu árini víst. Talvan niðanfyri vísir útreiðslurnar í sambandi við umlætting á Dáanum, Frítíðarheiminum og Fjálgulon, umframt útreiðslurnar til búpláss til ung. Talan er um mett tøl fyri Búpláss, Dáan og Frítíðarheimið. Talvan niðanfyri vísir útreiðslurnar til SFB, dagstovnin til fjølbrekað umframt samdøgurstilboðini. 55 Talvan niðanfyri vísir útreiðslurnar til stovnsuppihald uttanlands v.m. Barnavernd fevnir um stovnsuppihald uttanlands, skipsverkætlan og ókeypis umboðan. § 16 forsorg fevnir um stovnsuppihald uttanlands44 eftir forsorgarlógini. Talan er um mett tøl. Hagtøl fyri útreiðalurnar hjá kommununum í sambandi við barnavernd fyriliggja bert fyri árini 2007 og 2009. Í 2007 vóru útreiðslurnar hjá kommununum uml. 34.500 tkr., meðan útreiðslurnar í 2009 vóru uml. 29.500 tkr. 44 Eisini er einstøk útreiðsla eftir § 18 í forsorgarlógini tikin við. 56 14. Tilmæli Mælt verður landsstýriskvinnuni til at: 1. tryggja, at tey tilboð, sum mælt verður til undir 8.5., 8.6. og 8.7. standa í boði, 2. tryggja, at tær skipanir, ið mælt verður til undir 8.3. og 8.4. framhaldandi eru virknar, 3. skipanirnar fáast at virka á einum so breiðum støði, ið mælt verður til í 9. 4. Loysa gráøkis- og markamótstrupulleikar við at gjøgnumføra sektorábyrgdina á økinum, 5. Tilboð og skipanir, sum hava heimild í ávikavist forsorgarlógini og barnaverndarlógini verða umsitin av sama myndugleika. Harafturat verður mælt landsstýriskvinnuni til at: 6. taka stig til, at greiningarmiðstøð verður sett á stovn, 7. lógaráseta tvørfakliga samstarvið innan økið Børn og Ung, eins og ábyrgdina hjá einstaka myndugleikanum at leggja tey tilmæli, sum greiningarmiðstøðin er komin fram til, til grund fyri fyriskipanum, ið verða settar í verk, 8. leggja Familjudepilin, samdøgursstovnarnar og Stuðulsfólkaskipanina fyri børn til ein felagskommunalan stovn at umsita, 9. seta óheft fólk til burturav at fremja eftirlit við økinum. 57 15. Lógarbroytingar og onnur verkseting Um økið verður flutt til kommunurnar, mugu kommunurnar fáa heimildirnar at stovna og skipa øll stovnstilboð, eins og tænastur annars. Hetta krevur, at lógarbroytingar verða gjørdar bæði í forsorgarlógini og í barnaverndarlógini, her í millum at: tillaga §§ 16 og 32 c í forsorgarlógini, tillaga § 33 í barnaverndarlógini, tillaga § 35 í barnaverndarlógini, soleiðis at ein visitatiónsskipan kemur at virka innan henda lógarkarm, at tað í § 27 í barnaverndarlógini verður ásett, at fólk fáa grundleggjandi førleikar, áðrenn tey gerast fosturforeldur umhugsa støddina á samstarvsøkjum, ið eru ásett í § 4 í barnaverndarlógini, í samsvari við álitið um kommunalar eindir frá 2009 broyta viðkomandi ásetingar í sambandi við, at økið verður umskipað og lagt til kommunurnar Harafturat skulu markamót ásetast, soleiðis at ábyrgdarbýtið millum myndugleikarnar gerst greitt. Hetta arbeiðið skal gerast í samstarvi við avvarðandi myndugleikar, soleiðis at tryggjað verður, at eingin fer niður ímillum skipanirnar. Reglur skulu ásetast í sambandi við, at greiningarmiðstøð verður skipað. Eisini er neyðugt at gera mannagongdir fyri samskifti og samstarvi millum myndugleikarnar. Nærri reglur um eftirlit muga eisini ásetast. Arbeiðsbólkurin mælir at enda til, at Almannaráðið fer undir samráðingar við avvarðandi partar innan heilsuverkið og skúlaverkið um tann partin av tilmæli okkara, ið viðvíkur teirra yrkisøki. 58 Tórshavn, tann 12. mars 2010 Oddbjørg Balle, leiðari Barnaverndarstova Føroya Minna Poulsen, leiðari Børn og ung Eyðun Jensen, leiðari Barnaverndartænastan í Tórshavn Súsanna Holm, leiðari Stuðulsfólkaskipanin fyri børn Jákup Foldbo, leiðari Barnaverndartænasta Birita Viderø, fulltrúi Almannastovan Eysturoyar Hans Andreas Dam Joensen, leiðari Barnaverndartænastan í Sundalagnum Tórhild Højgaard, fulltrúi Almannamálaráðið 59 Skjal 1: Bygnaður 2006 til 2009 60 Skjal 2: Bygnaður í 2009 61 Skjal 3: Bygnaður síðan september 2009 62 Skjal 4: Yvirlit yvir tilboð og skipanir umframt ábyrgdarbýtið Landið Kommunurnar AMR MMR HMR LS Hvør einstøk kommuna Fosturforeldraskipanin Stovnur fyri B&U Føroya Barnaheim Serdag stovnur Familjudepilin SFB Reiðrið SFB Stuðlar Nærverkið SND NSR Psyk. depilin Blákross ambulant KS SS Ráðgeving v/sálarfrøðingi xx xx Eygleiðing xx xx xx Útgreining Frítíðartilboð/ xx Dagstovn xx xx xx xx xx Venjing - fys. xx Búpláss - trupul xx xx xx xx xx xx xx Búpláss - fam. xx xx Sosialped. viðgerð xx xx xx xx xx Heilsu viðgerð/røkt xx xx xx Rúsevnisviðgerð Umlætting xx xx Sjúkuavgerð Búpláss - lættari xx xx xx xx xx Útslúsing xx Búvenjing 63 Skjal 5: Framtíðar bygnaður AMR (eftirlit) Greiningar-miðstøð Felags kommunalt Børn og Ung SFB Samdøgurs-stovnur Børn og Ung Fosturforeldra-skpan SSP Stuðlar HMR MMR Børn og Ung Gigni NSR Dagstovnar Familjudeild in Dagstilboð Kommulalir felagsskapir Bú- og umlættingar stovnar 64 0 - 9 ár Álit um Eitt føroyskt fátækramark Arbeiðsbólkur um fátækramark 2014 2 Fororð Tíðliga í 2011 legði Miðflokkurin fyri Løgtingið eitt uppskot til samtyktar um ásetan av einum føroyskum fátækramarki. Uppskotið varð samtykt av Løgtinginum á vári 2011. Samtykta uppskotið var soljóðandi: "Løgtingið heitir á landsstýrið um at seta ein arbeiðsbólk av serkønum at útgreina, hvat í minsta lagi skal til hjá einum húsarhaldi fyri at kunna hava sámilig livikor, og síðani leggja fyri Løgtingið viðkomandi lógaruppskot" Á heysti 2012 valdi Landsstýrið at fara undir arbeiðið, og landsstýriskvinnan í almannamálum, Annika Olsen, orðaði í tí sambandi ein arbeiðssetning fyri arbeiðið. Landsstýriskvinnan metti, at neyðugt var at fara meira grundleggjandi til verka, enn løgtingssamtyktin legði upp til, tí spurningurin um fátækramark hevur við sær nógvar spurningar um nógv ymisk viðurskifti. Granskarar og serfrøðingar eru ymisk á máli um, hvussu fátækramark kann brúkast, og hvønn leiklut fátækramark kann hava í sambandi við átøk móti fátækradømi. Tí er neyðugt at fáa eina meira grundleggjandi fatan av fátækradømi, hvussu eitt fátækramark kann brúkast, og hvussu vit fáa eitt fátækramark, sum er egnað til føroysk viðurskifti. Landsstýriskvinnan setti ein arbeiðsbólk til m.a. at lýsa ymsar hættir at áseta fátækramark og nágreina, hvat eitt fátækramark kann brúkast til. Ætlanin er, at arbeiðið skal styrkja grundarlagið undir arbeiðinum hjá landsstýrinum at áseta eitt fátækramark. Arbeiðsbólkurin var samansettur soleiðis: Heri Petersen, Almannamálaráðið (samskipari) Michael Feldballe Hansen, Almannamálaráðið Høgni Vilhelm, Hagstova Føroya Jóannes Jacobsen, Copenhagen Business School og Fróðskaparsetur Føroya Marjun Berg, Almannaverkið Sonja Jógvansdóttir umboðandi Samtak varð tilnevnd at vera við í arbeiðsbólkinum. Hon hevur luttikið á øllum arbeiðsfundum og hevur givið sítt íkast til álitið. Men hon valdi at taka seg úr bólkinum, stutt áðrenn álitið varð handað landsstýriskvinnuni í almannamálum. 3 4 Innihaldsyvirlit 1. Samanumtøka ........................................................................................................................ 7 Føroyska fátækramarkið ........................................................................................................ 8 2. Inngangur ............................................................................................................................. 11 Støðan í Føroyum í dag - hvat vita vit um fátækradømi ..................................................... 12 Allýsing av fátækradømi ...................................................................................................... 12 3. Ymisk fátækramørk ............................................................................................................. 15 Inntøkuhátturin (Lutfalsligt fátækramark) ........................................................................... 15 Búsketthátturin ..................................................................................................................... 17 Føroyska minstabúskettið .................................................................................................... 20 Saknhátturin ......................................................................................................................... 25 4. Fátækramørk í øðrum londum ............................................................................................. 27 Norra .................................................................................................................................... 28 Svøríki.................................................................................................................................. 28 Ísland .................................................................................................................................... 29 Danmark............................................................................................................................... 30 Írland .................................................................................................................................... 31 Stórabretland ........................................................................................................................ 32 5. Inntøkuhátturin - føroysku úrslitini ..................................................................................... 33 Føroyski bústaðarmarknaðurin og inntøkuhátturin.............................................................. 34 Býtisbúskapur (naturaløkonomi) ......................................................................................... 37 Stakir uppihaldarar í serligum fátækraváða ......................................................................... 37 Fólkapensjónistar og fátækradømi ....................................................................................... 39 Fátækradømi og sosialar veitingar ....................................................................................... 42 6. Jólahjálp frá ÍMGT .............................................................................................................. 45 7. Niðurstøða ........................................................................................................................... 49 Fylgiskjal 1 .............................................................................................................................. 53 Skjalalisti ................................................................................................................................. 53 5 6 1. Samanumtøka Eitt grundleggjandi endamál við vælferðarsamfelagnum er at sleppa undan fátækradømi, og sostatt er eisini eitt breitt politiskt ynski um at beina burtur fátækradømi í Føroyum. Sambært arbeiðssetninginum1, sum hesin arbeiðsbólkurin hevur at arbeiða eftir, skulu vit koma við tilmælum um eitt føroyskt fátækramark. Eitt fátækramark skal stuðla landsstýrinum í at eyðmerkja fátækradømi og harvið geva landsstýrinum betri grundarlag at seta í verk átøk at fyribyrgja fátækradømi. Vit ásanna, at persónliga vælferðin og møguleikin fyri einum virknum lívi í stóran mun er tengt at fíggjarligum rásarúmi hjá einstaklingum og familjum, og tí eru tað nýtslumøguleikarnir hjá borgarunum, ið avgera, hvørt ein persónur ella familja liva í fátækradømi. Arbeiðsbólkurin hevur definerað fátækradømi soleiðis: At vera varandi avmarkaður frá at liva eitt lív við teimum materiellu ressursunum, sum eru í tráð við alment aksepterað livikor og lívshátt og ikki hava møguleika fyri sjálvur at koma sær úr støðuni. Tað eru ymsir hættir at áseta fátækramark, og tað er ymiskt, hvussu tað verður brúkt í ymsum londum. Danmark er einasta norðurlandið, sum hevur eitt alment fátækramark, og tað eru annars bert heilt fá OECD-lond, sum hava alment fátækramark. Men fátækramark er tó eitt hugtak, sum fær nógva umrøðu í flestu londum. Felagsskapir, granskarar, kommunur o.o. brúka og definera fátækradømi og fátækramark í ymsum sambondum, men sum nevnt verður tað í flestu londum ikki brúkt sum eitt alment mark, ið definerar, hvør er fátækur og ikki fátækur, og hvør hevur rættindi til fíggjarligan stuðul. Í Føroyum hava vit tær somu avbjóðingarnar sum í øðrum londum. Nýtslumøguleikar eru fyrst og fremst ein spurningur um inntøku, men onnur viðurskifti so sum ogn og annað tilfeingi kann hava týdning. Tað vil siga, at tað er ikki gjørligt at áseta eitt mark, sum er gjørt við einari metodu, sum á ein objektivan hátt kann eyðmerkja øll fátøk, ella sum eintýðugt kann lýsa, hvat er eitt rímiligt livistøði. Tað vilja altíð vera fólk, sum hava inntøku hægri enn markið, sum eru fátøk, og tað vilja eisini vera fólk við inntøku undir markinum, sum ikki líða nakra neyð. Kortini metir arbeiðsbólkurin, at eitt fátækramark hevur týdning fyri stríðið móti fátækradømi, hóast at eitt fátækramark í sær sjálvum ikki hevur við sær, at tað gerast færri fátøk. Øll hava áhuga í, at vit ikki hava fátøk fólk í Føroyum - bæði í mun til menniskjansligu atlitini og eisini fyri samfelagsins besta. Ymisk fátækramørk geva ymiskar myndir av fátækradømi, og tað kann grugga fátækrakjakið. Tí er tað ein fyrimunur við einum alment viðurkendum fátækramarki, soleiðis at politiski myndugleikin kann seta sær mál, og at sjóneykan verður móti loysnum. Eitt fátækramark, ið kann vera brúkt sum eitt mát, og sum skal vera við til at lýsa gongdina í talinum av fátøkum, er við til at stuðla undir møguligar politiskt orðaðar visjónir og 1 Fylgiskjal 1 7 politisk átøk. Tað, at áseta eitt fátækramark merkir ikki, at trupulleikin við fátækradømi skal loysast á ein ávísan hátt, men markið er við til at varpa ljós á fátækradømi og gevur betri grundarlag fyri at umrøða, á hvønn hátt loysnir kunnu fremjast. Føroyska fátækramarkið Fátækradømi er fyrst og fremst ein spurningur um fíggjarligar ressursir, og arbeiðsbólkurin lýsir sostatt fátækradømi við støði í inntøkuháttinum - sí síðu 15, har hátturin verður lýstur. Markið fyri fátækradømi er ásett til 60 prosent av miðinntøkuni, sum eisini er eitt mark, sum Hagstova Føroya í árligum kanningum brúkar sum mark fyri at vera í fátækraváða. Hini norðurlondini brúka í høvuðsheitum eitt mark á 50 prosent av miðinntøkuni, men arbeiðsbólkurin hevur við støði í sokallaða búskettháttinum, sí síðu 17, mett, at 60 prosent markið er meira hóskandi í Føroyum. Mánaðarlig upphædd sbrt. inntøkuháttinum 20132 60 % av miðinnt. 9.796 14.770 12.800 15.754 20.677 26.585 Støk Par uttan børn Støk við einum barni Støk við tveimum børnum Par við tveimum børnum Par við 4 børnum At vera fátækur í longri tíð er tað, sum kann hava álvarsligar avleiðingar fyri tann einstaka og ta einstøku familjuna, og fyri at koma undir fátækramarkið, skal inntøkan hava verið lægri enn 60 prosent av miðinntøkuni í 3 ár á rað. Men nýggjasta granskingin um fátækradømi vísir, at fyri børn kann eisini stutttíðar fátækradømi fáa neilig árin seinni í lívinum. Tí eigur áhaldandi dentur at verða lagdur á fátøk børn - eisini stutttíðar fátækradømi hjá børnum. Fyri at kunna siga neyvari, hvussu nógv fólk eru fátøk í Føroyum sambært lýsingini hjá hesum arbeiðsbólkinum, er neyðugt at útgreina kanningarnar hjá Hagstovu Føroya, m.a. soleiðis at lesandi verða eyðmerkt. Sambært allýsingini av fátækradømi er tað ein treyt fyri at vera fátækur, at talan er um eina støðu, sum tað ikki er gjørligt við egnari hjálp at koma úr. Tað vil siga, at talan er ikki um eina sjálvvalda støðu. Sostatt hevur arbeiðsbólkurin í útgangsstøðinum avmarkað fólk í útbúgving frá at hoyra til bólkin av fátøkum, tí vanliga er talan um eina sjálvvalda fyribils støðu, sum broytist, tá útbúgvingin er liðug. Í Føroyum eru tað serliga stakir uppihaldarar, sum eru fátøk. Hesi hava inntøkur, ið liggja langt undir inntøkurnar hjá øðrum bólkum. Hetta er tann bólkurin, sum vísir seg í øllum londum at vera fátøk ella lutfalsliga fátøk. 2 Seinasta uppgerðin frá Hagstovu Føroyar er frá 2011. Talið fyri 2011 er framskrivað til 2013 við miðalvøkstrinum fyri árini 2009 til 2011. 8 Í øðrum londum, sum vit vanliga samanbera okkum við, eru tað serliga fólk, ið eru uttan fyri arbeiðsmarknaðin, sum eru fátøk. Hetta er eisini galdandi í Føroyum, men tó í minni mun enn í hinum norðurlondunum, tí nakrar av sosialu veitingunum í Føroyum eru hægri enn fátækramarkið. Eitt serligt fyrivarni við einum føroyskum fátækramarki er viðvíkjandi føroyska bústaðarmynstrinum. T.d. kunnu borgarar omanfyri fátækramarkið hava høgar bústaðarútreiðslur, meðan borgarar undir markinum kunnu hava lítlar útreiðslur til bústað. M.a. hetta fyrivarni merkir, at arbeiðsbólkurin sum útgangsstøði metir, at fólkapensjónistar ikki hoyra til bólkin av fátøkum, hóast at fólkapensjónistar í hagtølunum eru yvirumboðaðir í bólkinum av føroyingum, ið hava inntøku lægri enn 60 prosent av miðinntøkuni. Tað eru eisini fátækir fólkapensjónistar, men hesi eru fyrst og fremst tey, sum hava útreiðslur til bústað og hava aðrar serligar umstøður. Niðurstøðan um fólkapensjónistar byggir á eina livikorskanning um fólkapensjónistar, umframt onnur hagtøl.3 3 Í triðja aldri ráða vit yvir degnum - ein kanning av livikorum hjá fólkapensionistum, Fróðskaparsetur Føroya 2010 9 10 2. Inngangur Eitt lív í fátækradømi hevur stórar avleiðingar - ikki bara fyri tann einstaka, men eisini fyri samfelagið. Fátækradømi ávirkar avrik hjá børnum á útbúgvingarøkinum og harvið eisini møguleikarnar hjá hesum børnum seinni í lívinum. Kanningar í øðrum londum vísa, at børn, ið vaksa upp í fátøkum familjum, hava verri útlit seinni í lívinum at fáa arbeiði ella at fáa eina útbúgving enn børn, ið vaksa upp í familjum, sum eru fíggjarliga væl fyri.4 Fortreytirnar hjá hesum børnum at blíva vælvirkandi samfelagsborgarar eru sostatt ikki eins góðar sum hjá øðrum børnum, og tað hevur samfelagsligar avbjóðingar við sær á fleiri økjum. Gransking í øðrum londum vísir eisini, at fólk við lágum inntøkum hava vánaligari heilsustøðu enn onnur. Heilsuverkið brúkar lutfalsliga fleiri ressursir upp á hendan bólkin, enn upp á borgarar annars, og fólk við lágum inntøkum hava lægri livialdur.5 Eisini í norðurlondum, sum hava eitt breitt sosialt trygdarnet, har fólk uttanfyri arbeiðsmarknaðin eru tryggjað eina inntøku á einum høgum støði samanborið við aðrar partar av heiminum, er tað viðkomandi at tosa um at fyribyrgja fátækradømi. Sjálvandi eru tað menniskjansligu atlitini um eitt sámiligt samfelag fyri øll - at borgarar eru tryggjaðir eitt lívsgrundarlag og ikki skulu bidda á gøtunum ella fremja lógarbrot. Men stríðið móti fátækradømi hevur eisini eitt samfelagsligt endamál. Tað er ein partur av tí norðurlendsku vælferðarskipanini, at vit hava ein smidligan arbeiðsmarknað, at tey flestu megna at vera fíggjarliga sjálvbjargin við at arbeiða og harvið við til at fíggja vælferðina, og at vit hava trygg sosial viðurskifti og harvið eitt stabilt samfelag.6 At børn uppliva fátækradømi er ein serligur trupulleiki - bæði fyri samfelagið og fyri børnini sjálvi, sum eru rakt av fátækradømi í mun til vaksin, sum uppliva fátækradømi. Fyrst og fremst hava børnini ikki møguleika sjálvi at gera nakað við støðuna og at koma sær burturúr fátækradømi. Hjá vaksnum er tað serliga langtíðar fátækradømi, sum hevur langtíðar árin, men kanningar vísa, at hjá børnum kann eisini stutttíðar fátækradømi hava ávirkan á livikorini seinni í lívinum. Tað er ein røð av ymiskum viðurskiftum, sum hava ávirkan á framtíðarútlitini hjá børnum, so sum sosialar- og mentanarligar ressursir hjá foreldrum, og hvussu foreldur raðfesta sínar ressursir o.a. Tað kann ikki sigast eintýðugt, hvat ávirkar hvat, men greitt er, at avmarkað fíggjarligar rásarúm er eitt týðandi element. Tað vil siga, at umframt menniskjansligu atlitini eru eisini orsøkir at síggja fyribyrging av fátækradømi sum eina íløgu fyri samfelagið. 4 Joint report on Social Protection and Social Inclusion - European Commission 2010 Den sociale arv tynger Danmark - AE 2011 5 Reducing health inequalities in the European Union - European Commission 2010 6 Utfordringer for den nordiske velferdsstaten, Nososco 2013 11 Støðan í Føroyum í dag - hvat vita vit um fátækradømi Tað eru umleið 450 familjur við umleið 900 børnum, sum á hvørjum ári fáa hjálp frá felagsskapinum "í menniskjum góður tokki" (ÍMGT), svarandi til umleið 7 prosent av øllum børnum í Føroyum. Tað eru bert familjur við børnum, og sum hava sera trong fíggjarlig kor, sum fáa hjálp frá ÍMGT. Sambært heimasíðuni hjá felagsskapinum7 vóru tað 200 av teimum barnafamiljum, sum í 2012 fingu jólahjálp frá ÍMGT, sum høvdu minni enn 50 kr. at liva fyri um dagin. Umleið 75 prosent av umsøkjarunum, ið hava søkt um fíggjarligan stuðul frá ÍMGT, hava søkt fyrr. Í eini kanning hjá Fólkaheilsuráðnum - Gallup World Poll - svaraðu 7 prosent av teimum spurdu, at tey seinasta árið hava upplivað at hava havt trupult við at hava pening til mat, meðan 4 prosent svaraðu, at tey ikki høvdu havt nóg mikið av peningi til býli.8 Sostatt eru ábendingar um, at vit í Føroyum hava húski í fátækradømi. At fátækradømi í stóran mun hevur merkt politisku dagsskránna, kunnu vit ikki siga. Nakrir politikarar hava í fleiri umførum roynt at fáa politiska myndugleikan at taka evnið upp, og hava lagt trýst á fyri at fáa eitt føroyskt fátækramark. 9 Virksemið hjá ÍMGT savnar seg um jóltíðir, og nakað av uppmerksemi er sostatt eisini um hetta mundið. Tað var júst í kjalarvørrinum av kjakinum, sum fyri nøkrum árum síðani stóðst av jólahjálpini hjá ÍMGT, har nógv varð tosað um væntandi vitan um fátækradømi í Føroyum, at ressursir vórðu eyðmerktar til at gera kanningar um inntøkubýti í Føroyum. Hagstova Føroya hevur síðstu trý árini í hesum sambandi við inntøkuhagtølum framleitt eitt fátækramark - tað sokallaða fátækraváðamarkið (At Risk of Poverty). Hetta er tað fátækramarkið, sum flest lond nýta at eyðmerkja tey, sum eru fátøk. Tó so, landsstýrið hevur gjørt av at fara undir víðari arbeiði av fátækramarki og at lýsa fátækradømi. Fátækradømi í Føroyum skal ikki einsamalt verða ein spurningur um inntøkur, men skal lýsast út frá øðrum sjónarhornum og verða stuðlað av øðrum metodum fyri at geva eina breiðari mynd av og lýsa fátækradømi í Føroyum. Allýsing av fátækradømi Fyri at kunna siga, hvør er fátækur, og hví tey eru fátøk, so er neyðugt við eini allýsing av fátækradømi. Hvat er tað at vera fátækur? Ein grundleggjandi allýsing av fátækradømi er vantandi fíggjarligar og/ella materiellar ressursir. So kunnu vit spyrja víðari: nær er saknurin so stórur, at talan er um fátækradømi? Í nógvum pørtum av heiminum er viðkomandi at viðgera spurningin um treytaleyst fátækradømi - tað er ikki at hava ressursir til grundleggjandi tørv. 7 www.takk.fo Føroyar besta land í heiminum, Fólkaheilsuráðið 2013 9 Lm. 85/2010 Uppskot til samtyktar um ásetan av fátækramarki 8 12 Grundleggjandi tørvur er føði, klæðir, og tak yvir høvdið. Tað er hetta, sum liggur til grund fyri almenna fátækramarkinum í USA, sum er grundað á eina kurv av vørum, sum skal til fyri at kunna liva heilsuliga forsvarligt. Treytaleyst fátækramark er serliga viðkomandi í ikki-framkomnum londum, har tað ikki er ein sjálvfylgja at fáa nøktað grundleggjandi tørvir. Í fjølmiðlunum hava vit tó hoyrt um fólk í Føroyum, sum ikki hava ráð at keypa mat til sín sjálvs, tí tey raðfesta børnini fram um. Hjálparfelagsskapurin ÍMGT vísir eisini á, at hetta er vanligt í nógvum familjum í Føroyum. Hetta má metast at vera nakað, sum líkist treytaleysum fátækradømi. Í norðurlondum og her í Føroyum er tó meira vanligt og viðkomandi at viðgera spurningin um lutfalsligt fátækradømi ella at vera í fátækraváða. Tað vil siga, at livikorini skulu síggjast í mun til tað samfelag, sum ein er partur av. Menniskja er ikki bara ein vera við grundleggjandi kropsligum tørvi, men er ein sosialur samfelagsborgari, sum skal liva og virka á jøvnum føti við onnur. Tað vil siga, at vit viðurkenna, at fátækradømi ikki einans kann byggjast á, at menniskja hevur objektivan tørv, men at hesi eru tengd at tí samfelagi, sum mann er partur av. Fátækrahugtakið fær sostatt ein sosiologiskan relevans, tí umframt fíggjarligan mátt verður talan eisini um sosiala integrasjón. Tað, at kunna liva og virka á jøvnum føti við onnur, merkir, at tað er gjørligt at fáa tann kost, luttaka í tí virksemi og hava tey livikor, sum eru vanlig, ella í minsta lagi eru alment viðurkend í tí samfelagnum, sum ein er partur av. Tað vil siga, at við hesi verkætlanini verður stílað hægri enn treytaleysa fátækradømið. Miðað verður ímóti at áseta eitt minstamark fyri tí livistøði, sum mett verður, at borgarar í Føroyum í minsta lagi skulu hava. Avbjóðingin er at allýsa minstamarkið og at definera, hvat skal leggjast til grund fyri markinum. Hvat krevst fyri at halda seg omanfyri minstamarkið er ikki eitt fast virði. Ymisk samfeløg hava sjálvandi ymisk minstumørk, og minstamarkið broytist eisini yvir tíð innanfyri tað einstaka samfelagið. Í grundini er talan um fíggjarligt fátækradømi, tí tað er vantandi fíggjarligir ressursir, sum skulu vera orsøk til, at tað ikki er gjørligt at liva eitt nøktandi lív og fáa til vega materiellu ressursirnar. At vera fátækur er varandi at vera avmarkaður frá teimum materiellu ressursunum og avmarkaður frá at liva eitt lív, sum er í tráð við alment aksepterað livikor og lívshátt, og tað ikki er møguligt sjálvur at koma úr støðuni. T.v.s., at fátækradømi er ikki nakað, sum er sjálvvalt. Havast skal í huga, at fátækur er ikki nakað, mann er í ein dag ella tveir mánaðir. Lesandi, sum bert liva av ÚS, eru sostatt ikki fátøk, tí vanliga er talan um eina sjálvvalda støðu, sum sannlíkt verður broytt, tá útbúgvingin er liðug. Harumframt eru nøkur, sum sjálvi hava valt ein øðrvísi lívsstíl við avmarkaðum materiellum livistøði, sum vit heldur ikki síggja sum fátøk. 13 14 3. Ymisk fátækramørk Tað eru ymiskir hættir at áseta fátækramark, og tað er ymiskt, hvussu hesi vera brúkt í ymiskum londum. Tað eru tó tríggir hættir, sum vanliga verða tiknir fram, og sum meir og minni verða brúktir í øðrum londum. Hesir eru: Inntøkuhátturin (hevur verið framleitt av Hagstovu Føroya síðani 2011) búsketthátturin saknhátturin Omanfyri eru nevndir tríggir ymiskir hættir, sum vanliga verða brúktir í øðrum londum í sambandi við fátækrakjakið. Felags fyri hesar tríggjar hættirnar er, at teir hava sínar avmarkingar og kunnu ikki verða brúktir einsamallir fyri at geva eina fullfíggjaða mynd av fátækradømi. Allir tríggir hættirnir hava sínar avmarkingar, men hava eisini sínar dygdir og kunnu verða tiknir við, tá talan er um at áseta eitt fátækramark. Inntøkuhátturin (Lutfalsligt fátækramark) Árligar kanningar eftir inntøkuháttinum hava síðani 2011 verið gjørdar av Hagstovu Føroya. Sum heitið sipar til, so eru tað inntøkurnar hjá húskjum, sum verða brúktar til at máta fátækradømi. Sambært hesum háttinum eru tað inntøkurnar, sum seta eitt ovara mark fyri nýtslumøguleikunum, og tað eru inntøkurnar, sum siga nakað um vælferðina hjá einstøku familjunum. Inntøkuhátturin er tann háttur, sum er altjóða mest viðurkendur til at máta fátækradømi, og sum vanliga verður brúkt til samanberingar tvørtur um landamørk. Sostatt er tað inntøkuhátturin, sum vanliga verður sipað til í OECD-høpi, tá talan er um fátækradømi. Í altjóða samanberingum er tað so at siga einans inntøkuhátturin, sum verður brúktur til samanberingar. Tað er rímilig semja um háttin, samstundis sum tað í flestu londum finnast hagtøl um inntøkur hjá borgarum, sum ger tað gjørligt at brúka hetta til samanberingar. Tað er ikki við øðrum háttum gjørligt at samanbera tvørtur um landamørk, tí neyðugu hagtølini finnast ikki, og í veruleikanum eru aðrir hættir ikki egnaðir at gera samanberingar við. ES hevur sett sær sum mál at lækka fátækradømi, og tað er júst inntøkuhátturin, sum verður brúktur í hesum sambandi.10 Í ES eru 80 mió. fólk, sum sambært inntøkuháttinum liva í fátækradømi, svarandi til, at umleið hvør sætti europeari livir í fátækradømi. Málið hjá ES er, at hetta talið í 2020 skal vera lækkað við 20 mió. fólkum, svarandi til eina lækking upp á 25 prosent. 10 Evaluation of the European Year for Combating Poverty and Social Exclusion - European Commission 2011 15 Við inntøkuháttinum er tað tøka inntøkan, ið verður mátað. T.v.s. allar inntøkurnar hjá húskinum frároknað allur inntøkuskattur og kravd gjøld. Við hesum mátinum finst ein miðinntøka í landinum, og so verður fátækramarkið ásett sum ein prosentsatsur av miðinntøkuni. Miðinntøkan er tann mittasta inntøkan. Helvtin av borgarunum hava størri inntøku, og hin helvtin hava minni. Orðið "javnvirðisinntøka" er eitt lyklaorð í hesum sambandi. Tað vil siga, at í sjálvum mátinum verður hædd tikin fyri, at familjurnar eru ymiskliga samansettar - t.v.s. at við inntøkuháttinum verður hædd tikin fyri, at talið av vaksnum og børnum er ymiskt í teimum einstøku húskjunum. Eitt stórt húski má hava størri samlaða inntøku enn eitt lítið, men samstundis eru eisini fíggjarligir fyrimunir í einum stórum húski.11 At máta fátækradømi við inntøkuháttinum hevur nakrar vansar og avbjóðingar. Fyrst og fremst vísa kanningar eftir hesum háttinum, at nakrar familjur hava lægri inntøku enn aðrar. Um tey, sum eru undir markinum, kunnu liva sámiliga, kann ikki lýsast við inntøkuhátturin. Eisini kann inntøkuhátturin yvirmeta fátækradømi hjá teimum bólkum, sum liva av naturaløkonomi, býtisbúskapi o.t. Harumframt kunnu bæði skuldarviðurskifti og ognarviðurskifti ávirka møguleikarnar hjá borgarum at liva eitt sámiligt lív. Inntøkuhátturin fevnir ikki um skuldar- og ognarviðurskifti, og tí kunnu greiningar av hesum viðurskiftum betra um lýsingar av fátækradømi.12 Hóast atfinningar móti inntøkuháttinum hevur hátturin sínar styrkir og fyrimunir. Gransking vísir, at tað er ein greiður samanhangur millum inntøkur og fátækradømi13, og inntøkukanningarnar geva eisini yvirskipað eina eftirfarandi mynd av lutfalsliga fátækradøminum. Men kanningin skal ikki brúkast einsamøll til at siga, hvør er fátækur og ikki fátækur. Atfinningarnar móti inntøkuháttinum kunnu í ein ávísan mun vera rættar, tá talan er um at lýsa fátækradømi. Men endamálið við inntøkuháttinum er at vísa, hvussu nógv hava lægri inntøku enn tað, sum vanligt er í einum samfelag og vísir eitt lutfall millum landsins borgarar. T.v.s., endamálið er ikki at vísa, hvør hevur ráð til at fáa grundleggjandi tørvirnar nøktaðar, men hinvegin, sum tað verður orðað í okkara allýsing av fátækradømi, tað at kunna liva og virka á jøvnum føti við onnur í tí samfelagnum, sum ein er partur av. 50 % ella 60 % av miðinntøkuni Í ES, OECD og innan gransking er tað í høvuðsheitum 50 prosent markið, sum hevur verið brúkt í sambandi við máting av fátækradømi. Men eftir ES-toppfundin í Lissabon í 2000 samdust ES londini um at hækka markið til 60 prosent. Um tað er 50 prosent ella 60 prosent, sum verður brúkt, er ikki avgerandi í sambandi við samanbering millum lond, tí lutfallið millum londini broytist ikki munandi, tá markið verður flutt.14 11 Ein nærri lýsing av javnvirðisinntøku kann síggjast á www.hagstova.fo En dansk fattigdomsgrænse, Rådet for Socialt Udsatte m.fl., 2010 13 Samfundsøkonomen nr. 5 2010 14 Fattigdom i EU-landene, Finn Kenneth Hansen, CASA 2010 12 16 Norðurlendsku londini skara framúr samanborið við onnur lond við færri fólkum í fátækraváða. Men gomlu eysturevropeisku londini klára seg eisini lutfalsliga væl í hesum samanberingum, hóast hesi londini hava víðfevndar trupulleikar við fátækradømi. Orsøkin til, at hesi londini klára seg væl í hagtølum eftir inntøkuháttinum, er, at tey ikki hava stóran ójavna í inntøkubýtinum, og tískil sær sbrt. inntøkuháttinum út til, at hesi londini ikki hava trupulleikar av størri týdningi við fátækradømi. Men onnur hagtøl frá Eurostat vísa, at borgarar í eysturevropeisku londunum í nógv størri mun uppliva fátækradømi, enn borgarar í norðurlondum gera tað.15 Í londum við lutfalsliga lítið útbreiddum fátækradømi, sum t.d. norðurlondum, er tað meira viðkomandi at brúka 50 prosents markið, tí við lægra markinum verður bólkurin av fátøkum avmarkaður og lættari at eyðmerkja. Tað skal í tí sambandi eisini nevnast, at í Nordisk Statistisk Årbog er eitt yvirlit við 50 prosents markinum, meðan 60 ikki verður brúkt. Danska serfrøðinganevndin, sum í juni 2013 handaði donsku stjórnini tilmæli um eitt danskt fátækramark, brúkar 50 prosent av miðinntøkuni sum fátækramark. Grundgevingin fyri, at danska serfrøðinganevndin mælir til at brúka 50 prosent heldur enn 60 prosent markið, er m.a., at greiningar av fátækradømi sambært búskettháttinum stuðla undir at brúka 50 prosent markið. Londini veita hagtøl við 60 prosentum til Eurostat, sum er evropeiska hagtalssamstarvið. Mett verður, at eitt mark á 60 prosent betri endurspeglar veruleikan í ES londunum samlað sæð, men í mun til norðurlond er 50 prosent meiri hóskandi.16 Hagstovan framleiðir árlig hagtøl, har markið er 60 prosent, sum er í tráð við hagtølini, sum verða framleidd í ES-høpi. Búsketthátturin Búsketthátturin vísir, hvørjar útreiðslur eitt húski skal hava fyri at kunna nøkta ein grundleggjandi, neyðugan og sosialt aksepteraðan tørv. Tað vísir, hvat eitt húski skal brúka - eina "kurv" av vørum, sum er neyðug fyri at kunna hava eitt lív á einum ávísum støði. Innihaldið í kurvini er treytað av, hvussu húskið er samansett - t.v.s. hædd verður tikin fyri aldri, kyni, lívsstøðu o.s.fr. Búsketthátturin er ítøkiligur og lættur at fyrihalda seg til. Tað, sum vørurnar í kurvini kosta, er tað, sum er eitt fátækramark. Hinvegin vil tað altíð vera ein subjektiv meting, hvat ein kurv skal innihalda. Ein grundleggjandi spurningur er, um búskettið skal nøkta ein varandi tørv, ella um talan er um eitt styttri tíðarskeið. Tá tað er eitt styttri tíðarskeið, verða t.d. nýíløgur ikki tiknar við, tí talan er um eina fyribils støðu, sum væntandi broytist. Tá talan er um varandi tørv, er neyðugt við einum búsketti, sum 15 16 Eurosat, EU-SILC Fattigdom i EU-landene, Finn Kenneth Hansen, CASA 2010 17 inniheldur tær útreiðslur, sum eitt húski hevur brúk fyri gjøgnum eitt ár, og eigur kurvin at taka hædd fyri, at útreiðslur ikki kunnu bíða. Búsketthátturin er sum nevnt einfaldur og kann forklárast, soleiðis at skilja at talan er um eina røð av vørum og tænastum, sum í hvørjum einstøkum føri eru valdar til ella frá. Vansin við búskettháttinum er, at tað er ein subjektiv meting, hvat eitt rímiligt og sosialt aksepterað livistøði er. Tað er í stóran mun ein politiskur spurningur, á hvørjum støði eitt búskett skal vera á - t.v.s. á hvørjum støði eitt húski skal liva. Tað kann vera eitt minstabúskett, sum nøktar eitt lív á einum sosialt aksepteraðum støði, og ikki so nógv aftrat. Ella eitt standardbúskett - t.v.s. nokk til at hava eitt lív áleið á støði við onnur. Er talan um eitt treytaleyst minstamark, er talan um nakrar objektivar fortreytir, sum t.d. tað, sum er heilsuliga forsvarligt v.m., og er tað ikki viðkomandi at viðgera í hesum sambandi. Standardbúskett Í t.d. Norra, Svøríki og Danmark verða árliga gjørd standardbúskett fyri ymsar familjustøddir. Norðurlond samstarva um hetta arbeiðið soleiðis at skilja, at tey brúka nakrar meginreglur, sum eru felags, men har standardbúskettið síðani verður tillagað til lokal viðurskifti í einstaka landinum. Standardbúskettini byggja á nágreiniligar kanningar av brúksmynstrunum hjá húskjunum í landinum. T.v.s., hvat er vanligt í so at siga øllum lívsins viðurskiftum? Hvussu nógv hava bil, og hvussu langt koyra borgarar, hvussu nógv gjalda limagjald til frítíðarfelagsskapir, og hvussu er brúksmynstrið av klæðum o.s.fr. Tá tað kemur til mat, so verður búskettið gjørt samsvarandi ráðum frá kostserfrøðingum, tá tað kemur til nýtslu av vaskipulvuri, so er tað samsvarandi viðmældu skamtanini. Tað vil siga útreiðslur til allar brúkslutir, sum slítast, og sum skulu endurnýggjast, so sum seingjarklæðir, gardinur, hvítvørur, sjónvarp. Fyri hvørja vøru verður árligi kostnaðurin roknaður út. Hetta verður gjørt við at deila mettu livitíðina hjá vøruni upp í kostnaðin, og harvið fæst ein árligur kostnaður. T.v.s., at standardbúskettið byggir á eina langa røð av kanningum og tilmælum, og tí krevur hetta rættiliga nógvar ressursir. Tað er ikki soleiðis, at eitt standardbúskett verður framleitt frá grundini einaferð um árið. Til tað er arbeiðið ov víðfevnt, og byggja árligu búskettini tí á framskrivingar frá árinum frammanundan. Í Danmark var fyrsta og einasta standardbúskettið framleitt av einum bólki av granskarum longu í 1993, og varð hetta endurskoðað í 2001. Innihaldið í vørukurvuni er ikki broytt síðani 2001. Danska búskettið, sum m.a. verður brúkt av danska serfrøðingabólkinum um fátækramark, sum handaði stjórnini eitt álit í juni 2013, stavar sostatt frá 2001, men er framskrivað til 2011 samsvarandi lønarvøkstrinum. Hetta, hóast nýtslumynstrið er broytt á nógvum økjum síðani tá. T.d. inniheldur danska búskettið útreiðslur til hald av dagbløðum og útreiðslur til ein sokallaðan disc-man, meðan fartelefon, internet o.tíl. sum hava munandi størri leiklut í dag, ikki er tikið við í búskettið. 18 Minstabúskett Standardbúskettið hevur ikki í sær sjálvum nakað við fátækradømi at gera, tí standardbúskettið inniheldur útreiðslur til alt forbrúk hjá eini vanligari familju - harímillum ferðing, at eta á matstovum, nýtsla av alkoholi, uppsparing o.a., sum vanliga ikki verður sett í samband við fátækradømi. Sambært danska standardbúskettinum hevur eitt par við 2 børnum mánaðarligar útreiðslur á 27.533 kr. umframt bústaðarútreiðslur. T.v.s., at hendan familjan skal hava eina lønarinntøku á 50-60.000 kr. um mánaðin (treytað av bústaðarútreiðslunum) fyri at kunna hava eina tilveru svarandi til standardbúskettið. Eitt minstabúskett byggir á standardbúskettið, men har ein røð av vørum og tænastum eru lúkaðar frá. Við minstabúskettinum er tað í høvuðsheitum soleiðis, at útreiðslur til brúkslutir, sum hava livitíð upp á longri enn eitt ár, ikki eru tiknar við. Eitt minstabúskett inniheldur ikki útreiðslur til meira enn tað, sum verður mett neyðugt. Tí kann t.d. ein bilumvæling, ein størri tannviðgerð o.m.a. lættliga taka fíggjarliga grundarlagið undan eini familju, sum einans hevur tøka fíggjarliga orku, sum svarar til eitt minstabúskett. Tey, sum í einum styttri tíðarskeiði hava fíggjarliga avmarkaðar ressursir, kunnu velja at bíða við ymiskum útreiðslum, so sum klæðir, og tí kann tað setast spurnartekin við, í hvussu stóran mun útreiðslur til klæðir skulu takast við í eitt minstabúskett. Sæð yvir eitt longri tíðarskeið eiga allar neyðugar útreiðslur hjá einum húsarhaldið at takast við í eitt búskett, heilt niður í smálutir. Men hjá londum, sum brúka minstabúskettið, er tað einans stutttíðarbúskettið, sum verður brúkt í almennum høpi - t.v.s. ongar langtíðaríløgur eru tiknar við. Havast skal í huga, at hjá vanligum familjum hevur desembermánaði við sær munandi eykaútreiðslur og t.d. eisini ein barnaføðingardagur. Minstabúskettið, sum onnur lond brúka tað, tekur ikki hædd fyri hesum slagi av útreiðslum. Í mun til eitt standardbúskett er minstabúskettið ikki í sama mun ástøðiliga grundað.17 Standardbúskettið er, sum nevnt omanfyri, grundað á eina røð av kanningum og serfrøðingatilmælum, meðan endamálið við einum minstabúsketti er at lýsa eitt slag av minsta marki á livistøði. Eitt minstamark á livistøði er eitt normativt hugtak, sum tað í stóran mun eru ymiskar fatanir av. Tá tað kemur til mat, persónligt reinføri, transport o.tíl., byggir minstabúskettið í stóran mun á standardbúskettið, men avbjóðingin liggur í sosialum viðurskiftum og luttøku í samfelagslívinum. Tað ber ikki til at gera eitt minstabúskett, sum er umboðandi fyri allar Føroyar og allar familjur. Hvør familja hevur ein individuellan tørv, sum eitt búskett ikki tekur hædd fyri. Í pørtum av landinum er neyðugt at hava bil, meðan til ber í Tórshavn at brúka ókeypis bussleið. Nøkur eta og forbrenna meira enn onnur, nøkur hava sukursjúku, nøkur íðka ítrótt og hava útreiðslur til útgerð og limagjøld, nøkur hava brillur, brúka 17 "At eksistere eller at leve" Fattigdom og lave indkomster i Danmark - hvordan måler man fattigdom?, Hansen og Hansen, 2004 19 hoyritól, eru skallut og tørva ikki útreiðslur til frisør o.m.a. Harnæst er lutfalsliga stórur munur á liviháttinum í ymsu økjunum í Føroyum. Fólk á smærri plássum hava kanska í størri mun enn t.d. í Tórshavn atgongd til ikki-handilsligt matískoyti. Tað, sum er óvanligt á smærru plássunum og á útoyggj, er kanska vanligt í meginøkinum. T.d. eru møguleikar fyri frítíðarítrivum stórir í Tórshavn og avmarkaðir t.d. á smáplássum. Ein familja við tveimum børnum í Tórshavn, sum leika hondbólt í hondbóltsfelagnum H71 og fótbólt í fótbóltsfelagnum HB, skal brúka uml. 300 kr. um mánaðin í limagjøldum fyri børnini. Sama familja skal á Tvøroyri gjalda minni enn helvtina fyri fótbólt og flogbólt við TB, meðan møguleikin kanska ikki er til staðar í Kunoy. Útreiðslur til bústað og viðlíkahald av bústaði eru ikki við í standard- og minstabúskettinum í hinum norðurlondunum. Tað er ikki gjørligt at áseta eina rættvísandi upphædd, tí munurin á útreiðslunum á smáplássum og størri býum er alt ov stórur, umframt at munurin millum ymsu búhættirnar er stórur eins og tann veruleikin, at fólk, sum eru nýggj á bústaðarmarknaðinum, vanliga hava munandi hægri bústaðarútreiðslur enn enn tey, sum í longri tíð hava verið á bústaðarmarknaðinum. Hetta er eisini galdandi í Føroyum. Føroyska minstabúskettið Sum nevnt er hátturin, sum verður brúktur aðrastaðni í sambandi við minstabúskettið, grundaður á standardbúskettið. Hetta háttalagið hava vit ikki møguleika at brúka í Føroyum, tí kanningar og serfrøðingatilmæli, sum taka støði í føroyskum viðurskiftum, og sum skulu brúkast í einum standardbúsketti, eru ikki til, og tí ber ikki til í verandi støðu at gera eitt føroyskt standardbúskett. Í sambandi við arbeiðið við einum føroyskum fátækramarki hava vit tí gjørt eitt føroyskt minstabúskett við íblástri frá fyrst og fremst tí danska, men eisini tí norska og svenska minstabúskettinum, men hava tikið viðkomandi serføroysk viðurskifti við. Av tí at vit ikki hava sama grundarlag undir minstabúskettinum, eru nøkur fyrivarni, sum havast skulu í huga. Útlendsku búskettini hava sum nevnt eisini síni fyrivarni, sum eisini eru galdandi í Føroyum, so sum at talan er um eina familju, sum er lýst ástøðiliga, og at tað helst ikki finst nøkur familja, sum neyvt kennir seg aftur í búskettinum. Harumframt hava vit í einstøkum førum flutt nøkur útlendsk og partvíst ókend viðurskifti til Føroya, sum t.d. nýtsla av mati, nýtsla av reinførisvørum og vanligar húsarhaldsvørur. Hinvegin hava vit í sambandi við útreiðslur til samskifti, frítíð, ferðaútreiðslur o.a. gjørt egnar metingar. Talan er um eitt stutttíðarbúskett, har tað ikki er tikin hædd fyri eykaútreiðslum, sum allar familjur við jøvnum millumbilum hava. Tað verið seg ein bilumvæling, eitt køliskáp skal skiftast, ein burturblivin fartelefon, o.s.fr. Taka vit familjur, sum eru illa fyri sosialt, so er ikki óvanligt, at hesi hava óstøðug bústaðarviðurskifti, og at neyðugt er at flyta við jøvnum millumbilum, sum aftur hevur við sær serligar útreiðslur. Minstabúskettið vísir vegleiðandi, hvat tað kostar at liva, tá tað einans er tikin hædd fyri 20 útreiðslum til grundleggjandi vørur so sum mat, klæðir, persónligt reinføri, vanligar húsarhaldsvørur, samskifti, flutning umframt nakað av útreiðslum til frítíð og undirhald. Niðanfyri síggjast upphæddirnar, sum ein familja skal hava í tøkari inntøku fyri at kunna liva sambært minstabúskettinum. Í búskettinum eru fleiri útreiðslur, ið falla árliga - tað kann vera at keypa skógvar ella at gjalda limagjald fyri børnini til ítróttarfelag o.a. Í búskettinum eru hesar útreiðslur býttar á 12 mánaðir. T.v.s. einir skógvar, ið kosta 1.000 kr., kosta 83 kr. um mánaðin. Í veruleikanum er gerandisdagurin hjá flestu fátøkum familjum soleiðis, at tað ikki er gjørligt at raðfesta á ein slíkan hátt, at 83 kr. verða lagdar til síðis fyri at kunna keypa einar skógvar um eitt ár. Tað merkir so eisini, at minstabúskettið ikki er veruleikin, sum nógvar fátækar familjur liva í. Hetta búskettið skal síggjast sum tað, sum skal til fyri at fáa ein gerandisdag til at hanga saman, tá ongir snávingarsteinar liggja í vegin. Støddin á búskettinum er treytað av, hvussu húskið er sett saman. Mánaðarligu útreiðslurnar síggjast niðanfyri (bústaðarútreiðslur skulu leggjast aftrat): Støk kvinna Par uttan børn Støk kvinna við einum barni (4 ár) Støk kvinna við tveimum børnum (4 og 12 ár) Par við tveimum børnum (4 og 12 ár) Par við 4 børnum (2, 6, 10 og 14 ár) Stakur fólkapensjónistur Par fólkapensjónistar 6.966 kr. 9.986 kr. 9.166 kr. 11.563 kr. 14.267 kr. 19.074 kr. 6.295 kr. 9.222 kr. Tað skal viðmerkjast, at fyri allar bólkarnar omanfyri eru útreiðslur til bil tiknar við, og er hetta størsta orsøkin til, at føroyska minstabúskettið er nakað hægri enn eitt minstabúskett í grannalondunum. Men eisini hóast ferðaútreiðslur ikki eru við, so er føroyska minstabúskettið eitt sindur hægri enn í hinum norðurlondunum. Útreiðslur til ferðing í Føroyska minstabúskettinum eru umleið 2.500 kr. um mánaðin, sum fevnir um allar útreiðslur til ein tann bíligasta bilin á føroyska marknaðinum í dag. T.v.s. íløga (fíggjað yvir 7 ár, har ein 7 ára gamal bilur av sama slag gongur inn í keypið), viðlíkahald, kaskotrygging og brennievni. Í hinum londunum eru útreiðslur til almennan ferðaflutning tiknar við, og er tað á einum munandi lægri støði enn útreiðslur til bil. T.d. í danska minstabúskettinum eru útreiðslur til almennan ferðaflutning 770 kr. um mánaðin. Av tí at møguleikarnir at flyta seg frá einum staði til eitt annað við almenna rutunetinum eru avmarkaðir í mun til størru býirnar í grannalondunum, er tað hjá nógvum familjum í Føroyum neyðugt at hava bil fyri at kunna hava ein innihaldsríkan gerandisdag. Men tað er ikki alneyðugt hjá øllum. Sostatt skal upphæddin omanfyri ikki síggjast sum eitt minstamark hjá øllum - serliga við atliti at útreiðslum til ferðaflutning, tí tað er lutfalsliga stórur partur av samlaða búskettinum til ein stakan persón uttan børn. 21 Sum tað sæst omanfyri, so er búskettið hjá einum fólkapensjónisti eitt sindur lægri enn hjá einum persóni, sum ikki er fólkapensjónistur. Útgangsstøðið fyri metingini er, at fólkapenjónistar: ikki eru virknir á arbeiðsmarknaðinum, eru meira siðbundnir brúkarar av klæðum o.t., og ikki hava serligar avbjóðingar í mun til aðrar borgarar - t.v.s. hava ikki útreiðslur til heilivág o.tíl. Í teimum førum, treytirnar omanfyri eru galdandi, hevur ein danskur serfrøðingabólkur mett, at fólkapensjónistar hava eitt sindur lægri útreiðslur til mat- og drekkivørur, og hava eitt sindur lægri útreiðslur til klæðir.18 Minstabúskettið er býtt í hesar høvuðsbólkar: Matur og drekkivørur Klæðir og skógvar Persónlig røkt Aðrar húsarhaldsvørur Samskifti Frítíð Ferðing Matur og drekkivørur Matur og drekkivørur er tað økið, sum í føroyska minstabúskettinum hevur serlig fyrivarni, tí vit hava ikki gjørt egnar prískanningar og hava ikki tikið atlit at serføroyskum viðurskiftum. Vit hava hildið okkum til donsku kostráðini, og sostatt eru tað somu vørurnar, ið eru við í danska og føroyska matbúskettinum. Vit hava ikki mett tað vera rætt at taka við, at tað møguliga eru fleiri húski í Føroyum, sum javnan fáa ókeypis matískoyti, ella sum hava jørð, seyð o.a. At ásett eitt miðal tal hevði ikki verið rætt, tí nógv húski eru, sum onki fáa, meðan onnur fáa nógv. Fortreytin fyri hesum matbúskettinum er, at allur matur til allar máltíðir verður keyptur. Hesin parturin av búskettinum er tann mest víðfevndi, tá tað kemur til tal av vørum. Tað er soleiðis, at tað er lítil munur á standardbúskettinum og minstabúskettinum, tá tað kemur til matvørur. Búskettið heldur seg til sunnan og fjølbroyttan mat eftir kostráðum hjá kostráðgevum og t.d. til viðmælið um at eta 600 g. av frukt og grønmeti um dagin. Høvuðsmunurin millum standardbúskettið og minstabúskettið er, at eitt húski sambært standardbúskettinum etur á matstovu við jøvnum millumbilum, umframt at peningur er settur av til rúsdrekka. Hetta er ikki tikið við í minstabúskettið. 18 "At eksistere eller at leve" Fattigdom og lave indkomster i Danmark - hvordan måler man fattigdom?, Hansen og Hansen, 2004 22 Í útlendsku búskettunum er mett neyvt um, hvussu matsamansetingin er hjá ymsum aldursbólkum, hjá kvinnum og monnum, hjá gomlum og børnum. Hetta gevur eitt ógvuliga víðfevnt yvirlit, sum vit í Føroyum ikki hava kannað. Sum nevnt hava vit í hesum føri tikið støði í danska matbúskettinum og lagt 25 prosent aftrat. Í donsku prískanningunum er tað listaprísur, sum er galdandi. T.v.s., at tað eru ikki tilboðsvørur í stórum donskum vøruhúsum, sum eru tiknir við. Tað eru vanligir prísur í landsfevnandi handilshúsum, sum eru galdandi. Munurin millum Føroyar og Danmark á matvøruprísum kemur serliga til sjóndar við, at í Danmark er gjørligt at keypa í stórum, og harvið serliga bíliga, í stóru vøruhúsunum. Men tað eru sum nevnt ikki hesir donsku prísirnir, sum eru galdandi. Ferðing Onnur stóra avbjóðingin í minstabúskettinum eru útreiðslur til ferðing. Í útlendskum minstubúskettum eru einans útreiðslur til almennan ferðaflutning tiknar við. Tað skal nevnast, at kostnaðurin á almenna rutunetinum er nakað dýrari í hinum norðurlondunum enn í Føroyum. Í Norra eru útreiðslurnar til ferðing ásettar til 530 nkr. um mánaðin, í Danmark er upphæddin 771 kr. um mánaðin, meðan Svøríki ikki hevur útreiðslur til ferðing við í minstabúskettinum. Í donsku og norsku upphæddunum eru útreiðslur til busskort og viðlíkahaldsútreiðslur til súkklur. Í Føroyum kostar eitt mánaðarkort millum Skálafjørðin og Tórshavn 400 kr. um mánaðin, meðan tey, sum búgva í Tórshavn kunnu brúka ókeypis bussleiðina. Í Føroyum eru fortreytirnar at flyta seg øðrvísi og meira avmarkaðar enn í einum vanligum donskum býi, har t.d. handils- og tænastuveitingar vanliga eru tættari at einum bústaði, umframt at tað er vanligari og munandi meira høgligt at brúka súkklu. Harumframt hava vit í Føroyum ikki eins væl útbygt alment rutunet sum í størru býunum í grannalondunum. Vit meta tí, at hjá teimum við smærri børnum er í stóran mun neyðugt at hava bil. Ein partur av borgarum uttanfyri Tórshavnar økið eru somuleiðis tengd at bili fyri at kunna flyta seg frá einum staði til annað. Kostnaðurin av at hava bil er sjálvandi treytaður av, hvør bilur verður valdur. Ein av bíligastu bilunum á føroyska marknaðinum í dag hevur ein nýprís á 127.000 kr. Um hesin bilurin verður fíggjaður yvir 7 ár, sum vanliga er longsta áramálið, sum bilasølurnar hava sum afturgjaldstíð, og um hædd er tikin fyri, at ein 7 ára gamal bilur av sama slag gongur inn í keypið, so eru útreiðslurnar av bilinum) - t.v.s. íløga og rakstur (brennievnið, viðlíkahald, vegskattur og trygging) - umleið 2.500 kr. um mánaðin. Í praksis er helst ógvuliga ymiskt, hvussu húski við avmarkaðum fíggjarligum ressursum gera viðvíkjandi bili. Fleiri klára seg kanska við einum bíligum brúktum bili og klára partar av viðlíkahaldinum sjálvi ella við hjálp frá familju ella kenningum, meðan onnur brúka autoriserað verkstað at skifta hvørja brostna peru. Fortreytirnar í føroyska minstabúskettinum byggja ikki á faktiska nýtslu av bili, tí tann vitanin finst ikki í Føroyum. Bilurin nevndur omanfyri er brúktur, meðan viðlíkahaldsprísirnir stava frá FDM. Koyrdir kilometrar eru úr 4000 km. árliga hjá einum støkum pensjónisti upp í 23 12.000 km. árliga hjá einum pari við fýra børnum. T.v.s., at útgangsstøðið er, at tað ikki verða koyrd longri strekkir millum bygdir dagliga. Klæðir Gingið verður út frá, at øll keypa vanlig brúksklæðir í vanligari góðsku. Klæðir, sum hava eina langa livitíð so sum stivlar, regnklæðir og ítróttaútgerð, eru ikki við í klædnabúskettinum hjá vaksnum. Heldur ikki eru veitsluklæðir tikin við. Gingið verður út frá, at ein vaksin persónur keypir hesi klæðir í einum ári: Eitt par av skóm á 1.000 kr. 1,5 pør av buksum á 600 kr. 2 blusur/skjúrtur á 400 kr. Ein vetrarjakka annaðhvørt ár á 1.000 kr. 2 sett av undirklæðum á 200 Annað á 500 kr. Børn hava ein størri tørv á at skifta út klæðir, tí tey partvíst vaksa úr teimum, og tí tey vanliga eisini slíta klæðini meira. Fyri børnini eru útreiðslur til gummistivlar, vetrarstivlar og vanligar skógvar, vetrarjakka, kavadrakt til smærru børnini, húgvu, vøttir, 3 pør av buksum, 4 blusur og undirklæðir tiknar við, og til størru børnini nakað av ítróttaútgerð tikin við. Prísirnir á klæðunum eru frá klædnahandlum í Tórshavn. Samskifti Til samskiftisútreiðslurnar eru kringvarpsgjald, fartelefonhald á 299 kr. um mánaðin við fríari talutíð á 4 tímar og internethald + kopargjald á 473 kr. um mánaðin tikin við. Størru børnini brúka talutíð fyri 50 kr. um mánaðin. Útreiðslur til t.d. Televarpið og fastnettelefon eru ikki tiknar við. Persónlig røkt Her eru áleið tær somu vørurnar sum í danska búskettinum í somu nøgdum tiknar við. Vørurnar til persónliga røkt eru t.d. sápur, vætukrem, hárvørur, tannbustir, deodorant, rakiútgerð til menn og bind til kvinnur, fyribyrging til pør, húð- og kropsrøkt o.a. Til hendan partin eru eisini útreiðslur til eitt tannlæknaeftirlit um árið (eftirlit, tannreinsan og røntgenmynd), 4 ferðir til hárfríðkan um árið tiknar við (møgulig liting o.tíl. verður ikki gjørd á hárfríðkanarstovu). Eisini eru útreiðslur til brillur tiknar við. Gingið verður út frá, at brillurnar kosta 4.000 kr., og verða skiftar 4. hvørt ár. Húsarhaldsvørur Her eru vanligar húsarhaldsvørur tiknar við, sum t.d. gólvsápur, uppvask, vaskipulvur o.a. Eisini er innbúgvstryggingin við í hesum partinum. 24 Frítíð Útreiðslur til frítíðarítriv, spøl o.a. eru ógvuliga ymiskar frá persóni til persón, og tí er hetta helst tann truplasti parturin at áseta upphædd á. Til ein vaksnan persón eru hesar mánaðarligu útreiðslur tiknar við: Svimjing aðru hvørja viku 45 kr. (prísur í Tórshavn við avsláttarkorti) Kvøldskúlaskeið í Tórshavnar kvøldskúla 60 kr. um mánaðin Gávur 150 kr. Vanlukkutrygging 67 kr. Til børnini eru harumframt leikur fyri 100 kr. um mánaðin tiknar við umframt føðingardagur fyri 2.000 kr. um árið (tey vaksnu halda ikki føðingardag fyri sær sjálvum), 800 kr. um árið í limagjaldi til ítróttafelag fyri størri børn umframt 1.500 kr. um árið til ítróttaútgerð. Saknhátturin Inntøkuhátturin og búsketthátturin kunnu kritiserast fyri ikki at geva eina faktiska mynd av korunum hjá einum persóni ella einum húski. Tað vil siga, hvat er tað, sum borgarin upplivir sum eina avmarking í sínari tilveru. Endamálið við saknháttinum er at staðfesta, hvørjir materiellir ágóðar og hvat sosialt virksemi er alment viðurkent at vera ein sjálvfylgja fyri at liva eitt lív á einum rímiligum støði. Saknur merkir ikki at hava fíggjarligt rásarúm til at keypa tær vørur og luttaka í tí virksemi, sum tað er fólkslig semja um, at øll skulu hava møguleika fyri. Tað kann vera at halda føðingardag, keypa heilivág, tannlæknaviðgerð o.a. At definera, hvat er vanligt í einum samfelag, verður vanliga gjørt við spurnakanningum, har borgarar verða spurdir, hvat tey meina, at øll skulu kunna keypa og luttaka í. Ein annar háttur er, at serfrøðingar útnevna hesi viðurskifti, men tað er ikki vanligur háttur. Útgangsstøðið er fíggjarstøðan hjá borgaranum, og um borgarin upplivir avmarkingar í mun til nøkur mát, sum eru sett upp frammanundan. Tað er borgarans egna uppliving av sakni, og tað vil siga, at hátturin í mun til inntøkuháttin og búskettháttin beinleiðis vísir, hvussu borgarin upplivir fátækradømi. Tað hevur verið siðvenja í teimum skandinavisku londunum síðan miðskeiðis í 1970'unum at framleiða stórar spurnakanningar um livikorini hjá borgarunum, har fokus eisini hevur verið á subjektiv livikor, sum saknur er. Síðani 2003 hava londini í tí evropeiska hagfrøðiliga samstarvinum samstarvað um árligu spurnakanningina " Statistic on Income and Living Conditions" (SILC). Hetta er ein umfatandi spurnakanning, har nógvir tættir á tí sosiala økinum verða kortlagdir - m.a. búskaparlig støða, tilknýti til arbeiðsmarknað, saknur o.a. Í Danmark verða árliga 7250 fólk spurd og í Íslandi 4000 fólk. Tað kann sambært Hagstovu Føroya roknast við, at um ein slík kanning við øllum variablum skal gerast í Føroyum, er neyðugt, at talið 25 av spurdum er áleið sum í Íslandi. Í Íslandi fara árliga 4 ársverk til at framleiða SILCkanningarnar. Hagstovurnar í Danmark og Íslandi samla inn data til SILC og almannakunngera nakað av talvum, men er tað Eurostat, ið er hagstovan hjá ES, sum framleiðir og kunnger alt tilfarið, har øll ES lond eru við umframt Norra og Ísland. Tá tað snýr seg um at máta fátækradømi, nýtir danska hagstovan upplýsingar úr SILC fyri at lýsa sakn hjá borgarum.19 Teir indikatorar, sum danska hagstovan roknar uppá fyri at máta álvarsaman materiellan sakn, eru: Hevur húskið verið afturút við at gjalda húsaleigu, rokningar fyri el og hita ella rentur og avdráttir av láni? Hevur húskið ikki ráð til 1 viku feriu um ári burtur frá egnum bústaði? Hevur húskið ikki ráð til eina máltíð av mati við kjøti, høsnakjøti, fiski ella líknandi annan hvønn dag? Klárar húskið ikki at gjalda eina óvæntaða rokning á 8.500 kr. uttan lántøku? Hevur húskið onga telefon grundað á búskaparliga støðu? Hevur húskið onki litsjónvarp grundað á búskaparliga støðu? Hevur húskið onga vaskimaskinu grundað á búskaparliga støðu? Hevur húskið ongan bil grundað búskaparliga støðu? Hevur húskið ikki ráð at hava nøktandi hita í bústaðnum? Um svarað verður ja upp á í minsta lagi 3 av teimum 9 spurningunum, kemur ein undir at hava álvarsaman materiellan sakn. Saknhátturin er fyrst og fremst avmarkaður av, at talan er um spurnakanningar, sum eru rættiliga víðfevndar og harvið eisini kostnaðarmiklar at fremja. Kanningar eftir saknháttinum verða ikki gjørdar í Føroyum. Hesar kanningar høvdu bøtt um vitanargrundarlagið um fátækradømi í Føroyum, og harvið eisini bøtt um grundarlagið undir møguligum politiskum átøkum. 19 Levevilkår - måling af fattigdom, Danmarks Statistik 2012 26 4. Fátækramørk í øðrum londum Sambært ST er ein persónur fátækur, um viðkomandi hevur minni enn 1,25$ at liva fyri um dagin. Hetta er ikki viðkomandi fyri tey framkomnu londini, sum vit meta okkum at vera part av, og verður hetta mest brúkt í menningarlondum. Tí síggja vit í hesum partinum burtur frá hesum slagi av fátækramarki. Føroyar hava ikki havt eitt alment fátækramark. Umrøðan í almenninginum av tí manglandi fátækramarkinum í Føroyum kann geva ta fatan, at Føroyar eru aftanfyri onnur framkomin lond, tí vit ikki hava eitt fátækramark. Men so er ikki - í øðrum framkomnum londum í vesturheiminum eru tað einans Stórabretland og Írland, sum hava almenn fátækramál, og í juni í 2013 er Danmark komið aftrat við einum almennum fátækramarki. Í øðrum londum eru ymsir felagsskapir, granskingarstovnar, kommunur og onnur, sum hava gjørt sínar egnu metingar og mát fyri fátækradømi, men talan er ikki um almenn fátækramørk. Hinvegin hava onnur lond ymisk mát fyri fátækradømi, og verður hetta máti vanliga gjørt av hagstovunum í einstøku londunum. Londini brúka tó flest øll í ein ávísan mun inntøkuháttin - og tað vil siga, at talan er um fólk í fátækraváða, sum verður brúkt, og í tí sambandi skal nevnast, at hetta mátið hevur Føroyar eisini havt síðan 2011. Nøkur lond hava eina upphædd fyri lægstu sosialu veitingarnar, sum byggir upp á eitt slag av búskettmodellið - eitt nú Svøríki, sum á hvørjum ári ásetir sokallaða "riksnormen", sum verður brúktur til at áseta tær lægstu sosialu veitingarnar, og sum er ein upphædd, sum mett at vera neyðug fyri at kunna liva heilsuliga ráðiligt. Í USA var upprunaliga fátækramarkið ásett fyri 40 árum síðani, og var markið tá mett at vera á einum nøktandi sosialt aksepteraðum støði. Men markið er ikki tillagað í takt við menningina í samfelagnum, og markið er í dag at líkna við eitt treytaleyst fátækramark og nøktar einans basalum kropsligum tørvi. Tað er ikki soleiðis, at londini hava eitt minstamark, sum skal tryggja borgarum eitt lív, sum verður mett at vera á einum støði, sum er rímiligt og sosialt aksepterað. Sum nevnt brúka nøkur lond eitt slag av búskettmodelli fyri lægstu sosialu veitingarnar, men í hesum londum eru sosialu veitingarnar á einum støði, sum er lægri enn tað, sum vit kenna úr Føroyum. Londini brúka fyrst og fremst fátækramørkini sum eitt mát, soleiðis at tey kunnu fylgja gongdini í talinum av fátøkum. Tey flestu londini brúka sum nevnt ikki eitt ávíst mark, sum borgarar skulu lyftast upp um, og í teimum londum, sum brúka háttin til at áseta lægstu sosialu veitingarnar, eru hesar veitingar lágar. Niðanfyri verður í stuttum greitt frá fátækramørkum í ymiskum útvaldum londum. 27 Norra Eins og í øðrum londum verður inntøkuhátturin brúktur í Norra, men hetta er ikki eitt alment norskt fátækramark. Norra hevur ikki eitt alment fátækramark - hvørki nationalt ella kommunalt. Tá norska stjórnin í 2006 legði fram eina heildarætlan móti fátækradømi, varð staðfest, at fátækradømi er ein samansettur trupulleiki, sum ikki er hóskandi at seta upp við eini allýsing ella einum marki.20 Sum nevnt er tað inntøkuhátturin, sum verður brúktur (við 50 prosent av miðinntøkuni), men eisini verða mált uppá livikorsindikatorar, men norskir myndugleikar eru varnir við at brúka úrslitini, tí víst verður á, at indikatorarnir verða ávirkaðir av viðurskiftum so sum konjunkturum, viðurskiftum á arbeiðsmarknaðinum o.ø. og ikki geva eina haldgóða mynd av fátækradøminum. Tær lægstu sosialu veitingarnar verða roknaðar við útgangsstøði í búskettháttinum. Tað er stovnurin Statens institutt for forbruksforskning, sum hevur mett um minstamarkið, sum fleiri kommunur brúka í sambandi við hesar veitingar. Norska arbeiðs- og vælferðarumsitingin "NAV" gevur út árliga eina frágreiðing við eini presentasjón av øllum almennum hagtølum, sum viðvíkja fátækra- og livikorsviðurskiftum. Norska stjórnin fór í 2007 undir eina tilgongd um at minka fátækradømi. Tilgongdin byrjaði við, at sett vórðu nøkur mál, sum vóru: 1. øll skulu hava møguleika fyri at arbeiða, 2. øll børn og ung skulu hava møguleika at vera partur av samfelagnum og at menna seg, 3. livikorini hjá teimum við sosialum trupulleikum skulu betrast. Arbeitt hevur verið víðari við hesum málum, og í 2011 legði stjórnin fram eina langskygda strategi um at javna fíggjarligar og sosialar munir í Norra. Men hetta er ikki knýtt at einum ávísum fátækramarki. Málini skulu røkkast við, at fleiri skuldu gerast partur av arbeiðsmarknaðinum, og hetta skal gerast við fyribyrgjandi tiltøkum, sum serliga eru knýtt at dagstovna- og útbúgvingarøkinum og arbeiðsmarknaðarpolitikki.21 Svøríki Svøríki hevur ikki nakað alment fátækramark, og hevur heldur ikki nakra yvirskipaða strategi móti fátækradømi. Frá almennari síðu sæst tað víðfevnda sosiala trygdarnetið og arbeiðsmarknaðarpolitikkurin sum ein trygd fyri einum nøktandi livistøði. Í Svøríki verða gjørdar árligar frágreiðingar, sum fylgja gongdini í inntøkunum hjá borgarunum, og sum fylgja gongdini í inntøkubýtinum í samfelagnum, og eisini verða gjørdar árligar 20 21 Handlingsplan mod fattigdom, Arbeids- og Inkluderingsdepartementet, 2006 Kunnskap om fattigdom i Norge, FAFO-rapport 2011:21 28 livikorskanningar. Men talan er um generelt vitanargrundarlag, sum eisini verður brúkt sum grundarlag undir førdum politikki. Svenski stovnurin Konsumentverket roknar á hvørjum ári sokallaða "riksnormen" út, sum verður brúkt sum grundarlag undir "ekonomisk bistånd", sum svarar til føroysku forsorgarveitingina, og sum er lægsta sosiala veitingin í Svøríki. Riksnormen byggir á búskettháttin og lýsir eitt minstabúskett hjá ymsum familjutypum. T.d. kann nevnast, at persónligu útreiðslurnar hjá einum støkum vaksnum persóni í 2013 sambært Riksnormen eru umleið 3.300 DKK um mánaðin.22 Um talan er um tvey sambúgvandi, er upphæddin umleið 5.400 kr. um mánaðin. Tey, sum hava børn, fáa so eina hægri upphædd. Í hesum upphæddunum eru útreiðslur til: mat klæðir og skógvar frítíðarítriv persónligt reinføri vanligar gerandisvørur miðlaútreiðslur telefon ávísar tryggingar Havast skal í huga, at upphæddirnar omanfyri ikki skulu samanberast við upphæddir í t.d. Føroyum, tí kostnaðarstøðið og keypsstyrkivirðið er ymisk í ymiskum londum. Ísland Ísland hevur ikki nakað alment fátækramark, men tað hava verið gjørdar ein røð av størri og smærri verkætlanum, sum kanna livikorini hjá ymsum sosialum bólkum í Íslandi. Eisini veitir Ísland árliga hagtøl til evropeiska hagtalssamstarvið EU-SILC, sum inniber árligar livikorskanningar eftir saknháttinum. Sambært kanningum um inntøkubýtið í Íslandi er landið ógvuliga javnt, og sambært inntøkuháttinum eru fá fólk í fátækraváða. Men hjálparfelagsskapir vísa á, at fátækradømi er vanligari enn almennu hagtølini vísa.23 Íslendska stjórnin lat fyrst í 00'unun gera eina kanning av, hvat ein minstaupphædd til uppihalds skal vera, men t.d. sosialu veitingarnar eru ongantíð komnar upp á tað støðið, sum nevnda kanning vísti. Áðrenn fíggjarkreppuna var fátækradømi í Íslandi avmarkað til fólk innan ymsar vælferðarskipanir, men kreppan hevur sum kunnugt havt við sær, at nógvir borgarar hava persónliga skuld v.m. Kanningar við inntøkuháttinum avdúka ikki, í hvussu stóran mun hetta ávirkar fíggjarligu korini hjá íslendingum. Úrslit eftir inntøkuháttinum vísa 22 23 www.socialstyrelsen.se Hjálparstofnun Kirkjunnar and Reykjavík RED CROSS (2012). Farsæld (Report on new poverty and inclusion initiatives) 29 sum nevnt, at færri íslendingar eru í fátækraváða enn í hinum norðurlondunum. Men samstundis vísa kanningar eftir saknháttinum, at fleiri íslendingar hava trupult við at fáa fíggjarligu "endarnar at røkka" enn í hinum norðurlondunum.24 Síðani fíggjarkreppan byrjaði í 2008, er parturin av teimum, sum hevur trupult at fáa endarnar at røkka saman, øktur munandi. Hóast Ísland ikki hevur nakað fátækramark, so hevur íslendska stjórnin lagt dent á at avmarka árinini av fíggjarkreppuni í mun til fíggjarligu korini hjá húsarhaldunum við lægru inntøkunum. Talan er í Íslandi um ein generellan spurning um fordeiling og umfordeiling, ið ikki er knýttur at einum ávísum marki. Danmark Danmark hevur í juni í 2013 fingið eitt alment fátækramark. Markið er ásett eftir inntøkuháttinum, og er ásett til at vera 50 prosent av miðinntøkuni. Fyri at vera undir markinum skal ein harumframt vera undir markinum í 3 ár. Serfrøðingabólkurin, sum hevur arbeitt við markinum, vísir á, at tað finst ongin objektivur háttur at máta fátækradømi, og tí verður mælt til, at inntøkuhátturin verður suppleraður við kanningum eftir saknháttinum, umframt at víst verður á nakrar indikatorar fyri fátækradømi. So hóast at Danmark nú hevur fingið eitt fátækramark, sum er áljóðandi eina tøka árliga inntøku á 103.200 kr., so er hetta markið ikki endaligt. Fátækramarkið í Danmark fer ikki í sær sjálvum at hava við sær, at tað verða færri fátøk, tí tað er ikki soleiðis, at øll tey, sum eru undir markinum, fara at fáa eina peningaupphædd, sum flytur tey upp um markið. Hetta er eisini í tráð við arbeiðssetningin, sum var grundarlag undir arbeiðinum við fátækramarkinum, at eitt mark ikki skuldi hava við sær t.d. hægri sosialar veitingar. Hóast Danmark hevur fingið eitt alment fátækramark, so er ógreitt ítøkiliga, hvat markið skal brúkast til. Danski serfrøðingabólkurin mælir til, at tað árliga verður gjørd ein frágreiðing um fátækradømi í Danmark. Árliga frágreiðingin skal styrkja vitanargrundarlagið, málrætta politiskt fokus og perspektivera politisku átøkini. Men danska stjórnin hevur í september 2013 almannakunngjørt eina røð av sosialpolitiskum málum, sum skulu vera nádd í 2020,25 og fátækramarkið og fátækradømi eru ikki partar av hesum málum. 24 25 Eurostat, EU-SILC Alle skal med - målsætninger for de mest udsatte frem mod 2020, Socialministeriet 2013 30 Írland Írland er eitt av londunum, sum arbeiðir mest málrættað at forða fátækradømi, og sum eisini hevur eitt alment fátækramark. Írland hevur eina allýsing av fátækradømi, sum er: "People are living in poverty if their income and resources (material, cultural and social) are so inadequate as to preclude them from having a standard of living which is regarded as acceptable by Irish society generally. As a result of inadequate income and other resources people may be excluded and marginalised from participating in activities which are considered the norm for other people in society."26 Hetta merkir, at tey, sum ikki hava fíggjarligar ressursir at liva tað lívið, sum verður mett vanligt í Írlandi, eru fátøk. Ítøkiliga er fátækramarkið sett saman av inntøkuháttinum og saknháttinum. Tey, sum hava eina inntøku undir 60 prosent av miðinntøkuni, og samstundis hava upplivað sakn av nøkrum frammanundan defineraðum materiellum ágóðum, eru fátøk. Írland hevur sett í verk eina heildarætlan um fátækradømi. Tað verður árliga gjørd ein frágreiðing, sum greinar gongdina í fátækradøminum, og stovnurin "Office for Social Inclusion" hevur ábyrgdina av, at heildarætlanin verður sett í verk sum ætlað. Eins og í øðrum londum eru tað stakir uppihaldarar, sum eru fátøk í Írlandi. Forðingar, sum í Írlandi verða tiknar fram, og sum heildarætlanin skal bøta um, eru:27 26 27 barnaansing er kostnaðarmikil, og tað avmarkar møguleikarnar hjá støkum foreldrum at fara undir útbúgving, sum kundi bøtt um møguleikarnar á arbeiðsmarknaðinum, avmarkað útboð av "familjuvinaligum" arbeiðsplássum, avmarkað fíggjarligt insitament at flyta seg úr sosialum bundinskapi til arbeiði, avmarkað útboð av bústøðum til tey, ið lítið eiga. www.welfare.ie www.cpa.ie 31 Stórabretland Stórabretland hevur eitt alment fátækramark, sum eins og tað danska markið hevur inntøkuháttin sum grundarlag, men markið skal somuleiðis supplerast við øðrum mátum. Mátini fyri fátækradømi eru: 1. Javnvirðisinntøkan er lægri enn 60 prosent av miðinntøkuni. 2. Mátið fyri varandi fátækradømi er ein inntøka, sum hevur verið lægri enn 60 prosent av miðinntøkuni í 3 av seinastu 4 árunum. 3. Serligt viðvíkjandi børnum: samanseting av lágari inntøku og sakni av materiellum ágóðum. 4. Saknhátturin. Í Stórabretlandi hevur seinnu árini verið serligur dentur verið lagdur á barnafátækradømi, og í tí sambandi eru serlig mát ásett fyri hetta. Árliga frágreiðingin Households Below Average Income28 hevur til endamáls at lýsa gongdina við fátækradømi og er eitt grundarlag undir politiskum átøkum móti fátækradømi. 28 Department for Work & Pensions, 2012 32 5. Inntøkuhátturin - føroysku úrslitini Í Føroyum varð byrjað við hesum kanningum við støði í tølum fyri 2009. Nýggjastu tølini eru fyri 2011, og sostatt hava vit nú eina tíðarrøð upp á 3 ár. Vit fara ikki her at gera so nógv burturúr føroysku úrslitunum, tí tað er longu greitt frá teimum á heimasíðuni hjá Hagstovu Føroya.29 Fólk, sum kunnu hugsast at vera fátøk sambært inntøkuháttinum, eru eisini lesandi, sum hava ÚS sum lívsgrundarlag. Men sambært okkara allýsing er fátækradømi ikki ein sjálvvald støða, og harumframt skal talan vera um eitt longri tíðarskeið. So hóast lesandi sambært inntøkuháttinum eru í fátækraváða, so eru tey eftir okkara fatan ikki fátøk. Hetta skal ikki skiljast soleiðis, at børn hjá lesandi ikki eru í eini viðkvæmari støðu, tí, sum eisini verður víst á, so kann stutttíðar fátækradømi hjá børnum hava ávirkan á livikorini seinni í lívinum. Sum áður nevnt, so eru tað serliga stakir uppihaldarar og fólkapensjónistar, sum í Føroyum hava verið tiknir fram at vera í serligum fátækraváða. Fyri at vera fátækur skuldi árliga tøka inntøkan hjá støkum persónum í 2011 vera lægri enn 116.404 kr. Fólkapensjónistar, sum eru stakir, og sum ikki hava inntøku aftrat pensjónini, eru fátækir sambært inntøkuháttinum. Tøka inntøkan hjá einum støkum pensjónisti uttan aðra inntøku var í 2011 113.174 kr. (við miðal kommunuskattaprosenti), sum er umleið 3.200 kr. um árið lægri enn fátækramarkið. Eitt húski, sum er sett saman av tveimum vaksnum uttan børn, skal tilsamans hava eina árliga tøka inntøku á 174.606 kr. fyri at vera yvir markinum. Sum dømi kann nevnast, at um tvey fólk skulu hava 174 tús. kr. í tøkari inntøku, krevst, at tey hava eina ainntøku á knappliga 11.000 kr./mðr. áðrenn skatt í part, ella um annar hevur alla inntøkuna, so krevst ein a-inntøka á 25.000 kr./mðr. (við skattastiganum, sum var galdandi í 2011). Pensjón til tveir giftar fólkapensjónistar er umleið 186.308 kr. eftir skatt og gjøld, og t.v.s. hægri enn fátækramarkið. Fólkapensjónistar, sum eru giftir við einum ikkipensjónisti, og har hjúnafelagin hevur eina tøka inntøku lægri enn 7.000 kr. um mánaðin, falla eisini undir fátækramarkið. 29 www.hagstova.fo 33 Tal av fólkum, sum seinastu trý árini hava havt inntøku lægri enn 60 prosent av miðinntøkuni, býtt upp eftir aldri (2011) Tal av borgarum 0-17 ár 359 18-24 ár 90 25-54 ár 331 55-66 ár 145 67+ 630 Tilsamans 1.555 Kelda: Hagstova Føroya Talvan omanfyri vísir talið av borgarum, sum í trý ár á rað hava havt inntøku lægri enn 60 prosent av miðinntøkuni. Talvan omanfyri er íroknað fólk í møguligari útbúgving, ið arbeiðsbólkurin metir ikki eri fátøk. Somuleiðis inniheldur talvan fólkapensjónistar, sum arbeiðsbólkurin í høvuðsheitum metir ikki eru fátøk (sí síðu 39). Føroysku úrslitini í kanningini um inntøkubýtið eru einastandandi í mun til onnur lond. T.v.s., at hagtølini vísa, at færri fólk eru í fátækraváða Føroyum enn í øðrum londum, og tey, sum eru í fátækraváða, eru minni fátøk enn í øðrum londum. Men talið er økt tey 3 árini, sum hagtøl eru tøk fyri. Fólk í fátækraváða í prosent Føroyar Danmark Ísland Noreg Svøríki Finnland ES í miðal 2009 8,8 10,2 10,9 13,1 13,8 13,2 2010 8,5 9,8 11,2 13,3 13,1 12,8 2011 9,3 13,0 9,2 10,5 14,0 13,7 16,9 Kelda: Hagstova Føroya Talið av teimum, sum í Íslandi eru undir fátækraváðamarkinum, er í 2011 lægri enn í Føroyum. Árini frammanundan hevur talið í Íslandi verið nakað hægri enn í Føroyum. Talið av fólkum í Íslandi undir markinum er lækkað, meðan fíggjarkreppan hevur tikið til. Samstundis er talið av teimum í Íslandi, sum sambært saknháttinum eru fátøk, økt munandi.30 Føroyski bústaðarmarknaðurin og inntøkuhátturin Serliga er tað føroyski bústaðarmarknaðurin, sum hevur nøkur sereyðkenni, sum atlit skulu takast til, tá niðurstøðurnar frá inntøkukanningini verða víðariviðgjørdar. Føroyski bústaðarmarknaðurin er eyðkendur við, at flestu borgarar búgva í egnum sethúsum. Útboðið av alternativum bústøðum er avmarkað til ein lítlan leigumarknað, 30 EU-silc 34 sum er merktur av, at eftirspurningurin er størri enn útboðið. Tá talan er um bústaðir, sum eru hóskandi til fólk við børnum, er tað í flestu førum lutfalsliga dýrt at leiga í meginøkinum. Fíggjarligi munurin á at eiga og leiga er tá avmarkaður. Nøkur fólk hava avmarkaðar møguleikar at fáa fígging til eigarabústað, og tað merkir, at møguleikarnir at koma fyri seg á bústaðarmarknaðinum eru avmarkaðir, og tað at flyta út frá foreldrunum kann vera eitt langt lop - fíggjarliga. Lutfallið millum talið av bústaðareigarum og leigarum er øðrvísi í Føroyum enn í øðrum londum, tí tað eru munandi færri leigarar í Føroyum, og harvið eisini fleiri eigarar. Sambært Manntal eru tað einans 15 prosent av fólkunum, sum búgva í leigubústaði, meðan 85 prosent av fólkunum búgva í eigarabústaði. Í hinum norðurlondunum er tað 40-60 prosent, sum eiga sín egna bústað.31 Ein orsøk til munin er ivaleyst, at í Føroyum verður ongin stuðul veittur til fólk, sum leiga, meðan stuðul verður veittur fólki, sum hava bústaðarlán í egnum eigarabústaði. Í Føroyum eru sum kunnugt ongir bústaðarskattir ella ognarskattir. Tá húsini eru niðurgoldin, hevur eitt húski í høvuðsheitum einans útreiðslur til viðlíkahald. At stuðul verður veittur til eigarabústaðir og ikki til leigubústaðir, og tann sannroynd, at tað ikki kostar at eiga sín bústað, merkir, at fíggjarligu insitamentini at eiga heldur enn at leiga eru størri í Føroyum enn í øðrum londum. Men tað merkir samstundis, at alt annað líka er stórur munur á tiltøkupeninginum hjá teimum, sum eru nýggj á bústaðarmarknaðinum, teimum familjum, sum búgva í leigubústaði og so teimum, sum hava niðurgoldin hús, ella sum hava verið á bústaðarmarknaðinum í nógv ár (tó eisini treytað av landafrøðiligari staðseting, tí stórur munur er á bústaðarprísunum í ymsu økjunum). Munurin á tiltøkupeninginum hjá eigarum og leigarum er alt annað líka størri enn í londunum, sum vit vanliga samanbera okkum við. Tey, sum í øðrum londum búgva í leigubústaði, hava sum kunnugt útreiðslur til húsaleigu, frároknað møguligan bústaðarstuðul (bústaðarstuðul verður veittur í flest øllum londum). Tey, sum eiga ein bústað, hava útreiðslur til bústaðarskattir. T.v.s. flest øll húskir hava okkurt slag av bústaðarútreiðslum, tó at bústaðarskattir tyngja eitt vanligt húskisbúskett lutfalsliga lítið í mun til eina leiguútreiðslu ella útreiðslur til rentur og avdrøg. Vanliga er tað soleiðis í øðrum londum, at bústaðarskattir verða ásettir eftir virðinum av bústaðnum. Í økjum við høgum bústaðarprísum verða goldnir høgir bústaðarskattir og umvent í økjum við lágum bústaðarprísum. Tað sama er við prísum á leigumarknaðinum. Tað merkir, at í økjum við lágum bústaðarprísum er bíligt bæði at eiga og leiga, og í økjum við høgum bústaðarprísum er dýrt bæði at eiga og leiga. Ein eigari í t.d. Keypmannahavnarøkinum, rindar vanliga nakrar túsund kr. í ejendomsværdiskat og grundskyld um mánaðin, meðan bústaðarskattaútreiðslan í einum útjaðaraøki kann vera undir 1.000 kr. um mánaðin. Men har er samstundis eisini bíligari 31 Housing and Housing Policy in the Nordic Countries, Lujanen 2004 35 at búgva til leigu. T.v.s., at munurin millum at eiga og leiga er minni enn t.d. í Føroyum. Tað eru júst útreiðslur til bústað, sum vanliga er størsti einstaki parturin í einum húskisbúsketti. Í miðal brúkar eitt húski í hinum norðurlondunum millum 19 og 26 prosent av øllum útreiðslum upp á bústaðarútreiðslur.32 Hetta er sum nevnt eitt miðal tal, so um parturin hjá einstøku familjuni er 15, 30 ella 40 prosent, er sjálvsagt treytað av, um talan er um eigarabústað, leigubústað, støddina á skuldini o.s.fr. Sambært kanningini hjá Fólkaheilsuráðnum33 brúka føroyingar 20,2 prosent av tøku inntøkuni til býli, men føroyski bústaðarmarknaðurin er sum nevnt øðrvísi háttaður enn í grannalondunum, og eitt føroyskt miðaltal hevur tískil ikki sama nyttuvirði. Sum nevnt omanfyri er størri munur í Føroyum millum tey, sum ikki hava skuld í sínum eigara bústaði, og øðrum. Sambært kanningini um livikorini hjá fólkapensjónistum eru tað 84 prosent av øllum pensjónistum, sum hava 0 kr. í útreiðslum til húsalán ella húsaleigu. Upplýsingar um, hvussu stórur partur av t.d. barnafamiljum ikki hava útreiðslur til húsalán ella húsaleigu, eru ikki tøkar, men sannlíkt er, at flestu ungar familjur hava hesar útreiðslur. Miðalprísurin á húsum í Tórshavnar økinum er umleið 2 mió. kr., meðan miðalprísurin í restini av landinum er umleið 1 mió. kr.34 Eitt bústaðarlán upp á 1 mió. kr. yvir 25 ár við rentu á 3,75 prosent gevur eina mánaðarliga nettoútreiðslu (t.v.s. íroknað rentustuðul) upp á umleið 4.200 kr., meðan eitt bústaðarlán upp á 2 mió. kr. við somu treytum gevur eina mánaðarliga nettoútreiðslu upp á uml. 8.500 kr. Úrslitini í inntøkuháttinum taka ikki hædd fyri, at stórur munur er á útreiðslum til bústað hjá ymsum familjum, og eru tað yngri fólk, sum í munandi størri mun hava bústaðarútreiðslur. Verður hædd tikin fyri bústaðarútreiðslum, so verður markið fyri fátækraváða variabult - treytað av bústaðarútreiðsluni. Ein stakur persónur uttan børn skal sum nevnt hava eina tøka árliga inntøku upp á 116.404 kr. fyri at vera omanfyri fátækraváðamarkið. Um hesin persónurin hevur bústaðarútreiðslur á 5.000 kr. um mánaðin, skal árliga tøka inntøkan vera 60.000 kr. hægri fyri at hava somu nýtslumøguleikar, sum ein persónur uttan bústaðarútreiðslur. Inntøkurnar hava sjálvsagt stóran týdning fyri nýtslumøguleikarnar, men nýtslumøguleikarnir eru í ein ávísan mun eisini tengdir at bústaðarútreiðslum, umframt øðrum viðurskiftum so sum ognum, atgongd til annað tilfeingi o.tíl. Tað eru sum nevnt tveir bólkar, sum eru yvirumboðaðir í hagtølum yvir fátøk í Føroyum, og eru tað stakir fólkapensjónistar og stakir uppihaldarar. Kanningin hjá Hagstovuni um inntøkubýti vísir, at inntøkugloppið hjá fólkapensjónistunum í 2011 er 5,7. T.v.s., at miðalinntøkan hjá teimum fólkapensjónistum, sum eru undir váðamarkinum, er 5,7 prosent niðanfyri 32 http://www.oecdbetterlifeindex.org/topics/housing/ Føroyar besta land í heiminum, Fólkaheilsuráðið 2013 34 http://www.eik.fo 33 36 markið. Hjá teimum børnum, sum eru undir markinum, er inntøkugloppið umleið 17 prosent. Ein stakur fólkapensjónistur uttan aðra inntøku enn fólkapensjón og samhaldsfasta hevur umleið 9.850 kr. um mánaðin eftir skatt og gjøld. Sum vit koma inn á niðanfyri, so hevur ein partur av støkum uppihaldarum bert møguleika at koma upp á í mesta lagi 12.200 kr. eftir skatt og gjøld. Harumframt skal barnafrádráttur leggjast aftrat (uml. 1.000 kr./mðr. pr. barn). T.v.s. í mesta lagi ein munur á 2.400 kr. + barnafrádrátt. Havast skal so í huga, at tað bert er ein heilt lítil partur av fólkapensjónistunum, sum hava útreiðslur til bústað, meðan ein partur av støkum uppihaldarum sannlíkt hava lutfalsliga stórar bústaðarútreiðslur. Í teimum førum hetta er galdandi, hevur bústaðarmynstrið sostatt við sær, at munurin á nýtslumøguleikum hjá hesum báðum bólkum er størri enn tað, sum inntøkuhátturin vísir. Býtisbúskapur (naturaløkonomi) Inntøkuhátturin tekur ikki hædd fyri býtisbúskapinum, sum í ein ávísan mun er galdandi í Føroyum. Tað fyriliggja ongar kanningar og hagtøl um vavið av býtisbúskapi í Føroyum, og hvussu býtisbúskapur ávirkar korini hjá teimum familjum og einstaklingum, sum brúka býtisbúskap. Fólkateljingin35 vísir, at 70 prosent av húskjunum seinasta árið sjálvi hava útvegað sær ella hava fingið fisk, sum ikki er keyptur. Eisini eru fleiri enn 50 prosent av húskjunum, sum á sama hátt hava fingið matískoyti frá seyði ella grind. Tað eru einans 18 prosent, sum ikki hava atgongd til ikki-handilsligt matískoyti. Men hesi tølini siga ikki nakað um, hvussu stóran týdning ókeypis matískoytið hevur í gerandisdegnum hjá húskjunum. Mett verður tó ikki, at matískoyti hevur avgerðandi týdning fyri fjøldina av føroysku húskjunum, tí matbúsketti er hóast alt avmarkaður partur av húskisútreiðslunum. Í Føroyum finnast ikki hagtøl yvir nýtslumynstur hjá familjum - t.v.s., hvussu útreiðslurnar hjá einstøku húskjunum er býttar í høvuðsbólkar. Í Danmark brúkar eitt húski umleið 13 prosent av útreiðslunum í miðal til mat og drekkivørur. Tey húski, sum liva av tí, sum náttúran hevur at bjóða, og sum hava eitt slag av býtisbúskapi, hava vanliga eisini lægri inntøkur. Í pengum kunnu hesi vera fátøk, og sambært inntøkuháttinum eru tey fátøk. Men tey hava atgongd til annað tilfeingi, sum merkir, at grundleggjandi tørvirnir verða nøktaðir. Stakir uppihaldarar í serligum fátækraváða Støk við børnum hava í øllum samfeløgum trengri fíggjarlig kor enn aðrir samfelagsbólkar.36 Tað eru sjálvandi stakir uppihaldarar, sum ikki eru illa fyri fíggjarliga, men tann generella myndin í Evropa er, at børn í familjum við einum 35 36 Manntal 2012 Lone parents, poverty and policy in the European Union, Bradshaw and Chzhen, 2012 37 uppihaldara í munandi størri mun hava trengri fíggjarlig kor enn onnur. Soleiðis er eisini í Føroyum. Í Føroyum og norðurlondum annars er tað tó tann fyrimunur, at møguleiki er fyri skipaðari barnaansing fyri lágan kostnað og við einum høgum kvaliteti. Hetta merkir, at uppihaldarin hevur betri møguleika at luttaka á arbeiðsmarknaðinum og harvið skapa sær eitt lívsgrundarlag. Kanningin hjá Hagstovuni vísir sum nevnt, at tað serliga eru stakir uppihaldarar, sum eru fátækir. Talið av teimum er munandi størri enn fyri onnur húski, og tey eru samstundis munandi langt undir markinum. Tað eru serliga stakir uppihaldarar við børnum í aldrinum 0-5 ár, sum eru fátækir, men eisini stakir uppihaldarar við eldri børnum eru fátøk. Skipanin við fríplássum á dagstovnaøkinum er skrúvað soleiðis saman, at stakir uppihaldarar mugu arbeiða niðursetta tíð ella fyri lága løn. Hóast støku uppihaldararnir høvdu havt møguleikan at arbeitt meira, t.d. við at skifta til eitt betri lønt starv, økt um arbeiðstíðina o.s.fr., so forðar skipanin fyri, at hesi hava møguleika at betra um fíggjarligu viðurskiftini. Inntøka stakur uppihaldari við 2 børnum í ávikavist barnagarðs- og vøggustovualdri 20.000 tøk inntøka pr. mðr. 19.000 18.000 17.000 16.000 15.000 14.000 200.000 220.000 235.000 240.000 260.000 270.000 280.000 300.000 320.000 340.000 360.000 árlig lønarinntøka áðrenn skatt Borgarir, sum hava árligar lønarinntøkur millum 65.000 kr. og 500.000 kr., hava eitt marginalskattaprosent upp á 46 prosent (íroknað arbeiðsmarknaðargjøld og við miðal kommunuskattaprosenti). Skipanin við fríplássum virkar soleiðis, at tey húski, sum hava inntøkur lægri enn uml. 244.000 kr., fáa fult frípláss á dagstovnum. Gjald fyri ansing hækkar so stigvíst við hægri inntøkum. Fult gjald er, tá húskisinntøkan er uml. 284.000 kr. Í praksis virkar hetta sum ein progressivur skattur, og myndin omanfyri vísir, at við 2 børnum í dagstovnaaldri er faktiska marginalskattaprosentið í intervallinum 240.000-284.000 kr. upp á 132 prosent. Við øðrum orðum so lækkar tøka inntøkan t.d. við at fara úr niðursettari arbeiðstíð upp í fulla tíð. Júst intervallið 240.000-284.000 kr. rakar nógvar yrkisbólkar í Føroyum - t.d. sjúkrarøktarfrøðingar, pedagogar og lærarar, tí havast skal í huga, at inntøkan skal langt upp um 284.000 kr., áðrenn tað munar á botnlinjuni. Um vit í døminum omanfyri taka støði í einum persóni, 38 sum fer upp í løn frá 19.500 kr. um mánaðin áðrenn skatt til 26.500 kr. um mánaðin, fær eina hækking í tøku inntøkuni upp á 250 kr. V.ø.o. ein mánaðarlig hækking í inntøkuni á 7.000 kr. brutto gevur 250 kr. netto. T.v.s., at skipanin við fíggjarligum fríplássum á dagstovnaøkinum er við til at fasthalda stakar uppihaldarar í eini láglønarstøðu. Flestu støku uppihaldarar arbeiða niðursetta tíð ella fyri lága løn fyri at varðveita rættin til frípláss. Tá inntøkan fer upp um 244.000 kr., minkar tøka inntøkan, og ikki fyrr enn inntøkan fer upp um uml. 300.000 kr., byrjar tøka inntøkan aftur at økjast. Um persónurin í døminum omanfyri økir lønarinntøkuna við 150.000 kr. um árið (úr 235.000 upp í 385.000 kr.), so hækkar tøka inntøkan við umleið 48.000 kr. Tað finnast ikki hagtøl yvir útbúgvingarstøði, arbeiðstíð og starvsøki hjá støkum uppihaldarum, og tí ber ikki til neyvt at siga, um stakir uppihaldarar yvirhøvur hava møguleika at økja munandi um inntøkurnar. Men tað er greitt, at tað eru bert fáir lønarsáttmálar, sum geva lønmóttakarum møguleika at fara longri upp enn 300-350.000 kr. árliga. Sostatt hava flestu støku uppihaldarar onki annað val enn at halda seg á eini inntøku, sum er lægri enn 244.000 kr./ár. Ein løntakari við árligari lønarinntøku á 240.000 kr. hevur eina inntøku eftir skatt og gjøld upp á uml. 12.200 kr. um mánaðin + barnafrádrátt á uml. 1.000 kr. um mánaðin fyri hvørt barnið. Hetta sama er galdandi fyri t.d. tvey lesandi, sum hava børn. Tað at annar ella bæði arbeiða við síðurnar av lesnaðinum koma undir somu avmarkingar, sum tann staki uppihaldarin nevndur omanfyri. Fólkapensjónistar og fátækradømi Sum nevnt eru stakir fólkapensjónistar uttan aðra inntøku enn fólkapensjón og samhaldsfasta eisini undir fátækramarkinum. Fólkapensjónin er samansett soleiðis (mánaðarligar upphæddir 2014): Fólkapensjón Støk Gift 4.169 3.313 3.271 2.531 634 317 2.930 2.930 10.891 8.988 Grundupphædd Viðbót Viðbót til ávísar pensjónistar Samhaldsfasti Mánaðarlig inntøka 963 194 9.847 Skattur Heilsutrygdargjald Inntøka eftir skatt og heilsutrygdargjald 39 645 190 8.256 Tað eru umleið 2/3 av øllum føroyskum fólkapensjónistum, sum fáa fulla pensjón - t.v.s., at tey ikki hava inntøku aftrat, sum verður mótroknað í fólkapenjónini. Um inntøkan er høg ella lág samanborið við hini norðurlondini, er ikki gjørligt at siga, tí pensjónsskipanirnar eru so ymiskar. Talvan niðanfyri vísir pensjónsupphæddir til fólk, sum ikki hava spart upp til egna pensjón. Fólkapensjón í 2011 hjá teimum, sum ikki hava spart upp til egna pensjón ( DKK) Danmark 9.350 Føroyar 9.419 Finnland 5.132 Ísland 7.053 Norra 13.024 Svøríki 5.591 Partur av fólkapensjónistum, sum ikki hava mótroknaða pensjón Danmark 29 % Føroyar 65% Finnland 5% Ísland 6% Norra 25 % Svøríki 5% Kelda: Social tryghed i de nordiske lande , Nososco 2012 Sum tað sæst omanfyri, so eru upphæddirnar í høvuðsheitum lægri í hinum norðurlondunum, men tað sæst eisini, at tað eru bert heilt fáir borgarar, sum fáa upphæddirnar í talvunum. Flestu pensjónistarnir hava persónligar pensjónsuppsparingar, og merkir hetta, at tey hava hægri inntøkur enn í talvunum omanfyri. Hetta merkir samstundis, at avbjóðingin við, at eldra ættarliðið økist í tali, er størri í Føroyum enn í øðrum norðurlondum, tá tað snýr seg um pensjónsútreiðslur, tí sum nevnt hava borgarar í hinum norðurlondunum egnar pensjónir. Tó skal nevnast, at ein partur av føroysku upphæddini omanfyri stavar frá Samhaldsfasta, og tískil áliggur tann parturin ikki á landskassanum. Fólkapensjónistar, sum fáa fulla pensjón, kunnu hava inntøku upp í 61.500 kr., áðrenn pensjónin verður mótroknað (hjún kunnu tilsamans hava inntøku á 123.000 kr.). Lutfalsligi parturin av fólkapensjónistum, sum ikki hevur inntøku aftrat pensjónini, hevur síðstu 10 árini verið støðugur. Tað er í løtuni ikki gjørligt at siga, hvørt supplerandi inntøkan hjá pensjónistum stavar frá privatum pensjónsuppsparingum ella frá arbeiði. Men staðfestast kann, at tað er ongin vøkstur í talinum av fólkapensjónistum, sum hava inntøku aftrat pensjónini. Talvurnar niðanfyri vísa inntøkurnar, sum fólkapensjónistar hava aftrat fólkapensjónini. Hjá teimum, sum í myndini niðanfyri hava supplerandi inntøkur úr 1.000 og upp í 20.000 kr., stava inntøkurnar í høvuðsheitum frá rentuinntøkum, og tað týður uppá, at hesi hava tøkan pening. T.v.s., at tað eru serliga tey, sum hava inntøkur undir 1.000 kr. árliga, sum eru relevant at umrøða í mun til fátækradømi. 40 Árlig inntøka aftrat fólkapensjón og samhaldsfasta - støk 50% 40% 30% 2003 20% 2012 10% 0% Kelda: Almannamálaráðið Árlig inntøka aftrat fólkapensjón og samhaldsfasta - gift 40% 30% 20% 2003 2012 10% 0% Kelda: Almannamálaráðið Tað eru millum 1/4 og 1/3 av fólkapensjónistum, sum hava inntøku á í minsta lagi 50.000 kr. um árið aftrat pensjónini. Í 2003 vóru tað 44,7 prosent av øllum fólkapensjónistum, sum høvdu supplerandi inntøku á undir 10.000 kr. um árið, meðan parturin í 2012 var 43,9 prosent. Sum nevnt eru allir stakir fólkapensjónistar tryggjaðir uml. 9.850 kr. um mánaðin, og eini hjún hava tilsamans 16.500 kr. um mánaðin eftir skatt og gjøld. Tað er ikki óvanligt í almenna kjakinum at hoyra politikarar, áhugabólkar og onnur taka fram fólkapensjónistar, sum einans hava fólkapensjón og samhaldsfasta at liva av, sum ein fíggjarliga veikan bólk. Vanliga verður sipað til teir umleið 4500 fólkapensjónistarnar, sum móttaka grundupphædd og fulla viðbót - t.v.s., tey hava ikki nóg stóra supplerandi inntøku til, at viðbótin verður mótroknað. Inntøkan umframt 41 pensjónina skal vera hægri enn 61.500 kr. um árið, fyri at viðbótin skal kunna mótroknast. Tey politisku uppskot, sum hava verið frammi síðstu árini um at hjálpa hesum bólkinum, snúgva seg um at hækka viðbótina til fólkapensjón og viðbót til ávísar pensjónistar. Men sambært hagtølum um rentuinntøkur hjá fólkapensjónistum eru greiðar ábendingar um, at ein partur av hesum fólkapensjónistum hava lutfalsliga stórar upphæddir av innistandandi peningi ella partabrøvum. Meginparturin av fólkapensjónistunum hava eina árliga rentuinntøku upp á 1.000-2.000 kr., men eisini er ein partur av teimum, sum "bara hava fólkapensjón og samhaldsfasta at liva av", ið hava rentuinntøkur upp ímóti 60.000 kr. um árið, og týður hetta upp á stórar upphæddir av tøkum peningi. Tað hava seinnu árini verið 300-400 fólkapensjónistar, sum onga inntøku hava havt yvirhøvur - heldur ikki rentuinntøku. Tað eru eisini fólk, sum fáa sokallaða brøkpensjón. Hetta eru borgarar, sum í styttri tíð hava búð í Føroyum, og sum sostatt ikki hava vunnið rætt til fulla pensjón. Hesi eru ikki við í myndunum omanfyri. Í 2010 var talan er um 36 fólk, sum búðu í Føroyum, og sum fingu brøkpensjón, harav 8 ikki søkja um viðbót til fólkapensjón (orsøkin til, at fólkapensjónistar ikki søkja um viðbót, er vanliga, at tey hava ov høga inntøku aftrat pensjónini). T.v.s., at 28 fólk eru í vanda fyri at hava serliga lágt lívsgrundarlag, men meginparturin av teimum 28 eru gift, og hava harvið annað uppihaldsgrundarlag enn bert egna brøkpensjón. Almannaverkið er vitandi um einstakar brøkpensjónistar, sum eru í einkjustøðu, og í teimum førum verður fíggjarligi spurningurin loystur við persónligari viðbót sum ískoyti til pensjónina. Væntandi fer talið av brøkpensjónistum at vaksa komandi árini, tí talið av útlendingum í Føroyum er økt seinnu árini. Fátækradømi og sosialar veitingar Í øðrum londum er tað soleiðis, at høvuðsorsøkin til at fólk eru fátøk ella eru undir einum fátækramarki, er, at tey eru uttanfyri arbeiðsmarknaðin. Hetta er galdandi í øllum londum uttan mun til vælferðarstøði, arbeiðsmarknaðarmøguleikar og vavið av fátækradømi.37 Hetta er orsakað av, at inntøkumøguleikarnir eru serliga avmarkaðir, tá ein er uttanfyri arbeiðsmarknaðin. Sosialar veitingar eru vanliga á einum lægri støði uttanfyri norðurlond. Norðurlond hava hægri sosialar veitingar enn í øðrum londum, men hava eisini eitt høgt lønarstøði, og tí er tað eisini í norðurlondum soleiðis, at tað serliga eru tey, sum ikki arbeiða, sum eisini eru fátøk. Hagtalsupplýsingar um, hvørja støðu fátøk fólk í Føroyum hava á arbeiðsmarknaðinum, eru ikki tøkar. T.v.s., samanhangurin millum inntøku og støðu á arbeiðsmarknaðinum er ikki kannaður. Men myndin er ikki so einføld í Føroyum, tí nakrar sosialar veitingar 37 Fattigdom i EU-landene, CASA 2010 42 eru lutfalsliga høgar í mun til lønarlagið.38 Nakrar veitingar eru eisini hægri enn fátækramarkið á 60 prosent av miðinntøkuni. Men hóast nógvar veitingar kunnu tykjast høgar, so ber ikki til at konkludera, hvørt tey, sum fáa veitingarnar, eru fátøk ella ikki. Hetta er partvíst tí, at fíggjarliga rásarúmið er tengt at samlaðu inntøkuni hjá tí húskinum, sum ein er partur av. Harumframt er tað soleiðis, at nakrar sosialar veitingar eru tengdar at fyriliggjandi inntøkugrundarlagi. Ein týðandi partur av teimum, sum fáa ALS-veiting, og teimum, sum fáa sjúkradagpening, fáa eina veiting, sum er lægri enn "hægsta gjald". Hetta kann vera tí, at tey hava arbeitt niðursetta tíð, hava verið stutta tíð á arbeiðsmarknaðinum, ella tí tey onkursvegna bert hava avmarkað inntøkugrundarlag. Hinvegin kunnu vit ikki siga, at generelt eru tey, sum fáa eina lága veiting úr ALS, eru fátøk, tí ALS-veitingin er ikki tengd at inntøku hjá møguligum hjúnafelaga. Ein lutfalsliga stórur bólkur, har veitingin er lægri enn fátækramarkið, eru fólk, sum fáa forsorgarveiting, og sum ikki hava børn. Havast skal tó í huga, at ein týðandi partur av hesum fólkum fáa forsorgarveiting í avmarkaða tíð. Talan er um eina fyribils hjálp, og tað eru nógv, sum fáa veiting í nakrar vikur ella nakrar mánaðir. Tó er eisini nøkur, sum í longri tíð eru í skipanini, men tað eru bert heilt fá, sum fáa hesa veitingina í fleiri ár. Vert er eisini at leggja til merkis, at sambært upplýsingum frá ÍMGT, so eru meira enn helvtin av teimum, sum fáa hjálp frá ÍMGT, sum hava sítt lívsgrundarlag frá arbeiðsmarknaðinum ella frá arbeiðsmarknaðarskipanum (sí síðu 46) Framskrivaða fátækramarkið á 60 prosent av miðinntøkuni er í 2013 117.548 kr. eftir skatt og gjøld um árið, svarandi til umleið 9.796 kr. um mánaðin. Fleiri sosialar veitingarnar eru hægri enn hesar upphæddir. Niðanfyri er eitt yvirlit yvir tær mest vanligu sosialu veitingarnar eftir skatt og gjøld, sum eru galdandi ultimo 2013 (hjá fólki uttan børn og við miðal kommunuskattaprosenti), samanborið við lægstu sáttmálalønirnar á arbeiðsmarknaðinum. Upphædd um mánaðin 9.796 11.068 11.800 10.924 12.902 10.658 9.382 8.248 9.607 9.154 10.513 9.779 16.349 60 prosent av miðinntøku - støk S&K byrjunarløn full tíð FA-tímaløntur full tíð ALS - hámarksgjald Hægsta fyritíðarpensjón Miðal fyritíðarpensjón Lægsta fyritíðarpensjón Forsorgarveiting støk u/børn Forsorgarveiting stakir uppihaldarar Arbeiðsbúgving støk u/børn Arbeiðsbúgving stakir forsyrgjarar Fólkapensjón - støk Fólkapensjón - gift tilsamans 38 Sosialar veitingar í Føroyum og norðurlondum; Heildarætlan, Fólkaflyting og fólkavøkstur, Vinnumálaráðið 2013 43 Lægsta fyritíðarpensjón til ein giftan persón er uml. 7.400 kr. eftir skatt, men av tí at tað er inntøkan hjá húskinum, sum sigur nakað um nýtslumøguleikarnar, skal inntøkan hjá hjúnafelaga roknast upp í (møgulig inntøka hjá hjúnafelaga verður ikki mótroknað í fyritíðarpensjónini) Tískil ber ikki til at siga nakað um fíggjarligt rásarúm hjá giftum fólkum einans við at hyggja at satsinum á sosialu veitingini. Javnvirðisinntøkan eftir 60 prosents markinum hjá einum støkum uppihaldara við einum barni er í 2013 152.398 kr. um árið svarandi til 12.700 kr. um mánaðin.39 Ein stakur uppihaldari hevur vanliga rætt til barnafrádrátt, barnagjald til stakar uppihaldarar og barnaískoyti, og er hetta tilsamans 2.669 kr. um mánaðin. Tað vil siga, at hjá støkum uppihaldarum skal tann veitingin leggjast aftrat upphæddunum í yvirlitinum omanfyri. Ein stakur uppihaldari við einum barni, sum fær forsorgarhjálp, fær sostatt 9.607+2.669 = 12.276 kr. um mánaðin, og er harvið beint undir markinum. Stakir uppihaldarar, sum fáa veiting eftir pensjónslógini, fáa harumframt eisini barnaviðbót, sum er 1.074 kr. um mánaðin, og sostatt skulu 3.743 kr. leggjast aftrat hjá hesum. Ein stakur lægsti fyritíðarpensjónistur við einum barni fær sostatt 9.382+3.743 = 13.125 kr. um mánaðin, og er sostatt omanfyri fátækramarkið. Samanbering av inntøkum hjá støkum uppihaldara við einum barni (íroknað allur barnastuðul) Upphædd um mánaðin Undir útbúgving (Studni) 8.954 kr. (lán ikki íroknað) Undir útbúgving við lærlingaløn (S&K) 9.055 kr. Í starvi undir sáttmála hjá Havnar Arbeiðskvinnufelag 14.487 kr. Í starvi - ófaklærd - undir sáttmála hjá S&K 13.250 kr. Forsorgarveiting frá AV 12.977 kr. Lægsta fyritíðarpensjón 13.125 kr. At fleiri av sosialu veitingunum í Føroyum eru hægri enn fátækramarkið, merkir, at fátækradømi í minni mun enn í øðrum londum kann forklárast út frá manglandi tilknýti til arbeiðsmarknaðin. Men sum nevnt eru tað fólk, sum fáa niðursetta veiting ella eru partur av einum húski, sum tilsamans hevur lága inntøku, og í tann mun hevur tað sjálvandi týdning. Samanhangurin millum manglandi arbeiðsvirkni og fátækradømi er tó sannlíkt ikki eins stórur sum í øðrum londum. 39 Nýggjasta talið, sum er tøkt, er frá 2011. Hetta er framskrivað til 2013 við miðalvøkstrinum 2009-2011 44 6. Jólahjálp frá ÍMGT Upplýsingar frá felagsskapinum ÍMGT sampakka við aðrar hagtalsupplýsingar so sum kanningin um inntøkubýtið hjá Hagstovu Føroya. Sum nevnt eru tað serliga stakir uppihaldarar, sum hava lágar inntøkur, og har inntøkugloppið er munandi størri enn hjá øðrum bólkum. Tað eru einans familjur við børnum, sum fáa hjálp frá felagsskapinum ÍMGT, men sambært felagsskapinum eru 2/3 av teimum, sum søkja, stakir uppihaldarar - tey flestu av teimum eru kvinnur, tó eru eisini fleiri menn við børnum. Parlagsstøða Í parlagi; 34% Støk/ Stakur; 66% Kelda: Í menniskjum góður tokki Inntøkukeldan hjá umsøkjarunum til ÍMGT er í høvuðsheitum frá ymsum vælferðarskipanum, sum settar eru í verk. 31 prosent av umsøkjarunum arbeiða, men inntøkan er væl minnið enn t.d. ein arbeiðaraløn við 40 tíma viku. Inntøkutølini hjá teimum, sum eru á arbeiðsmarknaðinum, samsvara eisini við aðrar kanningar, sum vísa, at ein lutfalsliga stórur partur av fjøldini á arbeiðsmarknaðinum í Føroyum arbeiðir niðursetta tíð. Sambært Manntal eru tað 70 prosent av teimum, sum arbeiða niðursetta tíð, sum gera tað sjálvboðið, meðan 30 prosent kundu hugsað sær at arbeitt meira. ÍMGT upplýsir, at hjá teimum, sum søkja um jólahjálp, er niðursetta arbeiðstíðin ikki sjálvboðin, men treytað av arbeiðsmarknaðinum - hetta óansæð um talan er um almenna ella privata arbeiðsmarknaðinum. ÍMGT upplýsir, at í fleiri av umsóknunum um jólahjálp vísa umsøkjarar á, at tey kundu hugsað sær at arbeitt meir, men tað er ov lítið av fiski, sum kemur upp á land, ella at stovnurin ella heilsu- og almannaverkið er soleiðis skipað, at fólk einans sleppa at arbeiða niðursetta tíð. 45 Sum nevnt omanfyri, so hava flestu av umsøkjarunum til jólahjálp almennar vælferðarskipanir sum inntøkukeldu. Nógvir av umsøkjarunum eru raktir av støðum, sum brádliga eru íkomnar - sjúka, deyði, arbeiðsloysi, samlívsslit eru nakrar av sosialu hendingunum, sum kunnu gera, at tilverugrundarlagið broytist grundleggjandi. Annað 4% Inntøkukelda Privati arbeiðsmarknaður in 13% Forsorg 18% Almenni arbeiðsmarknaður in 18% Fyritíðarpensjón 7% Lestrarstuðul 17% Als 16% Barsilsskipanin 3% Sjúkradagpeningsk ipanin 4% Kelda: Í menniskjum góður tokki Tað eru serliga bústaðarútreiðslur, sum hava týdning, og møguleikarnir eru lítlir fyri bíligum bústøðum. Um hugt verður at, hvussu fólk búgva, sæst, at tey flestu, sum søkja jólahjálp, búgva til leigu. Fleiri eru eisini, sum ikki kunnu seta búgv sjálvi ella eru noydd at flyta heim til foreldrini, tá ið tey fáa børn. 46 Eg búgvi hjá foreldrunum 7% Annað 4% Bústaðarviðurskifti Eg búgvi í egnum húsum 31% Eg búgvi til leigu 54% Eg búgvi í egnari íbúð 4% Kelda: Í menniskjum góður tokki Tað sæst aftur í umsóknunum, at tað serliga er býliskostnaðurin, sum fer við størsta partinum av tøku inntøkuni hjá familjunum. Møguleiki er ikki at búgva bíligt ella øðrvísi. Í Føroyum verður rentustuðul veittur, men bústaðarstuðul til leigubúðstaðir verður ikki veittur, tískil kunnu fólk, sum búgva til leigu, mangan vera verri fyri enn tey, sum fáa møguleika at seta føtur undir egið borð. Hetta er eisini við til at vaksa um gjónna millum ymsu inntøkubólkarnar. 47 48 7. Niðurstøða Arbeiðsbólkurin skal sambært arbeiðssetninginum lýsa ymsar hættir at áseta fátækramørk og skal meta um, hvør háttur og hvørjar dátur skulu vera grundarlag undir einum føroyskum fátækramarki. Arbeiðsbólkurin hevur viðgjørt teir tríggjar hættirnar, sum eru teir, ið vera brúktir í sambandi við kjak og viðgerðir av fátækradømi í øðrum londum. Onnur framkomin lond, sum vit í Føroyum vanliga samanbera okkum við, hava vanliga ikki almenn fátækramørk, men í flestu londunum verða tað við jøvnum millumbilum gjørdar kanningar og lýsingar av gongdini við fátækradømi, sum byggja á ymsar indikatorar, sum eru grundaðir á teir tríggjar hættirnar. Teir tríggir hættirnir, sum talan er um, eru: Inntøkuhátturin Búsketthátturin Saknhátturin Hesir tríggir hættirnir hava allir sínar styrkir og sínar vansar. Hættirnir eiga ikki at standa einsamallir, men eiga at stuðla hvørjum øðrum saman við øðrum supplerandi kanningum. Tað eru í Føroyum ikki gjørdar kanningar eftir saknháttinum, og hevur arbeiðsbólkurin tískil ikki viðgjørt saknháttin í sambandi við eitt føroyskt fátækramark. Kanningar eftir saknháttinum høvdu betra um vitanargrundarlagið um fátækradømi í Føroyum, men talan er um rættiliga víðfevndar kanningar, sum eru lutfalsliga kostnaðarmiklar at gera. Sambært allýsingini av fátækradømi er fátækradømi definerað soleiðis: At vera varandi avmarkaður frá at liva eitt lív við teimum materiellu ressursunum, sum eru í tráð við alment aksepterað livikor og lívshátt og ikki hava møguleika fyri sjálvur at koma sær úr støðuni. Grundarsteinurin undir føroyska fátækramarkinum eigur at vera inntøkuhátturin. Hóast hini norðurlondini í høvuðsheitum brúka eitt mark upp á 50 prosent av miðinntøkuni sum mát í sambandi við fátækrakjakið, so mælir arbeiðsbólkurin til at halda fast við 60 prosent markið, sum longu í dag verður framleitt og viðgjørt í árligum kanningum hjá Hagstovu Føroya. Kanningar eftir búskettháttinum stuðla undir at brúka markið á 60 heldur enn 50 prosent. Arbeiðsbólkurin hevur gjørt eitt sokallað minstabúskett, sum inniheldur neyðugar og rímiligar dagligar útreiðslur hjá ymsum familjustøddum. Búskettið inniheldur ikki útreiðslur til bústað, og er orsøkin fyrst og fremst, at munurin á útreiðslum til bústað er ógvuliga stórur frá húski til húski. 49 Mánaðarlig upphædd sambært inntøkuháttinum og sambært búskettháttinum40 60 % av miðinnt.* 9.796 14.770 12.800 15.754 20.677 26.585 9.796 14.770 Støk Par uttan børn Støk kvinna við einum barni Støk kvinna við tveimum børnum Par við tveimum børnum Par við 4 børnum Stakur fólkapensjónistur Par fólkapensjónistar Búskett** 6.966 9.986 9.116 11.563 14.267 19.074 6.295 9.222 *60 prosent av miðinntøkuni er talið frá 2011 framskrivað til 2013 **Bústaðarútreiðslur eru ikki íroknaðar í búskettinum Bústaðarútreiðslur hjá pørtum av húskjunum í Føroyum eru avmarkaðar til viðlíkahald, ella hava tey hava lágar útreiðslur til rentur og avdrøg, meðan húskir, sum eru nýggj á bústaðarmarknaðinum, í nógvum førum brúka meginpartin av tøku inntøkuni til at gjalda rentur og avdrøg. Arbeiðsbólkurin metir ikki tað vera rætt at áseta eitt miðaltal fyri bústaðarútreiðslur, tí tað eru ov nógv húskir, sum ikki kenna seg aftur í einum miðaltali. Harumframt er eitt miðaltal avmarkað av vantandi hagtalsgrundarlagi yvir bústaðarútreiðslur hjá føroyskum húskjum. Sambært búskettinum er lítið og onki fíggjarligt rásarúm upp til markið á 50 prosent, og er tað høvuðsorsøkin til, at arbeiðsbólkurin mælir til at brúka markið á 60 prosent av miðinntøkuni sum fátækramark. Hjá húskjum, ið hava høgar bústaðarútreiðslur, er markið á 60 prosent møguliga eisini ov lágt. Fátækramarkið skal tí ikki skiljast soleiðis, at øll, sum hava inntøku undir markinum, eru fátøk, og øll tey, sum hava inntøku hægri enn markið, eru ikki fátøk. Inntøkuhagtøl vísa, at tað í Føroyum er ein bólkur fram um øll onnur, sum eru fátøk, og tað eru stakir uppihaldarar. Stakir uppihaldarar undir markinum á 60 prosent, eru lutfalsliga nógvir í tali, og tey, sum eru undir markinum, eru munandi nógv longri undir markinum enn aðrir bólkar, sum hava verið nevndir. At tað serliga eru tey, sum hava børn yngri enn 5 ár, sum eru fátøk, kann vera orsakað av skipanini við fríplássum á dagstovnaøkinum, sum er við til at fasthalda hendan bólkin í eini láginntøkustøðu. Men tað kunnu eisini vera aðrar orsøkir, so sum at stakir uppihaldarar kunnu heilt einfalt hava trupult við at fáa gerandisdagin at hanga saman við einum fulltíðarstarvi. Í øllum øðrum londum er tað soleiðis, at tað fyrst og fremst eru fólk uttanfyri arbeiðsmarknaðin, sum eru undir fátækramarkinum. Hetta er eisini galdandi í Føroyum, men tó í minni mun enn í øðrum londum. Ein bólkur, sum serliga hevur verið tikin fram í sambandi við fátækrakjakið í Føroyum, eru fólkapensjónistar, sum sambært kanningini um inntøkubýtið hjá Hagstovu Føroya liggja beint undir markinum á 60 prosent. Men sambært eini livikorskanning um fólkapensjónistar frá 2010 er tað bert ein lítil partur av fólkapensjónistum, sum hava 40 Í dømunum við búskettháttinum er aldurin á børnunum samsvarandi yvirlitinum á síðu 21 50 bústaðarútreiðslur út yvir viðlíkahald o.tíl. Sama kanningin vísir, at upp á spurningin um, hvussu húsarhaldsinntøkan røkkur, svara 9 av 10 fólkapensjónistum, at inntøkan røkkur væl ella sera væl. Eisini vísa hagtøl, at ein partur av fólkapensjónistunum, sum einans hava inntøku frá fólkapensjón og samhaldsfasta, hava innistandandi pening, sum tey kunnu brúka av. Hetta saman við kanningini eftir búskettháttinum, metir arbeiðsbólkurin, at fólkapensjónistar sum bólkur sum útgangsstøði ikki skulu definerast sum fátøk - heldur ikki tey, sum einans hava inntøku frá fólkapensjón og samhaldsfasta. Nakrir fólkapensjónistar eru sjálvandi, sum hava truplar fíggjarligar umstøður og kunnu lýsast sum fátækir, men tað er eitt avmarkað tal, sum kann stava frá høgum bústaðarútreiðslum, persónligari skuld ella øðrum serligum tørvi. Úrslitini úr livikorskanningini hjá fólkapensjónistum broytast við tíðini, og tískil mælir arbeiðsbólkurin til, at livikorskanningin - ella partar av kanningini - verða dagførdir við jøvnum millumbilum. Hagtøl um inntøkubýtið eiga at útgreinast, soleiðis at munur kann gerast á lesandi og ikki-lesandi. Sum nevnt omanfyri hevur arbeiðsbólkurin definerað lesandi sum ikki fátøk, tí talan er vanliga um eina sjálvvalda støðu, sum sannlíkt broytist eftir eini tíð. At talið av fátøkum er lágt, er til fyrimuns fyri tann einstaka borgaran, og er eisini til fyrimuns fyri samfelagið alt. Fátækramarkið á 60 prosent av miðinntøkuni kann við fyrimuni supplerast við útgreining av tølunum, sum í dag verða framleidd av Hagstovu Føroya, og við kanningum eftir saknháttinum. Ein neyvari lýsing av hagtølunum er neyðug fyri at málrættað møgulig átøk móti teimum, sum eru ringast fyri og hava størsta tørvin. Landsstýrið fær sostatt við fátækramarkinum betri møguleika at seta sær mál fyri fátækradømi, og fátækramarkið kann brúkast sum eitt mát, soleiðis at til ber at fylgja við gongdini í fátækradøminum. 51 52 Fylgiskjal 1 Arbeiðssetningur hjá bólki, sum skal arbeiða við einum føroyskum fátækramarki Eitt av høvuðsmálum við vælferðarsamfelagi okkara er at fyribyrgja, at borgarar í Føroyum liva í fátækradømi. Somuleiðis er tað landsstýrisins vilji, at allir borgarar skulu fáa møguleikan til eitt virkið og sjálvstøðugt lív. Vit ásanna, at persónliga vælferðin og møguleikin fyri einum virknum og sjálvstøðugum lívi í ein ávísan mun er tengt at fíggjarligum rásarúmi hjá familjum og einstaklingum. Landsstýrið, eins og Løgtingið eisini hevur víst á, metir at neyðugt er at seta ein bólk av serkønum at útgreina, hvussu eitt fátækramark kann fyribyrgja fátækradømi í Føroyum. Í Føroyum er ongin almenn definisjón av fátækradømi, og trupult kann tí vera at eyðmerkja, hvør er fátækur, og hvørji átøk skulu til fyri at stuðla undir, at fólk koma úr fíggjarligari trongstøðu. Landsstýrið setir ein arbeiðsbólk at arbeiða við fátækradømi og at koma við tilmælum um eitt møguligt føroyskt fátækramark. Fátækramark er ikki eitt eintýðugt hugtak. T.d. OECD, Heimsbankin og ES hava allýsingar av fátækradømi, sum ikki neyðturviliga eru egnaðar at brúka í Føroyum. Í teimum norðurlondum og vesturheimurin annars, sum hava fátækramark, er eisini ymiskt, hvussu tað verður brúkt. Tørvur er at lýsa fátækradømi frá einum føroyskum sjónarhorni, og at lýsa tey serligu føroysku viðurskiftini, sum eru viðkomandi, tá talan er um fátækradømi. Eitt fátækramark skal stuðla landsstýrinum í at eyðmerkja fátækradømi, og harvið geva landsstýrinum betri grundarlag at eyðmerkja og seta í verk átøk at fyribyrgja fátækradømi. Arbeiðsbólkurin skal hava til endamáls at: eyðmerkja og lýsa orsøkir til at fólk liva í fátækradømi, nágreina, hvat eitt fátækramark skal brúkast til, lýsa ymsar hættir at áseta fátækramørk, greina og meta um, hvør háttur og hvørjar dátur skulu vera grundarlag fyri einum føroyskum fátækramarki og harvið gera tilmæli um, hvussu eitt føroyskt fátækramark skal ásetast. Arbeiðsbólkurin handar landsstýrinum síni tilmæli í apríl 2013. 53 54 Skjalalisti Arbeids- og Inkluderingsdepartementet 2006: Handlingsplan mod fattigdom Arbejderbevægelsens Erhvervsråd 2011: Den sociale arv tynger Danmark Bradshaw and Chzhen 2012: Lone parents, poverty and policy in the European Union Danmarks Statistik 2012: Levevilkår - måling af fattigdom European Commission 2011: Evaluation of the European Year for Combating Poverty and Social Exclusion European Commission 2010: Joint report on Social Protection and Social Inclusion European Commission 2010: Reducing health inequalities in the European Union FAFO-rapport 2011:21: Kunnskap om fattigdom i Norge Finn Kenneth Hansen, CASA, 2010: Fattigdom i EU-landene Fólkaheilsuráðið 2013: Føroyar besta land í heiminum Fróðskaparsetur Føroya, Søgu- og samfelagsdeildin 2010: Í triðja aldri ráða vit yvir degnum - ein kanning av livikorum hjá fólkpapensionistum Hansen og Hansen 2004: "At eksistere eller at leve" Fattigdom og lave indkomster i Danmark - hvordan måler man fattigdom Hjálparstofnun Kirkjunnar and Reykjavík Red Cross 2012: Farsæld (Report on new poverty and inclusion initiatives) Martti Lujanen 2004: Housing and Housing Policy in the Nordic Countries Nordens Välfärdscenter 2013: Barnfattigdom Nososco, Nordisk Socialstatistisk Komité, 2013: Utfordringer for den nordiske velferdsstaten, 2. udgave Nososco, Nordisk Socialstatistisk Komité, 2012: Social tryghed i de nordiske lande Rådet for Socialt Udsatte m.fl., 2010: En dansk fattigdomsgrænse Samfundsøkonomen nr. 5 2010 Socialministeriet 2013: Alle skal med - målsætninger for de mest udsatte frem til 2020 Vinnumálaráðið 2013: Heildarætlan, Fólkaflyting og fólkavøkstur (fylgiskjal 3) 55 56 Heimleys í Føroyum Álit Juni 2005 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT Hans Pauli Strøm, landsstýrismaður Almanna- og heilsumálaráðið Við hesum verður latið álit frá arbeiðsbólkinum viðvíkjandi heimleysum, sum varð settur av landsstýrismanninum í mai 2004 og sum hevði sín fyrsta fund, har landsstýrismaðurin greiddi frá arbeiðssetninginum o.ø., í august 2004. Tórshavn tann 31.05.2005 Eyðun Jensen Eyðun Christiansen Olga Magnussen Kommunusamskipan Føroya Føroya Kommunufelag Blái Krossur Føroya Toril Waag Olsen Súsanna Nolsøe Maria Jacobsen Frelsunarherurin Almanna- og heilsumálaráðið Almannastovan 1 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT Innihaldsyvirlit Síða 1. Innleiðing 1.1 Arbeiðsbólkurin 1.2 Arbeiðssetningurin 1.3 Arbeiðsgongdin 2 2 2 3 2. Heimleys í Føroyum 2.1 Søgan í stuttum 2.2 Trupulleikin lýstur í tølum 2.3 Tilboðini til heimleys í dag 3 3 6 7 3. Heimleys í okkara grannalondum 3.1 Noreg 3.2 Danmark 3.3 Ísland 9 9 10 12 4. Hugtakið "Heimleys" 15 5. Hjálpartørvurin og endamál við tilboðunum til tey heimleysu 15 6. Ábyrgdin av at hjálpa og fígging av hjálpartiltøkunum møguleikar 17 7. Sosiala arbeiðið hjá sjálvbodnum felagsskapum og almenna ábyrgdin 7.1 Styrkin í sjálvbodna arbeiðnum 7.2 Markini fyri sjálvbodna sosiala arbeiðnum 7.3 Skipað samstarv 20 8. Tilmæli 22 10. Uppskot til lógaráseting í forsorgarlógini 24 21 21 22 Fylgiskjøl: 1. Ávegis álit handað landsstýrismanninum okt. 2004 2. Frásøgn frá námsferð í Íslandi 3. Frásøgn frá vitjan hjá bólkalimi í Kristianssand í Noregi 2 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT I. Inngangur 1.1 Arbeiðsbólkurin Í mai 2004 avgjørdi landsstýrismaðurin í almanna- og heilsumálum at seta ein arbeiðsbólk at greiða viðurskiftini viðvíkjandi heimleysum. Í arbeiðsbólkinum hava sitið o Súsanna Nolsøe, Almanna- og Helsumálaráðið o Toril Waag Olsen, sum í januar 2005 avloysti Niels E. Olsen, Frelsunarherurin o Olga Magnussen, Blái Krossur o Eyðun Christiansen, Føroya Kommunufelag o Eyðun Jensen, Kommunusamskipan Føroya o Maria Jacobsen, Almannastovan, formaður. Fyrsti fundur varð hildin 9. aug. 2004 við luttøku av landstýrismanninum og aðalstjóranum í Almanna- og heilsumálaráðnum. Landsstýrismaðurin legði dent á, at bólkurin handaði honum eitt tilmæli - møguliga ávegis tilmæli - í seinast lagi 1. okt 2004. Givni arbeiðssetningurin var vegleiðandi og arbeiðsbólkurin skuldi sjálvur raðfesta arbeiðið í mun til givna tíðarkarmin. Seinni er freistin longd. 1.2 Arbeiðsetningur Í upprunaliga arbeiðsetninginum var arbeiðsbólkurin biðin um o o o o at lýsa, hvør er heimleysur at lýsa, hvør hevur ábyrgd av teimum heimleysu at lýsa, hvat ábyrgdin fevnir um, t.d búðstaðarviðurskifti at gera uppskot um, hvat slag av bústaði skal standa heimleysum í boði í framtíðini o at gera uppskot til eina lógaráseting/lógarbroyting Vísandi til tíðarkarmin í mun til uppgávuna at leggja fram ávegis álit longu í oktober 2004 avmarkaði arbeiðsbólkurin arbeiðið í tíðarskeiðnum fram til 1. oktober til at umfata: o o o o at lýsa hugtakið "heimleys" at lýsa bráfeingistørvin hjá heimleysum at gera uppskot til loysn, ið kann nøkta bráfeingistørvin at viðgera trupulleikan viðvikjandi uppgávu- og ábyrgdarbýtinum á økinum. 3 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT Bólkurin handaði landsstýrismanninum eitt ávegis álit tann 26. oktober 2004, og hevur síðan, eftir áheitan frá landsstýrismanninum, arbeitt víðari við upprunaliga arbeiðssetninginum. Arbeiði við at gera eitt endaligt álit byrjaði aftur 9 feb. 2005. 1.3 Arbeiðsgongdin Bólkurin hevur havt umleið 18 starvsfundur. Ein dagur varð settur av til at vitja bútilboðini hjá Bláa Krossi og Frelsunarherinum í Havnini. Bólkurin hevur kannað viðurskiftini í Noregi, Danmark og Íslandi. Harumframt hevur bólkurin gjørt eina 3daga námsferð til Íslands, har fundir vóru við avvarðandi myndugleikar og ein sjálvbodnan felagsskap, sum arbeiðir við teim heimleysu. Eisini var vitjan á nøkrum bútilboðum og einum tilhaldi fyri heimleys í Reykjavík. Sí frágreiðing í fylgiskjali 2. At enda setti bókurin 1 1/2 arbeiðsdag av til at leggja síðstu hond á álitið. Sum sagt varð eitt ávegis álit um loysn av bráfeingis tørvinum hjá tí partinum av teim heimleysu, sum bólkurin metti vóru ringast fyri, handað landsstýrismanninum í oktober - sí fylgiskjal 1. Ein av bólkalimunum ynskti ikki at undirskriva álitið, m.a. við tilvísing til, at tann, fyri viðkomandi týdningarmesti spurningurin um ábyrgdina av teim heimleysu ikki var avkláraður. Í ávegis álitinum varð mælt til, at arbeiðsbólkurin helt fram við arbeiðnum at lýsa øll viðurskiftini, sum hann, sambært arbeiðssetningin, skuldi lýsa, men meirilutin í bólkinum kom samstundis við einum ítøkiligum uppskoti um loysn av trupulleikunum hjá eini 10-12 heimleysum, sum høvdu akuttan tørv á einum bústaði undir vardum umstøðum. Landsstýrismaðurin heitti á bólkin um at halda fram við arbeiðnum og at handa honum eitt endaligt álit tann 1. juni. Samstundis heitti hann á bólkin at royna semju, soleiðis at allir bólkalimir kundu taka undir við endaliga álitinum. 2. Heimleys í Føroyum 2.1. Søgan í stuttum1 Tað er rættuliga trupult at skriva eitt søguligt yvirlit yvir, hvussu støðan viðv. heimleysum í Føroyum hevur verið, tí nærum einki skrivligt tilfar finst hesum viðvíkjandi. Men eftir at hava kannað og spurt ymiskar persónar, ið áður hava gjørt eitt hjálpararbeiðið fyri m.a. heimleys, kann sigast, at heimleysir føroyingar ikki hava verið serliga sjónligir áðrenn uml. 1977-78. Hetta merkir kortini ikki, at fólk ikki hava havt sosialar trupulleikar av m.a. rúsdrekka áðrenn, men tey, ið hava verið 1 Keldur: Samrøður við Jeffri Johannesen, Álvur Højgaard, Jóhannes Álvheyg, Sólborg Dulavík og Jan Joensen. Gerðabókin hjá Bláa Krossi. 4 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT ringast fyri og sum í dag møguliga høvdu verið heimleys, tóku familja, vinir ella kenningar sær av. Hetta samfelagsmynstri sæst aftur enn í dag, serliga í smærri bygdarsamfeløgum kring oyggjarnar. Viðmerkjast kann tó, at psykiatriska deild á Landssjúkrahúsinum í sínari tíð gjørdi eitt stórt arbeiðið fyri tey, ið høvdu tað ringast m.a. vegna rúsmisnýtslu. Hetta arbeiðið verður í ávísan mun framvegis gjørt. Frá miðskeiðis í sjeytiárunum byrjar Tórshavnar Sjómansheim at geva rúm og mat til fólk við sosialum trupulleikum, serliga rúsmisnýtarum. Serliga tvær orsøkir vóru til hetta. Onnur var tann, at fleiri bygdafólk við sosialum trupulleikum fluttu til Havnar, har anonymiteturin var størri. Hin orsøkin var, at samferðsluviðurskiftini í landinum ikki vóru so góð tá á døgum, við tí úrsliti, at fleiri sjómenn, ið komu í land av skipi í Havn, ikki høvdu so góðar møguleikar at sleppa út á bygd. Hesir endaðu mangan saman við øðrum við sosialum trupulleikum á Sjómansheiminum, har ein song og matur kundu fáast. Hetta arbeiðið var í uml. 20 ár partur av dagligdegnum á Sjómansheiminum, og hóast fólk helst áttu at gjalda fyri hesa tænastu, vísti tað seg aloftast, at Sjómansheimið bar kostnaðin. Tí var í veruleikanum talan um sjálvboðið hjálpararbeiðið. Hetta arbeiðið fjaraði so líðandi út og helt heilt uppat uml. 1996. Í 1984 lat Blái Krossur upp eitt viðgerðarheim, Blákrossheimið, í Kongagøtu 8, Tórshavn. Fyrstu árini fram til uml. 1988 var talan kortini bæði um eitt viðgerðarheim fyri rúsmisnýtarar og eitt vart heim fyri heimleys. Raksturin var í høvuðsheitum fíggjaður av tí almenna, hóast nakað av sjálvboðnum arbeiðið eisini varð gjørt. Nøkur kømur vóru í hesum sambandi sett av til at taka sær av heimleysum, men hetta vísti seg tó skjótt ikki at rigga serliga væl saman við viðgerð av rúsmisnýtarum og tí helt hetta uppat uml. 1988. Í 1988 lat Blái Krossur upp ein búfelasskap fyri rúsmisnýtarar m.a. eisini heimleys í Kongagøtu 8, Tórshavn. Hetta var í somu hølum sum Blákrossheimið hevði hildið til í, áðrenn viðgerðin í 1987 varð flutt niðan í Lynggøtu 12, har viðgerðarheimið enn heldur til. Nýggi búfelagsskapurin hevði pláss fyri 5 búfólkum og arbeiðið varð rikið sum sjálvboðið hjálpararbeiðið. Í 1989 lat Blái Krossur upp ein annan búfelagsskap úti í Grønulíð 3, Tórshavn, har pláss var fyri 8 búfólkum. Hesin búfelagsskapur varð rikin sum partur av Blákrossheiminum og varð - og er enn í dag - fíggjaður av tí almenna gjøgnum rakstrarstuðulin til Blákrossheimið. Nakað av sjálvboðnum arbeiðið hevur tó allatíðina verið knýtt at Grønulíð 3. Í 1995 lótu nøkur sjálvboðin upp heimið Exodus, ið hevði pláss fyri 12-15 búfólkum. Heimið var úti í Hornabø, Tórshavn og virkaði bæði sum herberg og búfelagsskapur. Arbeiðið vísti seg kortini at vera ov tungt at reka og tí søktu tey um fíggjarligan 5 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT stuðul frá tí almenna. Tá tey fingu noktandi svar, gjørdu tey av at steðga við virkseminum í 1997. Í 1996 lat Blái Krossur nýggjan búfelagsskap upp fyri rúsmisnýtarar m.a. heimleys í miðbýnum í Havn. Talan er um Tórsgøtu 30 og pláss var fyri 4 búfólkum. Arbeiðið varð rikið sum partur av Blákrossheiminum og sum sjálvboðið arbeiðið. Men rættuliga skjótt vísti tað seg tó at vera ov tungt at reka og tí helt hetta tilboðið uppat longu árið eftir. Hølini vórðu næstu árini nýtt til annað endamál, men í 2004 vórðu nøkur kømur aftur tikin í nýtslu til heimleys. Alt arbeiðið er sjálvboðið. Í 1996 lat Frelsunarherurin upp ein búfelagsskap fyri rúsmisnýtarar m.a. eisini heimleys í N. Winthersgøtu, Tórshavn. Pláss er fyri 7 búfólkum og arbeiðið verður rikið sum sjálvboðið hjálpararbeiðið. Í 1998 lat Frelsunarherurin í somu húsum í N. Winthersgøta upp eitt náttarbýli (herberg) fyri rúsmisnýtarar o.o., ið ikki hava eina song at sova í. Opið er frá kl. 22.00 á kvøldið til kl. 10.00 á morgni og pláss er fyri 78 búfólkum. Raksturin verður mest fíggjaður av tí almenna, landskassanum og Tórshavnar kommunu. Nakað av sjálvboðnum arbeiðið verður eisini gjørt. Í 1998 lat Blái Krossur upp eitt dagtilhald fyri núverandi og fyrrverandi rúsmisnýtarar m.a. eisini heimleys, ið hava tørv á einum fjálgum og rúsfríum tilhaldsstaði at vera í um dagarnar. Dagtilhaldið, ið fekk navnið, kafé Blákrossstovan hevur pláss fyri uml. 40 fólkum og heldur til í Kongagøtu 8, Tórshavn. Møguleiki er eisini at útvega sær mat og drekka. Opið er frá kl. 14.00 til 22.00 hvønn dag uttan sunnudag, tá stongt er. Raksturin verður fíggjaður við uml. 1/3 frá landinum og 1/3 frá Tórshavnar kommunu. 1/3 stavar frá sjálvbodnum arbeiði. Í 2000 lat Frelsunarherurin, sum ein part av Herbergsfunktiónini, upp eitt dagtilhald í N. Winthersgøtu. Dagtilhaldið, ið er ætlað rúsmisnýtarum m.a. eisini heimleysum hevur opið frá kl. 14.00 til 17.00 og bjóðar ókeypis mat, vask, song o.a. Raksturin verður partvís fíggjaður av játtanini til Herbergið og sum sjálvboðið arbeiðið. Søguligt yvirlit viðv. hjálp til heimleys í Føroyum: o Fram til1977-78: Eingin á gøtuni. Familja, vinir, kenningar taka sær av sosialum trupulleikum saman við psyk. deild á Landssjúkrahúsinum. o 1977 -1996: Tórshavnar Sjómansheim gevur rúm og mat til heimleys. o 1984 -1988: Partur av viðgerðini á Blákrossheiminum verður nýttur sum vart heim fyri heimleys. 6 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT o 1988: Blái Krossur letur upp búfelagsskap fyri rúsmisnýtarar m.a. heimleys í Kongagøtu 8, Tórshavn. Pláss er fyri 5 búfólkum. o 1989: Blái Krossur letur upp búfelagsskap fyri rúsmisnýtarar m.a. heimleys í Grønulíð 3, Tórshavn. Pláss er fyri 8 búfólkum. o 1996: Frelsunarherurin letur upp búfelagsskap fyri rúsmisnýtarar m.a. heimleys í N. Winthersgøtu, Tórshavn. Pláss er fyri 7 búfólkum o 1996: Blái Krossur letur upp búfelagsskap fyri rúsmisnýtarar m.a. heimleys í Tórsgøtu 30, Tórshavn. Pláss er fyri 4 búfólkum. o 1998: Frelsunarherurin letur upp náttarbýli (herberg) fyri heimleys í N. Winthers-gøtu, Tórshavn. Pláss er fyri 7-8 fólkum og opið er frá 22:00 á kvøldið til kl. 10:00 á morgni hvønn dag. o 1998: Blái Krossur letur upp dagtilhald fyri núverandi og fyrrverandi rúsmisnýtarar m.a. heimleys í Kongagøtu 8, Tórshavn. Pláss er fyri uml. 40 fólkum og opið er frá kl. 14:00 til 22:00 hvønn dag uttan sunnudag, tá stongt er. o 2000: Frelsunarherurin letur upp dagtilhald fyri rúsmisnýtarar m.a. heimleys í N. Winthersgøtu, Tórshavn. Opið er frá 14:00 til 17:00 hvønn dag. o 2004: Blái Krossur letur upp búfelagsskap fyri rúsmisnýtarar m.a. heimleys í Tórsgøtu 30, Tórshavn. Pláss er fyri 4 búfólkum. 2.2. Trupulleikin lýstur í tølum Frá Almannastovani, sosialu deild hjá Tórshavnar kommunu, Frelsunarherinum og Bláa krossi hevur bólkurin fingið upplýsingar, sum týða uppá, at 20 fólk í Havn eru "heimleys", sum tað er definerað av bólkinum. Herav eru 4 kvinnur og 16 menn. 12 av teimum eru miðaldrandi og eldri fólk, sum hava tungar trupulleikar av rúsmisnýtslu og hava verið í viðgerð fyri misnýtslu, summi nógvar ferðir, uttan at tað hevur eyðnast teimum at koma burturúr trupulleikunum. 7 av teimum hava, umframt rústrupulleikar, eisini sálarligar trupulleikar. Tey 20 hava ongan fastan bústað, men búgva tilvildarlig støð í býnum, akutt á gistingarhúsi eftir ávísing frá Almannastovuni, á herberginum hjá Frelsunarherinum ella beinleiðis úti á gøtuni til tíðir; um veturin á støðum sum t.d. á farstøðini í Havn. 7 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT Onki heildagstilhald er, men vitja fleiri av teimum Kaféina hjá Bláa Krossi ella Herbergið hjá Frelsunarherinum, tá hesi lata upp nakrar tímar seinnapartin. Mett verður av Almannastovuni, at tað, sum umleið 12 av hesum menniskjum fyrst og fremst tørva, er eitt fast tilhaldsstað. Eitt stað, har tey hava sítt egna rúm og kunnu liva eina meiri virðiliga og menniskjansliga tilveru enn nú. Eitt stað undir uppsýni, har tey kunnu fáa umsorgan og hjálp í gerandisdegnum. Og harífrá tey kunnu gera brúk av teim tænastum, sum samfelagið annars bjóðar sínum borgarum, herundir heimahjálp og -røkt, læknavitjan, sosiala ráðgeving og vegleiðing. Harumframt eiga tey at fáa møguleika fyri persónligum, motiverandi samrøðum o.l. í mun til teirra misnýtslutrupulleikar. Staðið eigur at hava "lága gátt", t.v.s. eigur ikki at krevja, at tey skulu vera rúsfrí sum treyt fyri at búgva har. Tað er ein sannroynd, at eitt slíkt krav til henda bólkin hevur við sær, at tey enda úti á gøtuni aftur. Hini 8 heimleysu hava rúsmisnýtslu- o.a. sosialar trupulleikar, sum kunnu samanberast við trupulleikarnar hjá omanfyri nevndu. Men útlitini til loysn á trupulleikunum eru betri, um tey fáa (framhaldandi) viðgerð og tilboð um ein fyribils "vardan" bústað, stimbran og stuðul til at arbeiða seg burturúr trupulleikunum, búvenjing og hjálp til at koma í arbeiði ella útbúgving. Umframt tey tilsamans 20 heimleysu, búgva 15 persónar í búfelagskapunum hjá Bláa Krossi og Frelsunarherinum. Hesir búfelagsskapir eru ætlaðir sum fyribils bústaðir, meðan tey, ið búgva har, arbeiða við at koma sær burturúr sínum trupulleikum og til liva eina vanliga tilveru. Flestu teirra høvdu neyvan havt ein bústað uttan hjálp frá Frelsunarherinum (FH) ella Bláa Krossi (BK). Tilsamans búgva í løtuni 6 fólk í búfelagsskapi hjá FH og 9 hjá BK. Uttanfyri Havnina hevur Almannastovan ikki í løtuni kunnleika til heimleys. Nøkur hava verið í líknandi støðu, men er trupulleikin loystur av kommununi, ofta í samarbeiði við Almannastovuni. 2.3. Tilboðini til heimleys í dag Ongi almenn tilboð eru fyri tey heimleysu. Tað hevur verið Sjómannsheimið, Blái Krossur, Frelsunarherurin o.o. sjálvboðin, sum hava veitt heimleysum ta hjálp, tey hava fingið. Frelsunarherurin Frelsunarherurin hevur ein búfelagskap, sum hýsir mannligum rúsevnismisnýtarum, sum ynskja at halda seg frá rúsdrekka og eitt herberg (náttarbýli/hitastova), har fólk, 8 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT sum hava bráfeingis tørv á eini song at sova í, hava møguleika fyri at fáa innivist um náttina. Hølisviðurskiftini eru rímiliga góð, har búfelagskapurin heldur til. Pláss er fyri 7 fólkum. Í løtuni hýsast 6 fólk har. Tey rinda eina rímiliga húsaleigu og syrgja sjálvi fyri kosti o.ø. Í kjallarahæddini í somu húsum heldur Herbergið til. Hetta verður eisini nýtt sum hitastova nakrar tímar um dagin. Herbergið hevur, tá á hevur staðið, hýst upp til 1012 fólkum á einum gólvvídd, sum undir rímiligum og vanligum umstøðum ikki átti at verði nýtt til fleiri enn 4 fólk. Fólk, sum koma í Herbergið rinda ikki fyri kost og logi. Av teim tilsamans 45 ymisku fólkunum, sum vitjaðu Herbergið hjá FH í 2003 vóru, sambært Ársfrágreiðing teirra, 7 kvinnur og 38 menn. Av teimum høvdu 8 egnan bústað í Havn, 12 hava tilvildarligan ella ongan bústað. 7 høvdu kamar í búfelagskapunum hjá FH ella Bláa Krossi. 16 komu av bygd, har tey høvdu bústað. Í 2004 gistu tilsamans 46 ymisk fólk í Herberginum, herav 39 menn og 7 kvinnur. Stuðulin úr Landskassanum til herbergs/hitastovuvirksemi hjá FH var í 2004 kr. 750.000. Harumframt fekk Herbergið 300.000 kr í stuðli til sama endamál frá Tórshavnar býráð í 2004. Búfelagsskapurin fær ikki almennan stuðul. Í 2005 varð stuðulin frá Tórshavnar kommunu hækkaður til 350.000 kr. Blái Krossur Umframt viðgerðarstovn fyri rúsevnamisnýtslu, rekur Blái Krossur 3 búfelagsskapir fyri fólk, sum hava verið viðgerð, umframt Kafé Blákrossstovuna, sum er veristað fyri m.a. fólk við rúsevnatrupulleikum. Búfólkini rinda húsaleigu. Í búfelagskapunum, sum ikki fær almennan stuðul, er pláss fyri tilsamans 16 fólkum á trimum ymiskum adressum. Ein av búfelagskapunum verður í løtuni útleigaður til vanlig fólk. Hetta mest tí Blái Krossur ikki hevur starvsfólkaorku til at taka sær av búfólkum við rúsevnatrupulleikum. Í 2004 fær Blái Krossur 250.000 kr í stuðli úr landskassanum til rakstur av Kafé'ini. Frá Tórshavnar býráð fær Blái Krossur 250.000 kr til sama endamál. 9 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT Blái Krossur hevur havt ætlanir um at leggja fyri landsstýrismannin til góðkenningar eina ætlan um at flyta rúsevnisviðgerðarstovnin, sum í dag heldur til í húsum í Lynggøtu í Havn, útum Havnina. Hesin bygningur verður so møguliga tøkur til onnur endamál. 3. Heimleys í okkara grannalondum 3.1 Noreg Seinastu árini hevur norska stjórnin lagt stóra orku í at vinna á bústaðartrupuleikunum hjá teimum heimleysu. Stjórnin fór undir eina serliga verkætlan viðvíkjandi heimleysum, sum byrjaði í 2001 og endaði við árslok 2004. Endamálið við verkætlanini var at finna fram til ymiskar búðformar og tilboð til heimleys. Stóru kommununar og sjálvbodnu felagsskapirnir Kirkens Bymisjon, Frelsesarmeen og Kirkens sosialtjeneste vóru boðin at vera við í verkætlanini. Kommununar saman við teimum sjálvbodnu felagsskapunum hava í hesum tíðarskeiði skipað fyri 27 ymiskum tilboðum til heimleys. Verkætlanin er nú longd til 2007 við tí endamáli at o arbeiða fyribyrgjandi fyri at fólk ikki gerast heimleys o arbeiða fyri dygd í herbergstilboðunum o arbeiða fyri, at heimleys sum skjótast fáa tilboð um varandi bústað. Ongin skal verða longri enn tríggjar mánaðir í einum fyribils bútilboði. Husbanken, sum kann samanberast við Húsalánsgrunnin, hevur samskipað arbeiðið og havt ábyrgdina av verkætlanini. Stórtingið hevur játtað pening til verkætlanina og hevur játtanin verið hækkandi seinastu árini. Bergen kommuna hevur byrjað eina verkætlan, har málsetningurin er at útvega teimum innivist, sum vegna rúsevnistrupuleikar hava trupult við ella als ikki kunnu útvega sær ella halda fast við ein bústað. Tað verða ikki sett krøv til viðkomandi um at vera rúsfríur ella um viðgerð og rehabilitering. Endamálið er at økja um lívsvirðið hjá tí einstaka. Verkætlanin verður fíggjað av statinum, Husbanken og kommununi í felag. Kommununar partur av útreiðsluni liggur um 50%. 10 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT Í Noregi verður ein heimleysur allýstur sum ein persónur, sum o ikki hevur egnan ella leigaðan bústað, og ikki hevur skipaði bústaðarviðurskifti fyri komandi nátt. o er vístur til ein tilvildarligan bústað o skal útskrivast av stovni, fongsli ella líknandi og ikki hevur bústað tveir mánaðir, áðrenn viðkomandi væntandi verður útskrivaður. o fyribils býr hjá familju ella kenningum. Í 1997 vóru skrásett 6200 heimleys í Noreg. Í 2004 var talið komið niður á 5.200. Í ST-sáttmálanum frá des. 1966 um fíggjarlig, sosial og mentunarlig rættindi (mannarættindarsáttmálanum), sum Noreg eisini hevur góðkent, er ásett, at øll hava rætt til ein nøktandi bústað. Sáttmálin áleggur tó ongum myndugleika, hvørki almennum ella privatum, skyldu at útvega bústaðir. Lov om sosiale tjenester frá 13.12.1991 Sambært § 3-4 áliggur tað sosialu umsitingini í kommununi at viðvirka til at útvega bústað til persónar, sum ikki sjálvir eru førir fyri hesum. Sambært § 3-3 eigur sosiala umsitingin at samstarva við m.a. sjálvbodnar felagskapir, sum arbeiða við somu uppgávum sum sosiala umsitingin í kommununi. Sambært § 4-5 hevur sosiala umsitingin skyldu at útvega fyribils innivist til tey, ið ikki sjálvi eru før fyri hesum. Sambært § 11-1 skal tann einstaka kommunan syrgja fyri neyðugum játtanum og seta í verk tey tiltøk, sum kommunan hevur ábyrgd av sambært lógini. Sambært § 11-6 letur staturin árliga blokkstuðul, sum partvíst dekkar útreiðslurnar hjá kommununi sambært lógini. Í Noregi er tað siðvenja at samstarva við sjálvbodnar felagskapir um at loysa uppgávurnar. Umframt at kommununar sjálvar syrgja fyri tilboðum til heimleys, so er eisini vanligt at gera sáttmála við sjálvbodnar felagskapir, sum átaka sær uppgávurnar. Raksturin verður tá fyri ein stóran part fíggjaður av kommununum, men eisini av grunnum og við gávum. Sí eisini fylgiskjal 3 um viðurskiftini í Kristianssand kommunu, sum ein bólkalimur hevur vitjað í vár. 3.2. Danmark Í Danmark fevnur hugtakið heimleysur ikki bara um ein persón, sum ikki hevur eitt stað at búgva, men eisini um persónar, sum ikki hava ein fastan bústað ella ikki kunnu fasthalda ein fastan bústað. Sum oftast er ein heimleysur ein persónur, sum 11 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT ikki hevur fastan bústað. Men sum heimleys verða eisini tey roknað, sum ikki kunnu búgva heima orsakað av harðskapi, psykiskum sjúkum o.o. Í Danmark hava amtir og kommunur ábyrgdina av at útvega bústaðir til heimleys. Kommunurnar reka sjálvar bútilboð, men virka oftast saman við sjálvbodnum felagsskapum um loysn av trupulleikunum. T.d. gera KFUM, Kirkens Korshær og Frelsens Hær eitt stórt sosialt arbeiði í Danmark, herundir við bútilboðum. Í árinum 1999 til 2003 var ein royndarskipan sett í verk. Staturin setti 60 mió. kr. av á fíggjarlógini fyri menna arbeiðið við heimleysum og útvega fleiri bústaðir til heimleys. Henda royndarskipan skuldi geva heimleysum stuðul til at útvega sær eina íbúð sambært ásetingum í "almenboligloven". Sambært ársrapport 2003 frá "Rådet for sosialt udsatte" vóru í 2002 upp ímóti 11.000 persónar, sum í stytri ella longri tíðarskeið høvdu verið heimleysir. Flestu teirra vóru reelt heimleys, meðan onnur høvdu verið heimleys eina tíð. Lógargrundarlagið: Lov om social service áleggur kommunum at útvega ein bústað til fólk, sum ikki kunnu útvega sær ein bústað ella sum ikki kunnu halda fast við ein bústað. Sambært § 91 kann kommunan bjóða uppihald í einum fyribils bústað til persónar, sum orsakað av serligum sosialum trupulleikum hava brúk fyri tí. Hesi tilboð verða oftast latin persónum sum hava tørv á hjálp í gerandisdegnum t.v.s. at tey eru undir uppsýni av myndugleikum. Sambært § 94 er tað amtskommunan, ið syrgir fyri, at tað er tað neyðuga talið av plássum til fyribils uppihald í búformum til persónar við serligum sosialum trupulleikum, sum hava tørv á bútilboði og fyri tilboði um aktiverandi stuðul, umsorgan og eftirfylgjandi hjálp. Sambært § 94a skulu privat tilboð og hjálpin, sum verður veitt í sambandi við tey, vera góðkend sum alment egnaði av amtskommununi á staðnum. Hetta er tó ikki galdandi, tá sáttmáli er gjørdur um, hvussu bútilboðið skal brúkast og um tilsýn. Almenn bútilboð sum omanfyri nevndu eru ikki umfataði av leigulógini. Sambært § 115 samstarvar kommunan og amtskommunan við sjálvbodnar sosialar felagsskapir. Og tær seta eina árliga upphædd av fyri at stuðla sjálvbodnum sosialum arbeiði. Karmarnir um samstarvið verður ásett av tí einstøku kommununi og amtskommununi. 12 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT Ymisk bútilboð: Tað finnast fleiri sløg av bútilboðum. T.d. forsorgarheim, herberg, pensionat og dagsenter. Tað arbeiða ikki líka nógv starvsfólk á øllum hesum støðum, men felags fyri øll er, at tey heimleysu fáa somu hjálp sum onnur sambært servicelógina, t.d. o sosiala handlingsplan o umsorgan og røkt o endurbúgving o útflytan til ein varandi bústað Til tess at gera hetta møguligt er tætt samstarv millum tey einstøku bútilboðini og sosialu umsitingarnar. Eitt tilboð sambært § 91 hevur til uppgávu: o at stuðla brúkaran í at koma víðari til egnan bústað o at geva viðkomandi stuðul bæði viðvíkjandi íbúð, arbeiði, netverk, viðgerð og fíggjarligari veiting. Lov om social service heimilar at seta á stovn aktivitets- og samverutilboð ("verustøð") sum dagtilboð til heimleys (§ 88). Hesi "verustøð" verða oftast sett á stovn av privatum, ofta átrúnarligum,felagsskapum. Aktivitets- og samverutilboð sambært § 88 hava til uppgávu: o at geva brúkaranum tilboð um mat og sosiala samveru o at bjóða aktivering og motivera brúkaran o at bjóða vegleiðing og ráðgeving í sambandi við kontaktetablering, koordinering og praktiskt sosialt arbeiðið. Fígging: § 94 tilboð verða fíggjað av amtskommununi og statinum. Staturin endurrindar 50% av útreiðslunum. Útreiðslur til § 91 tilboð verða hildnar av kommununi. Staturin setir harumframt árliga eina upphædd av til menning á økinum (pulja til serlig sosial endamál). Sí omanfyri. Búfólk rinda húsaleigu, kost o.a.t. 3.3. Ísland Allýsing av hugtakinum heimleys: 13 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT Í Íslandi hevur verið ávís óvissa um hvør kemur undur hugtakið heimleys. Í Rekjavík verður mett at uml. 80-100 fólk eru heimleys, men av hesum eru (búgva) uml. 40 á bústaðartilboðum fyri heimleys. Sambært hugtakinum niðanfyri, metir felagsþjónustun at talið av heimleysum liggur ímillum 40 og 60. Í juni 2004 varð tørvskanning gjørd, sum vísti, at tað tá vóru 45 heimleys í Íslandi. 44 í Reykjavík og 1 í Kópavági. 4 kvinnur og 41 menn. Tað er bert Reykjavíkar kommuna, sum beinleiðis hevur tilboð til heimleys. Tey flestu av hesum eru í aldrinum 30 til 50 ár. Í Íslandi er hugtakið heimloysi lýst soleiðis: Heimleys eru tey ið ikki hava varandi bústað, eisini tey, sum hava fyri neyðin at sova hjá vinfólki, á gistingarhúsum ella á herbergi eru at rokna sum heimleys. Tey, sum koma úr rúsevnisviðgerð ella úr fangahúsi og ikki hava varandi bústað aftaná 2 mánaðar, verða eisini at rokna sum heimleys. Ábyrgd Sambært § 46 í Lóg um felagsþjónustu sveitarfélaga (forsorgarlógini) er tað skyldan hjá kommununum at útvega teimum, ið ikki sjálvi eru før fyri tí, fyribils bústað, meðan arbeitt verður við eini varandi loysn. Kommunan hevur skyldu at útvega fyribils bústað og síðani saman við viðkomandi royna at finna ein varandi bústað. Kommuna hevur umleið 700 íbúðir tøkar til fólk, ið vanta bústað. Samstarvsformur/Fígging Kommunan keypir/letir høli til privatar ella átrúnaðarligir felagskapir. Kommunan hevur gjørt eina meting av, hvat tað hevði kosta kommununi at loyst trupulleikarnar viðvíkjandi heimleysum. Síðani hevur kommunan gjørt samstarvssáttmála við Hvítusunnusamkomuna samsvarandi metta kostnaðinum. Dømi um tilboð Gistiskíli í Þingholtstræti, Á herberginum gista rúsevnismisnýtarar. húsvill kunnu sova á staðnum. Um veturin er møguligt at vera á herberginum um dagin, men um summarið mugu viðskiftafólkini út um dagin. Á hesum stað húsast umleið 15 fólk. Hetta staðið minti mest um Herbergið hjá Frelsurnarherinum. Stovunurin hevur hýst bæði monnum og kvinnum, men síðani herberg er latið upp fyri kvinnur, verða kvinnurnar vístar haðar. 14 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT Risið á Snorrabraut 52, ið hýsir umleið 20 fólkum. Fólkini rinda eina lítla húsaleigu fyri at búgva á staðnum og tey fáa morgunmat og døgruða, men ikki nátturða. Ein upptøkunevnd avger, hvør kemur inn á Snorrabraut og tað er ein treyt, at ein er edrúur, um ein skal búgva har. Bert menn hava atgongd. Einaferð um vikuna kemur sosialráðgevi frá kommununi at tosa við búfólkið. Heimili á Miklubraut 20, ið hýsir umleið 8 fólkum. Ein upptøkunevnd avger, hvør fær uppihald har. Tað er ikki ein treyt, at fólk eru edru, tá ið tey búgva á Miklubraut 20. Tey hava tó ikki loyvi til at taka rúsevnir við inn. Tey, sum eru har, hava øll dupulta diagnosu. Tvs. at tey bæði hava rúsevnis- og sálarligar trupulleikar. Tey sum búgva á Miklubraut 20 rinda 30.000 ISK (umleið 3.000 DKR) um mánaðin fyri at búgva har. Bert menn hava atgongd. Einaferð um vikuna kemur sosialráðgevi frá kommununi at tosa við búfólkið. Tað er sermerkt fyri hetta bútilboð, at bæði búfólk og starvsfólk tykjast rættliga glað fyri tað. Hetta eru í stóran mun "uppgivin fólk", sum fáa høvi til at liva sømuligt og virðiligt, uttan krøv um edrúskap. Andakt verður hildin hvørt kvøld, og uppmøtingin er sera góð. Verkstað var í kjallaranum. Ymiskir prýðislutir vórðu gjørdir og síðani seldir. Penganir fóru til bútilboðið. Á staðnum vóru eisini teldur tøkar til búfólkið at brúka. Heimili á Miklubraut 18, ið húsar umleið 8 fólkum. Ein upptøkunevnd avger, hvør fær uppihald á staðnum. Í Miklubraut 18 eru bert menn. Teir skulu verða rúsfríir fyri at búgva har. Har er onki starvsfólk um kvøldarnar og í vikuskiftum. Húsaleigan er 3800 dk.kr um mánaðin. Herberg fyri heimleysar kvinnur Kvennakot er herberg fyri heimleysar kvinnur. Herbergið liggur tætt við Miklabraut og hevur pláss fyri 8 kvinnum. Hetta er ein royndarverkætlan, sum fyribils skal virka í 2 ár. Herbergið hevur bert verið opið nakrar mánaðir, og tí verður tað ikki gagnnýtt til fulnar. Í løtuni eru í meðal einar 4 kvinnur sum yvirnátta har, men væntandi fara, sum frálíðir, fleiri kvinnur at koma, tí mett varð, at tørvur er á slíkum herbergi. Herbergið er opið frá kl. 22 til kl. 10 á morgni. Tá skulu kvinnurnar vera úti. Tað er ókeypis at yvirnátta. Tað er ikki loyvt at hava rúsandi evnir við inn. Herbergið verður rikið av Reyða Krossi uttan stuðul frá kommununi. Vísur henda verkætlan, at tørvur er á hesum bútilboði, fer kommunan væntandi inn við fíggjarligum stuðli. 15 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT Herbergið fyri kvinnur hevur havt ávísar trupulleikar av at menn hava roynt at sleppa inn um næturnar. 4. Hugtakið "heimleys" Bólkurin er samdur um at avmarkað bólkin "heimleys" soleiðis: Heimleys eru fólk sum, orsakað av víttfevndum sosialum og persónligum trupulleikum, ikki hava møguleikan fyri at útvega sær ella fasthalda bústað á vanliga bústaðarmarknaðinum og tí ongan varandi bústað hava ella bert hava fyribils og tilvildarligan bústað hjá vinum, kenningum ella avvarðandi. Hetta vil siga, at eitt nú fólk í fyribils akuttari bústaðarneyð ella fólk, sum hava trupult við at finna ein bústað, sum egnar seg til teirra pengapung, men sum annars ikki hava týðandi trupulleikar, ikki hoyra til bólkin "heimleys". Heldur ikki koma fólk við likamligt ella sálarligt treytaðum førleika- ella menningartarni, sum bíða eftir tilboðum frá serforsorgini, psykiatrisku skipanini e.ø., við í bólkin, sum er viðgjørdur í hesum áliti. Tað er sera ymiskt sum "heimloysi" verður allýst í londunum uttanum okkum. Allýsingin er ikki eintýðug. Tí er eisini torført at samanbera tøl. Semja er tó um, at persónar, sum eru í bráfeingis bústaðarneyð orsakað av ov lítlum útboði av bústøðum, ella persónar, sum vanta bústað, sum tey eru før fyri at gjalda, ikki eru heimleysir. "Heimloysi" er sostatt annað og meiri enn bústaðarloysi. Trupulleikin hjá teim heimleysu er, at tey ikki klára at útvega ella varðveita ein bústað, ella ikki klára at búgva í egnum bústaði. Tað eru í løtuni-verandi ella (longri)varandi umfatandi sosialir og persónligir trupulleikar, herundir serliga trupuleikar av rúsmisnýtslu, sum gera, at tey ikki fáa nakað at búgva í yvirhøvur ella ikki klára at verða verandi í einum bústaði. 5. Hjálpartørvurin og endamál við tilboðunum til tey heimleysu Tey heimleysu í Føroyum kunnu býtast upp í tveir bólkar. Tað er bólkurin av heimleysum, har útlitini til at koma fyri seg heilsuliga og at koma sær burturúr rúsmisnýtslu ikki eru so góð, og sum tørva (longri)varandi hjálp og stuðul. Tað hesum menniskjum, sum eru í eldra endanum, tørva er fyrst og fremst o egnan bústað (heim) - kanska varandi 16 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT o o o o uppsýn hjálp og umsorgan sosiala kontakt og samveru (dagtilhald e.t.) virkni (aktivitet) harumframt frá tí almenna o møguliga heimarøkt o sosiala ráðgeving og vegleiðing Hesi menniskju tørva fyrst og fremst eitt fast tilhaldsstað. Eitt stað, har tey hava sítt egna rúm og kunnu liva eina meiri virðiliga og menniskjaliga tilveru enn nú. Eitt stað undir uppsýni, har tey kunnu fáa umsorgan og hjálp í gerandisdegnum. Og harífrá tey kunnu gera brúk av teim tænastum, sum samfelagið annars bjóðar sínum borgarum, herundir heimahjálp og -røkt, læknavitjan, sosiala ráðgeving og vegleiðing. Vit mugu undir ongum umstøðum sleppa endamálinum, at hjálpa fólki burturúr teirra rúsevnistrupulleikum. Tí skulu eisini omanfyri nevndu heimleysu við umfatandi misnýtslutrupulleikum og avleiddum heilsutrupulleikum framhaldandi motiverast til at halda uppat, hóast hetta ikki skal vera sett sum eitt krav ella sum treyt fyri at fáa hjálp. Hjá hinum bólkinum av heimleysum eru útlitini betur. Tey eru yngri og eru ella hava verið í viðgerð fyri rúsevnismisnýtslu, men hava ilt við at halda seg turran uttan stuðul og hjálp frá øðrum. Teirra tørvur er o fyribils bústað o møguligan bústuðul (-venjing) o stuðlandi og stimbrandi samrøður o.a. o sosiala samveru og kontakt við onnur (dagtilhald e.t.) o virkni harumframt frá tí almenna o arbeiðs-, arbeiðsuppvenjingar- ella útbúgvingartilboð o sosiala ráðgeving og vegleiðing, upplýsing o møguliga eftirviðgerð Tað er neyðugt at seta starvsfólk av til at stimbra og hjálpa hesum fólkum at blíva og verða verandi edrú, og royna at fáa tey útaftur í samfelagið, soleiðis at tey gerast før fyri at búgva, arbeiða og hava eitt sosialt lív annars. Eisini eiga tey at hava møguleika fyri persónligum og motiverandi samrøðum í mun til teirra misnýtslutrupulleikar, og verða stimbraði til at koma inn aftur í felagskapir og mentanarlív, so sum ítrótt o.a. 17 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT Tað er umráðandi, at tey, sum reka bútilboð o.a. fyri heimleys, kommunan og Almannastovan hava eitt tætt samstarv. Og at Almannastovanger eitt uppsøkjandi arbeiði, møguliga uppiheldur sær regluliga á hesum støðum. Umframt fyribils og meiri varandi bútilboð og dagtilhald til heimleys, fer tað altíð at vera neyðugt at hava náttarbýli (herberg), ið kann veita fólkum, sum standa í akuttari neyð, eitt stað fyri náttina. Skal tørvurin, sum lýstur omanfyri nøktast, er neyðugt at hava ymisk tilboð. Tað er eisini tað, vit síggja í londunum rundan um okkum. Vit hugsa okkum hesi tilboð: 1. Herberg: skal bert verða fyri tey sum fyri styttri tíðarskeið hava brúk fyri yvirnátting, skal ikki verða ein varandi loysn 2. Bústaðir, ið dekka tørv á varandi/longrivarandi uppihaldi: hetta er bústaðir við "lágari gátt", ið ikki krevja, sum treyt fyri at fáa bústað, at búfólkini skulu vera rúsfrí. Tað er ein sannroynd, at eitt slíkt krav til henda bólkin, hevur við sær, at tey enda úti á gøtuni aftur. 3. Bústaðir, ið dekka tørv á fyribils uppihaldi: sum hýsir fólki, sum ynskja at halda seg frá rúsdrekka, ella fólk sum hava verið í viðgerð og ynskja at koma víðari við lívi sínum, men enn ikki klára seg uttan serligan stuðul 4. Dagtilhald: Eitt stað har tey heimleysu kunna koma, keypa sær ein bita, fáa hitan, eitt prát, og aðra sosiala samveru. 5. Stuðlandi samrøður og samveru: starvsfólk, sum burturav hevur til uppgávu at veita persónliga mennandi, stimbrandi og stuðlandi hjálp til fólk við serligum sosialum trupulleikum (rúsevnismisnýtslu, persónligum tupulleikum vm) 6. Ábyrgdin av at hjálpa og fígging av hjálpartiltøkunum - møguleikar Tað almenna ("det offentlige") hevur sambært § 1 í forsorgarlógini skyldu til at hjálpa einumhvørjum, "som ikke er i stand til at skaffe sig og sine det fornødne til livets ophold". Sum "tað almenna" eru í forsorgarlógini nevnd bæði land og kommunur. Skyldan at ávísa bústað til fólk, sum eru bústaðarleys, er ikki beinleiðis áløgd nøkrum myndugleika. Henda uppgáva kundi verði áløgd kommununum eins og hon er tað í okkara grannalondum. Í roynd og veru átaka fleiri kommunur sær hesa uppgávu í dag. Ein slík skylda hongur tó saman við einum almennum bústaðarpolitikki. Og tað er ikki evni fyri arbeiðið hjá hesum arbeiðsbólki. 18 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT Tey heimleysu, sum her verða umrødd, hava ikki bara ein bústaðartrupulleika. Tað eru djúptøknir sosialir og persónligir trupulleikar, sum gera, at tey ikki kunnu fáa ella varðveita ein bústað. Uppgávan at syrgja fyri serligari hjálp, røkt, viðgerð og serligum stuðlandi tiltøkum fyri persónum, sum orsakað av likamligum ella sálarligum avlamni ella varandi sjúku ikki sjálvir megna tað, áliggur í dag, sambært §§ 32 og 32a og 32b í forsorgarlógini, landinum - sbr. serforsorgar-, røktar-, og tílíkar stovnar, umframt heimarøktina og stuðulsfólkaskipanina. Tað er ongin líknandi áseting í forsorgarlógini um hjálp til heimleys. Bólkurin hevur viðgjørt ymsar møguleikar fyri, hvussu ábyrgdin fyri teim heimleysu kundi verði plaserað. Og hvussu sosialu tiltøkini kundu verði fíggjað. Tað, sum skilur henda bólk av hjálpartørvandi frá øðrum, sum tørva almenna hjálp, er at tey (í hvussu so er í løtuni) øll búgva í høvuðsstaðnum. Eins og aðrastaðni er tað eisini í Føroyum soleiðis, at fólk við heimloysistrupulleikum hava tendens til at savnast í býum. Sum víst á frammanfyri, eru trupulleikarnir eisini kendir í øðrum kommunum í Føroyum, bara í nógv minni mun. Ongin trygd er tó fyri, at teir ikki kunnu uppstanda aðrastaðni við. Bólkurin metir, at kommunurnar eru betur førar fyri enn landið at síggja og loysa trupulleikarnar við heimloysi. Við tilvísing til omanfyri standandi, sýnist tað tó ikki rímiligt, at áleggja alla fíggjarligu ábyrgdina á kommunurnar. Hetta tí tað í roynd og veru verður ein kommuna - Tórshavnar kommuna - ið kemur at bera allan kostnaðin. Bólkurin hevur umrøtt hesar møguleikar: 1. Kommunurnar hava alla ábyrgdina - land og kommunur býta fíggingina 2. Landið hevur alla ábyrgd og fígging 3. Ábyrgdin býtt millum land og kommunur eftir hvør uppgávan er. Land og kommuna fíggja hvør sínar uppgávur 4. Kommunurnar hava alla ábyrgd, eisini fíggjarligu. Ad. 1. Tað er ein fyrimunur, at øll ábyrgd og hervið allir partar av hjálpini verður løgd eitt stað, tí trupulleikarnir við at "sleppa sær undan ábyrgdini" við tilvísing til, at annar myndugleiki eisini hevur ábyrd, verða avmarkaðir. Kommunurnar hava størri kunnleika til lokalu viðurskiftini og eru tí betur førar fyri enn landi at finna best hóskandi loysnirnar. At kommunurnar hava ábyrgdina ger, at tær koma at geva trupulleikunum størri ans, og trupulleikarnir verða sjónligari fyri ábyrgdandi myndugleikan. 19 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT At fíggingarliga ábyrgdin er tvíbýtt kann geva trupulleikar við tað, at tey, sum hava ábyrgd og valda ikki skulu gjalda fult út. Ein vansi kann t.d. vera, at kommunur útskjóta íverksetan av fyriskipanum við tilvísing til, at landið ikki setur nóg mikið av peningi av til endamálið. Hinvegin kann landsmyndugleikin fáa lættari við at spara á einum øki, sum hann ikki hevur ábyrgd av. Ad. 2. Fyrimunurin við at landið hevur alla ábyrdina eru, at ábyrgd, vald og gjald fylgjast. Vansarnir liggja í, at landið ikki kann hava sama lokalkunnleika og sama lokalt grundaða áhugan í at loysa trupulleikarnar. Somuleiðis avmarkast møguleikarnir fyri samstarvi lokalt millum tey, sum eru við í hjálpartiltøkunum. Ad. 3. Fyrimunurin kundi veri, at eitt ábyrgdarbýtið ímillum land og kommunu, kundi verði gjørd soleiðis, at landið hevur ábyrgdina av uppgávum, sum líkjast teim uppgávum, sum landið frammanundan hevur ábyrgd av á t.d. stuðulsfólka-, heimarøktar- og stovnsøkinum. Men tað at uppgávurnar líkjast er ikki eitt haldgott argument í sjálvum sær. Harumframt metir bólkurin, at tað júst er avgerandi at undirstrika, at serligu tilboðini til tey heimleysu júst ikki eru tey somu, sum omanfyri nevndu stovnar og fyriskipanir hava ábyrgd av. Talan er ikki um røkt, viðgerð og serligan pedagogiskan stuðul, sum krevur serligan fakligan førleika. Uppgávurnar, sum eiga at liggja í sambandi við bútilboðini, snúgva seg um menninskjansliga kontakt, nærveru, umsorgan og samveru, sum byggir á virðing, lívsroyndir, áhuga og engagement. Ein tvíbýtt ábyrgd økir møguleikan fyri, at tey hjálpartørvandi gerast kastibløkur millum myndugleikar. Møguleikarnir at samskipa tiltøkini á økinum avmarkast somuleiðis við tvíbýttari ábyrgd. Ad. 4. Sum omanfyri nevnt, metir bólkurin ikki, at tað er rímiligt at áleggja kommununum alla fíggjarligu ábyrgdina. Hetta vísandi til, at tað í roynd og veru helst fer at blíva Tórshavnar kommuna, sum kemur at bera alla byrðuna. Í hvussu so er, sum tað sær út í løtuni. Bólkurin mælir til model 1, har kommunan hevur ábyrgdina á økinum, men at land og kommuna verða pliktaðar í lóg at seta eina upphædd av hvørt ár til tess at loysa trupulleikan hjá teim heimleysu. 20 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT 7. Sosiala arbeiði hjá teim sjálvbodnu felagsskapunum og almenna ábyrgdin Eyðkennandi fyri sosiala arbeiðið við teim heimleysu í teim londum, sum bólkurin hevur kannað, er tætta samstarvið við sjálvbodnu felagsskapirnar og í fleiri av londunum, at hetta samstarv er formaliserað á tann hátt, at karmar eru skaptir um samstarvið gjøgnum lóggávu. Tey sjálvbodnu hava gjøgnum søguna spælt ein avgerandi leiklut, tá tað kemur til hjálp til tey, sum allarmest tørva tað. Sosialpolitiska menningin hevur í Føroyum eins og aðrastaðni heilt frá byrjan av verið myndað av sínámillum ávirkan millum privat sjálvboðin og almen átøk. Sum víst á frammanfyri hava sjálvbodnir felagsskapir gjøgnum tíðina gjørt eitt stórt sosialt arbeiðið fyri tey heimleysu. Og gera tey hetta framvegis. Seinnu árini við fíggjarligum ískoyti frá tí almenna. Nógvar aðrar fyriskipanir, sum nú eru almennar, eru byrjaðar í sjálboðnum høpi. Sum dømi kunnu nevnast barnagarðar og ellis- og røktarheim. Sjálvbodnað sosiala arbeiðið hevur samstundis altíð havt ein sjálvbodnan part, sum felagsskapirnir einsamallir hava átikið sær ábyrgdina av, og sum í stóran mun hevur verið gjørt av óløntari arbeiðsmegi. Sjálvboðin tiltøk hava verið fíggjað við peningi, sum felagsskapirnir sjálvir hava útvegað gjøgnum limagjøld, innsavnan, gávur o.t. Síðan er tað almenna komið inn við stuðli, sum tó higartil hevur verið avmarkaður. Hóast áhaldandi útbyggingin og menningin av vælferðarskipanum hevur dekkað sosiala tørvin í stóran mun, so vísur tað seg, at tað altíð eru sosialir trupulleikar, sum tað almenna ikki megnar at loysa. Grundleggjandi ábyrgdin fyri at hjálpa teim heimleysu liggur hjá tí almenna, eins og skyldan at hjálpa øðrum, sum ikki eru før fyri at klára seg sjálvi, liggur hjá tí almenna - sbr. § 1 í forsorgarlógini. Sjálvbodna sosiala arbeiðið kann ikki koma í staðin fyri almennu sosialu fyriskipanirnar, men kunnu vera eitt gott ískoyti í og við at tey sjálvbodnu eru inni í meiri fjøltáttaðum og ymiskum uppgávum. Sjálvbodnu felagsskapirnir eiga at verða eggjaðir til at halda fram við sínum virksemi i mun til tey heimleysu. Hetta við at bøta um fyritreytirnar fyri sjálvbodna arbeiðnum, bæði fíggjarliga og skipanarliga. Fyritreytin fyri tí er fyrst og fremst, at almenna ábyrgdin verður plaserað. Og at samstarvið millum alment og privat verður formaliserað og skipað í fastari karmar. 21 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT 7.1. Styrkin í sjálvbodna sosiala arbeiðnum Tað eru gjørdar nógvar kanningar og evalueringar í okkara grannalondum av sosiala arbeiðnum við teim heimleysu, herundir av sjálvbodna sosiala arbeiðnum. Vit skulu her bara nevna nakrar av niðurstøðunum um styrkina í sjálvbodna sosiala arbeiðið.2 Sjálvbodna sosiala arbeiðið fevnir víða: frá nevndararbeiði yvir at vera bindilið og toghaldari í mun til almennar myndugleikar og til at gera serlig tiltøk, t.d. bútilboð, verustøð o.s.fr.. Styrkin í tí sjálvbodna sosiala arbeiðnum vísur seg m.a. har tætt menniskjansligt samband og tað at seta einstaklingin í miðdepilin er avgerandi. Tey geva tíð, nærveru og umsorgan, sum almennar fyriskipanir ikki megna í sama mun. Eisini í mun til ráðgeving á økjum, har lívsroyndir hava týdning, hevur sjálvbodnað arbeiðið víst sína styrki, m.a. tí tey sjálvbodnu hava verið betri til at taka fyrrverandi brúkarar við í arbeiði. Tað gevur aðra vitan, størri javna í samskiftinum millum hjálpara og brúkara og eitt øðrvísi engagement enn hjá teim "professionellu". Sambandið við tey, sum eru sosialt allarringast fyri, hava tey sjálvbodnu sýnst at megna nógv betur enn tað almenna, eins og tey betur hava rúma frítíðaráhugamálunum hjá brúkarunum. At arbeiðstíðin ikki er avmarkað til dagtímarnar, at fáir ella ongir formligir karmar eru og at minni eftirlit er við dagliga arbeiðnum, eru nakrar avgerandi grundir til hetta. 7.2. Markini fyri sjálvbodna arbeiðnum Tá tað almenna samstarvar við sjálvbodnar sosialar felagsskapir, krevur tað tilvitan um uppgávubýtið og førleikar - fakliga og formliga - bæði hjá almennum og privatum starvsfólkum, t.v.s. hjá bæði teim professionellu og teim sjálvbodnu. Tað er sera umráðandi, at tey sjálvbodnu ikki fara inn á tað almenna førleikaøkið - hvørki formliga ella fakliga. T.d. hevur tað sera stóran týdning á júst tí øki, sum verður viðgjørt í hesum álitið, at t.d. sjúkuviðgerð, rúsevnisviðgerð, eftirviðgerð og sjúkrarøkt er ein almenn uppgáva. Tað eru bara almennir stovnar, sum hava hesa kompetensu - formliga (eftir lógini) eins og fakliga. Hetta eru ikki uppgávur, sum sjálvboðin kunnu fara inn á. Somuleiðis hevur tað týdning, at gera fyritreytirnar klárar og at báðir partar eru tilvitaðir um tær. Fyri tey sjálvbodnu hevur tað týdning at tey ikki við at fáa almennan stuðul verða vovin inn í eitt bureaukrati av eftirlitsfyriskipanum, dokumentatiónsskyldum o.l.. Hinvegin má tað vera púra klárt, hvat ein almennur myndugleiki ætlar sær við at veita fíggjarligan stuðul, og at hann ger púra greitt, hvat endamálið er og hvørjar uppgávur skulu loysast. 2 Sí t.d. Hjemløse, misbrugere og sindslidende. Sammenfatning af resultater fra Socialministeriets evalueringsprogram. Socialministeriet 2003 (DK). 22 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT Neyðugt er eisini við opinleika hjá teim sjálvbodnu um teirra endamál, virðisgrundarlag og hvussu langt tey meta seg vera føran fyri at vera við í einum samstarvi. Hetta fyri at forða fyri ósemjum og misskiljingum. 7.3 Skipað samstarv Skulu sjálvbodnir felagsskapir, sum gera sosialt arbeiði, eisini formliga takast við í loysn av sosialum trupulleikum, er neyðugt at menna samstarvið millum tað almenna og tey sjálvbodnu. Samstarvast má um tey ítøkiligu tiltøkini, sum verða stuðlaði, soleiðis at samanhangur er í teim hjálparfyriskipanum, sum verða veittar av tí almenna og hjálpina, sum verður veitt av teim sjálvbodnu. Tí er neyðugt at aðrir stovnar, sum veita hjálp, eitt nú Almannastovan og heimarøktin, eru við í hesum samstarvi. Fyri at fremja eina felags fatan av styrkini í sjálvbodna sosiala arbeiðnum og í teim almennu fyriskipanunum, kundu kommunur, sum samstarva við lokalar sjálvbodnar felagsskapir, skipa fyri felags fundum, evnisdøgum ella líknandi, har eisini aðrir almennir stovnar, sum veita hjálp til tey heimleysu, eru við. Samstarvið millum tey sjálvbodnu sínámillum er eins týdningarmikið og samstarvið millum alment og privat. Skal tørvurin nøktast í so stóran mun, sum gjørligt er, og rætta hjálpin veitast tí einstaka, mugu eisini tey sjálvbodnu samstarva sínámillum. Tí eigur ein kommuna, sum letur fíggjarligan stuðul, at treyta sær, at hetta kann lata seg gera og verður gjørt. 8. Tilmæli Bólkurin mælir til, at fyritreytir og formligir og fíggjarligir karmar verða skaptar fyri o at tilboð um longrivarandi bústaðir við avmarkaðum krøvum og treytum til búfólkini, kunnu útvegast til bólkin av heimleysum, sum eru ringast fyri - teimum, sum tørva ein bústað í vardum umhvørvi, sum tey kunnu kalla teirra "heim" o at tilboð um eitt minni tal av fyribils bústaðum kunnu útvegast til bólkin av heimleysum, sum hava brúk fyri resosialiserandi stuðli eina fyribils tíð o at tilboð um persónligar samrøður, virknisskapandi tilboð, búvenjing og onnur sosialt og persónliga mennandi tilboð kunnu setast í verk o at bøtast kann um náttarbýlisumstøðurnar (herbergsumstøðurnar) Bólkurin mælir til økt og skipað samstarv millum tað almenna, ið hevur evstu ábyrgdina av at hjálpa teim heimleysu, og teir sjálvbodnu sosialu felagsskapirnar, 23 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT sum í roynd og veru hava verið teir, ið hava veitt hjálpina. Og at hetta samstarv verður formaliserað. Bólkurin mælir til, at tað verður ábyrgdin hjá kommununum at virka fyri, at tey heimleysu fáa ein bústað og aðra neyðuga hjálp, sum teimum tørvar útum ta hjálp, sum tað almenna frammanundan veitur sambært sosialu lógirnar. Bólkurin mælir til, at játtaðar verða tilsamans umleið 3,6 mió. kr. í 2006 til at seta gongd á hjálpina til tey heimleysu, herundir til fyrst og fremst til (longri)varandi bústaðir, men eisini fyribils bústaðir, mennandi stuðul, náttarbýli (herberg) og dagtilhald. Og at land og kommuna (de facto Tórshavnar kommuna, sum støðan er í løtuni) játta hvør sín part av hesum peningi í sama lutfallið, sum játtað verður í dag, har 1.100.000 kr. verða latnar sum stuðul úr landskassanum og 600.000 kr frá Tórshavnar býráð. T.v.s. í lutfallinum umleið 1:2. 9. Uppskot til lógaráseting í forsorgarlógini Serlig tilboð til heimleys § 32 d. Kommunan virkar fyri at útvega tilboð um fyribils bústað og náttarbýli (herberg) til heimleys, ið eru fólk sum, orsakað av víttfevndum sosialum og persónligum trupulleikum, ikki hava møguleikan fyri at útvega sær ella fasthalda bústað á vanliga bústaðarmarknaðinum og tí ongan varandi bústað hava ella bert hava fyribils og tilvildarligan bústað hjá vinum, kenningum ella avvarðandi. Stk. 2. Bústaðartilboð eftir stk. 1 kunnu bjóða persónligan stuðul, samrøður, búvenjing, mennandi tiltøk og líknandi til búfólk. Somuleiðis kunnu bústaðartilboð bjóða búfólkum at luttaka í serligum virknisfremjandi tiltøkum. Stk. 3. Kommunan virkar fyri at útvega tilboð um bústað, sum egnar seg til longrivarandi uppihald, til heimleys, sum ikki klára at útvega sær ella varðveita bústað og sum hava brúk fyri longrivarandi bústaðartilboðum, sum kunnu veita umsorgan, virknisfremjandi stuðul og aðra hjálp í gerandisdegnum. Stk. 4. Privat bústaðartilboð sambært stk. 1 og 3 og tann stuðul sambært stk. 2, sum verður veittur búfólkum undir uppihaldinum, skulu góðkennast av kommununi. Kommunan kann gera sáttmála við privat bústaðartilboð um nýtslu av tilboðum og um eftirlit. Stk. 5. Undir uppihaldi í bústaðartilboðum galda vanligu reglurnar um hjálp eftir hesari lóg. Stk. 6. Búfólkini gjalda húsaleigu og felags útreiðslur av uppihaldinum. Náttarbýli kunnu krevja ávíst gjald fyri hvørja gisting. Stk. 7. Bústaðartilboð sambært hesi lóg eru ikki umfatað av leigulógini. Stk. 8. Landsstýrismaðurin ásetur í samráð við kommunurnar nærri reglur um 1) upptøku og treytir fyri upptøku í bústaðartilboð, 2) góðkenning og eftirlit, og 3) gjald fyri húsaleigu, uppihald og gisting. 24 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT § 32 e. Kommunan virkar fyri, at heimleys hava hóskandi tilboð um dagtilhald. 32 f. Kommunan eigur at samstarva við sjálvbodnar felagsskapir, sum gera eitt sjálvboðið sosialt arbeiði fyri heimleys. Stk. 2. Sjálvbodnir felagsskapir, sum fáa fíggjarligan stuðul frá tí almenna til at reka bústaðar- ella onnur tilboð sambært §§ 32 d og e, skulu samstarva við kommununa um tilboð fyri heimleys. Stk. 3. Tann einstaka kommunan ásetur karmarnar um samstarvið. Stk. 4. Landstýrismaðurin og kommunan játta á hvørjum ári eina upphædd til serlig bústaðartilboð og dagtilhald sambært §§ 32 d og 32 e og sjálvboðið sosialt arbeiði í hesum sambandi. Stk. 5. Kommunan kann søkja landsstýrismannin um fíggjarligan stuðul til dagtilhald og bústaðartilboð, sum ætlanir eru um at seta í verk ella sum eru sett í verk. Stk. 6. Kommunan letur landsstýrismanninum eina árliga frágreiðing um samstarvið og menningina í sjálvbodna sosiala arbeiðnum. Landsstýrismaðurin ásetur leiðreglur um innihaldið í frágreiðingini. Viðmerkingar Alment Við hesum lógaruppskotið verður miðað ímóti at fáa gongd á at loysa trupulleikarnar hjá heimleysum í Føroyum. Hesin trupulleiki hevur verið vaksandi seinnu árini. Og sæst hann einamest í høvuðsstaðnum. Aðrar kommunur hava havt einstøk mál viðvíkjandi heimloysi og er trupulleikin loystur av viðkomandi kommununi, ofta í samráð við Almannastovuna. Soleiðis hava tær einstøku kommunurnar í roynd og veru kent tað sum sína ábyrgd at hjálpa heimleysum, hóast tær ikki sambært lóg hava skyldu til tað. Grundað á upplýsingar frá Almannastovuni, sosialu deild hjá Tórshavnar býráð, Bláa Krossi og Frelsunarherinum er komið fram til, at 20 persónar í løtuni (ultimo mai 2005) eru heimleysir í Føroyum. Herav eru 4 kvinnur og 16 menn. 12 hava tørv á (longri)varandi bústaðartilboði við stuðli, umsorgan og virknistilboðum, meðan 8 hava tørv á fyribils bústaði, til tey eru sterk nokk til at finna - og hava funnið - ein bústað á vanliga bústaðarmarknaðinum. Øll halda til í Havn. "Heimloysi" er allýst soleiðis: "Heimleys eru fólk sum, orsakað av umfatandi sosialum og persónligum trupulleikum, ikki hava møguleikan fyri at útvega sær ella fasthalda bústað á verandi bústaðarmarknaði og tí ongan bústað hava ella bert hava fyribils og tilvildarligan bústað hjá vinum, kenningum ella avvarðandi." Fólk í fyribils akuttari bústaðarneyð vegna avmarkað útboð og fólk, sum hava trupult við at finna ein bústað, sum egnar seg til teirra fíggjarligu orku, men sum annars ikki hava týðandi trupulleikar, koma ikki við í bólkin "heimleys". Trupulleikin við at finna bústað hjá fólki yvirhøvur, sum hava avmarkaða fíggjarorku kann bert loysast gjøgnum ein almennan bústaðarpolitikk. Ein politikk, sum ger tað møguligt at bjóða út bústaðir, sum eru rímiligir í prísi. Ein slíkur almennur bústaðarpolitikkur er ein neyðugur fyribyrgjandi liður í forðingini fyri, at heimloysistrupulleikin yvirhøvur kemur upp. Samstundis kann ein slíkur almennur bústaðarpolitikkur hava avgerandi ávirkan á, hvussu skjótt og í hvønn mun tað eyðnast at hjálpa heimleysum at koma sær burturúr sínum trupulleikum og liva eitt vanligt gerandislív við føstum bústaði, arbeiði, frítíðarítrivum o.ø. 25 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT Fólk við likamligt ella sálarligt treytaðum førleika- ella menningartarni, sum bíða eftir stovns- ella øðrum bústaðartilboðum frá serforsorgini, psykiatrisku skipanini e.ø., verða heldur ikki roknaði við í bólkin av heimleysum. Hóast tørvurin á bústøðum fyri hesi ikki er nøktaður, so eru formligu viðurskiftini, herundir ábyrdarhavandi myndugleikin, greið í lóggávuni - sbr. § 32 í forsorgarlógini. Sambært forsorgarlógini § 1, hevur "tað almenna" skyldu til at hjálpa einum og hvørjum, sum ikki sjálvur er førur fyri at útvega sær og sínum tað neyðuga til lívsins uppihald, umframt at veita teimum, sum ikki sjálvi eru før fyri at rinda útreiðsluna, hjálp til viðgerð og røkt í tilfeldi av sjúku og til at veita hjálp í øðrum førum, har tað er ásett í forsorgarlógini. Í forsorgarlógini er ongin áseting um hjálp til heimleys, t.v.s. fólk við umfatandi sosialum trupulleikum, sum ikki klára at fáa ella varðveita ein bústað ella klára at búgva einsamøll í einum bústaði. Skotið verður upp, at tað verður álagt kommununum at virka fyri, at heimleys fáa nøktandi fyribils ella longrivarandi bústaðartilboð. Hetta lutvíst tí kommunurnar í ávísan mun frammanundan í roynd og veru hava tikið á seg hesa uppgávu og lutvíst út frá teirri meting, at kommunali myndugleikin við sínum lokalkunnleika og kunnleika til møguleikar á staðnum, best eru førur fyri at átaka sær uppgávuna. Tørvur er á fyribils bústøðum, har (yngri) heimleys, sum ikki, sum støða teirra er í løtuni, hava møguleika fyri at útvega sær og varðveita ein bústað sjálvi. Tey eru ella hava verið í viðgerð fyri rúsdrekka- ella aðra rúsevnismisnýtslu og teim tørvar stuðul til at halda seg rúsfrí, styrkja seg persónliga og sosialt og læra at liva uttan rúsandi evni. Hetta eru fólk, sum eru í somu støðu sum tey, sum Frelsunarherurin og Blái Krossur higartil hava givið tilboð um pláss í teirra búfelagsskapum. Møguleikarnir hjá teim sjálvbodnu til at veita aðra hjálp enn pláss í búfelagsskapi, hava verið avmarkaðir. Serliga tí veitan av slíkari hjálp í dag krevur, at fólk verður lønt fyri avrikið. At tilboð eru um at fáa stuðul og ráð við persónligum samrøðum og øðrum styrkjandi tiltøkum aftaná viðgerð fyri misnýtslu, meta tey sjálvbodnu vera avgerandi fyri, um viðgerð og eftirviðgerð koma at eyðnast. Tørvur er somuleiðis á longrivarandi bútilboðum til (eldri) heimleys, sum hava so stórar trupulleikar av rúsmisnýtslu og heilsuligum avleiðingum av misnýtsluni, at útlitini ikki metast at vera stór fyri, at hesi fólk koma fyri seg í bræði. Tó verður hildið fast við, at møguleikin fyri bata altíð er til staðar, serliga um fólk fáa møguleika fyri at liva undir virðiligum umstøðum og korum og samstundis fáa umsorgan og hjálp frá øðrum. Tí verður prinsippielt ikki talan um varandi, men longrivarandi, tilboð. Sum so í roynd og veru í tí einstaka førinum kunnu koma at vísa seg at blíva varandi. Tað hava altíð verið persónar, sum - oftast orsakað av rúsmisnýtslu - eru komnir í eina støðu, har teir ikki hava eina song at sova í. Tí er og verður altíð brúk fyri náttarbýlum (herbergum), har til ber at gista fyribils. Trupulleikin í løtuni er, at einasta herbergstilboðið í landinum er við at blíva varandi bústaður hjá heimleysum. Av neyð hevur Herbergið hjá Frelsunarherinum hýst upp til 12 fólkum á einum areali, ið ikki átti at verði nýtt til fleiri enn 4 sengur. Hetta lutvíst tí tørvurin á náttarbýlum er størri til tíðir, men eisini tí herbergið er blivið at kalla varandi uppihaldsstað um næturnar hjá heimleysum, sum hava so umfatandi trupulleikar, herundir rúsdrekkatrupulleikar, at tey illa kunnu útihýsast. Ongin onnur hjálp er at fáa hjá hjá hesum fólkum, sum allarmest hava brúk fyri stuðli til at finna ein bústað, sum tey klára at vera í. Skotið verður upp at fáa orða í lógini eina ætlan um at kommunurnar eiga at fremja samstarvið við tað sjálvbodna sosiala arbeiðið fyri tey heimleysu á staðnum, har hetta verður útinnt. Tað er ikki 26 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT álagt kommununum at tær skulu loysa trupulleikarnar í samstarvið við sjálvbodnu felagsskapirnar. Heldur er talan um eina áheitan um at samstarva við tey, sum frammanundan gera eitt sosialt arbeiði fyri tey heimleysu. Sjálvbodnir felagsskapir hava í nógv ár verið tey einastu, sum veruliga hava gjørt átøk fyri at loysa heimloysistrupulleikan. Seinnu árini hava felagsskapirnir "Blái Krossur" og "Frelsunarherunin" fingið ávísan fíggjarligan stuðul úr landsskassanum. Somuleiðis hevur Tórshavnar kommuna latið fíggjarligan stuðul til tiltøk fyri tey heimleysu. Tað hevur týdning at undirstrika, at tað er kommunan, sum hevur ábyrgdina av bústaðartilboðum, sum verða sett í verk. Hetta uttan mun til, hvør í roynd og veru ger arbeiðið, kommunan sjálv ella ein sjálvboðin felagsskapur. Ein kommuna kann ikki fráskriva sær skylduna at virka fyri, at trupulleikarnir hjá heimleysum, hvat bústaðartilboðum, stuðli undir uppihaldinum í slíkum tilboðum og dagtilhaldi viðvíkur, við tilvísing til, at hon hevur stuðla sjálvbodnum virksemi á økinum. Men kommunan hevur ikki ábyrgdina fyri virkseminum í einum sjálvbodnum felagsskapi, sum almennur stuðul er veittur til. Ein kommuna hevur tó ábyrgd av teim uppgávum, sum verða gjørdar hennara vegna. Til § 32 d Stk. 1 - 3 Her verður ábyrgin at virka fyri, at tey heimleysu fáa tilboð um bústað, umsorgan og persónliga mennandi stuðul, sum hóskar seg til hjálpartørvin og um talan er um tørv á longrivarandi ella styttrivarandi tilboðum. Stk. 4. Útgangsstøðið er, at eisini privat kunnu gera tilboð, sum loysa tørvin á serligum bústøðum til heimleys. Men ásett verður, at privat - ítøkiliga sjálvbodnir felagsskapir, ið gera eitt sjálvboði sosialt arbeiði - sum bjóða bústaðir og hjálp til heimleys eftir reglunum í stk. 1-3, skulu góðkennast av kommununi. T.v.s. at tey tilboðini skulu veita ta umsorgan og hjálp, sum ásett er. Ásett verður eisini, at kommunan kann gera sáttmála við ein sjálvbodnan felagsskap um, hvussu tilboðið skal vera og um tað eftirlitið, sum skal vera við tí. Stk. 5. Her verður staðfest, at tey, sum búgva í bútilboðum eftir stk. 1 og 3, hava somu møguleikar at søkja um hjálp eftir forsorgarlógini, sum onnur. At tey sostatt kunnu fáa t.d. ráð og vegleiðing, peningaliga hjálp, heimarøkt o.a. á jøvnum føti við øll onnur. Stk. 6. Her verður ásett, at tey, sum búgva í bútilboðunum, skulu gjalda vanliga húsaleigu og aðrar útreiðslur, sum eru felags eins og vanlig fólk gera tað. Aðrar útreiðslur av uppihaldinum kunnu vera til mat, um viðkomandi velur at vera við í felags matgerð, útreiðslur av reingerð o.a. vanligar húsarhaldsútreiðslur. Stk. 7. Ætlanin er ikki, at fólk, sum ikki hava serligan tørv, skulu verða búgvandi í hesum bústøðum. Skal leigulógin fylgjast, er t.d. ikki møguligt at uppsiga einum persóni, sum ikki longur hevur serligan tørv og kunna rokna við, at uppsøgnin fær virkning. Heldur ikki kann ein persónur, sum ger, at 27 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT bútilboðið ikki fær virka eftir ætlan, uppsigast og trygd er fyri at uppsøgnin kann fremjast í verki. Tað er fyri at forða fyri, at leigulógin hevur við sær, at eitt tilboð ikki kann virka eftir ætlan, at ásett verður, at hon ikki er galdandi fyri hesar serligu bústaðirnar. Stk. 8. Tá tað almenna veitur stuðul til tiltøk, hevur tað týdning, at tað almenna er við til at avgera, hvussu hesin peningur verður brúktur og at hann verður brúktur eftir ætlan. Tí er ásett, at landsstýrismaðurin, saman við kommununi ger reglur um upptøku, góðkenning og eftirlit, gjald o.a. § 32 e. Er ein formalisering av praksis í dag, har land og kommunur stuðla dagtilhald fyri heimleys. § 32 f. Endamálið við lógargreinini er at virka við til at bøta um treytirnar fyri tí sjálvbodna sosiala arbeiðnum og bøta um samarbeiði millum tað almenna og sjálvbodnu felagsskapirnar, sum útinna hetta arbeiði í verki í sambandi við hjálp til tey heimleysu. Tað verður ikki beinleiðis álagt kommununum at samstarva við tey sjálvbodnu, men í tann mun, stuðul verður latin frá tí almenna, hava tær skyldu til tað. Kommunurnar avgera tó sjálvar hvør sær, hvussu samstarvið og karmarnar fyri tí skulu vera. Fyri at fremja arbeiðið at útvega bústaðir og aðra hjálp til tey heimleysu, binda land og kommunur seg til at játta eina upphædd á hvørjum ári til endamálið. Stuðulin úr landskassanum er ikki ein generellur stuðul, men verður latin til kommunur, sum seta i verk tilboð fyri heimleys eftir §§ 32 d og e, eftir umsókn um stuðul til ítøkiligar verkætlanir. Fyri at kunna fylgja við, hvussu játtaði peningurin verður brúktur, hvussu arbeiði fyri tey heimleysu eyðnast og hvussu samstarvið millum sjálvbodnu felagsskapirnar og tað almenna virkar og mennist á økinum, verður álagt kommunum, sum hava fingið játtan, at lata eina frágreiðing um hetta til landsstýrismannin eina ferð um árið. Freistin kann passandi vera 1. juli árið eftir, at stuðulin varð játtaður. Til tess at forða fyri misskiljingum verða hugtøkini sjálvboðið tilboð, sjálvboðin felagsskapur og sjálvboðið sosialt arbeiði nærri útgreina niðanfyri. Eitt sjálvboðið tilboð er eitt tilboð, sum - er sjálvboðið, t.v.s. verður útinnt uttan fysiskan, fíggjarligan ella rættarligan tvang - er ikki-lønt, hóast samsýning kann verða latin fyri útreiðslur av tilboðnum - verður gjørt fyri onnur enn familju og slekt - skal vera til gagns fyri onnur enn ein sjálvan - hevur formligt eyðkenni, t.v.s. at virksemi verður útinnt innan karmarnar hjá einum felagsskapi, verkætlan ella líknandi Ein sjálvboðin felagsskapur er ein felagsskapur við hesum eyðkennum: - er stovnaður á sjálvbodnari grund, t.v.s. at hann er ikki ásettur í lóggávu og felagsskapurin skal kunna niðurleggja seg sjálvan 28 Arbeiðsbólkurin viðvíkjandi heimleysum ÁLIT - fremsta endamálið er ikki at skapa yvirskot (er ein non-profit-felagsskapur) og eitt møguligt yvirskot má ikki lutast út til limirnar, nevnd e.l. - sjálvboðin átøk eru týðandi partur av grundarlagnum. Minstakravið er, at stýrið ella nevndin ger arbeiðið ólønt og sjálvboðið Sjálvboðið sosialt arbeiði er felagsheiti fyri sjálvboðið tiltak/tilboð, sjálvboðin felagsskapur og fyri tað virksemi, sum sjálvbodnir felagsskapir reka, antin tað er við sjálvbodnari arbeiðsmegi ella við løntari arbeiðsmegi og sum gongur fyri seg innanfyri tað sosiala og heilsuliga økið. Arbeiðsbólkurin, sum hevur gjørt álit um viðurskiftini hjá teim heimleysu í Føroyum (juni 2005), hevur mett, at umleið 3,5 mió kr. tilsamans mugu setast av beinanvegin fyri at nøkta mest bráneyðuga tørvin á bústøðum v.m. hjá teimum heimleysu. Bólkurin vísur á, at býtið av útreiðslunum kundi verði í sama lutfallið, umleið 1:2, sum tað er í løtuni millum kommunu (Tórshavnar Kommuna) og landskassa. 29 Ein lýsing av stuðulsfólkaøkinum - og eitt tilmæli um eina aðra skipan Almanna- og heilsumálastýrið apríl 2001 Eyðvør Mortensen, projektsamskipari INNIHALDSYVIRLIT FORMÆLI - ávegis álit - skipan 4 4 5 1. PARTUR Verandi støða á stuðulsfólkaøkinum - hvat er ein stuðulsfólkafyriskipan? - heimildirnar - umsitingin - mannagongdin - - Almannastovan - - lønardeildin í Almanna- og heilsumálastýrinum - - Klaksvíkar kommuna - - Tórshavnar kommuna - samandráttur - endamálini við fyriskipanunum - fíggjarliga gongdin á økinum Grundgevingar fyri at broyta stuðulsfólkaøkið 6 6 6 8 10 10 11 12 13 14 14 15 16 2. PARTUR Arbeiðsháttur - skrásetingin - samrøðurnar Brúkarasjónarmið 20 20 21 21 3. 1. 2. PARTUR Stuðulsfólkaøkið lýst í tølum og myndum geografiska býtið av brúkarunum nýtsla av stuðulstímum í ymsu geografisku økjunum orsøkirnar til tørvin á stuðuli fakligi førleikin hjá stuðulsfólkunum tíðaravmarkingin í fyriskipanunum játtaða tímatalið í fyriskipanunum Endamálið við fyriskipanunum Barnastuðul - geografiska býtið - tilráðingar um aðrar loysnir enn stuðulsfólk - endamálini við barnastuðlunum - arbeiðsstaðurin - kostnaðurin Skúlabarnastuðul - geografiska býtið - tilráðingar um aðrar loysnir enn stuðulsfólk - endamálini við skúlabarnastuðlunum - arbeiðsstaðurin - kostnaðurin 2 23 23 23 24 24 25 25 26 28 28 29 29 30 30 31 31 32 32 32 32 Stuðul til vaksin - geografiska býtið - tilráðingar um aðrar loysnir enn stuðulsfólk - endamálini við stuðulinum til vaksin - arbeiðsstaðurin - kostnaðurin Familjustuðul - geografiska býtið - tilráðingar um aðrar loysnir enn stuðulsfólk - endamálini við familjustuðlunum - kostnaðurin 33 33 34 34 34 34 35 35 36 36 37 4. PARTUR Tilmæli til eina aðra skipan - til børn undir skúlaaldur - til skúlabørn - til vaksin - í familjunum - tilmæli til, hvussu víðari skal farast fram við at skipa stuðulsfólkaøkið 38 38 41 42 42 43 Fylgiskjal 1 - upplýsingar um skrásetingina.................................... 44 3 Formæli. Í álitinum "Framtíðarbygnaður fyri Almannastovuna" frá apríl 1998 mælir Almanna- og heilsumálastýrið til, at skipanin við stuðulsfólki, sum nú verður umsitin av Almannastovuni, skal flytast til Serforsorgina. Orsøkin til ætlanina er fyrst og fremst at fáa eina betri samskipan á økinum, og at stimbra og menna eitt fakligt umhvørvi ( Løgtingsfíggjarlógin fyri ár 2000, vðmerkingar til rakstrarstaðið "Serforsorg"). Í frágreiðingini til aðalorðaskiftis, sum táverandi landsstýriskona í almanna- og heilsumálum, Helena Dam á Neystabø, legði fram í Løgtinginum um støðuna hjá teimum brekaðu í sambandi við alheims handikappdagin 3.12.99, sigur hon um stuðulsfólkaskipanina, at orsøkin til ætlanina um at flyta stuðulsfólkini er, at stuðlarnir so verða betur brúktir, og at tað við einari samskipan fæst eitt betri yvirlit yvir skipanina, og tí eisini størri møguleiki at fylgja við, um skipanin virkar nøktandi. Til at fyrireika hesa flyting setti Almanna- og heilsumálastýrið 1.8.2000 ein projektsamskipara at lýsa stuðulsfólkaøkið, og gera metingar av, hvussu økið best kann skipast framyvir. Í lýsingini eftir samskipara og í viðmerkingunum til fíggjarlógina stóð, at verkætlanin skuldi fevne um tey uml. 130 stuðulsfólkini, sum Almannastovan umsitur í dag, men Almanna- og heilsumálastýrið gjørdi seinni av, at verkætlanin skuldi fevna um allar stuðulsfólkafyriskipanir, sum eru játtaðar smb. sosiallóggávuni - t.e. eisini stuðulsfólkaøkið, sum størru kommunurnar umsita. Samskiparin hevur arbeiðsstað í Heimarøktini og Serforsorgini, og verður løntur haðani. Verkætlanin er tíðaravmarkað til eitt ár. Ein bólkur varð settur at stýra verkætlanini. Í honum sótu Jákup Foldbo, stjóri fyri Heimarøktina/Serforsorgina, Petra Joensen, almannastjóri og Aibritt á Plógv, fyrisitingardeildarstjórin í Almanna- og heilsumálastýrinum. Almanna- og heilsumálastýrið broytti hetta síðan til, at bólkurin skuldi vera ráðgevandi, og víðkaði hann við tveimum umboðum fyri kommunurnar. Mia Pedersen varð vald at umboða Føroya Kommunufelag, og Gunnleyg Durhuus varð vald at umboða Kommunusamskipan Føroya. Av tí at Aibritt á Plógv er farin úr starvi, umboðar Súsanna Nolsøe, fulltrúi, nú stýrið í bólkinum. Ávegis álit. Tað vísti seg rættuliga skjótt, at tað fór at vera trupult at gera metingar av, hvussu alt stuðulsfólkaøkið skal skipast, í einari verkætlan, tí tað fakliga er so umfatandi. Greiningin av støddini og samansetingini av økinum vísir greitt, at tað hentasta nú er at býta arbeiðið sundur: o Ein uppgáva er at kanna møguleikarnar fyri at stovnseta onnur tilboð á sosiala økinum, heldur enn framhaldandi at brúka stuðulsfólk til øll endamál. 4 o Ein onnur uppgáva er at gera eitt ítøkiligt uppskot til eina stuðulsfólkaskipan til teir brúkarar, sum fáa tørvin á stuðuli best nøktaðan við einari stuðulsfólkafyriskipan. Í samráð við ráðgevandi bólkin og Almanna- og heilsumálastýrið er hetta álitið tískil skrivað, hóast tað ikki enn inniheldur eitt ítøkiligt uppskot til eina stuðulsfólkaskipan. Álitið grundgevur fyri og kemur við tilmælum um, hvussu víðari kann arbeiðast við sum heild at loysa trupulleikarnar betur enn teir verða loystir í dag við at seta stuðulsfólk. Ein onnur grundgeving fyri at almannakunngera álitið nú er, at so kunnu fleiri enn tey, ið hava verið við í arbeiðinum higartil, koma við sínum viðmerkingum og sínum hugsanum, og soleiðis vera við at búgva tilmælini út til endaliga støðutakan. Álitið hevur verið til hoyringar hjá ymisku limafeløgunum í Meginfelag Teirra Brekaðu í Føroyum, og vóru teirra viðmerkingar viðgjørdir á fundi, har limir úr Javna, Spastikarafelagnum og Føroya Blindafelag luttóku saman við formanninum og skrivaranum í MBF og samskiparanum fyri hesa verkætlan. Ein samandráttur av teirra viðmerkingum er í 2. parti í hesum álitinum. Skipan. Álitið er skipað í fýra partar: Fyrsti partur er ein lýsing av verandi støðu á stuðulsfólkaøkinum. Í øðrum parti verður nomið við arbeiðsháttin í sjálvari verkætlanini. Triði partur lýsir stuðulsfólkaøkið í tølum og myndum. Í fjórða parti verður greitt frá tilmælum um eina aðra og betri skipan av økinum. 5 1. PARTUR Verandi støða á stuðulsfólkaøkinum. Stuðulsfólkaøkið er vaksið sera nógv seinastu árini, men tað er ongastaðni í skipanini eitt samlað yvirlit yvir økið. Tað undrar politikarar og fólk yvirhøvur, at økið veksur so skjótt, men tað er ikki møguligt at finna eina samlaða frágreiðing, og er hetta ein av størstu grundgevingunum fyri verkætlanini. Tað er týdningarmikið at gera vart við, at stuðulsfólkaøkið er sera fjølbroytt. Í roynd og veru kann ikki sigast, at talan er um nakað samla øki. Tað einasta, sum bindur økið saman er, at trupulleikar verða loystir við at seta stuðulsfólk. Stuðulsfólk verða sett av fleiri ymiskum myndugleikum, og fyriskipanirnar verða umsitnar í fleiri ymiskum umsitingum, t.e. at tú kannst ikki fara inn í eina ávísa skipan og heinta upplýsingar um øll stuðulsfólkatiltøkini undir einum. Hvat er ein stuðulsfólkafyriskipan? Ein stuðulsfólkafyriskipan er ein fyriskipan, har sosialu myndugleikarnir eftir sosiallóggávuni seta eitt fólk í starv fyri at røkja eina uppgávu í mun til ein persón ella eina familju við ávísum trupulleikum, sum teimum tørva hjálp til at loysa - hjálp, sum ikki kann veitast í øðrum verandi skipanum. Talan er sostatt í hvørjum einstøkum føri um eina einstaklingaloysn, sum verður sett í verk í mun til ávísan persón við ávísum trupulleika í eitt ávíst tíðarskeið. Hesar fyriskipanir verða játtaðar av teimum myndugleikum, sum umsita játtanir til einstaklingar í sosiallóggávuni, t.e. av Almannastovuni og í førum av Tórshavnar og Klaksvíkar kommunu. Heimildirnar Stuðulsfólk verða játtaði eftir hesum løgfrøðisligu heimildunum í sosiallóggávuni: FORSORGARLÓGIN § 1. Det offentlige er forpligtet til at komme enhver til hjælp, som ikke er i stand til at skaffe sig og sine det fornødne til livets ophold, samt til at yde den, der ikke selv kan afholde udgifter, hjælp til kur og pleje i sygdomstilfælde og til at yde hjælp i andre tilfælde, hvor det er bestemt i denne lov..... § 17. Personer, der i hjemmet forsørger et barn med fysisk eller psykisk lidelse, som medfører særlige udgifter ved forsørgelsen, har ret til at få dækket sådanne nødvendige merudgifter, såfremt de ikke kan dækkes gennem særforsorgens hjælpeforanstaltninger. Hjælpen er betinget af, at lægelige anvisninger med hensyn til barnets pasning m.v. følges. ALMANNAPENSIÓNSLÓGIN § 12. Persónlig viðbót kann verða veitt einum pensionisti, sum hevur serliga trupul kor. 6 BARNAFORSORGARLÓGIN § 22. Børneværnsudvalget kan i det i § 25, stk. 1, nævnte tilfælde, såfremt det under hensyn til barnets velfærd skønnes forsvarligt at undlade anbringelse uden for hjemmet, samt når et barns velfærd i øvrigt kræver, at forebyggende foranstaltninger iværksættes - f.eks. når det godtgøres, at en person ikke forsvarligt sørger for eller forsvarligt behandler de børn, der opholder sig hos ham, eller når et barn i øvrigt trænger til særlig støtte - efter stedfunden undersøgelse i henhold til kap. I beslutte anvendelse af følgende foranstaltninger: 1) Tildeling af advarsel til barnets og dets forældre eller andre opdragere. 2) Beskikkelse af en tilsynsværge for barnet 3) Meddelelse af henstilling eller råd, eventuelt pålæg over for forældrene eller andre opdragere med hensyn til barnets pleje, opdragelse, oplæring eller arbejde....... Almannastovan umsitur forsorgarlógina og almannapensiónslógina, og er játtandi myndugleiki í mun til gjald av fyribyrgjandi tiltøkum smb. §22 í barnaforsorgarlógini í øllum kommunum uttan í Tórshavnar og Klaksvíkar kommunum, sum stórt sæð umsita barnaforsorgarlógina í egnum øki. Ivi hevur í langa tíð verið um heimildargrundarlagið. Tað verður ført fram, at orðingin í §12 í lógini um almannapensiónir "serliga trupul kor" óivað bert er ætlað at bøta um trupul fíggjarlig kor, og tí ikki er ætlað at bøta um tørvin á persónligum stuðuli. Í viðmerkingunum til nýggju lógina stendur: "Persónligt ískoyti kann veitast til allar pensjónistar, hvørs (fíggjarligu) viðurskifti eru serliga trupul. Eingin avmarking er gjørd í lógini fyri, hvørji endamál persónligar viðbøtur kunnu veitast til, ella støddina av viðbótini. Almannastovan kann gera av, hvørji endamál eru rímilig, nær rímiligt er at veita (inntøku- og ognartreytir) og við hvussu stórari upphædd, aftaná eina ítøkiliga meting í tí einstaka førinum. Landsstýrið kann gera reglur fyri, hvussu veitast skal. Mest vanligu veitingarnar eru ískoyti til heilivág, tannviðgerð, sjúkuviðgerð o.t. Harumframt verður ofta latið ískoyti til útreiðslur av umvæling og útskiftan av húsarhaldstólum o.t. Seinnu árini hevur talið av umsóknum um ískoyti til bústaðarútreiðslur verið vaksandi." Hesar viðmerkingar eru gjørdar í samband við nýggju pensiónslógina, sum kom í gildi 1.1.2000. Spurnartekin er somuleiðis sett við, um orðingin í §17 í forsorgarlógini "nødvendige merudgifter" ikki bert er ætlað til at endurgjalda meirútreiðslur hjá foreldrunum, og tí ikki til at bøta um tørvin á persónligum stuðuli. §22 í barnaforsorgarlógini heimilar at seta neyðug tiltøk í verk, so ikki verður neyðugt at seta børn heiman. Ivi er tí um, hvørt henda heimildin kann brúkast til at seta stuðul til børn, tá talan er um serligan tørv orsaka av sjúku og breki, og sostatt ikki um fyribyrgjandi barnavernd. Tað kann undra, at umsitingin hevur tikið støðu til allar hesar umsóknir um stuðulsfólk við hesum ivasomu heimildunum sum grundarlag. Men støðan er tann, at fleiri neyðugar kunngerðir og reglur ongantíð eru gjørdar til føroysku sosiallóggávuna. Tað finnast í nógvum førum ongar greiðar tulkingar sum siga, hvørji tiltøk ymisku lógirnar heimila, og hvørji tær ikki heimila. Upprunin til lóggávuna er danska lóggávan, og tað hevur verið siðvenja at brúka reglur og kunngerðir til donsku lógirnar sum vegleiðandi í 7 umsitingini. Tvs. at vit hava fingið eina siðvenju, sum líkist teirri donsku, tó uttan at løgfrøðisliga grundarlagið er útbygt og broytt samsvarandi. Tað eru bara starvsfólkini í sosialu umsitingunum, har viðskiftafólkini venda sær við sínum trupulleikum, sum møta teimum vaksandi trupulleikunum. Støða verður ikki tikin aðrastaðni í skipanini til, hvørjar trupulleikar tað almenna skal loysa og hvussu. Og tá sosiala umsitingin, sum nevnt m.a. í §1 í forsorgarlógini, hevur skyldu til at hjálpa teimum persónum, sum ikki sjálvir megna at skapa sær eina nøktandi tilveru, so er uppgávan hjá umsitingini at brúka allar møguleikar til at skapa brúkiligar loysnir. Umsitingin og nevndu heimildir í sosiallóggávuna eru sostatt ventilurin, sum hevur tikið tær verstu avleiðingarnar av kreppuni, av sparingunum, av manglandi útbygging og manglandi stýring av sosiala økinum. Tað liggur annars ikki í arbeiðssetninginum fyri hesa verkætlan at taka støðu til heimildargrundarlagið, men Almanna- og heilsumálastýrið er í holt við at útvega eitt løgfrøðisligt notat um hesar spurningar. Í skrásetingini í hesari verkætlan er skilt ímillum, um orsøkin til tørvin á stuðuli er sjúka/brek ella familjuviðurskifti. Tá orsøkin er sjúka/brek, kann talan vera bæði um børn og vaksin. Tá talan er um børn, er stuðulsfyriskipanin játtað smb. forsorgarlógini, tá Almannastovan hevur játtað, og smb. barnaforsorgarlógini, tá Klaksvíkar og Tórshavnar kommunur hava játtað. Hetta orsakað av, at økið verður umsitið, sum um talan er um juridiska dupultheimild - §17 í forsorgarlógini/§22 í barnaforsorgarlógini. Tá talan er um vaksin fólk, er fyriskipanin játtað av Almannastovuni smb. pensiónslógini. Her er ein persónur vaksin, tá hann er 18 ár - nøkur fá eru, sum hava fingið tillutaða fyritíðarpensión frá 15. ári eftir gomlu pensiónslógini, og tí eru undir 18 ár. Hetta er broytt við nýggju lógini, ið kom í gildi 1.1.2000. Tá orsøkin er familjuviðurskifti, eru fyriskipanirnar altíð játtaðar smb. barnaforsorgarlógini, og altíð sum eitt tiltak fyri at tryggja, at børnini kunnu verða verandi í heiminum. Hesar fyriskipanir eru játtaðar av trimum myndugleikum Tórshavnar kommunu, Klaksvíkar kommunu og fyri restina av landinum av Almannastovuni - eftir tilmæli frá kommunalu barnaverndunum. Umsitingin. Játtandi myndugleikarnir viðgera umsóknirnar um stuðulsfólk sum allar aðrar umsóknir um hjálp smb. nevndu lógum. T.e. at hóast ein slík umsókn inniber eina starvssetan, so verður hon ikki viðgjørd øðrvísi enn umsóknir um aðra hjálp - tað veri seg fíggjarlig hjálp, hjálpitól o.a. Søkt verður um játtan til gjald av løn til eitt stuðulsfólk til ein persón ella familju í ávíst tal av tímum í eitt ávíst tíðarskeið til eina ávísa uppgávu. Umsitingin skal meta um, 8 hvørt fyriskipanin er neyðug, um hon er møgulig og um hon er hóskandi sum loysn á trupulleikanum. Umsitingin skal eisini meta, um ætlaða loysnin er heimilað í sosiallóggávuni og ikki reglusett í aðrari lóggávu. Eftir vanligum fyrisitingarligum siði áliggur tað játtandi myndugleikanum at tryggja sær, at játtaða fyriskipanin virkar eftir ætlan. Harumframt skal tryggjast, at ein slík einstaklingaloysn ikki verður sett í verk til uppgávur, sum eiga at loysast í øðrum skipanum. Bæði §12 í almannapensiónslógini og §17 í forsorgarlógini nevna, at talan skal verða um eina neyðuga og rímiligt grundaða útreiðslu, t.e. at finnst eitt skipað tilboð, so skal tað brúkast fremst av øllum. Verður mett, at talan átti at verið um eitt tilboð í onkrari verandi skipan, so skal tann skipanin roynast fyrst og fremst. Kann hon ikki loysa trupulleikan, so skal grundgevast fyri tí. Sparingar og manglandi orka í øðrum skipanum eru ikki grundgevingar fyri játtanum eftir sosiallógggávuni. Her verður serliga meint við markamótið heilsu-/skúla/almannaverk og markamótið millum alment skipaði tilboð innan almannaverkið og einstaklingaloysnir. Dømi um hetta kundi verið fysiurgisk viðgerð til børn við sansusamskipanarligum trupulleikum. Er talan um sernámsfrøðisligan stuðul, sum skal veitast innan skúlaverkið, ella sjúkuviðgerð, sum skal veitast av heilsuverkinum, ella eina viðgerð, sum foreldrini mugu útvega sínum barni, og tískil ein meirútreiðsla, sum skal endurrindast sum fíggjarligur stuðul sambært sosiallóggávuna? Tá talan uttan iva er um stuðul, sum skal veitast smb. sosiallóggávuni, men ivi er, um stuðulin skal veitast sum stovnstilboð ella fíggjarligur stuðul, kann eitt dømi vera umlætting til foreldur við brekaðum børnum. Her kann ivaspurningurin vera, um umlættingin eigur at veitast av teimum umlættingarheimum, ið landið rekur, ella foreldur skulu hava fíggjarligan stuðul til at gjalda øðrum fyri at átaka sær umlættingaruppgávuna. §17 í forsorgarlógini sigur greitt, at endurrindan av meirútreiðslum er treytað av at "..de ikke kan dækkes gennem særforsorgens hjælpeforanstaltninger." Um serforsorgarstovnarnir ikki meta seg at kunna nøkta tørvin hjá einum barni, ella foreldrini ynskja eina aðra loysn, so má umsitingin meta um, hvussu lógarteksturin "kan dækkes" skal tulkast. Um ávísu grundgevingarnar fyri ikki at veita ávísu hjálpina á stovnunum kunnu góðtakast, og stuðul harvið kann veitast til aðra loysn. Ein annar ivaspurningur á markamótinum millum almenn sosial tilboð og einstaklingaloysnir kann vera, um eitt barn við serligum tørvi hevur rætt til eitt pláss á einum av dagstovnunum, sum kommunurnar reka, líkasum øll hini børnini í kommununi, ella júst hetta barnið skal hava eyka starvsfólk við, játtað sum persónligur barnaforsorgarligur stuðul, fyri at kunna brúka eitt alment tilboð. 9 Mannagongdin. Mannagongdirnar eru ymiskar í teimum 3 umsitingunum, sum varða av stuðulsfólkaøkinum, Almannastovuni og Tórshavnar og Klaksvíkar kommunu. Tær ymisku mannagongdirnar verða lýstar niðanfyri. Almannastovan. Umsóknir um stuðulsfólk koma oftast frá fakfólki, ella eftir tilmæli frá fakfólki, sum hevur samband við barnið/familjuna. Tað kann vera starvsfólk á dagstovni, á Sernámsdeplinum, á somatisku ella psykiatrisku deildunum innan heilsuverkið, starvsfólk innan heimarøktina, sosialráðgeva á Almannastovuni ella á einari kommunalari sosialari deild, heilsusystir, barnavernd e.l. Tá umsóknin verður viðgjørd av Almannastovuni, verður hon viðgjørd av sosialráðgeva á einari av økisdeildunum ella á pensiónsdeildini saman við einum pedagogiskum serráðgeva ella serráðgevanum innan barnaforsorgarøkið - alt eftir, hvørjar trupulleikar tað snýr seg um. Síðan skal málið upplýsast. Fyrst fara sosial- og serráðgevi á eina heimavitjan fyri at fáa eina sjálvstøðuga mynd av støðuni hjá barninum/familjuni. Hevur barnið/familjan samband við onnur fakfólk verða upplýsingar um trupulleikarnar útvegaðir frá teimum tað er oftast lækni, Sernámsdepilin, skúli og heilsusystir. Er talan um eitt brekað barn, sum ikki hevur havt samband við onnur fakfólk, so verður skipað fyri einari eygleiðing av barninum á Sernámsdeplinum, einari læknakanning e.l. Tá talan er um familjutrupulleikar, er tað ofta trupult at lýsa málið nærri, tí ongin eygleiðingarstovnur er. Hetta merkir, at sosial- ella serráðgevi á Almannastovuni sjálvur má kanna málið nærri áðrenn støðutakan, og tískil má ofta fyrst takast avgerð um fyribils tiltøk. Føroya Barnaheim hevur í førum átikið sær eygleiðingaruppgávuna, hóast yvirorðnað avgerð ikki er tikin um, at stovnurin umframt aðrar uppgávur eisini skal røkja hesa uppgávuna, og karmar og arbeiðsorka sostatt ikki eru innrættað serliga til arbeiði við eygleiðing av familjum. Tá málið er upplýst, ger sosialráðgevin síðan eitt tilmæli um loysn. Hetta tilmælið verður viðgjørt á serligum stuðulsfólkafundi við luttøku av teimum trimum serráðgevunum, teimum sosialráðgevum, sum varða av málum á skránni, og avvarðandi deildarleiðarum, og her verður ein avgerð tikin. Er eitt barnaforsorgarmál ov illa lýst, kann niðurstøðan ofta verða, at stuðulsfólk verður sett í familjuna, til at eygleiða. Verður umsóknin játtað, verður í hvørjum einstøkum føri lýst í bløðunum eftir fólki til ávísu uppgávurnar í tað ávísa talið av tímum um vikuna í eitt avmarkað tíðarskeið. Umsóknirnar, sum koma til eitt slíkt starv verða so viðgjørdar av ser- og sosialráðgeva í samráð við familjuna og møguligan dagstovn. Tá avgjørt er, hvør skal setast, fara boð frá Almannastovuni til lønardeildina í Almanna- og heilsumálastýrinum. Serráðgevarnir skipa síðani fyri einum fundi, har foreldrini, barnið og stuðulsfólkið luttaka. Er talan um barn á dagstovni, so luttekur pedagogur ella leiðarin av dagstovninum eisini. Á fundinum verður tosað um tørvin hjá barninum, endamálið við stuðulsfyriskipanini, arbeiðshátt, arbeiðsstað o.l. 10 Stuðulsfólkini skriva, við avtalaðum millumbilum, Almannastovuni eina frágreiðing um arbeiðið. Hendan frágreiðing verður brúkt sum grundarlag undir støðutakanini til, um fyriskipanin skal leingjast, ella endamálið er rokkið og fyriskipanin tí skal steðgast. Burtursæð frá hesum er lítið og onki samband millum stuðulsfólkini og Almannastovuna, hóast tey fáa tilboð um at kunna ringja til serráðgevarnar, um tey vilja tosa um eitthvørt. Serráðgevarnir hava ongar fastar avtalur annars við stuðulsfólkini. Almannastovan hevur nøkur óformell tiltøk saman við kommununum á hesum støðum: Spælistovan í Skopun. Her arbeiða 2 stuðulsfólk við 6 børnum, nøkur eru fyrrapart og onnur seinnapart. Ongin leiðari er fyri tiltakinum. Skopunar kommuna leigar hølini og fíggjar dagliga raksturin. Spælistovan er stovnað í samstarvi við Sernámsdepilin, ið letur talilærara til tiltakið 10 t. um vikuna. Stuðulsstovan á Flatabø á Eiði. Her arbeiða 2 stuðulsfólk við 4 børnum. Ongin leiðari er fyri tiltakinum. Eiðis kommuna leigar høli og fíggjar dagligan rakstur. Stuðulsstovan í Húsi í Miðvági. Her arbeiða 5 stuðulsfólk við 5 børnum. Ongin leiðari er fyri tiltakinum. Heimarøktin, ið nýtir somu hús til umlætting, hevur higartil rindað leigu, men arbeitt verður nú við at fáa somu avtalu við kommunurnar í Vágum, sum í hinum tiltøkunum. Tilhaldið í Rók á Saltnesi. Her arbeiða 8 stuðulsfólk við 8 børnum. Ongin leiðari er, men Løgtingið samtykti síðst í apríl mánað eitt lógaruppskot um eina royndarskipan, sum inniber, at ein leiðari verður settur fyri tilhaldið. Hesin skal samskipa virksemið í húsinum og vera við til at eftirmeta tað og koma við uppskoti til eina varðandi skipan. Almannastovan fyriskipar hesa royndarskipan, sum er játtað inntil 31.12.2002. Runavíkar og Nes kommunur rinda fyri leigu og dagligan rakstur, men hava álagt foreldrunum gjald fyri hetta. Stuðulsstovan í Vági. Hendan virkaði frá 1.1.94 til 30.6.00, tá virksemið helt uppat, tí tørvurin ikki longur var til staðar. Meðan stuðulsstovan virkaði, leigaði Vágs kommuna hølir, og Almannastovan hevði játtað gjald av einum supervisor 20 t. um vikuna sum lógarbundna útreiðslu. Almannastovan rindar eina ávísa upphædd til pedagogiskt tilfar smb. §17 í forsorgarlógini til øll hesi børnini, og til børnini í Bridgehúsinum, sum er eitt líknandi óformelt tiltak undir Stuðulsfólkaskipanini í Tórshavn. Lønardeildin í Almanna- og heilsumálastýrinum. Lønar- og starvsfólkaviðurskiftini hjá stuðulsfólkunum, sum eru játtaði av Almannastovuni, verða umsitin á lønardeildini í Almanna- og heilsumálastýrinum. Tá Almannastovan hevur gjørt av at seta eitt stuðulsfólk, so skrivar lønardeildin setanarbræv, bræv um tagnarlyfti, sendir tímaseðlar við kunning um, hvussu teir skulu 11 fyllast út og aðrar upplýsingar til stuðulsfólkið. Stuðulsfólkið sendir tímaseðlar inn hvønn mánað, sum tey avvarðandi vátta. Lønardeildin roknar teir ígjøgnum og rindar teimum løn og viðbøtur. Tey halda somuleiðis skil á frítíð, farloyvum o.l., og orsaka av teirri stóru útskiftingini og títtleikanum í játtanum er hetta ein sera orkukrevjandi uppgáva. Á lønardeildini merkja tey, at stuðulsfólkini eru illa upplýst um síni setanarviðurskifti, og at nógvir spurningar eru ógreiddir í teirra viðurskiftum, tí tey venda sær ofta hagar við spurningum. Fyrr varð sáttmálin hjá Pedagogfelagnum altíð brúktur, men nú verða fólk við tí førleikanum, sum hóskar best til ávísu arbeiðsuppgávuna, sett í starv, og tá tað sostatt er latið upp fyri setanum eftir nógvum ymiskum sáttmálum, setir tað eisini størri krøv til umsitingina á lønardeildini. Klaksvíkar kommuna. Øll stuðulsmál, ið verða viðgjød av Klaksvíkar kommunu, verða viðgjørd sum barnaverndarmál, og stuðulin verður játtaður sum eitt fyribyrgjandi tiltak eftir §22 í barnaforsorgarlógini. Klaksvíkar kommuna fekk pr. 1.8.1994 loyvi frá Almannastovuni at seta ein stuðulsráðgeva í starv 15 t. um vikuna sum barnaverndarútreiðsla. o Kommunan hækkaði 1.8.2000 tímatalið til 20 t. um vikuna. Barnaverndarnevndin viðger umsóknir um stuðulsfólk til børn í kommununi. Ofta byrjar eitt slíkt mál við, at barnagarðurin vendir sær til stuðulsráðgevan við einum trupulleika. Viðhvørt koma tilmælir um setan av stuðuli eisini frá lækna og Sernámsdeplinum, og viðhvørt eru tað foreldur, sum sjálvi venda sær til barnaverndina. Um so er, so hevur barnaverndin fyrst ein fund við foreldrini, áðrenn stuðulsráðgevin kemur inn í myndina. Áðrenn umsóknin verður viðgjørd, kannar stuðulsráðgevin tørvin hjá barninum og metir um tímatalið. Síðani skrivar hon eina frágreiðing við tilmæli um tímatal, sum verður viðgjørd av barnaverndarnevndini. Stuðulsráðgevin fylgir við málinum og leggur eina eftirmeting fyri barnaverndarnevndina einaferð um árið. Stuðulsráðgevin hevur alt samskifti við stuðulsfólkini og ráðgevur teimum í mun til arbeiði, setanarviðurskifti osfr. Tað er eisini hon, sum roknar tímaseðlar ígjøgnum, heldur skil á frítíð osfr. Lønardeildin hjá kommununi rindar lønirnar út. Í løtuni eru 12 stuðulsfólk í starvi við 30 t. í part. Barnaverndin í Klaksvík hevur ikki sett hesi fólk í fast starv, men tey eru sett í tíðaravmarkaða størv sv.t. ítøkiligu játtanirnar. Barnaverndin lýsir ikki alment eftir fólki, hvørja ferð ein játtan verður givin, o Barnaverndarútreiðslur verða rindaðar av landskassanum. Fram til 1.7.2000 var tað Almannastovan, sum í ivamálum gjørdi av, um talan var um eina barnaverndarútreiðslu. Hesa heimild hevur landsstýrismaðurin nú. 12 men velur oftast heldur at brúka somu fólk. Hesi stuðulsfólkini eru sostatt at kalla í føstum størvum við teimum rættindum, sum hoyra til. Talan er tó ikki um eina rættiliga stuðulsfólkaskipan, og tey hava trupulleikar við vantandi hølum, hava onga játtan til skeið, bøkur o.l. Tórshavnar kommuna. Øll stuðulsmál, ið verða viðgjørd av Tórshavnar kommunu, verða viðgjørd sum barnaverndarmál, og stuðulin verður játtaður sum eitt fyribyrgjandi tiltak eftir §22 í barnaforsorgarlógini. Tórshavnar Býráð fekk í 1992 góðkenning frá Landsstýrinum til at seta eina stuðulsfólkaskipan á stovn sum eina royndarskipan, fíggjað av landskassanum sum ein barnaverndarútreiðsla. Kommunan hevði søkt um hetta, tí talið á børnum við serligum tørvi á dagstovni varð økt so nógv. Kommunan hevði loyst hendan trupulleikan við at seta stuðulsfólk til einstaka barnið, so talið av stuðulsfólkum varð eisini økt nógv, síðan tey fyrstu ferð játtaðu stuðulsfólk til barn á dagstovni í 1982. Í uppritinum hjá kommununi frá 1992, har tey lýsa ynskið um og tørvin á einari stuðulsfólkaskipan, stendur, at hendan skipan í høvuðsheitum er ætlað at tæna stuðulstørvinum hjá børnum á dagstovnum. Grundgevingin fyri ynskinum um eina skipan var, at tað varð mett neyðugt at kunna seta fólk í fast starv fyri at fáa útbúgvið fólk at søkja stuðulsfólkastørvini. Ein onnur grundgeving var, at tey meintu, at tað var neyðugt við einari skipan fyri at kunna stýra arbeiðinum og menna starvsfólkini. Í uppritinum verður víst til tær uppgávur, sum barnaforsorgarlógin smb. §22 áleggur kommununi - ítøkiligt verður víst til orðingina "...eller når et barn i øvrigt trænger til særlig støtte...". Tá skipanin var í umbúna, var avtalan, at tann táverandi Sernámsfrøðisliga Ráðgevingin í skúlaverkinum skuldi veita supervisión og fakliga ráðgeving, men sum skilst á stuðulsfólkaskipanini, so virkaði hendan avtalan ongantíð. Stuðulsfólkaskipanin hevur virkað síðan 1992, og har starvast nú ein leiðari, 2 pedagogiskir ábyrgdarar/ráðgevar og stuðulsfólk við einum tímatali íalt svarandi til 31 fulltíðarstørv. Skipanin er býtt sundur í tvær deildir - eina familjudeild og eina deild fyri brek. Umsókn um hjálp frá stuðulsfólkaskipanini til børn og ung undir 18 ár verða stílaðar til barnaverndina, og sosiala deild hevur serlig oyðibløð til hetta endamál. Umsóknir koma frá dagstovnum, Almannastovuni, heilsusystrum, Sernámsdeplinum og frá foreldrum. Um sosialráðgevin á sosialu deild metir, at ein umsókn ikki er nóg væl upplýst, skal hann syrgja fyri at útvega neyðugu upplýsingarnar. Tá umsóknin er klár, verður hon løgd fyri barnaverndarnevndina, sum tekur støðu til, um heitast skal á Stuðulsfólkaskipanina, um at kanna stuðulstørvin hjá viðkomandi barni. Niðurstøða og tilmæli frá Stuðulsfólkaskipanini verða løgd fyri barnaverndarnevndina í seinasta lagi 2 13 mð. eftir, at áheitanin um kanning varð send teimum. Tá tilmælið fyriliggur, tekur barnaverndin smb. §22 stk.1 í barnaforsorgarlógini støðu til, um hon mælir sosialu nevnd til at játta stuðul. Barnaverndin verður javnan kunnað um gongdina í hvørjum einstøkum stuðulsmáli. Stuðulsfólkaskipanin skipar arbeiðið hjá stuðulsfólkunum viðvíkjandi løn, setanarviðurskiftum, ráðgeving osfr., meðan lønardeildin hjá kommununi rindar lønina. Leiðararnir av skipanini hava regluligan fund við supervisión, einaferð um mánaðin, við øll stuðulsfólkini, og annars við hvørt einstakt stuðulsfólk eftir tørvi. Stuðulsfólkini skriva ávegisskriv 1-2 ferðir um árið. Hóast talan er um eina formella skipan, so eru trupulleikar við hølisumstøðunum til umsitingina og til stuðulsfólkini, sum ikki arbeiða á dagstovnunum. Kommunan hevur nú leigað Bridgehúsið, har 10 av hesum stuðulsfólkum nú arbeiða við teirra10 børnum. Samandráttur. Tað sæst av gjøgnumgongdini omanfyri, at umstøðurnar hjá stuðulsfyriskipanunum at virka undir eru sera ymiskar í teimum ymisku umsitingunum. Stuðulsfólkini hjá Klaksvíkar og Tórshavnar kommunu eru í føstum starvi og hava bæði leiðslu og ráðgevarar, meðan stuðulsfólkini hjá Almannastovuni eru í leysum størvum, hava ikki nakra formella skipan og hava ráðgevar, við nógvum ymiskum arbeiðsuppgávum, og tí ikki eru tøkir í sama mun sum í kommununum. Hesir munir hava stórar avleiðingar. Tað er sera óheppið, at brúkararnir og stuðulsfólkini hava so ymiskar umstøður. Tað er ongin haldgóð grundgeving fyri, at landskassin fíggjar kostnaðin av stuðulsfólkaskipanunum hjá kommununum sum barnaverndarútreiðslur, meðan tað ikki verður góðtikið, at umsitingin hjá landinum av sama øki verður fíggjað á hendan hátt. Endamálini við fyriskipanunum. Ein stuðulsfólkafyriskipan er ikki eintýdd. Mátin at skipa loysnina er tann sami - eitt fólk verður sett í starv eitt ávíst tal av tímum fyri at røkja nakrar uppgávur í mun til ein annan persón. Men endamálini við fyriskipanunum kunnu vera ógvuliga ymisk, og stuðulsfólk verða sett til brúkarar við nógvum ymiskum trupulleikum: o o o o o o til børn við serligum tørvi á dagstovni til børn við serligum tørvi sum barnaansingartilboð, tí tey ikki kunnu vera á dagstovni - vegna brekið, ella tí tey onki tilboð hava um skipaða barnaansing til illa sjúk og brekaði børn, umframt vanligu barnaansingina, sum umlætting til familjuna og sum fylgjari í smb. við viðgerð og ítriv til størri børn og ung, ið bera brek, sum ansing og sum fylgjari eftir skúlatíð í smb. við ítriv og viðgerð til vaksin heimabúgvandi, sum fylgjari í smb. við ítriv og viðgerð, og sum umlætting til familjuna til vaksin í egnum bústaði, sum tørva stuðul fyri at klára at búgva sjálvi og fylgjara í smb. við ymisk tiltøk uttanfyri heimið 14 o o til nøkur fá, illa sjúk, vaksin í egnum bústaði, sum krevja so nógva røkt og hjáveru av øðrum persóni, at tey mugu hava stuðul alt samdøgrið til familjur, sum stuðul til at makta foreldrauppgávuna, so óneyðugt verður at seta børn heiman - praktisk vegleiðing, familjuráðgeving osfr. Arbeiðsuppgávurnar hjá stuðulsfólkunum eru nógvar og ymiskar - tær kunnu vera bæði praktiskar, pedagogiskar og av øðrum slag: o o o o o o o o o o o o at viðgera og stimbra í mun til likamligar, sálarligar, málsligar, sosialar o.a. trupulleikar at geva neyðuga hjáveru og røkt at ansa at umlætta at aktivera at motivera at yvirtaka uppgávuna hjá foreldrum ella stuðla teimum í at røkja hana at fylgja í og úr skúla, til og frá arbeiði, viðgerð og ítrivi at stuðla persóninum í at fáa skipað gerandisdagin at tryggja viðgerð við heilivági og sjúkrakosti at eygleiða at hava umsjón við børnum Fíggjarliga gongdin á økinum. Stuðulsfólkaøkið er vaksið sera nógv upp á stutta tíð. Í 80'unum var hetta eitt næstan ókent fyribrigdi, t.e. at talið av móttakarum er vaksið frá 0 til uml. 200 uppá 10 ár. Økið kostaði í 1993 6,5 mill. kr. og í 2000 30,3 mill. kr. Talvan niðanfyri vísir útreiðslurnar til stuðulsfólk í árunum 1993-2000 býttar upp eftir heimildunum, sum tær eru játtaðar og goldnar eftir: 93 94 95 96 97 98 99 2000 Pensión §12 1.192.032 1.426.221 2.046.472 2.701.871 2.629.993 3.552.945 4.769.041 7.409.585 Forsorg §17 1.635.452 1.500.205 1.595.967 2.516.914 4.217.781 6.764.289 8.914.621 10.683.589 96.471 127.210 249.252 360.558 Forsorg §18 Barnaforsorg §22: Almannastovan Tórshavnarkommuna Klaksvíkar kommuna 1.540.340 1.576.671 505.400 2.046.464 1.897.555 623.013 2.198.765 2.143.306 936.658 3.319.664 2.893.868 956.100 3.738.890 4.214.280 1.623.756 2.572.901 5.208.704 2.188.340 2.611.843 6.027.292 2.376.097 2.550.620 7.444.026 1.865.779 barnaforsorg íalt 3.622.411 4.567.032 5.278.729 7.169.632 9.576.926 9.969.945 11.015.232 11.860.425 Útreiðslur íalt 6.449.895 7.493.458 8.921.168 12.388.417 16.521.171 20.414.389 24.948.146 30.314.157 Vísandi til brotið um løgfrøðisligu heimildirnar og umsitingina skal viðmerkjast, at tað ikki ber til beinleiðis at samanbera tølini í skrásetingini við hesi tøl viðvíkjandi býtinum 15 av útreiðslunum eftir ymisku lógarheimildunum, tí stuðul til brekaði børn bæði verður veittur smb. barnaforsorgarlógini og forsorgarlógini. Samlaðu útreiðlurnar eru nærum fimmfaldaðar hesi árini frá 1993 til ár 2000. Tær eru hækkaðar mest eftir §17 í forsorgarlógini og næstmest eftir pensiónslógini. Útreiðslurnar til stuðulsfólk játtaði eftir barnaforsorgarlógini eru ymiskar í teimum ymisku umsitingunum. Í Klaksvík eru tær nærum fýrfaldaðar hesi 7 árini, í Tórshavn nærum fimmfaldaðar, meðan játtanirnar smb. hesi lógarheimild á Almannastouni eru knappliga tvífaldaðar. Sum greitt er frá fyrr í hesum parti, so eru nógvar ymiskar orsøkir til, at so er. Tað er ringt at siga nakað um vøksturin á pensiónsøkinum, tí hvør einstakur brúkari ávirkar tølini nógv - í einstøkum førum yvir 1 mill. kr. um árið. Játtanirnar smb. §18 í forsorgarlógini eru avmarkaðar. Hetta eru játtanir í smb. við endurbúgving, til hjálpara vegna niðursetta hoyrn ella sjón o.l., í styttri tíðarskeið. Vanliga fatanin er, at tað eru nógvar ymiskar orsøkir til samlaða vøksturin í útreiðslunum til stuðulsfólk: o o o o o o o o o Tað verða fødd fleiri børn við ógvuliga víðfevndum brekum. Tilvitanin, um at brekaði skulu hava somu rættindi og møguleikar sum onnur, er økt. Tilvitanin, um at brekaði skulu hava møguleika at verða verandi í heimliga umhvørvinum, er økt. Umsitingarliga siðvenjan í mun til hjálp til familjur við brekaðum børnum er broytt t.d. stuðulsfólk heldur enn fíggjarligan stuðul til foreldur. Størri vitan um menningarmøguleikar og harvið størri krøv um viðgerð. Størri fokus á livikor og rættindi hjá børnum - sjónliga fleiri familjur, sum ikki megna foreldrauppgávuna. Bæði skúlaverkið og almannaverkið stovnsettu økisráðgeving síðst í 80'unum/fyrst í 90'unum, og harvið gjørdist tørvurin á stuðuli sjónligari. Ongir nýggir stovnar vórðu bygdir á serforsorgarøkinum í 90'unum. Sparingar á dagstovnaøkinum í 90'unum hava ført við sær, at markið, fyri hvørji børn kunnu fáa pláss uttan eyka stuðul, er flutt - minkaða starvsfólkaorkan megnar bara børn uttan nakran serligan tørv. Grundgevingar fyri at broyta stuðulsfólkaøkið. Tá sagt verður, at endamálið við at flyta økið er o at fáa eina betri samskipan, o at stimbra og menna eitt fakligt umhvørvi, o at fáa eitt betri yvirlit, o at fáa brúkt stuðlarnar betur og o at fáa størri møguleika at fylgja við, um skipanin virkar nøktandi, so er tað útfrá einari ásannan av, at núverandi støða viðvíkjandi stuðulsfyriskipanunum ikki er nøktandi. 16 Atfinningar hava í longri tíð verið førdar fram alment, starvsfólk í umsitingini hava fleiri ferðir gjørt vart við trupulleikarnar, og somuleiðis brúkarar og stuðulsfólk. Stuðulsfólkaproblematikkurin er ógvuliga fløktur og samansettur, og atfinningarnar eru tí somuleiðis nógvar og ymiskar, og verða settar fram av nógvum ymiskum fólkum. Sum lýst omanfyri, so eru bæði arbeiðsuppgávur, umsiting, faklig krøv og arbeiðsumstøður ymiskar, alt eftir, hvørja fyriskipan talan er um. Tað ger, at eisini fatanin av, hvussu stuðulsfólkafyriskipanirnar virka, er ymisk. Harafturat eru grundleggjandi fyritreytirnar fyri fyriskipanunum sera ymiskar, tí í nøkrum førum eru tær valdar, tí tær loysa trupulleikarnar best, meðan tær í øðrum førum eru valdar, tí tær eru einasti máti, sum umhvørvið/umsitingin við verandi orku og karmum hevur, til at royna at bøta um trupulleikarnar. Í síðstnevndu førum er støðan tann, at bæði brúkarin/familjan og umsitingin eru greið yvir, at ein betri loysn finnst, men at hendan ikki er møgulig. Undir hesum umstøðum er ónøgdin sjálvsøgd. Annars eru almennu atfinningarnar, at stuðulsfólkafyriskipanirnar ikki virka nøktandi, hvørki sum hjálp til brúkaran ella í mun til kostnaðin - at tær eru ov illa skipaðar, at tær als ikki eru samskipaðar og at ov lítið eftirlit er við teimum. Fyriskipanirnar, sum eru játtaðar av Almannastovuni, eru sum nevnt ikki samskipaðar. Almannastovan hevur fyrr - undir táverandi leiðslum - ført fram, at umsitingin av hesum fyriskipanum fer við alt ov nógvari orku sum er, og at talan sostatt ikki er um, at stovnurin yvirhøvur kann átaka sær at samskipa hesar nógvu fyriskipanir uttan eina játtan til endamálið. Heilt ítøkiligt er tað so, at tríggir serráðgevar á Almannastovuni saman við einum starvsfólki á starvsfólkadeildini í Almanna- og heilsumálastýrinum pr. desember ár 2000 eru einastu arbeiðsgevarar og ráðgevar hjá uml. 150 stuðulsfólkum, ið eru sett í starv at hjálpa uml. 136 brúkarum. Tey allarflestu av hesum 150 stuðulsfólkunum eru sett í starv í eitt avmarkað tímatal um vikuna, men samlaða tímatalið svarar til uml. 92 fulltíðarstørv. Lønarútreiðslurnar vóru í desember mánað ár 2000: 1,8 mill. kr. Hesir vánaligu karmar føra í fyrra lagi við sær, at nærum onki eftirlit er við arbeiðnum, og í seinna lagi, at stuðulsfólkini heldur ikki fáa neyðuga ráðgeving. Fyri umsitingina á Almannastovuni er avleiðingin, at hendan uppgávan ikki verður røkt nøktandi, og at nógvar aðrar týðandi uppgávur heldur ikki verða røktar. T.d. fær støðan við hesum nógvu stuðulsfólkatiltøkunum avleiðingar fyri ráðgevingina til brekaði/sjúk fólk og til familjur við brekaðum/sjúkum børnum, sum skal veitast av somu fólkum, sum nú sita og umsita flest allar stuðulsfyriskipanirnar. Og harnæst ávirkar leikluturin sum arbeiðsgevari eisini relatiónina til familjurnar, og ger tað torført yvirhøvur at røkja leiklutin sum ráðgevi í somu familju. 17 Tað er ógreitt, hvat tænastustøðið skal vera í føroyska samfelagnum - tað verður ikki meldað út, hvørji tilboð borgarin hevur rætt til smb. sosialóggávuni. Avleiðingin er, at tað er tann einstaki sosialráðgevin og deildarleiðarin, sum avgera tænastustøðið, og tað ger umsitingina ótrygga, og at viðgerðartíðin gerst alt ov long. Hetta er ikki bert ein álvarsom avleiðing fyri Almannastovuna, men undir hesum umstøðum má rættartrygdin hjá tí einstaka borgaranum somuleiðis metast at vera í vanda. Fyri stuðulsfólkini skapar verandi støða ónøktandi arbeiðsumstøður. Tey hava ongar starvsfelagar, í nógvum førum onki arbeiðsstað og ofta ringar møguleikar fyri ráðgeving. Frá Pedagogfelagnum, har flestu stuðulsfólkini eru limir, er leingi ført fram, at stuðulsfólkini hava ov vánalig setanarviðurskifti sum heild, og tey hava gjørt vart við, at tey ofta verða uppringd av ónøgdum stuðulsfólkum. Flestu børnini, sum hava stuðulsfólk, hava eisini samband við Sernámsdepilin, og tí hevur tað verið vanligt við tí avtalu, at Sernámsdepilin skal veita ráðgeving til stuðulsfólkini. Men orsaka av stóra vøkstrinum á økinum, og av tí at útskiftingin av stuðulsfólki er so stór, átekur Sernámsdepilin sær ikki longur hesa uppgávu í øllum førum. Í flestu førum, har stuðulsfólk eru sett til brekaði børn, er tað eftir tilmæli um hesa loysn frá serkunnleikanum á Sernámsdeplinum, men tað er ongin avtala, um samstarv millum almannaverkið og skúlaverkið, á hesum øki. Fyri nakrar brúkarar merkir verandi støða, at teir ikki fáa eitt dygdargott tilboð. Starvsfólk við rætta førleikanum søkja ofta ikki hesi størvini, tí arbeiðsumstøðurnar eru so vánaligar, og tað er stór útskifting av stuðulsfólkum av somu orsøk. Nógvar atfinningar eru frá fleiri síðum at samstarvinum millum dagstovnarnar, foreldrini og Almannastovuna/stuðulsfólkaskipanirnar. Av tí, at so fá viðurskifti eru fastløgd, verður uppgávan trupul bæði hjá stuðulsfólkinum, hjá starvsfólkunum á dagstovnunum og hjá starvsfólkunum í umsitingini. Sum lýst, hava nakrar kommunur, eftir áheitan, útvegað høli, har stuðlarnir kunnu vera saman við sínum børnum, og tað er eitt framstig. Nógv tíð verður spard, tí ymisk viðgerð kann so fara fram á staðnum heldur enn at stuðulin skal ferðast við brúkaranum. Men tað vísir seg eisini at vera trupult at fáa samstarvið at rigga, tá ongin leiðari er. Tað er tvørligt at samskipa uttan yvirorðnaða støðutakan til, hvussu staðið skal skipast pedagogiskt og praktiskt. Hesi tilhaldsstøð koma við tíðini at líkjast stovnum, men uttan at skipanin fær teir rakstrarligu og fíggjarligu fyrimunir, ið eru møguligir við einari stovnsloysn. Í Klaksvík og í Tórshavn eru stuðulstiltøkini samskipaði, og eru tí ikki somu atfinningar at hoyra, men hóast hesar sera ymisku umstøður, so eru nógv felags eyðkenni við fyriskipanunum um alt landið. Talan er í øllum førum um einstaklingaloysnir, og tí er mark fyri, hvussu nógv tú kannst samskipa hesar loysnir. Stuðulsfólkini eru ógvuliga avbyrgd í sínum arbeiði, og hava í øllum trimum skipanum ógreið ábyrgdarviðurskifti. Ivi er m.a. um, í hvussu stóran mun tú skalt /kannst taka tær av børnum hjá øðrum stuðulsfólkum. Í teimum óformellu tiltøkunum er tað vanligt, at stuðulsfólkini arbeiða við øllum børnunum, men spurningurin er, um tað er í lagi, tá tær 18 eru settar til ávísa barnið, og tí ikki kenna hini børnini og teirra serliga tørv nóg væl tað kann vera samskiftishátt, heilivág o.a. Tað finnst ongin avloysaraskipan, og tað er ein stórur vansi. Tá stuðulsfólkini ella børn hjá teimum gerast sjúk, so fær brúkarin bara ongan stuðul, og tað heldur ikki hjá einum brúkara, ið er púrasta bundin at hjálpini. Tað er tí eisini sera trupult hjá stuðulsfólkinum at skula boða frá, tá hon ikki kann møta. `I teimum fyriskipanum, har arbeiðsstaðið er heima hjá brúkaranum, er tann serligi trupulleikin, at stuðulsfólkið kemur sera tætt uppá familjuna. Hesi viðurskifti kunnu gera tað trupult hjá familjunum at hava ein vanligan gerandisdag, og tað kann somuleiðis gera tað trupult hjá stuðulsfólkinum at seta mørk og arbeiða professionelt, tá sambandið gerst so persónligt. Fyri onnur kemur tað viðhvørt at síggja út, sum um heimastuðlarnir yvirtaka ov nógv frá foreldrunum - at tær í ov stóran mun gerast ein partur av familjunum. Av tí at foreldur ella tann vaksni brúkarin eru arbeiðsgevarar í stuðulsfyriskipanunum í heiminum, so eru tað tey, sum í stóran mun avgera innihaldið í arbeiðinum. T.d eru tað foreldrini, sum avgera, hvussu stórt innlit stuðulsfólkini fáa í sjúkuna/brekið hjá barninum. Tá tað almenna í øðrum høpum rindar fyri ansing og viðgerð, so er vanligt at fylgja alment galdandi forskriftum og reglum, sum soleiðis ikki koma at galda hesar fyriskipanir. Tað kann t.d. vera í mun til heilivág og aðra sjúkuviðgerð. Á sjúkrahúsum og øðrum viðgerðarstovnum eru tað bara fólk við røttu útbúgvingini og røttu upplæringini, sum hava loyvi at geva ymisku viðgerðirnar. Men stuðulsfólkini skulu, kanska uttan nakra upplæring, átaka sær at geva børnunum tann heilivág og ta viðgerð, sum tey fáa at vita frá foreldrunum, at barnið skal hava. Her eru nevndir nakrir ítøkiligar vansar við verandi støðu á stuðulsfólkaøkinum, sum grundgeva fyri, at ein broyting er neyðug. Ein onnur atfinning er, at aðalreglan, um at allir borgarar hava rætt til somu viðgerð frá tí almenna, verður brotin á stuðulsfólkaøkinum, tí umstøðurnar, sum stuðulsfólkafyriskipanirnar fáa at virka undir, sum nevnt, eru sera ymiskar í kommununum og á Almannastovuni. Umframt hetta, so eru tað heldur ikki øll børn í hesum báðum kommununum, sum hoyra til skipanirnar hjá kommununum. Orsaka av, at umsitingarnar í kommununum meta §17 í forsorgarlógini og §22 í barnaforsorgarlógini vera eina dupultheimild í mun til tiltøk fyri børn við serligum tørvi, er tað púra ógreitt, hvørji mál skulu umsitast av teimum, og hvørji skulu umsitast av Almannastovuni, og tí verður tað tilvildarligt, hvørji mál verða viðgjørd í hvørjari umsiting. Síðsta summar varð ein praktisk avtala gjørd um samstarv í hesum førum, og hon bøtir eitt sindur um støðuna. 19 2. PARTUR. Arbeiðsháttur. Arbeiðssetningurin fyri verkætlanina er - sum nevnt í formælinum - at lýsa stuðulsfólkaøkið, og gera metingar av, hvussu økið best kann skipast. Sagt varð við byrjan, at projektsamskipanin í fyrstu atløgu skuldi snúgva seg um karmarnar. Tá arbeiðið fór í gongd, varð valt fyrst at lýsa økið nágreiniliga frá umsitingarliga sjónarhorninum. Hendan støðan varð tikin út frá tí veruleika, sum er lýstur í 1. parti, nevniliga at vit ongastaðni í umsitingini eru før fyri at greiða frá, hvat stuðulsfókaøkið er, hvørjar trupulleikar vit í hesum høpi hava við at gera og um tiltøkini muna nakað. Mett varð somuleiðis, at ein nágreinilig lýsing var ein avgjørd fortreyt fyri seinna partinum av verkætlanini - at meta um, hvussu økið skal skipast. Lýsingin av økinum er gjørd við ávikavist einari skráseting av øllum verandi játtanum og við samrøðum við starvsfólk ymsastaðni í umsitingini. Skrásetingin. Ítøkiliga er skrásetingin av játtanunum hjá Almannastovuni gjørd, við at samskiparin hevur gjøgnumgingið øll setanarbrøvini hjá stuðulsfólkunum, og skrásett allar fastar upplýsingar útfrá teimum. Síðani eru hinir spurningarnir o svaraðir við samrøðum við sosial- og serráðgevar, og við egnari gjøgnumgongd av skrivligu grundgevingunum fyri játtanunum í persónsmálunum. Arbeiðið við at skráseta nærri, hvør orsøkin til tørvin á stuðuli er, og um onnur loysn enn stuðulsfólkaloysnin er umhugsað ella tilrádd, í hvørjum einstøkum føri, hevur verið sera orku- og tíðarkrevjandi. Men hetta arbeiðið meti eg at vera sera týdningarmikið, tí tað eru hesir upplýsingar, sum geva okkum eitt veruligt innlit í økið. Eftir avtalu við leiðararnar á sosialu deildunum, er skrásetingin av fyriskipanunum í Tórshavnar og Klaksvíkar kommunu farin fram í kommununum eftir sama leisti. Har hava starvsfólk í teirra umsitingum svarað spurningunum, og ein ráðgevi í hvørjari skipan hevur savnað tilfarið. Við hesum fortreytum fyriliggur sostatt ein skráseting av øllum játtaðum stuðulsfólkafyriskipanum pr. desember ár 2000. Støðan á stuðulsfólkaøkinum broytist alla tíðina, og tí mugu tølini sjálvsagt takast við einum ávísum fyrivarni fyri broytingum, men lýsingin er ein greið ábending um støddina og samansetingina av økinum, og niðurstøðurnar verða sostatt nýttar sum grundarlag fyri tilmælunum. Avtala er gjørd við kommunurnar og við lønardeildina í Almanna- og heilsumálastýrinum um - í samstarvi við samskiparan - at viðlíkahalda hesa skráseting, so møguleiki er fyri at gera eina nýggja støðumynd til samanberingar. o Skjal 1 lýsir, hvørjir upplýsingar eru skrásettir, og hvussu teir eru viðgjørdir. 20 Samrøðurnar. Um somu tíð, sum skrásetingin er gjørd, er ein kanning gjørd av, hvørjar atfinningar starvsfólk í umsitingunum hava at núverandi skipan, og hvørjar hugsanir tey hava um eina komandi skipan. Samrøður eru gjørdar við: o o o o o o o o o 25 stuðulsfólk - í bólkum og parvís dagstovnaleiðarar á 3 stovnum serráðgevarnar á Almannastovuni sosialráðgevar á Almannastovuni og á sosialu deildunum hjá Tórshavnar og Klaksvíkar kommunu fulltrúa á lønardeildini í Almanna- og heilsumálastýrinum deildarleiðarar á Almannastovuni stuðulsfólkaráðgevan í Klaksvík við leiðaran og annan pedagogiska ábyrgdaran í stuðulsfólkaskipanini í Tórshavn táverandi leiðslu og starvsfólk á Sernámsdeplinum Harumframt hevur samskiparin verið á fundi við dagstovnaleiðararnar, við formannin í MBF og við formannin í Føroya Pedagogfelag. Samrøðurnar eru nýttar sum grundarlag fyri bæði lýsingini av økinum í 1. parti, og fyri tilmælunum í 4. parti. Brúkarasjónarmið. Sum nevnt í formælinum, hevur álitið verið til hoyringar hjá MBF, og her verður drigið samanum teirra sjónarmið. Foreldrini ynskja fyrst og fremst at tryggja, at børn teirra alt lívið fáa virðilig kor og trygg tilboð frá tí almenna, og tey halda, at fyri at røkka tí endamálinum er tað neyðugt við stórum broytingum. Tey eftirlýsa eitt størri samstarv millum ymisku fakfólkini - at tað í nógv størri mun verður hugsað tvørfakligt, tá tilboð til børn og ung við serligum tørvi skulu skipast. Uppskot kom fram, um at brektoymi verða skipaði í ymisku geografisku økjunum, har kommunlækni, heilsusystir, økisterapeutur, serlærari o.o. luttaka, og sum t.d. ein sosialráðgevi samskipar. Tey vístu á ógvuliga positivar royndir við einari verandi skipan, har ymisku fakfólkini, sum eru rundan um eitt ávíst barn, og familjan javnan møtast, leggja ætlanir og eftirmeta. Tey eftirlýsa somuleiðis eitt størri samstarv millum almanna- og skúlaverk, og nevna sum dømi, at eitt stuðulsfólk, sum hevur verið um eitt barn í fleiri ár, átti at fylgt við barninum inn í skúlan, so gjørdar royndir verða brúktar, og tað slepst undan at byrja umaftur á berum. Tey ynskja integrering, har tað ber til og er gott fyri barnið, men gera vart við, at nøkur børn eru, sum vegna sítt brek ikki kunnu gera brúk av vanligum stovnum og skúlum, og 21 sum tí mugu hava serlig tilboð. Ynski var frammi um heildagstilboð til hesi børn tilboð, sum ikki eru býtt upp í ansing og skúla. Uppskot var frammi, um at brúka nøkur vanlig, smá hús kring landið til frítíðartilboð til børn við serligum tørvi í øllum aldri, og til skipaða umlætting til familjurnar hjá teimum. Um verandi støðu á stuðulsfólkaøkinum varð sagt, at ein skipan eigur at gerast, sum skipar arbeiðið hjá stuðulsfólkunum viðvíkjandi frítíð, dagsskrá, arbeiðsstaði, upplæring, avloysing osfr., og sum kann bjóða stuðulsfólkunum eitt fakligt umhvørvi at arbeiða í. Hesi foreldrini meta, at tað er týdningarmikið at tænastustøðið er eins kring landið, so umstøðurnar hjá teimum brekaðu ikki vera ávirkaði av, hvørjari kommunu tú býrt í, og tí meta tey at hetta eigur at vera ein landsuppgáva. 22 3. PARTUR. 1. Stuðulsfólkaøkið lýst í tølum og myndum. Tað ber til at fáa sera nógvar upplýsingar burturúr tí tilfarinum, sum er savnað. Fari her at lýsa nøkur viðurskifti og nakrar samanhangir, sum geva eina mynd av stødd og av fakligu og geografisku samansetingini á stuðulsfólkaøkinum. Geografiska býtið av brúkarunum. Skrásetingin vísti, at tað pr. desember mánað ár 2000 vóru 198 fólk, ið høvdu stuðulsfólk. Mynd 1 vísir geografiska býtið av hesum brúkarum - hvar hesi fólk búgva: 1. Geografiska býtið av brúkarunum. 85 90 80 70 60 52 50 40 30 20 18 13 11 10 8 11 Norðoyggjar Eysturoy Norðstreymoy Suðurstreymoy Vágar Sandoy Suðuroy 0 Landið er býtt upp í 7 økir. Um vit samanbera hesi tøl við fólkatalið, so vísir tað seg, at Eysturoyggin og Streymoyggin eru nakað yvirumboðaðar, at Norðoyggjar, Norðstreymoy og Suðuroyggin eru nakað undirumboðaðar, og at býtið samsvarar í Vágum og í Sandoynni. Geografiin fær óivað stóran týdning, tá støða skal takast til, hvussu stuðulsfólkaøkið skal skipast. Stuðulsfólkini mugu hava skipaði viðurskifti, samstarvsfelagar og fakliga ráðgeving á staðnum, um fyriskipanirnar skulu fáast at virka betur. Nýtsla av stuðulstímum í ymsu geografisku økjunum. Fyrsta myndin vísir tal av brúkarum, men hon sigur onki um, hvussu stórt økið er í aðrar mátar. Mynd 2 vísir, hvussu nógvir tímar verða brúktir til allar brúkararnar í ymisku geografisku økjunum íalt: 23 2. Stuðulstímanýtslan umroknað til fulltíðarstørv í ymsu geografisku økjunum. 58 60 50 40 Norðoyggjar Eysturoy Norðstreymoy Suðurstreymoy Vágar Sandoy Suðuroy 37 30 20 11,5 10 9 7 3 6 0 Stuðulstímarnir eru umroknaðir til fulltíðarstørv fyri at geva eina fatan av, hvussu nógv starvsfólk talan hevði verið um í einari stuðulsfólkaskipan, um hon varð stovnsett nú, uttan at støða varð tikin til aðrar loysnir. Vit vita umleið, hvat lønin til eitt fulltíðarsett stuðulsfólk er, og tí er hetta samstundis ein mynd av kostnaðinum av verandi tiltøkum. Er stuðulsfólkið ein pedagogur, er byrjunarløn, íroknað eftirlønargjald, 19.500 kr. um mð. Orsøkirnar til tørvin á stuðuli. Sum nevnt er skrásett, um fyriskipanin er játtað orsaka av sjúku/breki ella orsaka av familjuviðurskiftum. Býtið er tað, at 159 fyriskipanir sv.t. 110 fulltíðarstørv eru játtaðar orsaka av sjúku/breki, og 39 fyriskipanir sv.t. 21 fulltíðarstørv orsaka av familjuviðurskiftum. T.e. at 80% av brúkarunum eru sjúk og brekaði fólk, og at tey móttaka íalt 84% av øllum játtaðum stuðuli. Ein nærri lýsing av orsøkini til tørvin á stuðuli er somuleiðis skrásett. Hendan vísir týðiliga, at tað eru umfatandi trupulleikar, ið stuðulsfólk verða sett at hjálpa um. Teir 159 brúkararnir, ið fáa stuðul vegna sjúku ella brek, hava allir eina sjúku ella eitt brek, ið skerjir teirra virkisførleika nógv. Tað er somuleiðis talan um stórar trupulleikar í teimum 39 familjunum, sum fáa stuðulsfólk - trupulleikar, ið skerja møguleikarnar hjá børnunum at trívast og mennast nógv. Fakligi førleikin hjá stuðulsfólkunum. Skrásetingin av fakliga førleikanum vísir, at 52 av teimum 198 brúkarunum hava stuðulsfólk við viðkomandi útbúgving, harav 32 búgva í Tórshavn. 31 av teimum 52 hava pláss á dagstovni. Hetta býtið vísir týðiliga, at tað eru størvini við meiri skipaðum viðurskiftum - t.e. undir stuðulsfólkaskipanini í Havn og inni á dagstovnunum - sum verða sett við útbúnum 24 fólki. Tað er yvirhøvur trupult at fáa útbúgvið fólk til stuðulsfólkastørvini, og at kalla ómøguligt at fáa útbúgvið fólk til tey størvini, sum virka í óskipaðum karmum. Starvsfólk í umsitingini løgdu stóran dent á hesi viðurskifti í samrøðunum. Sagt varð, at stórur ivi kann vera um nyttuna í at seta stuðulsfólk í starv hjá illa brekaðum og álvarsliga sjúkum børnum, uttan at stuðulsfólkið hevur innlit í, hvussu barnið skal stimbrast fyri at mennast, og uttan at viðkomandi fær neyðuga vegleiðing. Somuleiðis verður mett, at tað er burturspilt at seta ófaklærd stuðulsfólk til ymiskar uppgávur smb. barnaforsorgarlógini - til eygleiðingaruppgávur, til at vegleiða foreldur og til at yvirtaka umsorganaruppgávur. Myndugleikin á hesum øki er eisini leikfólk, og slík tiltøk verða ofta ikki eftirmett, og kunnu tískil koma at vara alt ov leingi. Hetta førir við sær, at tey fakfólk, sum eru í samband við familjurnar, lækka ambitiónirnar, og so halda tiltøkini á sum minimumsloysnir - "so sær í hvussu so er onkur, hvat hendir í familjuni". Tíðaravmarkingin í fyriskipanunum. Sum nevnt, so eru stuðulsfólkajáttanirnar altíð tíðaravmarkaðar. Í kanningini er skrásett, hvussu long játtanin hevur verið til hvønn einstakan brúkara íalt síðan fyrstu játtan. Talvan niðanfyri vísir tíðaravmarkingina í øllum játtanunum: Tíðaravmarking Tal av fyriskipanum 3 mðr. 1/2 ár 1 ár 2 ár 3 ár > 3 ár 15 15 44 37 26 61 Her sæst, at talan í flestu førum er um longrivarandi tiltøk, hóast at kalla øll tiltøkini verða játtaði sum fyribils, tíðaravmarkaði tiltøk. Ráðgevarar bæði á Almannastovuni og í Klaksvík gjørdu vart við, at tíðaravmarkingin í játtanunum hevur stóra ávirkan á dygdina í tilboðunum. Tær meta, at ein partur av orsøkini til, at tað er trupult at fáa skikkaðar umsóknir, er, at størvini eru tíðaravmarkaði, og at hesi ótryggu setanarviðurskifti somuleiðis eru orsøkin til stóru útskiftingina av stuðulsfólki. Avleiðingin av hesum kann verða, at endamálið við tiltøkunum ikki verður rokkið. Tað, at flestu fyriskipanirnar fevna um eitt longri tíðarskeið, talar í stóran mun fyri, at økið verður skipað í fastar karmar. Tað er ongin orsøk til at gera fyribils loysnir til trupulleikar, ið eru varandi. Játtaða tímatalið í fyriskipanunum. Talvan niðanfyri vísir, hvat játtaða tímatalið er í ymisku fyriskipanunum: 25 Tal av fyriskipanum Játtað tímatal um vikuna 8 32 17 39 14 48 7 24 9 5 t. 10 t. 15 t 20 t. 25 t. 30 t. 35 t. 40 t. > 40 t. o Her sæst, at tann vanligasta játtanin er 30 t. um vikuna, og at næstmest nýtta játtanin er 20 t. um vikuna. Harumframt vísir talvan, at spjaðingin í tímatalinum er stór - tann minsta játtanin er 5 t. um vikuna, og tann størsta er 175 t.. Hetta vísir, at tørvurin hjá einstøku brúkarunum er sera ymiskur í vavi. 2. Endamálið við fyriskipanunum. Endamálið við teimum ymisku stuðulsfólkafyriskipanunum er skrásett, sum umsitingin sjálv hevur orðað tað. Fyri at fáa eitt betri yvirlit, og fyri betur at skilja, hvørjar trupulleikar, vit royna at loysa og bøta um við at seta stuðulsfólk, havi eg reduserað tey 198 ymiskt orðaði endamálini í 4 ymiskar bólkar. Einfeldingin gagnar yvirorðnaða tjakinum um eina framtíðarskipan, men havast má í huga, at einfelding altíð kostar smálutirnar. Endamálsorðingarnar í einstøku málunum eru bólkaðar í hesi 4 ymisku endamálini: o o o o Barnastuðul Skúlabarnastuðul Stuðul til vaksin Familjustuðul Prosentvísa býtið av stuðulsfólkafyriskipanum við ymisku endamálunum, og býtið av samlaðu tímanýtsluni er hetta: Barnastuðlar Skúlabarnastuðlar Stuðlar til vaksin Familjustuðlar o Av samlaða talinum av stuðulstiltøkum Av samlaðu stuðulstímanýtsluni 43% 26% 20% 11% 49% 23% 20% 8% Játtaða tímatalið í hesum fyriskipanum er ávikavist 50, 55, 64, 70, 80, 85, 137, 140 og 175 t. um vikuna. 26 Nógv tann størsti bólkurin er bólkurin av barnastuðlum - har eru 86 brúkarar. Næststørsti bólkurin eru skúlabørnini - tey eru 51 í tali. Persónligur stuðul verður veittur 39 vaksnum brúkarum, og 22 familjur hava stuðulsfólk í heiminum. Øll børn undir skúlaaldur, sum fáa stuðul um dagin, eru her skrásett við "Barnastuðul". Grundgevingin er, at tey øll á ein ella annan hátt fáa stuðul í smb. við barnaansingina antin tí tey ikki kunnu ansast í verandi tilboðum uttan eyka stuðul, ella tí tey mugu ansast í serligum tilboðum, tí tey hava ein so serligan tørv, at tey ikki rúmast í vanligu tilboðunum. Talan kann sjálvsagt vera um ógvuliga ymisk endamál - ansing, stimbran, viðgerð, fylgjara til viðgerð osfr. - men eg meti, at hetta uppbýtið er gevandi fyri eitt orðaskifti um, í hvørjum høpi ymsu trupulleikarnir skulu loysast. Tað kemur fyri, at ikki allir tímarnir verða brúktir til barnaansing, men at ein lítil partur t.d. verður brúktur til umlætting um kvøldarnar ella í vikuskiftunum. T.e. at samlaða tímatalið til barnaansing er nakað lægri enn tað vísta. Hetta kann staðfestast við neyvari gransking av tilfarinum. Summi av hesum stuðulsfólkum, sum eru sett smb. barnaforsorgarlógini, arbeiða eisini við at ráðgeva familjunum, men har høvuðsarbeiðsstaðið er dagstovnurin, eru tey skrásett sum "barnastuðul" og ikki "familjustuðul". Í nógvum av hesum fyriskipanum er ein partur av uppgávunum eisini at fylgja børnunum til ymiska viðgerð, men tað verður her tikið sum ein partur av barnaansingartilboðnum. Øll børn í skúlaaldri, sum hava stuðulsfólk eftir skúlatíð, eru her skrásett við "Skúlabarnastuðul". Tey hava tørv á hesum fyriskipanum, tí tey ikki klára seg einsamøll, sum onnur í sama aldri, og tí tey, vegna serligan tørv, hava brúk fyri serligari ansing/stimbran/viðgerð, umframt skúlatilboðið. Øll vaksin fólk, sum fáa stuðul til hjáveru, persónliga røkt, húsarhaldið, fylgjarauppgávur o.a. eru her skrásett sum "Stuðul til vaksin". Allar stuðulsfyriskipanirnar, sum eru játtaðar familjum við børnum sum eitt fyribyrgjandi tiltak smb. barnaforsorgarlógini við arbeiðsstaði í familjunum, eru her skrásettar sum "Familjustuðul". Sum nevnt eru fleiri familjustuðlar enn hesir, men har er fyriskipanin á dagstovninum skrásett sum tann primera, tí høvuðsendamálið er tiltakið yvirfyri einstaka barninum. Fari nú at lýsa hesar fýra bólkarnar gjølligari hvør sær. 27 Barnastuðul. Gjøgnumgongdin omanfyri vísti, at tann størsti bólkurin var hann við barnastuðlunum. Av teimum 198 brúkarunum á stuðulsfólkaøkinum eru 86 børn undir skúlaaldur. Av teimum hava 75 børn stuðulsfók vegna sjúku/brek, og 11 vegna teirra familjuviðurskifti. Sjúkurnar/brekini eru sera ymisk, og tað er ógvuliga ymiskt, hvussu tær ávirka menningina og trivnaðin hjá børnunum. Talan er bæði um sjúkur, ið tarna menningini av likamliga førleikanum, av andsevnunum og av samskiftismøguleikunum. Í fleiri førum er talan um fjølbrek, t.e. at barnið hevur trupulleikar á fleiri økjum. Tað eru sostatt stórar og ógvuliga samansettar uppgávur, stuðulsfólkini hjá hesum børnum røkja. Tá trupulleikin er familjuviðurskiftini, er altíð talan um, at foreldrini av ymsum orsøkum hava trupult við at makta foreldrauppgávuna, og at børnini hava kensluligar, málsligar, sosialar o.l. trupulleikar. Hesar uppgávur eru, sum hinar, stórar og samansettar og krevja stórt fakligt innlit. Geografiska býtið. Mynd 3 vísir, í hvørjum øki í landinum børnini undir skúlaaldur, sum hava stuðulsfólk, búgva: 3. Geografiska býtið av barnastuðlunum 30 29 30 25 Norðoyggjar Eysturoy Norðstreymoy Suðurstreymoy Vágar Sandoy Suðuroy 20 15 10 10 7 5 5 3 2 0 Talvan niðanfyri vísir prosentvísa býtið av barnastuðlunum og, til samanberingar, prosentvísa býtið av fólkatalinum: 28 Geografiskt øki Norðoyggjar Eysturoy Norðstreymoy Suðurstreymoy Vágar Sandoy Suðuroy Prosentpartur av barnastuðlunum 11,6 % 33,7% 8,1 % 34,9% 3,5% 5,8 % 2,3 % Prosentpartur av fólkinum 13 % 22 % 9% 36 % 6% 3% 11 % Í mun til býtið av fólkatalinum er Eysturoyggin her yvirumboðað við heilum 10 %. Suðuroyggin er undirumboðað við 9%. Tað er ringt at siga nakað við vissu um hesar munir, men ein kendur partur av frágreiðingini er, at tað eru fødd fleiri fjølbrekaði børn í Eysturoynni enn aðrastaðni í landinum seinnu árini. Tilráðingar um aðrar loysnir enn stuðulsfólk. Í skrásetingini er spurt, um onnur fyriskipan er umhugsað ella tilrádd ístaðin fyri stuðulsfólkafyriskipanina. Hesin spurningur er í hvørjum einstøkum máli svaraður av starvsfólkunum í umsitingunum, og havi eg síðan bólkað svarini í 7 ymiskar loysnir. o Í 58 førum úttalar umsitingin, at sæð útfrá tørvinum hjá børnunum, er onnur fyriskipan ikki tilrádd ístaðinfyri stuðulsfólkafyriskipanina - í 47 av hesum førum er arbeiðsstaðurin dagstovnur. o Í 5 førum er vanligt barnagarðspláss uttan eyka stuðul tilrátt sum loysn. o Í 9 førum er pláss í serstovu í vanligum barnagarði tilrátt. o Í 10 førum er serligt dag-, viðgerðar- og umlættingarstað tilrátt. o Í 2 førum er bústovnapláss tilrátt. o Í 2 førum er familjuviðgerð tilrádd. Eftir hesum at døma, so hevur serkunnleikin í 2/3 av fyriskipanunum við barnastuðlum ikki umhugsað aðra loysn enn stuðulsfólkafyriskipanina. Í tí sambandinum er umráðandi at viðmerkja, at svarini byggja á ta fortreyt, at stuðulsfólkaøkið verður skipað, og at serkøn ráðgeving í samband við visitatión og við dagliga arbeiðið er tøk. Í 10 førum er serligt dag-, viðgerðar- og umlættingarstað tilrádd loysn. Av hesum 10 børnunum búgva 2 í Tórshavn og 8 í sunnari helvt av Eysturoynni. Endamálini við barnastuðlunum. Tá orsøkin til tørvin á stuðuli eru familjuviðurskiftini, eru endamálini við fyriskipanunum: o pedagogiskt tiltak - stimbran og umsorgan, ráð og vegleiðing til familjuna. o eygleiðing. Tá orsøkin er sjúka/brek, eru endamálini: o stuðul sum fortreyt fyri at kunna brúka ansingartilboð o ansing o pedagogiskt tiltak 29 o o o o o umlætting fylgja í skúla, til viðgerðar og ítriv stimbra málsliga, kensluliga, sosialt, likamliga praktiskur stuðul tryggja viðgerð við heilivági og sjúkrakosti Arbeiðsstaðurin. Arbeiðsstaðurin er antin heima hjá brúkara, heima hjá stuðulsfólkinum, á dagstovni ella í serligum stuðulstiltaki, og býtið er hetta: o 2 bíða eftir bústovnaplássi og hava aðra persónliga loysn, meðan tey bíða. o 4 verða ansaði heima. o 5 verða ansaði heima hjá stuðulsfólkinum. o 15 børn eru dagliga við sínum stuðulsfólkum í stuðulsstovunum í Skopun, á Eiði og á Nesi. o 60 børn eru á dagstovni við stuðulsfólki. At 75 av teimum 86 børnunum longu eru á dagstovni ella í stovnslíknandi tiltaki er ein greið ábending um, at talan í veruleikanum heldur er um stovnsloysnir enn einstaklingaloysnir. Kostnaðurin. Stuðulin til børn undir skúlaaldur svarar til 64 fulltíðarstørv. Av hesum svarar stuðulin, ið verður veittur inni á verandi dagstovnum, til 43,5 fulltíðarstørv, meðan stuðulin til børnini, har serligt dag-, viðgerðar- og umlættingarstað er tilrátt, svarar til 12 fulltíðarstørv. 30 Skúlabarnastuðul. Í hesum bólkinum eru 51 børn og ung, harav 44 hava stuðul orsaka av sjúku/breki, og 7 vegna familjuviðurskifti. Geografiska býtið. Mynd 4 vísir, hvar skúlabørnini, sum hava stuðulsfólk, búgva: 4. Geografiska býtið av skúlabarnastuðlunum 30 26 25 Norðoyggjar Eysturoy Norðstreymoy Suðurstreymoy Vágar Sandoy Suðuroy 20 15 10 12 8 4 5 0 1 0 0 Talvan niðanfyri vísir prosentvísa býtið av skúlabarnastuðlunum og, til samanberingar, prosentvísa býtið av fólkatalinum: Geografiskt øki Norðoyggjar Eysturoy Norðstreymoy Suðurstreymoy Vágar Sandoy Suðuroy Prosentpartur av skúlabarnastuðlunum 15,5 % 23,5 % 0% 51 % 8% 2% 0% Prosentpartur av fólkinum 13 % 22 % 9% 36 % 6% 3% 11 % Talvan sýnir, at økini Vágar, Norðoyggjar og Eysturoy eru nakað yvirumboðaði, og at Suðurstreymoy er yvirumboðað í mun til fólkatalið við heili 15%. Merkisvert er, at ongin skúlabarnastuðul er í Suðuroynni og í Norðstreymoy. 31 Tilráðingar um aðrar loysnir enn stuðulsfólk. Í 33 førum er serligt frítíðarstað tilrátt sum loysn ístaðinfyri stuðulin. Í 1 føri er bústovnapláss tilrátt. Í 3 førum er familjuviðgerð tilrádd Í 1 føri er umlættingar- ella røktarfamilja tilrádd Í 3 førum er pláss á Sernámsdeplinum og Næmingaheiminum tilrátt Í 10 førum er ongin onnur fyriskipan tilrádd Í mun til skúlabørnini sær ónøgdin út til at vera sera stór. Serkunnleikin mælir til aðra loysn enn stuðulsfólkaloysnina í 41 av 51 førum. Endamálini við skúlabarnastuðlunum. Endamálini við fyriskipanunum er: o Skapa innihald í dagin o Ansing o Stimbra barnið fakliga, likamliga, sosialt, málsliga, samskifti o Fylgja í og úr skúla, til og frá ítrivi og viðgerð o Umlætting o Røkt Talan er um børn, sum antin ganga í vanligum fólkaskúla ella ganga í skúla á Sernámsdeplinum, og sum hava tørv á ansing eftir skúlatíð. Nógv teirra hava eisini tørv á serligari stimbran/viðgerð, í fleiri tímar um dagin, enn skúlin bjóðar. Nøkur fá eru í aldrinum, sum vanliga er umfataður av frítíðarskúla, men nógv teirra kunnu ikki gera brúk av tí tilboðnum, hóast tey hava stuðulsfólk. Og óansæð, so munar tað tilboðið so lítið til børn, ið framhaldandi koma at hava tørv á stuðuli útum 7. og 8. árið. Arbeiðsstaðurin. Arbeiðsstaðurin í fyriskipanunum í hesum bólki er býttur soleiðis: 21 børn eru við stuðulsfólkunum í einari av serligu stuðulsstovunum í Tórshavn, í Miðvági, á Eiði, á Saltnesi og í Skopun. 18 eru heima. 7 eru heima hjá stuðulsfólkinum. 5 eru í frítíðarskúla/frítíðarstovu. Kostnaðurin. Um vit leggja allar núverandi einstaklingajáttanir til hesi 51 børnini saman, so svara tær til 30,25 fulltíðar starvsfólk. 32 Stuðul til vaksin. Vaksnu fólkini, ið hava persónligan stuðul vegna sjúku/brek, eru 39 í tali. Hesi fólkini hava øll álvarsligt brek ella sjúku, men tað er sera ymiskt, hvussu nógv brekini/sjúkurnar ávirka teirra virkisføri. Tey flestu hava viðfødda sjúku ella brek, men tað eru eisini fleiri, sum hava fingið heilaskaða, og fleiri, sum hava fingið skaða av ferðsluvanlukku. Nógv teirra hava eisini onnur tilboð umframt stuðulstiltakið - tað kann vera verkstaðspláss, heimahjálp, vardan bústað o.l., og tað er tí stór spjaðing í játtaða tímatalinum. Vit sóu, at mest vanliga tímatalið í øllum stuðulsfyriskipanunum undir einum var 30 t. um vikuna, men soleiðis er tað ikki við teimum vaksnu brúkarunum. Her eru bara tveir brúkarar við 30 t. um vikuna, meðan tann mest vanliga játtanin er 10 t. um vikuna. Men samstundis er tað í hesum bólkinum, at tær størstu játtanirnar eru: 137, 140 og 175 t. um vikuna. Av hesum 39 fólkunum er ein fólkapensionistur, trý eru undir endurbúgving og hini eru fyritíðarpensionistar. Geografiska býtið. Mynd 5 vísir, hvar í landinum teir vaksnu brúkararnir búgva: 5. Geografiska býtið av vaksnu brúkarunum 24 25 20 15 10 7 5 0 4 3 0 1 Norðoyggjar Eysturoy Norðstreymoy Suðurstreymoy Vágar Sandoy Suðuroy 0 Talvan niðanfyri vísir prosentvísa býtið av stuðlunum til vaksin og, til samanberingar, prosentvísa býtið av fólkatalinum: 33 Geografiskt øki Prosentpartur av stuðlunum til vaksin Prosentpartur av fólkinum Norðoyggjar Eysturoy Norðstreymoy Suðurstreymoy Vágar Sandoy Suðuroy 0% 18 % 2,5 % 61 % 8% 0% 10,5 % 13 % 22 % 9% 36 % 6% 3% 11 % Myndirnar vísa týðiliga, at stóri tørvurin á stuðuli til vaksin er í Tórshavn. Hetta hevur óivað nakað at gera við, at flestu tilboðini til brekaði - skúla- og arbeiðstilboð - eru og hava verið í Tórshavn, og at brekaði tískil hava búsett seg har í størri mun enn í øðrum pørtum av landinum. Í Sandoynni og í Norðoyggjum var ongin vaksin brúkari, tá skrásetingin varð gjørd. Tað kunnu vera nógvar ymiskar orsøkir til hetta, men t.d. vita vit, at tað hevur verið serliga trupult at fáa umsøkjarar til stuðulsfólkastørvini í Norðoyggjum. Tilráðingar um aðrar loysnir enn stuðulsfólk. Í 23 førum er ongin onnur loysn tilrádd. 10 standa á bíðilista til pláss í sambýli 2 standa á bíðilista til pláss á Ellis- og Røktarheimi 4 bíða eftir verkstaðsplássi. Sum nevnt varð í lýsingini av barnastuðlunum, so er spurningurin, um onnur loysn er tilrádd, svaraður við teirri fortreyt, at stuðulsfólkafyriskipanirnar hava aðrar, betri umstøður at virka undir. Við hesari fortreyt verður verandi loysn mett nøktandi hjá 23 av teimum vaksnu brúkarunum. Endamálini við stuðulinum til vaksin. Av teimum vaksnu brúkarunum eru 15 heimabúgvandi, ið hava stuðul til fylgjarauppgávur og til at skapa innihald í dagin. Tað eru 24, ið hava egnan bústað, og sum hava tørv á hjálp fyri at klára gerandisdagin í hesum sjálvstøðuga bústaði. Onkur hevur støðugt brúk fyri hjáveru av øðrum, nøkur hava tørv á stuðuli til at skipa gerandisdagin, onnur fyri at skapa innihald í gerandisdagin, og fleiri teirra hava somuleiðis brúk fyri fylgjara, tá tey skulu til viðgerðar, til ítriv o.a. Arbeiðsstaðurin. Arbeiðsstaðurin er sjálvsagt heima hjá brúkaranum. Tað eru bara tríggir heimabúgvandi brúkarar, ið eru heima hjá stuðulsfólki. Ein brúkari hevur stuðulsfólkið við til arbeiðis smb. einari serligari avtalu. Kostnaðurin. Hesir 39 brúkararnir hava tilsamans eina játtan, ið svarar til 26 fulltíðarstørv. 34 Familjustuðul. Í 21 barnafamiljum arbeiða stuðulsfólk í heiminum. Orsøkin til tørvin á stuðuli í hesum familjum er, at foreldrini av ymiskum orsøkum ikki makta foreldrauppgávuna. Geografiska býtið. Mynd 6 vísir, hvar í landinum hesar familjur búgva: 7. Býtið av øllum stuðulsfyriskipanum vegna 6. Geografiska býtið av familjustuðlunum familjuviðurskifti. 25 5 20 4,5 21 5 4 4 3,5 15 3 3 10 2,5 2 1,5 2 2 5 5 5 3 1 0,5 0 0 5 0 3 Norðoyggjar Norðoyggjar Eysturoy Eysturoy Norðstreymoy Norðstreymoy Suðurstreymoy Suðurstreymoy Vágar Vágar Sandoy Sandoy Suðuroy Suðuroy 2 0 Mynd 7 vísir samlaða talið av øllum fyriskipanunum vegna familjuviðurskifti. 7. Geografiska býtið av øllum stuðulsfyriskipanum vegna familjuviðurskifti. 25 21 20 15 10 6 5 5 3 2 0 0 35 2 Norðoyggjar Eysturoy Norðstreymoy Suðurstreymoy Vágar Sandoy Suðuroy Í hesum bólkinum eru tølini so smá, at tað er týdningarleyst at tosa um prosentvíst býtið. Men vit síggja eina heilt aðra mynd á mynd 6, enn í hinum bólkunum. Her eru tey smáu økini, serliga Suðuroyggin, yvirumboðaði. Eitt annað, sum er undranarvert, er, at ongin familjustuðul er í Norðoyggjum. Taka vit so samlaða talið av stuðulsfólkum, játtaði vegna familjuviðurskifti, t.e. umframt familjustuðlarnar, eisini tey 18 børnini, sum hava stuðulsfólk sum pedagogiskt tiltak vegna familjuviðurskifti, so sær myndin øðrvísi út, sum mynd 7 vísir. Tað er stórur munur á 6. og 7. mynd. Orsøkin til munin á hesum báðum myndunum kann vera, at summi øki í landinum ikki hava nakran dagstovn, og at tað er ein av orsøkunum til, at stuðulsfólk í størri mun arbeiða í familjunum har. Og smb. serráðgevunum, so høvdu nógvar av fyriskipanunum í hesum økjum kanska als ikki verið neyðugar, um børnini høvdu havt eitt pedagogiskt ansingartilboð. Hóast stuðulsfólkini á dagstovni eru tald við í 7. mynd, so er onki stuðulsfólk sett í Norðoyggjum, t.e. at tað als ongin stuðulsfólkafyriskipan er vegna familjuviðurskifti í tí økinum. Samanlagt eru nógv flestar stuðulsfyriskipanir í Suðurstreymoy, og tað samsvarar við, at Tórshavnar kommuna er tann kommunan, ið setir flest tiltøk í verk smb. barnaforsorgarlógini - í 1999 brúkti Tórshavnar kommuna 57% av samlaðu útreiðslunum til barnaforsorg. Í samrøðuni við sosialráðgevarnar kom fram, at tað fyri tey er sum um, at privata netverkið er viknað. At vit serliga í Tórshavn hava nógvar familjur heilt uttan privat netverk, og at hetta er ein týðandi orsøk til tørvin á barnaforsorgarligum tiltøkum. Annars kunnu onnur viðurskifti hava týdning. M.a. møguleikarnir fyri at seta tiltøk í verk, og hugburðurin um, hvørt tað almenna eigur at loysa trupulleikarnar í familjunum. Havast má í huga, at talan í nøkrum førum er um so smá tøl, at summir munir hava tilvildarligar orsøkir. Tilráðingar um aðrar loysnir enn stuðulsfólk. Í 9 førum er ongin onnur loysn tilrádd. `I 4 førum er stuðulsfólk sett, hóast ivi er um, um tað bøtir nakað, og sagt verður, at ein neyvari eygleiðing av familjuni er neyðug. Í 4 førum verður mett, at stuðulsfólkafyriskipanin ikki er nøktandi, tí familjan hevur tørv á familjuviðgerð. Í 4 førum er umlættingar- ella røktarfamilja umhugsað. Í 1 føri er bústovnapláss tilrátt. Endamálini við familjustuðlunum. Endamálini við arbeiðinum hjá familjustuðlunum eru hesi: o at yvirtaka uppgávuna hjá foreldrum ella stuðla teimum í at røkja hana o geva umsorgan o at stuðla familjuni í at skipa gerandisdagin o veita ráð og vegleiðing 36 o o at eygleiða at hava umsjón við børnum Kostnaðurin. Hesar familjur fáa tilsamans stuðul sv.t. 10,5 fulltíðarstørv. Umframt hesar stuðlarnar, eru sum nevnt stuðlarnir hjá teimum 18 børnunum í og undir skúlaaldur, sum hava stuðul bæði á dagstovni og heima orsaka av familjuviðurskiftunum. T.e. at tilsamans eru stuðulstímar svarandi til 21 fulltíðarstørv játtaðir orsaka av truplum familjuviðurskiftum. 37 4. PARTUR. Tilmæli til eina aðra skipan. Í 1. og 3. parti er verandi stuðulsfólkaøkið lýst. Økið er greinað, og útfrá hesum er møguligt at gera nakrar niðurstøður. Tað er greitt, at ein broyting er átroðkandi á øllum pørtum av økinum. Atfinningarnar eru nógvar, og í heilt nógvum førum er ynski um heilt aðrar loysnir enn verandi stuðulsfólkaloysnir. Tað er tískil somuleiðis greitt, sum nevnt í formælinum, at víðari arbeiðið við at gera eina betri skipan má býtast upp. Ein partur av arbeiðinum er, sum arbeiðssetningurin fyri hesa verkætlan sigur, at gera uppskot til eina stuðulsfólkaskipan. Ein kanska størri partur av arbeiðnum, ið nú er eftir, er at skapa onnur tilboð á sosiala økinum til ein stóran part av teimum, sum í dag eru brúkarar á stuðulsfólkaøkinum. Í hesum parti fari eg at greiða nærri frá tilmælunum um eina aðra skipan. Tilmælini eru gjørd fyri teir fýra bólkarnar hvør sær: - børn undir skúlaaldur - børn í skúlaaldri - vaksin - barnafamiljurnar Til børn undir skúlaaldur. Mælt verður til, at vanligu barnaansingartilboðini í framtíðini verða skipaði soleiðis, at tey nøkta tørvin hjá øllum teimum børnunum, sum hava tørv á hesum tilboðum, heldur enn framhaldandi at játta stuðulsfólk til øll børn við serligum tørvi. Endamálið er fyrst og fremst at skapa nøktandi tilboð til børnini við tí størsta tørvinum. Tað er ofta soleiðis í dag, at tey, sum hava størstu trupulleikarnar, fáa tey vánaligastu tilboðini. Í dag er tað so, at um eitt barn ikki fær nakað barnaansingartilboð, ella verður avvíst, tí tað hevur ein ov serligan tørv, so verður oftast eitt stuðulsfólk játtað til barnið ístaðin, og arbeiðsstaðið verður so antin heima hjá barninum ella heima hjá stuðulsfólkinum. Stuðulsfólkini gera eitt gott arbeiði, men tær vánaligu umstøðurnar gera, at tiltøkini í nógvum førum ikki eru nøktandi, og í summum førum als ikki ráðilig. Tað eru eisini trupulleikar í teimum fyriskipanum, har barnið fær pláss á dagstovni við stuðulsfólki. Í samrøðunum við dagstovnaleiðarar og við stuðulsfólk á dagstovni kom fram, at tørvurin á einum greiðum ábyrgdarbýti er stórur. Dagstovnaleiðararnir hava stórar trupulleikar av, at tær bæði hava og ikki hava ábyrgdina av pedagogiska tilboðnum til børn við serligum tørvi. Tær søgdu allar, at tær sjálvsagt áttu at havt ábyrgdina av øllum arbeiði á stovninum, men at tað bæði í mun til dagstovnar í Havn og uttanfyri eru stórir trupulleikar av hesum. Almannastovan og stuðulsfólkaskipanirnar í Havn og Klaksvík eru arbeiðsgevarar hjá stuðulsfólkunum, og hava sum so ábyrgdina av stuðulstiltakinum - av at ráðgeva stuðulsfólkunum og at skipa arbeiðið - men støðan 38 verður fløkt, tá arbeiðið gongur fyri seg inni á einum stovni, har leiðarin jú frammanundan hevur ábyrgdina av øllum virksemi. Tað var somuleiðis týðiligt í samrøðunum, at dagstovnaleiðararnir kenna seg einsamallar við uppgávuni, tá tær taka børn við serligum tørvi inn á stovnin. Hetta er serliga galdandi í økjum, har bara ein dagstovnur er. Dagstovnar hava sjáldan tann fakliga førleikan, tað krevur at taka ímóti børnum við trupulleikum av øllum slag, og tí tørvar teimum holla ráðgeving, um teir framhaldandi skulu hava hesar uppgávur. Endamálið við at nøkta serliga tørvin hjá børnunum øðrvísi enn í dag er eisini at sleppa undan dýrum einstaklingaloysnum, ið eru sera orkukrevjandi at umsita, og sum eru ómøguligar at skipa undir verandi umstøðum. Í Dagstovnalógini stendur í §5: "Til børn við serligum tørvi verða veittar nøktandi hølisumstøður og viðgerðar- og námsfrøðilig tilboð sbr. serligari lóggávu." Mælt verður til, at hendan serliga lóggávan verður smíðað soleiðis, at hon loyvir smidligum loysnum, so tær kunnu skapast eftir tørvinum hjá tí einstaka barninum. Møguliga skal heimildin skapast í sjálvari dagstovnalógini. Sum tað er nú, so verður stuðulsfólkaloysnin ofta vald, tí hetta er tann vanliga og góðkenda loysnin, og ikki tí hetta er tann besta loysnin. Um kommunurnar fáa ábyrgd av og fíggjarligan møguleika til at skapa hesi tilboð, er tað neyðugt, at landið skipar eina serkøna ráðgeving, ið skal ráðgeva kommununum í hesu uppgávu, og hava eftirlit við, at tilboðini eru nøktandi fyri barnið. Hon kundi t.d. verið samansett av økisráðgevum. Tilmælið er sostatt, at børnini við serligum tørvi fáa eitt vanligt tilboð um barnaansing, sum verður innrættað til einstaka barnið, har tað er tann besta loysnin. Ein jøvn/samlík viðgerð í øllum kommunum kundi verið tryggjað við tí mannagongd, at heilsusystrar og økisumboðið í barnaserkønu ráðgevingini hjá landinum luttóku í upptøku av børnum við serligum tørvi í kommunalu barnaansingartilboðini. Soleiðis hevði eisini borið til at tryggja, at tey børnini, ið ikki kunnu brúka verandi tilboð, verða visiteraði til onnur góðkend tilboð. Og at støða verður tikin til, hvussu tørvurin hjá hesum børnum so skal nøktast, um onki hóskandi tilboð er í verandi støðu. T.e. at mælt verður til, at Almannastovan og barnaverndarumsitingarnar ikki longur skulu hava ábyrgd av stuðulsfólkum sett til ansing/viðgerð í dagtímunum av børnum undir skúlaaldur, men at kommunalu umsitingarnar av barnaansingarøkinum skulu yvirtaka hesi núverandi uml. 54 størvini, sum eru játtaði til uml. 80 børn, og yvirtaka ábyrgdina av, at øll hesi børnini hava nøktandi hølisviðurskifti og viðgerðar- og námsfrøðilig tilboð. Tað merkir, at kommunurnar eisini yvirtaka ábyrgdina av at skapa nøktandi umstøður til teirra, har núverandi tilboð ikki er nøktandi, hóast tey hava eina stuðulsfólkajáttan. 39 Mælt verður til, at útreiðslurnar av meirkostnaðinum orsaka av serliga tørvinum hjá børnunum framhaldandi verða goldnar av landskassanum. T.e. at kommunurnar fáa hendan meirkostnað endurrindaðan eftir umsókn. Skiftisreglan kundi verið, at núverandi játtanir til ansing av børnum undir skúlaaldur smb. §17 í forsorgarlógini og §22 í barnaforsorgarlógini verða broyttar til játtanir smb. §5 í dagstovnalógini við treyt um, at øll málini skulu viðgerast umaftur eftir nýggju mannagongdini eftir t.d. einum ári. Núverandi játtanir eru býttar á kommunurnar soleiðis: Kommuna Tal av børnum Tal av tímum/størvum Eiði Fuglafjørður Gøta Hvalvík Klaksvík Kollafjørður Kvívík Miðvágur Nes Oyndarfjørður Runavík Sandur Skála Skopun Sørvágur Sunda Tórshavn Tvøroyri Vestmanna 3 3 4 1 10 3 1 2 2 1 3 1 3 4 1 2 32 2 2 40/1 95/2,4 135/3,4 1/40 280/7 90/2,25 20/0,5 60/1,5 60/1,5 20/0,5 80/2 30/0,75 90/2,25 50/1,25 40/1 70/1,75 825/20,6 89/2,23 40/1 Mælt verður somuleiðis til at seta á stovn serstovnatilboð til tey børnini, sum eru so sjúk og viðgerðarkrevjandi, at tað er neyðugt við einum serliga skipaðum og serliga innrættaðum viðgerðarumhvørvi til dagligu ansingina. Í hvørjum einstøkum føri kann so eftir tørvi skipast fyri einum tilknýti til vanliga barnaansingarumhvørvið. Hesir landsstovnar skulu kunna veita bæði ansing, neyðuga viðgerð og neyðuga umlætting til familjurnar við fjølbrekaðum børnum. Smb. skrásetingini er talan um 10 børn undir skúlaaldur, ið hava tørv á einum slíkum stað, ístaðin fyri núverandi stuðulsfólkaloysn. Hesi búgva í Havn og í Eysturoynni. Onnur børn eru við sama tørvi, men av tí at tey ikki hava stuðulsfólk í dag, men aðra loysn, eru tey ikki við í hesari skráseting. 40 Eitt serstovnatilboð kundi hóskandi verið lagt í Eysturoynni við støði í royndarskipanini í Rók á Saltnesi. Løgtingið hevur játtað, at ein leiðari verður settur til tilhaldið smb. §16 í forsorgarlógini í tíðarskeiðnum fram til 31.12.02. Verandi skipan við stuðulsfólkajáttan til hvørt einstakt barn verður varðveidd í royndartíðini. Almannastovan hevur ábyrgdina av royndarskipanini, og skulu royndirnar frá tilhaldinum í Rók liggja til grund fyri støðutakanini til eina varandi skipan um 1 1/2 ár. Mælt verður til, at skipa verður fyri einari royndarskipan afturat fyri fjølbrekaðu børnini í Tórshavn. Ein slík royndarskipan kundi verið gjørd í samstarvi við Sernámsdepilin, og soleiðis verið byrjanin til eitt størri og betri samstarv millum almannaverkið og skúlaverkið á hesum øki. Til skúlabørn. Í 41 av 51 førum, har talan er um skúlabarnastuðul, er onnur loysn enn stuðulsfólkaloysnin tilrádd. T.e. at umsitingin bara í 10 førum metir, at verandi loysn er nøktandi, so her er ein onnur skipan átroðkandi. Eisini her skal nevnast, at tað óivað eru fleiri børn enn tey, ið eru við í hesari skráseting, sum hava tørv á slíkum tilboði. Tað ber ikki til at skipa ein skilagóðan sernámsfrøðisligan stuðul uttan starvsfólk við sernámsfrøðisligum innliti, uttan nøktandi hølisviðurskifti og uttan eitt skipað samstarv við onnur fakfólk, sum eru um barnið/tann unga. Mælt verður tí til, at serlig frítíðartilboð verða stovnsett til skúlabørnini, sum orsaka av serligum tørvi mugu hava eitt sernámsfrøðiligt tilboð ein størri part av degnum enn skúlin bjóðar, og sum somuleiðis hava tørv á at verða ansaði eftir skúlatíð. Verða slíkir stovnar skipaðir við leiðslu og skikkaðum starvsfólkum, kunnu teir bjóða børnunum eitt væl skipað, sernámsfrøðiligt tilboð dagliga eftir skúlatíð. Hetta krevur hóskandi hølir, sum m.a. gera tað møguligt at fara burtur frá við einum ella tveimum børnum við hvørt, tí nógv av hesum børnum tola ikki at vera saman við nógvum fólki allan dagin. Fingu vit skipaði viðurskifti, hevði eisini betur borið til at fingið eitt samstarv í lag við skúlan, soleiðis at einstaka barnið fekk eitt samanhangandi tilboð frá skúla- og almannaverkinum. Møguliga skuldi skúla- og frítíðartilboð í nøkrum førum verið skipað sum eitt og sama tilboð. Nógv av hesum børnum/ungu fólkum ganga regluliga til fysiurgiska viðgerð og til ríðing. Ein slíkur stovnur hevði kunnað samskipað hetta - t.d. við at fysiurgisk viðgerð varð givin á stovninum, at tey fylgdust fleiri til ríðing í senn osfr.. Núverandi stuðulsfólkajáttanir til ansing av børnum í skúlaaldri eftir skúlatíð eru íalt uml. 6,3 mill. kr. um árið. Við at samskipa hesi tilboð ber væntandi til at fíggja útreiðslurnar til at seta leiðslur fyri, innan hesar fíggjarligu karmar, tí sum er hava jú øll børnini, óansæð tørv, eitt starvsfólk í part, allar tímarnar. 41 Stovnarnir kundu verið játtaðir smb. §16 í forsorgarlógini við fígging fluttari frá §17 í somu lóg, har nærum øll verandi stuðulsfólk til skúlabørnini eru játtaði í dag. Umframt brekaðu og sjúku børnini, er ein bólkur av børnum og ungum, sum av sosialum orsøkum hava tørv á frítíðartilboði útum aldurin, har kommunurnar vanliga bjóða frítíðarskúla. Hesi børn og ungu hava eisini tørv á einum skipaðum tilboði, og má tann spurningurin viðgerast fyri seg. Eitt slíkt tilboð kundi verið skipað antin sum eitt kommunalt tilboð ella sum eitt tilboð sambært barnaforsorgarlógini, og krevur tað eina serliga játtan. Til vaksin. Í 23 førum er ongin onnur loysn tilrádd teimum vaksnu brúkarunum enn ein stuðulsfólkaloysn undir skipaðum viðurskiftum. Í hinum 16 førunum er onnur loysn viðvíkjandi bústaði og arbeiði tilrádd, og í øllum hesum førum er talan um loysnir, sum stovnurin Heimarøktin/Serforsorgin umsitur. Mælt verður til, at heimildargrundarlag verður skapt fyri at gera eina stuðulsfólkaskipan undir stovninum Heimarøktin/Serforsorgin til hesar brúkarar. Hesin stovnur hevur frammanundan til uppgávu at veita heimahjálp og heimarøkt til fólk, ið hava egnan bústað, men tørva hjálp fyri at klára seg. Stovnurin umsitur eisini tey arbeiðs- og bútilboð, sum eru til nakrar bólkar av brekaðum fólkum. Við einari slíkari heimild hevði tað verið møguligt hjá stovninum eisini at bjóða sjúkum/brekaðum fólki eina minni inngrípandi loysn enn eitt bútilboð, um tey harvið kunnu megna at búgva í egnum bústaði. Bólkurin við hesum tørvi er óivað størri enn hendan skrásetingin vísir, m.a. eru vit vitandi um nógv sálarsjúk fólk, ið eru innløgd og onnur, sum bara liva við sínum trupulleikum uttan stuðul. Hesi fólk kundu fingið møguleika fyri at megna ein sjálvstøðugan bústað, og harvið fingið ein størri lívskvalitet, við einum slíkum tilboði um persónligan stuðul. Í familjunum. Í 13 av 22 førunum, har stuðulsfólk er sett í familjum, er onnur loysn enn stuðulsfólkaloysnin tilrádd. Í flestu førum er ein nærri eygleiðing ella familjuviðgerð umhugsað, men tann møguleikan hava vit at kalla ikki sum er. Mælt verður tí til at stovna ein familjuviðgerðar- og eygleiðingarstovn, so vit veruliga fáa møguleika at hjálpa hesum familjum til broytingar, heldur enn framhaldandi at fjala trupulleikarnar, sum vit í førum gera í dag, við at seta ónøktandi stuðulstiltøk í verk. Ein møguleiki er at brúka karmarnar á Føroya Barnaheimi til hetta endamál. Eitt dygdargott tilboð um familjuviðgerð á einum stovni og úti í familjunum hevði ivaleyst avloyst flestu stuðulsfólkafyriskipanirnar. Men verða stuðulsfólk framhaldandi sett í familjurnar, verður mælt til at stuðulsfólkaskipanir verða stovnaðar sum partar av 42 verandi barnaverndarumsitingum í Klaksvíkar og Tórshavnar kommunu og á Almannastovuni. Verða ætlaðu broytingarnar viðvíkjandi barnaverndarumsitingunum framdar, og umsitingar settar á stovn í ymisku geografisku økjunum, kundu stuðulsfólkaskipanirnar verið ein nattúrligur partur av teimum. Mælt verður eisini til at stovna eina fosturfamiljuskipan. Tilmæli til, hvussu víðari skal farast fram við at skipa stuðulsfólkaøkið. Tilmælini í hesum áliti eru ikki lyklaklár. Víðari arbeiðið í hesari verkætlan er at gera eitt ítøkiligt uppskot til eina stuðulsfólkaskipan undir Heimarøktini/Serforsorgini til vaksin, brekaði og sjúk fólk, ið búgva heima ella í egnum bústaði. Mælt verður til, at serkøn fólk á ymisku fakøkjunum verða tikin við í arbeiðið við at búgva tilmælini út við ítøkiligum uppskotum til: o o o o at skapa møguleika og heimild fyri smidligari loysnum á barnaansingarøkinum til børn við serligum tørvi serlig dag-, viðgerðar- og umlættingartilboð til fjølbrekaði børn serlig frítíðartilboð til skúlabørn við serligum tørvi ein familjuviðgerðar- og eygleiðingarstovn og eina fosturfamiljuskipan, sum síðani verða løgd til politisku myndugleikarnar at taka støðu til. 43 FYLGISKJAL 1. Hesir upplýsingar eru skrásettir í øllum játtaðum fyriskipanum: 1. 2. 3. 4. Navn. Føðingardagur. Aldur. Geografisk øki - val ímillum Norðoyggjar, Eysturoy, Norðurstreymoy, Suðurstreymoy, Vágar, Sandoy, Suðuroy. 5. Kommuna - val ímillum allar kommunur í landinum. 6. Bústaðarviðurskifti - heimabúgvandi, egnan bústað. 7. Orsøk til tørvin á stuðuli - sjúka/brek, familjuviðurskifti. 8. Tímatal - 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40, >40. 9. Førleiki hjá stuðulsfólkinum - viðkomandi útbúgving ja/nei. 10. Arbeiðsstaður - heima hjá brúkara, heima hjá stuðulsfólkinum, á dagstovni, í serligari stuðulsfyriskipan. 11. Tíðaravmarking - 3 mðr., 1/2 ár, 1 ár, 2 ár, 3 ár, > 3 ár. 12. Nærri lýsing av orsøkini til tørvin á stuðulsfólki - fríur tekstur. 13. Endamál við fyriskipanini - fríur tekstur. 14. Aðrar fyriskipanir hjá sama persóni - fríur tekstur. 15. Er onnur fyriskipan umhugsað/tilrádd ístaðin fyri stuðulsfólka-fyriskipanina - fríur tekstur. Ad.1 + 2 + 3: Tá stuðulsfólk er sett til ein persón, er fyriskipanin skrásett við hesum persóni sum brúkara. Tá talan er um fyribyrgjandi tiltak í einari familju, er fyriskipanin ikki skrásett við einum ávísum persóni sum brúkara, og sostatt ber ikki til at tosa um navn, føðingardag og aldur í hesum fyriskipanum. Navn og føðingardagur hevur bara týdning í mun til at tryggja, at allir brúkarar eru við, og at ongin er skrásettur fleiri ferðir. Tal av brúkarum sigur onki um tal av stuðulsfólkum. Av tí at ongin verandi skipan knýtir hesi bæði tingini saman, so hevði talan verið um eina sera stóra uppgávu at fingið upplýsingar um bæði brúkarar og stuðulsfólk í somu verkætlan. Í mun til hesa verkætlan hevur verið mett, at brúkarasjónarhornið er tað rættasta at brúka. Ad.4 + 5: Geografiin er skrásett við kommunu, og harnæst er landið býtt upp í 7 ymisk øki, tí geografisku viðurskiftini fáa óivað stóran týdning í mun til val av loysnum. Ad.6: Her verður skilt í millum, um brúkarin er heimabúgvandi, t.e. býr hjá foreldrum, ella hevur egnan bústað einsamallur ella saman við egnari familju, t.e. hjúnafelaga og/ella børnum. Ad.7: Stuðulsfólk verða sett vegna sjúku/ brek hjá einum barni ella einum vaksnum persóni 44 ella vegna trupulleikar í einari familju við barni/børnum, tá foreldrini ikki megna foreldrauppgávuna nøktandi fyri børnini, og tað tí verður mett neyðugt, um barnið/børnini framhaldandi skulu kunna verða verandi í familjuni. Ad. 8: Játtaða tímatal er rundað upp/niður til 5-10-15-20-25-30-35-40->40, og eisini er tímatalið umroknað til fulltíðarstørv, t.e. 40 t. um vikuna.. Ad. 9: Metingin av fakliga førleikanum er gjørd av sosial- ella serráðgeva á Almannastovuni, og av stuðulsfólkaskipanunum í ávíkavist Klaksvík og Tórshavn. Hetta tal vísir, hvussu nógvir brúkarar hava stuðulsfólk, ið hava eina útbúgving, ið er viðkomandi í mun til arbeiðsuppgávuna. Ad. 10: Tá talan er um, at brúkari bæði hevur stuðulsfólk t.d. á dagstovni og heima, so er primeri arbeiðsstaðurin skrásettur, og síðan er viðmerkt í teksti, at nakrir tímar verða nýttir á øðrum arbeiðsstaði. Ad. 11: Tíðaravmarkingin lýsir, hvussu leingi hvør einstakur brúkari hevur havt stuðulsfólk - frá byrjanini av fyrstu játtan til endan av núverandi játtan. Tíðarskeiðini eru rundaði upp/niður til 3 mðr., 1/2 , 1, 2, 3 og >3 ár. Meiningin við hesum upplýsingum er at vísa í høvuðsheitum, hvussu langar fyriskipanir talan er um. Summar fyriskipanir eru ikki tíðaravmarkaðar, og har er >3 ár skrásett. Ad. 12, 13, 14 + 15: Í teigi 7 er bara skilt ímillum, um orsøkin til stuðulsfólkajáttanina er sjúka/brek ella familjuviðurskifti. Fyri at fáa eina nærri lýsing av, hvørjar trupulleikar hjá persónunum/familjunum roynt verður at loysa ella bøta um við at seta stuðulsfólk, er tað í teigi 12 greitt nærri frá orsøkunum til tørvin á stuðuli. Í teigi 13 hava starvsfólk í umsitingini orðað endamálið við fyriskipanini. Í teigi 14 hava starvsfólk upplýst, um aðrar fyriskipanir eru játtaðar til sama persón. Í teigi 15 hava somu starvsfólk úttalað, um onnur loysn enn stuðulsfólkaloysnin er umhugsað ella tilrádd ávísa persóninum. Ymisku svarini eru næstan líka nógv sum brúkararnir í tali, so fyri at kunna geva eina meiri einfalda mynd, og fyri betur at kunna greina tilfarið, er "endamálið við fyriskipanunum" síðan umskrivað og bólkað í bara 4 ymisk endamál, og "aðrar umhugsaðar loysnir" umskrivaðar til 17 ymiskar loysnir í 6 bólkum. 45 ALMANNA- OG HEILSUMÁLARÁÐIÐ Álit um serdagstovn EIRARGARÐUR 2 o 100 TÓRSHAVN TELEFON 30 40 50 o TELEFAX 35 40 45 o E-MAIL: AHR@AHR.FO Serdagstovnur til børn við serligum tørvi Hans Pauli Strøm, landsstýrismaður Almanna- og heilsumálaráðið Við hesum verður álit handað landsstýrismanninum í almanna- og heilsumálum frá arbeiðsbólkinum viðvíkjandi tilboði til børn við serligum tørvi, settur av landsstýrismanninum í juni 2004. Tórshavn, tann 12. juli 2005 Súsanna Nolsøe Almanna- og heilsumálaráðið Sigrun Samuelsen Tórshavnar kommuna Beinta Festirstein Almannastovan Terje Kollsker Psykiatriski depilin Súsan Johansen Rókin Beinta Johannesen Føroya barnaheim Hanna Kampmann Sernámsdepilin Síða 2 av 13 Inngangur Landsstýrismaðurin í almanna- og heilsumálum tók stig til at seta ein arbeiðsbólk á sumri 2004 at gera eitt álit, sum skuldi greina trupulleikan hjá børnum við serligum tørvi, sum ikki høvdu eitt nøktandi ansingartilboð og sum ikki kundi vera í vanligum kommunalum dagstovnum. Arbeiðsbólkurin varð niðursettur í kjalavørrinum av, at tað kom alment fram í fjølmiðlunum, at eitt barn undir skúlaaldri við álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum mátti av landinum fyri at fáa eitt nøktandi tilboð, tí einki tilboð var til hann í Føroyum. Hetta málið fekk drúgva umrøðu bæði í Løgtinginum og millum tey áhugafeløg, sum vara av børnum, ið hava ein serligan tørv. Avgerðin um at senda drongin av landinum varð mótmælt og skipað varð fyri undirskriftsinnsavnan. Heitt varð eisini á landsstýrismannin í almannamálum um at broyta avgerðina og skipa eitt tilboð í Føroyum, sum kundi nøkta tørvin hjá dronginum. Øll vóru samd um, bæði almenningurin og umboð fyri politisku flokkarnar, at tað var alneyðugt at fáa eitt tilboð í Føroyum, sum kundi taka sær av børnum, ið hava atferða- og tilknýtingartrupulleikar. Í arbeiðsbólkinum hava sitið: Súsanna Nolsøe, cand. scient. adm. fyri Almanna- og heilsumálaráðið, Sigrun Samuelsen, sálarfrøðingur fyri Tórshavnar kommunu, Beinta Festirstein, løgfrøðingur fyri Almannastovuna, Terje Kollsker, sálarfrøðingur fyri Psykiatriska depilin á Landssjúkrahúsinum, Hanna Kampmann, sálarfrøðingur fyri Sernámsdepilin, Súsan Johansen, sosialpedagog fyri Rókina á Argjum og Beinta Johannesen, sosialráðgevi fyri Føroya barnaheim. Arbeiðsbólkurin fekk ein arbeiðssetning at svara og hesin var: 1. 2. 3. 4. 5. hvørji børn talan er um, og hvønn serligan tørv hava tey, hvussu nógv børn eru í øllum Føroyum við serligum tørvi, og hvar búgva tey, hvussu stovnurin skal verða mannaður, og hvørji fakfólk skulu arbeiða har, hvar hóskandi hølir eru, og hvussu ein kostnaðarætlan kann síggja út. Arbeiðsbólkurin hevur havt regluligar fundir og viðgjørt arbeiðssetningin. Arbeiðsgongdin Arbeiðsbólkurin gjørdi fyrst eitt ávegisálit við eini fyribils niðurstøðu til landsstýrismannin í august 2004. Hetta ávegisálitið varð gjørt eftir áheitan frá landsstýrismanninum, tí landsstýrismaðurin ynskti at fáa eina ábending um úrslitið av arbeiðinum í sambandi við fíggjarlógararbeiðið fyri fíggjarárið 2005. Landsstýrismaðurin heitti síðan á arbeiðsbólkin um at arbeiða víðari við ávegisálitinum og koma við einum endaligum áliti. Landsstýrismaðurin brúkti niðurstøðuna í ávegisálitinum og varð úrslitið, at á fíggjarlógini 2005 varð peningur avsettur til at skipa eitt tilboð, har virksemið kundi byrja seinnu helvt av 2005. Síða 3 av 13 Arbeiðsbólkurin fór síðan til verka fyri at arbeiða víðari við einum endaligum áliti. Avgjørt varð, at arbeiðið skuldi byggja víðari á ávegisálitið og at útgreinast skuldi, hvussu nógv børn við serligum tørvi eru í Føroyum, og hvørji av hesum børnum við serligum tørvi hava fyri neyðini at fáa eitt meira skipað tilboð. Børn við serligum tørvi eru í dag skrásett hjá fleiri myndugleikum, so torført er at fáa upplýst eitt neyvt tal og harvið finna tørvin. Arbeiðsbólkurin fór sum tað fyrsta í holt við at kanna málbólkin og hugtakið børn við serligum tørvi. Endamálið var at avmarka málbólkin og finna fram til, hvørji børn álitið skuldi snúgva seg um, og hvønn tørv hesi børn hava. Niðurstøðan Eftir at arbeiðsbólkurin hevur kannað tørvin og fingið skrásett børn við serligum tørvi, er bólkurin komin til eina niðurstøðu. Niðurstøðan er, at í álitinum skal trupulleikin hjá børnum í aldrinum 0 til 7 ár við álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum kannast. Semja er eisini í arbeiðsbólkinum um, at trupulleikin hjá hesum børnum verður best loystur við at skipa ein serdagstovn, har hesi børn skulu innskrivast fyri eitt styttri ella longri tíðarskeið. Hesin serdagstovnur skal: o o o o o o mannast við 5 starvsfólkum og einum leiðara, hava tætt samstarv við Sernámsfrøðiligu ráðgevingina, Psykiatriska depilin á Landssjúkrahúsinum, Almannastovuna, barnaverndartænasturnar kring landið, sum skulu veita støðugan fakligan stuðul, við tíðini skulu starvsfólkini á serdagstovninum virka ráðgevandi og vegleiðandi hjá starvsfólkum á øðrum kommunalum dagstovnum og hjá barnaverndartænastunum kring landið, kunna ráðgeva foreldrum og fosturforeldrum, geografiskt liggja í miðstaðarøkinum, gerast eitt betur tilboð til børn við álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum enn tað tilboðið, sum hesi børn fáa í dag. Sambært skrásetingini av børnunum, so er komið fram, at í heilt einstøkum førum kann tørvur verða á eini samdøgursloysn, tí ein dagstovnaloysn ikki er nøktandi. Arbeiðsbólkurin mælir tí til, at møguleiki eigur at vera, í tilknýti til serdagstovnin, at hava eitt samdøgurstilboð. Hugtakið børn við álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum Børn við álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum eru børn við psykososialum trupulleikum, har ólag er í kensluligu og sosialu menningini. Hesi børn vísa tekin um tilknýtisólag, og hetta vísir seg m.a. við vánaligum innlivingarevnum, vantandi evnum at plikta seg í mun til onnur, nógvum konfliktum og vantandi evnum at læra av egnum royndum. Tey hava vánalig bindindi, rúma illa mótgangi og megna illa at stýra impulsum og aggressiónum. Hesi børn hava massivar trupulleikar við teim eksekutivu funktiónunum, sum eru kognitivu funktiónirnar viðvíkjandi stýring/planlegging og útinnan av egnari atferð. Hesi børn rúmast ikki í einum vanligum dagstovnaumhvørvi, og á einum vanligum dagstovni er ikki møguligt at nøkta serliga tørvin hjá hesum børnum. Oftast er talan um børn úr familjum, sum hava trupulleikar við at nøkta umsorgartørvin hjá børnunum. Hesi børn skilja seg nógv frá øðrum børnum og eru sera orkukrevjandi hjá starvsfólkunum í teimum vanligu dagstovnunum, tí Síða 4 av 13 hesi børn hava eina atferð, sum ger, at tey hava tað trupult við at vera á einum vanligum dagstovni. Hesi børn fáa í dag eitt stuðulsfólk knýtt at sær á dagstovninum, sum verður játtað sambært barnaforsorgarlógina sum ein einstaklingaveiting til eitt ávíst barn í eitt ávíst tíðarskeið. Hetta stuðulsfólkið er í allarflestu førum eitt ófaklært fólk, ið tekur sær av barninum burturav. Betri hevði verið, um hesi børnini høvdu møguleika at koma á ein serligan dagstovn, har fakfólk tóku sær av teirra menning, bæði sálarliga og likamliga. So var tilboðið meira skipa og ikki sum ein einstaklingaveiting, sum skal til nýggja støðutakan eftir eina tíð. Skrásetingin Sum longu nevnt valdi arbeiðsbólkurin at avmarka málbólkin "børn við serligum tørvi" til at fevna um børn við álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum í aldrinum 0-7 ár. Henda avmarking er gjørt fyrst og fremst út frá tí nógv umrødda máli, sum var frammi um somu tíð, sum arbeiðsbólkurin varð settur, um vantandi tilboð til børn við álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum í Føroyum. Haraftrat eru børn við serligum tørvi ein alt ov breiður og umfatandi bólkur, ið ikki er møguligt at arbeiða við undir einum, ei heldur finna eina felags loysn fyri. Í tí útgreinandi arbeiðinum varð sostatt arbeitt við hugtakinum álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum, og vóru øll børn í aldrinum 0-7 ár við hesum trupulleikum í Føroyum skrásett. Endamálið við skrásetingini var at fáa eitt fullfíggjað yvirlit yvir, hvussu nógv børn við hesum trupulleikum eru í Føroyum, hvussu gomul tey eru, kynsbýti og hvar tey búgva. Eisini vildi arbeiðsbólkurin hava upplýst, hvørji tilboð hesi børn fáa í dag, hvørjar kanningar eru gjørdar av børnunum, og hvørjir fakpersónar hava gjørt kanningina. Málbólkurin fyri skrásetingini Áðrenn skrásetingin varð gjørd, var eisini neyðugt at fáa allýst bólkin børn við álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum fyri at fáa staðfest heilt neyvt, hvørji børn talan er um. Hugtakið álvarsligir atferða- og tilknýtingartrupulleikar er víðfevnt. Talan er um eitt relatiónelt hugtak, sum skal skiljast í viðurskiftunum millum persón og samfelag. T.v.s. at tað er í teimum sosialu relatiónunum millum barn og umhvørvi, at eyðkennið atferða- og tilknýtingartrupulleikar verða ásettir, og fyri skrásetingina merkti tað, at ikki altíð er lætt nágreiniliga at staðfesta, hvør skuldi teljast við og hvør ikki skuldi. Avgjørt varð tí at hava eina breiða tilgongd til arbeiðið. Børn við atferða- og tilknýtningartrupulleikum hava sjáldan fingið staðfest eina læknaliga diagnosu. Ístaðin verða hesi børn aloftast kannað og eygleidd av eitt nú sálarfrøðingi og námsfrøðingi, sum síðan koma við eini fakligari frágreiðing, har trupulleikar teirra verða lýstir. Í hesari skáseting eru tí øll børn skrásett, har ein fakpersónur hevur staðfest eyðkenni við álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum. Bókin "Psykiske lidelser og adfærdsmæssige forstyrrelser - Klassifikation og diagnostiske kriterier", ið WHO hevur latið gjørt, verður brúkt sum grundarlag fyri allýsingini av trupulleikunum hjá børnunum og sum klassifisering av trupulleikunum í hesari skráseting. Hædd skal takast fyri, at ikki øll børn í Føroyum við atferða- og tilknýtingartrupulleikum eru skrásett hjá nøkrum almennum myndugleika ella kannað av fakfólkum. Tíverri, so koma hesi fakfólk ikki í samband við øll børn í Føroyum, tí øll børn eru ikki dagliga í dagrøkt ella á dagstovni, og verða tí ikki eygleidd av nøkrum fakfólkum. Tí skal fyrilit takast fyri, at Síða 5 av 13 skrásetingin ikki er fullfíggjað, men mett verður tó, at skrásetingin er á góðari leið. Skrásetingin er gjørd í samstarvi við Almannastovuna, Psykiatriska depilin, Tórshavnar kommunu, Klaksvíkar kommunu og Sernámsdepilin. Samanumtikið eru hesi krøv sett í samband við skrásetingina av børnum við álvarsligum atferðaog tilknýtingartrupulleikum: o at fakpersónur hevur staðfest eyðkenni uppá hesar trupulleikar, o at talan er um børn í aldrinum 0-7 ár pr. 01.01.2005, o at barnið ella avvarandi hava fingið játtað stuðul eftir forsorgarlógini ella barnaforsorgarlógini í 2004. Høvuðsniðurstøður av skrásetingini Útfrá skrásetingini kann staðfestast, at stórur munur er á, hvussu børnini við hesum trupulleikum eru fyri. Felags fyri tey, sum eru tald við her, er, at tey hava álvarsligar psykososialar trupulleikar, og at trupulleikarnir eru so umfatandi, at tey hava stóran tørv á hjálp í tí umhvørvi, tey eru í. Eyðkennini eru ymisk frá barni til barn, men felags fyri tey er, at tey hava kensluligar og sosialar trupulleikar. Onnur eyðkenni eru: atferðarórógv, tey eru ófriðarlig, hyperaktiv, hava trupulleikar í samspælinum við onnur børn, tey hava vánalig bindindi og søkja samband negativt. Børn við álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum fáa í allarflestu førum játtað stuðul sambært barnaforsorgarlógini sum ein fyribyrgjandi fyriskipan, tí hesi børn kunnu ikki vera í vanligum kommunalum dagstovni uttan við einum stuðulsfólki. Hvussu nógv børn eru Skrásetingin, sum er gjørd, vísir, at tað eru íalt 34 børn í aldrinum 0-7 ár við álvarsligum atferðaog tilknýtingartrupulleikum í Føroyum. Tað eru also trupulleikin og tørvurin hjá hesum 34 børnum, sum hetta álitið viðgerð. Av teimum búgva 17 í Suðurstreymoy og 8 í Eysturoy. Hini 9 búgva í øðrum økjum ymsastaðni í Føroyum. Kynsbýtið er 4 gentur og 30 dreingir. Aldursbýti Stabbamyndin vísir aldursbýti: Aldursbýti 12 10 8 Tal av børnum 6 4 2 0 3 ár 4 ár 5 ár Aldur Síða 6 av 13 6 ár 7 ár Sum tað sæst av stabbamyndini, so eru tey flestu børnini í aldrinum 6 til 7 ár. Ein orsøk til, at tey flestu børnini ikki verða skrásett fyrr enn í aldrinum 6 til 7 ár, er helst, at tað er so torført at seta eina diagnosu, tá talan er um atferða- og tilknýtingartrupulleikar. Hetta verður sjáldan staðfest, fyrr enn barnið er farið um 5-6 ára aldurin. Staðfesti tørvurin Stabbamyndin vísir, hvussu nógvir stuðulstímar vera lætnir: Stuðulsfólkatímar um vikuna 45% 40% 35% 30% 25% Prosent 20% 15% 10% 5% 0% Stuðul Stuðul Stuðul Stuðul Stuðul Stuðul Stuðul 40 t/v 30 t/v 25 t/v 15 t/v 10 t/v 7,5 t/v 5 t/v Tal av tímum Sum tað sæst av hesi stabbamynd, er tað ymiskt, hvønn tørv børnini hava. Nøkur hava bert tørv á einum stuðulsfólki nakrar tímar um vikuna. Skrásetingin vísti eisini, sum ikki sæst á stabbamyndini omanfyri, at tørvurin hjá nøkrum av børnunum á stuðulsfólki er minkaður munavert, síðan børnini hava fingið tí fyrstu játtanina. Hetta er nokk eitt tekin um, at børnini fáa tað betur og kunnu klára seg uttan ein stuðul í einum ansingartilboði. Skrásetingin vísir, at 26 av teimum 34 børnunum hava ella hava havt eitt stuðulsfólk, sum er við barninum á dagstovni ella í vøggustovuni. Tímatalið liggur oftast um 30 tímar um vikuna. Tilsamans 15 av 34 børnum, ella umleið 45%, fáa 30 tímar játtaðar. 11 av hesum ganga eisini til ymiskar kroppsligar venjingar, so sum fysioterapi, ergoterapi og ríðing. Tey allarflestu eru blivin kannað av sálarfrøðingi, og 7 eru javnan til sálarfrøðiliga viðtalu. Eisini verður hjálp latin til foreldrini hjá børnum við atferða- og tilknýtingartrupulleikum. Her kann nevnast, at nøkur foreldur hava verið á ymiskum skeiðum fyri at læra, hvussu tey betri kunnu fara um teirra barn, og onnur fáa sálarfrøðiligan stuðul. Viðhvørt er eisini neyðugt at fáa børnini í vikuskiftisumlætting. 5 av hesum 34 børnunum eru í umlætting 1-2 vikuskifti um mánaðin. Síða 7 av 13 Tað eru 6 av teimum skrásettu børnunum, sum í dag fáa markant færri stuðulstímar enn áður, og tað bendir á, at hesi børnini eru í menning. Hjá nøkrum av børnunum eru tímarnir farnir úr 30 tímum heilt niður í 5-10 tímar um vikuna. Útfrá skrásetingini verður mett, at 20 av teimum 34 børnunum hava so stórar álvarsligar atferðaog tilknýtingartrupulleikar, at tey hava tørv á einum serstovni. Hesi 20 børnini fáa í dag játtað yvir 30 stuðulstímar um vikuna. Av hesum 20 búgva 10 í Suðurstreymoy, 5 í Eysturoy, meðan hini 5 búgva í øðrum økjum í Føroyum. Kynsbýtið av hesum 20 børnum er 3 gentur og 17 dreingir. Dagstovnurin: Arbeiðsbólkurin mælur til, at settur verður á stovn ein serdagstovnur við heimild í § 33, stk. 2 í løgtingslóg um barnavernd. Hesin serdagstovnurin skal verða ein landsstovnur og ikki ein vanligur kommunalur dagstovnur. Mælt verður til, at hesin stovnurin skal verða eitt fakligt ískoyti til ein vanligan dagstovn soleiðis, at børn, sum verða innskrivað á dagstovnin, skulu verða á serdagstovninum í eitt tíðarskeið fyri síðan at venda aftur til tann vanliga kommunala dagstovnin. Upptøka og ávísing til dagstovnin Í sambandi við upptøku og ávísing til dagstovnin hevur arbeiðsbólkurin hugt eftir, hvussu líknandi stovnar í londunum kring okkum hava loyst hendan trupulleika. Tað sum kemur fram er, at tá ið børn hava serligan tørv og skulu ávísast til eitt serligt tilboð, so verða børnini fyrst og fremst eygleidd og kannað av serkønum fakfólki, áðrenn tey verða ávíst til eitt tilboð sum t.d. ein serdagstovn. Í Føroyum er tað soleiðis, at myndugleikar sum Almannastovan, kommunur, kommunalir dagstovnar og Sernámsdepilin í teirra arbeiði koma í samband við børn, sum hava serligan tørv. Arbeiðsbólkurin mælir til, at hesir myndugleikar fáa álagt uppgávuna at syrgja fyri, at børn koma til kanningar hjá serkønum fakfólkum t.d. á Sernámsdeplinum ella Psykiatriska deplinum á Landssjúkrahúsinum, áðrenn støða verður tikin til, hvat tilboð barnið skal hava. Eftir at barnið er kannað, skal gerast ein útgreining av barninum, sum skal verða stýrandi fyri, hvør verkætlan skal setast í verk. Í sambandi við upptøku á dagstovnin verður mælt til, at ein faklig upptøkunevnd verður sett, sum tekur endaliga støðu til upptøku á dagstovninum. Umboðini í upptøkunevndini skulu vera leiðarin fyri dagstovnin, umboð fyri Psykiatriska depilin og umboð fyri Sernámsdepilin. Harafturat verður mælt til, at tað má vera ein treyt fyri upptøku á stovninum, at foreldrini játta at luttaka í einum víðkaðum foreldrasamstarvi, sum m.a. ber í sær møguleikan fyri at arbeiða við relatiónunum millum børn og foreldur. Dag- ella samdøgurðstilboð Spurningurin, um stovnurin skuldi verða eitt dagstovnatilboð ella eitt samdøgurstilboð, hevur eisini verið umrøddur í arbeiðsbólkinum. Arbeiðsbólkurin er samdur um, at tørvurin her og nú er størstur á einum dagstovni heldur enn einum samdøgursstovni. Fyri tað fyrsta er hetta mett út frá meginregluni um minstainntriv. Hetta merkir, at tær fyriskipanir, ið settar verða í verk, altíð skulu metast út frá, hvat er mest nøktandi fyri barnið og Síða 8 av 13 samstundis trívir minst møguligt inn í gerandislívið hjá barninum og familjuni. Har tað er møguligt, eigur at verða arbeitt fyri, at barnið verður búgvandi heima hjá foreldrunum, og at sett verður inn við hjálp og stuðli í heiminum um neyðugt. Er hetta ikki er nóg mikið til at nøkta tørvin hjá barninum, verður út frá einum sálarfrøðiligum og uppalingarligum sjónarmiði mett, at tørvurin hjá smáum børnum í flestu førum verður nøktaður í eini vælvirkandi fosturfamilju, har orka og førleiki er at geva barninum neyðuga umsorgan. Í eini fosturfamilju er møguleiki at skapa ein tryggan og skipaðan gerandisdag við fáum og stabilum vaksnum, sum barnið kann knýta seg til. Í flestu førum vil sostatt uppihald í eini fosturfamilju saman við einum serdagstovnatilboði vera eitt nøktandi tilboð. Í heilt einstøkum førum er hetta ikki nóg mikið, men metast má, at eitt samdøgurðstilboð er besta loysnin. Í hesum førum er talan um børn, hvørs kensluliga menning er álvarsliga skadd, og evnini at knýta seg eru órógvað. Hesi børn rúmast illa í vanligum familjuhøpi, eru ikki før fyri at taka ímóti vanligari kensluligari umsorgan, og tær tøttu kensluligu relatiónirnar, sum eru í eini familju, skapa belastning og strongd fyri barnið heldur enn at gagna tí. Tílík børn hava brúk fyri einum so skipaðum og forútsigiligum gerandisdegi, at hetta illa kann gerast í eini familju. Arbeiði við hesum børnum er harafturat so krevjandi, at neyðugt er við fleiri professionellum vaksnum, sum uppá skift kunnu taka sær av barninum. Hervið er møguligt at varðveita eina skipan um barnið, sum er merkt av stabiliteti og samanhangi. Hetta kann vera neyðugt fyri at forða fyri, at børn við so álvarsligum trupulleikum verða flutt ferð eftir ferð. Niðurstøðan er, at her og nú er tørvur á einum dagstovni, har serligur førleiki er at taka sær av hesum børnum. Fyri at tryggja góðskuna í viðgerðini yvir tíð er neyðugt samstundis at seta á stovn eitt døgnumlættingartilboð, sum foreldur og fosturforeldur regluliga kunnu nýta. Hetta eigur at verða gjørt í tilknýti til dagstovnin. Harafturat verður mælt til, at hædd verður tikin fyri, at neyðugt kann gerast at víðka umlættingartilboðið til at gerast eitt varandi fulltíðar samdøgurðstilboð, um ella tá hesin tørvur vísir seg. Tal av børnum á stovninum Eitt hóskandi tal av børnum er ein bólkur við 8 - 10 børnum. Bólkurin skal síðani býtast upp í tvey við 4 - 5 børnum í hvørjum bólki. Orsøkin til, at normeringin av børnum er sett til tveir bólkar við 4 - 5 børnum, er, at líknandi dagstovnar til børn við serligum tørvi í grannalondunum kring okkum vísa, at henda normering av børnum er hóskandi í hvørjum bólki, tá tað snýr seg um børn við álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum. Aldur 0 -7 ár Arbeiðsbólkurin hevur valt at taka útgangsstøði í aldursbólkinum 0 - 7 ár. Orsøkin er, at kanningar vísa, at verður eitt tilboð ella tiltak sett inn beinavegin, tørvurin vísir seg, fæst eitt betur úrslit burturúr. Harafturat, so snýr tilboðið seg um børn við álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum, ið skulu hava alla neyðuga hjálp og allan tann stuðul, tey hava tørv á áðrenn skúlaaldur. Tað sæst eisini aftur í okkara grannalondum, at tilboðini, sum verða sett í verk áðrenn skúlaaldur, geva nógv meir enn um bíðað verður til skúlaaldur. Tal av starvsfólkum og faklig krøv til leiðaran Við at hyggja eftir, hvussu líknandi stovnar eru normeraðir í øðrum londum, er semja um, at dagstovnurin skal normerast við 5 námsfrøðingum og einum leiðara. Afturat hesum skal dagstovnurin hava regluligt samstarv við fakligan serkunnleika uttanfyri dagstovnin. Hesin Síða 9 av 13 serkunnleiki kann koma frá Sernámsdeplinum og ella Psykiatriska deplinum á Landssjúkrahúsinum. Somuleiðis frá Almannastovuni og barnaverndartænastunum, sum kunnu veita ráðgeving um møguleikarnar fyri almennum stuðli til familjuna hjá barninum, ið er innskrivað á stovnin. Síðan hevur verið nógv umrøtt, hvørji førleikakrøv skulu setast leiðaranum. Semja er um, at hesin dagstovnurin krevur ein leiðara, sum fakliga er førur fyri at leggja eitt stevnumið fyri stovnin, ið tryggjar, at tey børn, sum verða innskrivað, fáa ta viðgerð og menning, sum teimum tørvar. Tí skal leiðarin verða útbúgvin sálarfrøðingur. Tosað hevur eisini verið um, hvørjar arbeiðsuppgávur liggja í leiðarastarvinum. Semja er um, at leiðarin, umframt at hava fakligu, fyrisitingarligu og fíggjarligu ábyrgdina, eisini hevur eina víðfevnda samskipandi uppgávu við at fáa fleiri fólk at samstarva, soleiðis at barnið kann fáa so nógv burtur úr uppihaldinum á dagstovninum sum gjørligt. Stór krøv eiga tí at setast til leiðaran og hansara/hennara samstarvsevnir og kunnleika til børn við álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum. Námsfrøðiligt stevnumið Endamálið við dagstovninum er at styrkja og menna tað einstaka barnið bæði sálarliga, sosialt og motoriskt, soleiðis at tað miðvíst verður arbeitt við, at barnið so skjótt sum gjørligt er ført fyri at samskifta sosialt við onnur og kann koma aftur í vanligan dagstovn. Dagstovnurin eigur at leggja seg eftir at vera ein serdagstovnur á tann hátt, at hann í eitt styttri ella longri tíðarskeið bjóðar børnum í aldrinum 0 til 7 ár eitt strukturerað og yvirskoðiligt umhvørvi, har tað verður arbeitt tilvitað út frá serligum málsetningum fyri tað einstaka barnið. Tað finnast nógvir arbeiðshættir og arbeiðsamboð, ið eru vælegnað til børn við álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum, uttan at arbeiðsbólkurin vil taka dagar ímillum, hvat er tað besta námsfrøðiliga stevnumiðið. Arbeiðsbólkurin er samdur um, at hetta álitið ikki skal peika á eitt ávíst námsfrøðiligt innihald til dagstovnin, tí tað skal leiðarin saman við teimum starvsfólkum, sum koma at mynda dagstovnin, gera. Avgerðandi er tó, at leiðarin fær neyðugar møguleikar at eftirútbúgva seg og fylgja við gongdini og viðgerðahættunum, sum eru innan økið, tí hetta er eitt øki, ið alla tíðina verður granskað í, og sum er í støðugari menning. Samstarvið við foreldur og aðrar myndugleikar Fyri at dagstovnurin skal virka optimalt, er sera umráðandi við einum góðum og tøttum samstarvi við foreldrini, tí uttan hjálp frá foreldrunum er torført at hjálpa barninum. Foreldrini eru tí ein natúrligur partur í arbeiðinum hjá dagstovninum við barninum. Dagstovnurin eigur tí eisini at bjóða ráð og vegleiðing og halda fundir við foreldrini eftir tørvi. Arbeiðsbólkurin hevur viðgjørt spurningin, um ein bindandi avtala eigur at gerast millum foreldrini og sosialu myndugleikarnar. Semja er um, at ein slík avtala skal gerast, og at avtalan skal áseta eitt samstarv, sum skal viðvirka til, at tilboðið á tann hátt gagnar barninum best í longdini. Somuleiðis eigur dagstovnurin eisini at hava eitt gott og tætt samstarv við aðrar myndugleikar, sum kenna barnið. Mælt verður til, at áðrenn barnið verður innskrivað, skal dagstovnurin eftir Síða 10 av 13 loyvi frá foreldrunum innheinta upplýsingar um barnið frá teimum myndugleikum, sum kenna barnið, s.s. stuðulsfólkinum, dagstovninum, Sernámsdeplinum, Almannastovuni, barnaverndartænustum kring landið og Heilsusystraskipanini. Saman við hesum myndugleikum skal dagstovnurin útveksla vitan og royndir fyri saman at leggja eina menningarætlan fyri hvørt einstakt barn, soleiðis at barnið fær mest møguligt burturúr tíðini á serdagstovninum. Tá so barnið verður útskrivað, skulu somu myndugleikar aftur í tøttum samstarvi leggja eitt heildartilboð tilrættis fyri hvørt barn. Um barnið er í skúlaaldri, skal skúlaverkið takast uppí hetta samstarvið. Harafturat eigur eitt samstarv millum starvsfólkini á dagstovninum og aðrar myndugleikar við serkunnleika at skipast sum eitt tvørfakligt samstarv, áðrenn stovnurin letur upp. Hetta toymið av fakfólkum skal hava uppgávuna at supervisera og veita ráð og vegleiðing til starvsfólkini, sum skulu starva á dagstovninum. Hóskandi høli Hesin málbólkurin er ein sera viðbrekin bólkur og hevur tí sera stóran tørv á einum tryggum, friðarligum og skipaðum umhvørvi. Børnini klára ikki at vera í stórum bólki, so hædd má takast fyri hesum viðurskiftum í hølum til stovnin. Arbeiðsbólkurin metir, at besta loysnin hevði verið at bygt ein nýggjan stovn til endamálið, men tað verður ikki her og nú, at ein slíkur stovnur kann lata upp, so onnur egnað høli til leigu mugu finnast. Tað er neyðugt, at hølini, sum verða funnin, lúka nøkur krøv. Tey mugu vera rættuliga stór, væl ljóðisolerað, hava fleiri minni bólkarúm og viðgerðarúm til teir fysioterapeutar, ergoterapeutar og sálarfrøðingar, sum koma á staðið at viðgera børnini. Harafturat skulu hølini hava smá vindeygu fyri tryggleikan. Sambært skrásetingini, sum arbeiðsbólkurin hevur gjørt, so hava nøkur heilt fá børn tørv á einum samdøgurstilboðið, og tá ið talan er um sera orkukrevjandi børn, verður mælt til, at dagstovnurin hevur møguleika og pláss fyri samdøgursumlætting, soleiðis at foreldur og fosturforeldur kunnu avlastast í vikuskiftunum. Arbeiðsbólkurin mælir eisini til, at hesin dagstovnurin skal virka ráðgevandi fyri aðrar dagstovnar kring landið, og kann soleiðis gerast ein vitanarmiðdepil innan hetta økið. Tí verður eisini tørvur á plássi til fundar- og skeiðvirksemi. Hvar skal dagstovnurin verða Arbeiðsbólkurin hevur tosað aftur og fram um, hvar dagstovnurin skal liggja. Av tí at talan er um ein dagstovn, har børn skulu avleverast og heintast hvønn dag, er umráðandi, at dagstovnurin liggur soleiðis fyri, at hann tænur flest børnum sum gjørligt. Sæð útfrá hesum, so liggur dagstovnurin best í miðstaðarøkinum, tí sambært skrásetingini, sum arbeiðsbólkurin hevur gjørt, so búgva flest børn við álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum í miðstaðarøkinum. Ætlanin er, at dagstovnurin skal virka ráðgevandi hjá teimum kommunalu dagstovnunum kring landið, og tí er hóskandi, at dagstovnurin geografisk liggur mitt í landinum, har tað er lagaligast hjá teimum flestu at koma til. Harafturat, so skal dagstovnurin eisini hava eitt sera tætt samstarv við serkøn starvsfólk sum sálarfrøðingar, psykiatarar, læknar, fysioterapeutar o.o, sum m.a. starvast á Psykiatriska deplinum á Landssjúkrahúsinum og Sernámsdeplinum. Hetta samstarvið Síða 11 av 13 kemur helst at verða dagligt, og verður samstarvið best røkt, um fjarstøðan millum partarnar ikki er ov stór. Kostnaðarætlan fyri ein serdagstovn Torført er at siga heilt neyvt, hvussu nógv ein slíkur dagstovnur fer at kosta. Einki fordømi er í Føroyum við slíkum dagstovni, men útreiðslurnar, sum eru settar upp niðanfyri, eru mettar við útgangsstøði í einum vanligum dagstovni og síðan eru eykaútreiðslur lagdar á raksturin, tí hesi børnini eru meira orkukrevjandi enn børn í vanligum dagstovnum og harvið er normeringin ein heilt onnur. Eisini eru serlig førleikakrøv sett til leiðaran í mun til ein dagstovnaleiðara. Hesin leiðarin skal verða sálarfrøðingur og ikki pedagogur. Harafturat hevur hesin dagstovnur ongar fyrimunir við stórrakstri, sum teir kommunalu dagstovnanir hava. Serdagstovnur 2005 Lønir: Leiðara/psykolog Pedagogar Sjúkravikarar Reingerð Lønir í alt: Rakstur: Húsaleigu Rakstur pr. barn Onnur fakfólk (serkøn fakfólk) Rakstur í alt: Inntøkur: Foreldragjald (sama gjald sum kommunalir dagstovnar) Inntøkur í alt: 2005 í alt Løn Rakstur Inntøkur Í alt 517.627 294.449 1.249 1 5 8 517.627 1.472.246 9.992 100.000 2.099.865 12.000 15.000 360.000 12 8 1 144.000 120.000 360.000 624.000 17.391 8 139.128 139.128 2.099.865 624.000 -139.128 2.584.737 Sum tað framgongur av talvuni kemur serdagstovnurin at kosta 2.584.737 kr. Av hesum útreiðslum er bæði talan um nýggjar útreiðslur og sparingar av verandi útreiðslum. Sparingar av verandi útreiðslum er sparingar av lønarútreiðslum til 8 stuðulsfólk, meðan nýggjar útreiðslur eru húsaleiga, løn til starvsfólk, løn til leiðara, rakstur og fakligan serkunnleika frá ymiskum fakfólki svarandi til eitt ársverk. Síða 12 av 13 Verða hugt nærri eftir tølunum, so kemur fram, at hesin serdagstovnur kemur ikki at kosta nógv meira, enn hvat brúkt verður í dag á teimum lógarbundnu útreiðslunum til børn við álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum. Arbeiðsbólkurin er tó sannførdur um, at ein serdagstovnur er eitt nógv betur tilboð, enn tilboðið sum verður bjóða í dag og kann hjálpa børnum og harvið familjum teirra nógv betur, soleiðis, at børnini koma at standa seg betur í samfelagnum enn tey gera í dag. Harafturat kann ein slíkur serdagstovnur verða viðvirkandi til, at sparingar koma yvir tíð, á øðrum lógarbundnum útreiðslur, sum høvdu verið neyðugar at játta, um eingin serdagstovnur varð settur á stovn. Tí tað er kostnaðarmikið fyri samfelagið, at hava børn og seinni vaksin við álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum sum ikki fáa eitt nøktandi tilboð. Tí er tað umráðandi, at børn við álvarsligum atferða- og tilknýtingartrupulleikum verða hjálpt við einum nøktandi tilboðið so tíðliga sum gjørligt, tá ið tørvurin vísir seg. Síða 13 av 13 Álit um øktan kvinnuleiklut í politikki Demokratia - Nevndin fyri øktum kvinnuleikluti í politikki - sum Føroya landsstýri setti í juni 2006 til at arbeiða fyri, at kvinnur fáa ein øktan leiklut í at taka politiskar avgerðir. www.demokratia.fo javnratt@javnratt.fo Desember 2007 Innihaldsyvirlit Fororð ................................................................................................................. 1 Inngangur ........................................................................................................... 3 Tilnevning og areiðssetningur ........................................................................... 4 Nevndararbeiði .................................................................................................. 5 Samandráttur ..................................................................................................... 5 Verandi støða ..................................................................................................... 6 Virksemið hjá nevndini ...................................................................................... 7 Tiltøk ............................................................................................ ............. 7 Lýsingakampagna ............................................................................... 10 Upplýsing ............................................................................................ 10 Undirvísing .......................................................................................... 10 Útgáva av kunnandi tilfari ................................................................... 10 Lands- og kommunupolitikkur ............................................................ 10 Annað ........................................................................................................... 10 Fundir við løgtingskvinnurnar .............................................................. 10 Gallup-kanning ..................................................................................... 11 Áheitan á flokkarnar ............................................................................. 11 Fundir og samstarv við fjølmiðlarnar ................................................... 11 Sponsorvirksemi ................................................................................... 12 Bræv til Bill Clinton ............................................................................. 12 Ambassadørar ....................................................................................... 12 Tekniátak fyri børn ............................................................................... 12 Í fjølmiðlunum ...................................................................................... 12 Áheitanir á politisku myndugleikarnar ................................................................. 13 Fundir og annað samskifti við politisku myndugeikarnar .................................... 14 Úrslit ..................................................................................................................... 14 Eftirmeting av nevndararbeiðinum ....................................................................... 16 Framtíðarmeting .................................................................................................... 16 Hugskot/uppskot til arbeiðið í 2008 ...................................................................... 17 Tilmæli .................................................................................................................. 18 Fylgiskjøl Fororð eftir Aslaug Gisladóttir, stjórnmálafrøðislesandi: Demokratiið í Føroyum í kreppu! Fyrr var kravið til eitt vælvirkandi demokrati, at allir borgarar skuldu hava sama rætt at atkvøða og stilla upp til val. Soleiðis er ikki longur! `I alheimshøpi verður eitt demokrati ikki longur sæð sum vælvirkandi, so leingi sum helvtin av fólkinum, kvinnurnar, ikki eru umboðaðar á jøvnum føti við menn. Hetta er eisini orsøkin til, at Føroyar so singlandi dumpaðu til seinastu próvtøku í politiskaru javnstøðu hjá ST (CEDAW). ST hevur í yvirlýsing ásett 30% sum minstamark fyri umboðanina av báðum kynum í parlamentum, fyri at talan kann vera um eitt vælvirkandi demokrati. Við einum kynsbýti á 90,6% mannfólk og einans 9,4% konufólk á Føroya løgtingi hevur demokratiið í Føroyum spælt fallit! Eitt so vánaligt fólkaræðisligt grundarlag gevur stórar legitimitetstrupulleikar fyri Føroya landsstýri. Grundarlagið undir landsstýrinum er ikki, sum tað eigur at vera. Demokratiska undirskotið í Føroyum má tískil fáa hægstu politisku raðfesting og størsta fólkaligan ans. Sammet við onnur lond liggur Føroyar á botni við kvinnuligari umboðan í parlamentum. Yvirlit yvir umboðanina av kvinnum í parlamentum runt heimin: Norðurlond 41, 6 % Americas 19, 4 % Europa (OECD-londini) 19, 0 % Sub-Sahara Africa 17, 0% Pacific 12, 6% Arabisku statirnir 9, 5% Føroyar 9, 4% (kelda: www.ipu.org) Kvinnur í Føroyum hava ikki eins góðar møguleikar sum menn at gerast partur av fólkaræðinum. Hetta er staðfest. Orsøkirnar eru ósjónligar forðingar í samfelagnum, ið kunnu knýtast til politisku skipanina, arbeiðsmarknaðin, føroysku mentanina og samfelagsnormarnar. Tað er staðfest, at hesar forðingar spenna bein fyri bæði útboði og eftirspurningi eftir kvinnum til Føroya løgting. "Even when women have gained an objective competence, they can still remain excluded from the political sphere when their comptence as political subjects has been tradtionally questioned, and thus it can, to a significant degree, affect their own subjective perseption about their political competence. It is striking to see that, despite the fact that women have achieved a great deal in terms of educational attainment and shares in the economic sphere, both their capacities for voting rationally and for running for office have been systematicaly questioned by cultural beliefs and the role-models produced by them (Diaz 2005:29). Fyri at koma hesum barrierum til lívs er neyðugt við langtíðar og málrættaðum politiskum átøkum til tess at útjavna ein og hvønn mun, ið verður gjørdur vegna kyn í føroyska samfelagnum, frá barnsbeini til vaksnamannalív. Tilmælini frá Demokratia skulu tískil takast í størsta álvara. Føroyar liggja geografiskt mitt í javnstøðuháborgini - Norðurlondum - men á arabiskum støði, tá tað ræður um politiska kvinnuumboðan. At einki gera við hetta frá politiskari síðu er tað sama sum at góðtaka arabisk viðurskifti í Føroyum. Uppgávurnar at tryggja eitt vælvirkandi demokrati og modernaðar Føroyar eru átroðkandi og krevja tískil hægstu politisku raðfesting bæði við atliti til tíð og pening. Góðan arbeiðshug! Inngangur 18. november 1999 samtykti Føroya løgting uppskot um tilráðingar frá Útnorðurráðnum í 19991 um at seta eina nevnd at arbeiða fyri øktum kvinnuleikluti í politikki við endamálinum at økja um talið á kvinnum á løgtingi og í kommunustýrunum kring landið. Útnorðurráðið heitti á tað grønlendska og tað føroyska landsstýrið um at seta eina slíka nevnd. Í tilmælinum frá Útnorðurráðnum varð víst til eitt átak í Íslandi, har altingið setti eina nevnd við tí endamáli at leggja til rættis tvørpolitisk tiltøk fyri at økja um talið á kvinnum í politikki. Sambært tilmælinum var úrslitið av hesum arbeiði gott og hevði við sær, at talið á kvinnum í altinginum øktist munandi. 1. januar 2006 setti Føroya landsstýri Nevndina fyri øktum kvinnuleikluti í politikki. Nevndin fekk tvey ár at arbeiða í, fram til ársskiftið 2007/08. Men av tí, at broytingar máttu gerast í vali av nevndarlimum, lá virksemið hjá nevndini næstan lamið frá byrjanini. Ikki fyrr enn á sumri 2006 fekk nevndin skipað seg av nýggjum, og arbeiðið kundi byrja. Um ársskiftið 2007/2008 skal nevndin handa landsstýrismanninum frágreiðing um virksemi sítt og tilmæli um, hvussu framhaldandi eigur at verða arbeitt fyri at fremja javnstøðu, har politiskar avgerðir verða tiknar. Við hesum leggur nevndin álit sítt fram. 1 Vestnordisk Råd. Rekommandation nr. 1/9 frá 1999, sí fylgiskjal 1. Ein partur av forarbeiðinum til víðari arbeiðið í løgtinginum var Kvinnupolitiska Verkstað Útnorðurs. Sí eisini grein eftir Lisbeth L. Petersen í Kvinnutíðindum 1999 (www.kvinnufelag.fo) Tilnevning og arbeiðssetningur Nevndarlimirnir í Demokratia eru: Eyðgunn Samuelsen, forkv. (Javnaðarfl.) Annleyg Lamhauge, næstforkv. (Sjálvstýrisfl.)2 Inga Dahl (Fólkafl.) Rósa Samuelsen (Sambandsfl.) Sólfríð Fjallsbak (Tjóðveldisfl.) Hjørdis H. Petersen (Miðfl.) Eyðun Christiansen (Føroya Kommunufelag) Steinbjørn Jacobsen (Kommunusamskipan Føroya) Kári á Rógvi (Javnstøðunevndin) Bergtóra Hanusardóttir (Kvinnufelagasamskipan Føroya) Nevndin hevur havt felags skrivara við Javnstøðunevndina, Bjørg Jacobsen. Arbeiðssetningurin hjá nevndini ljóðar soleiðis: Nevndin skal skipa fyri tvørpolitiskum tiltøkum til tess at økja um leiklutin hjá kvinnum í politiskum avgerðum, so talið á kvinnum á Løgtingi og í kommunustýrunum økist, og umboðanin samsvarar á leið við umboðanina í hinum Norðurlondunum. Um árskiftið 2007/2008 handar nevndin landsstýrismanninum frágreiðing um virksemi sítt og tilmæli um, hvussu framhaldandi eigur at verða arbeitt fyri at fremja javnstøðu, har politiskar avgerðir verða tiknar. Í viðmerkingunum til uppskotið um nevndina um virksemið hjá nevndini stendur: Nevndin skal til ársskiftið 2007/2008 arbeiða fyri, at kvinnur fáa ein øktan leiklut í at taka politiskar avgerðir. Nevndin arbeiðir støðugt við at fremja arbeiðssetningin, meðan hon er sett. Arbeiðið eigur at fevna um tiltøk, sum kunnu gera fólk varug við týdningin av, at fleiri kvinnur verða umboðaðar, har politiskar avgerðir verða tiknar. Virksemið kann vera upplýsing, lýsingarátøk, undirvísing og útgáva av ymsum kunnandi tilfari. Løgtingsvalið, sum eftir ætlan verður í januar 2008, verður eitt gott høvi at máta úrslitið av arbeiðinum hjá nevndini. Nevndararbeiðið Demokratia hevði sín fyrsta nevndarfund 6. juni 2006. Bjarni Djurholm, landsstýrimaður í javnstøðumálum, var við á hesum fundi og heitti á nevndina um at skipa seg sjálva. Eyðgunn Samuelsen varð vald til forkvinnu, og Annleyg Lamhauge varð vald til næstforkvinnu. Í november 2006 fekk nevndin sær navnið Demokratia og eitt búmerki. Demokratia hevur havt íalt 24 nevndarfundir, tann seinasta 7. desember 2007. Umframt nevndarfundirnar hevur nevndin havt fundir við aðrar felagsskapir, stovnar osfr. og skipað fyri eini røð av tiltøkum. 2 Í mars 2007 fór Annleyg í barsilsfarloyvi, og Hans Jacob Hermansen kom í hennara stað Samandráttur Demokratia hevur arbeitt bæði teoretiskt og praktiskt. Í 2006 og 2007 hevur nevndin skipað fyri eini røð av almennum tiltøkum kring landið við felagsevninum, hví kvinnuleikluturin í politikki eigur at økjast, og hvussu hetta kann gerast. Heystið 2007 fór nevndin undir eina kampagnu við blaðlýsingum, plakatum og eini interaktivari heimasíðu. Nevndin hevur gjørt eina Gallup-kanning um hugburð til javnstøðu, skipað fyri taluskeiði fyri kvinnur í poltikki og fakfeløgum og fyri einum tekniátaki fyri børn í 4. flokki kring landið um at tekna ein politikara. Nevndin hevur sent fleiri áheitanir og uppskot til politisku myndugleikarnar og havt fundir við allar politisku flokkarnar, við fjølmiðlarnar, við myndugleikarnar og fleiri stovnar og felagsskapir. Nevndin hevur verið nógv frammi í fjølmiðlunum, og eftir førimuni roynt at dagføra heimasíðuna regluliga. Reaktiónirnar frá politisku myndugleikunum, fjølmiðlunum og almenninginum hava sum heild verið positivar. Fleiri flokkar hava tikið stig til at bøta um javnstøðuna; fjølmiðlarnir hava víst nevndini stóran ans; og javnstøða í politikki er í størri mun enn fyrr vorðið natúrligur partur av almenna kjakinum. Eitt mátbært úrslit av nevndararbeiðinum kann av góðum grundum illa síggjast, fyrr enn løgtingsval hevur verið í januar 2008 og kommunuval heystið 2008. Fólkatingsvalið í november 2007 og almenna kjakið annars kunnu tó síggjast sum ábendingar um, at hugburðarbroytingar eru á veg. Nevndararbeiðið hevur verið nógv tarnað av vantandi arbeiðs- og fíggjarorku. Tað er krevjandi at arbeiða á einum so breiðum øki, og uttan góðan stuðul frá sponsorum hevði nevndin ikki megnað serliga nógv. Nevndin metir, at enn er nógv eftir at gera á økinum og hevur nógv uppskot til framtíðar arbeiði. Móti endanum av nevndarskeiðinum hevur nevndin út frá arbeiði sínum gjørt tilmæli til politisku myndugleikarnar, politisku flokkarnar, kommurnunar og fjølmiðlarnar. Vónandi kunnu tilmælini vera inspiratión til at arbeiða víðari við. Sama um Demokratia verður niðurløgd við árslok 2008 ella ikki, metir nevndin ikki, at arbeiðið er liðugt eftir bara 1 1/2 ár og eigur at steðga nú. At broyta hugburð og atburð er ein drúgv prosess. Tórshavn í desember 2007 Eyðgunn Samuelsen, forkv. Hans J. Hermansen, næstform. Inga Dahl Rósa Samuelsen Sólfríð Fjallsbak Hjørdis H. Petersen Eyðun Christiansen Steinbjørn Jacobsen Kári á Rógvi Bergtóra Hanusardóttir Verandi støða Í Norðurlondum eru stórar broytingar farnar fram seinastu ártíggjuni viðv. kvinnuumboðan í politikki. Uml. 1970 kom rættilig ferð á kvinnuumboðanina í teimum stóru londunum, og síðan er hon - um enn við einstøkum afturstigum eftir vegnum - støðugt hækkað. Í dag telja kvinnurnar í parlamentunum í Danmark, Noregi, Svøríki, Finlandi og Álandi ávv. uml. 37%, 38% og 47% 38% og 37% Í Íslandi byrjaði ferð at koma á mitt í 1980unum, og í altinginum telur kvinnuumboðanin í dag 33%, og í grønlendska landstinginum 42%. Men Føroyar líkjast heilt burturúr. Ikki fyrr enn í 1978 vórðu fyrstu kvinnurnar valdar í løgtingið, men síðan hetta er tað ikki støðugt gingið framá sum í hinum londunum. Kvinnuumboðanin er síðan 1978 hækkað frá 0-9,4% (2004), og tá støðan var frægast, var hon bara 15,6% (1994-98). Kvinnuumboðanin í landsstýrinum hevur heldur ikki havt framgongd. Fyrsta kvinna varð vald í landsstýrið í 1985. Vanliga myndin síðan tá hevur verið 0-1 kvinna í landsstýrinum - í løtuni eingin Í tíðarskeiðinum 1985-2007 hava tilsamans 67 menn og 8 kvinnur sitið í landsstýrinum, t.e. 10,6% kvinnur. Samanborið við europeisk lond er kvinnuumboðanin í 38 av teimum 43 londunum frægari enn í Føroyum. Í altjóða høpi liggur kvinnuumboðanarprosentið í Føroyum sum nr. 135 av 192 londum.3 Í kommunupolitikki er kvinnuumboðanin væl hægri enn í landspolitikki, men kortini eisini aftarlaga samanborið við onnur Norðurlond. Svøríki er fremst við 40%, Grønland er aftast við 19%, og Føroyar eru næstaftast við 23%. Hesi tøl tala týðuliga fyri seg. Ein Gallup-kanning, sum varð gjørd fyri Demokratia og Javnstøðunevndina í januar 2007, vísti, at bæði millum kvinnur og menn er stórur meiriluti fyri at fáa fleiri kvinnur í politikk. Støðan viðv. kvinnupolitiskari umboðan í Føroyum er sostatt út av lagi vánalig, og heldur ikki sær hon út til at vera ynskilig millum føroyska fólkið. Sostatt eru góðar grundir til at seta tiltøk í verk til tess at bøta um verandi støðu. Lógartryggjað rættindi so sum valrættur og -bæri fyri øll og formlig javnstøða annars hava ikki víst seg at vera nóg mikið at beina burtur hugburðir og mynstur, sum ikki longur eru tíðarhóskandi. Hetta hava londini rundan um okkum ásannað; eitt nú hevur EU útnevnt 2007 EU-árið fyri líka møguleikar fyri øll. Demografiska gongdin við fallandi burðartali og minkandi arbeiðsmegi í Europa hevur fingið EU at seta m.a. javnstøðu millum kynini ovarliga á dagsskránna fyri at tryggja ein framhaldandi positivan búskaparvøkstur. Virksemið hjá nevndini Tiltøk Demokratia hevur skipað fyri 10 almennum og 2 privatum tiltøkum. 6 av tiltøkunum, herundir 8. mars haldið 2007, hava verið hildin í Tórshavn, hini í Klaksvík, á Oyrarbakka, í Miðvági, í Øravík og í Skálavík. Nevndin metir tað vera av stórum týdningi at fara út í øll økir í landinum. Tiltøkini umfata fyrilestrar við einum ella fleiri fyrilestrahaldarum og evt. einum paneli. Høvuðsevnið hevur verið upplýsing, 3 www.ipu.org. 189 lond eru nevnd. Telja vit Føroyar, Grønland og Áland við, er talið 192 hvussu fleiri kvinnur fáast í politikk og spurningar í hesum sambandi. Tiltøkini hava sum heild verið væl vitjað og sett góð kjak í gongd. Tiltøkini eru hesi: 1. alment evniskvøld við Hólmfríður Sveinsdóttir o.ø. 4. november 2006 2. fyrilestur fyri privatum felagsskapi í august 2007 um nevndararbeiðið 3. alment evniskvøld við Beintu í Jákupsstovu, granskara, 31. januar 2007 4. almenn 8. mars-ráðstevna 2007 á Hotel Føroyum 5. almennur økisfundur í Klaksvík 27. september 2007 6. almennur økisfundur á Oyrarbakka 10. oktober 2007 7. fyrilestur fyri privatum felagsskapi 11. oktober 2007 8. almennur fundur í Miðlahúsinum 24. oktober 2007 9. almennur økisfundur í Miðvági 27. oktober 2007 10. almennur økisfundur í Øravík 16. november 2007 11. almennur økisfundur í Skálavík 3. desember 2007 12. almennur fundur við Aslaug Gisladóttir, lesandi, og Janet F. Johannesen, umboði fyri Kveik 7. desember 2007 Ad 1 Íslendska Hólmfríður Sveinsdóttir greiddi frá royndum sínum við politiskum nevndararbeiði, ábyrgdarstørvum osfr. 1998-2003 sat hon í eini íslendskari nevnd, ið virkaði fyri øktum kvinnuleikluti í politikki. Nevndin skipaði fyri fleiri áhugaverdum og øðrvísi átøkum, og úrslitið sást aftur í, at glið kom á kvinnuligu luttøkuna í samfelagsmálum og politikki. Bergtóra Hanusardóttir tosaði um forðingar í valskipanini og um, hvussu søgan hjá teimum fyrstu løgtingskvinnunum var4. Karin Kjølbro hugleiddi um sínar royndir í politikki. Bjørg Jacobsen legði fram uppskot hjá javnstøðunevndini um broyting í vallógini, sí niðanfyri. Ingrid Henriksen legði fram annað uppskot5 um broyting í vallógini. Ad 2 Eyðgunn Samuelsen helt fyrilestur fyri privatum felagsskapi. Hon greiddi frá, hvørji manna nevndina og arbeiðssetninginum, og hugleiddi um, hví tað er neyðugt at økja um kvinnuumboðanina í politikki. Ad 3 Granskararnir Beinta í Jákupsstovu og Eli Kjersem løgdu fram úrslit frá spurnakanning millum uppstillað til kommunuvalini í 2000 og 2004 við serligum atliti til kvinnuumboðan. Tær vístu á nakrar forðingar hjá kvinnum í at luttaka í politikki og á nøkur stig, sum kunnu takast fyri at fáa fleiri kvinnur at stilla upp og verða valdar. Ad 4 Demokratia skipaði saman við P/f Sansir fyri 8. mars-ráðstevnu á Hotel Føroyum. Fyrilestrahaldarar vóru Jóannes Eidesgaard, løgmaður, Eyðgunn Samuelsen, forkvinna í Demokratia, Elisabeth Møller Jensen, stjóri í Kvinfo, BRynhild Thomsen, journalistur, Benja Stig Fagerland, verkætlanarleiðari, Lena L. Mohr, blaðstjóri á Kvinnu, og Trine Gregorius, fyrrverandi sjónvarpsjournalistur. Ad 5 Á økisfundinum í Klaksvík greiddi Karin Jóhanna Knudsen, granskari á Granskingardeplinum fyri økismenning, frá eini kanning, hon var í holt við, um hví 4 Sí fylgiskjal 2 5 Sí fylgiskjal 3 kvinnur flyta úr útjaðaranum til miðstaðarøkið, ikki bara í Føroyum, men eisini í londunum kring okkum. Eyðgunn Samuelsen greiddi frá nevndararbeiðinum og hugleiddi um, hvussu vit kunnu fáa fleiri kvinnur í politikk í Føroyum. Ad 6 Á økisfundinum á Oyrarbakka greiddu Demokratia-limirnir Eyðun Christiansen og Hjørdis H. Petersen frá nevndararbeiðinum. Rúna Sivertsen, fyrrverandi løgtingslimur, og býráðspolitikararnir Sæunn Ólavsdóttir Hansen og Randi í Jógvansstovu løgdu fram og hugleiddu um sínar royndir í politikki o.a. Ad 7 Á fundi í privatum felagsskapi kunnaðu Demokratia-limur Eyðun Christiansen og skrivarin Bjørg Jacobsen um nevndararbeiðið og hugleiddu um, hvat meira kann gerast fyri at økja um kvinnuumboðanina í politikki. Ad 8 Fundur á ST-degnum í Miðlahúsinum um CEDAW-próvtøkuna 2008. Kitty-May Ellefsen, fyrrverandi fulltrúi í Vinnumálaráðnum, greiddi frá CEDAW-próvtøkuni 2006 og hugleiddi um, hvat kann gerast fyri at bøta um próvtøkuúrslitið 2008. Panellutakarar vóru Bjarni Djurholm, landsstýrismaður í javnstøðumálum, Hans P. Strøm, fyrrv. landsstýrismaður í javnstøðumálum, og Heidi Petersen, løgtingskvinna. Ad 9 Á økisfundinum í Miðvági var evnið "starvið sum tingfólk". Súsanna Danielsen, skrivstovustjóri í løgtinginum, greiddi frá mannagongdini í tinginum, og løgtingskvinnurnar Lisbeth L. Petersen, Heidi Petersen og Annita á Fríðriksmørk greiddu frá sínum royndum sum politikarar. Ad 10 Á økisfundinum í Øravík greiddi Eyðgunn Samuelsen, forkvinna í Demokratia, frá nevndararbeiðinum, og Ingeborg Vinther, forkvinna í Føroya Arbeiðarafelag, Kirstin Strøm Bech, borgarstjóri í Vági, og Marjun Olsen, býráðslimur á Tvøroyri, greiddu frá royndum sínum sum fakfelagsfólk og politikarar. Ad 11 Aslaug Gisladóttir, stud. scient. pol., sum skrivar høvuðsritgerð um kvinnupolitiska umboðan, greiddi frá gransking síni. Janet F. Johannesen, umboð fyri Kveik, greiddi frá arbeiðinum og royndunum hjá Kveik. Ad 12 Á økisfundinum í Skálavík greiddu Demokratia-limirnir Hans J. Hermansen og Inga Dahl frá nevnarararbeiðinum. Laura Joensen hevði framløgu um russisku Alexandra Kollontai og um persónliga og politiska kvinnufrígering og spældi haraftrat brot úr sjónleiki. Lýsingakampagna Nevndin hevur saman við einum reklamuvirki skipað fyri eini reklamukampagnu við blaðlýsingum, plakatum og eini interaktivari heimasíðu. Kampagnan fór í gongd í september 2007, og í hesum sambandi skipaði Demokratia fyri tíðindafundi í løgtinginum 20. september 2007. Kampagnan er ætlað at vara til løgtingsvalið í januar 2008. Upplýsing Umframt omanfyrinevndu tiltøk hevur nevndin javnan havt greinir og annað tilfar á heimasíðuni og í bløðunum, og haraftrat hava nógv innsløg um og við Demokratia verið í Kringvarpinum. Undirvísing Nevndin skipaði í november 2007 saman við Føroya Arbeiðarafelag og Havnar Arbeiðskvinnufelag fyri taluskeiði fyri kvinnur, sum eru virknar í politikki og fakfelagsarbeiði. Eitt umboð fyri hvønn flokk var boðið við at luttaka ókeypis. Útgáva av kunnandi tilfari Hetta økið hevur nevndin hvørki havt fígging ella orku til at gera nakað konkret og beinleiðis við. Heimasíðan kann tó sigast at virka sum eitt slag av innsavnan av kunnandi tilfari. Lands- og kommunupolitikkur Nevndin hevur lagt størsta dentin á landspolitikk, av tí at fyrst komandi val er løgtingsvalið í januar 2008. Kommunupolitikk hevur nevndin higartil onga orku havt at arbeiða við. Annað Fundur við løgtingskvinnurnar Á heysti 2006 hevði nevndin fund við tvørpolitiska bólkin í løgtinginum6 um teirra arbeiði og um hugskot til nevndararbeiðið. Gallup-kanning Í januar-februar 2007 gjørdi Demokratia saman við Javnstøðunevndini eina Gallupkanning7 við spurningum um hugburð til kvinnur í politikki. Kanningin - sum kann lesast á www.demokratia.fo - vísti, at ein stórur meiriluti av føroyingum ynskir fleiri kvinnur í politikk/størri javnstøðu í politikki, og heldur, at flokkarnir áttu at gjørt fleiri átøk fyri at bøta um støðuna. 12% av monnunum og 26% av kvinnunum valdu eina kvinnu á løgtingsvalinum 2004, og stórur meiriluti er ímóti kynskvotering. Áheitan á flokkarnar 22. mars 2007 sendi nevndin øllum politisku flokkunum spurnablað8 um javnstøðu innanfloks, í uppstilling, í valskránni, javnstøðuætlanir osfr. Nevndin hevði síðan fund við flokkarnar. Niðurstøðan av svarunum upp á spurnabløðini og av fundunum var: - 6 Allir flokkar ganga inn fyri javnstøðu, men eingin hevði nakra samlaða javnstøðuætlan Nakrir flokkar - Javnaðarflokkurin, Tjóðveldi og Miðflokkurin - høvdu tikið stig til ymisk átøk fyri at bøta um javnstøðuna. Sjálvstýrisflokkurin var tann fyrsti, sum á landsfundi hevði samtykt javnstøðu í uppstillingini Tvørpolitiski kvinnubólkurin var settur saman av løgtingskvinnunum og einum kvinnuligum umboð úr hinum flokkunum, sum ikki hava kvinnulig umboð á tingi 7 Sí fylgiskjal 4 8 Sí fylgiskjal 5 Kynsbýtið í floksskipanunum (stjórn og lokalfeløg osfr.) var soleiðis várið 2007: Fólkaflokkurin 18% kvinnur Sambandsflokkurin 17% kvinnur Javnaðarflokkurin: 55 % kvinnur Tjóðveldi 47% kvinnur Hinir flokkarnir hava ikki latið yvirlit inn. Men nevndin fekk upplýst, at Miðflokkurin hevur tvær kvinnur av sjey limum í landsnevndini. Sjálvstýrisflokkurin hevur eina kvinnu av seks limum í landsnevndini. Í starvsnevndini sita tvær kvinnur og tríggir menn. Fundir og samstarv við fjølmiðlarnar Nevndin hevði summarið 2007 fundir við Miðlahúsið/Rás 2, Dimmalætting, Kringvarpið og Vinnuvitan/Vikublaðið og Kvinnu, har hon heitti á teir um at stuðla og samstarva við at dekka tíðindi og tiltøk, lata lýsingaavsláttur osfr. Heitt varð á Kringvarpið um at fáa reglulig Gevið gætur-innsløg ókeypis í KvF og SvF. Miðlahúsið, Rás 2, Dimmalætting, Vinnuvitan/Vikublaðið og Kvinna gingu við til at lata avsláttur. KvF læt harafturímóti ongar sersømdir við tí grundgeving, at talan ikki var um almennan áhuga. Demokratia skrivaði 30. august Mentamálaráðnum bræv9 við spurninginum, um nøkur lógarforðing er fyri, at almenn upplýsing um vantandi kvinnuumboðan í politikki kann fáa ókeypis innivist í KvF, og um KvF ikki hevur skyldu at upplýsa um hetta. Mentamálaráðið svaraði í brævi10 frá 26. november 2007 við ávísing til bræv frá Kingvarpinum, at § 10 ikki kann tulkast soleiðis, at KvF hevur skyldu at vera partur í kampagnum, sum hava sum endamál at økja um kvinnuumboðanina í politikki. Sponsorvirksemi Summarið og heystið 2007 hevði nevndin nógv samskifti11 við ymiskar stovnar, virkir, felagsskapir, politiskar flokkar osfr. um fíggjarligan stuðul til lýsingakampagnuna og átøk annars. Bræv til Bill Clinton Í einum serblaði í Sosialinum í sambandi við Bill Clinton-vitjanina 1. oktober 2007 hevði Demokratia eitt vælkomstbræv til Bill Clinton, eisini við heilsan til Hillary Clinton.12 Ambassadørar Nevndin hevur heitt á fleiri fólk um at gerast ambassadørar fyri Demokratia. Hetta verður gjørt við at senda eina mynd og skriva nakrar reglur um, hví ein stuðlar arbeiðinum hjá Demokratia. Mynd og orð verða løgd út á heimasíðuna, so hvørt sum tey koma inn. Sí www.demokratia.fo. Tekniátak fyri børn Í desember 2007 skipaði nevndin í samstarvi við skúlalærarar kring landið fyri einum tekniátaki fyri børn í 4. flokki. Átakið gekk út uppá at biðja børnini tekna ein politikara í einum skúlatíma. Eftir tíman savnaði lærarin tekningarnar inn, og kynið á barninum og navnið á skúlanum varð skrivað á hvørja tekning. Børnini fingu einki at vita um átakið áðrenn tíman - og heldur ikki, hvør stóð aftanfyri átakið. Hetta fyri at 9 Sí fylgiskjal 6 Sí fylgiskjal 7 11 Sí fylgiskjal 8, dømi um standardbræv 12 Sí fylgiskjal 9 10 fáa so spontanar og óreflekteraðar tekningar fram sum møguligt av, hvussu 9-10 ára gomul børn ímynda sær hugtakið politikarar. Freistin at lata tekningarnar inn er úti 20. desember - sama dag, sum hetta álit verður handað, og úrslitini verða kunngjørd í januar 2008. Í fjølmiðlunum Nevndin hevur verið ógvuliga nógv frammi í fjølmiðlunum, serliga kringvarpinum, í Rás 2, í bløðunum og á portalinum. Eftir hugskoti/áheitan frá nevndini gjørdi SvF sendingina Ekkó - vantandi kvinnuumboðan um lágu kvinnuumboðanina í føroyskum politikki, sum varð send tíðliga í 2007 og endursend í september 2007. Áheitanir á politisku myndugleikarnar - - - - 13 24. august 2006 sendi nevndin Vinnumálaráðnum bræv13 við áheitan um økta játtan 2007. Í brævinum varð m.a. víst til rekommandatiónina frá Útnorðurráðnum. 24. september 2006 sendi nevndin Innlendismálaráðnum bræv14 við áheitan um at víðka arbeiðssetningin hjá arbeiðsbólkinum, sum var settur at endurskoða vallógina, til eisini at umfata, hvussu eitt rættvísari kynsbýti kundi tryggjast á løgtingi. 5. oktober 2006 sendu Demokratia og Javnstøðunevndin í felag tíðindaskriv út við uppskoti um at fáa javnstøðu á tingi í eitt ávíst tíðarskeið, við at nakrir tinglimir lovaðu varaumboðum sínum framat, t.d. í 2-4 vikur15 10. november 2006 sendi nevndin Fíggjarnevndini bræv16 við áheitan um størri játtan enn tær 250.000 kr., sum fíggjarlógaruppskotið tá legði upp til. 20. desember 2006 sendu Demokratia og Javnstøðunevndin í felag bræv17 til Bjarna Djurholm, landsstýrismann í javnstøðumálum, og Jacob Vestergaard, landsstýrismann í valskipan, við tilmæli um at leggja fram løgtingsuppskot um broying í løgtingslóg um val til Føroya løgting. Mælt varð til tvinnanda broytingar. Hin fyrra var at staðfesta, at § 8 í løgtingslóg um javnstøðu er galdandi fyri uppstillingarlistarnar til løgtingsval, soleiðis at sama tal av hvørjum kyni skal vera á listanum. Hin seinra var at býta listaatkvøðurnar eftir kyni, soleiðis at býtið av løgtingssessum og varalimum verður javnari millum kynini við at javna tær atkvøður, sum hvørki eru persónliga avgreiddar fyri mannfólki ella konufólki 8. august 2007 sendi nevndin Vinnumálaráðnum bræv18 við fyrispurningi, um lógarheimild er fyri, at nevndin kann fáa inntøkur og stuðul frá øðrum stovnum, felagsskapum osfr. Vinnumálaráðið svarar í maili19, at tað ikki ber til at hava ikki beinleiðis inntøku. Munnliga varð lagt aftrat av Vinnumálaráðnum, at tað tó ber til at hava stuðlar 29. august 2007 sendi nevndin Bjarna Djurholm, landsstýrismanni, bræv20 við áheitan um eykajáttan, herundir at fáa 40.000 kr. (til 8. mars-ráðstevnuna 2007) av játtanini frá 2006 aftur, sum fullu aftur í landskassan 10. september 2007 sendi nevndin saman við Javnstøðunevndini bræv21 til rættarnevndina við áheitan um at umhugsa uppskotini frá 20. desember 2006 í Sí fylgiskjal 10 Sí fylgiskjal 11 15 Sí fylgiskjal 12 16 Sí fylgiskjal 13 17 Sí fylgiskjal 14 18 Sí fylgiskjal 15 19 Sí fylgiskjal 16 20 Sí fylgiskjal 17 21 Sí fylgiskjal 18 14 viðgerðini av uppskoti um broyting í vallógini (tingmál 5/2007). Heitt varð eisini á rættarnevndina um at greiða tulkingarivan um uppgerð av parallellum listum eftir § 18 í vallógini. Fundir og annað samskifti við politisku myndugleikarnar - Summarið 2007 hevði nevndin fund við allar politisku flokkarnar (sí omanfyri) 29. august 2007 høvdu umboð fyri Demokratia fund við Bjarna Djurholm, landsstýrismann í javnstøðumálum, um møguleikarnar at fáa eykajáttan í 200722. 1. oktober hevði nevndin fund við rættarnevndina viðv. brævinum frá 10. september 2007 (sí omanfyri) Fleiri nevndarlimir tóku lut í ráðstevnuni um javnvág millum familju- og arbeiðslív, sum Vinnumálaráðið skipaði fyri 21. september 2007 30. oktober 2007 hevði nevndin fund við vinnunevndina í sambandi við uppskot frá Tjóðveldinum um at Demokratia skal halda fram í 2008 við 500.000 kr. í játtan23. 1. november handaði nevndin Vinnumálaráðnum eitt fyribils álit.24 Úrslit Tað er torført at meta um úrslitið av nevndararbeiðinum. Men reaktiónirnar frá politisku flokkunum hava sum heild verið positivar: - fleiri flokkar hava meldað alment út, at teir ætla at syrgja fyri javnstøðu á uppstillingarlistunum fleiri flokkar hava praktiserað javnstøðu í uppstillingini í sambandi við fólkatingsvalið 13. november 2007 tveir flokkar hava meldað alment út, at teir í framtíðini ætla at tryggja javnstøðu í landsstýrinum fleiri flokkar eru byrjaðir at arbeiða við javnstøðustrategi innanfloks ein flokkur hevur lagt uppkot á ting um, at Demokratia skal halda fram við virksemi sínum í 2008. Uppskotið varð samtykt 20. november 2007. Eitt mátbært úrslit kann av góðum grundum tó ikki síggjast, fyrr enn løgtingsvalið hevur verið í januar 2008 og kommunuvalið í heyst 2008. Tó metir nevndin, at fólkatingsvalið 13. november 2007 kann síggjast sum eitt parametur fyri hugburðsbroyting viðv. kvinnuumboðan í politikki, bæði hjá politisku flokkunum og hjá veljarunum - sjálvt um úrslitini ikki beinleiðis kunnu flytast yvir á eitt løgtingsval. Tað er heldur ikki lætt at meta um, hvussu umfatandi ávirkanin av Føroyum sum eitt valdømi fer at hava á valúrslitið hjá teimum kvinnuligu valevnunum. Sambært altjóða gransking tykist møguleikin tó at vera øktur við einum valdømi25 . Í fyrsta lagi hava fleiri flokkar alment meldað út, at teir í framtíðini ætla at hava javnstøðu á uppstillingarlistunum. Tríggir flokkar høvdu javnstøðu á uppstillingarlistunum til fólkatingsvalið 13. november 2007. 22 Bj. Djurholm játtaði at senda løgtinginum umbøn um eykajáttan, og Føroya landsstýri søkti síðan løgtingið um 50.000 kr. í eykajáttan til Demokratia. Umbønin fall burtur, tá val varð útskrivað í desember 2007 23 Sí fylgiskjal 19 24 Sí fylgiskjal 20 25 Sí t.d. www.idea.int ella www.demokratia.fo Í øðrum lagi var uppstillingin av kvinnum til fólkatingsvalið 13. november methøg. 34 av 94 valevnum vóru kvinnur, svarandi til 36,2%. Til samanberingar taldu uppstillaðu kvinnurnar til fólkatingsvalið 2005 21,7%. Í triðja lagi fingu kvinnurnar fleiri atkvøður enn nakantíð áður. Kvinnurnar fingu tilsamans 21,8% av atkvøðunum móti 16,6 % á fólkatingsvalinum 2005. Stórur munur var á ymsu flokkunum: Kvinnupartur av atkvøðunum: Fólkafl. Sambandsfl. Javnaðarfl. Sjálvstýrisfl. Tjóðveldi Miðfl. 16,9 % 10,8 % 36,4 % 19,6 % 28,6 % 9,8 % Í fjórða lagi vísa valúrslitini frá fólkatingsvalinum, at hevði talan verið um eitt løgtingsval, hevði kvinnuumboðanin hækkað úr teimum núverandi trimum upp í sjey, tvs. ein framgongd upp á 133%. Sum nevnt kunnu fólkatingsvalúrslit sjálvandi ikki flytast beinleiðis yvir á løgtingsvalúrslit; men nevndin metir kortini, at hesi tøl benda á, at broytingar eru á veg. Haraftrat metir nevndin seg eisini síggja úrslit av minni mátbærum slag - men fyri tað ikki minni umráðandi. Tiltøkini, sum Demokratia hevur skipað fyri, hava verið væl vitjað og skapað lívligt kjak. Fjølmiðlarnir hava víst Demokratia nógvan ans, og fólk uttan fyri Demokratia hava bæði í greinum, lesarabrøvum, kjaksendingum osfr. tikið spurningin um lágu kvinnuumboðanina í politikki upp. Á arbeiðsplássum, í heimum osfr. verður kjakast dúgliga um evnið. Tað koma eisini javnan teldupostar o.a. frá fólki, sum sjálvboðin vísa nevndini áhuga og stuðul. - Alt hetta í ein mun, sum hevði verið óhugsandi fyri bara 2-3 árum síðan. Sostatt hevur Demokratia megnað at seta fokus á og ítaluseta ein problematikk, sum í nógv ár hevur verið tagdur burtur. Nevndin heldur seg eisini síggja ábendingar um, at tann láturliggering og kveistran til viks, sum hesin problematikkur ofta møtir, spakuliga er vent ella er um at venda til ein meira seriøsan áhuga. Eftirmeting av nevndararbeiðinum Fíggjarligu umstøðurnar hjá Demokratia hava verið trongar. Játtanin í 2006 var 150.000 kr. Av hesum fullu uml. 40.000 kr. aftur í landskassan26. Sostatt var veruliga peninganýtslan í 2006 bara 110.000 kr. Játtanin fyri 2007 var 325.000 kr. Haraftrat hevur nevndin fingið nógvan stuðul frá ymiskum sponsorum kring alt landið. Uttan sponsorstuðul hevði tað verið ómøguligt at gjøgnumført t.d. lýsingakampagnuna, sum er fingin í lag í samstarvi við reklamuvirki. Lýsingakampagnan var tó nógv skerd í mun til, hvat nevndin hevði ætlað. Lýsingar í almennu fjølmiðlunum SvF og KvF var eingin fíggjarorka til. Tað hevur tarnað arbeiðinum nógv, at so nógv orka hevur verið brúkt til at finna sponsorar. Eisini hevur tað verið krevjandi at skula arbeiða bæði teoretiskt og praktiskt og við so stuttum tíðarbili. Allir nevndarlimir hava annað starv at røkja fyrst og fremst, og nevndarfundirnir hava tí altíð verið hildnir eftir arbeiðstíð. Aðrir fundir hava verið hildnir ymiskar tíðir á degnum, og tiltøkini kring landið og í Tórshavn 26 Hesar 40.000 var parturin hjá Demokratia í 8. mars tiltakinum saman við P/f Sansir. So mikið rumbul stóðst av hesum pengunum, at P/f Sansir valdi at flyta teir aftur í 2007. Men Demokratia fekk einki burtur úr afturflytingini, tí pengarnir hoyrdu til fíggjarárið 2006. hava eisini verið hildin um kvøldarnar og verið tíðar- og arbeiðskrevjandi at gjøgnumføra. Samstarvið við Vinnumálaráðið hevur verið millum lítið og einki. Her skal tó nevnast, at Demokratia sjálv ikki hevur gjørt nógv fyri at bøta um hetta. Men eitt meira skipað og virkið samstarv og samskifti við Vinnumálaráðið hevði verið ynskiligt og natúrligt. T.d. regluligir fundir við kunning um mannagongdir, statusuppgerð, planlegging o.t. Framtíðarmeting Ætlanin hevur frá byrjan verið, at nevndin skuldi niðurleggjast við árslok 2007. Tískil hevur nevndin ongar fyrireikingar gjørt til 2008. Men nevndin metir ikki, tað er realistiskt at kunna fremja arbeiðssetningin innan fyri bara 1 1/2 ár. Fyrsta stigið á leiðini - at seta fokus og skapa kjak - er rokkið, men hetta er júst bara tað fyrsta stigið. Tað tekur tíð at broyta hugburð og atburð. Heili fýra ár eru millum valini, og vandin fyri gloymsku er stórur, um arbeiðið hjá Demokratia ikki heldur fram í einum ella øðrum formi. Havandi í huga, at kommunuval verður á heysti 2008, er tað upplagt at leingja arbeiðið ið hvussu er fram til árslok 2008. Ikki minst tí kommunustýrini hava fleiri sessir enn løgtingið, og tað tí kann hugsast at kennast lættari at verða valdar her fyri kvinnur, sum hava hug at royna seg í politikki og kanska eru nýbyrjarar. Um arbeiðið hjá Demokratia heldur uppat um ársskiftið, so er sannlíkt, at partar av arbeiðinum higartil lítla og onga ávirkan fær á kommunustýrisvalið. Á vári/summari 2008 skulu Føroyar aftur til próvtøku hjá CEDAW. Lága kvinnuumboðanin í politikki var júst eitt av átalupunktunum á CEDAW-próvtøkuni í fjør, og tí kann tað tykjast sum eitt løgið signal at niðurleggja arbeiðið hjá Demokratia, tá tað er komið í hæddina - uttan at seta nakað annað í staðin. Kommissiónin fyri javnvág millum arbeiðs- og familjulív, sum Vinnumálaráðið hevur sett fyri stuttum, kann ikki roknast sum ein avloysari fyri Demokratia. Rekommandatiónin hjá Útnorðurráðnum frá 1999 mælti sum kunnugt eisini til, at nevndin skuldi sita í minst 5 ár við minst 500.000 kr. p.a., um nakað munagott skuldi spyrjast burturúr. Hesum tilmæli kann nevndin taka fult undir við. Tað tekur tíð hjá eini so breiðari nevnd at finna stevið, finna hugskot og føra tey út í lívið og finna sponsorar o.t., alt uttan fyri vanliga arbeiðstíð. Og tað tekur tíð hjá samfelagnum, myndugleikum osfr. at reagera upp á úttrykkini hjá nevndini. Snøgt sagt tekur hugburðsbroyting nógva tíð. Men tey tyngstu tøkini eru ofta tey fyrstu. Royndir og eftirmetingar av farnum tiltøkum hava víst seg at føra til nýggj hugskot, og so hvørt sum Demokratia hevur gjørt meira og meira vart við seg og fingið heimasíðu, hava fleiri fólk uttanífrá vent sær til nevndina við hugskotum, tilboðum o.t. Men nevndin hevur hvørki tíð ella orku til at føra alt, hon kundi hugsað sær, út í lívið innan ársskiftið 2007/08. Hugskot/uppskot til arbeiðið í 2008 - - Fokus á kommunupolitikk og økini kring landið Fleiri økisfundir. Tá 2007 er av, hevur ein økisfundur verið í hvørjum øki (tó fleiri í Tórshavn). Ætlanin var at styrkja politiska áhugan hjá kvinnum í lokaløkjunum, ikki minst nú valdømini eru niðurløgd; men hetta gerst ikki við einum fundi. Fleiri Miðlahúsfundir (ella aðrastaðni í Tórshavn) við ymsum relevantum evnum á skránni - - - - Útlendskar fyrilestrahaldarar (ein ella fleiri). Fjølmiðlakanning av føroyskum fjølmiðlum. Tað er ein sannroynd, at fjølmiðlar um allan heim lýsa menn og kvinnur ymiskt bæði kvantitativt og kvalitativt. Ein slík kanning ella fleiri kundu verið áhugaverdar at gjørt í Føroyum. Dream Team. 16-17 kvinnur (svarandi til uml. helvtina av tinginum) úr øllum flokkum og eftir floksstødd verða útpeikaðar í eitt Dream Team. Í nakrar vikur (samanhangandi ella ikki) verða evni frá tingarbeiðinum, sum hava breiðan áhuga, vald út til Dream Team at viðgera og atkvøða, júst sum í tinginum. Umrøðan og atkvøðugreiðslan - bæði frá tinginum og Dream Team - verða samanborin og almannakunngjørd. Hetta krevur tíð, orku og samstarv við fjølmiðlarnar. Vitja miðnámsskúlarnar fyri at fáa fatur á teimum ungu Taka samband við Mentamálaráðið o.o. um at fáa framleitt undirvísingartilfar og fáa javnstøðu sum ein integreraðan part av undirvísingini Samstarv við kommunufeløgini Fylgja arbeiðið hjá politisku flokkunum upp. Kanna, um teir arbeiða við javnstøðu, sum teir hava fráboðað, og ráðgeva í miðvísum javnstøðuarbeiði Temavika við evninum "Kvinnur og politikkur" ella líknandi. Speaker's Corner, tónleikur, upplegg o.a. Fleiri taluskeið/uppfylging av taluskeiðum Coaching o.t. fyri kvinnur, sum stilla upp til kommunuval 8. mars hald 2008, evt. saman við øðrum felagsskapum Mentorskipan/skeið (sjálvsmenning) Eftirmetingartiltak í sambandi við CEDAW-próvtøkuna aftaná sjálva próvtøkuna og/ella dómin frá CEDAW Heimasíðan. Ein regluliga dagførd og livandi heimasíða kann vera eitt gott amboð til at senda boðskapir út og somuleiðis eitt gott forum fyri dialog við umheimin. Tilmæli Politisku myndugleikarnir: - ganga á odda sum ein javnstøðufyrimynd fyri samfelagið sum heild - taka atlit til javnstøðu, tá landsstýrið verður skipað - taka atlit til javnstøðu, tá almennar nevndir, ráð o.t. verða vald - (mainstreaming)27. Áleggja øllum stovnum undir aðalráðunum at hugsa javnstøðu inn í øll mál og viðurskifti, í staðin fyri at parkera hugtakið í ein skuggakendan krók fyri seg sjálva. Seta fleiri pengar av til javnstøðu í politikki, seta starvsfólk í almennu fyrisitingini, sum kunnu arbeiða miðvíst við javnstøðu, samskipa javnstøðuarbeiði betur millum ymisku instansirnar - altjóða samstarv, t.d. IDEA (International Institute for Democracy and Electoral Assistance)28,29 og/ella UNDP (United Nations Development 27 Sí t.d. http://www.lige.dk/koensmainstreaming.asp og . http://www.loli.dk/fagpolitisk_arkiv/mainstreaming.aspx 28 IDEA (www.idea.int) er ein altjóða felagsskapur stovnaður í 1995, sum arbeiðir fyri at útbreiða og styrkja demokrati í heiminum. Øktur kvinnuleiklutur í politikki er ein sjálvsagdur lutur í arbeiðinum hjá IDEA. 24 lond eru limir, herímillum Danmark, Noreg, Svøríki og Finland. 29 Ein sympatisørur hjá Demokratia hevur spurt IDEA, um møguleiki er fyri at fáa vegleiðing/stuðul frá felagsskapinum til tess at økja um javnstøðuna í politikki í Føroyum, og - í játtandi føri - hvussu farast skal fram. Svarið frá IDEA (hjálagt sum fylgiskjal 21) frá oktober 2007 er, at felagsskapurin er sinnaður at samstarva, treytað av at fyrispurningurin verður settur frá almennari politiskaru síðu. Programme).30 Við størri altjóða samstarvi fáa vit betri atgong til ta vitan, hjálp og royndir, sum onnur lond hava. Politisku flokkarnir: - gera eina mátbæra javnstøðustrategi - byrja at rekruttera kvinnur í góðari tíð (ein háttur er at gera eina lýsing av starvinum sum politikari fyri at vísa, hvørjir førleikar kunnu vera hóskandi) - miðvís skúling av nýggjum valevnum Kommunurnar: - seta nevnd at arbeiða fyri at fáa størri javnstøðu til komandi kommunuval - orða javnstøðupolitikk, t.d. á starvsfólkaøkinum, í politisku skipanini osfr. Fjølmiðlarnir: - kringvarpsnevndin heitir á almennu fjølmiðlarnar um at gera sáttmála um javnstøðu, har teir binda seg til at hugsa javnstøðu inn í sendingar o.t. Ársfrágreiðing verður skrivað hvørt ár um, hvussu gongdin hevur verið. - regluligar lýsingakampagnur í almennu miðlunum, so sum Gevið gætur í SvF Undirvísing og gransking: - undirvísing í javnstøðu í fólka- og miðnámsskúlum. Landsmiðstøðin og Mentamálaráðið gera undirvísingar- og kunningartilfar um javnstøðu og áseting um, at undirvísingartilfar, ið verður framleitt, tekur atlit til javnstøðu - átøk í fólka- og miðnámsskúlunum, javnstøðutemavikur a la happing etc. - javnstøða verður integreraður partur av undirvísingini á Lærara- og pedagogskúlanum - Søgu- og samfelagsdeildin undirvísir í javnstøðu - gransking í javnstøðu, t.d. fær PhD-projekt um gransking í javnstøðu 1. prioritet næsta ár (Granskingarráðið) 30 UNDP (www.undp.org) er stovnur undir ST, sum arbeiðir fyri at fáa í lag samstarv millum lond og betra um liviumstøðurnar. Javnstøða millum kynini er ein sjálvsagdur partur. 166 lond eru knýtt at UNDP. Fylgiskjøl Fylgiskjal 1 Rekommandationer fra Rådets årsmøde 1999 Vestnordisk Råd har vedtaget følgende rekommandation med 11 stemmer. Ingen stemte imod, 1 afstod og 2 var fraværende. Vestnordisk Råd godkender den fremlagte rekommandation om at Rådet henstiller til Færøernes Landsstyre og Grønlands Landsstyre, at nedsætte et udvalg i deres respektive lande med repræsentanter fra alle politiske partier, ligestillingsudvalget/rådet og fra centrale kvindesagsorganisationer for at planlægge tværpolitiske tiltag til at øge kvinders andel i den politiske beslutningsproces. Redegørelse: Udfra statistik over kvinders deltagelse i politik bliver Norden ofte beskrevet som et paradis for kvinder i denne henseende. Desværre adskiller Vestnorden sig fra resten af Norden på dette område. Kvinders deltagelse i den politiske beslutningsproces i Vestnorden har været meget lav i gennem tiderne, både inden for kommunalbestyrelser og i parlamenterne. På Færøerne er kvinders andel i Lagtinget kun 12% og i Grønland er kvinders andel i Landstinget kun 14%. I Island var kvindernes andel i Altinget kun 25% i perioden 1995-1999. Ved Altingsvalget i maj 1999 blev der valgt 35% kvinder ind på Altinget. Dette kan i høj grad 6666, at der blev nedsat et udvalg i Island med det formål at planlægge tværpolitiske foranstaltninger for at øge kvinders andel i politik. Udvalget startede en reklamekampange, gik i gang med oplysningsarbejde og udgivelse af publikationer for at bidrage til en forøgelse af kvinders andel i Altinget. Efter Altingsvalget i 1999 er kvinders andel i Altinget derfor på højde med hvad der er tilfældet i de skandinaviske parlamenter. Vestnordisk Råd mener, at det, for at øge kvinders andel i den politiske beslutningsproces i Grønland og på Færøerne er vigtigt at der nedsættes udvalg i landene for at planlægge tværpolitiske tiltag i ovennævnt sammenhæng, ligesom man gjorde i Island. Udvalgene skal have en arbejdsperiode på mindst fem år, påbegynde arbejdet med det samme, og der kan ansættes en projektleder. Udvalget får en halv million kroner om året til projektarbejdet, og skal beskæftige sig med uddannelse, reklamefremstød og udgavevirksomhed. Brjánsstaðir, den 12. august 1999 sign. Jógvan Durhuus, formand Páll S. Brynjarsson, rådssekretær Fylgiskjal 2 Bergtóra Hanusardóttir: Føroyar: afturúrsiglt manssamfelag - ella eitt valdømi? Ymisk sjónarmið hava verið frammi í orðaskiftinum, nú Føroyar sum eitt valdømi er komið so álvarsliga á breddan, at tað ikki longur bara kann skúgvast til viks. Summi gleðast um møguleikan fyri einum komandi frílyntari og samstarvshugaðum fólki í Føroyum, meðan onnur eru farin at skjóta við skørpum og siga, at eingin broyting kann væntast til tað betra, heldur ikki viðvíkjandi kvinnuligari umboðan á tingi, meðan onnur rógva upp undir, at skipanin við lokalpatriotismuni átti at verðið styrkt heldur enn linkað. Henda nýggja royndin at gera Føroyar til eitt valdømi hevur glett meg almikið, ikki minst kvinnunar vegna. Eftir míni uppfatan kann hetta lógaruppskotið samanberast við javnstøðulógina, tá ið hon í 1994 endiliga og eftir mikið stríð í langsamiliga tíð var samtykt á tingi. Tí eins og javnstøðulógin gav okkum møguleika at lúka mismun vegna kyn burtur úr samfelagnum, so er eitt valdømi (ella 2-3 stór) fortreytin fyri, at kvinnur kunnu vinna sær betri umboðan og eftir rímiliga stuttari tíð eisini javnstøðu á tí politiska pallinum. Aðrir møguleikar eru, eitt nú at stillað verður upp í nummarrøð og at ivamál um kvinnulistar inni í flokkum verða beind av vegnum, men eitt valdømi er tað amboðið, sum eftir mínari meining virðiligast kann fáa hesa broytingina í lag. Kvotaskipanir vilja fólk flest ikki hoyra talan um, og við Útoyggjafelagnum so væl áleiðis í arbeiðnum at savna tann veruliga misrøkta útjaðaran meti eg, at eisini tey kunnu fáa nyttu burtur úr einum felags valdømi, serliga tá ið hugsað verður um, at tann kommunali myndugleikin longu er munandi styrktur og ætlandi verður enn meiri sjálvstøðugur ta komandi tíðina. Gaman í verða Føroyar hvørki bygdar ella broyttar eftir einum valskeiði, men eitt valdømi hevur tann fyrimunin fram um verandi skipan, at kvinnulig valevni í vanligari kapping umsíðir fáa møguleika at vinna sær ta umboðan, sum atkvøðurnar tey seinastu mongu árini hava ynskt teimum. Sum stabbatilfarið niðanfyri vísir, so hevur tað avgerandi týdning fyri kvinnuumboðanina í øllum sløgum av demokratiskt stýrdum londum, o at valskipanin er av tí lutfalsliga slagnum, o at fleiri umboð vera vald fyri hvønn flokk í hvørjum valdømi sær, og tí eisini o at valdømini í Føroyum verða so stór sum gjørligt. Í gáloysni ella tilvitað, í øllum førum er skipað soleiðis fyri, at tann patriarkalski samfelagsbygnaðurin í Føroyum er umskapaður til eitt nútíðar manssamfelag, og tað er hesin arvur sum ger, at forðingin í verandi valskipan er so óyvirkomilig hjá kvinnum. Men hví ikki broyta hesa lemjandi skipan og harvið lata hugburðsbroytingina koma til sín rætt á tingi eins og hon so smátt er farin at gera aðra staðni í samfelagnum? Hjá mongum eru Føroyar helst lítið øðrvísi enn útoyggjar í mun til eitt nú Keypmannahavn, og tað ber rímiliga væl til at pakka kuffertini og flúgva av stað hiðani, eitt sum eisini tann ítøkiligi kvinnumangulin ber boð um. Hvussu hevði tað verið at gjørt okkum tað liviligari her, sum vit hoyra til og helst vilja búgva? At farið eitt sindur betur við bæði kvinnum, útjaðara og teimum, sum annars eru forsømd í øllum sementrokinum og peninga- og tilfeingisspekulatiónini hesi seinastu nógvu árini? Vit fáa ikki gjørt alt í senn, men vit sleppa ikki undan, at her - í útoyggjalandinum Føroyum - hevur hvørt menniskja og hvør krókur avgerandi týdning fyri heildina, og tað mugu fólk eisini merkja, skulu tey trívast og velja at búsetast her, verði tað seg í bygd ella bý. Við at lesa hesar gomlu men framvegis aktuellu stabbamyndirnar sæst, at tað er ikki einki í hesum, sum ført er fram. Tær útlendsku talvurnar stava frá eini drúgvari grein hjá Wilmu Rule, professara í stjórnmálafrøði við Universitetið í Nevada: Twenty-three Democracies and Women's Parlamentary Representation frá 1984, og tølini aftan fyri tær heimligaru talvurnar síggjast á heimasíðuni hjá Kvinnufelagnum, www.kvinnufelag.fo , Kvinnutíðindi 1989. 1. mynd Prosent av kvinnum í 23 vesturlendskum parlamentum í 1982 Umframt sjálvar valskipanirnar og kvinnuumboðanina á tingi í hesum 23 londunum, sum øll vóru demokratiskt skipað, kannaði Wilma Rule ymsar faktorar, sum hon helt kundu gjørt mun viðvíkjandi kvinnuligum valbæri, eitt nú: o hvussu nógvar kvinnur vóru fíggjarliga aktivar o hvussu nógvar høvdu hægri útbúgvingar o hvussu nógvir katolikkar vóru o hvussu nógvir høgravendir politikkarar o og hvussu stórt arbeiðsloysi var í teimum einstøku londunum Av øllum faktorunum vóru tað einans valskipanirnar, ið gjørdu veruligan mun, og tað vísti seg, at tær lutfalsligu valskipanirnar við fleiri tinglimum valdum í hvørjum valdømi sær høvdu størri umboðan av kvinnum enn tær ikki-lutfalsligu, har bara ein limur verður valdur í hvørjum valdømi. 2. mynd Lutfalslig umboðan, tvs fleiri tinglimir valdir í hvørjum valdømi / í hvørjum flokki Hesi 14 londini av teimum 23 høvdu lutfalsliga valskipan. Av teimum vóru Norðurlond best fyri og síðani tey sunnaru londini í Europa. 3. mynd Ikki-lutfalslig umboðan: bert ein tinglimur valdur í hvørjum øki / hvørjum flokki Í tí niðasta endanum lógu stór og framkomin lond sum Frakland, Kanada, USA, Stóra Bretland og Australia, ið øll brúktu ikki-lutfalsliga umboðan og høvdu millum onga og heilt fáar kvinnur í sínum lóggávutingum. Men hví var skilið so út av lagi ringt hjá teimum, har kvinnurørslan annars var bæði gomul og sterk? Hví líktust tey Føroyum, og hví líktust Føroyar og Ísland ikki hinum norðurlondunum? Rímiligt svar fáa vit við at hyggja nærri at prosentpartinum hjá teimum norðurlendsku tingkvinnunum tey árini og síðani okkara egnu. 4. mynd Kvinnuumboðanin sum % partur í teimum norðurlendsku tingunum, 1980 / 1984 35 30 25 20 1980 15 1984 10 Finnland Svøríki Danmark Ísland Grønland Áland Føroyar 0 Noreg 5 N F S D Í G Á F > 3% 1940 1900 1935 1918 1923 1959 ? 1978 Frá 1982-84 høvdu nøkur lóggávuting ment seg, tó serliga í Íslandi, sum nú hevði fingið sín Kvennalista til altingsvalið og harvið eina kvinnuumboðan, ið var farin frá 5 heilt upp í 15 %, meðan Føroyar stóðu í stað aftan fyri bæði Grønland og Áland. 5. mynd Kvinnuumboðanin sum % partur í teimum norðurlendsku kommunustýrunum, 1980-84 /1984 35 30 25 20 10 Ísland Grønland Áland N F S D Í G Á > 5% 1947 1945 1945 1960 1975 1960 Føroyar Danmark 0 Svøríki 5 Finnland 1983-84 15 Noreg 1979-80 F ? 1980 Í kommunustýrunum er Áland tó á hædd við hini skandinavisku londini, og Grønland sæst fylgjast framá saman við Íslandi, meðan Føroyar enn eru aftast og sum blástar fyri kvinnur. 6. mynd Lutur kvinnunar í løgtingsvalunum 1974 til 1988 16 14 12 10 Uppstilla_ar kvinnur 8 6 4 2 atkvø_ur til kvinnur Valdar kvinnur 1988 1984 1980 1978 1974 0 Hyggja vit at umstøðunum í Føroyum í árunum 1974-88, so stilla støðugt fleiri kvinnur upp til løgtingsvalini. Atkvøðurnar samsvara tó ikki við uppstillingina, og tað sum verri er, kvinnurnar verða heldur ikki valdar sambært sínum egnu atkvøðum. Fylgja vit niðurstøðuni hjá Wilmu Rule og teirri vitan, vit hava um tað føroyska manssamfelagið, so er tað bara í Suðurstreymoyar og Norðuroya valdømi við hvør sínum stórplássi og fleiri valevnum enn stórum bygdum at teir stóru flokkarnir hava møguleika at fáa meiri enn eitt fólk valt - og harvið eina kvinnu -, meðan øll hini valdømini hava umleið líka nógvar javnstórar bygdir sum tað eru fólk á listunum, og tískil eisini kunnu hugsast at hava nógv minni hug at lata kvinnum pláss ella møguleika burtur av. 7. mynd Býráðsvalini í Havn 1968-1988 og við Kvinnulistanum 1980 & 1984 Talvurnar frá býráðsvalunum í Havn í tíðini 1968-88 vísa, at har var støðan einki mætari, hóast tað longu í 1956 hevði eydnast Kvinnufelagnum at fáa eitt umboð valt á einum kvinnulista, og at felagið síðani, sum henda myndin vísir, royndi tað sama aftur bæði í 1980 og 1984 uttan tó at fáa pláss í býráðnum, men kortini við tí ávirkan, sum hóttanin frá enn einum kvinnulista í 1988 tykist hava havt á flokkarnar. 8. mynd Bygdaráðsvalini 1988, øll valdømini saman við kvinnulistunum Aftan á tað minniligu ferðina hjá føroyskum kvinnum við Smyrli yviri í Oslo á tí norðurlendsku kvinnuráðstevnuni Nordisk Forum 88 vóru kvinnulistar til bygdaráðsvalini um alt landi tað heystið. Hetta vísir greitt, at tað hvørki trýtur samfelagssinni ella vilji hjá kvinnum, tá ið tað snýr seg um at taka við ábyrgd og ávirkan í samfelagnum, og at forðingin er av øðrum slag. 9. mynd 100% 80% 60% Valdar kvinnur 40% 20% Su_uroy Sandoy Vágar Su_urstreymoy Nor_urstreym Eysturoy Nor_uroyggjar 0% Í tí samlaðu bygdaráðsmyndini fyltu kvinnurnar kortini lítið, og høvdu eingir kvinnulistar verið, so høvdu kvinnurnar í Eysturoynni, Norðurstreymoy, Vágum og Suðuroynni verið líka so ósjónligar sum í Norðuroyggjum og Sandoynni, meðan kvinnuumboðanin í Suðurstreymoy, har eingin kvinnulisti var ta ferðina, als ikki hevði ment seg í mun til restina av landinum síðani seinasta val. Samanumtikið kann sigast, at meðan heimurin annars í stóran mun er farin at royna valskipanir, sum tryggja kvinnum javnbjóðis umboðan, so halda vit framvegis fast við eina valskipan, sum heldur helminginum av okkara fólki burtur frá valdi og ávirkan. Í grein síni staðfestir Wilma Rule, at kvinnur í londum við lutfalsligum valskipanum væntandi kunnu stríða seg til javnstøðu á tingi innan fyri rímiliga tíð, kanska eitt ættarlið, meðan kvinnur í londum við ikki-lutfalsligum valskipanum ikki kunnu vænta munandi broytingar uttan stríð og strev í kanska hundrað ár afturat! Og tað er júst tað vit síggja í Føroyum. Alt vanligt arbeiði at upplýsa, tosa, gera plakatir, kempa og skriva hevur mest havt smávegis framburð við sær, og heldur ikki tey óvanligaru tiltøkini, so sum kvinnulistar og aðrar snildir hava higartil muna eftir ætl, hóast tað týðiliga sæst, hvussu effektivur ein kvinnuflokkur kundi verið, í fyrsta umfari sum jarnbrot, júst so sum føroyskar kvinnur í Keypmannahavn á sinni gjørdu fyri at sleppa upp í Føroyingafelag tann tíð tað var - í øðrum lagi at fingið staðfest tað, sum kvinnur høvdu raðfest, sluppu tær sjálvar at standa við róðrið. Tann demokratiska skipanin í Føroyum virkar ikki nóg væl. Valskipanin hóskar ikki til okkara búsetingarmynstur, okkara smáu eindir og okkara patriarkalsku mentan, og hon er stutt sagt ein kleppur aftrat um beinini á okkum. Um støðuna hesi seinastu árini kann sigast, o at í Norðurlondum er Svøríki tað landi, sum fyrst hevur rokkið málinum at fáa javnstøðu á tingi, men at Rwanda í 2003 við síni valskipan yvirhálaði Svøríki og nú er heimsins fremsta land á tí økinum, o at lutfalsligu londini longur suðuri í Evropa nú stríðast við at fáa kvinnuumboðanina tað avgerandi stigið upp á tey 36 prosentini, tær kalla Glastakið og helst uppum eisini, um tingkvinnur veruliga skulu vera hoyrdar og kunna seta sær sjónlig spor i tann førda politikkin, o at tey stóru londini við einmans valdømum framvegis liggja og stríðast við tøl sum líkjast okkara, Frakland og Bretland niðast, USA, Avstralia og Kanada nakað betri fyri, o at fátøk lond sum Bolivia, Mauritania, Palestina og fleiri afrikansk lond við kvotaskipanum eins og Rwanda hava fleirfaldað kvinnuumboðanina eftir stuttari tíð, o og at Grønland eftir tvey val við einum valdømi liggur beint í hølunum á Svøríki. Lukkast tað ikki at gera Føroyar til eitt valdømi nú ella at broyta lógina, so uppstillingin kann taka sær av hesari naggatódnini, so er spurningurin um ikki orkan hjá teimum sum stríðast fyri javnstøðu á tí politiska pallinum var betri brúkt til ein Kvinnuflokk. Hesa ferð hava vit Demokratia, sum stríðist fyri øktum kvinnuleikluti í politikki. Hugburðsbroyting skal til. Livst so spyrst. Fylgiskjal 3 UPPSKOT: viðv. broyting av løgtingsvallógini anno 2006 Uppskot, ið hevði sum endamál at tryggja eitt meira javnt býti av tingsessunum millum menn og kvinnur, kundi innihaldsliga verið á leið soleiðis: Verandi valdømi verða varðveitt. Nýggj vallóg eigur at tryggja, at bæði kyn verða stillað javnt í sambandi við uppstilling til løg-tingsval. Hetta kann t.d. tryggjast við at hava áseting í vallógini, ið sigur, at talið á monnum og kvinnum, ið stilla upp til løgtingsval, skal vera eins stórt ella á leið eins stórt t.v.s. (50/50) ella (40/60). Tað vil siga, at sama ella á leið sama tal av kvinnum og monnum skulu vera umboðað á vallistunum til løgtingsval. Reglur annars: § 24 3. stk. í Løgtingsvallógini verður broytt soleiðis: ...veljarin setur kross annaðhvørt fyri tí lista, hann ætlar at velja, ella fyri tveimum av valevnunum á hesum sama lista, einum manni og einari kvinnu. Veljarin setur kross við tann av hesum báðum, hann velur sum fyrstvaldan og kross við tann av hesum báðum hann velur sum næstvaldan. Vallisti # Listin set X fyri fyrstvalda og X fyri næstvalda valevninum Anfinn Jacobsen fyrst vald/ur næst vald/ur Heidi Hansen fyrst vald/ur næst vald/ur Jóanes Petersen fyrst vald/ur næst vald/ur Lisbet Johannesen fyrst vald/ur næst vald/ur Hvør atkvøða fyri listanum telur 1 og skula hesar atkvøður lutast eins millum øll valevnini, sum fáa persónligar atkvøður, á avvarandi lista. Hvør atkvøða sum fyrstvald/ur telur 1,1, meðan hvør atkvøða sum næstvald/ur telur 1 DØMI: vallisti # NAVN Fyrst vald/ur/stig tilsamans Anfinn Jacobsen Næst vald/ur/stig Tilsamans atkvøður/stig Tilsamans 250 x 1,1= 275 30 x 1 = 30 305 Heidi Hansen 30 x 1,1= 33 240 x 1 = 240 273 Jóanes Petersen 30 x 1,1= 33 20 x 1 = 20 53 Lisbet Johannesen 10 x 1,1= 11 50 x 1 = 50 61 Hetta dømi vísir: at Anfinn Jacobsen hevði verði fyrstvaldur og Heidi Hansen hevði verði næstvald. Slík skipan hevði borgað fyri, at kvinnur fingu betri møguleika at verða valdar á Føroya Løgting. Uppskotið leggur upp til, at politisku flokkarnir skulu syrgja fyri at stilla upp bæði menn og kvinnur í sambandi við løgtingsval. Uppskotið leggur harumframt upp til, at veljararnir venja seg við at javntstilla menn og kvinnur tá umræður politiska umboðan og venja seg at velja bæði menn og kvinnur at sita fyri leiðslu landsins. Slík broyting av løgtingsvallógini hevði harumframt verið í trá við Løgtingslóg nr. 52 um javnstøðu millum kvinnur og menn frá 03.05.1994, har tað í 1. parti § 1. stk. 2 verður staðfest, at tað stríðir ikki móti hesi lóg, at tryggjað verður øðrum kyninum serlig rættindi, tá hesi ætlast at náa endamáli lógarinnar. Í javnstøðulógini verður í § 1. stk. 2 viðv. endamáli lógarinnar sagt: § 1. Henda lóg hevur til endamáls at beina burtur allan mismun vegna kyn. Í Stk. 2. stendur: tað stríðir kortini ikki móti hesi lóg, at tryggjað verður øðrum kyninum serlig rættindi, tá ið hesi ætlast at náa endamáli lógarinnar. (positiv diskriminatión) Eins treytir at stilla upp Politiskir flokkar skulu bera kostnaðin av valstríðnum og eigur ikki at vera loyvt einstaklingum at fíggja valstríð úr egnum lumma - hetta til frama fyri eitt breitt fólkaræði og soleiðis at øll valevni fáa møguleika at stilla upp til somu treytir. Verður slík broyting av løgtingsvallógini framd í verki, verður meiri javnstøða á tingi og vit fáa óivað eitt betri og meira fjølbroytt arbeiðslag í løgtinginum, har áhugamál og evni hjá bæði monnum og kvinnum fáa rúmd - hetta til gagns fyri alt Føroya fólk. Tórshavn, hin 29. oktober 2006 Ingrid S. Henriksen, B.S.Sc. í stjórnmálafrøði Fylgiskjal 4 (Gallup-kanning, sí www.demokratia.fo ella pappírsform) Fylgiskjal 5 Tórshavn, 22. mars 2007 Til flokkarnar Demokratia (Nevndin fyri øktum kvinnuleikluti í politikki) fer við hesum at biðja um fund við -flokkin. Sum fundardag skjóta vit upp mikudagin 11. apríl ella týsdagin 17. apríl í fundarhøli floksins á Gamla Apoteki. Ætlanin er at tosa um kvinnuumboðanina í flokkinum. Vit kundu hugsað okkum at hitt 2-3 umboð fyri floksleiðsluna. Sum kunnugt hevur nógv skriving og tos verið í seinastuni um hetta evnið. Eitt av argumentunum, sum ofta hevur verið frammi, er, at arbeiðið fyri at fáa økt kvinnuleiklutin í politikki eigur at fara fram í flokkunum sjálvum. Hetta hugskotið metir Demokratia sum áhugavert og vert at tosa nærri um. At fáa staðfest núverandi kvinnuumboðan í flokkinum hevur hevur stóran týdning fyri arbeiðið frameftir. Nevndin heitir tí á flokkin um at svara uppá spurningarnar niðanfyri og senda okkum aftur skjótast gjørligt og helst áðrenn fundin í apríl. 1. Hvussu nógvir limir av hvørjum kyni eru í: (Set X) Menn Kvinnur Floksleiðsla Limafelagsnevnd Norðuroyggjar Limafelagsnevnd Eysturoy Limafelagslnevnd Norðurstreymoy Limafelagnevnd Suðurstreymoy Limafelagsnevnd Vágar Limafelagsnevnd Sandoy Limafelagsnevnd Suðuroyar Nevnd ungdómsfelag Starvsnevnd Limatal 2. Er javnstøða millum kynini á valskránni hjá flokkinum? 3. Ætlar flokkurin at gera nakað fyri at økja kvinnuumboðanina til komandi løgtings- og kommunuval? T.d. rekruttering, uppstillingarlistar, valstríð, marknaðarføring osfr. Kann flokkurin haraftrat svara, um hann er sinnaður at hitta okkum á fundi á Gamla Apoteki 11. ella 17. apríl. Klokkutíð kann flokkurin avgera sjálvur. Vinarliga Demokratia Soljóðandi skriv er sent til allar flokkar. Demokratia er sett saman av hesum limum: Eyðgunn Samuelsen, forkvinna (Javnaðarfl.) Annleyg Lamhauge, næstforkvinna (Sjálvstýrisfl.) Hjørdis H. Petersen (Miðfl.) Sólfríð Fjallsbak (Tjóðveldisfl.) Rósa Samuelsen (Sambandsfl.) Inga Dahl (Fólkafl.) Bergtóra Hanusardóttir (Kvinnufelagasamskipan Føroya) Kári á Rógvi (form. í Javnstøðunevndini) Eyðun Christiansen (Føroya Kommunufelag) Steinbjørn Jacobsen (Kommunusamskipan Føroya) Fylgiskjal 6 Demokratia V/ Eyðgunn Samuelsen Jørundsgøta 40 700 Klaksvík Mentamálaráðið Hoyvíksvegur 72 100 Tórshavn Klaksvík tann 30 august 2007 Fyrispurningur viðv. Kringvarpinum og public service skylduni Demokratia, ið er ein nevnd vald av Føroya løgtingi, umboðar allar politiskar flokkar í Føroyum. Harumframt eru bæði kommunufeløgini, Javnstøðunevndin og Kvinnusamskipan Føroya eisini umboðað í Demokratiu. Millum annað verður sagt í arbeiðssetninginum hjá Demokratiu : "arbeiðið eigur at fevna um tiltøk ið gera fólk varug við týdningin av at fleiri kvinnur vera umboðaðar allastaðni har politiskar avgerðir verða tiknar." Vit hava heitt á leiðsluna í Kringvarpinum at senda upplýsandi tilfar um hetta evnið eitt nú sendingar í ÚF sum t.d ferðslutátturin og í Sjónvarpinum undir sendingini "Gevi gætur" uttan at taka gjald fyri hetta. Grein § 10 kringvarpslógini sigur : " Kringvarp Føroya hevur skyldu til at útvarpa sendingar, ið fevna um tíðindi, upplýsing, mentan og undirhald. Kringvarp Føroya skal í programmvirkseminum leggja dent á upplýsingar- og talufrælsi, sakliga og óhefta upplýsing og eitt fjøltáttað tilboð, sum varðveitir og fjálgar um mál, mentan, átrúnað og siðalæru føroyinga." Leiðslan í Kringvarpinum hevur boðað okkum frá, at teir ikki kunnu senda tilfar uttan at taka gjald fyri hetta. Okkara spurningur er, er nakað ið lógini ið forðar fyri at almenn upplýsing um væntandi kvinnuumboðan í politikki og teir trupuleikar ið hetta viðførir fyri okkara fólkaræðið, kundi fingið innivist í Kringvarp Føroya uttan at goldið verður fyri tað. Hevur Kringvarpi ikki skyldu til at upplýsa um fólkaræði v.m Vinarliga Eyðgunn Samuelsen, forkvinna Fylgiskjal 7 MENTAMÁLARÁÐIÐ Demokratia Dagfesting: 26. november 2007 W Eyðgunn Samuelsen Jørundargøta 40 700 Klaksvik Måltal: 70-51101/3/060328-/74 Viðv. fyrispurningi um public service skyldurnar hjá Kringvarpi Føroya Vísandi til hjálagda skriv frá Kringvarpi Føroya, dagfest 20. oktober 2007, vil Mentamálaráðið við hesum boða frá, at ráðið metir, at niðurstøðan i skrivinum svarar fyrispurningi tygara. Hava tygum spurningar i málinum, eru tygum vælkomin at venda tygum til Mentamálaráðið. Vinarliga Mentamálaráðið Mentamálaráðið umsitur undirvisingar-, granskingar-, menta- og kirkjumál H Mentamálaráðið o Hoyviksvegur 72 o Postrúm 3279 o FO-110 Tórshavn (R) (+298) 35 50 50 o i& (+298) 35 50 55 o U mmr@mmr.fo o www.mmr.fo KRllNGV RP ARPIl J FØROYA tf ) F ØR o 36 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Mentam á laráðið Hoyviksv egi 72 Postboks 3279 110 Torshavn Tórshavn, 20. oktober 2007 Vidv. fyrispurningi frá Demokratia. Víst verður til skriv fra Mentamálaráðnum frá 14. september 2007 viðvíkjandi fyrispurningi frá Demokratia um public service skyldurnar hjá Kringvarpi Føroya. Víst verður somuleiðis til skriv fra Demokratia frá 30. august 2007 til Mentamálaráðið. Kringvarpið metir, at fyrispurningurin fra Demokratia byggir á eina misskiljing. Kringvarpið hevði tann 9. august fund við trý umboð fyri Demokratia. Umboðini greiddu fra, at Demokratia fyrireikaði eitt átak fyri at røkka arbeiðssetninginum hjá nevndini. I hesum sambandi varð spurt, um Demokratia kundi fáa ókeypis lýsingar í kringvarpinum ella lýsingar fyri serpris. Eisini varð spurt, um kringvarpið kundi átaka sær at skipa fyri sendingum, sum kunnu fremja arbeiðssetningin hjá nevndini. Til fyrra spurningin varð svarað, at kringvarpið hevur eina greiða prísskipan viðvíkjandi lýsingum, og at frávik ikki verða gjørt frá hesi skipan. Seinni hevur Demokratia i telduposti vent sær til kringvarpið við fyrispurningi um avsláttarskipan. Í hjálagda svari upp á henda teldupost verður prísskipanin útgreinað. www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 37 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Til seinna spurningin varð svara at kringvarpið ikki kann vera partur i einum átaki, sum hevur til endamáls at fremja arbeiðssetningin hjá eini nevnd, áhugabolki ella líknandi. Grein 10 i kringvarpslógini kann ikki tulkast soleiðis, at KVF skal átaka sær at verða partur í kampagnum, sum hava til endamáls at fáa betri kvinnuumboðan í politikki, ella sum hava til endamáls at fremja málsetningarnar hjá teimum mongu felagsskapunum, sum virka fyri vælgerandi endamálum. KVF fær nógvar líknandi fyrispurningar, og øll fáa sama svar. Kringvarp Føroya Norflari Ringvegur Postboks 1299 FO-110 Torshavn Tel.: + 298 34 75 00 Faks: + 298 34 75 01 kringvarp@kringvarp.fo www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 38 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Fylgiskjal 8 Tórshavn, dd.mm 2007 Evni: Fíggjarligur stuðul til Demokratia í sambandi við kampagnu Demokratia (Nevndin fyri øktum kvinnuleikluti í politikki) fer við hesum at biðja NN um fíggjarligan stuðul. Nevndin hevur í samstarvi við lýsingafyritøku lagt eina kampagnu til rættis, sum fer í gongd um miðjan september og ætlandi varir árið út. Kampagnan hevur sum mál at fáa fleiri kvinnur at stilla upp í politikki, og at fáa fleiri kvinnur valdar í løgtingið og kommunustýrini. Kampagnan er eitt heildarkonsept, sum m.a. inniheldur eina interaktiva heimasíðu, blað- og kringvarpslýsingar, fundir kring landið osfr. Lýsingar eru sum kunnugt útreiðslukrevjandi, og Demokratia hevur ógvuliga avmarkaða fíggjarliga orku. Nevndin fer tí við hesum at heita á tygum um at stuðla fíggjarliga, t.d. við at gjalda eina ella fleiri lýsingar, fult ella partvís, móti at fáa navn/logo áprentað. Við vón um vælvild. Vinarliga Demokratia www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 39 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Stutt um Demokratia: Føroya løgting samtykti í 1999 eitt tilmæli frá Útnorðurráðnum, har heitt varð á tað grønlendska og føroyska landsstýri um at seta eina nevnd, sum skuldi leggja tiltøk til rættis fyri at bøta um kvinnuleiklutin í politikki. Tiltøkini skuldu vera útbúgving, lýsingaátøk og útgávuvirksemi. Nevndin - sum nú eitur Demokratia - varð vald fyri 2006-2007 og fór til verka í august 2006. Demokratia er sett saman av umboðum fyri allar politisku flokkarnar, kommunufeløgini, Javnstøðunevndina og Kvinnufelagasamskipan Føroya. Limirnir eru: Eyðgunn Samuelsen, forkv. (Javnaðarfl.) Sólfríð Fjallsbak (Tjóðveldisfl.) Hjørdis H. Petersen (Miðfl.) Eyðun Christiansen (Føroya Kommunufelag) Kári á Rógvi (Javnstøðunevndin) Hans J. Hermansen (Sjálvstýrisfl.) Rósa Samuelsen (Sambandsfl.) Inga Dahl (Fólkafl.) Steinbjørn Jacobsen (Kommunusamskipan Føroya) Bergtóra Hanusardóttir (Kvinnufelagasamskipan Føroya) www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 40 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Fylgiskjal 9 1. oktober 2007 Dear Bill Demokratia ynskir tær hjartaliga vælkomnum til Føroya. At tú tekur tær tíð til at koma til okkara pinkulítla, fjarskotna land, er eitt tekin um, at tað ómøguliga ofta vísir seg at vera møguligt, bara viljin, evnini og orkan eru til staðar. Hetta veitst tú betur enn tey flestu, tú sum hevur strevað teg upp til at vera forseti í USA. Men aftanfyri ein stóran mann stendur ofta ein stór kvinna, verður ofta sagt, og í tínum føri er eingin ivi um, at hetta er so. Vit fara við hesum at biðja teg heilsa konu tíni, Hillary, og siga, at vit fylgja við og veita henni okkara fulla stuðul í forsetavalstríðnum. Sama um tað fer at eydnast henni at gerast fyrsti kvinnuligi forseti í USA, er hon longu inspirator og fyrimynd fyri kvinnur um allan heimin. Tað eru kvinnur sum hon, sum minna okkum á, at tað eisini átti at verið møguligt at fingið fleiri føroyskar kvinnur at tikið lut í politikki. Sjálvt um kvinnuumboðanin í Føroyum bara er 9% í parlamentinum, 0% í landsstýrinum og 23% í kommunustýrunum, trúgva vit uppá, at tað ber til at venda gongdini. Tað hevði verið eitt stórt upplivilsi fyri okkum, um Hillary kundi komið hendavegin at inspirera og lagt okkum lag á, hvussu vit skulu sleppa burtur úr ójavnstøðuni, sum herskar í okkara samfelag. Og kanska hevði tað ikki verið heilt ómøguligt? Vinarliga Demokratia www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 41 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Fylgiskjal 10 Vinnumálaráðið, Sethúsini Úti í Havn 100 Tórshavn Klaksvík, tann 24 august 2006 Evni: Játtan 2007 nevndin fyri øktum kvinnuleikluti í politikki. Á fundi í nevndini tann 10. august 2006 var samtykt, vísandi til tilmæli frá Útnorðurráðnum (Vestnordisk Råd. Rekommandation nr. 1/9 frá 1999), at heita á vinnumálaráðið um at útvega nevndini kr. 500.000,- í játtan fyri 2007. Í samtykta uppskotinum frá løgtinginum verður sagt um virksemið hjá nevndini: " Nevndin skal til ársskiftið 2007/2008 arbeiða fyri, at kvinnur fáa ein øktan leiklut í at taka politiskar avgerðir. Nevndin arbeiðir støðugt við at fremja arbeiðssetningin, meðan hon er sett. Arbeiðið eigur at fevna um tiltøk, sum kunnu gera fólk varug við týdningin av, at fleiri kvinnur verða umboðaðar, har politisku avgerðirnar vera tiknar. Virksemið kann vera upplýsing, lýsingarátøk, undirvísing og útgáva av ymsum kunnandi tilfari". Nevndin arbeiðir í løtuni við eini ársætlan fyri virksemið í 2007. Virksemið fer eftir ætlan m.a. at fevna um: 1) skeiðvirksemi fyri kvinnur, sum eru í ella ætla sær upp í politikk 2) innbjóðing av útlendskum fyrilestrahaldarum 3) lýsingarátøk og kunningartilfar www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 42 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Tað púra greitt, at við eini játtan á hædd við 2006 er ongin møguleiki skipa fyri omanfyrinevndu tiltøkum og ymiskum øðrum, vit kundu hugsað okkum at gjørt. Vert er eisini at hava í huga, at bæði løgtings- og kommunuval verða í 2008, og tí er tað av stórum týdningi, at nevndin hevur eina játtan, ið ger tað møguligt at hava eitt ávíst virksemi í 2007. Vegna nevndina Eyðgunn Samuelsen, formaður. Fylgiskjal 11 Jacob Vestergaard, landsstýrismaður Innlendismálaráðið Postboks 159 110 Tórshavn Tórshavn, 24. september 2006 Góði Jacob Vestergaard Nevndin fyri øktum kvinnuleikluti í politikki er nú farin til verka. Tað er sum kunnugt ein sannroynd, at kvinnuumboðanin á Føroya løgtingi er ógvuliga lág, og sæð yvir seinastu ártíggjuni tykist eingin bati at hava verið. Ímeðan eru hini Norðurlondini farin langt fram um okkum á hesum økinum. Orsøkirnar eru óivað fleiri og kompleksar, og tískil finst neyvan heldur nøkur einføld loysn. Traditión, gamlir vanar, patriarkalsk mentan osfr. er sum kunnugt trupult og drúgvt at broyta. Lættari er at byrja við tí meira konkreta. Eitt konkret mál, sum nevndin hevur viðgjørt, er núverandi løgtingsvallóg sæð úr einum kvinnuumboðandi perspektivi. Nevndin metir, at tað er týdningarmikið, at landsmyndugleikarnir: 1) definera vantandi kvinnuumboðanina sum ein demokratiskan trupulleika 2) seta sær sum mál at loysa trupulleikan www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 43 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Innlendismálaráðið hevur sett ein arbeiðsbólk at endurskoða vallógina og kanna, hvussu hon kann gerast rættvísari í ymiskum viðurskiftum, t.d. viðv. floks- og geografiskum býti. Einki er nevnt í arbeiðssetninginum um rættvísari býti millum kynini. Kvinnufelagið sendi tygum bræv 22. mai í ár við uppskoti um at gera Føroyar til eitt valdømi til tess at tryggja eitt rættvísari býti millum kvinnur og menn. Eisini varð kvoteringsskipan í løgtinginum nevnd í brævinum frá Kvinnufelagnum. Nógvar og ymiskar meiningar kunnu vera um, í hvønn mun núverandi vallóg virkar forðandi fyri kvinnur, og um ein kvoteringsskipan ella ein umlegging av valdømunum í eina ella færri og størri eindir hevði verið gagnligt fyri kvinnulig valevni samstundis uttan at verið til órímiliga stóran ampa fyri onnur viðurskifti, t.d. útjaðararnar. Undirritaða nevnd hevur onga greiða og savnaða áskoðan á, hvør av hesum møguleikum er frægast og samstundis realistiskur at gjøgnumføra. Kanska eru uppaftur onnur alternativ fyri broytingum í vallógini, sum kundu gjørt gagn viðv. spurninginum um kvinnuumboðan. Vit vita tað ikki, so leingi tað ikki er kannað. Nevndin fyri øktum kvinnuleikluti í politikki heitir tískil við hesum á tygum um at víðka arbeiðssetningin hjá áðurnevnda arbeiðsbólki til eisini at umfevna, hvussu eitt rættvísari býti millum kynini á Føroya løgtingi kann tryggjast. Ein tílík kanning kundi hugsast at kunnað varpað nýtt ljós á nýggjar leiðir, ið kunnu vera breitt samfelagsgagnligar. Við vón um positiva viðgerð. Vegna Nevndina fyri øktum kvinnuleikluti í politikki Eyðgunn Samuelsen, formaður www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 44 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Fylgiskjal 12 TÍÐINDASKRIV KVINNUR Á TING 5. oktober 2006 Evni: Javnstøðunevndin vil hava kvinnur á ting Javnstøðunevndin og nevndin, ið virkar fyri øktum kvinnuleikluti í politikki, mæla til sum skjótast at fáa javnstøðu á tingi í ávíst tíðarskeið. Tey mannfólk, ið sita á tingi, fáa alla umrøðuna og allar møguleikarnar at vísa sínar dygdir, tessvegna er ójavnstøðan á tingi sjálvforstyrkjandi, og tí eiga vit at byrja eina góða kringrás við kvinnum á tingi. Bert tríggjar kvinnur eru valdur inn á ting, svarandi til færri enn 10 % og tískil ein tann slakasta kvinnuumboðanin í heiminum. Men tingskipanin loyvir tingfólki at lova varaumboðum sínum framat. Níggju kvinnur hava tikið sæti sum varafólk á tingi higartil hetta valskeiðið. Umframt hesar níggju kvinnurnar eru seks aðrar, ið antin eru ovast ella næstovast á varafólkalistanum. Javnstøðunevndin, ið virkar saman við nevndini fyri øktum kvinnuleikluti í politikki, heldur, at vit áttu at roynt at fingið javnstøðu í lag á tingi í t.d tvær ella fýra vikur, so Føroya fólk sær, at tað ber til hjá kvinnum at umboða veljaran á tingi og gera seg galdandi í øllum málum. Við teirri umrøðu, ið stendst av at hava veruliga javnstøðu í www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 45 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn nakrar tingvikur, áttu allir politiskir flokkar saman við limum og valevnum sínum at megna at brúkt uppstillingina til løgtingsvalið komandi at fáa størri og sjónligari kvinnuliga uppstilling - og síðani hækka nevnda lutfall frá sløkum 10 % nærri teimum 50 % av tingsessunum. Føroya løgting er fyrimynd hjá øllum Føroya fólki, og tí er sera umráðandi, at javnstøða byrjar á tingi, ovast í politisku og fyrisitingarligu skipanini. Vinarliga Kári á Rógvi formaður í javnstøðunevndini Eyðgunn Samuelsen forkvinna í nevndini fyri øktum kvinnuleikluti í politikki (Niðanfyri er nærri greitt frá tí tøkniliga.) www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 46 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Javnstøða kann fáast á tingi við at brúka § 63, stk. 1 í tingskipanini. Niðanfyri nevndu flokkar boða samstundis frá, at løgtingsmaður ella fastur varalimur tekur seg úr sæti í avrátt tíðarskeið. Teir flokkar, ið lættliga kunnu gera hetta eru: Fólkaflokkurin í Vágum (annar varalimur), Sambandsflokkurin í Vágum (triðji varalimur, ið hevur verið inni á tingi), Fólkaflokkurin í Suðurstreymi (fyrsti varalimur), Javnaðarflokkurin í Suðurstreymi tvey umboð (fyrsti og annar varalimur), Tjóðveldisflokkurin í Suðurstreymi (triðji varalimur, ið hevur verið inni á tingi), Miðflokkurin (triðji varalimur, ið hevur verið inni á tingi), Javnaðarflokkurin í Suðuroy (annar varalimur), Tjóðveldisflokkurin í Suðuroy (fyrsti varalimur), Tjóðveldisflokkurin í Sandoy (fyrsti varalimur), Fólkaflokkurin í Norðoyum (annar varalimur), Javnaðarflokkurin í Norðoyum (fyrsti varalimur), Tjóðveldisflokkurin í Norðoyum (annar varalimur), Miðflokkurin í Eysturoy (annar varalimur). Hetta gevur afturat teimum trimum føstu kvinnunum á tingi 17 kvinnur, so sjálvt um onkrari berst frá, skuldi borið til at fingið støðuna 16-16 á Føroya løgtingi í tvær vikur. Á tann hátt kundu politisku flokkarnir víst, at javnstøða ber til og givið veljarum eins væl og valevnum íblástur til næsta val. www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 47 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Fylgiskjal 13 Fíggjarnevndin Tinghúsvegur 100 Tórshavn Klaksvík, 10.november 2006 Evni: Játtanin til Nevndina fyri øktum kvinnuleikluti í politikki 2007 Góðu tit, Nevndin fyri øktum kvinnuleikluti í politikki fegnast um, at játtanin sambært fíggjarlógaruppskotinum 2007 er økt til 250.000 kr. móti 150.000 kr. í 2006. Samstundis loyvir Nevndin sær við hesum tó at minna á, at hon bað um 500.000 kr. í brævi frá 24. august í ár. Sostatt ljóðar upphædd fíggjaruppskotsins á bara helvtina á tí, ið Nevndin metir vera í minsta lagi neyðugt, skal arbeiðssetningurin røkkast. Nevndin fer við hesum tískil at loyva sær at heita á Fíggjarnevnd Føroya Løgtings um kalla Nevndina inn til fundar og taka atlit til sjónarmið nevndarinnar í viðgerðini av løgtingsfíggjarlóg fyri 2007. Niðanfyri skal stutt verða greitt frá, hví Nevndin metir 500.000 kr. - og haraftrat ein projektleiðara- vera hóskandi og neyðugar: Arbeiðssetningurin hjá Nevndini ljóðar soleiðis: Nevndin skal til ársskiftið 2007/2008 arbeiða fyri, at kvinnur fáa ein øktan leiklut í at taka politiskar avgerðir. Nevndin arbeiðir støðugt við at fremja arbeiðssetningin, meðan hon er sett. Arbeiðið eigur at fevna um tiltøk, sum kunnu gera fólk varug við týdningin av, at fleiri kvinnur verða umboðaðar, har politisku avgerðirnar verða tiknar. Virksemið kann vera upplýsing, lýsingarátøk, undirvísing og útgáva av ymsum kunnandi tilfari. Átøk av omanfyri nevndum slagi, ikki minst lýsingarátøk, eru sum kunnugt kostnaðarmikil. Fyri at nevna eitt dømi, skipaði Nevndin fyri almennum fundi á Hotel Hafnia 4. november í ár. Nevndin hevði boðið Hólmfríður Sveinsdóttir, sum hevur verið virkin í eini íslendskari nevnd lík teirri føroysku Nevndini fyri øktum kvinnuleikluti í politikki, at halda fyrilestur um virksemið og royndirnar í Íslandi. Roknskapurin er ikki uppgjørdur enn, men tað er greitt,at møguleiki verður ikki at skipa fyri serliga nógvum átøkum, áðrenn játtanin er brúkt. Sjálvt um útlendskir www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 48 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn fyrilestrahaldarar ikki eru neyðugir til hvørt átak, leypa útreiðslurnar upp m.a. vegna høgu lýsingaprísirnar. Harumframt skulu útreiðslur til fundar- og koyripengar og skrivaraløn leggjast aftrat. Omaná koma útreiðslur til t.d. undirvísing og útgávuvirksemi, sum nevnt í arbeiðssetninginum omanfyri. Áðurnevnda Hólmfríður Sveinsdóttir greiddi á fundinum frá, at Altingið í 1998 samtykti at seta eina tvørpolitiska nevnd við umboðum úr øllum flokkum at arbeiða fyri øktum kvinnuleikluti í politikki. Nevndin sat í 5 ár - frá 1998-2003. Hesi 5 árini fekk nevndin eina upphædd svarandi til uml. 500.000 kr. um árið úr landskassanum. Harumframt varð ein projektleiðari settur 75% tíð. Íslendska nevndin skipaði fyri: - Gallup-kanning (fyri at kanna hugburðin millum fólk) Lýsingakampagnum (fyri at vekja áhuga og skapa kjak) Samstarvi við fjølmiðlarnar (sama) Skeiðvirksemi (fyri at styrkja kvinnur, sum ætlaðu at stilla upp) Útgávuvirksemi (fyri at upplýsa o.a.) O.ø. Henda strategi líkist henni, sum føroyska Nevndin ætlar at seta í verk. Men tað er tíðarog arbeiðskrevjandi at skipa fyri, umsita og hava yvirlit yvir so fjølbroyttari strategi. Júst tískil legði Hólmfríður dent á, at ein projektleiðari ikki kann verast fyri uttan. Havast skal eisini í huga her, at allir nevndarlimirnir og -skrivarin hava onnur størv at taka sær av í gerandisdegnum og bara hittast á fundunum. Sostatt er eingin, sum tekur sær av og fylgir nevndarvirkseminum upp dagliga. Við eini játtan á 250.000 kr. og ongum projektleiðara hevur Nevndin sostatt tvinnar kostir í at velja: antin noyðist hon at velja eitt slag av virksemi út og bara halda seg til hetta - ella at spjaða arbeiðið yvir fleiri sløg av virksemi. Báðar loysnir eru óhepnar: um Nevndin bara heldur seg til eitt slag av virksemi, verður trupult at fáa arbeiðið at hanga saman í eini heild, og um hon spjaðir seg yvir fleiri virksemisøki, verður lítið í part til hvørt øki. Nevndin fer við hesum eisini at minna á, at: - Tíðin er knøpp. Lítið meira enn eitt ár et til næsta løgtingsval, og tá er skeiðið hjá Nevndini eisini úti. Nevndin varð upprunaliga sett at virka í 2 ár (íslendska nevndin sat í 5 ár), men varð nógv seinkað. Sannlíkt er tískil, at játtanin fyri 2006 ikki fer at verða uppbrúkt, so Nevndin hevur ikki higartil verið og fer heldur ikki at vera órímiliga tyngjandi fyri landshúsarhaldið. - Motivatiónin og hugurin hjá Nevndini at gera eitt munagott arbeiði er nær tengt at møguleikunum at røkka einum góðum úrsliti. - Sum víst á í brævi frá 24. august 2006 mælir Útnorðurráðið (Vestnordisk Råd. Rekommandation nr. 1/9 frá 1999) til eina upphædd á 500.000 kr. til tess at www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 49 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn fremja endamál Nevndarinnar. Haraftrat mælir Útnorðurráðið til, at Nevndin arbeiðir í eitt 5 ára skeið, og at ein projektleiðari kann setast (Rekommandation hjáløgd). - Nú Føroyar hava verið til próvtøku í CEDAW-sáttmálanum hjá ST mismun ímóti kvinnum, hava vit fingið svart uppá hvítt, at javnstøðan í Føroyum er munandi verri fyri enn í londunum, vit vanliga samanbera okkum við. ST hevur í úrskurði sínum heitt á Føroyar um at bøta um viðurskiftini; og næsta døming verður í 2008. Tá ið føroysku myndugleikarnir valdu at skriva undir CEDAW-sáttmálan í 1987, var tað eyðvitað út áhuga fyri í javnstøðuarbeiði og fyri at samstarva við ST í hesum høpi. Skal hetta samstarv hava nakað uppá seg, noyðast myndugleikarnir tískil eisini at fyrihalda seg til metingarnar hjá ST. Nevndin heitir tískil á Fíggjarnevndina um at umhugsa játtanina einaferð enn. Skal javnstøðan í Føroyum og úrslitið til próvtøkuna í ST í 2008 - og samstundis okkara umdømi uttanlands - vera frægari, enn tað er, má politiski viljin fyrst og fremst vera til staðar. Vinarliga Vegna Nevndina fyri øktum kvinnuleikluti í politikki Eyðgunn Samuelsen, formaður. www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 50 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Fylgiskjal 14 Vinnumálaráðið Tinganes 100 Tórshavn Innlendismálaráðið Tinganes 100 Tórshavn Tórshavn, 20. desember 2006 Evni: Broyting í løgtingslóg um val til Føroya Løgting Góðu tit, Javnstøðunevndin og Demokratia (nevndin fyri øktum kvinnuleikluti í politikki) hava í felag gjørt av at mæla landsstýrismonnunum, ið vara av málsøkjunum javnstøðu og valskipan at leggja fyri Føroya løgting uppskot um broyting í løgtingslóg um val til Føroya Løgting. Mælt verður til tvinnanda broytingar. Hin fyrra er at staðfesta, at § 8 í løgtingslóg um javnstøðu er galdandi fyri uppstillingarlistar til løgtingsval, soleiðis at umleið sama tal av hvørjum kyni skal vera á listanum, uttan so at undantaksloyvi fæst frá javnstøðunevndini. Hin seinna er at býta listaatkvøðurnar eftir kyni, soleiðis at býtið av løgtingssessum og varalimum verður javnari millum kynini við at javna tær atkvøður, ið hvørki eru persónliga greiddar fyri mannfólki ella konufólki. Skotið verður upp, at landsstýrismenninir leggja hesi uppskot fyri løgtingið vísandi til hjálagdu viðmerkingar og nærri frágreiðing. Vinarliga Bjørg Jacobsen, nevndarskrivari www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 51 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Broytingar í vallógini Nevndin fyri øktum kvinnuleikluti í politikki og javnstøðunevndin mæla til at landsstýrismaðurin leggur fram soljóðandi tvinnanda uppskot til broyting í løgtingsvallógini. Til tess at tryggja, at annað uppskotið kann vinna frama, tó at hitt verður felt, verður mælt til at leggja bæði uppskotini fram; hesi kunnu kortini sambært tingskipanini verða viðgjørd undir einum. Uppskotini eru: o at býta listaatkvøður eftir kyni o at áseta javnstøðu á valevnislistum I. Listaatkvøður býttar eftir kyni. Galdandi ásetingar § 30. Endaliga uppgerðin av valinum í valdøminum verður gjørd av viðkomandi løgtingsvalnevnd í seinasta lagi vikudagin aftaná valið á tí staði, har valnevndarformaðurin býr. Stk. 2. Valnevndin ger nýggja teljing og meting av teimum á hvørjum einstøkum valstaði givnu atkvøðuseðlum eftir reglunum í § 28. Stk. 3. Síðan ger nevndin upp fyri hvørt valstað sær, hvussu nógvar persónligar atkvøður hvørt valevni hevur fingið. Uppgerðin verður gjørd fyri hvønn flokk sær eftir hesum reglum: a) Persónligar atkvøður: Hevur veljarin sett kross út fyri navninum á einum valevni og annars ikki givið seðlinum nakað eyðkenni, verður atkvøðan roknað sum givin fyri hesum valevni. Broyttar ásetingar § 30. Endaliga uppgerðin av valinum í valdøminum verður gjørd av viðkomandi løgtingsvalnevnd í seinasta lagi vikudagin aftaná valið á tí staði, har valnevndarformaðurin býr. Stk. 2. Valnevndin ger nýggja teljing og meting av teimum á hvørjum einstøkum valstaði givnu atkvøðuseðlum eftir reglunum í § 28. Stk. 3. Síðan ger nevndin upp fyri hvørt valstað sær, hvussu nógvar persónligar atkvøður hvørt valevni hevur fingið. Uppgerðin verður gjørd fyri hvønn flokk sær eftir hesum reglum: a) Persónligar atkvøður: Hevur veljarin sett kross út fyri navninum á einum valevni og annars ikki givið seðlinum nakað eyðkenni, verður atkvøðan roknað sum givin fyri hesum valevni. b) Listaatkvøður: Hevur veljarin sett b) Listaatkvøður: Hevur veljarin sett kross út fyri floksnavninum ella út kross út fyri floksnavninum ella út fyri nøvnunum á fleiri valevnum fyri nøvnunum á fleiri valevnum ella sett kross yvir allan floksteigin, ella sett kross yvir allan floksteigin, ella sett krossin á slíkan hátt, at tað ella sett krossin á slíkan hátt, at tað ikki við vissu sæst, hvørt av ikki við vissu sæst, hvørt av valevnum floksins veljarin hevur valevnum floksins veljarin hevur atkvøtt fyri, verður atkvøðan at atkvøtt fyri, verður atkvøðan at rokna sum listaatkvøða. rokna sum listaatkvøða. www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 52 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn valevnum floksins veljarin hevur valevnum floksins veljarin hevur atkvøtt fyri, verður atkvøðan at atkvøtt fyri, verður atkvøðan at rokna sum listaatkvøða. rokna sum listaatkvøða. Stk. 4. Valnevndin kann ikki havna Stk. 4. Valnevndin ger síðani upp atkvøður, av tí at hesar falla á persónar, tillagaða persónliga atkvøðutalið. hvørs valbæri er ivasamt, men skulu Listaatkvøðurnar verða býttar eftir tílíkir spurningar um neyðugt avgerast av kyni; so at so nær sum gjørligt løgtinginum. Nevndin ger síðan ta annaðhvørt valevni eftir atkvøðutali endaligu uppgerðina yvir úrslitið av verður av hvørjum kyni. atkvøðugreiðsluni í valdøminum. Úrslitið Stk. 5. Valnevndin kann ikki havna verður innført í valbókina og kunngjørt atkvøður, av tí at hesar falla á persónar, fyri teim hjástøddu. hvørs valbæri er ivasamt, men skulu tílíkir spurningar um neyðugt avgerast av løgtinginum. Nevndin ger síðan ta endaligu uppgerðina yvir úrslitið av atkvøðugreiðsluni í valdøminum. Úrslitið verður innført í valbókina og kunngjørt fyri teim hjástøddu. § 31. Uppgerðin av valinum verður § 31. Uppgerðin av valinum verður gjørd soleiðis, at fyrst verður avgjørt, gjørd soleiðis, at fyrst verður avgjørt, hvussu nógv valevni skulu verða vald fyri hvussu nógv valevni skulu verða vald fyri hvønn valevnislista. Samlaða hvønn valevnislista. Samlaða atkvøðutalið fyri hvønn valevnislista atkvøðutalið fyri hvønn valevnislista verður at býta við 1, 2, 3 o.s.fr. til hvørt verður at býta við 1, 2, 3 o.s.fr. til hvørt atkvøðutalið er býtt við tali eins stórum atkvøðutalið er býtt við tali eins stórum og talið av sessum, sum avvarðandi og talið av sessum, sum avvarðandi valevnislisti kann hugsast at fáa í mesta valevnislisti kann hugsast at fáa í mesta lagi. Hægsta býtingartalið, sum soleiðis lagi. Hægsta býtingartalið, sum soleiðis kemur fram, gevur tí lista, sum fær tað í kemur fram, gevur tí lista, sum fær tað í sín lut, rætt til lim nr. 1, næsthægsta sín lut, rætt til lim nr. 1, næsthægsta býtingartalið gevur tí lista, sum fær tað í býtingartalið gevur tí lista, sum fær tað í sín lut, rætt til lim nr. 2 o.s.fr., til talið á sín lut, rætt til lim nr. 2 o.s.fr., til talið á umdømisvaldum limum, ið valdir skulu umdømisvaldum limum, ið valdir skulu verða, er býtt millum teir ymisku verða, er býtt millum teir ymisku valevnislistarnar. Standa býtingartølini á valevnislistarnar. Standa býtingartølini á jøvnum, skal lutakast fara fram. jøvnum, skal lutakast fara fram. Lutakastið verður tikið av formanni Lutakastið verður tikið av formanni valevndarinnar, meðan tey, ið hjástødd valevndarinnar, meðan tey, ið hjástødd eru, síggja. eru, síggja. Stk. 2. Av hvørjum einstøkum lista Stk. 2. Av hvørjum einstøkum lista verða teir valdu limirnir tiknir eftir verða teir valdu limirnir tiknir eftir persónliga atkvøðutali teirra. Standa tillagaða persónliga atkvøðutali teirra. atkvøður á jøvnum, ger lutakast av. Standa atkvøður á jøvnum, ger Stk. 3. Valnevndin gevur øllum teimum kynsbýtið, í øðrum lagi lutakast av. soleiðis valdu eitt valbræv. Stk. 3. Valnevndin gevur øllum teimum Stk. 4. Í seinasta lagi 2 dagar aftaná at soleiðis valdu eitt valbræv. www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 53 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn nevndin hevur gjørt upp býtið av Stk. 4. Í seinasta lagi 2 dagar aftaná at limunum, skal valnevndarformaðurin nevndin hevur gjørt upp býtið av senda landsstýrinum eina váttaða útskrift limunum, skal valnevndarformaðurin av tí, sum ført er í valbókina um valið. senda landsstýrinum eina váttaða útskrift Stk. 5. Atkvøðutilfarið verður goymt av av tí, sum ført er í valbókina um valið. valnevndarformanninum í 1 ár aftaná Stk. 5. Atkvøðutilfarið verður goymt av valið og skal síðani forkomast. valnevndarformanninum í 1 ár aftaná valið og skal síðani forkomast. Formligt uppskot: Uppskot um broyting í løgtingslóg nr. 49 frá 20.juli 1978 um val til Føroya Løgting § 1. Gjørdar verða hesar broytingar: 1. Í § 30 verður stk.4 broytt til stk. 5, og verður sett inn soljóðandi nýtt stk. 4: "Stk. 4. Valnevndin ger síðani upp tillagaða persónliga atkvøðutalið. Listaatkvøðurnar verða býttar eftir kyni; so at so nær sum gjørligt annaðhvørt valevni eftir atkvøðutali verður av hvørjum kyni." 2. Í § 31 verður stk. 2 orðað av nýggjum: "Stk. 2. Av hvørjum einstøkum lista verða teir valdu limirnir tiknir eftir tillagaða persónliga atkvøðutali teirra. Standa atkvøður á jøvnum, ger kynsbýtið, í øðrum lagi lutakast av." § 2. Lógin kemur í gildi dagin eftir kunngerð. Almennar viðmerkingar Løgtingið samtykti 20. oktober 2005, at: "Løgtingið tekur undir við, at landsstýrismaðurin setur eina nevnd at arbeiða fyri, at kvinnur fáa ein øktan leiklut í at taka politiskar avgerðir. Í nevndini verða: Eitt umboð fyri hvønn flokk á Løgtingi, eitt umboð fyri Føroya kommunufelag, eitt umboð fyri Kommunusamskipan Føroya, eitt umboð fyri Kvinnufelagasamskipan Føroya og eitt umboð fyri Javnstøðunevndina. Varalimir verða valdir fyri allar limir." Hetta var beinleiðis í samsvari við uppskot til samtyktar um tilráðingar frá Útnorðurráðnum í 1999, sum Løgtingið samtykti 18. november 1999. Í viðmerkingunum til uppskotið sigur: www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 54 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn "Endamálið við hesum uppskoti til samtyktar er at seta eina nevnd, sum skal skipa fyri tvørpolitiskum tiltøkum til tess at økja um talið á kvinnum á Løgtingi og í kommunustýrunum kring landið. Vónandi kann eitt úrslit av hesum arbeiði verða, at umboðanin á leið verður í samsvari við umboðanina í hinum Norðurlondunum, sum er væl hægri enn í Føroyum. Í Landstinginum eru uml. 33% konufólk, í Altinginum eru uml. 30% konufólk, og í Fólkatinginum eru uml. 39% konufólk." Kynbýtið á Føroya Løgtingi er út av lagi vánaligt - bert tríggjar kvinnur eru av 32 tingumboðum, svarandi til færri enn 10%. Hetta hóast kallmenn bert fingu 71,1 %, kvinnur 16,1 %, og 12.8% ikki atkvøddu fyri nøkrum kyni, uttan heldur fyri listanum. Samsvarandi viðmerkingini um, at "úrslit av hesum arbeiði skal verða, at umboðanin á leið verður í samsvari við umboðanina í hinum Norðurlondunum," hevur hetta uppskotið til endmáls at býta listaatkvøðurnar eftir kyni, soleiðis at umboðanin á Føroya Løgtingi, bæði fasta umboðanin og umboðanin ígjøgnum varaumboð, verður javnari eftir kyni. Eftir eldri vallóg komu listaatkvøðurnar teimum valevnum til góðar, sum flokkarnir høvdu raðfest. Eftir galdandi vallóg fáa tey, ið atkvøða fyri listanum onga ávirkan á, hvør verður valdur, hóast tey hava latið tað upp til flokk sín at skipa umboðanina. Eftir hesum uppskoti verður tað aftur so, at listaatkvøðurnar verða býttar, nú eftir kyni. Teir veljarar, ið framvegis velja at atkvøða fyri listanum vita nú, at atkvøða teirra verður nýtt til at gera valið betur umboðandi. Teir veljarar, ið heldur vilja velja persón av ávísum kyni kunnu framvegis gera tað við at atkvøða persónliga. Serligar viðmerkingar Nýtt § 30, stk. 4 Eftir hesi ásetingini skulu listaatkvøðurnar býtast eftir kyni so langt tær røkka. Eru tvey fremstu valevnini eftir atkvøðutali av sama kyni, fær fremsta valevni av hinum kyninum so nógvar atkvøður burturav listaatkvøðutalinum, sum krevjast at gerast næstfremst. Soleiðis verðu hildið fram til ongar listaatkvøður eru eftir at býta ella ongin at taka ímóti, so raðfylgjan í atkvøðutali mest møguligt verður annaðhvørt kallur og kona, mannfólk og konufólk. Broytt § 31, stk. 2 Tá stendur á jøvnum skal fyrst takast eftir kyni so nevnda raðfylgja kemur í lag, bert í øðrum lagi skal lutakast vera. Dømi, uppgerð av valinum í Suðurstreymi 2004: Valið 2004, raðfylgja, listaatkvøður óbýttar Listi A B C Listin 280 490 348 Flestar - 574 - 645 - 412 D 57 - 211 E 234 - 1421 www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 H 112 - 407 55 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn - 450 - 551 - 380 - 77 - 527 - 336 - 398 - 341 - 50 - 197 - 152 - 185 - 308 - 33 - 197 Næstflestar Triðjflestar Fjórðflestar - 52 - 51 - 48 Vald vóru A:2 (umframt 1 fastan varalim fyri landsstýrismann) , B:2, C:2, D:0, E:3, H:1. Valið 2004, raðfylgja, listaatkvøðurnar býttar Listi A B C Listin Flestar - 574 - 645 - 412 Næstflestar - 450 - 551 - 381 Triðjflestar - 337 - 399 - 380 Fjórðflestar - 336 - 398 - 308 D E H - 211 - 77 - 50 - 33 - 1421 - 527 - 197 - 197 - 407 - 53 - 52 - 48 Í døminum verður sama tingmannatal valt, men býtið innanhýsis á listunum verður broytt. Uppgerð Galdandi uppgerð Broytt uppgerð Kvinnur valdar 2 Kvinnur fast Kvinnur íalt v. 0 2 1. var. 3 1 3 4 2 Broytingin hevði verið, at heldur enn tvær kvinnur, vóru tríggjar valdar í Suðurstreymi (á lista B, C og E). Harumframt hevði ein verið fastur varalimur á tingi (á lista A) móti ongari í dag, umframt at tríggjar (á lista B, E, H) høvdu verið fyrsti varalimur heldur enn tvær í dag. Sostatt høvdu fýra kvinnur sitið fast á tingi fyri Suðurstreym, og tríggjar aðrar høvdu regluliga verið varaumboð. Í døminum eru bert fýra ovastu valevnini sett upp, men eftir lógarbroytingini skulu listaatkvøðurnar býtast til antin ikki fleiri akvøður eru eftir at býta, ella ikki fleiri valevni eru at taka ímóti kynsbýttum listaatkvøðum. Í døminum sæst: Á Lista A eru listaatkkvøðurnar ikki nóg nógvar til at broyta raðfylgjuna ovast á listanum, so at tað verður annaðhvørt konufólk og mannfólk, men eru kortini nóg nógvar at flyta konufólk fram á triðja plássið; tær eru tó ikki nóg nógvar at flyta konufólk fram á fjórða plássið at fáa javnvág í. Á Lista B eru listaatkkvøðurnar nóg nógvar at broyta raðfylgjuna; ikki fleiri konufólk vóru á listanum, so nakrar listaakvøður høvdu lopið av. Á Lista C eru listaatkkvøðurnar nóg nógvar at broyta raðfylgjuna. www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 56 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Á Lista D er raðfylgjan ovast á listanum "eftir bókini", men listin fekk ongan valdan. Óneyðugt var tí at býta listaatkvøður. Á Lista E eru listaatkkvøðurnar nóg nógvar at broyta raðfylgjuna, men ásetingin í broytta § 31, stk. 2 kemur nú til sín rætt, trý mannfólk og - við býttum listaatkvøðum - eitt konufólk eru jøvn við 197 atkvøðum hvør; nú verður fyrst tikið eftir kyni, síðani eftir lutakasti. Á Lista H eru listaatkkvøðurnar nóg nógvar at broyta raðfylgjuna. www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 57 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn II. Javnstøða á valevnislista Galdandi ásetingar § 17. Valið fer fram eftir listum, har ávísir persónar bjóða seg fram sum valevnir í einum valdømi. Stk. 2. Ein valevnislisti má ikki hava fleiri valevni enn trý fleiri enn talið av løgtingsmonnum, tó ongantíð meiri enn tað dupulta, ið veljast skulu í valdøminum. Um henda treyt verður ikki hildin, skal listin verða lýstur ógildugur. Stk. 3. Valevnini skulu vera so skilliga lýst við navni, starvi og bústaði, at ongin samanblanding við nakran annan valbæran persón kann standast av. Stk. 4. Valevnislistarnir mugu vera formanninum í avvarðandi løgtingsvalnevnd í hendi í seinasta lagi kl. 18.00 3 vikur frammanundan valdegnum. Stk. 5. Listin skal vera undirskrivaður av valevnunum og av í minsta lagi 10 og í mesta lagi 15 veljarum sum stillarum, og hjálagdur skal vera serligur listi yvir stillararnar, har teir eru skilliga lýstir við navni, starvi og bústaði. Valevnini og stillararnir kunnu eisini undirskriva á avrit av valevnislistanum. Eisini kunnu valevnini í staðin fyri við undirskrift, vátta sína uppstilling við brævi, fjarriti, telexi o.tl. Listin skal vera latin inn av einum stillara, og hesin hevur rætt til á einum avriti av valevnislistanum at fáa kvittan frá formanninum fyri, at listin er móttikin og nær. Stk. 6. Ongin má stilla upp samstundis til val í ymsum valdømum ella sum valevni hjá meira enn einum flokki ella stilla upp uttanflokka og samstundis taka undir við einum flokki. Ger nakar ímóti hesum, verður valið, um tað fellur á hann, ógildugt. Stk. 7. Ongin kann vera stillari fyri meira enn ein valevnislista. Hann, ið er stillari fyri fleiri listar, kann ikki roknast Broyttar ásetingar § 17. Valið fer fram eftir listum, har ávísir persónar bjóða seg fram sum valevnir í einum valdømi. Stk. 2. Ein valevnislisti má ikki hava fleiri valevni enn trý fleiri enn talið av løgtingsmonnum, tó ongantíð meiri enn tað dupulta, ið veljast skulu í valdøminum. Um henda treyt verður ikki hildin, skal listin verða lýstur ógildugur. Stk. 3. Eru á vallista valevni av øðrum kyni meira enn eitt fleiri enn av hinum, skal listin hava undantaksloyvi sambært § 8, stk. 2 í javnstøðulógini. Um henda treyt ikki verður hildin, skal listin verða lýstur ógildugur. Stk. 4. Valevnini skulu vera so skilliga lýst við navni, starvi og bústaði, at ongin samanblanding við nakran annan valbæran persón kann standast av. Stk. 5. Valevnislistarnir mugu vera formanninum í avvarðandi løgtingsvalnevnd í hendi í seinasta lagi kl. 18.00 3 vikur frammanundan valdegnum. Stk. 6. Listin skal vera undirskrivaður av valevnunum og av í minsta lagi 10 og í mesta lagi 15 veljarum sum stillarum, og hjálagdur skal vera serligur listi yvir stillararnar, har teir eru skilliga lýstir við navni, starvi og bústaði. Valevnini og stillararnir kunnu eisini undirskriva á avrit av valevnislistanum. Eisini kunnu valevnini í staðin fyri við undirskrift, vátta sína uppstilling við brævi, fjarriti, telexi o.tl. Listin skal vera latin inn av einum stillara, og hesin hevur rætt til á einum avriti av valevnislistanum at fáa kvittan frá formanninum fyri, at listin er móttikin og nær. Stk. 7. Ongin má stilla upp samstundis til val í ymsum valdømum ella sum valevni hjá meira enn einum flokki ella stilla upp uttanflokka og samstundis taka www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 58 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn sum stillari hjá nøkrum lista. undir við einum flokki. Ger nakar ímóti Stk. 8. Um valevnislisti verður lýstur hesum, verður valið, um tað fellur á hann, ógildugur, ella um valevni verður strikað ógildugt. av listanum, skal henda avgerð Stk. 8. Ongin kann vera stillari fyri nevndarinnar, sum er endalig, verða meira enn ein valevnislista. Hann, ið er skrivað í valbókina, og úrskrift úr henni stillari fyri fleiri listar, kann ikki roknast um hetta skjótast møguligt og í øllum sum stillari hjá nøkrum lista. førum fyri valið, verða send tí stillara, Stk. 9. Um valevnislisti verður lýstur sum listan hevur latið inn. ógildugur, ella um valevni verður strikað Stk. 9. Heldur nevndin, at ein av listanum, skal henda avgerð rættstundis innlatin valevnislisti er so nevndarinnar, sum er endalig, verða ófullfíggjaður, at neyðugt er at gera hann skrivað í valbókina, og úrskrift úr henni ógildugan, skal nevndin beinanvegin um hetta skjótast møguligt og í øllum boða viðkomandi stillara frá hesum og førum fyri valið, verða send tí stillara, geva honum høvi til innan 24 tímar at sum listan hevur latið inn. bøta um brekið. Stk. 10. Heldur nevndin, at ein rættstundis innlatin valevnislisti er so ófullfíggjaður, at neyðugt er at gera hann ógildugan, skal nevndin beinanvegin boða viðkomandi stillara frá hesum og geva honum høvi til innan 24 tímar at bøta um brekið. Formligt uppskot: Uppskot um broyting í løgtingslóg nr. 49 frá 20.juli 1978 um val til Føroya Løgting § 1. Gjørdar verða hesar broytingar: 3. Í § 17 verður stk.3 broytt til stk. 4 osfr., og verður sett inn soljóðandi nýtt stk. 3: "Stk. 3. Eru á vallista valevni av øðrum kyni meira enn eitt fleiri enn av hinum, skal listin hava undantaksloyvi sambært § 8, stk. 2 í javnstøðulógini. Um henda treyt ikki verður hildin, skal listin verða lýstur ógildugur." § 2. Lógin kemur í gildi dagin eftir kunngerð. Almennar viðmerkingar Løgtingið samtykti 20. oktober 2005, at: "Løgtingið tekur undir við, at landsstýrismaðurin setur eina nevnd at arbeiða fyri, at kvinnur fáa ein øktan leiklut í at taka politiskar avgerðir. Í nevndini verða: Eitt umboð fyri hvønn flokk á Løgtingi, eitt umboð fyri Føroya kommunufelag, eitt umboð fyri Kommunusamskipan Føroya, eitt umboð fyri www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 59 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Kvinnufelagasamskipan Føroya og eitt umboð fyri Javnstøðunevndina. Varalimir verða valdir fyri allar limir." Hetta var beinleiðis í samsvari við uppskot til samtyktar um tilráðingar frá Útnorðurráðnum í 1999, sum Løgtingið samtykti 18. november 1999. Í viðmerkingunum til uppskotið sigur: "Endamálið við hesum uppskoti til samtyktar er at seta eina nevnd, sum skal skipa fyri tvørpolitiskum tiltøkum til tess at økja um talið á kvinnum á Løgtingi og í kommunustýrunum kring landið. Vónandi kann eitt úrslit av hesum arbeiði verða, at umboðanin á leið verður í samsvari við umboðanina í hinum Norðurlondunum, sum er væl hægri enn í Føroyum. Í Landstinginum eru uml. 33% konufólk, í Altinginum eru uml. 30% konufólk, og í Fólkatinginum eru uml. 39% konufólk." Kynbýtið á Føroya Løgtingi er út av lagi vánaligt - bert tríggjar kvinnur eru av 32 tingumboðum, svarandi til færri enn 10%. Hetta hóast kallmenn bert fingu 71,1 %, kvinnur 16,1 %, og 12,8 % ikki atkvøddu fyri nøkrum kyni, uttan heldur fyri listanum. Samsvarandi viðmerkingini um, at "úrslit av hesum arbeiði skal verða, at umboðanin á leið verður í samsvari við umboðanina í hinum Norðurlondunum," hevur hetta uppskotið til endmáls at tryggja javna uppstilling eftir kyni, soleiðis at umboðanin á Føroya Løgtingi, bæði fasta umboðanin og umboðanin ígjøgnum varaumboð, verður javnari eftir kyni. Uppskotið ber í sær, at valevnislistar koma undir somu reglu sum almennar nevndir, nevniliga, at nærum eins nógv valevni skulu vera av hvørjum kyni. Frávik frá hesum kunnu fyrst og fremst koma fyri, tá ólíkatal av valevnum er uppstillað, og so tá talan er um flokkar ella fylkingar, ið ikki hava limir av øðrum kyninum, ella har ongin persónur av øðrum kyninum býður seg fram. Serligar viðmerkingar Nýtt § 17, stk. 3 Ásetingin ger, at mannagongdin í javnstøðulógini § 8 skal brúkast til valevnislistar. Flokkur ella fylking, ið stilla upp, mugu tryggja sær nærum javna umboðan av báðum kynum, men kunnu tó fáa undantaksloyvi, um so er, at viðkomandi felagsskapur hevur gjørt nøktandi og viðkomandi roynd at fáa kynsjavnauppstilling í lag. Størri frávikið er frá sama tali (burtursæð frá ólíkatali) av hvørjum kyni, verri verður at fáa undantaksloyvi. Hjá størru flokkunum og hjá smærri flokkum í sterku valdømum teirra kemur helst ikki uppá tal at geva frávik uttan í heilt serligum førum at loyva fráviki uppá eitt valevni (afturat ólíkatali). www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 60 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Fylgiskjal 15 Vinnumálaráðið Tinganes 100 Tórshavn Demokratia Nevndin fyri øktum kvinnuleikluti í politikki V/Eyðgunn Samuelsen Jørundsgøta 40 700 Klaksvík Klaksvík tann 8 august 2007 Fyrispurningur viðv. Fíggjarligum heimildum hjá Demokratia í samband við tiltøk. Demokratia er nevnd vald eftir samtykt á løgtingi, hoyrir undir Vinnumálaráðið og hevur játtan á fíggjarlógini. Um virksemi hjá nevndini verður sagt ið uppskotinum ið løgtingi samtykti tann 20 oktober 2005: " Nevndin skal til ársskiftið 2007/2008 arbeiða fyri, at kvinnur fáa ein øktan leiklut í at taka politiskar avgerðir. Nevndin arbeiðir støðugt við at fremja arbeiðssetningin, meðan hon er sett. Arbeiðið eigur at fevna um tiltøk, sum kunnu gera fólk varug við týdningin av, at fleiri kvinnur verða umboðaðar, har politisku avgerðirnar verða tiknar. Virksemið kann vera upplýsing, lýsingarátøk, undirvísing og útgáva av ymsum kunnandi tilfari". Ein trupulleiki hjá nevndini við at røkka hesum arbeiðssetningi er, at játtanin ikki røkkur til t.d eitt lýsingarátøk ið munar. Tí vilja vit seta henda fyrispurning, kann Demokratia fáa stuðul frá øðrum til t.d at seta lýsingar í fjølmiðlarnar ella fáa lýsingar heilt ella partvíst ókeypis ? Kann Demokratia taka gjald fyri kunnandi tilfar ? og kunnu vit t.d taka gjald fyri lýsingar á einari møguligari heimasíðu ið Demokratia stendur fyri. Vónandi kunnu tit svara okkum hesum fyrispurningi. Vinarliga Eyðgunn Samuelsen, forkvinna í Demokratia www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 61 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Fylgiskjal 16 Original meddelelse ----Halló Eyðgunn. Víst verður til fyrispurning um fíggjarliga heimild hjá Demokratia í samband við tiltøk. Eftir játtanarskipanini skal fíggjarlig heimild fáast til vega til at hava inntøkur hjá stovnum, aðalráðum og líknandi, sum eru á fíggjarlógini við rakstrarjáttan. Játtanin til høvuðskontu "kvinnuluttøku í politikki", er ein rakstrarjáttan, sum VMR hevur ræðisrættin til, og er í prinsippinum, ein játtan til Vinnumálaráðið, og ikki til eina aðra juridiska eind. Tí ber ikki til at hava inntøkur hjá Demokratia. Eftir løgtingssamtiktini, so situr bólkurin fram til árskifti. Vinarliga Atli Eiriksson fíggjarráðgevi. www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 62 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Fylgiskjal 17 29.8.07 Umbøn um eykajáttan. Demokratia ið er nevnd vald av løgtinginum, hevur til uppgávu fram til árskiftið 2007/2008 at skipa fyri tvørpolitiskum tiltøkum til tess at økja um talið á kvinnum á Løgtingi og kommunustýrum kring landið. Játtanin hjá Demokatiu í 2007 røkkur til bert til ein part av arbeiðinum hjá nevndini, nevniliga at skipa fyri tiltøkum kring landið, at skriva álit til landstýrismannin og til gera eitt lýsingarátak, men ikki til at gjalda fyri lýsingar í fjølmiðlunum. Orsaka av játtannarskipan landsins hevur Demokratia latið 40.000 kr. av játtanini fyri 2006 aftur í landskassan, nevniliga peningin ið vit fingu afturgoldið frá Sansir í samband við 8 mars tiltaki. At fingið endurjáttað henda pening, til átøk í inniverandi árið, hevði bøtt nakað um møguleikarnir hjá Demokratiu at útinnt sítt endamál. Ætlanin er, at okkara lýsingarátak ferð fram í 12 vikur og er kostnaðurin av hesum 150.000 krónur. Fáa vit ikki eina eykajáttan til hetta, er stórur vandi fyri, at vit ikki fáa framt átaki. Havandi í huga at tilmæli frá útnorðurráðnum var ein árlig játtan til Demokratiu á 500 t. Kr. yvir fleiri ár, fyri at tað skuldi vera møguligt hjá nevndini at útinna sín arbeiðssetning á ein nøktandi hátt, vilja vit loyva okkum at søkja um eina eykajáttan á 150.000 krónur. Vegna Demokratiu Eyðgunn Samuelsen, forkvinna. www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 63 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Fylgiskjal 18 Rættarnevnd Løgtingsins Postbox 208 110 Tórshavn Tórshavn, 10. september 2007 Evni: Broyting í løgtingslóg um val til Føroya Løgting Góðu tit, Javnstøðunevndin og Demokratia (nevndin fyri øktum kvinnuleikluti í politikki) hava í felag mælt landsstýrismonnunum, ið vara av málsøkjunum javnstøðu og valskipan at leggja fyri Føroya løgting uppskot um broyting í løgtingslóg um val til Føroya Løgting. Mælt varð til tvinnanda broytingar: o Tann fyrra var at staðfesta, at § 8 í løgtingslóg um javnstøðu er galdandi fyri uppstillingarlistar til løgtingsval, soleiðis at umleið sama tal av hvørjum kyni skal vera á listanum, uttan so at undantaksloyvi fæst frá javnstøðunevndini. o Tann seinna er at býta listaatkvøðurnar eftir kyni, soleiðis at býtið av løgtingssessum og varalimum verður javnari millum kynini við at javna tær atkvøður, ið hvørki eru persónliga greiddar fyri mannfólki ella konufólki. Hjáløgd eru uppskotini við nærri viðmerkingum. Javnstøðunevndin og Demokratia heita nú á rættarnevndina um at umhugsa hesi uppskotini í viðgerðini av uppskotinum um broyting í vallógini (tingmál 5/2007) og um neyðugt at leggja tey fram sum sjálvstøðug løgtingslógaruppskot vegna kravið um 'identitet' í broytingaruppskotum. Síðani heita vit á rættarnevndina um at greiða tulkingarivan um uppgerð av parallellum listum eftir § 18 í vallógini. Eftir venju verða teir ikki taldir saman í uppgerðini av valdømisvaldum eftir § 31, men bert í landsuppgerðini eftir § 32, sum eftir uppskotinum í tingmáli 5/2007 verður strikað. Eftir uppskotinum skal § 31 verða brúkt til landsúrslitið, tí verður stórur tulkingarivi um § 18-listarnar. Til tess at tryggja, at § 18-listar altíð telja fult við í floksúrslitinum verður mælt til at áseta, at "listar góðkendir sum listar floksins, smb. § 18, stk. 2, telja sum ein listi" í www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 64 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn uppgerðini eftir § 31 uttan mun til, um Føroyar eru skipaðar í eitt ella fleiri valdømi. Eisini hetta eigur at verða gjørt undir øllum umstøðum. Vinarliga vegna formenninar í Javnstøðunevndini og Demokratia Bjørg Jacobsen, nevndarskrivari www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 65 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Fylgiskjal 19 40 Uppskot til samtyktar um Demokratia A. Upprunauppskot Ár 2007, 5. oktober, løgdu tingmenninir Høgni Hoydal, Hergeir Nielsen, Finnur Helmsdal, Annita á Fríðriksmørk, Heidi Petersen, Tórbjørn Jacobsen og Páll á Reynatúgvu, vegna Tjóðveldi fram soljóðandi Uppskot til samtyktar Løgtingið heitir á landsstýrið um at skipa fyri, at Demokratia framhaldandi arbeiðir fyri, at kvinnur fáa øktan leiklut í at taka politiskar avgerðir. Viðmerkingar Endamál Endamálið við hesum uppskoti til samtyktar er, at Demokratia kann halda fram við at skipa fyri tvørpolitiskum tiltøkum til tess at økja um talið á kvinnum á Løgtingi og í kommunustýrunum kring landið. Vónandi kann eitt úrslit av hesum arbeiði verða, at umboðanin á leið verður í samsvari við umboðanina í hinum Norðurlondunum, sum er væl hægri enn í Føroyum. Í Landstinginum eru uml. 33 % konufólk, í Altinginum eru uml. 30 % konufólk, og í Fólkatinginum eru uml. 39 % konufólk. Í Føroyum var kvinnuliga umboðanin á tingi eftir løgtingsvalið í 1998 12,5 %, eftir løgtingsvalið í 2000 var kvinnuliga umboðanin 12,5 %, og eftir løgtingsvalið í 2004 var kvinnuliga umboðanin 9,4 %. Demokratia Fram til seinasta kommunuval sat ein bólkur av kvinnum við umboðum úr øllum politisku flokkunum og skipaði fyri tiltøkum til tess at seta fokus á týdningin av at fáa kvinnur virknar í føroyskum kommunal- og landspolitikki. Teir politisku flokkarnir játtaðu pening til útreiðslurnar av ymsu tiltøkunum, sum vóru kring landið. Peningurin var nýttur til lýsingar og leigu av hølum til tiltøkini. Tá hetta arbeiðið var liðugt, sendi bólkurin umsókn um pening frá landsstýrinum til framhaldandi virksemi. Henda umsókn var ikki gingin á møti. Men landsstýrismaðurin legði uppskot til samtyktar fyri tingið at skipa nevnd, Demokratia, at halda fram við virkseminum. Trupulleikin við tí uppskotinum var, at nevndin bert www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 66 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn skuldi arbeiða fram til ársskiftið 2007/2008. Við fyriliggjandi uppskoti skal nevndin halda fram við arbeiði sínum. Tilmæli frá Útnorðurráðnum Løgtingið samtykti hin 18. november 1999 eitt tilmæli frá Útnorðurráðnum, har heitt varð á tað grønlendska og tað føroyska landsstýrið um at seta eina nevnd við umboðum fyri politisku flokkarnar, Javnstøðunevnd og kvinnufelagsskapir, sum skuldi leggja til rættis tiltøk fyri at økja um leiklutin hjá kvinnum í politiskum avgerðum. Tiltøkini kundu vera útbúgving, lýsingarátøk og útgávuvirksemi. Í tilmælinum frá Útnorðurráðnum varð víst til eitt átak í Íslandi, har Altingið setti eina nevnd við tí endamáli at leggja til rættis tvørpolitisk tiltøk fyri at økja um talið á kvinnum í politikki. Nevndin tók stig til lýsingarátøk, arbeiddi við upplýsing, og gav út kunnandi tilfar. Sambært tilmælinum var úrslitið av hesum arbeiði gott og hevði við sær, at talið á kvinnum í Altinginum øktist munandi. Í tilmælinum frá Útnorðurráðnum varð mælt til, at nevndin fekk kr. 500.000,- um árið til virksemi sítt (Vestnordisk Råd. Rekommandation nr. 1/9 frá 1999). Virksemið hjá nevndini Nevndin skal framhaldandi arbeiða fyri, at kvinnur fáa ein øktan leiklut í at taka politiskar avgerðir. Nevndin arbeiðir støðugt við at fremja arbeiðssetningin, meðan hon er sett. Arbeiðið eigur at fevna um tiltøk, sum kunnu gera fólk varug við týdningin av, at fleiri kvinnur verða umboðaðar, har politiskar avgerðir verða tiknar. Virksemið kann vera upplýsing, lýsingarátøk, undirvísing og útgáva av ymsum kunnandi tilfari. Á hvørjum ári handar nevndin landsstýrismanninum frágreiðing um virksemi sítt og tilmæli um, hvussu framhaldandi eigur at verða arbeitt fyri at fremja javnstøðu, har politiskar avgerðir verða tiknar. Samansetan av nevnd Í nevndini vera eitt umboð fyri hvønn politiskan flokk. Tað er av stórum týdningi, at allir teir politisku flokkarnir luttaka í hesum arbeiði. Tað er m.a. innanhýsis í flokkunum, at eitt arbeiði skal gerast fyri at økja um talið á kvinnum í politikki. Eitt umboð verður í nevndini fyri Føroya kommunufelag, og eitt umboð verður fyri Kommunusamskipan Føroya. Umboðini skulu tryggja eitt gott samstarv við kommunustýrini um hetta arbeiðið. Eitt umboð verður í nevndini fyri Kvinnufelagasamskipan Føroya. Kvinnufelagasamskipanin umboðar kvinnufelagsskapir í Føroyum og hevur, síðani hon varð stovnað, havt ein týðandi leiklut í arbeiðinum at fáa fleiri kvinnur virknar í politikki. Javnstøðunevndin hevur eitt umboð í nevndini. Javnstøðunevndin hevur til uppgávu at virka sum ráðgevi hjá myndugleikum, stovnum, feløgum og einstaklingum í www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 67 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn javnstøðuspurningum. Nevndini tørvar hesa ráðgeving og tann kunnleika, sum Javnstøðunevndin hevur til spurningar viðvíkjandi javnstøðu. Nevndin skipar seg sjálv. Samsýningar Nevndarlimirnir fáa samsýning sambært galdandi reglum um almennar nevndarsamsýningar. Fíggjarmálaráðið góðkennur samsýningina til formannin. Samsýningarnar fara av játtanini, sum nevndin hvørt ár fær til arbeiði sítt. Fíggjarligar avleiðingar Nevndin fær kr. 500.000,- um árið til arbeiðið frá 1. januar 2008, sum er at fylgja tilmælinum hjá Útnorðurráðnum um at játta nevndini kr. 500.000,- árliga til virksemi sítt. Men hóast upphæddin ikki er høg, ber tað vónandi til hjá nevndini at gera tað arbeiðið, sum arbeiðssetningurin áleggur henni. Arbeiðið hjá nevndini fer vónandi at fara fram í tøttum samstarvi við Javnstøðunevndina. www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 68 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Fylgiskjal 20 Att. Bjarni Durholm, landsstýrismaður Vinnumálaráðið Tinganes 100 Tórshavn 1. november 2007 Fyribils álit frá Demokratia við frágreiðing av nevndararbeiðinum 2006-2007 og framtíðarætlanum Á nevndarfundi 24. oktober 2007 samtykti Demokratia at skriva bræv til Vinnumálaráðið við áheitan um at leingja tíðarskeiðið hjá nevndini við í minsta lagi 1 ári aftrat, tvs. fram til ársskiftið 2008/09. Orsøkin er, at Demokratia metir tað 1 1/2 árið, hon arbeitt higartil, vera alt ov stutt; og haraftrat metir nevndin tað vera upplagt at halda fram, ið hvussu er til kommunuvalið heystið 2008 er av. Við hesum leggur Demokratia eina fyribils frágreiðing fram um virksemi sítt síðan nevndarbyrjan, eina meting av úrslitunum og framtíðarætlanir. Arbeiðssetningur Arbeiðssetningurin hjá Demokratia ljóðar soleiðis: Nevndin skal til ársskiftið 2007/2008 arbeiða fyri, at kvinnur fáa ein øktan leiklut í at taka politiskar avgerðir. Nevndin arbeiðir støðugt við at fremja arbeiðssetningin, meðan hon er sett. Arbeiðið eigur at fevna um tiltøk, sum kunnu gera fólk varug við týdningin av, at fleiri kvinnur verða umboðaðar, har politiskar avgerðir verða tiknar. Virksemið kann vera upplýsing, lýsingaátøk, undirvísing og útgáva av ymsum kunnandi tilfari. Tiltøk Demokratia hevur higartil skipað fyri 7 almennum og 1 privatum tiltaki31. 4 av teimum 7 tiltøkunum, herundir 8. mars haldið 2007, hava verið hildin í Tórshavn, hini 3 í Klaksvík, á Oyrarbakka og í Miðvági. Nevndin metir tað vera av stórum týdningi at fara út í øll økir í landinum, og í november verður skipað fyri tiltøkum í Suðuroy og Sandoy. Haraftrat verða væntandi 2 tiltøk fyriskipað aftrat í Tórshavn í november og desember. Tiltøkini umfata fyrilestrar við einum ella fleiri fyrilestrahaldarum og evt. einum paneli. Tiltøkini hava sum heild verið væl vitjað og hava sett góð kjak í gongd. 31 Umbiðið av privatum felagsskapi www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 69 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Lýsingakampagna Nevndin hevur saman við einum reklamuvirki skipað fyri eini reklamukampagnu við blaðlýsingum, plakatum og eini interaktivari heimasíðu. Kampagnan fór í gongd í september 2007.og er ætlað at vara uml. árið út. Upplýsing Umframt omanfyrinevndu tiltøk hevur nevndin javnan greinir á heimasíðuni og í bløðunum, og haraftrat hava fleiri innsløg verið í Kringvarpinum. Undirvísing Nevndin er p.t. í ferð við at skipa fyri taluskeiði fyri kvinnur, sum ætla at stilla upp. Taluskeiðið verður væntandi hildið í november. Útgáva av ymsum kunnandi tilfari Hetta økið hevur nevndin havt fígging ella orku til at gera nakað konkret og beinleiðis við. Annað - Gallup-kanning. Í januar-februar 2007 gjørdi Demokratia saman við Javnstøðunevndini eina Gallup-kanning við spurningum um hugburð til kvinnur í politikki. Kanningin - sum kann lesast á www.demokratia.fo - vísti, at ein stórur meiriluti av føroyingum ynskir fleiri kvinnur í politikk/størri javnstøðu í politikki. - Fundir við politisku flokkarnar. Á vári 2007 hevði nevndin fund við allar politisku flokkarnar við spurningum um javnstøðu í flokkunum, í valskránni, javnstøðuætlanir osfr. - Fundir við fjølmiðlarnar. Nevndin hevði í summar fundir við fjølmiðlarnar, har hon heitti á teir um at stuðla og samstarva, m.a.. við at dekka tíðindi, tiltøk osfr. - Coaching og starvs/persónsprofilar. Nevndin er eisini í ferð við at skipa fyri coaching og testum av starvs/persónsprofilum. Hetta verður væntandi avgreitt í november ella desember. - Ambassadørar. Nevndin hevur heitt á fleiri fólk um at gerast ambassadørar fyri Demokratia. Hetta verður gjørt við at senda eina mynd og skriva nakrar reglur um, hví ein stuðlar arbeiðinum hjá Demokratia. Mynd og orð verða løgd út á heimasíðuna, so hvørt sum tey koma inn. - Fjølmiðlar. Demokratia hevur verið nógv frammi í fjølmiðlunum, bæði í útvarpinum, sjónvarpinum og bløðunum. Úrslit Tað er torført at meta um úrslitið av nevndararbeiðinum. Eitt mátbært úrslit kann av góðum grundum ikki síggjast, fyrr enn løgtingsvalið hevur verið. Men nevndin heldur seg longu nú hava sæð eitt úrslit av minni mátbærum slag - men fyri tað ikki minni umráðandi. Fjølmiðlar hava víst Demokratia nógvan ans, og fólk uttan www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 70 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn fyri Demokratia hava bæði í greinum, lesarabrøvum, kjaksendingum osfr. tikið spurningin um lágu kvinnuumboðanina í politikki upp. Á arbeiðsplássum, í heimum osfr. verður kjakast dúgliga um evnið. Tað koma eisini javnan teldupostar o.a. frá fólki, sum sjálvboðin vísa nevndini áhuga og stuðul. - Alt hetta í ein mun, sum hevði verið óhugsandi fyri bara 2-3 árum síðan. Sostatt hevur Demokratia megnað at seta fokus á og ítaluseta ein problematikk, sum í nógv ár hevur verið tagdur burtur. Nevndin heldur seg eisini síggja ábendingar um, at tann láturliggering og kveistran til viks, sum hesin problematikkur ofta møtir, spakuliga er vent ella er um at venda til ein meira seriøsan áhuga. Framtíðarmeting Ætlanin hevur alla tíðina verið, at nevndin skuldi niðurleggjast við árslok 2007. Tískil hevur nevndin ongar fyrireikingar gjørt til 2008. Men nevndin metir ikki, tað er realistiskt at kunna fremja arbeiðssetningin innan fyri bara 1 1/2 ár. Fyrsta stigið á leiðini - at seta fokus og skapa kjak - er rokkið, men hetta er júst bara tað fyrsta stigið. Tað tekur tíð at broyta hugburð og atburð. Heili fýra ár eru millum valini, og vandin fyri gloymsku er stórur, um arbeiðið hjá Demokratia ikki heldur fram í einum ella øðrum formi. Havandi í huga, at kommunuval verður á heysti 2008, er tað upplagt at leingja arbeiðið ið hvussu er fram til árslok 2008. Ikki minst tí kommunustýrini hava fleiri sessir enn løgtingið, og tað tí kann hugsast at kennast lættari at verða valdar her fyri kvinnur, sum hava hug at royna seg í politikki og kanska eru nýbyrjarar. Um arbeiðið hjá Demokratia heldur uppat um ársskiftið, so er sannlíkt, at partar av arbeiðinum higartil lítla og onga ávirkan fær á kommunustýrisvalið. Í mars (?) 2008 skulu Føroyar aftur til próvtøku hjá CEDAW. Lága kvinnuumboðanin í politikki var júst eitt av átalupunktunum á CEDAWpróvtøkuni í fjør, og tí kann tað tykjast sum eitt løgið signal at niðurleggja arbeiðið hjá Demokratia, tá tað er komið í hæddina - uttan at seta nakað annað í staðin. Kommissiónin fyri javnvág millum arbeiðs- og familjulív, sum Vinnumálaráðið hevur sett fyri stuttum, kann ikki roknast sum ein avloysari fyri Demokratia. Rekommandatiónin hjá Útnorðurráðnum frá 1999 mælti sum kunnugt eisini til, at nevndin skuldi sita í minst 5 ár við minst 500.000 kr. p.a., um nakað munagott skuldi spyrjast burturúr. Hesum tilmæli kann nevndin taka fult undir við. Tað tekur tíð hjá eini so breiðari nevnd at finna stevið, finna hugskot og føra tey út í lívið og finna sponsorar o.t.32, alt uttan fyri vanliga arbeiðstíð. Og tað tekur tíð hjá samfelagnum, myndugleikum osfr. at reagera upp á úttrykkini hjá nevndini. Snøgt sagt tekur hugburðsbroyting nógva tíð. Men tey tyngstu tøkini eru ofta tey fyrstu. Royndir og eftirmetingar av farnum tiltøkum hava víst seg at føra til nýggj hugskot, og so hvørt sum Demokratia hevur gjørt meira og meira vart við seg og fingið heimasíðu, hava 32 Lýsingakampagnan er í høvuðsheitum fíggjað av sponsorum www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 71 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn fleiri fólk uttanífrá vent sær til nevndina við hugskotum, tilboðum o.t. Men nevndin hevur hvørki tíð ella orku til at føra alt, hon kundi hugsað sær, út í lívið innan ársskiftið 2007/08. ' Heldur ikki hevur fíggingin verið nøktandi. Nevndin hevur biðið Útvarpið og Sjónvarpið um at stuðla lýsingkampagnuni, t.d. við regluligum innsløgum og ókeypis lýsingum ella í minsta lagi við avsláttri út frá, at hon metir endamálið vera alment samfelagsgagnligt - men stovnarnir góvu noktandi svar. Sostatt hevur nevndin goldið fullar lýsingarprísir í ÚF, og ráð hava ikki verið til nakrar visuellar sjónvarpslýsingar. Ein meira livandi kampagna við innsløgum, sum stuðlaðu uppundir lýsingarnar, hevði avgjørt verið meira munagott. Tað hevur haraftrat kravt órímiliga stóra arbeiðsorku at skriva brøv, ringja og fundast við sponsorar fyri at fáa ráð til eina lýsingakampagnu yvirhøvur. Henda orka kundi verið nógv betur brúkt, t.d. til at halda fleiri tiltøk í lokaløkjunum og annað. Nevndin hevur biðið um at fáa tær 45.000 kr33. aftur, sum hon ikki brúkti í fjør, men hevur enn einki svar fingið. Tískil hevur nevndin verið drálandi við at seta meira í gongd í 2007. Um pengarnir verða játtaðir, kann tað vera so seint, at nevndin ikki nær at brúka teir innan árslok. Hugskot/uppskot til arbeiðið í 2008 eru hesi: - - - fleiri økisfundir. Tá 2007 er av, hevur ein økisfundur verið í hvørjum øki (tó fleiri í Tórshavn). Ætlanin var at styrkja politiska áhugan hjá kvinnum í lokaløkjunum, ikki minst nú valdømini eru niðurløgd; men hetta gerst ikki við einum fundi. fleiri Miðlahúsfundir (ella aðrastaðni í Tórshavn) við ymsum relevantum evnum á skránni útlendskar fyrilestrahaldarar (ein ella fleiri). fjølmiðlakanning av føroyskum fjølmiðlum. Tað er ein sannroynd, at fjølmiðlar um allan heim lýsa menn og kvinnur ymiskt bæði kvantitativt og kvalitativt. Ein slík kanning ella fleiri kundu verið áhugaverdar at gjørt í Føroyum. Dream Team. 16-17 kvinnur (svarandi til uml. helvtina av tinginum) úr øllum flokkum og eftir floksstødd verða útpeikaðar í eitt Dream Team. Í nakrar vikur (samanhangandi ella ikki) verða evni frá tingarbeiðinum, sum hava breiðan áhuga, vald út til Dream Team at viðgera og atkvøða, júst sum í tinginum. Umrøðan og atkvøðugreiðslan - bæði frá tinginum og Dream Team - verða 33 Demokratia læt ultimo 2006 45.000 kr. til 8. mars-hald 2007-fyrireikingarnar í felag við P/f Sansir. Tað bleiv so mikið buldur rundan um tiltakið, at P/f Sansir gjørdi av at flyta Demokratia pengarnar retur í februar ella mars 2007. Men pengarnir hoyrdu til fíggjarárið 2006 og fullu tískil aftur í landskassan - og ikki til Demokratia www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 72 - - Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn samanborin og almannakunngjørd. Hetta krevur tíð, orku og samstarv við fjølmiðlarnar. vitja miðnámsskúlarnar fyri at fáa fatur á teimum ungu taka samband við Mentamálaráðið o.o. um at fáa framleitt undirvísingartilfar og fáa javnstøðu sum ein integreraðan part av undirvísingini samstarv við kommunufeløgini fylgja arbeiðið hjá politisku flokkunum upp. Kanna, um teir arbeiða við javnstøðu, sum teir hava fráboðað og ráðgeva í miðvísum javnstøðuarbeiði temavika við evninum "Kvinnur og politikkur" ella líknandi. Speaker's Corner, tónleikur, upplegg o.a. taluskeið og coaching o.t. fyri kvinnur, sum stilla upp til kommunuval evt. uppfylging av taluskeiðum 8. mars hald 2008, evt. saman við øðrum felagsskapum mentorskipan/skeið (sjálvsmenning) (eftirmetingar)tiltak í sambandi við CEDAW-próvtøkuna aftaná sjálva próvtøkuna og/ella dómin frá CEDAW Heimasíðan. Ein regluliga dagførd og livandi heimasíða kann vera eitt gott amboð til at senda boðskapir út og somuleiðis eitt gott forum fyri dialog við umheimin. 1. november 2007 Demokratia www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 73 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Fylgiskjal 21 Subject: RE: Inquiry about Women in politics: "Help supporting democracy in the Faroe Islands!" Date: Tue, 23 Oct 2007 16:31:35 +0200 From: R.Taphorn@idea.int To: Dear Thanks for your email and the request for help to increase women's political participation in the Faroe Islands. To answer your general questions, IDEA is sponsored by its member states, so also by Denmark and its mandate is agreed upon by the IDEA board and its member states. We do not have a programme at the moment that mandates us to intervene more directly, such help needs to be agreed upon on the political level. However, IDEA is rending its expertise and resources to those that request it. Find below some useful resources that might help you with your thesis and potentially to put the topic of electoral systems and the use of quotas onto the national/ local political agenda: The following is a short publication on the use of quotas under certain electoral systems, the publication entails a table overview in "traffic light style" that shows best-fit, medium-fit and nonfavourable combinations of electoral systems with quota types: "Designing for Equality": You can read the short introduction to the publication which will give you an overview of the variables that inter-play and have direct impact on the likelihood of women's political participation under certain electoral systems. http://www.idea.int/publications/designing_for_equality/index.cfm This is the link to the interactive clickable table overview http://www.idea.int/publications/designing_for_equality/dyntable.cfm Also for your info, you might want to check out the new online network : "iKNOW Politics" = international Knowledge Network of Women in Politics: It is a new network that aims to be a discussion forum, network facility and "ask the expert" facility, as well as being a resource library on a wide range of topics relevant for women in politics: http://www.iknowpolitics.org/en o Furthermore you can consult the "Women in parliament - beyond numbers" publication of IDEA that outlines many of the obstacles that women face in politics and offers ways on how to overcome those: http://www.idea.int/publications/wip2/index.cfm Please note that all IDEA publications can be downloaded for free. I hope that this will help you a bit! www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 74 Demokratia o Vinnumálaráðið o Tinganes o 100 Tórshavn Rita Taphorn Programme Officer for Political Parties and Women in Politics International IDEA Strömsborg, SE-103 34 Stockholm, Sweden ph:+ 46-8-698 37 00/32 fax:+ 46-8-20 24 22 mobile: + 46-70-429 37 32 email: r.taphorn@idea.int website: www.idea.int www.demokratia.fo o javnratt@javnratt.fo o Tlf. 212848 Uppkast til føroyska ætlan um burðardygga menning Ár 2002 - 2020 Heilsufrøðiliga starvsstovan Mál nr.: Verkætlan: Dagfesting: 7-2000-00976-22 Barbara Samuelsen 4. januar 2002 Inngangur Innihaldsyvirlit INNGANGUR.....................................................................................................................................3 FRAMFERÐARHÁTTUR OG UPPBYGNAÐUR .........................................................................6 AVMARKING ......................................................................................................................................6 BYGNAÐUR ........................................................................................................................................7 KAPITTUL 1 ......................................................................................................................................9 HAVIÐ ................................................................................................................................................9 KAPITTUL 2 ....................................................................................................................................15 FERÐAVINNA....................................................................................................................................15 KAPITTUL 3 ....................................................................................................................................18 ÍDNAÐUR, HANDIL OG TÆNASTUR ....................................................................................................18 KAPITTUL 4 ....................................................................................................................................21 ORKA ...............................................................................................................................................21 KAPITTUL 5 ....................................................................................................................................25 BURTURKAST ...................................................................................................................................25 KAPITTUL 6 ....................................................................................................................................28 ALMEN LUTTØKA OG LOKAL AGENDA 21 ........................................................................................28 KAPITTUL 7 ....................................................................................................................................31 UPPFYLGING ....................................................................................................................................31 2 av 31 Inngangur Skjótt 10 ár eru liðin síðan størsta ST-ráðstevnuna nakrantíð, ráðstevnan um umhvørvið og menning, var í Rio de Janeiro í 1992. Á breddanum vóru mál sum veðurlagsbroytingar, umsiting av náttúrutilfeinginum, nýtsla av kemiskum evnum, hungursneyð í triðja heiminum og vøkstur í fólkatalinum. Mál, sum bert kunnu loysast ígjøgnum altjóða samstarv. Tað, sum spurdist burtur úr ráðstevnuni, var m.a. Agenda 21 skjalið. Við Agenda 21 samdust tey 180 londini um, at arbeiðast mátti fyri at bøta um umsitingina av náttúrutilfeinginum og fyri at minka um støðugu dálkingina. Harafturat avgjørdu tey, at arbeiðast skuldi fyri, at tann fátæki parturin av heiminum skuldi fáa størri ágóðar av tilfeinginum. Agenda 21 byggir á hugtakið um burðardygga menning, sum ber í sær, at náttúrunnar virðir verða umsitin soleiðis, at komandi ættarlið eisini kunna fáa ágóðan av teimum. Hugtakið um burðardygga menning inniber, at miðast skal ímóti at loysa umhvørvisligar, búskaparligar og sosialar trupulleikar samstundis og í mun til hvønn annan. Hesi trý økini eiga at fella inn í hvørt annað, soleiðis at fyrilit fyri t.d. umhvørvinum verða tikin við, tá ið avgerðir innan onnur øki skulu takast. Arbeiðast skal fyri, at vit náa hægsta markið í vælferð, bæði fíggjarliga og sosialt, uttan at gera skaða á tilfeingið á jørðini. Soleiðis kunnu vit tryggja, at komandi ættarlið fáa møguleika at njóta ta somu vælferð, sum vit. Í Agenda 21 skjalinum verður heitt á stjórnirnar í londunum um at gera ætlanir fyri eina burðardygga menning í 21. øld. T.v.s. gera ætlanir fyri, hvussu londini hvør í sær vilja gera sítt til at minka um dálkingina, veðurlagsbroytingarnar, verja ozonlagið, minka um tilfeingisnýtsluna o.s.fr. Í 2002 hittast londini aftur til eina uppfylging av Rio, hesuferð í Suður Afrika, og tá skulu tey leggja fram sínar ætlanir fyri burðardygga menning. Eisini Føroyar skulu tá vera við til at leggja fram sínar ætlanir. Hetta uppskotið, sum nú fyriliggur, er eitt uppskot til føroyska íkastið til alheimsliga arbeiðið við burðardyggari menning. Hetta at nýta náttúrutilfeingið á ein burðardyggan hátt er nakað, sum føroyingar kanska hava lættari við at skilja enn nógv onnur lond, av tí at vit byggja stóran part av okkara tilveru á at nýta tílíkt tilfeingið, men tað eru ymiskar meiningar um, hvussu hetta skal gerast. 3 av 31 Inngangur Granskarar hava leingi víst á, at gongda leiðin, alheimsliga sæð, ikki er burðardygg. Okkara nýtsla og lívsstílur, sum heild, føra við sær, at náttúruríkidømið minkar, og áhaldandi dálkingin hevur álvarslig árin á okkara umhvørvi og heilsu. Hóast Føroyar hava eitt lutfalsliga reint hav og eina reina náttúru, hava vit, eins og flestir aðrir partar av vesturheiminum, eina stóra nýtslu. Við hesi ætlan um burðardygga menning vilja Føroyar vísa, at vit eisini taka ábyrgd og vilja vera við til at verja um okkara náttúru og umhvørvi. Endamálið við eini føroyskari ætlan um burðardygga menning er tí m.a. at fyribyrgja, at fiskastovnar og annað tilfeingi verða overvað. Harafturat er endamálið við ætlanini at tryggja, at umhvørvið ikki verður dálkað soleiðis, at hetta kemur at hava skaðandi árin bæði á núverandi og komandi ættarlið. Tann føroyska ætlanin um burðardygga menning hevur støði í Agenda 21 skjalinum. Harafturat hevur norðurlendska ætlanin "En ny kurs for Norden" eisini verið nýtt sum grundarlag fyri menningina av føroysku ætlanini. Føroyar hava ongantíð havt eina fullfíggjaða ætlan fyri umhvørvisøkið, og heldur ikki hevur nakar umhvørvispolitikkur verið orðaður. Mál fyri umhvørvisøkið hava verið løgd fram í lógum, kunngerðum, altjóða sáttmálum o.s.fr., og ábyrgdin fyri umhvørvisøkinum í breiðari merking er spjødd út á ymisk stýri. Umhvørvisverndarlógin, havumhvørvislógin, náttúrufriðingarlógin og aðrar smærri lógir eru ábyrgdarøkið hjá landsstýrismanninum í umhvørvismálum. Vernd av náttúrunnar tilfeingi annars er eisini spjatt út á ymisk stýri, sum hava ábyrgd av nýtsluni av hesum tilfeingi. Fiskimálastýrið hevur soleiðis ábyrgd av at umsita fiskastovnar og havsúgdjór, og Vinnumálastýrið hevur ábyrgd av veiðu, landbúnaði og aling. Landsstýrismaðurin í umhvørvismálum hevur ábyrgd av, at byggi- og býarskipanin er soleiðis háttað, at hædd er tikin fyri náttúru- og umhvørvisvernd. Tað er greitt, at eitt yvirlit yvir umhvørvisøkið vantar, bæði tá talan er um dálking og dálkingarkeldur, og tá talan er um umsiting av náttúrutilfeinginum. Í Agenda 21 verður áherðsla løgd á at loysa umhvørvistrupulleikar út frá eini heildarmynd, har tætt samspæl er millum virksemið hjá menniskjum og "heilsuna" hjá náttúruni. Arbeiðast skal við fyribyrging, heldur enn upprudding tá skaðin er hendur. 4 av 31 Burðardygg menning kann tó, sum nevnt, ikki fremjast bert í einum landi. Hugsjónin um eina alheimsliga burðardygga menning er ein heimur við búskaparligari framgongd, størri vælferð og øktari umhvørvisvernd. Ein menning, har øll fáa sín part. Eisini tann veiki og fátæki parturin av heiminum. Hóast lítlar, eru Føroyar eitt ríkt land og eiga at gera sítt til at fremja eitt burðardygt alheimssamfelag. Í Agenda 21 skjalinum verður áherðsla løgd á, at bert um allir bólkar í samfelagnum luttaka í arbeiðinum við burðardyggari menning, ber til at náa málinum um eitt burðardygt alheims samfelag. Tað er tí av stórum týdningi, at bæði vinnulív, kommunur, einstaklingar og feløg taka sína ábyrgd av arbeiðinum fyri at verja náttúruna og umhvørvið. Vónandi kemur hetta uppskotið um eina føroyska ætlan um burðardygga menning at hava týdning, ikki einans fyri politikarar og embætisfólk, men eisini fyri aðrar partar av samfelagnum. Eitt ítøkiligt kjak um náttúru- og umhvørvisvernd, um møguleikar, mál og íløgur eigur at vera partur av eini fullgjørdari ætlan um burðardygga menning. Tess fleiri taka lut í tilgongdini og koma við viðmerkingum, tess betri úrslit náa vit fyri okkum sjálvi, og fyri komandi ættarlið. 5 av 31 Framferðarháttur og bygnaður Framferðarháttur og bygnaður Avmarking Síðani Brundtland-kommissiónin í 1987 við frágreiðingini "Vor Fælles fremtid" bar fram hugsjónina um at skapa eina burðardygga menning, hevur hugtakið vunnið frama í nógvum ymiskum høpum. Burðardygg menning er málsetningur á politisku dagsskránni hjá nógvum londum og altjóða felagskapum, sum t.d. ST, OECD, Norðurlanda Ráðharraráðnum og ES. Agenda 21 skjalið hevur undirheitið Ein dagsskrá fyri burðardygga menning. Agenda 21 er ikki ein virkisætlan í vanligari merking, við lýsing av ítøkiligum gerðum, tíðarætlanum, stýringarskipanum o.s.fr. Agenda 21 eigur heldur at skiljast sum ein felags karmur, har landaligar og økisligar ætlanir kunna virka innanfyri. Tað eru komnar fram nógvar ymiskar tulkingar av hugtakinum burðardygg menning, og nógv ymisk virði hava verið løgd í hugtakið. Hóast breið og opin, sýnist lýsingin hjá Brundtland-kommissiónini, har sagt verður, at burðardygg menning er "en udvikling, som opfylder de nuværende generationers behov uden at bringe fremtidige generationers mulighed for at opfylde deres behov i fare", at vera tann mest útbreidda og nýtta. Víðari verður sagt at: "Fundamentalt set er bæredygtig udvikling en ændringsproces, hvorunder udnyttelsen af ressourcerne, styringen af investeringerne, retningen for den teknologiske udvikling og ændringer i institutionerne alle er i balance med hinanden og øger både de nuværende og de fremtidige muligheder for at opfylde menneskehedens behov og forhåbninger." Hetta uppskotið til burðardygga menning í Føroyum hevur støði í lýsingini av hugtakinum burðardygg menning, sum Brundtland kommissiónin kom við í 1987. Føroyar eiga at taka undir við at fremja eina tjóðarætlan fyri burðardygga menning, sum setir fokus á komandi ættarlið og á verndina av náttúrugrundarlagnum. At arbeiða við burðardyggari menning inniber, at ávísir arbeiðshættir verða innførdir, sum taka hædd fyri umhvørvinum og náttúruni. Sum nevnt í innganginum, fevnir hugtakið burðardygg menning um tríggjar dimensjónir; eina búskaparliga, eina sosiala og eina umhvørvisliga. Uppskotið til føroyska ætlan er gjørt út frá tí 6 av 31 málsetninginum, at búskapur og samfelag skulu kunna mennast til fulnar, uttan at hetta skal hava skaðilig árin á umhvørvið og náttúruna, men við fyriliti fyri bæði núverandi og komandi ættarliðum. Bygnaður Uppskotið inniheldur eina lutfalsliga neyva lýsing av málum og tiltøkum, sum verða mett neyðug fyri einari føroyskari luttøku í fremjanini av burðardyggu menningini. Burðardygg menning nemur við mestsum alt virksemið í samfelagnum, men í ætlanini verður víst á sektorar og øki við serligum týdningi. Ætlanin setir fokus á fimm úrvald øki og vísir á, hvørji umhvørvisfyrilit eiga at verða tikin. Hesi øki eru havið, ferðavinna, vinnulív, orka, burturkast og almenn luttøka og Lokal Agenda 21, sum lýst í kap. 1-6. Síðsta kapittlið snýr seg um, hvussu hetta uppskotið eigur at verða uppfylt. Har verður m.a. víst á tørvin at seta ein arbeiðsbólk, møguliga ein millumstýrisbólk, sum skal arbeiða við at gera málsetningarnar ítøkiligar fyri ymisku økini. Í samsvari við altjóða rákið arbeiðir føroyska uppskotið út frá teimum fýra meginreglunum um, hvussu umhvørvisspurningar í framtíðini eiga at verða loystir. Hesar eru: ! Reglan um varni. ! Reglan um samskipan av umhvørvisfyrilitum við aðrar sektorar. ! Reglan um at tann, ið dálkar, rindar. ! Reglan um felags ábyrgd. Uppskotið leggur eisini dent á at hugsa langt. Hetta er neyðugt, ikki bert fyri at skilja trupulleikarnar, men eisini fyri at kunna menna realistiskar strategiir og loysnir. Harafturat gevur langtíðarhugsan møguleika fyri at vera meira framsøkin, av tí at málið ikki skal røkkast frá einum degi til annan. Uppskotið mælir til at arbeiða við einari 18 ára tíðarætlan. Tøk amboð til at seta í verk málsetningarnar um burðardygga menning eru ymisk. M.a. inniheldur ætlanin uppskot um nýtslu av búskaparligum stýringaramboðum, so sum grønar skattir og avgjøld. Harafturat er møguleiki at nýta umhvørvisstýring, grønar rokniskapir og sjálvbodnar avtalur. 7 av 31 Framferðarháttur og bygnaður Eitt týdningarmikið yvirskipað mál fyri ætlanina liggur í at útvega nýtarum, vinnulívi og almennum myndugleikum fortreytir fyri at kunna taka burðardyggar avgerðir. Búskaparlig stýriamboð kunnu saman við marknaðarkreftunum skapa hesa stimbran. Kunning og undirvísing eru tó av størsta týdningi fyri, at burðardyggar avgerðir verða tiknar - serliga tá hugsað verður um børn og ung. Sum nevnt, verður í Agenda 21 skjalinum mælt til, at ætlanir um burðardygga menning innihalda tær tríggjar dimensiónirnar; ta sosialu, ta búskaparligu og ta umhvørvisligu. Í hesum uppskotinum hevur størsti denturin tó verið lagdur á tann umhvørvisliga partin. Av tí at hagtøl og dokumentatión annars vantar á fleiri økjum, liggur ein stór uppgáva í at útvega hesar upplýsingar. Hendan vitan eigur at liggja sum grundarlag, tá ítøkiligir málsetningar skulu orðast, og er setningurin at útvega hetta tilfar tí ein týdningarmikil liður í ætlanini fyri burðardygga menning. Upprunaliga var ætlanin, at uppskotið eisini skuldi viðgera nøkur tvørgangandi øki, so sum veðurlagsbroytingar og lívfrøðiligt margfeldi, men grundað á manglandi hagtøl var henda ætlan slept. Av hesi somu orsøk kann sigast, at ein veikleiki í uppskotinum er, at orðaðu málsetningarnir fyri ein stóran part skulu fatast sum almenn og yvirskipað mál í mun til burðardygga menning. 8 av 31 Kapittul 1 Havið Heimsins høv eru ein týdningarmikil liður í alheimsligu vistskipanini. Umleið 80% av dálkingini av høvunum koma frá keldum av landi. Dálking kemur eisini frá skipaferðslu og dumping v.m. Havið kring Føroyar verður roknað ímillum tey reinastu í heimunum, og Føroyar skulu gera sítt til, at hetta heldur fram. Útlát av skaðiligum evnum í havið, frá skipum og frá landi, eiga at halda uppat sum skjótast, ikki minst útlát av seintniðurbrótandi og eitrandi lívrunnum evnum og tungmetalum. Føroyar eiga eisini at luttaka í millumtjóða arbeiðinum, sum verður gjørt fyri at steðga dálking av havinum. Høvuðsvinna føroyinga, fiskivinnan, er í stóran mun treytað av, at fiskastovnarnir fáa frið at virka sum endurnýggjandi náttúrutilfeingi. Burðardygg fiskivinna í einum reinum havi er ein fyritreyt fyri at varðveita fiskastovnarnar og vistskipanina í havinum, og harvið eisini ein treyt fyri menning av vinnuni í framtíðini. gongdin verið, at møguleikarnir fyri frítt at 1.1 Fiskivinnan Fram til miðskeiðis í sjeytiárunum kundu føroyingar frítt troyta at kalla allar leiðir í Norðurhøvum uttan nakrar serligar avmarkingar fyri, hvussu fiskiskapur kundi fara fram. troyta grunnarnar støðugt eru skerdir. Fiskimørkini eru flutt út, og meginparturin av fiskileiðunum eru komin undir yvirvaldsrætt hjá strandarlondum. Millumlanda fiskiveiðifelagsskapir, so sum NEAFC1 og NAFO2, stýra fiskiskapinum í altjóða sjógvi. Í kjalarvørrinum av stóru tøkniligu og búskaparligu framgongdini í árunum eftir seinna heimsbardaga vórðu íløgur gjørdar í framkomin fiskiskip at troyta fiskiríkidømið, ið lá at kalla opið fyri øllum. Megingrundarlagið undir fiskiskapinum hjá føroyskum skipum á føroysku landleiðunum er ymisk sløg av botnfiski, umframt uppsjóvar fiskastovnar, sum Føroyar eiga strandarlandarætt í. Sum frá leið gjørdist tó greitt, at fríi fiskiskapurin førdi við sær ovurfisking, og nógvir stovnar minkaðu. Alsamt fleiri lond ásannaðu, at neyðugt var at avmarka fiskiskapin. Síðani seinna heimsbardaga hevur 1 2 North-East Atlantic Fisheries Commission North-West Atlantic Fisheries Organization 9 av 31 Kapittul 1 Høvuðsamboðið í stýringini av tilfeinginum. Samsvarandi altjóða avtalum botnfiskaveiðini er í dag fiskidagaskipanin skal støðið undir umsitingini av saman við loyvisskipanini og økisfriðingum. fiskatilfeinginum tí verða meginreglan um fyrivarni. Umleið helvtin av tí, ið verður veitt og virkað, verður útflutt. Tí hava viðurskiftini í Reglan um fyrivarni er allýst í grein 6 í ST- millumtjóða handli og politiska og avtaluni frá 10. desember 1982, um búskapaliga støðan í keyparalondunum eisini varðveiting og umsiting av ferðandi týdning fyri úrtøkuna hjá vinnuni. fiskastovnum. Avtalan er staðfest á Føroya løgtingi 28. apríl 2000. Grein 6 ásetur, at Fyri Føroyar sum matvøruframleiðandi land fyrivarnismeginreglan skal nýtast í breiðum er neyðugt at gera sær greitt, at høpi, til tess at tryggja livandi tilfeingi í samantvinningin av marknaðarkrøvum til havinum, og at trot á haldgóðum vísindaligum matvørur, umhvørvisvernd og umsiting av upplýsingum ikki skal nýtast sum tilfeinginum í havinum fer at styrkjast í tíðini, grundgeving fyri at lata vera við at fara undir sum kemur. varðveitingar- og umsitingartiltøk. Hetta inniber m.a., at marknaðir fara at seta krøv Vinnan sjálv og almennir granskingarstovnar um, at fiskurin verður veiddur við eiga í felag at samstarva um at menna umhvørvisvinarligari tøkni, at stovnanir verða framleiðslu og veiðitøkni soleiðis, at mest burðardygt umsitnir, og at vøran ikki er dálkað. møguligt fæst burtur úr tilfeinginum, við minst møguligum skaðiligum árinum á umhvørvið. Størst møgulig vitan um ávirkan av fiskiskapi, umframt vitan um onnur árin á tilfeingi í Ein av størstu avbjóðingunum hjá føroyskari havinum, er avgerandi fyri at kunna tryggja fiskivinnu í hesum sambandi er at vaksa um eina burðardygga umsiting av havinum - og virðisøkingina, t.v.s. at fáa meiri burturúr harvið tryggja eina nøktandi og heilsugóða somu nøgd. Granskingin eigur tí m.a. at matvøru. styrkja um hendan partin. Vantandi hagtøl og skjalprógv annars um tilfeingisgrundarlagið og havumhvørvið ger, at varliga má farast fram í umsitingini av 10 av 33 1.2 Aling Aling er ein týdningarmikil sektorur í Føroyum og stendur fyri yvir 1/4 av útflutninginum. Men aling kann eisini hava tilfeinginum fer at styrkjast. Alivinnan eigur tí við sær dálking. at hava í huga, at marknaðurin kemur at leggja dent á, at fiskurin er aldur á reinum økjum og Um árinini á aliøkini verða ov stór, kan hetta við umhvørvisvinarligari tøkni, umframt at hava við sær, at fiskurin ikki trívist, veksur fiskurin ikki inniheldur evni, ið kunnu virka minni og verður minni mótstøðuførur ímóti eitrandi. sjúkum. Er fiskasjúka staðfest, eru nýggir vandar fyri umhvørvi: spjaðing av sjúku, økt Eisini tá tað kemur til aling eiga Føroyar tí at nýtsla og spjaðing av heilivági. Heilivágur og taka lut í millumtjóða samstarvi at menna eitt lúsaviðgerð, eiga at vera so umhvørvisvinarlig umhvørvismerki, ið borgar fyri góðsku og sum gjørligt. umhvørvisvernd. Tað er tí av alstórum týdningi at avmarka dálkingina mest møguligt. Harafturat eigur alivirksemið ikki at hótta vistfrøðiliga, fjøltáttaða djóra- og plantulívið á firðunum. Havsúgdjór 1.3 Veiða av grindahvali hevur eina langa siðvenju í Føroyum og er framvegis eitt týdningarmikið íkast til føroysk húsarhald. Føroyar eiga at gera sítt til, at veiðan av Fyri at avmarka lokalu dálkingina mest møguligt eigur alingin so vítt gjørligt at fara fram á streymasjógvi, har vatnútskiftingin er góð. grindahvali og øðrum súgdjórum fer fram á ein burðardyggan hátt og byggir á vísindaligt grundarlag. Herundir kemur eisini, at arbeiðast skal fyri at betra um veiðu- og drápshættir - bæði við atliti at trygd og Um aling er inni á firðunum, verður mælt til djóravernd. at nýta sokallaðar "lift-up" skipanir fyri at minka um botnfall. Eisini er vert at hava í huga, at koparið í impregneraðu nótunum kann hava skaðilig árin á umhvørvið. Føroyar eiga at taka undir við grundregluni um, at havsúgdjór verða gagnnýtt soleiðis, at hetta ikki minkar um møguleikan hjá stovninum at fylla út sítt virki í vistfrøðiligu Sum í fiskivinnuni á havinum, er eisini í skipanini. alivinnuni neyðugt at gera sær greitt, at samantvinningin av marknaðarkrøvum til matvørur, umhvørvisvernd og umsiting av Altjóða samstarv er her av alstórum týdningi, og eiga Føroyar at virka fyri viðurkenning, 11 av 31 Kapittul 1 uppbygging og styrkjan av formligum, evni sum hópa seg upp í føðikeduni og sum politiskum og vísindaligum kørmum fyri ger tað neyðugt at verða ansin við nýtsluni av samstarvi. hesum tilfangi. Føroysk luttøka í millumtjóða samstarvi um hvalaveiðu fer í dag fram í NAMMCO3 og IWC4. 1.4 Vernd av havinum Sum kunnugt, hevur havið ein ómetaligan týdning fyri Føroyar. Ikki bert gjøgnum fiskivinnu, aling og ferðslu - havið og NAMMCO varð stovnað í 1992 við eini semju millum Noreg, Ísland, Føroyar og Grønland. Endamálið er samskifti og samstarv um umsiting og gransking í sambandi við havsúgdjór í Norðuratlants- strendurnar hava eisini ein stóran týdning sum frítíðar- og heilsubøtandi øki. Sum partur av grundarlagnum fyri burðardygga menning má vernd og nýtsla av tilfeinginum í havinum fylgjast. havinum. Sum nevnt stava umleið 80% av dálkingini av Limaskapur Føroya í NAMMCO gevur havinum frá dálkingarkeldum á landi. Føroyum góðan karm fyri at lúka krøvini í ST Tær størstu dálkingarkeldurnar eru havrættarsáttmálanum, har ásett er, at lond húsarhaldsspillvatn, ídnaður og landbúnaður. skulu samstarva gjøgnum hóskandi millumtjóða felagsskapir um umsiting av Vaksandi dálkingin av havinum hóttir hvalastovnum. havumhvørvið á ymsan hátt. M.a. tá talan er um dálkaðar matvørur úr havinum, og tá Føroyar eiga at stuðla gransking á økinum hugsað verður um sentrala leiklutin, havið soleiðis, at vitanargrundarlagið um havið og hevur. tilfeingið í havinum verður økt. Í umsitingini av havsúgdjórum eigur meginreglan um varni Í Norðuratlantshavinum eru størstu at vera nýtt. trupulleikarnir fyri havumhvørvið kjarnorkudálking, dálking við tungmetalum Nýtslan av havsúgdjórum sum tileingi er og dálking við seintniðurbrótandi lívrunnum tíverri nógv hótt av dálking. Serliga er tað evnum (POP's). tungmetal og seintniðurbrótandi lívrunnin 3 The North Atlantic Marine Mammal Commission 12 av 33 4 International Whaling Commission Ein tann størsta avbjóðingunum fyri Føroyar í hesum sambandi er at kortleggja dálkingarkeldurnar, fyri síðani at gera av hvussu dálkingin kann avmarkast ella heilt steðgast. Í Norðurlendsku ætlanini fyri burðardygga menning er málið, at í 2020 skal útleiðingin av vandamiklum evnum (samtakandi og seint niðurbrótandi evnir og tungmetal) verða steðgað5. Eisini í Føroyum skal útlát av slíkum evnum steðgast. T.d. við at seta harðari krøv til útleiðingar av spillvatni, bæði kommunalt og frá ídnaði. Spillvatnsreinsing eigur at verða framd, har sum vandi er fyri, at umhvørvið annars verður dálkað. Hóast størsti parturin av dálkingini í havumhvørvinum stavar frá keldum á landi, er eisini neyðugt at minnast til, at ein partur av dálkingini stavar frá burturkasti frá skipum, sum verður tveitt á sjógv. Hendan útblakan eigur at steðgast, og avhendingarskipanir á landi eiga at útbyggjast. 5 En ny kurs forNorden, TemaNord 2001, s. 40 13 av 31 Kapittul 1 Yvirskipaðir málsetningar fyri umsiting og vernd av havinum: ! Varðveita burðardygga vistskipan í havinum og á firðunum. ! Steðga útlátum av skaðiligum evnum í havið. ! Gagnnýta tilfeingið í havinum betri. Málsetningar: ! Gransking og innsavnan av dáta skal stuðlast. ! Umhvørvisvinarligur veiðireiðskapur skal mennast, bæði í mun til botn og hjáveiðu. ! Mest møguligt av veiðuni eigur at verða gagnnýtt. ! Avhendingarskipanir fyri skip skulu betrast til tess at fyribyrgja, at burturkast verður tveitt fyri borð. ! Dálkingarkeldur á landi skulu kortleggjast, serliga hvat viðvíkur POP's og tungmetalum. ! Spillvatn skal ikki innihalda umhvørvisfremmand evni. ! Umhvørvisstýring innførast í fiski- og alivinnuna. ! Kunning um umhvørvisvinarliga vørunýtslu, t.d. minni dálkandi vaskievnir og keyp av vistfrøðiligum matvørum. 14 av 31 Kapittul 2 Ferðavinna Føroyar eiga at arbeiða fyri eini ferðavinnu, sum er í javnvág við náttúruna, og sum bjóðar ferðafólki veruligar náttúru- og mentanarupplivingar. Harafturat skal ferðavinnan skapa arbeiði og inntøkur til samfelagið og fjøltátta vinnulívið soleiðis, at Føroyar fáa eitt breiðari vinnuligt grundarlag at byggja á. Rekreativu møguleikarnir hjá bæði fremmandum ferðafólki og føroyingum skulu tryggjast og betrast, m.a. við at verja náttúru- og mentanarvirði, samstundis sum at atgongdin til hesi virði verður tryggjað. Búskaparliga framgongdin seinastu árini hevur í alheimsligum høpi havt við sær, at fólk ferðast nógv meira enn áður, bæði í arbeiðsørindum og sum ferðafólk. Hetta førir við sær trupulleikar í mun til alheimsligu burðardyggu menningina, bæði grundað á ta øktu flogferðsluna og grundað á tey negativu árini, ið ofta standast av ferðavinnu. Ferðavinnan var ikki upprunaliga við í viðbrekið. Vit eiga at vera væl fyrireikað til Agenda 21 skjalinum, men kom við fimm ár eitt økt ferðafólkatal, m.a. við at skipa eina seinni á UNGASS-ráðstevnuni í New York í ferðavinnu, sum er í sátt við bæði náttúru og 1997. Ein av grundunum til, at ferðavinnan tá fólk. varð tikin við sum serstakt øki, er, at ferðavinnan er blivin ein av størstu vinnunum Hetta eigur at verða gjørt m.a. við at tryggja í heiminum, umframt at grundarlagið fyri samstarv og samskipan av lokalplássunum og vaksandi ferðavinnu júst er náttúru- og við at gera eina felags virkisætlan fyri eina mentanarvirði. Ferðafólk verða drigin av burðardygga menning av ferðavinnuni. reinari og veruligari náttúru, og er hetta ein Tað er av stórum týdningi, at samstarv er mangulvøra í nógvum londum. ímillum lendisskipanir í kommununum og útbyggingarætlanirnar hjá landinum. Ferðavinnan er sum so eingin sjálvstøðug vinna. Heldur er hon ein samanseting av Í hesum liggur eisini, at fólkið úti á nógvum ymiskum vinnum í landinum, sum plássunum og møgulig áhugafeløg verða tikin hava sum høvuðsendamál ella sum síðumál at við í planlegging og menning av vinnuni, veita ferðafólki eina vøru ella eina tænastu. soleiðis at lokala mentanin verður styrkt og verður sjónligari. Ferðavinnan í Føroyum er enn ein lítil vinna, hóast í vøkstri. Landið er sera lítið og tí eisini 15 av 31 Kapittul 2 Ein økt ferðavinna hevur ofta við sær slit á størsti áhugin hjá flestu ferðafólkunum er at náttúru og umhvørvi og krevur tí størri kunna njóta eina reina og óspilta náttúru. umhvørvisvernd. Harafturat hava ferðafólk eina størri nýtslu, ið hevur við sær størri Við einari burðardyggari menning av burturkastnøgdir og størri tilfeingisnýtslu. ferðavinnuni verður arbeiði til fleiri hendur, eisini úti á smáplássunum, samstundis sum at Grundað á tey vaksandi umhvørvisárinini, Føroyar fáa støðu sum náttúruríkt øki. hevur tey seinastu árini verið kjakast um eina skipan til at meta um burðardygga ferðavinnu. Umframt at betra um umstøðurnar hjá ferðafólki yvirhøvur, eiga vit eisini at skapa betri umstøður Í hesum sambandi hevur Danmark ment eina fyri rørslutarnað. Hetta við at betra um merkiskipan, Destination 21, sum hevur til atgongdina til rekreativu- og náttúru økini. endamáls at sertifisera lokaløki við burðardyggari ferðavinnu. Javnvág skal vera millum ferðavinnuna á aðrari síðuni og umhvørvið og lokalíbúgvarnar á hinari. Vit eiga m.a. at hugsa um, hvussu vit kunnu minka um tilfeingisnýtsluna og um dálkingina. Okkara rávøra er jú náttúran, og 16 av 31 Yvirskipað mál fyri eina burðardygga ferðavinnu: ! Menna ferðavinnu, sum er í javnvág við náttúruna. ! Betra um rekreativu møguleikarnar. ! Tryggja vernd av náttúru- og mentanarvirðum. Málsetningar: ! Skapast skulu karmar fyri eina burðardygga ferðavinnu. ! Fólk á staðnum eiga at taka lut í planlegging. ! Destinatión 21 ella líknandi eigur at verða ment í Føroyum. ! Betrast skal um rekreativu møguleikarnar til brekað og eldri. ! Gøtur v.m. skulu merkjast. ! Umhvørviskrøv skulu setast til ferðamannaskip, sum koma til føroyskar havnir. ! Ferðafólk eiga at verða kunnað um, hvussu ferðast skal í náttúruni, t.d. í sambandi við burturkast. ! Kommunur eiga í býar- og byggisamtyktum at planleggja eina ferðavinnu, sum er í sátt við náttúruna. 17 av 31 Kapittul 3 Kapittul 3 Ídnaður, handil og tænastur Ídnaður, handil og tænastur hava ein serstakan leiklut í arbeiðinum fram ímóti burðardyggari menning. Um framleiðsla og nýtsla skulu halda fram í einum framhaldandi búskaparligum vøkstri, er neyðugt at minka munandi um tilfeingisnýtsluna og árinini á umhvørvi og heilsu. Hetta kann bert gerast við at hava umhvørvisfyrilit við í øllum liðum av gongdini, frá framleiðslu til nýtslu og burturbeining. Av tí at ídnaður, handil og tænastur fevna um taka ábyrgd av at nýta tilfeingið effektivari og nógv ymisk sløg av vinnugreinum, er tað minka um nýtsluna av skaðiligum evnum. torført at geva eina samlaða mynd av teimum trupulleikum og avbjóðingum, sum standa Í kapittul 29 í Agenda 21 skjalinum verður fyri framman. víst á, at umhvørvisstýring á virkjum eigur at fáa hægstu raðfesting, tí tað er har, at lykilin Tó eru tvey eyðkenni, sum eru til broytingar til burðardyggar mannagongdir grundleggjandi: er at finna. ! Tilfeingisnýtsla. Eitt eyðkenni fyri umhvørvistrupulleikarnar í ! Umhvørvisárin frá vørum, heilt frá hesi nýggju øldini er, at teir fyri ein stóran framleiðslu til nýtslu og til burturbeining. part eru vorðnir ósjónligir í okkara gerandisdegi. CO2-útlát, upphiting av klótini, Myndugleikar, vinnan og brúkarin eiga at eitt tynri ozonlag og økjandi nýtsla av samstarva um at fremja marknaðir, har kemiskum evnum merkja vit ikki á sama hátt umhvørvisfyrilit eru týdningarmikil, bæði í sum skitnar áir og svartan skorteinsroyk. kappingini ímillum virkini og í okkara nýtslu av vørum og tænastum. Við at undirskriva Agenda 21 skjalið hava Myndugleikarnir eiga at gera leiðreglur, nýta ídnaðarlondini moralskt bundið seg til at skattir og avgjøld og innføra "grønt arbeiða fyri einum burðardyggum samfelag, skrivstovuhald" til frama fyri og tað inniber, at denturin tey komandi árini umhvørvisvinarligar vørur og tænastur, eigur at verða lagdur á at effektivisera soleiðis at brúkarin og vinnulívið sjálvt kann 18 av 31 tilfeingisnýtsluna, umframt framhaldandi at Norðurlendska Ráðharraráðið stovnaði fyri 10 minka um negativu árinini á umhvørvið. árum síðani eitt umhvørvismerki, ið nevnist Svanin. Endamálið við merkinum er at geva Hóast føroyska vinnulívið fyri ein stóran part brúkarum ein møguleika at velja vørur við er samansett av smáum fyritøkum, sum undir umhvørvisvinarligum eginleikum. Eitt annað framleiðsluni ikki dálka á sama hátt sum tungi viðurkent merki er evropeiska Blóman, sum er ídnaðurin í grannalondunum, so eiga vit í eitt umhvørvismerki undir ES. framtíðini eisini at taka ábyrgd fyri tí virksemi, sum fer fram her á landi. Eisini handils- og tænastuvinnan í Føroyum eiga at geva umhvørvinum meira ans. Sum Vit nýta tilfeingi til framleiðsluna - tilfeingi, dømi eiga innflytarar av vørum at leggja størri sum ofta verður flutt ein langan tein, áðrenn dent á umhvørvismerktar vørur og annars sum tað kemur á framleiðslustaðið. Haraftrat heild hugsa umhvørvisvinarligt. verður vøra og møguligt pakkitilfar einaferð burturkast, og tá er tað týdningarmikið at Land og kommunur eiga at innføra grønan avmarka tilfeingisnýtsluna, harnæst at innkeypspolitikk. Hetta vil stuðla uppundir burturbeiningin dálkar minst møguligt, ella eftirspurningin av umhvørvismerktum vørum, enn betur, at tilfarið kann endurnýtast. Eisini tí at kommunur og land hava eina sera stóra er vert at hugsa um orkunýtslu, sum í flestu nýtslu. Øll norðurlond hava tikið stig til ein førum bæði er dálkandi og tilfeingistærandi. grønan politikk á hesum øki, og Føroyar eiga eisini at fáa gongd á hetta arbeiði. Landið eigur við skattum og avgjøldum at stýra nýtsluni og gera skipanir eftir meginregluni um, at tann, ið dálkar, rindar. Eisini eigur landið at føra eina miðvísa kunning til brúkaran um umhvørvisviðurskiftini í sambandi við vørur og tænastur. M.a. kunna brúkarar um umhvørvismerktar vørur. 19 av 31 Kapittul 3 Yvirskipað mál fyri vinnulív, handil og tænastur: ! Minka um tilfeingisnýtsluna. ! Minka um framleiðsluútlát. ! Minka um umhvørvisárin frá nýtslu og burturbeining. Málsetningar: ! Brúkarar eiga at verða kunnaðir um umhvørvismerkini, Svanan og Blómuna. ! Innførast skal grønt skrivstovuhald á almennum/kommunalum skrivstovum/stovnum. ! Avgjøld skal leggjast á dálkandi vørur. ! Kemikaliulóggáva skal gerast. ! Virkir eiga at verða stuðlað og eggjað til at innføra umhvørvisstýring. ! Grønir skattir eiga at verða innførdir. ! Føroysk framleiðsla skal stimbrast. 20 av 31 Kapittul 4 Orka Orkunýtsla og orkuframleiðsla eru týdningarmikil íløguøki fyri burðardyggu menningina. Í fyrsta lagi grundað á ta dálkingina, ið stendst av nýtsluni av fossilum brennievnum, so sum olju og kol, og í øðrum lagi grundað á ta sannroynd, at hesar orkukeldurnar ikki eru varandi. Fleiri dálkingartrupulleikar standast av nýtslu av fossilu brennievnun. Eitt er, at stórar mongdir av CO2 verða útleiddar. Sambært týðandi granskarum elvir henda sokallaða vakstrarhúsgassin til veðurlagsbroytingar, av tí at miðalhitin á jørðini so smátt økist. Annað er útleiðing av SO2 og NOX gassum, sum, tá tey koma í samband við vætu í luftini, gerast til ávíkavist svávul- og salpetersýru, sum hava súrandi árin á jørðina og alt, sum á henni finst. Føroyar hava ikki sett sær mál fyri, hvussu nógv útlátið av vakstrarhúsgassum skal minka innan eitt ávíst áramál, men hetta eigur at verða gjørt, júst sum í grannalondun okkara. Nøgdin av útlátum skal minka, m.a. við at minka um samlaðu orkunýtsluna, betra um orkueffektivitetin og økja um nýtsluna av varandi orkukeldum. Haraftrat er neyðugt at avmarka nøgdirnar av SO2 og NOx-útlátum, m.a. við at nýta reinari brennievni og við betri reinsing av roykinum frá orkuframleiðslu. Nútíðar ídnaðarsamfelagið er púra bundið at trupulleikar flyta seg um landamørk, og er tað framhaldandi nýtslu av orku. Nýtslan av orku tí neyðugt við millumtjóða samstarvi, sum í Evropa stavar fyrst og fremst frá ikki Føroyar eisini eiga at taka lut í. varandi orkukeldum, størsti parturin, umleið 90%, frá fossilum orkukeldunum - olju, koli og natúrgassi. Tey eftirverandi umleið 10% stava frá vatn- og kjarnorku. 4.1 Súrt regn Fyri nøkrum ártíggjum síðani vóru útlát av SO2 og NOx fatað sum einans ein heilsutrupulleiki, ið kundi loysast við at byggja hægri skorsteinar. Orkunýtslan í Norðurlondum er lutfalsliga høg, umleið 20% hægri fyri hvønn íbúgva enn í hinum OECD-londunum. Hetta kemst av landafrøðiligu støðuni, lága fólkatættleikanum Síðani varð gjørt vart við, at luftdálking við SO2 og NOx elvir til súrt regn. Avleiðingarnar av hesum súra regni eru m.a. skógardeyði og oyðileggjan av vistskipanini í vatnøkjum. og einum orkukrevjandi ídnaði. SO2 og NOx útlát eru sum nevnt úrslit av Avbjóðingar á orkuøkinum eru m.a. at steðga veðurlagsbroytingunum og súrum regni. Hesir brenningini av fossilumbrennievnum. Størstu útlátini í Føroyum stava frá skipaferðslu, 21 av 31 Kapittul 4 upphiting av húsum , flutningi og el- broytingum. Í Kyoto-avtaluni frá 1997 varð framleiðslu. Føroyar eiga eins og grannalond avgjørt, at ES-londini samlað frá 2008 til okkara at leggja seg eftir at minka um útlátini 2012 skulu minka um útlátini av av SO2 og NOx. vakstrarhúsgassum við 8%. Effektivisering av orkunýtsluni, nútímans Føroyar eiga sjálvsagt at taka lut í hesum útgerð, betri brenning og betri reinsing av arbeiðinum. Ein grundleggjandi partur av roykinum frá ídnaði, ravmagnsverkum og uppgávuni í Føroyum liggur í at útvega brennistøðum kann vera ein háttur at minka hagtøl, soleiðis at ítøkilig mál kunnu setast um trupulleikan. Eisini er týdningarmikið, at um, hvussu útlátið skal minka. oljan, ið verður nýtt, er so rein sum gjørligt. Tað vil millum annað siga, at svávulinnihaldið Amboðini eru ymisk til tess at minka um útlát ikki er ov høgt. av vakstrarhúsgassum. Munandi orkusparing innan øll øki er neyðug. Eisini eigur Markvirði fyri útlát av SO2 og NOx eiga at orkueffktiviteturin at betrast, m.a. við verða sett m.a. el-framleiðarum, ídnaði, útbygging av verandi fjarhitaneti soleiðis, at skipum og bilum. so nógv avlopsorka sum gjørligt verður nýtt. Besta loysnin er tó at minka um brenningina Samstundis eiga Føroyar, sum áður nevnt, at av fossilum brennievnum, m.a. við at nýta vaksa um nýtsluna av varandi orkukeldum. aðrar orkukeldur. Føroyar eiga at stuðla Sambært frágreiðingina En ny kurs for uppundir umskifti til nýtslu av varandi Norden, TemaNord 2001, s. 65, eru Føroyar orkukeldum, m.a. við menning og gransking. eitt av teimum norðurlondum, ið hevur minsta partin av varandi orkukeldum í mun til bruttoorkunýtsluna (TPES6), umleið 4.2 Veðurlagsbroytingar Trupulleikin við við teimum møguliga 3%7 í 1997. menniskjaskaptu veðurlagsbroytingunum eigur at verða tikin í størsta álvara. Til samanberingar kann nevnast, at Noreg nýtur 44%, Danmark 8% og Svøríki 28% av Veðurlagspallborðið hjá ST er komið til ta niðurstøðu, at bert um ídnaðarlondini minka varandi orkukeldum í mun til bruttoorkunýtsluna. um CO2 útlátið við 30% í mun til støðið í 1990, slepst undan álvarsligum veðurlags- 6 7 22 av 31 Total Primary Energy Supply En ny kurs forNorden, TemaNord 2001, s. 65. Nýtslan av varandi orkukeldum í Føroyum dvarende energiformer som for g vand er fri kann m.a. økjast við at nýta vindorku, for de iljøproblemer, der tegner fossile alduorku ella biomassa. Fyrsta stigið er tó at brændstoffer.Alternative og vedvarende energiformer sfor eksempel sol, ri for de gera eina kortlegging av samlaðu orkunýtsluni miljøproblemer, der kendetegner fossile og at kanna møguleikarnar fyri nýtslu av brændstoffer. Alternative TTTTTtghgggog alternativum orkukeldum. Eisini eiga vit at vedvarende energiformer som for eksempel stuðla granskingarverkætlanum til tess at sol, vind og vand er fri for de miljøproblemerer menna røttu loysnina fyri Føroyar. kendetegner fossile brændstoffer. 23 av 31 Kapittul 4 Yvirskipað mál fyri orkuøkið: ! Menna varandi orkukeldur. ! Minka um orkunýtsluna. ! Minka um útlát av vakstrarhúsgassum. ! Minka útlát av NOx og SO2. ! Betra um orkueffektivitetin. Lutmál: ! Útvega hagtøl soleiðis, at ítøkilig mál kunnu orðast. ! Verandi orkuskipanir eiga at nútímansgerast fyri at effektivisera og nýta avlopshita. ! Tað almenna eigur at ganga á odda við orkusparing, m.a. við at nýta orku- og umhvørvisstýring í almenna sektorinum. ! Almenningurin skal kunnast um umhvørvis- og orkumerktar vørur. ! Menning av varandi orkukeldum skal fremjast. ! Krøv skulu setast til skipaferðslu og el-framleiðarar um CO2, SO2 og NOx -útlát. ! Avgjald eigur at verða lagt á olju við høgum svávulinnihaldi. ! Almenningurin skal upplýsast meira um orkusparingar. ! Hitaorkan frá brennistøðunum skal í størri mun nýtast. ! Vinnulívið eigur at stuðla gransking og royndum við varandi orkukeldum. ! Vinnulívið eigur í størri mun at nýta umhvørvisvinarligar orkukeldur. ! Vinnulívið eigur at nýta umhvørvisstýring / orkustýring á virkjum. 24 av 31 Kapittul 5 Burturkast Aðalmálið fyri burturkastøkið er fyrst og fremst at minka um burturkastnøgdirnar. Harafturat eiga vit at endurnýta og endurvinna so nógv av burturkastinum sum gjørligt. Tað, sum ikki kann endurnýtast ella endurvinnast, eigur at verða burturbeint á ein umhvørvisliga skilagóðan hátt. Tað, sum kann brennast, eigur at verða brent soleiðis, at sum mest fæst burtur úr orkuni. Aftrat hesum er av stórum týdningi at minka um nøgdirnar av vandamiklum evnum í burturkastinum. "Nýt og blaka burtur mentanin", sum eyðkennir nútíðar brúkarasamfelagið, er bygd á ta fatan, at tilfeingið er ótømandi. Hetta hevur m.a. ført við sær, at nøgdirnar av Til tess at ganga hesum málum á møti eru fleiri ymisk øki, sum neyðugt er at arbeiða við. burturkasti eru alsamt vaksandi. Aðalmálið á burturkastøkinum er sum nevnt Úrslitið av hesum er dálking av jørð, vatni og luft, skaðar á djór og menniskjur vegna spjaðing av eiturevnum, vánalig nýtsla av tilfeinginum, dálking av náttúruni og stórar samfelagsligar útreiðslur til flutning og viðgerð av burturkasti. Føroyar eiga at taka avbjóðingarnar á burturkastøkinum í fullum álvara og leggja seg eftir at: at minka um nøgdirnar av burturkasti, og her er ein miðvís planlegging fram ímóti málinum týdningarmesta amboðið. Myndugleikar, framleiðarar og brúkarar eiga í felag at leggja eina ætlan fyri, hvussu burturkastnøgdirnar kunnu minka Eitt annað øki við stórum avbjóðingum er nýtsla av reinari tøkni. Framleiðsluhættir og vørur, herímillum eisini pakkitilfar, eigur at vera soleiðis háttað, at so lítið tilfeingi sum ! Minka um burturkastnøgdirnar. ! Fremja endurnýtslu og endurvinning. ! Økja um góðskuna í viðgerðini av burturkasti, m.a. við at minka um nøgdirnar av vandamiklum evnum í burturkastinum. gjørligt verður nýtt. Bæði undir framleiðslu, nýtslu, og tá vøran er vorðin til burturkast. Eisini er av stórum týdningi at minka um innihaldið av umhvørvisfremmandum evnum í framleiddu vørunum. ! Betra um nýtsluna av orku frá brenning. 25 av 31 Kapittul 5 Her eiga framleiðarar at taka sína ábyrgd og viðgjørdir fyri seg, um hetta loysir seg leggja seg eftir at nýta so reina tøkni sum umhvørvisliga og fíggjarliga. Á henda hátt gjørligt. Besta loysnin er at innføra kann endurnýtslan økjast og størstu umhvørvisstýring á virkini - bæði stór og trupulleikarnir við umhvørvisskaðandi evnum smá. loysast. Myndugleikarnir eiga, við ymiskum Í Føroyum er skiljing av burturkasti enn eitt amboðum, at stuðla uppundir, at reinastu nýtt fyribrigdi, hóast gongd er við at koma á. framleiðsluhættir verða nýttir, og at virki nýta Tað eru kommunurnar, sum hava dagligu umhvørvisstýring. ábyrgdina av handfaringini og viðgerðini av burturkastinum. Eisini er umráðandi at skilja burturkastið. Tað er av stórum týdningi at nýta tilfeingið, sum er í burturkastinum. Neyðugt er tí at skilja burturkastið í fleiri bólkar, sum síðani verða 26 av 31 Yvirskipað mál fyri burturkastøkið: ! Minka um burturkastnøgdirnar. ! Fremja endurnýtslu. ! Minka um nøgdina av vandamiklum evnum í burturkastinum. ! Betra um nýtsluna av orku frá brenning. ! Reinari tøkni. Málsetningar: ! Avgjøld á serliga dálkandi og tilfeingiskrevjandi burturkast / vørur. ! Umhvørvisstýring á virkjum. ! Minka um pakkitilfar. 27 av 31 Kapittul 6 Kapittul 6 Almen luttøka og Lokal Agenda 21 Sum nevnt í Agenda 21 skjalinum frá 1992, kann ein burðardygg menning í 21. øld einans gerast veruleiki, um allir partar av samfelagnum luttaka. Ein breið almenn luttøka, tá ið avgerðir skulu takast, er ein grundleggjandi fyritreyt fyri burðardyggari menning, og er hetta treytað av, at borgarar sleppa framat upplýsingum um umhvørvið. Arbeiðið við Lokal Agenda 21 hevur ein serstakan leiklut í hesum samanhangi, serliga grundað á tað tætta samstarvið við fólk á staðnum. Í 1998 samdust norðurlendsku Í januar 2000 høvdu 40 evropeisk lond forsætisráðharrarnir og leiðararnir fyri teimum undirskrivað Århuskonventiónina. Føroyar eiga sjálvstýrandi økjunum Føroyar, Grønland og eisini at taka undir við Århuskonventiónini og Áland í Deklarationen om et bæredygtigt soleiðis stimbra undir eina umhvørvistilvitaða Norden um, at eitt burðardygt samfelag má almannahugsan. byggja á demokrati, opinleika og luttøku í lokalum, regionalum og altjóða arbeiði. Ein stórur partur av Agenda 21 skjalinum snýr seg um at styrkja um møguleikan hjá størru Opinleiki og luttøka hanga saman, og royndir bólkunum í samfelagnum at taka lut í arbeiðinum vísa, at opinleiki um umhvørvismál er ein við burðardyggari menning. Hesir bólkar eru m.a. fyritreyt fyri eini umhvørvistilvitaðari vinnulív, sjálvbodnir felagsskapir, kommunur, almannahugsan. Tað var tí eitt týdningarmikið fakfeløg og børn og ung. fet á leiðini, tá ið sokallaða Århuskonventiónin í 1998 varð undirskrivað. Loysnirnar til nógvu trupulleikunum rundan um burðardygga menning eru at finna í Århus-konventiónin gevur m.a. borgarum rætt lokalum virksemi. Kommunurnar hava tí ein til størri skjalainnlit og tryggleika fyri at serstakan leiklut. Arbeiðið við Lokal Agenda neyðugu umhvørvisupplýsingarnir eru tøkir. 21 fevnir partvíst um virksemi innanfyri Harafturat leggur konventiónin dent á, at kommunala økið og partvíst um virksemi á privatar fyritøkur eiga at upplýsa um, hvussu lokalu økjunum, sum verða rikin av virkjum, teirra virksemi ávirkar umhvørvið. feløgum ella einstaklingum. 28 av 31 Tankin er, at lokalu myndugleikarnir í fáa gongd á. Ætlanin er, at land og kommunur samstarvi við íbúgvarnar, vinnulívið og feløg seta á stovn skrivstovu, sum skal veita kunnu koma ásamt um teir trupulleikar og kommununum vegleiðing og íblástur í Lokal umstøður, ið eyðkenna økið, og soleiðis Agenda 21 arbeiðinum. leggja eina ætlan fyri burðardygga menning í kommununi. Ein avbjóðing liggur eisini í at fáa lokala vinnulívið at taka lut í arbeiðinum, og at Nógvar kommunur, serliga í Norðurevropa, fyritøkurnar kunna hvørja aðra um sínar hava sett sjøtul á arbeiðið við Lokal Agenda royndir. Eitt styrkt samstarv millum tað 21. Í Føroyum er hetta arbeiðið ikki rættiliga almenna og vinnulívið á hesum øki kann byrjað enn, men tað er av stórum týdningi at eisini verða til stórt gagn. 29 av 31 Kapittul 6 Yvirskipað mál fyri almenna luttøku og Lokal Agenda 21 ! Føroyar eiga at taka undir við grundreglunum í Århuskonventiónini um atgongd til upplýsingar, almenna luttøku í avgerðum og atgongd til at kæra um avgerðir á umhvørvisøkinum. ! Styrkja og breiða út arbeiðið við Lokal Agenda 21 í kommununum Málsetningar: ! Skrivstova skal stovnast at veita stuðul í Lokal Agenda 21 arbeiðnum. ! Umhvørvissamstarvið ímillum tað almenna og vinnulívið eigur at styrkjast. ! Luttøkan hjá borgarum og sjálvbodnum felagsskapum í arbeiðnum fyri burðadygga menning eigur at styrkjast. ! Bæði almenna og privata innliti og opinleikin innan umhvørvismál má økjast. 30 av 31 Kapittul 7 Uppfylging Hetta er eitt uppskot um eina føroyska ætlan fyri burðardygga menning. Næsta stigið í arbeiðinum liggur í at gera málsetningarnar meira ítøkiligar. Tilgongdin at gera yvirskipaðu málsetningarnar ítøkiligar er av Eftir at fyrsta uppskotið av ætlanini er liðugt, kann bólkurin møguliga víðkast til eisini at hava umboð frá kommunum, vinnulívi og øðrum bólkum, eitt nú ymiskum sjálvbodnum felagsskapum. stórum týdningi. Ein føroysk ætlan fyri burðardygga menning er eisini ein ætlan fyri framtíðina hjá Føroyum og føroyingum. Tað er tí av størsta týdningi at fáa so nógvar bólkar í samfelagnum at geva íkast og viðmerkingar sum gjørligt - júst sum Agenda Indikatorar sum lýsa burðardyggu menningina eiga at mennast. Teir eru eitt týdningarmikið amboð til tess at fylgja við íverksetingini av ætlanini og skulu nýtast sum grundarlag fyri uppfylgingini. 21 mælir til. Tann endaliga ætlanin eigur við jøvnum Ein millumstýrisbólkur eigur at verða settur við umboðum úr øllum stýrunum, hvørs høvuðsuppgáva verður at gera ætlanina ítøkiliga. Hetta skal gerast m.a. við at seta millumbilum at eftirmetast og tillagast broyttum umstøðum. M.a. kann talan verða um at taka nýggj øki uppí ella at taka burturúr. áramál á, velja stýringarskipanir, greina ábyrgdarbýti og fígging. Hesin bólkur skal gera av, hvussu stýrini á teirra avvarðandi økjum fáa umhvørvisfyrilit við í teirra dagliga virksemi. Harafturat skal bólkurin skipa fyri hoyringum og annars á annan hátt gera ætlanina almenna og viðkomandi fyri so nógvar samfelagsbólkar sum gjørligt. Børn og ung eru í hesum sambandi ein bólkur av serligum týdningi. 31 av 31 Ferðslutrygdarætlan fyri Føroyar 2008 til 2015 - 30. november 2007 - 2 FORORÐ........................................................................................................................................ 3 HUGSJÓN OG MÁL...................................................................................................................... 4 BAKGRUND ................................................................................................................................. 5 MEGINØKI AT SETA INN Á........................................................................................................ 7 HØVUÐSAVBJÓÐINGARNAR.................................................................................................... 9 YVIRLIT YVIR TILMÆLINI...................................................................................................... 17 TILMÆLI AT BETRA UM FERÐSLUTRYGDINA.................................................................... 18 LÓGGÁVA OG SANKSJÓNIR ................................................................................................... 19 EFTIRLIT..................................................................................................................................... 23 VEGAUMHVØRVI ..................................................................................................................... 26 AKFØRINI................................................................................................................................... 32 UPPLÝSING OG UPPLÆRING .................................................................................................. 35 VITAN OG GRANSKING ........................................................................................................... 41 EFTIRMÆLI ................................................................................................................................ 43 ARBEIÐSSETNINGURIN........................................................................................................... 44 3 FORORÐ Hendan Ferðslutrygdarætlanin fyri Føroyar byggir á sama mál, ið er sett fyri Visjón 2015-ætlanina hjá Føroya Landsstýri, har tað í aðalmálinum fyri grundarsteinin 'Infrakervið' verður staðfest, at tað skal vera trygt at ferðast í Føroyum. Í partsmálinum fyri ferðslutrygd staðfestir Visjón 2015, at "talið á ferðsluóhappum við fólkaskaða skal verða 30% minni í 2015 enn í dag (2006). Málið er grundað á nullhugsjónina, sum er samtykt í Løgtinginum". Nullhugsjónin leggur upp til, at eingin skal doyggja ella fáa álvarsligt mein av ferðsluvanlukku í føroysku vegaflutningsskipanini. Væl vitandi, at ein slík hugsjón ikki gerst veruleiki frá degi til dags, er tí neyðugt at seta deilmál fyri at náa evsta málinum. Bólkurin, ið settur varð av landsstýrismanninum við vinnumálum 25. juni 2007 at gera ta fyrstu ferðslutrygdarætlanina fyri Føroyar, hevur á fundum gjøgnum summarið og heystið 2007 viðgjørt ferðslutrygd í einum breiðum høpi og er komin fram á nógv hugskot til, hvussu ferðslutrygdin á føroyska vegakervinum kann betrast. Ferðslan er nakað, sum øll virkin fólk, børn sum vaksin, eru noydd at ferðast í fyri at virka í samfelagnum. Tað er ikki møguligt at velja ferðsluna og ferðsluvandan frá, og tí er tað uppgávan hjá myndugleikunum at virka fyri, at møguleikarnir fyri at flyta seg gerast so tryggir sum gjørligt. Bólkurin hevur valt at taka nøkur hugskot burturúr og mælir til at seta hesi í verk í fyrsta umfari. Uppskotini eru vald út frá, hvørja ávirkan tey hava á ferðslutrygdina, men atlit er eisini tikið fyri, at tey skulu hava ávirkan á tey fýra innsatsøkini, har bólkurin hevur sett sær fyri at gera átøk. Tað er ikki altavgerandi, at øll uppskotini verða framd, eins og tað eisini er møguligt, at onnur tiltøk ella átøk kunnu verða sett í verk. Vónin er, at arbeiðið, sum skjøtil er settur á, í hesum bólki, kann halda áfram, so at ferðslutrygdarætlanin áhaldandi verður kannað og eftirmett fyri møguliga at seta nýggj mál ella mæla til onnur tiltøk og átøk fyri at koma nærri málinum í nullhugsjónini. Málið er, at henda ferðslutrygdarætlanin komandi árini verður stavnhald hjá landi, kommunum, feløgum, fyritøkum, einstaklingum og øðrum, sum eru við í arbeiðinum at arbeiða fyri størri trygd á føroyska vegakervinum. Men skal ynskið gerast veruleiki, er tað ein fyritreyt, at fólk taka hana til sín og gerast partur av henni. Samanumtikið gerst einki, um ikki hvør einstakur tekur ábyrgd av ferðslutrygdini. Tórshavn 30. november 2007 4 HUGSJÓN OG MÁL Hugsjónin er, at eingin skal doyggja ella fáa álvarsligt mein í vegaflutningsskipanini. Stevnumið 2015 Ávegis Nullhugsjónini er stevnumiðið, at í 2015: o skal talið á ferðsluvanlukkum við fólkaskaða vera lækkað 30% og vera komið niður á 54 í mun til 77 í 2006. Við eini minking upp á 30 % fram til 2015, verður roknað við, at 473 ferðsluóhapp við fólkaskaða fara at henda í tíðarskeiðinum 2006 til 2015. Tað gevur eina 'sparing' upp á 101 óhapp í mun til støðið í 2006. Ferðsluóhapp við fólkaskaða 1997 til 2006 fram til 2015 - "Visjón 2015" Fer_sluóhapp vi_ fólkaska_a fram til 2006 - veruligu tølini 120 Fer_sluóhapp vi_ fólkaska_a fram til 2006 - flytandi mi_altøl 5 ár*) MÁLSETNINGURIN: 30% minking í 2015 í mun til 2006 100 77 80 60 54 40 20 0 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 Talva 1. Kelda: Ráðið fyri Ferðslutrygd Við tað at talið á ferðsluvanlukkum við fólkaskaða minkar munandi, verður sjálvandi eisini roknað við, at talið á deyðum og álvarsliga skaddum í ferðsluni lækkar. Ferðslan veksur við 2-3% um árið, og tað er tí eitt rættiliga ambitiøst mál at seta sær at minka um talið á ferðsluóhappum við fólkaskaða við 30%. Um vit seta okkum fyri, at talið á deyðum ikki økist, men verður tað sama sum 2006, so fara 32-33 fólk at doyggja í ferðsluvanlukkum í tíðarskeiðinum 2007 til 2015. Verður hinvegin stevnumiðið 30% minking í 2015 í mun til 2006 rokkið, verður talið 26-27, ella 5-6 færri. 5 BAKGRUND Frá tí at fyrsti bilurin kom til Føroya 1922, hava higartil 264 fólk latið lív í ferðsluni í Føroyum. Vit hava ikki hagtøl fyri, hvussu nógv eru skadd, tíansheldur hvussu nógv eru álvarsliga skadd. Men um vit nýta útrokningarhátt landslæknans1, ber til við varsemi at siga, at eini 6600 fólk hava fingið skaða í ferðsluni, og 660 hava fingið varandi mein. Søguliga gongdin Í árunum fram til 1970 árini var ferðslan í Føroyum lítil. Tó hendu ferðsluvanlukkur, sum kravdu mannalív, og hesar vóru sermerktar av, at tað fyri ein stóran part var talan um børn, sum vórðu yvirkoyrd, sí talvu 2. %-býtið av deyðum eftir útvaldum aldursbólkum í útvald tíðarskeið frá 1922 til 2006 1922-1969 1970-1979 1980-1989 1990-1999 2000-2006 (7 ár) 56% 44% 28% 26% 23% 23% 14% 15% 8% 17% 17% 13% 8% 12% 15% 27% 24% 26% 24% 19% 19% 19% 10% 12% 2% 0-12 ár 13-17 ár 18-24 ár 25-64 ár 65-xx ár Talva 2. Kelda: Ráðið fyri Ferðslutrygd Tað er eyðsýnt, at tey ungu í aldursbólkinum 18 til 24 ár eru vorðin alt størri partur av teimum, sum eru deyð í ferðsluni. Tá ið komið varð í 1970-árini, øktist talið á bilum munandi, sí talvu 3. Í 1969 vóru 3001 bilar skrásettir í Føroyum, men bara 5 ár seinni var talið meira enn tvífaldað: í 1974 vóru 6825 bilar skrásettir, og longu í 1981 fór talið upp um 12.000, ella ein ferfalding eftir bara 12 árum. Og økingin helt fram til 1989, tá ið uml. 19.000 bilar vóru í landinum. Í kreppuárunum lækkaði bilatalið niður í góðar 15.000. Men í 1996 øktist talið aftur og er nú omanfyri 28.000. 1 Ársfrágreiðing Landslæknans 1984, síða 60: "fyri hvønn tann, sum doyr í ferðsluni, verða 25 skadd - og av hesum 25 eru eini 10%, sum fáa varandi mein." 6 Deyð og bilatalið Dey_ (veruligu tølini) 16 Tal av bilum 14 30000 25000 12 20000 10 8 15000 6 10000 4 5000 2 0 1926 0 1936 1946 1956 1966 1976 1986 1996 2006 Talva 3. Kelda: Ráðið fyri Ferðslutrygd At samband er millum talið á bilum og talið á ferðsluvanlukkunum er eyðsæð. Men tað kann eisini staðfestast, at tá ið komið verður til ávíst menningarstig, kemur broyting í, og talið á vanlukkum veksur ikki saman við bilatalinum longur. Í grannalondum okkara fór henda broyting fram í sjeytiárunum - um ta tíðina, tað varð lógarkravt at nýta bilbelti. Í Føroyum hendi hetta í áttatiárunum, tá tað eisini varð kravt av okkum, at vit skuldu nýta bilbelti, samstundis sum reglurnar um ov nógva ferð og rúsdrekkakoyring vórðu herdar. Í hesum tíðarskeiði hendu eisini aðrar broytingar við bilunum. Framleiðarar fóru at leggja øktan dent á trygdina, tá bilurin varð framleiddur. Ferðslutrygdararbeiðið í Føroyum Nær farið varð undir ferðslutrygdararbeiðið í Føroyum er ilt at siga. Løgreglan hevur frá byrjan havt stóran leiklut í so máta, men eitt týðandi stig á leiðini var tikið fyrst í sekstiárunum, tá ið Bileftirlitið varð sett á stovn. Harumframt setti landsstýrið miðskeiðis í sekstiárunum eina nevnd at endurskoða ferðslulógina. Fútin var formaður í nevndini, og henda nevnd var meira ella minni virkin fram til 2000. Nú situr ein onnur slík nevnd undir leiðslu av Vinnumálaráðnum. Partarnir hava hvør í sínum lagi virkað fyri at betra ferðslutrygdina, t.d. vegamyndugleikar, tryggingarfeløg, koyrilærarar og onnur. Eisini eru nógv dømi um samstarv á økinum. Tá ið talið á bilum fór at økjast í sjeytiárunum, og harvið eisini ferðslan, settu partarnir á ferðsluøkinum Ráðið fyri Ferðslutrygd á stovn. Endamálið var við upplýsing og upplæring at virka fyri betri ferðslutrygd á øllum økjum. Síðani seinnu helvt av nítiárunum hevur verið sett fokus á at fáa politikarar, embætisfólk og onnur, sum eru uppií, tá ið avgerðir viðvíkjandi ferðsluni verða tiknar, at virka aktivt á ferðslutrygdarøkinum. Henda gongd var greitt ávirkað av royndunum hjá grannalondum okkara, men eisini landslæknin hevði í áttatiárunum greiðar útmeldingar um hesi viðurskifti2. Í 2003 varð álitið "Ávegis Nullhugsjónini" skrivað, og í 2006 samtykti Føroya Løgting at seta Nullhugsjónina inn í §1 í ferðslulógini, og nú í 2007 er fyrsta ferðslutrygdarætlanin veruleiki. 2 Ávegis Nullhugsjónini kap 8.2, Landslæknin 7 MEGINØKI AT SETA INN Á Týdningarmesti parturin til betri ferðslutrygd er einstaklingurin. Hóast vegleiðandi vegaskipanir, sum við m.a. tøkni forða fyri vanlukku, løgreglueftiransing, sum fyribyrgir vanlukkum, og fyrigevandi vegaskipanir, soleiðis at skaðin verður avmarkaður, er tørvur á, at einstaklingurin sjálvur átekur sær sín part av ábyrgdini. Um Nullhugsjónin skal røkkast, skulu skipanir og fólk samstarva. Skipanirnar virka bara, um einstaklingurin skilir og góðtekur tær. Einstaklingurin eigur at verða tikin upp í ferðslutrygdararbeiðið og at vera við til at útinna tað í verki. Hetta skal verða gjørt á ymiskan hátt. Men aðaltátturin er, at tað ræður um at fáa so nógvar kreftir í gongd sum gjørligt. Einstaklingurin skal hava møguleika at vera uppií og ávirka ferðslutrygdina í sínum lokaløki, á arbeiðsplássinum, dagstovninum, skúlanum, ítróttarfelagnum, frítíðarfelagnum o.s.fr. Menniskju gera mistøk Í hesum tilmæli verða týdningarmestu avbjóðingarnar, sum eru í arbeiðinum at økja ferðslutrygdina, lýstar og tær ætlanir ella strategiir, sum skulu setast í verk fyri at vinna á avbjóðingunum. Felags fyri fleiri av hesum avbjóðingum er, at tær miða eftir, at einstaklingurin skal broyta atferð. Sum myndin niðanfyri sýnir, eru menniskjansligir faktorar partur av orsøkini í meira enn 9 av 10 ferðsluvanlukkum. Av hesum er tað í 19,2% av vanlukkunum eitt samspæl millum einstaklingin, vegin og umhvørvið, sum er høvuðsorsøkin. Í 6,7% er okkurt galið við akfarinum3. Tað er, tá ið menniskju gera mistøk, at ferðsluvanlukkurnar henda. Tí byrjar ferðslutrygd við einstaklinginum. Talva 4 3 Kelda: Traffic Research Laboratory 8 Miðað verður eftir at fáa fólk - einstaklingin - at broyta atferð í ferðsluni, at hava rættan atburð og harvið minka um mistøkini. Hetta má verða gjørt við útbúgving og upplýsing, eftiransing og revsing og við at vegir, umhvørvið og akfør so væl sum gjørligt eggja til rættan atburð og soleiðis tryggja, at vanlukka ikki hendir. Og hendir vanlukkan hóast tað, so skulu vegir, akfør og ymisk trygdarútgerð verða soleiðis háttað, at skaðin verður so lítil sum til ber. Við øðrum orðum hevur einstaklingurin sín part av ábyrgdini og somuleiðis skipanin, sum hin einstaki ferðast í. Stórur missur Fyri samfelagið hevur tað ómetaligan týdning at forða fyri, at fólk doyggja ella koma til skaða í ferðsluni, tí prísurin er høgur. Álitið um Nullhugsjónina, sum Ráðið fyri Ferðslutrygd gav út í 2003, vísir á, at landið missir hundraðtals milliónir krónur árliga av ferðsluóhappum.4 4 Ávegis til Nullhugsjónini, síða 28 9 HØVUÐSAVBJÓÐINGARNAR Bólkurin hevur út frá sløgum av vanlukkum og málbólkum valt fýra høvuðsavbjóðingar at arbeiða við. Her skal verða fokuserað upp á at ávirka, har vanlukkurnar eru flestar og mest álvarsligar: o Ov nógv ferð o Rúsdrekkakoyring o Vantandi nýtsla av atkomiligari trygdarútgerð, so sum belti og hjálmi o Vanlukkur, har ungdómur er uppií Viðvíkjandi talinum á deyðum og skaddum, so gera vit størstan mun við at fáa fólk at virða ferðmørkini, ikki at koyra rúsað, altíð at nýta bilbelti, og við at arbeiða fyri at fáa tey ungu í ferðsluni at gerast meira tilvitað um vanlukkur, og at tey fáa eina tryggari atferð. Í arbeiðssetninginum fyri arbeiðið við ferðslutrygdarætlanini eru innsatsøkini sett at vera seks í tali: 'Lóggáva og revsing', 'Eftirlit', 'Vegaumhvørvið', 'Akførini', 'Upplýsing og upplæring' og 'Vitan og gransking'. Hesi innsatsøki hava ein yvirskipaðan leiklut, og avbjóðingarnar eiga at vera ýti fyri allar partar og øll sambond á øllum innsatsøkjum. Høvuðsavbjóðingar: Ferð, rúsdrekka, vantandi bilbelti og ung Lógarverk og revsing Løgreglueftirlit Vegurin og vegaumhvørvið Akfarið teknologiskar og akfarstekniskar loysnir Upplýsing, undivísing, átøk Vitan Hagtøl Royndir Í næstum verða høvuðsavbjóðingarnar lýstar hvør sær, og farið verður meira í smálutir, m.a. verður farið inn á talið á deyðum og skaddum, og hugt verður eftir gongdini, atferðini og vanlukkunum. Átøkini, sum ferðsultrygdarnevndin skjýtur upp, verða eisini tikin við her. Ov nógv ferð Tað er altjóða skjalprógvað, at tað er beinleiðis samband millum ferð og talið á deyðum og skaddum í ferðsluni. Tess hægri ferð, jú størri er vandi fyri vanlukku, og tess meira álvarsligar eru avleiðingarnar. Eisini smáar broytingar í miðalferðini gera stóran mun. Tað er umráðandi ikki bara at fara eftir teimum stóru ferðsyndarunum, sum koyra alt ov skjótt. At koyra 10-15 km/t ov skjótt kann í einari kritiskari løtu vera munurin millum lív og deyða, ella munurin millum at fáa álvarsligan ella smærri skaða. Vandin fyri, at eitt fólk til gongu doyr, sum verður rakt av einum bili, sum koyrir við 30 km/t er 5 til 100. Er ferðin 50 km/t er vágin 40 til 100. Ferðin er ein hin størsta avbjóðingin í ferðslutrygdararbeiðinum. Tað er tí umráðandi, at tað verður arbeitt miðvíst, samskipað og áhaldandi at fáa fólk at virða ferðmørkini, og at ferðmørkini verða lagað til viðurskiftini. 10 Eitt mál eigur at vera, at tað verður als ikki góðtikið sosialt at koyra ov skjótt. Komið eigur at verða hartil, at tað verður skomm at gera tað, samanborið við gongdina um rúsdrekka og ferðslu. Talva 5. Kelda: Landsverk, 2005 Hvør koyrir ov skjótt? Tað gera tey flestu, annaðhvørt ofta ella av og á. Men til ber at gera nakrar bólkar: Ung Ung millum 18 og 24 ár eru ein heilt serligur málbólkur við sera stórum vanlukkuváða. Hetta verður viðgjørt í einum parti fyri seg. Royndir bilførarar Framhaldandi evropeiska granskingin, nevnd SARTRE, vísir á, at í aldursbólkinum hjá monnum millum 25 og 39 ár er ein bólkur, sum skilir seg burturúr við at koyra sera skjótt. Um henda bólk kann m.a. sigast, at teir nýta næstan altíð bilbelti, men annars bróta teir ofta ferðslureglurnar. Teir hava ofta verið í 1-2 ferðsluvanlukkum, har bara materiellur skaði var, og einari ferðsluvanlukku, har fólkaskaði var uppií. Teir koyra skjótt, uttan mun til slag av vegi, koyra í nýggjum bilum og koyra sera nógv. Teir eru leiðarar ella millumleiðarar, og nógvir av teimum hava stóra inntøku, og bøtur hava onga fyribyrgjandi ávirkan á teir Vinnulívsbilførarar Nógvir vørubilar koyra ov skjótt, og teir hoyra tí til ein heilt serligan vandabólk, tí at vanlukkur við vørubilum viðføra álvarsligari skaðar á "mótpartin" enn vanligir persónbilar, tí teir sum oftast eru størri og tyngri. 11 Hvussu kunnu vit loysa trupulleikan? Átøk, sum kunnu minka um talið á vanlukkum orsakaðar av ov nógvari ferð, les meira í Løgreglueftirlit o #6 Løgreglueftirlit s. 23 o #7 Sjálvvirkandi ferðkanningar s. 24 Vegaumhvørvi o #10 Hámarksferðin lagast til vegakervið o #11 Ferðslutryggja vegamót o #15 Landsvegir uttan um bygt øki o #16 Møguleikar fyri tryggari yvirháling s. 27 s. 28 s. 30 s. 30 Akførini o #19 Talgilt vegakort s. 32 Upplýsing og upplæring o #22 Átøk o #24 Ferðagáar v.m. s. 35 s. 36 Rúsdrekka og ferðsla Í tíðarskeiðinum 1997 til 2006 eru 40 fólk deyð í ferðsluni í Føroyum, og mett verður, at í minsta lagi 10 av hesum - ella ein fjórðingur - eru deyð í vanlukkum, har rúsdrekka var uppií. Hetta sýnir, at rúsdrekka serliga ger seg galdandi í teimum álvarsligastu vanlukkunum. Og hetta hendir, hóast rúsdrekkakoyring í dag ikki er sosialt góðtikin. Staðfestast kann, at tað, sambært donskum tølum5, er greitt ósamsvar millum tað, bilførarar siga, og tað, sum teir í veruleikanum gera, tá ið tað um rúsdrekka ræður. Og tað er eisini subjektivt, hvat hin einstaki heldur vera rúsdrekkakoyring. Rúsdrekkakoyringin fevnir ikki bara um tey, sum eru nógv drukkin, men eisini um tey, sum drukku eitt glas ella tvey ov nógv afturvið døgurðanum. Ein partur av rúsdrekkakoyringini er orsakaður av beinleiðis misnýtslu, og eigur í tí sambandinum at verða tikin meira sum ein generellur samfelagstrupulleiki. Samstarv millum myndugleikar og stovnar, sum arbeiða við rúsdrekkamisnýtslu, er tí av stórum týdningi í ferðslutrygdararbeiðinum. Framvegis tørvur á átøkum Donsk hagtøl vísa6, at umleið fimti hvør, sum doyr í ferðsluni, er rúsdrekkaávirkaður. Tí er framvegis stórur tørvur á at seta rúsdrekkakoyring í brennidepilin. Partvíst fyri at stuðla undir hugburðinum, sum er til rúsdrekkakoyring í dag, partvíst fyri at tryggja, at tað framhaldandi verða gjørd átøk á hesum økinum. Rúsdrekkakoyring skal ikki vera nakað, sum vit bara fordøma. Tað skal eisini vera nakað, sum vit øll somul gerast betri til at fyribyrgja. Um tað verður sosialt góðtikið at fólk koma sær uppí, tá ið tey gerast varug við, at tað er onkur, sum ætlar at seta seg aftan fyri róðrið og hevur rúsdrekka í blóðinum, so minka vit um rúsdrekkakoyringina. 5 6 Færdselssikkerhedskommissionens Nationale Handlingsplan Ibid 12 Átøkini eiga tí ikki bara at fevna um rúsdrekkakoyraran, men skulu eisini venda sær til t.d. vinir, starvsfelagar, familju og arbeiðsgevarar. At rúsdrekkakoyring í dag ikki er góðtikin sosialt, er úrslit av áralongum upplýsingararbeiði og miðvísum eftirlitsarbeiði hjá løgregluni. Í dag eru bilførarar í Danmark t.d. tilvitaðir um, at rúsdrekkaeftirlit verður fyriskipað í desember, og tí verða færri rúsdrekkakoyrarar tiknir í hesum mánaði enn í nøkrum øðrum mánaði í árinum. Hetta vísir, at vitan um vandan fyri at verða steðgaður, er ein umráðandi partur í arbeiðinum at minka um rúsdrekkakoyringina. Í tíðarskeiðinum 1997 til 2006 ákærdi føroyska løgreglan 1622 fólk, ella í miðal gott 160 fólk um árið fyri at hava koyrt rúsað. Talið er neyvan nær námind tí veruliga talinum av rúsaðum fólki, sum í tíðarskeiðinum hevur koyrt bil. Í veruleikanum sigur talið okkum bert, hvussu nógv eru tikin fyri rúsdrekkakoyring og ikki, hvussu nógv hava koyrt ávirkað. Váðin Eingin annar einstakur faktorur kann sum rúsdrekka økja um váðan fyri vanlukkum7. o 2-3 ferðir við 0,5 - 0,8 promillu o 4-10 ferðir við 0,8 - 1,2 promillu o Yvir 100 ferðir við 1,2 promillu Hvørji koyra rúsað? 9 út av 10 bilførarum eru menn. Sum heild kunnu hesir býtast í tríggjar bólkar8: o Bilførarar, sum av og á koyra við rúsdrekka í blóðinum og sum taka kjansin og koyra heim - o Ungir menn, sum eru í sera stórum vandabólki orsakað av eini blanding av rúsdrekka og vantandi royndum og rutinu. o Miðaldrandi menn við stórari rúsdrekkanýtslu og høgari promillu, sum eisini ofta ganga aftur hjá løgregluni. Nógvir av hesum eru beinleiðis rúsdrekkamisnýtarar. Bólkurin av bilførararum, sum av og á koyra við rúsdrekka í blóðinum og sum taka kjansin og koyra heim, eru meira móttakiligir fyri boðskapinum í upplýsandi átøkum og strangari lógarásetingum. Um teir ungu bilførararnar er at siga, at teir hava eina generelt hægri váðaatferð og taka nógvar kjansir samantvunnið við vantandi rutinu og royndum. Vanlukkurnar, hesir verða fyri, henda serliga í vikuskiftunum, um kvøldarnar og um náttina. Atferðin hjá hesum er ofta spontan, og teir eru ofta uppi í vanlukkum. Tað er neyðugt við serligum átøkum og serligari kommunikatión at røkka hesum málbólkinum. Viðvíkjandi tí triðja bólkinum er tað umráðandi at geva sær far um, at tað ofta er talan um fólk, sum eru veruligir vanabundnir rúsdrekkamisnýtarar. Rúsdrekkakoyring er tí bara ein partur av váðaatferðini hjá hesum bólki, og sjálvir halda teir hetta vera ein minni trupulleika enn arbeiðs-, familju- og fíggjartrupulleikar. Tí eiga vit at víðka perspektivið og fáa aðrar partar uppí fyri at fyribyrgja og stríðast ímóti rúsdrekkakoyring/rúsevnisbundni í breiðari merking. 7 Færdselssikkerhedskommissionen: "Mod nye mål 2001-2012 7. maj 2007. Hver ulykke er én for meget. Færdselssikkerhed begynder med dig. Revision af strategier og indsatser." s. 20. 8 Donsk tøl, sambært Færdselssikkerhedskommissionens Nationale Handlingsplan 13 Menningin Í tíðarskeiðinum 1991-95 var rúsdrekka orsøkin til 16 % av ferðsluvanlukkunum við fólkaskaða. Í tíðarskeiðinum 1996 fall tað niður á 13 %, og í tíðarskeiðinum 2002-2005 fór tað upp aftur á 14 %9. Hvussu verða trupulleikarnir loystir? Átøk, sum eru ætlað at minka um talið á ferðsluvanlukkum orsakað av rúsdrekka. Lóggeving og sanktiónir o #1 Promillumarkið lækkast o #2 Nullmark fyri onnur rúsandi evni s. 19 s. 20 Løgreglueftirlit o #6 Løgreglueftirlit o #8 Próvalkometur s. 23 s. 24 Upplýsing og upplæring o #22 Átøk o #23 Greiðari kunning um reglur fyri útskriving av heilivági s. 35 s. 36 Vanlukkur har trygdarútgerð ikki verður nýtt At fáa fleiri at nýta bilbelti er hin mest einfaldi, munadyggasti og ódýrasti háttur at minka um talið á deyðum og skaddum í ferðsluni. Landslæknin hevur í síni ársfrágreiðing fyri 2005 eina uppgerð, ið vísir, at av 48 deyðum í ferðsluni - stórur partur ungdómur - sum ikki brúktu bilbelti (ella hjálm), hevði helmingurin komið frá vanlukkuni við lívinum, um tey høvdu brúkt belti ella hjálm10. Økta útbreiðslan av airbag staðfestir eisini tørvin fyri øktari bilbeltisnýtslu. Fólk, sum ikki nýta bilbelti, kunnu fáa lívshættisligar nakkaskaðar av airbaggum, sum útloysast11. Hvør nýtir ikki bilbelti? Orsøkirnar til, at bilbelti ikki verða nýtt í nóg stóran mun, hanga saman við hvar í bilinum fólk sita, aldursbólkar og slag av akfari. Í Føroyum er eisini munur á, hvar í landinum tú ert staddur. Menning Í Føroyum eru við jøvnum millumbilum gjørd átøk at fáa fólk at nýta bilbelti meira, frá tí at tað varð lógarkravt í 1986. Í mai/juni 2005 varð gjørt eitt upplýsingarátak "Spenn beltið" saman við løgregluni, Landsverk og kommunum, umframt at tað eisini vórðu gjørdar lýsingar í fjølmiðlum. Áðrenn átakið fór í gongd, varð skipað fyri teljing av bilbeltisnýtsluni. Tá ið so átakið var av einar tvær vikur seinni, varð aftur talt. Úrslitið var hetta: 9 Sí Ferðsluhagtalsbókina, RFF, 2005, talvu 11.4.5 Medicinalberetning for færøerne 2005/Heilsulýsing landslæknans 2005 - www.landslaeknin.fo 11 Sí Færdselssikkerhedskommissionens Nationale Handlingsplan 10 14 Talva A Á_renn átaki_ Bilf. í persónbilum í trygdarbelti Eftir átaki_ 95% 88% 74% 86% 84% 82% 73% 72% 65% 67% 57% 55% 30% Landsvegur Tórshavn Hvítanes Runavík Mi_vágur Tvøroyri 28% Klaksvík Mi_al alt landi_ Talva 6. Kelda: Ráðið fyri Ferðslutrygd, 2005 Tað er eyðsæð, at upplýsingarátakið gjørdi mun. Í miðal sótu 82% í bilbelti eftir átakið í mun til 55% áðrenn átakið. Hvussu verða trupulleikarnir loystir? Átøk, sum vilja minka um talið av skaðum orsakaðir av vantandi nýtslu av trygdarútgerð Lóggeving og sanktiónir o #3 Øll í trygdarbelti s. 21 Løgreglueftirlit o #6 Løgreglueftirlit s. 23 Akførini o #20 Beltiáminnari o #21 Stuðla trygdartiltøkum s. 33 s. 33 Upplýsing og upplæring o #22 Átøk o #27 Økt nýtsla av súkkluhjálmi o #28 Íbundin børn s. 35 s. 38 s. 39 15 Vanlukkur við ungum fólki Deyð 1997-2006 eftir aldursbólki 20 18 16 14 12 10 Dey! 1997-2006 8 6 4 2 0 0-12 ár 13-17 ár 18-24 ár 25-64 ár 65+ ár Talva 7. Kelda: Ráðið fyri Ferðslutrygd Ung eru yvirumboðað í ferðsluvanlukkunum. Av teimum 40, sum doyðu í tíðarskeiðinum 1997 til 2006, vóru 21 ung í aldursbólkinum 13 til 24 ár, ella gott helmingurin. Hetta, hóast hesin aldursbólkurin einans umboðar ein fimtapart av fólkatalinum. Vanlukkurnar henda fyrst og fremst orsakað av ov høgari ferð, rúsdrekkakoyring og/ella vantandi royndum og venjing. Og tey ungu fremja hesi brot, hóast tey eru væl vitandi um reglur og lógir. Serliga eru tað ungu menninir, sum halda seg duga alt um tað at koyra bil, eisini bara fáar mánaðir eftir, at teir tóku koyrikortið. Tað merkir, at teir taka kjansir og koyra við váða, tí teir sjálvir halda, at teir stýra støðuni. Hetta gevur ábendingar um, at tað er tørvur á at seta meira fokus á tað at skilja váðan og avleiðingarnar - saman við eini størri ávirkan á framtíðaratferð teirra. Menningin Nógv ung koyra uttan hjálm á tunaðum prutlum og duga ikki at skilja, hvønn vanda tey seta seg í. Tí er tørvur á at seta enn meira fokus á henda málbólk. At tað í 2005 varð bannað at vera fleiri enn eitt fólk á prutli var eitt framstig, sum væntandi kemur at síggjast aftur seinni. Prutlið skal ikki longur vera eitt sosialt stað, har fleiri kunnu vera uppiá. Hvussu loysa vit trupulleikarnar Átøk, sum kunnu minka um talið á vanlukkum við ungum: Løgreglueftirlit o #6 Løgreglueftirlit o #9 Inndráttur av prutli s. 23 s. 25 16 Vegaumhvørvi o #12 Skilja bleytu ferðsluna frá teirri hørðu s. 28 Upplýsing og upplæring o #22 Átøk o #25 Venjingarbreyt o #26 Ferðslufrálæra á dagstovnum og skúlum o #27 Økt nýtsla av súkkluhjálmi o #28 Íbundin børn o #29 Koyrikortið til prutl o #30 Koyrikortið til bil o #31 Kollektiva ferðslan s. 35 s. 37 s. 37 s. 38 s. 39 s. 39 s. 39 s. 40 17 YVIRLIT YVIR TILMÆLINI Nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 Heiti Promillumarkið lækkast Nullmark fyri onnur rúsandi evni Øll í trygdarbelti Sektarhækking Koyri- og hvílitíðarreglur Løgreglueftirlit Sjálvvirkandi ferðkanningar Próvalkometur Inndráttur av prutli Hámarksferðin lagast til vegakervið Ferðslutryggja vegamót Skilja bleyta ferðslu frá teirri hørðu Seyður burtur av vegnum Dagføra tunnlar Landsvegir uttan um bygt øki Møguleikar fyri tryggari yvirháling Rumlistrípur Ferðslutrygdargrannskoðan Talgilt vegakort Beltiáminnari Stuðla trygdartiltøkum Átøk Greiðari kunning um reglur fyri útskriving av heilivági Ferðgáar v.m. Venjingarbreyt Ferðslufrálæra í dagstovnum og skúlum Økt nýtsla av súkkluhjálmi Íbundin børn Koyrikortið til prutl Koyrikortið til bil Kollektiva ferðslan Kommunalar ferðslutrygdarætlanir Hagtøl Skaðakanning Ferðslutrygdararbeiðið framyvir Ávirkan Síða ** 19 ** 20 *** 21 *** 21 * 21 *** 23 *** 24 ** 24 ** 25 ** 27 *** 28 *** 28 *** 29 * 29 *** 30 *** 30 ***/** 30 *** 31 ** 32 *** 33 ** 33 *** 35 ** 36 *** 36 ** 37 ** 37 * 38 *** 39 ** 39 ** 39 ** 40 *** 41 *** 42 *** 42 ** 44 18 TILMÆLI AT BETRA UM FERÐSLUTRYGDINA Á næstu síðum eru nevnd 35 tilmæli, sum kunnu betra um ferðslutrygdina. Sum áður nevnt ber til at gera átøk á hesum økjum: o Lóggáva og revsing o Løgreglueftirlit o Vegurin og vegaumhvørvið o Upplýsing, undirvísing, átøk o Akfarið - teknologiskar og akfarstekniskar loysnir o Vitan, hagtøl, royndir Í hvørjum parti verða átøkini í so stóran mun, tað ber til, lýst í mun til høvuðsavbjóðingarnar: o Ov nógv ferð o Rúsdrekkaávirkaðir bilførarar o Vantandi nýtsla av bilbelti o Ung í ferðsluni Fleiri átøk eru samantvunnin og kunnu ikki skiljast at. Tí skal dentur leggjast á, at samskipanin av átøkunum er avgerandi fyri, hvussu úrslitið verður, og synergieffektin vil verða veruliga styrkin. Stjørnuskipanin Bólkurin hevur ikki eina veruliga kost/nyttu meting at ganga út frá. Mett verður tí um potentialið í átøkunum, t.e. tey átøk, sum bjarga flestum lívum, verða raðfest hægst. Hetta verður gjørt grundað á eina stjørnuskipan: * vísir á nakað av ávirkan ** vísir á miðal ávirkan *** vísir á stóra ávirkan 19 LÓGGÁVA OG REVSING Høvuðsavbjóðingar: Ferð, rúsdrekka, vantandi bilbelti og ung Lóggáva og revsing Vegurin og Løgreglueftirlit vegaumhvørvið Akførini Upplýsing, undivísing, átøk Vitan Hagtøl Royndir Lógarverkið er karmurin, sum ferðslan virkar innanfyri. Við lógarteksti regulera vit ferðsluni og ikki minst ferðslutrygdararbeiðinum. - hvussu veganetið skal verða gjørt og skipað - hvussu eitt akfar skal síggja út, og hvørjar eginleikar tað skal hava - hvussu løgreglueftirlitið skal vera, og hvør revsingin skal vera fyri brot - hvussu upplýsingin, undirvísingin verður skipað Á sama hátt sum øll hesi nevndu øki eru í støðugari menning og broyting, er lóggávuarbeiðið eisini tað. Umráðandi er at ásanna, at skal nýggj ella broytt lóggáva virka eftir ætlan, er neyðugt við undirtøku frá einstaklinginum. Hesin spurningur eigur altíð at verða umhugsaður, áðrenn lóg verður sett í gildi, og tað eigur eisini at verða mett um, hvat skal til fyri at økja um undirtøkuna og fáa einstaklingin at taka lógina til sín. Tá ið nýggjar lógir verða settar í gildi, eigur tí altíð at fylgja ein játtan við, sum tryggjar, at upplýsing verður framd um endamál og innihald. Lóggáva og sanksjónir eru øki, har tað lutfalsliga lætt ber til at ávirka atferðina í ferðsluni. Bólkurin, sum hevur arbeitt við tilmælinum, ásannar, at tað er á nógvum mótum, átøk kundu verið gjørd á hesum øki. Bólkurin mælir í hesum sambandi til, at avvarðandi myndugleikar gera eina nágreiniliga gjøgnumgongd av allari lóggávuni, sum er galdandi á ferðsluøkinum, við eini dagføring fyri eygað. #1 Promillumarkið lækkast - Markið fyri loyvdu nøgdini av alkoholi í blóðinum hjá bilførarum verður lækkað úr 0,5 niður á 0,2 promillur. Ábyrgd: Vinnumálaráðið Ávirkan: ** Fyri at avmarka talið á rúsdrekkaávirkaðum bilførarum á føroysku vegunum er bólkurin av teirri fatan, at tað er av alstórum týdningi, at tað í lógarverkinum verður staðfest, at rúsdrekka og bilkoyring ikki hoyrir saman. Tí má hugburðurin, at ein hevur loyvi at drekka eitt sindur, broytast til, at rúsdrekka og bilkoyring hoyrir ikki saman. Mælt verður tí til, at vit í Føroyum læra av Noregi og Svøríki og lækka promillumarkið úr 0,5 niður á 0,2. 20 Saman við lækkingini av promillumarkinum skal fylgja eitt væl skipað kunningarátak, har gjørt verður vart við, at tað ikki longur verður tolt, at bilførarar eru eitt sindur ávirkaðir. Tað er væl og virðiliga vísundaliga staðfest, at rúsdrekkaávirkaðir bilførarar eru til vanda í ferðsluni. Kjakast hevur tó verið um, hvussu høg rúsdrekkapromillan í kroppinum kann vera, áðrenn rúsevnið ávirkar so mikið, at tað gongur út yvir trygdina. Svenskar kanningar vísa12, at ein rúsdrekkaávirkan undir 0,5 promillu er til vanda í ferðsluni, og var hetta orsøkin til, at tey settu markið niður á 0,2 promillu longu 1. juli 1990. Noreg fekk 0,2 promillumarkið 1. januar 2001. Hildið verður, at talið á rúsdrekkaávirkaðum bilførarum kann fáast munandi niður við at lækka promillumarkið. Serfrøðin er tó ikki heilt samd. Tove Sporre vísir í grein síni 'Rattfylleri' á, at talið á rúsdrekkamálum minkaði munandi í sambandi við broytingarnar í Svøríki í 1990 (tá promillumarkið varð sett til 0,2) og í 1994 (tá markið fyri álvarsliga rúsdrekkakoyring varð sett niður á 1,0)13. Eisini umfatandi danska kanningin av rúsdrekkaføraranum, 'Karakteristik af spiritusbilisten'14 staðfestir, at talið á rúsdrekkaávirkaðum bilførarum gjørdist lægri í sambandi við at promillumarkið varð sett niður á 0,5 í 1998. Men kanningin vil kortini ikki staðfesta, at promillumarkið hevur havt ávirkan á nøgdina av ávirkaðum bilførarum15. Viðvíkjandi revsing fyri promillukoyringini verður mælt til, at revsingin verður tann sama, sum nú er galdandi fyri promillukoyring millum 0,5 og 0,8 promillu, nevniliga sekt og treytaða frádøming av førararættinum. Bólkurin hevur ikki tikið støðu til, um markið millum sonevnda promillukoyring og rúsdrekkakoyring, sum nú er 0,8 promillu, skal lækkast í sambandi við hesa broytingina. #2 Nullmark fyri onnur rúsandi evni - Null-mark verður sett fyri onnur rúsandi evni, ið kunnu vera til vanda í ferðsluni16 Ábyrgd: Vinnumálaráðið Ávirkan: ** Óvist er, hvussu nógv ferðsluóhapp henda orsakað av øðrum rúsandi evnum enn rúsdrekka ella heilivági. Mælt verður til, at ólóglig rúsandi evni, ið eru vandamikil í ferðsluni, verða tikin við, í sambandi við at promillumarkið fyri rúsdrekka verður broytt, og at tað í ferðslulógini verður lagt 12 "Sambandet mellan alkoholkonsumtion och trafikolycksrisk är påvisad i en mängd studier. Risken att orsaka en trafikolycka har visat sig öka redan vid en påverkansgrad under 0,5 promille (SOU 1970). Zador (1991) har också visat att varje ökning av blodalkoholhalten med 0,2 promille medför att risken för singelolyckor fördubblas. Vidare visar en svensk studie att i singelolyckorna med dödlig utgång är närmare hälften av förarna påverkade av alkohol eller andra droger (Vägverket, 2003)." Sitat úr greinini Rattfylleri av Tove Sporre. 13 "Både lagstiftningen under år 1990 och 1994 medförde med största säkerhet att den faktiska rattfylleribrottsligheten minskade", sitat úr somu grein sum omanfyri 14 'Karakteristik af spiritusbilisten' 15 "Ændringen af promillegrænsen synes ikke at have påvirket antallet af spiritusuheld med motorfører nævneværdigt, ej heller størrelsen af førernes promille". 16 Sí Færdselssikkerhedskommissionens Nationale Handlingsplan, síða 40 21 upp fyri, at tað er eins vandamikið og ábyrgdarleyst at koyra við narkotika í kroppinum, sum við alkoholi.17. #3 Øll í trygdarbelti - Tað skal vera kravt, at øll ferðandi í einum akfari, vaksin, bøn og pinkubørn, skulu vera íbundin, og harvið skal bann setast fyri at hava fleiri persónar í akfarinum, enn trygdarbelti eru til, eins og bann verður sett móti at flyta fólk í last og vørurúmum. Heimilað verður landsstýrismanninum ella øðrum myndugleika at loyva undantøkum í serligum førum. Ábyrgd: Vinnumálaráðið Ávirkan: *** Grein 42 í Ferðslulógini áleggur øllum í bili at brúka trygdarbelti, men bert um bilurin hevur trygdarbelti, ella "trygdarbelti er tøkt". Bólkurin ynskir at koma burtur frá, at trygdarbelti bert skal brúkast, um tað er tøkt. Ynskið er, at lógin verður broytt soleiðis, at meginreglan skal verða, at øll skulu vera í belti. Hetta merkir, at tað ikki er loyvt at hava ferðandi í bilinum, um belti ikki er til taks til tey. Ein slík lógarbroyting forðar eisini fyri koyring við fólki í vørurúmum og uppi í lastini á størri bilum. Tað er ein sannroynd, at slík koyring er vandamikil, men kortini er hon loyvd í Føroyum.18 #4 Sektirnar hækkast - Sektirnar fyri brot á ferðslulógina skulu hækkast, so at støðið líkist hinum Norðurlondunum. Sektirnar skulu merkjast betri á pengapunginum og skulu harvið fáa bilførarar at hugsa seg betur um. Mælt verður til, at sektirnar í serligum førum verða ásettar eftir inntøkuni hjá tí einstaka. Er vegfarandi sekur í fleiri lógarbrotum samstundis, skal í útgangsstøði eingin sektaravsláttur veitast. Ábyrgd: Vinnumálaráðið Ávirkan: *** Tað er ein sannroynd, at sektirnar ikki eru broyttar í nógv ár, og tí hava tær neyvan ta fyribyrgjandi ávirkan, sum tær áttu at havt. #5 Koyri- og hvílitíðarreglur - Koyri-/hvílitíðarreglur verða gjørdar at galda í Føroyum, so at tað verður lógarásett, hvussu leingi bilførarar í vinnu kunnu koyra út í eitt. Ábyrgd: Vinnumálaráðið Ávirkan: * 17 18 Sí eisini TØI: Trafikksikkerhetshåndbok 8.4: http://tsh.toi.no/index.html?23021 Sí eisini kanningarúrslit hjá TØI, 'TØI Bilbelter i tunge biler.pdf'. 22 Tað er ein sannroynd19, at bilførarar, ið hava sitið leingi handan róðrið, kunnu møðast og vera orsøk til ferðsluóhapp. Hetta er serliga galdandi, um koyrt hevur verið upp í 9-11 tímar út í eitt. Illgruni er um, at føroyskir lastbilførarar - serliga um summarið, tá dagarnir eru langir - hava koyrt upp í 12 tímar út í eitt og onkuntíð meira. Mælt verður tí til, at tað í lógarverkinum verður ásett eitt hægst loyvda tímatal fyri, hvussu leingi ein bilførari í vinnu hevur loyvi til at koyra út í eitt20. 19 20 Sí m.a. TØI Rapport "Hours of service regulations and the risk of fatigue- and sleep-related road accidents". Sí evt. ES-tilfarið um evnið á http://www.unece.org/trans/doc/2006/sc1/ECE-TRANS-SC1-2006-02e.pdf 23 LØGREGLUEFTIRLIT Høvuðsavbjóðingar: Ferð, rúsdrekka, vantandi bilbelti og ung Lóggáva og revsing Vegurin og Løgreglueftirlit vegaumhvørvið Akførini Upplýsing, undivísing, átøk Vitan Hagtøl Royndir Ein fyritreyt fyri, at lóggáva og sanksjónir fáa ta ætlaðu avleiðingina, er, at tey, ið ferðast á vegunum, kenna á sær vandan fyri at vera eftirkannað og møguliga revsað. Tess oftari fólk uppliva, at eftirlit er, tess størri er ávirkanin á atferðina og harvið ferðslutrygdina. Sambært Transport Økonomisk Institutt í Noregi vildi talið á deyðum og skaddum farið niður í helvt frá degi til dags, um øll virdu ferðmørkini, eingin koyrdi rúsaður og øll altíð nýttu bilbelti. Miðvíst og væl skipað løgreglueftirlit er eitt sera gott amboð at fáa fólk at virða ferðslulógina. Harafturat er løgreglueftirlit ein týðandi lutur í upplýsingarátøkum, har roynt verður at broyta atferðina hjá fólki. Tað er eisini umráðandi at skapa almenna vitan og forstáilsi fyri endamálunum við løgreglueftirlitinum, at fáa so nógv at broyta atferð sum gjørligt og ikki at fanga og revsa fólk. Ein øking av eftirlitinum hevur nógv størri ávirkan enn strangari revsing. #6 Løgreglueftirlit - Tað eigur at verða farið meira miðvíst fram fyri at brúka løgreglueftirlit sum vegleiðandi og fyribyrgjandi tátt í ferðsluni. Funnið eigur at verða fram til eitt skipað samstarv millum løgreglu og aðrar myndugleikar og felagsskapir, ið arbeiða við ferðslutrygd, soleiðis at felags stev og semja er millum avvarðandi partar um, hvar átøk skulu gerast. Ábyrgd: Føroya Landfúti Ávirkan: *** Tað er ein sannroynd, at vegfarandi ikki uppliva vandan fyri vanlukku, tá farið verður út um karmarnar, ið ferðslulógin loyvir. Hetta ger sítt til, at virðingin fyri ferðslulógini minkar. Henda sannroynd ger, at eftirlit og revsing spælir ein sera týdningarmiklan leiklut, tí hesi tiltøk koma ístaðin fyri vantandi upplivingina av vanlukkuvandanum. Hugburður sum til dømis "tað hendir einki, um eg fari eitt sindur upp um hámarksferðina" er vanligur. Tað er eingin ivi um, at hesin hugburður ikki hevði verið so vanligur, um vegfarandi upplivdu ein størri "vanda" fyri at verið avdúkaður av eftirlitsmyndugleikanum og fingið revsing fyri tað. Økt løgreglueftirlit hevur høga raðfesting hjá bólkinum, ið hevur arbeitt við hesi ferðslutrygdarætlan, tí tað hevur positiva ávirkan á øll innsatsøki í hesi ætlan: At tálma ferðini, at fyribyrgja rúsdrekkakoyring, at steðga skilaleysari koyring á ólógligum akførum (serliga prutlum) og fyri at fáa enn fleiri at brúka belti og hjálm. #7 Sjálvvirkandi ferðkanningar 24 - Mælt verður til, at skipað verður fyri, at Sjálvvirkandi Ferðkanningar kunnu setast í verk á støðum og teinum, har tað hevur serligan týdning at fáa miðalferðina niður. Ábyrgd: Løgreglan Ávirkan: *** Bólkurin er sannførdur um, at sjálvvirkandi ferðkanningar er eitt sera gott amboð at fáa miðalferðina niður á føroyska vegakervinum21. Ferðmátingar, sum Landsverk almannakunnger á hvørjum ári, vísa22, at miðalferðin á fleiri strekkjum í landinum liggur væl oman fyri hægst loyvdu ferð. Kanningar uttanlands vísa, at besta amboð til at seta miðalferðina niður, er at hava løgreglueftirlit á vegnum ella at upplýsa um, at sjálvvirkandi ferðkanning verður gjørd á strekkinum23. Í 2004 var ein frágreiðing gjørd um møguleikan at seta í verk sjálvvirkandi ferðkanningar í Føroyum. Henda frágreiðing tók ikki undir við at seta í verk skipanina her á landi. Ein av grundgevingunum fyri ikki at mæla til skipanina var: "Útreiðslurnar við útgerðini eru stórar í mun til tær inntøkur, sum møguleiki verður at fáa fatur á í Føroyum, tá hugsað verður um fólkatal og tal á akførum". Bólkurin, sum hevur arbeitt við hesi ferðslutrygdarætlan, tekur ikki undir við hesi niðurstøðu, tí hon ikki tekur ferðslutrygdarlig atlit. Bólkurin er grundleggjandi ósamdur í hugburðinum um, at eitt átak skal loysa seg í mun til, hvat kann fáast inn í sektum. Bólkurin mælir hinvegin til at meta um, hvussu ferðin kann minkast, hvussu ferðslutrygdin kann økjast og harvið minka um talið á álvarsligum ferðsluóhappum. Við hesum í huga verður mælt til at seta í verk sjálvvirkandi ferðkanningar í Føroyum. #8 Próvalkometur - Løgreglan skal kunna brúka próvalkometur (evidensalkometer), ið geva møguleika fyri at tryggja prógvið á staðnum. Samstundis fær førarin úrslitið beinanvegin, og viðgerðartíðin hjá løgregluni verður harvið munandi stytt. Ábyrgd: Føroya Landfúti/Vinnumálaráðið Ávirkan: ** Eitt próvalkometur er eitt alkometur, har til ber at máta, hvussu nógv eitt fólk hevur drukkið, sagt við øðrum orðum, hvussu høga promillu av alkoholi hevur førarin sum minimum. Hetta gerst við, at blást verður í alkometrið, og síðani vísir eitt display, hvat promillan er. Og er promillan ov høg, ber til at printa úrslitið út, og hetta verður so skjalprógv fyri málsviðgerðini hjá løgregluni. Fyri at fáa sett hetta í verk í Føroyum, krevst helst ein lógarbroyting24. 21 Sí eisini notat frá RFF 'Sjálvvirkandi Ferðaeftiransan ATK' http://www.landsverk.fo/Default.asp?sida=683 23 Sí eitt nú 'TØI 8.6 Automatisk fartskontroll...' 24 Danskt útkast til broyting í ferðslulógini í sambandi við "Måling af alkoholkoncentration i udåndingsluft, nulgrænse for euforiserende stoffer mv." 22 25 Við at nýta próvalkometur slepst undan frælsistøku, sum er neyðug í sambandi við at blóðroynd skal takast25. Eitt próvalkometur hevði eisini gjørt málsviðgerðina munandi lættari og effektivari, soleiðis at løgreglan kann brúka meiri tíð úti í ferðsluni. Møguleiki má tó framvegis vera fyri at taka blóðroyndir, tí tað vil framvegis vera onkur, sum noktar at blása í eitt alkometur, og eisini eru fólk, sum vegna sjúku ikki megna at blása í eitt alkometur. Í Svøríki hevur løgreglan í fleiri ár brúkt slík próvalkometur við góðum úrsliti26. Sama tól27 verður eisini brúkt í Íslandi28. Danska ferðslulógin heimilar frá 1. juli 2007 nýtsluni av próvalkometrum í Danmark. #9 Inndráttur av prutli - Løgreglan skal kunna draga inn prutl, aðru ferð tey verða tikin, har konstruktivar broytingar eru gjørdar, ið tilvitað eru framdar fyri at bróta galdandi reglur. Ábyrgd: Vinnumálaráðið Ávirkan: ** Ólóglig prutl, ið eru konstruktivt broytt til at kunna koyra skjótari enn loyvdu 30 km/t, eru ein trupulleiki í Føroyum, eisini fyri ferðslutrygdina. Tað hevði hjálpt munandi um hjá løgregluni, um heimildirnar mótvegis hesum lógarbrótarum vórðu víðkaðar. Tí verður mælt til, at løgreglan, longu aðru ferð ein førari verður tikin fyri at koyra á konstruktivt broyttum prutli, fær heimild til at inndraga prutlið. Heimildin hjá løgregluni skal fylgja føraranum og ikki tí konstruktivt broytta prutlinum. Løgreglan skal eisini fáa heimild til at inndraga konstruktivt broytt prutl fyrstu ferð, um førarin ikki hevur koyrikort til prutl. 25 Í einum tíðindaskrivi frá Statens Kriminaltekniska Laboratorium ('Evidenzer - SKL, Polisen.pdf') verður millum annað sagt: "Det blir en stor fördel att kunna göra bevisprovet ute vid vägkanten. Tidigare behövde man ju köra in både den misstänkte och dennes bil till polisstationen. En annan stor fördel är att man direkt vid vägkanten ser vad den misstänkte har för alkoholhalt. Det innebär att polisen kan ta körkortet på plats. Med ett blodprov var man tidigare tvungen att vänta bortåt en vecka. 26 Í "Betænkning om alkohol i udåndingsluft og en nulgrænse for euforiserende stoffer m.v." Betænkning nr. 1487/2007, kap. 5, verður m.a. sagt: "Evidenzer-systemet anses af de svenske myndigheder for at måle med stor nøjagtighed. Tilliden til Evidenzer-systemets evne til nøjagtigt at måle alkoholkoncentrationen i udåndingsluften er så stor, at man i Sverige pr. 15. september 2005 gik fra en sikkerhedsmargin på 0,07 milligram pr. liter til en sikkerhedsmargin på 15 pct. af den målte alkoholkoncentration. Hvor der således tidligere krævedes en måling, der viste 0,17 milligram alkohol pr. liter udåndingsluft svarende til en alkoholpromille i blodet på 0,34, vil der nu kunne indledes en straffesag, hvis målingen viser, at den mistænkte trafikant har en alkoholkoncentration på 0,118 milligram pr. liter udåndingsluft svarende til en alkoholpromille i blodet på 0,23. Det ventes, at nedsættelsen af sikkerhedsmarginen vil medføre, at andelen af trafikanter, hvis udåndingsluft måles med Evidenzer, uden at der rejses sag for spirituskørsel, vil falde fra 20 pct. til 10 pct.". 27 Sí 'Evidenzer frá Nanopuls.pdf' og www.nanopuls.se . Sí eisini 'Nanopuls - Blixtljus, ljusramp, saftblandare, strobe & siren.pdf' 28 Sí ársfrágreiðingina fyri 2006 hjá Ríkisløgregluni. 26 VEGURIN OG VEGAUMHVØRVIÐ Høvuðsavbjóðingar: Ferð, rúsdrekka, vantandi bilbelti og ung Lóggáva og revsing Løgreglueftirlit Vegurin og vegaumhvørvið Akførini Upplýsing, undivísing, átøk Vitan Hagtøl Royndir Eitt trygt infrakervi umfatar alt vegaumhvørvið, sum skal skipast so, at øll kunnu ferðast trygt. Í arbeiðinum fram móti visjónini - nullhugsjónini - er strategiin, at vegakervið skal verða leiðandi og fyrigevandi. Sniðgevingin á vegnum og vegaumhvørvinum skal verða leiðandi. Tað merkir, at sjálvur vegabygnaðurin vísir teimum ferðandi, hvør atburður er hóskandi júst her. Tey ferðandi hava brúk fyri røttum upplýsingum til rætta tíð og á røttum stað fyri at kunna ferðast trygt. Umráðandi er, at alt vegaumhvørvið virkar sum ein heild, og at samsvar er millum t.d. vegamerking, skelting, vegabygnað (breidd o.l.), ljósviðurskifti og umhvørvið. Um tey ferðandi fáa ov fáar, ov nógvar ella óskiljandi upplýsingar, kann hetta verða orsøkin til misskiljingar ella óhapp. Alt vegaumhvørvið eigur at verða einfalt, eintýtt og lætt at skilja. Tey ferðandi mugu ikki ivast í, hvat hóskandi ferð er, víkiskylda osfr. Málið við leiðandi vegakervinum er at gera tey ferðandi ansin og hjálpa teimum at skilja vandarnar í ferðsluni rætt. Tað skal fella náttúrligt at "koyra eftir umstøðunum". Vegabygnaðurin skal verða fyrigevandi. Royndirnar vísa, at stórur partur av øllum óhappum standast av menniskjaligum mistøkum í ferðsluni. Torført er at fyribyrgja øllum hesum óhappum, men avleiðingarnar av hesum óhappum kunnu minkast, um vegurin er bygdur soleiðis, at tey ferðandi ikki doyggja ella fáa álvarsligt mein, tá tey gera hesi mistøk. Tað ræður m.a. um at taka burtur fastar lutir framvið vegnum, at vegaútbúnaðurin er tryggur (eftirgeviligar ljósmastrar o.l), at seta upp vegastokk, har brúk er fyri tí, at gera vegaprofilin tryggan (t.d. ikki hava djúpar veitir framvið vegnum), og at ferðin er hóskandi, so ikki ov stórur skaði stendst av óhappum. Ferðslutrygdaratlitini eiga at hava avgerandi leiklut, tá ið avgerðir verða tiknar um, hvar skúlar ella ídnaðarøki skulu vera, og hvussu til- og frákoyringarviðurskiftini skulu vera. At arbeiða við tí vegatekniska kostar mangan nógvan pening, men ávirkanin á ferðslutrygdina kann vera stór og varandi. Tað verður alsamt funnið fram til nýggjari og betri hættir at skipa vegirnar ferðslutryggari, og tað er sera umráðandi, at tað alla tíðina verður granskað í hesum, soleiðis at nýggjar loysnir kunnu verða royndar. #10 Hámarksferðin lagast til vegakervið 27 - Hámarksferðin eigur at verða lagað eftir vegakervinum og ferðsluni á vegnum. Vegamyndugleikarnir eiga - í sambandi við at ferðslutrygdarætlan29 verður gjørd - at gera eina grundaða ætlan fyri, hvør hámarksferðin skal vera á øllum vegastrekkjum. Ferð hægri enn 80 km/t eigur ikki at verða loyvd, uttan at farbreytirnar verða skildar hvør frá aðrari við vegastokki ella líknandi forðing. Ábyrgd: Vegamyndugleikarnir Ávirkan: ** Myndugleikarnir eiga í størri mun at taka avgerð um at lækka ferðina á strekkjum, har ferðin vísir seg at vera ein trupulleiki fyri ferðslutrygdina30. Í býarøkjum verður mælt til at seta hámarksferðina til 30 km/t í íbúðar- og handilsøkjum og aðrastaðni, har roknast kann við, at bilar og gangandi ferðast um hvørt annað. Ferðamunurin millum 30 og 50 km/t kann merkja lív ella deyða fyri eitt fólk, ið verður árent av bili31, og tí metir bólkurin tað vera av stórum týdningi, at kommunur í teirra ferðslutrygdarætlan leggja ein stóran part av veganetinum gjøgnum íbúðarøki um til tilhaldsvegir. Verður hámarksferðin sett niður í einum øki, so skal vegurin og skeltingin tillagast hareftir. Í ferðslulógini er heimild fyri at seta ferðina upp um 80 km/t á strekkjum, har tað er hóskiligt.32. Bólkurin heldur, at tað er vandakós, um myndugleikarnir fara at seta eina hægri hámarksferð. Tað er ein sannroynd, at miðalferðin á føroysku landsvegunum liggur oman fyri loyvdu hámarksferðina33, og roknast kann við rættiliga nógv størri vanda, um hámarksferðin t.d. verður sett til 90 km/t, og miðalferðin harvið hækkar frá t.d. 85 til 95 km/t. Í sambandi við broytingaruppskot til ferðslulógina á vári 2000 hevði Landsverk (tá Landsverkfrøðingurin) fleiri grundgevingar, sum talaðu ímóti at hækka hámarksferðina upp um 80 km/t. Eitt nú stóðst sera lítil tíðarsparing av hesum. Um vit hugsa okkum eitt 15 km langt strekki, hevði tíðarsparingin á hesum strekki bert verið 1 minuttur, um koyrt varð við 90 km/t heldur enn 80 km/t. Landsverk vísti eisini á økta vandan í sambandi við samanstoyt: "Ein samanstoytur millum tveir bilar, sum báðir koyra 90 km/t, er meira enn 60% harðari, enn um báðir koyrdu 80 km/t."34 Mælt verður tí til, at vegirnir verða serliga tillagaðir, um loyvt skal verða at seta ferðina upp um 80 km/t, til dømis við vegastokki millum akbreytirnar. Í Svøríki hava tey heilt góðar royndir við sonevndum 2+1 vegum, har akførini á serligum strekkjum trygt hava møguleika at fara framvið seint koyrandi akførum. Í Svøríki er hámarksferðin á vegum við mótkoyrandi ferðslu 70 km/t. Skal ferðin upp um 70 km/t, verður mælt til, at farbreytirnar verða skildar, tí mannakroppurin ikki megnar at standa ímóti einum samanstoyti í persónbili, har ferðin er oman fyri 70 km/t.35. 29 Sí tilmæli #32 Sí eisini tíðindaskriv frá svenska Vägverket, 'Vägverket föreslår nya hastighetsgränser.pdf'. 31 30 km/t svarar til at detta niður úr fyrstu hædd. 50 km/t svarar til at detta niður úr triðju hædd (Kelda: Statens vegvesen/Vägverket) 32 Ferðslulógin §30a, stk 3: "Fyri eitt vegastrekki kann ásetast ein hægri hámarksferð enn hægstamarkið fyri ferð, um so er, at umstøðurnar, herundir fyrilitini fyri aðrari ferðslu, loyva tí, og avgerandi ferðslutrygdarlig fyrilit ikki tala ímóti" 33 Sí frágreiðingarnar "Ferðslan í 2005" hjá landsverk http://www.landsverk.fo/Default.asp?sida=683 34 Sí meira á http://www.logting.fo/index.asp?id=2&lurl=/logtingstidindi/forsida.htm 35 "För att uppnå nollvisionen utgår man från vad människan tål i form av krockvåld. De gränser man då talar om är 30 km/tim vid kollision med oskyddad trafikant, 50 km/tim vid kollision från sidan och 70 km/tim vid frontalkollision. Om 30 28 #11 Ferðslutryggja vegamót - Vegamót á kommunuvegum og landsvegum eiga at verða eftirhugd, har tað er neyðugt sambært ferðsluhagtølunum, fyri at kortleggja, hvørjir ferðslutrygdartrupulleikar eru í hvørjum einstakum vegamóti, og hvørji tiltøk kunnu gerast fyri best at bøta um trupulleikarnar. Støði eigur at verða tikið í ferðsluhagtølunum. Ábyrgd: Landsverk/Kommunurnar Ávirkan: *** Tøl úr Danmark vísa, av vanlukkur í vegamótum eru orsøk til ein triðing av øllum teimum deyðu ella álvarsligu skaddu í ferðsluni36. Stórur munur er á vegamótum, á sløgunum av vanlukkum og á hvat kann gerast fyri at byrgja fyri vanlukkum, men vitanin og royndirnar eru tó umfatandi37. #12 Skilja bleyta ferðslu frá harðari - Serligar breytir skulu gerast til fólk, ið eru til gongu og tey, ið súkkla, har tørvur er á hesum. Hesar nýtast ikki neyðturviliga at liggja framvið verandi veganeti. Ábyrgd: Landsverk/Kommunurnar Ávirkan: ** Hetta tilmælið er fyrr staðfest av landsstýrinum bæði í Fólkaheilsuætlanini og í Samferðsluætlanini. Tað gerst alt meiri vanligt at fólk røra seg meira - eitt nú við at ganga ella súkkla. Samferðsluætlanin38 mælir til at skilja bleytu ferðsluna frá teirri hørðu. Eitt av strategisku málunum í ætlanini er at: "...røkja møguleikarnar fyri at byggja gongu- og súkklugøtur, har tað er hóskandi. Viðvíkjandi trygdini er tað ein fyrimunur, at bleyta ferðslan fær sínar egnu ferðslubreytir, tí vandin fyri álvarsligum óhappi er umleið tríggjar ferðir so stórur hjá einum á súkklu, sum hjá einum bilførara. #13 Seyður burtur av vegnum - Seyður og annar fenaður skal haldast burtur frá veganetinum, har trupulleikar eru av hesum. Ásannandi at hetta er rúgvus- og kostnaðarmikið arbeiði, verður byrjað við høvuðsveganetinum, og arbeiðið verður raðfest eftir ferðsluni og/ella trupulleikunum, ið standast av seyði og fenaði á vegnum. sålunda den typen av kollisioner kan inträffa på en vägsträcka, måste de ovan angivna hastighetsgränserna tillämpas". Kelda: Regeringsuppdrag om hastighetsgränserna på vägarna, Vägverket augusti 2005 36 Færdselssikkerhedskommissionens Nationale Handlingsplan, síða 48 37 Sí eisini 'sløg og atvold' 38 "Samferðsluætlan 2008-2020 - 1. partur: Strategiskjal" 29 Ábyrgd: Vinnumálaráðið/Landsverk Ávirkan: *** Seyður á vegnum er ein stórur trupulleiki í Føroyum. Sambært ársfrágreiðingini frá 2005 hjá Landsverk39 var seyður orsøk til 48 av teimum 361 óhappunum, ið vórðu skrásett á landsvegakervinum. Sostatt var seyður orsøk til góð 13% av óhappunum. Seyður og onnur kríatúr eru eisini atvold til ótryggleika á føroyska vegakervinum, og óhappini eru fleiri enn tey, sum løgreglan skrásetir. Í Samferðsluætlanini40 stendur: "Nógv óhapp eru orsakað av, at seyður er á vegnum. Umframt frágreiðingarnar frá løgregluni eru tøl fingin til vega frá tryggingarfeløgunum, sum vísa, at umleið 3 ferðir so nógv óhapp við seyði á vegnum verða fráboðað tryggingarfeløgunum, enn frágreiðingarnar hjá løgregluni vísa. Hetta gevur eina mynd av, hvussu stórur hesin trupulleiki er". Samferðsluætlanin mælir eisini til at - seyður og annar fenaður skal haldast burtur frá høvuðsveganetinum. Í heildarætlanini fyri høvuðsvegakervið stendur: "Í 2015 er høvuðsvegakervið liðugt útbygt við skeltum, stiki og seyðasmogum. Ferðslutrygdartiltøk eru gjørd á vegateinum, har høvuðsvegurin enn fer gjøgnum bygt øki." #14 Dagføra tunnlar - Tunnlar við nógvari ferðslu verða nútímansgjørdir til galdandi norskar normar. Tunnlar við heilt lítlari ferðslu verða dagførdir við neyðugari trygdarútgerð. Ábyrgd: Landsverk Ávirkan: * Betring av trygdini í tunnlunum er ein partur av Samferðsluætlanini 2008-202041. Í tunnlunum ræður tað ikki bara um at forða fyri óhappum, men eisini í stóran mun at minka um avleiðingarnar, um eitt óhapp hendir. Tað kann gerast t.d. við eldsløkkjarum, við at ferðslan verður steðgað og ávaringarskipan. Einki er, sum bendir á, at vandin fyri óhappi er størri í tunnlum enn á veganetinum annars, burtursæð kanska frá tunnlunum á Borðoynni. Óhappini kunnu tó gerast rættiliga umfatandi, um hjálpin ikki skjótt kemur fram, tí talan eru um afturlatin rúm. Vit hava m.a. upplivað rættiliga álvarsligar tunnilsvanlukkur í Alpunum. Tað er eisini við hesum vanlukkum í huga, at norsku og evropeisku trygdarnormarnir eru herdir hesi seinastu árini. #15 Landsvegir uttan um bygt øki - (Lands)vegir við gjøgnumgangandi ferðslu eiga sum upprunastøði at leggjast uttan um bygt øki. Har hetta ikki er gjørligt, skulu vegirnir tryggjast soleiðis, at bleyta ferðslan kann ferðast framvið og tvørtur um vegin á tryggasta hátt. Vegirnir skulu eisini verða soleiðis tillagaðir, at tað er natúrligt hjá teimum vegfarandi at halda seg til ferðina, ið skiltað verður við. 39 "Ferðslan 2005" síða 23 Sí "Samferðsluætlan 2008-2020 - 2. partur: Heildarætlan" síða 18 41 Sí t.d. "Samferðsluætlan 2008-2020 - 1. partur: Strategiskjal", síða 67 40 30 Ábyrgd: Landsverk Ávirkan: ** Umleið 20 % av teimum, ið koma til skaða í ferðsluni í Føroyum42, eru annaðhvørt til gongu ella á súkklu. Samferðsluætlan 2008-2020 leggur tí upp til, at bleyta ferðslan í størri mun skal skiljast frá bilferðsluni í veganetinum. Nógvastaðni gongur landsvegurin inn í bygt øki, uttan at akbreytin broytist. Tað er einans tað lítla gula býarskeltið43, ið sigur frá, at ferðin skal setast niður til 50 km/t, og at tann koyrandi tí skal ansa eftir fleiri bólkum av vegfarandi. Tað er tí neyðugt at gera bilførararnar varugari við, nær teir koyra í fjølbygdum øki, og nær teir koyra millum bygda. Í býum og bygdum skal vegurin lagast til ferðsluna og ta ynsktu ferðina. Norskar kanningar vísa m.a., at gonguteigar kunnu vera orsøk til størri vanda enn aðrir mátar at koma tvørtur um vegin, tí tann, ið er til gongu, kennir ein tryggleika á eini gongubreyt og er tí ikki so varin um ferðsluna annars. Í staðin verður rátt til at gera oyggjar og øki á miðjum vegi, so tey, ið eru til gongu, bert skulu tvørtur um aðra farbreytina ísenn. Miðoyggjar við jøvnum millumbilum gera eisini, at bilførarar seta niður ferðina og hava ikki møguleika at yvirhála á teininum. #16 Møguleikar fyri tryggari yvirháling - Vegateinar við nógvari ferðslu eiga at tillagast soleiðis, at møguleiki er fyri trygt at koyra framvið seintkoyrandi akførum. Hetta kann gerast við ymiskum átøkum, eitt nú við krúpisporum, ella við at gera strekki við tveimum farbreytum (2+1 vegir). Ábyrgd: Landsverk Ávirkan: *** Avleiðingarnar eru álvarsligar, tá bilar, sum koyra hvør sín veg, renna frontalt saman. Útsýnið á meginpartinum av føroyska veganetinum er ikki tryggjað til yvirhálingar, og tí kunnu seintkoyrandi bilar elva til langar røðir eftir seg. Og tað fær ótolnar bilførarar at taka kjansir, sjálvt um neyðuga útsýnið ikki er til staðar. #17 Rumlistrípur - Fresaðar rumlistrípur eiga at verða lagdar í vegjaðaran og í miðstrikurnar á vegum, har hetta er viðkomandi og hóskandi. Serlig atlit skulu takast til vegir í bygdum økjum. Endamálið er at geva bilførarunum eina ávaring, um koyrt verður tvørtur um mið- ella síðustrikuna. Ábyrgd: Vegamyndugleikarnir Ávirkan: *** (miðstrikurnar) - ** (síðustrikurnar) Fleiri álvarsligar vanlukkur eru hendar av tí, at bilførarin av óvart er komin yvir á skeiva farbreyt. 42 43 Roknað út eftir tølum frá ársfrágreiðingini "Ferðslan í xxxx" fra 1999-2005, Landsverk Økisskelti E55 "Bygt øki"/E56 "Bygt øki heldur uppat" 31 Royndir frá USA vísa44, at fresaðar rumlistrípur fram við miðstrikunum á vegum millum bygda hava stóra ávirkan á trygdina og kunnu fyribyrgja 14 % av øllum vanlukkum og minka um tær álvarsligastu 'møti'-vanlukkunum við millum 25 og 90 %. Strípurnar geva eitt ljóð í bilinum og ávara bilføraran, um bilurin er á veg yvir í skeiva farbreyt. Hetta hjálpir bilførarum, ið eru óansnir ella um at sovna, eins og hetta ávarar bilførarar, ið ætla sær at yvirhála, at hugsa seg um enn einaferð. Landsverk hevur roynt hesa skipan á Kaldbaksvegnum í 2007. Royndin er ikki eftirmett enn, men royndin er væl móttikin. Í Danmark royna tey eitt nýtt slag av fresaðum rumlistrípum - sokallaðar sinusformaðar strípur. Tær órógva ikki meir enn vanligi belegningurin45, og kunnu tí uttan hóvasták brúkast í tættbygdum øki eisini, tí tær kennast á róðrinum, men larma ikki í nærumhvørvinum. #18 Ferðslutrygdargrannskoðan - Fyri at bøta um ferðslutrygdina sum heild, verður ein miðvís ferðslutrygdarmeting gjørd av øllum vegaætlanum (bæði nýgerð og umvæling) og byggisamtyktum46. Ábyrgd: Vegamyndugleikarnir Ávirkan: *** Endamálið er at gera nýggjar og umbygdar vegir so ferðslutryggar sum møguligt, áðrenn farið verður undir arbeiðið. Forðast kann fyri einum munandi parti av vanlukkum við fólkaskaða við at brúka ferðslutrygdargrannskoðan fyri at minka um vandarnar í nýggjum vega- og ferðsluætlanum. Øll projekt í 2008-2015 eiga at fylgja hesi mannagongd sum liður í projekteringini. Hetta er galdandi fyri bæði landsvegir og kommunalar vegir. Tað er av týdningi, at grannskoðarin er óheftur av projekteringini. Útbúgvingin sum ferðslutrygdargrannskoðari í Danmark (trafiksikkerhedsrevisor) er eitt trý-daga skeið hjá Vejsektorens Efteruddannelse47 (VEJ-EU). Krøvini fyri at fáa útbúgvingina er, at verkfrøðingurin í minsta lagi skal hava trý ára royndir við ferðslutrygdararbeiði. 44 Centerline Rumble Strips, NCHRP Synthesis 339, TRB, 2005, USA og http://www.vejsektoren.dk/wimpdoc.asp?page=document&objno=112767 45 Trafikstøj ved rumleriller, Vejdirektoratet, 2007 46 Sí eisini "Trafiksikkerhedsrevision", skrivað av Landsverk 47 http://www.vej-eu.dk/ . 32 AKFØRINI Høvuðsavbjóðingar: Ferð, rúsdrekka, vantandi bilbelti og ung Lóggáva og revsing Vegurin og Løgreglueftirlit vegaumhvørvið Akførini Upplýsing, undivísing, átøk Vitan Hagtøl Royndir Vaksandi talið á bilum við hávirknari og passivari trygd hevur uttan iva stóra ávirkan á, at talið á deyðum í ferðsluni er minkað seinastu árini, og tað at talið á skaddum ikki veksur samsvarandi vøkstrinum í ferðsluni. Ferðslutrygdin skal framhaldandi vera mest avgerandi fortreytin fyri reguleringini, sum tekur avgerð um, hvørji akfør kunnu vera í ferðsluni. Í dag eru ABS bremsur til dømis vorðnar standardútgerð í bilunum - eingin er longur áhugaður í at keypa bil, ið ikki hevur ABS bremsur. Nýggj trygdartiltøk koma alla tíðina. Eitt er elektronisk stabilitetskipan í bilunum, ESP (Electronic Stability Program)48, ið gerst meira vanlig. Um nøkur ár verður hetta helst eisini eitt 'kundakrav' eins og ABS bremsurnar. So at siga øll nýggj bilamerki, sum koma til Evropa, verða nú eisini kannað av EuroNCAP - European New Car Assessment Programme49 - har samanstoytsroyndir verða gjørdar, og mett verður við eini stjørnuskipan um trygdina á bilinum. Tað er týdningarmikið, at vit í Føroyum halda eyga við teimum trygdarvinningum, ið nýggja tøknin gevur nýggjum bilum. Tað er tí av týdningi, at trygdartiltøk, hvørs dugur er prógvaður, skjótast gjørligt gerast vanlig í føroyskum bilum. Samstundis skulu figgjarligu fortreytirnar, sum stýra, hvat slag av bilum, ið vera keyptir - privatum og/ella almennum - alsamt endurskoðast fyri at tryggja, at tað verða teir tryggastu bilarnir, sum verða keyptir. #19 Talgilt vegakort - Ábyrgdarhavari verður funnin, ið skal skipa fyri, at arbeiðið við at gera eitt talgilt (digitalt) vegakort við hámarksferð yvir Føroyar verður gjørt liðugt, og at hetta kort verður atkomuligt í teimum GPS-skipanum, ið eru í nógvum bilum. Ábyrgd: Landsverk Ávirkan: ** Eitt vegakort hevur fleiri fyrimunir. Talgildaða vegakortið stuðlar undir ISA-skipanini50, ið er ein skipan, har bilførarin (antin við ljósi, við ljóði, ella við mótstøðu í spitaranum) fær eina 48 Sí Færdselssikkerhedskommissionens Nationale Handlingsplan, síða 64 Sí http://www.euroncap.com 50 Intelligent Speed Adaption. Sí Ávegis Nullhugsjónini síða 190-191. Sí eisini http://www.vv.se/templates/page3wide____19183.aspx 49 33 áminning, tá ferðin fer upp um hægst loyvdu á vegateininum. Royndir vísa51, at bilar við hesi skipan hava eina munandi lægri miðalferð, enn aðrir bilar. Annar fyrimunur er, at til ber at staðfesta við nágreiniligum koordinatum, hvar óhappini eru hend. Ein slík staðfesting kann vera til stóra hjálp í s.v. hjálpararbeiðið, tá óhapp er hent, og eisini fyri tað kanningararbeiðið52, ið eigur at verða gjørt í sambandi við ferðsluóhapp. Hagtølini um, hvar ferðsluóhappini eru hend, eru til stóran fyrimun í ferðslutrygdararbeiðinum, við tað at møguleiki í nógv størri mun er fyri at gera átøk mótvegis trupulleikum, ið kunnu ávísast við prógvaðum tølum. Eitt talgilt vegakort er eisini til stóra hjálp hjá útlendskum bilum á føroyska vegakervinum. #20 Beltiáminnari - Skipað verður so fyri, at bilar, ið eru útgjørdir við eini ávaring, ið sigur frá, um bilførari ella ferðafólk ikki eru í trygdarbelti, fáa avsláttur í avgjaldsskipanini. Ábyrgd: Fíggjarmálaráðið Ávirkan: *** Hóast talan bert er um eina einfalda skipan við einum ljósi og/ella ljóði, ið minnir bilføraran á, tá bilbeltið ikki verður brúkt, so verður hetta mett53 at hava stóran kostnaðar/nyttu týdning, og er við til at økja nýtsluna av trygdarbelti næstan heilt upp á 100 prosent. #21 Stuðla trygdartiltøkum - Skipað eigur at vera fyri, at avgjaldið til landskassan verður ásett í mun til trygdina á bilunum. Ábyrgd: Vinnumálaráðið/Fíggjarmálaráðið Ávirkan: ** Tey flestu bilasløgini, sum verða innflutt til Føroyar, hava verið ígjøgnum EuroNCAP skipanina54. Hetta er ein vird og viðurkend skipan, ið gevur bilamerkjum stjørnur eftir, hvussu væl teir klára seg í einari standardiseraðari samanstoytsroynd. Tað hevði uttan iva kunnað verið við til at økt um trygdina á bilunum á føroysku vegunum, um avgjaldið fyri hvørt bilamerki varð roknað út eftir, hvussu tað klárar seg í EuroNCAP royndini. Hetta kundi verið gjørt við, at bilakeyparin fekk eina ávísa upphædd í avsláttri fyri hvørja stjørnu, sum bilurin fær í EuroNCAP-royndini. Hugsast kann eisini, at tað í framtíðini - eisini framtíðini, sum liggur innan fyri virkistíðina hjá hesi ferðslutrygdarætlan - koma fram nýggjar skipanir, ið kunnu vera ferðslutrygdini at gagni. Tí eiga avvarðandi myndugleikar at halda vakið eyga við slíkum skipanum og tryggja, at hesi tiltøk verða góðkend sum verandi til gagns fyri trygdina á bilinum (og harvið ávirka prísin niðureftir). 51 Sí Færdselssikkerhedskommissionens Nationale Handlingsplan, síða 62. Sí eisini Ávegis Nullhugsjónini síða 135 Sí tilmæli nr. 34 53 Sí Færdselssikkerhedskommissionens Nationale Handlingsplan, síða 62 54 Sí http://www.euroncap.com . Sí eisini Ávegis null-hugsjónini, síða 135 52 34 35 UPPLÝSING OG UPPLÆRING Høvuðsavbjóðingar: Ferð, rúsdrekka, vantandi bilbelti og ung Lóggáva og revsing Løgreglueftirlit Vegurin og vegaumhvørvið Akførini Upplýsing, undirvísing, átøk Vitan Hagtøl Royndir Tað er ein fortreyt fyri rættari atferð, at einstaklingurin kennir reglurnar og veit, nær hann setir seg í váða og seg sjálvan og onnur í vanda. Men at koma hartil krevst áhaldandi undirvísing, upplýsing og eitt gott samskifti. Eitt fjøltáttað samskifti, sum fevnir um øll øki, frá kunnleika um skelti, strikur í vegum og til hugburðsávirkanina, sum verður byrjað í barnagarði, sum heldur fram í skúlanum, sum heldur fram, tá ið farið verður undir útbúgvingina at taka koyrikort, sum heldur fram hjá tí vaksna og roynda í ferðsluni, til tað at enda verður komið til ellisárini, - har ferðsla eisini er týðandi lutur. Tað eru nógvir ymiskir samskiftishættir at taka dagar í millum í mun til, um endamálið er at breiða út vitan, at ávirka hugburð ella at ávirka atburð. Tað er ikki nóg mikið at vita og at hava rættan hugburð. Tá ið samanum kemur, er succeskriteriið, at fólk skulu hava røttu atferðina í ferðsluni. Hugburður skal verða fylgdur upp av gerðum. Ongin er føddur við evnunum at klára seg væl í ferðsluni; alt skal lærast og venjast. Tað hendir gjøgnum alt lívið, men tað er í barnaárunum, at grundarlagið fyri vanunum verður lagt. Í fyrsta lagi gjøgnum foreldrini, men eisini ígjøgnum skúla og vinir. Ti eiga vit at byrja tíðliga, tá tað ræður um at duga at halda ferðslulógina og uppala tryggar vegfararar. Tí hevur undirvísingin í skúlunum og hugburðurin hjá foreldrum stóran týdning. #22 Átøk - Skipað verður fyri átøkum, sum hava til endamáls at broyta hugburðin í ferðsluni. Finnast skal fram til, hvør skal hava ábyrgdina fyri at samskipa tað neyðuga samstarvið millum avvarðandi myndugleikar. Átøkini skulu í fyrstu atløgu leggja seg eftir at ávirka hugburðin mótvegis teimum innsatsøkjunum, sum henda ferðslutrygdarætlanin arbeiðir við, nevniliga at fáa ferðina niður, at minka um talið á rúsdrekkaávirkaðum førarum, at fáa fleiri at brúka bilbelti og aðra trygdarútgerð og at minka um talið á ungum fólki, ið doyggja og/ella koma til skaða í ferðsluni. Ábyrgd: RFF, Løgreglan o.o. Ávirkan: *** Neyðugt er áhaldandi at skipa fyri átøkum, tá hugburður skal broytast ella kunnast skal um broytingar í ferðslulógini. Men samskifti gjøgnum átøk er ikki nóg mikið. Átøkini mugu eisini samskipast við t.d. løgreglueftirliti, so málbólkurin bæði upplivir, at evnið er viðkomandi, og at skeiv atferð fær avleiðingar55. Ávirkanin av átøkum skal mátast yvir longri tíð. Royndir vísa56, at 55 Sí eisini notat hjá RFF 'Átøk og herferðir'. 36 átøk fyri mong beinanvegin ávirka fatanina og atferðina, men um átakið ikki verður endurtikið, so eru tað mong, ið fella frá aftur. #23 Greiðari kunning um reglur fyri útskriving av heilivági - Greiðari kunning eigur at verða givin um reglurnar fyri ábyrgdini hjá læknum at boða koyrikortmyndugleikanum frá í sambandi við sjúku, og at sterkur heilivágur verður útskrivaður. Ábyrgd: Almanna- og Heilsuráðið, Landslæknin Ávirkan: ** Ferðslulógin áleggur læknum at geva koyrikortmyndugleikanum fráboðan57 um persónar, sum ikki verða mettir til longur at kunna koyra bil. Ikki bert tá talan er um fólk, ið vegna aldur ikki longur eru før fyri at koyra bil, men eisini, tá lækni hevur útskrivað sterkan heilivág, ið hevur við sær, at koyrikortið - í hvussu so er fyribils - eigur at vera tikið frá viðkomandi sjúklingi. Tey, ið eru í vanda fyri, at koyrikortið verður tikið av hesum áhugum, eiga at verða kunnað um hesar reglurnar. #24 Ferðgáar v.m - Settir verða fleiri ferðagáar v.m.58 upp, sum vísa ferðina hjá bilinum, ið koyrir framvið. Ábyrgd: Landsverk/Kommunurnar Ávirkan: *** Royndirnar við slíkum ferðgáum eru góðar, og teir eru væl móttiknir her á landi. Kanningar úr øðrum Norðanlondum59 og eftirmetingar av ferðgáunum í Sandavági60 vísa, at miðalferðin fellur við umleið 5 km/t. Harumframt er eisini eitt týðiligt fall í talinum av bilum við nógvari ferð. Kanningar vísa, at ávirkanin av ferðgáum er varandi. Umframt at brúka ferðgáar, har komið verður úr óbygdum inn í fjølbygt øki, kunnu ferðgáar eisini brúkast t.d. í sambandi við vegaarbeiði. 56 Sí Færdselssikkerhedskommissionens nationale handlingsplan, síða 52 Ferðslulógin §18c, 2. stk 58 Sí http://www.landsverk.fo/dokumentir/A3-planche4.pdf 59 Færdselssikkerhedskommissionens Nationale Handlingsplan, síða 47 og m.a. Forsøgsprojekter i Århus Amt Evaluering af 35 hastighedsprojekter i 8 kommuner, 2002 60 http://www.landsverk.fo/dokumentir/a3-planche4.pdf 57 37 #25 Venjingarbreyt - Venjingarbreyt (koyritekniskt anlegg61) við hálkubreyt verður gjørd. Serlig avbyrgd øki til byrjanarundirvísing í koyring verða fingin til vega kring landið. Ábyrgd: Vinnumálaráðið/Koyrilærarar Ávirkan: ** Tað hevur leingi verið víst á tørvin á eini venjingarbreyt í Føroyum, har bilførarar í tryggum umhvørvi hava møguleika at royna síni evni í ymsum vandamiklum støðum, eitt nú at snara undan eini forðing við nógvari ferð, ella gera eina harða uppbremsing. Tað er ikki tilráðiligt, at óroyndir bilførarar verða bidnir um at gera slíkar venjingar á alfaravegi. Tað er eisini ein sannroynd, at hálka er vanlig kring allar Føroyar ein stóran part av árinum, tí eiga allir bilførarar at royna seg í hálku, áðrenn tey fáa koyrikort útskrivað. Við tað at kravt verður av øllum, ið taka koyrikort, at tey royna seg á slíkari breyt, eigur henda at liggja sentralt fyri á Streymoynni ella í Eysturoynni. Viðvíkjandi avbyrgdari breyt til byrjarar verður mælt til, at minst fýra slík øki verða funnin og gjørd kring landið. #26 Ferðslufrálæra í dagstovnum og skúlum - Farið verður undir skipaða frálæru í ferðslufrálæru og ferðslutrygd í fólkaskúlanum og dagstovnum. Fyri at fáa dygd í undirvísingina, eigur hetta økið sum skjótast at verða tikið við í frálæruni á lærara- og pedagogútbúgvingini. Finnast skal fram til, hvør hevur ábyrgdina av, at neyðugt undirvísingartilfar verður gjørt. Ábyrgd: Mentamálaráðið/Kommunurnar Ávirkan: ** Fyri at økja vitanina um ferðslu sum heild, er neyðugt at byrja við teimum yngstu, og tí eigur eitt miðvíst arbeiði at verða gjørt longu frá barnagarðsaldri at gera børnini tilvitað um, hvussu týdningarmikil atburðurin í ferðsluni er. Ráðið fyri Ferðslutrygd hevur í fleiri ár arbeitt við hesum málbólki gjøgnum Ferðsluring Barnanna, sum nú er broyttur til at vera eitt beinleiðis samstarv við barnagarðspedagogar62. Hetta arbeiðið eigur framhaldandi at verða stuðlað. Um málið í nullhugsjónini skal røkkast, er neyðugt at nema við hugburðin hjá vegfarandi. Vegfararar eru vit øll, antin tað er við akfari, ella vit eru til gongu. Og tí eiga vit øll at kenna tær mest grundleggjandi ferðslureglurnar frá barni av. Læra at hava virðing fyri teimum og vita, hvør vandi kann standast av ikki at halda reglurnar. Hetta ber í sær, at longu frá barnagarðsaldri er neyðugt at fáa eina ávísa frálæru um ferðslutrygd. Tað hevur avgerandi týdning, at ferðslufrálæra verður fastur partur av frálæruni í fólkaskúlanum. Dentur eigur at verða lagdur á at menna váðaskil (risikoforståelse). Tað er hugsandi, at ferðslufrálæran kundi verið saman við eini møguligari heilsufrálæru, so hesi kundu verið tvinnað saman, tí avgerandi er at fáa børnini at skilja, hvat okkara likam tolir, og hvussu tað "reagerar" í ávísum støðum. 61 62 Sí til dømis http://www.kti.dk Sí notat frá RFF, 'FerðslaUndirSkúlaaldri.pdf'. 38 Undirvísingin - sum helst skal byrja longu í barnagarðinum - kann til dømis gerast eftir donskum leisti, har ymsar royndir eru upp gjøgnum fólkaskúlan. Børnini fara upp til eina 'fótgangararoynd' í 1. flokki, eina 'lítla súkkluførararoynd' í 3. flokki og eina 'endaliga súkkluførararoynd' í 6. flokki. Í framhaldsdeildini verður meira lagt eftir at læra næmingarnar váðaskil við serligum atliti til, at hesi børn eru á veg inn í aldurin, ið vísir seg av vera vandamiklast í teirra lívi. Arbeiðið kann skipast í verkætlanum. Frálæran kann t.d. taka støði í nærumhvørvinum kring stovnin ella skúlan og í farleiðini hjá barninum frá heimi til skúla. Endamálið við hesum er at skapa eina ítøkiliga og trygga farleið til børnini. Bólkurin er sannførdur um, at júst átøk mótvegis yngsta ættarliðnum, við framtíðini í huga, eru sera týdningarmestu í Ferðslutrygdarætlanini yvirhøvur. Orsøkin til, at'bert' verða givnar tvær stjørnur, er, at tað helst er avmarkað, hvussu stóra ávirkan hetta tiltakið kann fáa fyri ferðslutrygdina innan fyri tíðarskeiðið, sum ætlanin er galdandi. #27 Økt nýtsla av súkkluhjálmi - Øktur dentur eigur at verða lagdur á at fáa fólk at nýta góðkendan súkkluhjálm. Ábyrgd: Ráðið fyri Ferðslutrygd Ávirkan: * Tað er ein sannroynd, at av teimum akførum, ið ferðast á vegakervinum, eru súkklandi tey, ið eru í størsta vanda fyri at verða skadd63. Í álitinum um nullhugsjónina verður eisini víst á, at hjálmar verja móti skaða í høvdinum hjá teimum, ið detta ella á annan hátt koma illa fyri á súkklu. Tað hava leingi verið gjørd serlig átøk fyri at fáa føroysk børn at brúka súkkluhjálm, eitt nú hevur Ráðið fyri Ferðslutrygd saman við Kiwanis-felagsskapinum og øðrum stuðlum verið við til at givið øllum børnum, ið byrja í 1. flokki, ein ókeypis hjálm. Ferðslutrygdarbólkurin mælir til, at upplýsingarátøkini um súkkluhjálm halda fram og verða økt. Havandi í huga, at fólkaheilsuætlanin eggjar fólki til at røra seg meira, og at arbeitt verður fram móti at bøta um umstøðurnar at súkkla, kann roknast við at fleiri súkklandi vera í komandi tíðum. Tí eigur hesin trupulleiki at fyribyrgjast, áðrenn hann av álvara vísir seg her á landi. Smb. donskum tølum doyggja helvtin av teimum, ið doyggja á súkklu, av skaðum á høvdið, og av teimum høvdu helvtin sloppið við lívinum, um tey nýttu hjálm64. Dentur eigur at verða lagdur á børnini við tað, at tað fyri tað mesta eru børn, sum súkkla í Føroyum, og roknað verður við, at ein fittur partur av hesum fara at halda fram við at brúka hjálm, um tað eydnast at fáa tey at skilja, hví hetta er týdningarmikið fyri trygdina. Í øðrum lagi eru børn jú ikki von við at lesa av møguligar vandar, og eru tí í størri vanda fyri at koma illa fyri, ikki bara í ferðsluni, men eisini koma út í støður, har tey ikki klára at halda sær á súkkluni, og tí detta. Í løtuni vita vit ikki, hvussu nógvir skaðar standast av óhappi við súkklum, tí tey flestu av 63 Sí t.d. Ferðslutrygdarhondbókina hjá TØI: http://tsh.toi.no/index.html?22436 . Sí eisini greinina 'Betydningen af brug af cykelhjelm for hovedskader hos tilskadekomne 0-15-årige cyklister' úr Ugeskrift for Læger 2002;164(44):5115 64 Smb National Handlingsplan s. 20 39 hesum óhappum verður løgreglan ongantíð kunnað um, tí talan er um einaóhapp - her vanta tøl frá sjúkrahúsunum. #28 Íbundin børn - Øktur dentur eigur at verða lagdur á at kunna um, hvussu børn í øllum aldrum verða spent fast í bilinum. Ábyrgd: Ráðið fyri Ferðslutrygd Ávirkan: *** Kanningar vísa, at er barnið bundið rætt í einum góðkendum stóli, ið vendir aftureftir, eru sannlíkindini fyri, at barnið fær álvarsligt mein ella letur lív minkað við 90-95 %. Situr barnið í einum bilbarnastóli, sum vendir frameftir, minka hesi sannlíkindi við 50-60%65. Tí er tað av alstórum týdningi, at børnini ikki bert eru bundin, men rætt bundin. Hevur barnið til dømis ein tvey punkt sela um miðjuna, sum ikki situr rætt um mjadnarnar, kann hetta gera størri skaða enn gagn, við tað at tá er stórur vandi fyri at skaða bleytgøgnini í búkholuni. #29 Koyrikortið til prutl - Skipanin at taka koyrikort til prutl verður endurskoðað og styrkt. Umframt grundleggjandi frálæru í ferðslu, skal ástøðiligi parturin leggja serligan dent á at skilja vandarnar í ferðsluni. Kannast skal, hvussu ein slík útbúgving eigur at skipast. Ábyrgd: Vinnumálaráðið/Akstovan Ávirkan: ** Kanningar í øðrum londum vísa, at ung upp til 25 ár eru í serligum vanda í ferðsluni, tí tey ikki hava sama váðaskil, sum eldri ella meira búgvin fólk66. Tí er hetta eitt øki, ið serligur dentur eigur at verða lagdur á67. #30 Koyrikortið til bil - Skipanin at taka koyrikort til bil verður endurskoðað við jøvnum millumbilum. Ábyrgd: Vinnumálaráðið/Akstovan Ávirkan: ** Avvarðandi myndugleikar eiga javnan at kunna seg um gongdina innan líknandi skipanir í grannalondunum. Føroyska koyrikortskipanin er nýliga broytt, og eigur skipanin at verða eftirmett, tá skipanin hevur virkað í nøkur ár. 65 Smb Ávegis nullhugsjónini s. 138 Sí Færdselssikkerhedskommissionens nationale handlingsplan, síða 23 67 Um grundskeið, sí næsta tilmæli, #30 Koyrikortið til bil 66 40 Í sambandi við eftirmetingina eigur støða at verða tikin til, um sjálv undirvísingin eigur at umskipast, soleiðis at ástøðisundirvísingin verður skipað í tveimum - einum grundskeiði og einum víðkaðum skeiði. Ein møguleiki er at grundskeiðið verður nýtt til undirvísingina til prutlkoyrikort, og tí kundu persónar við prutlkoyrikorti sloppið undan hesum parti av undirvísingini, tá tey fóru upp til bilkoyriroyndina, um ikki ov long tíð var fráliðin. Áðrenn farið verður upp til koyriroynd, skulu øll hava verið gjøgnum eitt skeið á venjingarbreyt68, har hálkukoyring er ein partur av venjingini. Fyri at fáa koyrikort til bil krevst eitt skeið í fyrstuhjálp69, sum koyriskúlarnir skulu kunna bjóða. #31 Kollektiva ferðslan - Fólk eiga at eggjast til at brúka kollektivu ferðsluna heldur enn egnan bil. Um ikki ber til hjá Bygdaleiðum at hava náttartúrar til og úr høvuðsstaðnum, eiga teir persónar, sum av sínum eintingum hava slík ferðatilboð, at stuðlast. Ábyrgd: Innlendismálaráðið/Strandfaraskip Landsins/Kommunurnar Ávirkan: ** Tað er ein sannroynd, at tað í allar flestu førum er tryggari at sita í einum bussi enn í einum lítlum persónbili. Fyri ferðslutrygdina í Føroyum hevði tað ivaleyst verið betri, um fleiri fólk brúktu tilboðið um kollektiva ferðslu at flyta seg til og úr arbeiði ella skúla. Fleiri fólk í bussunum hevði merkt færri akfør á vegnum, sum eisini er til gagns fyri ferðslutrygdina. Tórshavnar kommuna hevur ásannað týdningin av kollektivu ferðsluni - og trupulleikan av vaksandi bilatalinum - og hevur fingið heilt nógv at brúka Bussleiðina við at bjóða ókeypis busskoyring sum eina roynd í 2007. Eigin ivi er um, at slíkt tiltak er gagnligt fyri ferðslutrygdina, og ferðslutrygdarbólkurin er av tí sannføring, at landsmyndugleikarnir eisini áttu at umhugsa at gjørt tað ókeypis at koyrt við Bygdaleiðum. Náttarkoyring til og úr dansi um næturnar í vikuskiftinum hevur søguliga verið ein alstórur trupulleiki í føroyskum ferðslutrygdarhøpi70. Í fleiri ár hava einstaklingar verið við til at minka um ta ofta vandamiklu koyringina á náttartíð við at skipa fyri busskoyring til og úr Havnini og øðrum dansistøðum. Skipanin hevur verið væl móttikin, men bólkurin hevur varhugan av, at skipanin er ógvuliga tengd at teimum fólkunum, sum nú reka skipanina, og vandi er fyri, at eingin er at taka yvir til sína tíð. Tí eigur at verða umhugsað, um tað almenna ikki skuldi yvirtikið náttarkoyringina. Spurningurin er um koyring av ungfólki, sum hevur verið í dansi í Havn, er ein farleið "har tað hevur stóran samfelagsligan týdning, at skipað verður fyri slíkum flutningi"71 68 Sí tilmæli #25 Sí Nullhugsjónin 28.3, síða 130 70 Sí eisini Ávegis Nullhugsjónini síða 177-181 71 Sitat úr Løgtingslóg um fólka- og farmaflutning §2 stk 1.2, sí http://www.ssl.fo/Default.asp?sida=2917 69 41 VITAN OG GRANSKING Høvuðsavbjóðingar: Ferð, rúsdrekka, vantandi bilbelti og ung Lóggáva og revsing Løgreglueftirlit Vegurin og vegaumhvørvið Akførini Upplýsing, undivísing, átøk Vitan Hagtøl Royndir Grundarlagið fyri øllum arbeiði at bøta um ferðslutrygdina er, at tað finnast hagtøl at arbeiða við. Ferðsluhagtøl er ein mangulvøra í Føroyum, og hevur altíð verið tað. Tey tøl, ið eru til taks, eru í flestu førum ikki nóg neyv til, at tey kunnu brúkast til at útgreina, hvørjir trupulleikarnir eru, og hvar nakað kann gerast fyri at bøta um ferðslutrygdina. Alt bendir á, at hesin trupulleikin nú verður loystur72. Tá meira nágreinilig hagtøl verða fingin til vega, kann tað koma at vísa seg, at vanliga føroyska uppfatanin av trupulleikum viðv. ferðslutrygd ikki hevur hald í hagtølunum. Tí er arbeiðið við at fáa nágreinilig hagtøl til vega eitt av týdningarmestu tilmælunum í hesum áliti. #32 Kommunalar ferðslutrygdarætlanir - Føroysku kommunarnar gera - innan 2010 - hvør sína ferðslutrygdarætlan. Ábyrgd: Kommunurnar Ávirkan: *** Kommunurnar hava ein serstakan leiklut millum teir myndugleikar, ið skulu vera við til at røkka stevnumiðinum í hesi ferðslutrygdarætlanini. Tey allarflestu ferðsluóhappini henda á kommunalum vegum, eins og helmingurin av óhappum við fólkaskaða. Hetta gevur kommununum eina serliga ábyrgd. Kommunalu myndugleikarnir hava við síni lokalu vitan og samstarvi við løgregluna góðar møguleikar at fáa innlit í, hví vanlukkur henda og undir hvørjum umstøðum. Tað er av týdningi, at henda vitan verður savnað, tí tað er henda vitan, ið kann fyribyrgja vanlukkum í sambandi við nýgerð og umvæling av vegakervinum. Kommunala ferðslutrygdarætlanin skal innihalda eitt yvirlit yvir, hvat kommunan hevur í hyggju at gera fyri at bøta um ferðslutrygdina á kommunala veganetinum. Ein ætlan við tillagaðari (differentieraðari) hámarksferð skal gerast, har dentur verður lagdur á at leggja tilhaldsvegir í íbúðar- og handilsøkjum, har ferðin í mesta lagi skal vera 30 km/t og vegirnir tillagaðir hareftir. Kommunala ferðslutrygdarætlanin skal eisini innihalda eina meting av, um grein 60 í ferðslulógini73, sum sigur: "Tað áliggur løgreglu og vegamyndugleikum í samráð við skúlarnar at gera tiltøk til tess at verja børn fyri vandum frá akferðsluni á veg í skúla og aftur til hús", verður fylgd74. 72 Sí tilmæli #33 http://www.logir.fo/foldb/llk/1988/0000014.htm 74 Sí eisini "Lokale trafiksikkerhedsplaner", skrivað av Landsverk 73 42 Har sum landsvegur gongur gjøgnum bygt øki, skal samstarvast millum kommunurnar og Landsverk um hetta. #33 Hagtøl - Arbeiðið við at fáa til vega ferðsluhagtøl og menna dygdina av hesum hagtølum heldur áfram. Ábyrgd: Landsverk Ávirkan: *** Tað hevur leingi verið ein stórur trupulleiki í føroyska ferðslutrygdararbeiðinum, at ikki nóg góð og neyv ferðsluhagtøl hava verið at arbeiða við. Men nú bendir alt á, at royndirnar at samskipa ferðsluhagtølini eru við at koma á mál: Á vári 2006 setti landsstýrismaðurin í ferðslumálum út í kortið, at Landsverk skal hava ábyrgdina av, at vit í Føroyum fáa so góð ferðsluhagtøl, sum til ber. Á hesum grundarlag varð skipaður ein ferðsluhagtalsbólkur, styttur FHB, sum er mannaður við umboðum frá Landssjúkrahúsinum, Landsverki, Landslæknanum, Løgregluni og Ráðnum fyri Ferðslutrygd. Arbeiðssetningurin hjá FHB er soljóðandi: "Bólkurin skal finna fram til, hvørji ferðsluhagtøl, ið okkum tørvar í Føroyum sum fyritreyt fyri best møguligum ferðsluvanlukkufyribyrgjandi arbeiði. Harumframt skal bólkurin koma til eina niðurstøðu um, hvussu hesi hagtøl fáast til vega á skilabesta hátt, umframt at fáa greiðu á, hvussu tølini skulu handfarast, so at arbeiðið verður í trá við galdandi ásetingar hjá eitt nú skrásetingarráðnum." Málið hjá bólkinum er, at tilmælini verða liðug tíðliga á sumri 2008.75 At peika út vandamiklar teinar og harfrá at betra ferðslutrygdina í økinum er ein trároyndur og munadyggur háttur at forða fyri ferðsluvanlukkum. Heitt verður á allar vegamyndugleikar at brúka hagtølini til at staðfesta óhappini, soleiðis at vandamiklir teinar kunnu ávísast. #34 Skaðakanning - Farið verður undir at kanna allar álvarsligar ferðsluvanlukkur í Føroyum. Ábyrgd: Akstovan Ávirkan: * Fyri at fáa fulla greiðu á, hvørjir trupulleikarnir eru við ferðslutrygdini í Føroyum, og hvat best er at gera fyri at fyribyrgja teimum álvarsligastu ferðsluvanlukkunum, er neyðugt, at ein kanning verður gjørd av teimum álvarsligastu ferðsluvanlukkunum í landinum. Skotið verður tí upp, at ein skaðanevnd verður sett, sum ger av, hvørjar kanningar skulu gerast, og sum setir neyðuga servitan til at gera tað kanningararbeiðið, ið skal til fyri at kunna gera eina frágreiðing fyri hvørt einstakt álvarsligt ferðsluóhapp.76 75 76 Sí fororðini: "Ferðsluhagtalsbókin - Hagtøl um ferðsluvanlukkur í Føroyum", RFF, 2007. RFF hevur týtt íslendsku lógina 'Lóg um kanningarnevnd fyri ferðsluvanlukkur.doc'. Sí eisini http://www.rnu.is 43 EFTIRMÆLI #35 Ferðslutrygdararbeiðið framyvir - Ein bólkur verður settur at hava regluligt eftirlit við, um ferðslutrygdarætlanin 2008-2015 virkar sum ætlað. Við grundstøði í hesum eftirliti verður ferðslutrygdarætlan eftirmett við jøvnum millumbilum. Ábyrgd: Vinnumálaráðið Ávirkan: *** Hetta álit hevur í fleiri førum víst á, at stórur tørvur er á eftirfarandi hagtølum yvir ferðsluna og ferðsluóhappini í Føroyum. Tilmælini í hesi ferðslutrygdarætlan eru tí í stóran mun gjørd uttan at vera kjølfest í føroyskum hagtølum, men eru gjørd eftir metingum um, hvar tøvur er at gera átøk. Við tað at talan er um ta fyrstu ferðslutrygdarætlanina yvirhøvur í Føroyum, er eisini neyðugt, at eitt ávíst eftirlit verður við ætlanini. Verða tiltøkini sett í verk, og virka tiltøkini eftir ætlan? Hóast bólkurin hevur gjørt síni tilmæli eftir bestu sannføring við støði í hollum praktiskum royndum stuðlaðar av atkomiligum hagtølum og útlendskum metingum, er eingin trygd fyri, at ferðslutrygdartiltøkini fara at virka eftir ætlan bólksins. Tí er neyðugt, at arbeiðið verður fylgt upp av einum bólki, sum regluliga kemur saman fyri at gera eina støðumeting av ferðslutrygdini og møguliga koma við uppskotum til tiltøk, ið kunnu beina ferðslutrygdina á rætta kós. Bólkurin eigur at verða mannaður við umboðum fyri pørtunum, sum virka innan ferðslutrygdarøkið, og kann inndraga aðra servitan eftir tørvi. Hóast henda ferðslutrygdarætlan tekur støði í eini ætlan fyri, hvussu ynskiligt er, at ferðslutrygdin sær út í 2015, mælir bólkurin kortini til, at ferðslutrygdarætlanin verður eftirmett við jøvnum millumbilum. 44 Fylgisskjal ARBEIÐSSETNINGURIN 1. Bakstøði og endamál Føroya Løgting hevur samtykt at seta nullhugsjónina inn sum endamálsorðing í ferðslulógina sum eitt stavnhald fyri ferðslutrygdararbeiðið framyvir. Í viðmerkingunum verður m.a. sagt: "Til tess at nærkast málinum um, at eingin skal doyggja ella verða álvarsliga skaddur í ferðsluni, verður neyðugt at gera eitt miðvíst arbeiði á hesum økjum: o o o o o Upplæring og upplýsing: sum hevur við sær ferðslutryggan hugburð og atburð, skal verða raðfest so høgt, sum til ber. Eftirlitið: við ferðsluni skal gerast so munadygt, sum til ber. Ferðslulógin: má alsamt verða endurnýggjað og dagførd, so at hon fylgir við teimum broytingum, ið henda. Akførini: verða útgjørd við nýggjastu trygdarfyriskipanum, og at tey lúka fremstu trygdarkrøv Vegirnir: verða gjørdir alsamt tryggari við munagóðum og miðvísum ábótum, tað verið seg kommunalir vegir ella landsvegir. " Bæði í álitinum um nullhugsjónina, í samferðsluætlanini og í grundarsteininum um infrakervið í visjón 2015, eru neyvari útgreiningar, umframt at skotið verður upp at farast skal í gongd við arbeiðið. Ítøkiliga er ásett í visjón 2015, at "ein bólkur við umboðum fyri allar avvarðandi partar verður settur at orða eina ferðslutrygdarætlan fyri Føroyar. Hesin bólkur ansar eisini eftir, hvussu ætlanin verður framd." Í visjón 2015 undir grundarsteininum "infrakervið" er, grundað á nullhugsjónina, málið sett. Talið á ferðsluóhappum við fólkaskaða skal vera 30% minni í 2015 í mun til 2006. Hetta er útgangsstøðið í arbeiðinum. Fyri at koma ígongd við hetta týdningarmikla arbeiðið, hevur landsstýrismaðurin avgjørt, at settur verður ein bólkur at orða eina ferðslutrygdarætlan fyri Føroyar. Arbeiðið skal skipast við støði í tí tilfari, sum longu er gjørt. Talan er um álitið um nullhugsjónina, samferðsluætlanina og viðkomandi grundarsteinar í visjón 2015. Ætlanin er, at ferðslutrygdarætlanin komandi árini skal blíva felags ogn hjá bæði landi, kommunum og øllum teimum, sum varða av ferðsluni. Fortreytin fyri at fremja ferðslutrygdarætlanina er, at myndugleikar, áhugabólkar v.m. arbeiða saman, og tí skal eisini gerast uppskot um, hvussu hesin partur skilabest kann skipast. Ferðslutrygdarætlanin skal: - tryggja at allir partar, sum arbeiða við ferðslutrygd, draga somu línu - samskipa arbeiðið soleiðis, at samfelagið fær sum mest burtur úr orkuni, sum verður løgd í - tryggja eitt skynsamt arbeiðs-, ábyrgdarbýti og samstarv millum partarnar, ið arbeiða við ferðslutrygd - gera øll ferðandi tilvitað um sín leiklut 45 2. Skipan av ferðslutrygdarætlanini Verkætlanin verður skipað við einum stýrisbólki og einum arbeiðsbólki. Í stýrisbólkinum sita umboð fyri Vinnumálaráðið (Niels Winther, formaður), Akstovuna (Jákup Jacobsen), Landsverk (Oyvindur Brimnes), Løgregluna (Karen Marie Olesen), Kommunusamskipan Føroya (Jákup Egholm Hansen), Føroya Kommunufelag (Eyðun Christiansen) og Ráðið fyri Ferðslutrygd (Høgni í Stórustovu). Í arbeiðsbólkinum sita umboð fyri Landsverk (Mikkel Frandsen), Kommunurnar (Hanus Poulsen og Sólfríð Fjallsbak), Løgregluna (Uni Vestureið77) og Ráðið fyri Ferðslutrygd (Jón Kragesteen), umframt at aðrir persónar luttaka eftir tørvi78. Skrivari (Ingi Samuelsen) verður knýttur at arbeiðsbólkinum. Tryggjast skal, at allir avvarðandi partar innan ferðslu og ferðslutrygd verða hoyrdir og tiknir við upp á ráð í arbeiðinum. 3. Uppgávur hjá arbeiðsbólkinum Tað er ikki ofta, at tað bert finst ein loysn á eini ferðslutrygdaravbjóðing, og tí eru oftast fleiri hættir at taka ímóti avbjóðingini. Tey avgerandi innsatsøkini ella inngangsvinklarnir fyri at ávirka talið á deyðum og illa skaddum í ferðsluni eru hesi: o Lóggáva og sanktiónir o Eftirlit o Vegaumhvørvi o Akførini o Upplýsing og upplæring o Vitan og gransking Høvuðsavbjóðingar. Fyri at røkka málinum í 2015, sum ferðslutrygdarætlanin er galdandi fram til, er tað týdningarmikið at o tað verður raðfest millum avbjóðingarnar og o at tað verða lagdar strategiir fyri at náa málinum. Tí skal arbeiðsbólkurin finna høvuðsavbjóðingarnar, vit standa yvirfyri, við støði í ferðsluvanlukkum og málbólkum og leggja høvuðsdentin á týdningarmestu av hesum í arbeiðinum sæð í mun til omanfyrinevndu 6 innsatsøkir. Arbeiðsbólkurin skal koma við einum grundgivnum boði upp á effektina av uppskotnu átøkunum, t.d. við einari stjørnuskipan. Arbeiðsbólkurin skal í hesari frágreiðing ikki meta um kostnaðin av tiltøkunum, men kann seinni verða biðin um metingar av hesum sum grundarlag undir einari ítøkiligari raðfesting. Arbeiðsbólkurin skal gera tilráðingar um: 77 Síðan umleið 1. august hevur Jón Klein Olsen verið fastur limur í arbeiðsbólkinum Varalimir, sum hava luttikið í arbeiðinum eru Armgarð Steinhólm, Landsverk, Sølvi Reinert Hansen, Ráðið fyri Ferðslutrygd og Ingmar Hammer, løgreglan 78 46 - tiltøk, ið kunnu fremja ferðslutrygdina hvørjum leisti ferðslutrygdararbeiðið framyvir skal skipast eftir Hvør einstøk tilráðing skal lýsast við bakstøði, ávirkan (effekt) og við uppskoti til arbeiðs- og ábyrgdarbýti. 4. Tíðarætlan Farið verður í gongd 25. juni 2007, og miðað verður ímóti, at eitt uppskot til ferðslutrygdarætlan er liðugt 24. september 2007. Vinnumálaráðið, 28. juni 2007 Bjarni Djurholm landsstýrismaður Filmshús Uttanríkis- og vinnumálaráðið, september 2016 Tekning: Bárður Oskarsson Innihaldsyvirlit Filmshús ................................................................................................................................................................... 1 Innihaldsyvirlit......................................................................................................................................................... 2 Inngangur ................................................................................................................................................................. 3 Filmspolitisk atlit ..................................................................................................................................................... 4 Virksemið í filmshúsinum...................................................................................................................................... 4 Bygnaður .................................................................................................................................................................. 6 Manning og umsitingarligar raðfestingar ............................................................................................................. 6 Staðseting og hølistørvur ....................................................................................................................................... 7 Fíggjarætlan .............................................................................................................................................................. 7 Uppskot til tekst til fíggjarlógaruppskotið 2017 ................................................................................................. 8 Uppskot til reglugerð fyri Filmshúsið .................................................................................................................. 9 Íslendsku royndirnar............................................................................................................................................. 11 Politikkur fyri skapandi vinnur - Filmshús Inngangur Í politikkinum fyri skapandi vinnur verður mælt til eina røð av átøkum, ið skulu vera við til at menna skapandi vinnur í Føroyum. Átakið, sum landsstýrið hevur givið fyrstu raðfesting, er at seta á stovn eitt filmshús, ið skal stuðla upp undir menningini av føroyskum filmi og føroyskari filmsvinnu. Á játtanarkørmunum fyri 2017 eru 1 mió. kr. settar av til filmshúsið. Poul Michelsen, landsstýrismaður, hevur sett arbeiðsbólk at gera uppskot til filmshúsið, og í honum eru Oyvindur av Skarði úr Vinnumálaráðnum, Alda Joensen úr Mentamálaráðnum og Pætur M. Dahl frá Klippfisk. Í arbeiðnum hevur bólkurin havt fundir við niðanfyri nevndu myndugleikar, samstarvspartar og áhugapartar. Arbeiðið tekur støði í álitinum frá Klippfisk um Filmshús frá 2015. Bólkurin hevur eisini verið í Íslandi og kunnað seg við, hvat verður gjørt fyri at menna íslendsku filmsvinnuna. Filmshúsið skal verða við til at savna og samskipa filmsumhvørvið, og arbeitt verður tí fyri at staðseta Filmshúsið í middeplinum fyri føroyska filmsumhvørvinum, helst saman við filmsverkstaðnum Klippfisk og tætt at bæði mentanar- og íverksetaraumhvørvinum í býnum. Í hesum sambandi luttók eisini Jónhild Rasmussen, leiðari í Íverksetarahúsinum Hugskotinum hjá Tórshavnar kommunu, á íslandsferðini. Fundir: Klippfisk Visit Faroe Islands Hugskotið Vinnuframi Føroysk Filmsfólk Marjun Niclasen og Sóley Danielsen (um føroyskan dátugrunn við føroyskum filmsfólkum og -fyritøkum) Norðurlandahúsið Kringvarp Føroya Tórshavnar kommuna Í Íslandi varð vitjað hjá: Icelandic Film Centre Mennta- og menningarmálaráðuneytið (Mentamálaráðið) Skapandi Íverksetaradepilin Hlemmur, ið er partur av Nýsköpunarmiðstöð Íslands Film in Iceland SÍK -Association of Icelandic Film Producers (Hilmar Sigurdsson, former chairman) Atlantic Studios, filmsframleiðslukarmar í nýskapanarbygdini Ásbrú í Keflavík 3 Politikkur fyri skapandi vinnur - Filmshús Filmspolitisk atlit Saman eru mong átøk og tiltøk við til at mynda filmsumhvørvið í Føroyum í dag og halda grýtuni í kók. Klippfisk, Nollywood, Geytin, limirnir í felagnum Føroysk filmsfólk, áhugafeløg innan film, stuðulsskipanir, Ferðaráðið o.s.fr. Semja er um, at tíðin er komin at taka fetið víðari og formliga skipa filmsøkið, so til ber at byggja víðari og yrkisgera filmslistina. Vert er at hava í huga, at hóast vit tosa um eina yrkisgerð og film sum vinnu, er grundarlagið í allari filmsframleiðslu mentan og samleiki. "Hollywood can vanish - think culture!" segði íslendskur filmsframleiðari í samrøðu um filmsvinnuna í Íslandi. Hann legði dent á, at filmur skal gerast fyri filmsins skuld, og at man eigur at vera trúgvur móti sær sjálvum. Eins og við øðrum skapandi vinnum ber ikki til at skapa eina lønandi og kappingarføra filmsvinnu, um hon ikki hevur haldgott støði í egnari mentan og skapanarhugi. Í grannalondunum er vanligt, at stovnar, ið stuðla menning av filmi, filmssentur, filmsinstitutt og líknandi, hoyra undir mentamálaráðini. Við tí vaksandi tilvitinum um búskaparliga týdningin sum skapandi vinnur hava, er tó eisini vorðið vanligt, at ráðini sum varða av mentan, vinnu og útflutningi samstarva um menning og marknaðarføring av skapandi vinnum. Í Íslandi er ábyrgdin býtt millum bæði menta- og vinnumálaráðini. Mentamálaráðið varðar av Kvikmyndamiðstöð Íslands (Icelandic Film Centre), sum m.a. umsitir filmsgrunnin og arbeiðiðir við útbreiðslu av íslendskum filmum. Vinnumálaráðið umsitir afturberingarskipanina til filmsframleiðslur, ætlaðar altjóða marknaðinum, og Film in Iceland varðar av marknaðarføringini av Íslandi sum filmslandi. Film in Iceland er staðsett undir Íslandsstovu, ið er eitt samstarv millum tað almenna og vinnuna. Ábyrgdarbýtið millum myndugleikarnar er staðfest í filmslóg og játtanirnar til filmsgerð, filmsfestivalar, Filmssavnið v.m. eru staðfestar í avtalu millum fíggjarmálaráðið, mentamálaráðið og feløgini fyri filmsfólk, filmsleikstjórar og filmsframleiðarar. Eisini í Føroyum verða skapandi vinnur viðurkendar sum bæði mentanar- og vinnupolitiskt viðkomandi, og lagt er upp til, at bæði Mentamálaráðið, Uttanríkis- og vinnumálaráðið og Fíggjarmálaráðið varða av skipanum filmi at frama. Landsstýrið hevur sett 1 mio. kr. av á játtanarkørmunum fyri 2017 til Filmshús á játtan undir Uttanríkis- og vinnumálaráðnum. Stuðulsjáttanin til filmsgerð verður umsitin av Mentamálaráðnum, og afturberingarskipanin til filmsframleiðslur ætlaðar til útflutnings verður væntandi undir Fíggjarmálaráðnum. Tórshavnar kommuna hevur higartil stuðlað filmsumhvørvinum við kørmum til Filmsverkstaðin Klippfisk, og Norðurlandahúsið hevur tikið stór stig fyri at menna føroyska filmslist sum stigtakarar til fyrrverandi filmsgrunnin og filmsvirðislønina Geytin. Mælt verður skjótast til ber at smíða lóg um film, ið kann fevna um filmslist og filmsvinnu, harundir filmsjáttanina, filmssavn, afturberingarskipan o.a. Virksemið í filmshúsinum Filmshúsið skal røkja nógvar og fjøltáttaðar uppgávur. Ein høvuðsuppgáva hjá Filmshúsinum er at tryggja framhald í filmsvinnuni, sum í síni náttúru er eyðkend av ótryggleika og skiftandi arbeiðsumstøðum. 4 Politikkur fyri skapandi vinnur - Filmshús Filmshúsið skal savna og miðla vitan um film, filmsvinnuna og filmsførleikar í Føroyum, so at bæði føroyskar og útlendskar filmsframleiðslur kunnu verða settar í verk skjótt og væl. Filmshúsið skal eisini vera við til at meta um umsóknir um afturbering til filmsframleiðslur og soleiðis at tryggja góðskuna av verkætlanum, sum landið velur at stuðla við hesari skipanini. Filmshúsið skal vera savningarstaður fyri føroyska filmsumhvørvið, miðstøð fyri vitan um film, filmsfakligar førleikar og útgerð. Filmshúsið skal eisini menna altjóða netverk og virka fyri, at føroyskir filmar verða sýndir uttanlands, og Filmshúsið skal eisini verða við til at samskipa og stíla fyri skeiðum og undirvísing í filmsgerð. Virksemið í Filmshúsinum lagar seg eftir filmsárinum í Føroyum og uttanlands. Í Føroyum fer framleiðslan fyrst og fremst fram um summarið, og skeiðsvirksemi er mest um várið og heystið. Filmsfestivalarnir eru alt árið, men liggja hvør sær rættiliga fast. Í álitinum frá Klippfisk um Filmshús verður mælt til, at uppgávan at savna og skráseta føroyskar filmar verður ábyrgd hjá Filmshúsinum í samstarvi við Kringvarp Føroya og Søvn Landsins. Savnsuppgávan er týdningarmikil uppgáva, sum loysn eigur at finnast uppá sum skjótast. Endamálið er tvíbýtt. Eitt er sjálv varðveitingin, sum fer fram gjøgnum avhendingarskylduna til Landsbókasavnið eftir lóg og kunngerð um 5 Politikkur fyri skapandi vinnur - Filmshús bókasøvn, annað er at gera filmssavnið tøkt fyri almenninginum. Hetta eru uppgávur, sum eiga at verða lýstar serstakt. Bygnaður Mælt verður til at skipa Filmshús við sjálvstøðugari játtan á fíggjarlógini á § 13 hjá Uttanríkis- og vinnumálaráðnum. Stýri fyri Filmshúsið verður sett. Uttanríkis- og vinnumálaráðið, Mentamálaráðið og Felagið Føroysk Filmsfólk velja eitt umboð í part. Stýrið fyri Filmshúsið setir dagligan leiðara, sum vísir til stýrið. Dagligi leiðarin setir onnur starvsfólk. Í fyrstu atløgu virkar Filmshúsið sambært reglugerð, sí s. 9. Filmshúsið skal borga fyri framhaldi og menning av filmsvinnuni. Filmshúsið er tættasti samstarvsfelagi hjá áhugafeløgunum í føroysku filmsvinnuni, og tað er tí eisini umráðandi at varðveita sambandið til grasrøturnar. Samstundis er neyðugt at tryggja samanhang við aðrar skipanir, sum filmshúsið liggur tætt uppat fyri at skapa samvirkni og at tálma rakstrarúrtreiðslunum. Tað eigur t.d. at bera til hjá landinum at leggja uppgávur hjá Filmshúsinum saman við líknandi uppgávum fyri eitt nú tónleik, gastronomi, design og arkitektur í einum nýskapanardepli, eins og mælt verður til í politikkinum fyri skapandi vinnur. Um nýskapanardepilin verður skipaður undir Uttanríkis- og vinnumálaráðum, verður mælt til, at verandi umsiting í Vinnuframa verður víðkað til at veita tænastur til allar samstarvspartar í deplinum. Tí verður eisini mælt til, at Filmshúsið frá byrjan savnar sína orku um tær filmsfakligu uppgávurnar og samstarvar við Vinnuframa um umsitingina. Manning og umsitingarligar raðfestingar Mælt verður til at seta eitt fulltíðarstarv fyrsta árið. Starvsfólkið skal í tøttum samstarvi við filmsumhvørvið fyrstu árini leggja høvuðsdentin á innlendis menningina, at menna filmsførleikar og at styrkja filmsumhvørvið í Føroyum. Sum frá líður, fer Filmshúsið í størri mun at virka fyri altjóða marknaðarføring og netverkan. Ein framtíðarmynd kundi verið, at umleið helvtin av orkuni verður brúkt til innlendis menning og helvtin til altjóða marknaðarføring og netverkan. Fólkið, ið kemur at stjórna Filmshúsinum, má vera ein savnandi eldsál við sterkum samskiftisførleika og góðum fyrisitingarligum evnum. Leiðarin má vera væl vitandi um filmsframleiðslu, duga at ráðgeva filmsumhvørvinum um bæði tøkni, fígging og framleiðslu, megna at geva heilt ítøkiliga og skjóta hjálp á øllum viðkomandi økjum og skipa fyri førleikamenning í filmsgerð. Samstundis má leiðarin eisini duga at hevja seg uppfrá, marknaðarføra Føroyar sum filmland eins væl og einstakar filmar og at ráðgeva politisku myndugleikunum í filmslistarligum og -vinnuligum spurningum. 6 Politikkur fyri skapandi vinnur - Filmshús Staðseting og hølistørvur Bæði í álitinum frá Klippfisk og í samrøðunum, sum bólkurin hevur havt við áhugapartar í filmsvinnuni, verður stórur dentur lagdur á, at Filmshúsið verður staðsett í miðdeplinum fyri filmsumhvørvinum, helst í miðbýnum í Havn. Arbeitt verður fram ímóti at staðseta Filmshúsið saman við filmsverkstaðnum Klippfisk og at skipa umsitingarligt samstarv við eitt nú Vinnuframa. Hølistørvurin hjá Filmshúsinum sjálvum verður tí avmarkaður til eina skrivstovu umframt atgongd til fundarhøli og aðrar felags umstøður hjá Klippfisk. Tætt samstarv verður somuleiðis við aðrar skipanir og stovnar, sum arbeiða við og stuðla mentan og filmsframleiðslu m.a. Hugskotinum hjá Tórshavnar kommunu, Íverksetarahúsinum, Mentamálaráðnum, Kringvarpinum, Søvnum Landsins og Fróðskaparsetrinum. Størsta samvirknið og skynsamasti raksturin fáast, um fleiri skipanir og fyritøkur, ið hava líknandi endamál, kunnu verða staðsett saman, og mælt verður tí til, at arbeiðið við einum tvørfakligum nýskapanardepli, ella møguliga depli einans fyri skapandi vinnur, heldur fram. Fíggjarætlan Útgangsstøðið verður tikið í kostnaðarmetingini í álitinum um Filmshús frá 2015, men verður lagað til politisku ætlanina um at seta av 1 mió. kr. til Filmshús í 2017: Fíggjarætlan 2017 - roknað verður við, at leiðarin kann byrja í apríl Lønir (leiðari) Hølisleiga Kontórútreiðslur/heimasíða/vask o.a. Førleikamenning (skeið og skúli) Altjóða limaskapir Søluátøk, prentlutir og umboðan Umsiting Nevnd (fundarpeningur) 450.000 80.000 80.000 100.000 50.000 125.000 100.000 15.000 Í alt 1.000.000 Fígging næstu árini Fíggjartørvurin komandi árini fer at vaksa. Tørvur verður á fígging til skeiðsvirksemi og við størri játtan til altjóða limaskapir. Mett verður, at upprunaliga metingini á 1,63 mió. um árið røkkur tey næstu árini. 7 Politikkur fyri skapandi vinnur - Filmshús Fíggjarætlan 2018 Filmshúsið útreiðslur Lønir (leiðari og starvsfólk) Hølisleiga Kontórútreiðslur/heimasíða/vask o.a. Skeið og skúli Altjóða limaskapir Søluátøk, prentlutir og umboðan Umsiting Nevnd (vanligur fundarpeningur) 900.000 80.000 90.000 100.000 100.000 150.000 180.000 30.000 Í alt 1.630.000 Uppskot til tekst til fíggjarlógaruppskotið 2017 Filmshús verður sett á stovn, sum skal leggja lunnar undir sprettandi føroysku filmsvinnuna. Filmshúsið skal vera ein savnandi depil fyri filmsumhvørvið, ráðgeva filmsvinnuni, skipa fyri skeiðum, marknaðarføra føroyskan film uttanlands og vera við til at marknaðarføra Føroyar sum filmsland. Filmshúsið er eisini ætlað at verða fakligur ráðgevi og metari til umsóknir frá útlendskum framleiðslufeløgum um afturbering av útreiðslum av at taka upp film í Føroyum. Í 2017 eru játtaðar 1 mió. kr. til Filmshúsið. Roknað verður við, at fíggjartørvurin verður vaksandi komandi árini orsakað av vaksandi filmsvirksemi, og mælt verður til, at játtanin næstu árini verður 1,63 mió., eins og mett í upprunaligu kostnaðarætlanini. 8 Politikkur fyri skapandi vinnur - Filmshús (Uppskot til) Reglugerð fyri Filmshúsið 1. Endamál § 1. Filmshúsið hevur til endamáls at gróðurseta film sum vinnu, harundir at a) styrkja filmsumhvørvið í Føroyum og b) menna filmsførleikar. 2. Skipan § 2. Filmshúsið verður skipað við stýri. Stýrið 1) setir leiðaran, 2) hevur yvirskipaðu leiðsluna av Filmshúsinum, 3) skal viðvirka til at nøra um filmsumhvørvið í Føroyum og stuðla útbreiðslu uttanlands, 4) skal virka fyri, at ein filmsvinna fer at virka í Føroyum. Stk. 2. Stýrið hevur fund í minsta lagi tvær ferðir um árið og annars eftir tørvi. Stk. 3. Stýrið velur formann og næstformann. Dagligi leiðarin fyri Filmshúsið er skrivari hjá stýrinum. 3. Uppgávur §1. Filmshúsið skal vera ein savnandi depil og røkja uppgávur, sum birta uppundir film sum vinnu, harundir a) ráðgeva og leiðbeina føroyskum filmsfólkum, b) marknaðarføra føroyskan film uttanlands, c) marknaðarføra Føroyar sum filmsland, d) umsita umsóknir um afturbering fyri filmsframleiðslur, e) svara fyrispurningum innlendis og uttanifrá, f) vera til hjálpar í sambandi við filmsframleiðsur, g) miðla samband millum filmsaktørar, h) samstarva við viðkomandi partar um filmssavn, i) skipa fyri førleikamenning, harundir skúla og skeiðum, j) savna og miðla vitan um film, k) samstarva við filmsumhvørvið, myndugleikar o.o., so tryggjað verður, at vitan og førleikar verða gagnnýtt til fulnar. 4. Fígging og umsiting 9 Politikkur fyri skapandi vinnur - Filmshús § 2. Filmshúsið hevur játtan á fíggjarlógini. Stk. 2. Játtanin fevnir um rakstur av filmshúsinum og virkseminum. Stk. 3. Filmshúsið kann samstarva við viðkomandi partar um m.a. felags umsiting, marknaðarføring, førleikamenning o.a. Stk. 4. Filmshúsið letur inn roknskap fyri virksemið eftir lokið fíggjarár. 5. Gildiskoma § 4. Henda reglugerð kemur í gildi xxx 10 Politikkur fyri skapandi vinnur - Filmshús Íslendsku royndirnar "Hollywood can vanish - think culture!". Hesi orðini átti Hilmar Sigurdsson, íslendskur filmsframleiðari og fyrrverandi formaður í felagnum fyri íslendskar filmsframleiðarar, SÍK. Hann legði dent á, at filmur skal gerast fyri filmsins skuld, og at man eigur at vera trúgvur móti sær sjálvum. Tað er júst íslendska søgan, ið er áhugaverd, uttan veruligu ella autentisku søguna var grundarlagið veikari fyri at gera íslendskan film. Í íslendska mentamálaráðnum varð dentur eisini lagdur á, at filmur er mentan. Íslendingar hava eina lóg um film (Kvikmyndalög nr. 137 frá 21. desember 2001), og har eru ásetingar um m.a. stuðul, savn og Kvikmyndamiðstöð Íslands (Icelandic Film Centre). Eisini er í lógini ásett, at eitt filmsráð skipað við 7 limum hevur til uppgávu at ráðgeva myndugleikunum í filmsspurningum. Harumframt er ein breiða avtala ella semja gjørd millum mentamálaráðið, fíggjarmálaráðið, íslendskar filmsframleiðarar, íslendsk filmsfólk og leikstjórafelagið um filmsgerð og filmsmenning 2012-2015, og ein nýggj semja verður gjørd í løtuni (var ikki liðug í juni). Sambært íslendsku filmslógini er tað Kvikmyndamiðstöð Íslands (Icelandic Film Centre), sum hevur játtanina til filmsgrunnin undir hond. Í filmssentrinum var sagt, at íslendskur filmur fyrst og fremst er "mentanarlig sjálvverja", síðan kemur alt annað. Royndirnar í Íslandi vísa, at stuðul er neyðugur fyri, at filmslistin kann mennast. Brádligi filmsvøksturin í Íslandi verður settur beinleiðis í sambandi við øktu játtanirnar í íslendska filmsgrunninum. Kvikmyndamiðstöð Íslands húsast saman við biografinum Bió Paradís, sum skapar synergi millum filmsumhvørvið, áskoðararnar o.s.fr. Bió Paradís er fyrsti óhefti "art-house" biografur í Íslandi, sum vísir listarfilmar, heimildarfilmar, stuttfilmar, animatiónsfilmar og eksperimenterandi filmar umframt undirvísingarfilmar fyri børnum. Bíó Paradís leggur høvuðsdentin á íslendskar filmar, bæði eldri og nýggjari. Biografurin hýsir árliga Reykjavíkar altjóða filmsfestivali og fleiri øðrum minni festivalum sum t.d. Reykjavíkar stuttfilmsfestivali, heimildarfilmsfestivali o.ø. Í biografinum er eisini kafé og handil við filmsknýttum lutum. Ísland hevur afturberingarskipan til filmsframleiðslur, ið eru ætlaðar altjóða marknaðinum, og hendan skipanin hevur nógv at siga fyri útlendskar framleiðslur. Afturberingarskipanin liggur undir nýskapanarog vinnumálaráðnum, og verður marknaðarførd av filmsumboðsmanninum hjá Film in Iceland, ið er partur av Invest in Iceland. Umsóknir verða tó sendar til Nýskapanar- og vinnumálaráðið, og tað er Icelandic Film Centre, ið hevur sjálva viðgerðina av umsóknunum um hendur. Filmskommisserurin ella umboðsmaðurin samstarvar nógv við framleiðslufeløgini í Íslandi, luttekur á filmsmessum, skapar netverk og sambond og setir í verk tiltøk, ið eggja útlendskum framleiðarum til at velja Ísland (incentives). Tað snýr seg um røttu brandingina. Íslendsku feløgini, siga tey, eru fødd "global", tí heimligi marknaðurin er so lítil. 11 Filmsvinna í Føroyum -ein framtíðarmøguleiki Álit um úrslitið av Filmssummarskúlanum 2006 (FISK 2006) og greining av framtíðarmøguleikunum fyri filmsvinnu í Føroyum. Við útgangsstøði í skeiðnum Filmssummarskúli 2006 Tórshavn 10.-22. juli 2006. Mikkjal N. Helmsdal. Samvit 28. mai 2008. Samandráttur. Filmsvinna, skilt sum framleiðsla av fiktión á filmi, hevur higartil verið lítil og eingin í Føroyum. Heldur ikki síðani sjónvarpið kom. Ein orsøk er, at miðilin er dýrur, og tí ongantíð hevur fingið fótafesti í tí frammanundan fíggjarliga avmarkaða mentanarpolitikkinum í Føroyum. Men filmur er ikki bara ein kostnaðarmikil vinna. Hann er eisini ein miðil og ein samskiftisháttur, ið hevur stóran mentanarligan týdning og stóra ávirkan á menningina av samleikanum hjá nútíðar menniskjanum. Regionali vinnupolitikkurin, ið hevur ligið til grund fyri stóru menningini av regionalu filmsvinnuni í Norðurlondum seinastu árini, er bygdur á trúnna uppá, at staðbundin filmsframleiðsla styrkir tann regionala samleikan munandi, og harvið eisini ger ta einstøku regiónina meira kappingarføra í mun til at varðveita og draga til sín dugnaliga arbeiðsmegi og nýskapandi og vakstrarførar fyritøkur. Við dagsins tøkni er filmur eisini ein vinnumøguleiki, sum kann skapa tænastur til marknaðir langt frá framleiðslustaðnum, um karmarnir og førleikarnir eru til staðar. Seinastu árini hava vit sæð eina stóra menning innan filmsvinnuna í fleiri norðurlendskum regiónum. Tann áður so fast grógvna hugsanin, at filmsvinna einans kann virka, har sum stórir býir eru, er gjørd til skammar. Í Svøríki eru stórir filmsdeplar vaksnir fram í m.a. Trollhättan í Västra Götalandsregionen og í Umeå í Norðursvøríki, sum framleiða spælifilmar á hvørjum ári og draga nógv virksemi til sín. Hetta eru virksemi, sum eru byrjaði í tí smáa sum miðlaverkstaðir fyri umleið 15 árum síðani, og sum við fíggjarligum stuðli frá regionalum og kommunalum myndugleikum hava vaksið seg til stórar fyritøkur. Í sama tíðarskeiði er Ísland vaksið nógv sum filmsland og hevur framleitt umleið 6 spælifilmar um árið í miðal seinastu 12 árini. Tað svarar lutfalsliga til, at vit í Føroyum høvdu framleitt ein spælifilm í fullari longd á hvørjum ári. Ísland hevur bæði ein aktivan mentanarpolitikk á filmsøkinum, við ríkisstuðli til framleiðslu av íslendskum filmum, og ein vinnupolitikk, sum eitt nú gevur skattafyrimunir og lutvísa fíggjarliga afturbering til útlendskar filmsframleiðarar, sum leggja framleiðsluvirksemi í Íslandi. Við miðvísum málum og stigvísum íløgum ber til at skapa eina filmsvinnu í Føroyum, sum kann nøkta tann mentanarliga tørvin á livandi søgum á okkara egna máli í okkara egna umhvørvi, og sum samstundis kann skapa arbeiðspláss, gera Føroyar til eitt spennandi stað at búgva og arbeiða hjá skapandi og evnaríkum fólki og gera Føroyar meira sjónligar sum ferðamannaland og sum ein møguligur depil fyri kreativar og intellektuellar vinnur. Men fyrst av øllum er neyðugt at menna førleikar, skapa karmar og at byrja við hesum á tí støði, har vit eru nú. Tí verður sum ein byrjan mælt til: - At skapa grundarlag fyri einum vælútgjørdum miðlaverkstaði, ið kann veita ungdómi, filmsáhugaðum borgarum, skúlum og filmsframleiðarum undirvísing, skeið og tænastur. At gera føroyska films- og videomarknaðin meira dynamiskan við at hækka játtanina hjá Kringvarpinum munandi og samstundis o taka rættin til at senda lýsingar frá Kringvarpinum, soleiðis at grundarlag verður fyri at reka sjónvarp á handilsligum grundarlagi uttan fyri Kringvarpið og harvið skapa meira dynamikk og kapping í føroyskari framleiðslu av sjónvarpi, 1 - o áleggja kringvarpinum at nýta ein triðing av játtan síni til at keypa føroyskar sjónvarpsframleiðslur uttan fyri stovnin og harvið stimbra eitt breiðari framleiðsluumhvørvi innan films- og sjónvarpsvinnuna. At stovna ein filmsgrunn, sum kann veita fíggjarligan stuðul til framleiðslu av føroyskum stuttfilmum og so við og við eisini spælifilmum. Grunnurin eigur at fáa eina játtan upp á 1 millión kr. um árið, sum eigur at økjast stigvíst við virkseminum. Við hesum trimum tiltøkunum ber til at fáa gongd á menningina komandi 3-4 árini, soleiðis at ein førleiki verður bygdur upp og eitt vinnuligt grundarlag lagt, sum ger tað møguligt at framleiða styttri føroyskar fiktiónsfilmar. Næsta stigið er so at víðka um vinnuliga undirstøðukervið og skapa fyritreytir fyri framleiðslu av føroyskum spælifilmum og føroyskum sjónvarpsrøðum. Við vinnuligt undirstøðukervi meinast her framleiðslutøkni og framleiðsluhøll/filmstudio. Eitt væl útgjørt filmstudio í Føroyum, sum kundi verið skipað sum eitt sjálvstøðugt alment partafelag, kann veita føroyskum filmssjónvarpsframleiðarum (íroknað Kringvarpið) tænastur, umframt at veita tænastur til útlendskar filmsframleiðarar. Samstundis eigur at vera hugsað um vinnupolitisk tiltøk, ið kunnu fremja filmsvinnuna, t.d. skattafyrimunir og afturberingarskipanir eftir írskari og íslendskari fyrimynd, við endurrindan av 14-20% av tí peningi, sum filmsframleiðarar leggja eftir seg í sambandi við filmsframleiðslu í Føroyum. Menningin av eini føroyskari filmsvinnu eigur eisini at hava sum ambitión, at náa einum aktivitetsog dygdarstøði, sum ger at filmsvinnan kann nýtast at marknaðarføra Føroyar sum ferðamannaland, sum íløguland og sum location- og filmsframleiðsluland. Eitt ítøkiligt mál fyri føroyska filmsframleiðslu - ein visión- kann vera, at Føroyar sum filmstjóð um 10 ár skal hava rokkið lutfalsliga sama støði, sum íslendska filmsvinnan er á í dag: T.v.s. at í 2015 megnar føroyska filmsvinnan at framleiða minst 1 spælifilm umframt nakrar tímar av stuttfilmum og sjónvarpsfiktión um árið. 2 INNIHALDSYVIRLIT síða SAMANDRÁTTUR. .......................................................................................................................................................... 1 FORORÐ. ........................................................................................................................................................................... 5 INNGANGUR.....................................................................................................................................................................7 1. FILMSVINNA Í NORÐURLENDSKUM ÚTJAÐARAØKJUM. .......................................................................9 1.1 GRANSKING Í FILMSVINNU Í NORÐURLENDSKUM ÚTJAÐARUM: SAMBANDIÐ MILLUM FILMSVINNU OG ØKISMENNING. ................................................................................................................................................................ 9 1.2 ÁSTØÐI OG GRUNDSJÓNARMIÐ Í GRANSKINGARVERKÆTLANINI UM FILMSVINNU OG ØKISMENNING Í NORÐURLONDUM............................................................................................................................................................ 9 1.2.1 1.2.2 Mentan og búskapur: Kreativar vinnur. ....................................................................................................9 Lýsing av filmsvinnuni í Norðurlondum..................................................................................................10 1.2.2.1 1.2.2.2 1.2.2.3 1.2.2.4 1.2.2.4.1 1.2.2.4.2 1.2.2.4.3 1.2.2.5 Arbeiðshættir og fyriskipan............................................................................................................................ 11 Alheimsgerð og altjóðagerð av filmi .............................................................................................................. 12 Filmspolitikkur - almennur studningur til filmsframleiðslu. ..................................................................... 14 Filmur og økismenning - politikkur og úrslit. .............................................................................................. 14 Vinnulív og arbeiðsmøguleikar ................................................................................................................. 16 Atdráttarmegi fyri fyritøkur og fólk ........................................................................................................ 16 Samleiki og sosialur kapitalur................................................................................................................... 17 Landafrøðiliga spjaðingin av filmsvinnuni. .................................................................................................. 17 1.2.3 Samanumtøka............................................................................................................................................ 19 1.3 ØKISMENNING INNAN FILMSVINNUNA Í SVØRÍKI.......................................................................................... 19 1.3.1 Film i Väst - eitt menningartiltak í Västra Götaland. ............................................................................. 20 Lyklafaktorar í samanrenningini millum film og økismenning í Västra Götalandsregionen............................................ 22 1.3.2 Filmsvinnan í Norrbotten - Filmpool Nord............................................................................................. 23 Menningin av einum lands- og altjóða perspektivi............................................................................................................... 24 1.3.3 Samanumtøka um regionala filmsvinnu í Vestur- og Norðursvøríki. .................................................... 26 1.4 MENNING AV FILMSVINNU Í ÚTJAÐARUNUM Í NOREGI................................................................................. 27 1.5 MENNING AV REGIONALARI FILMSVINNU Í DANMARK. ............................................................................... 28 1.6 MENNING AV FILMSVINNUNI Í ÍSLANDI. ........................................................................................................ 29 2. STØÐAN Í FØROYUM, SUM ER. ...................................................................................................................... 31 2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.3 2.4 3. SØGULIGT AFTURLIT......................................................................................................................................31 Nakrar royndir innan dokumentar- og spælifilmar: 1950-1980............................................................ 31 Sjónvarpið og filmsframleiðsla................................................................................................................. 32 Útlendskar filmsframleiðslur í Føroyum .................................................................................................32 Føroyskir spælifilmar................................................................................................................................ 33 FILMS- OG VIDEOFRAMLEIÐSLA Í DAG.......................................................................................................... 33 Sjónvarp..................................................................................................................................................... 33 Reklamur. .................................................................................................................................................. 34 Annað......................................................................................................................................................... 34 FØROYINGAR Í FILMSVINNU UTTANLANDS. ..................................................................................................35 UNDIRVÍSING Í FILMI Í FØROYUM. ................................................................................................................ 35 FISK 2006: LÝSING OG EFTIRMETING. ........................................................................................................ 36 3.1 MÁLSETING OG FYRIREIKINGAR. .................................................................................................................. 36 3.1.1 Lýsing av konseptinum. ............................................................................................................................ 37 3.1.2 Lærarar...................................................................................................................................................... 38 3.1.3 Luttakarar.................................................................................................................................................. 38 3.1.4 Stuðlar og áhugapartar............................................................................................................................. 38 3.2 SKEIÐIÐ........................................................................................................................................................... 39 3.2.1 Undirvísingin og skeiðsgongdin. .............................................................................................................. 39 1.-4. dagur: .............................................................................................................................................................................. 39 5. dagur: .................................................................................................................................................................................. 40 6.-8. dagur: .............................................................................................................................................................................. 40 9.-10. dagur: ............................................................................................................................................................................ 40 3 11.-12. dagur: .......................................................................................................................................................................... 40 13. dagur. ................................................................................................................................................................................ 40 3.2.2 3.2.3 3.2.4 Filmarnir. .................................................................................................................................................. 40 Eftirmetingin hjá næmingunum............................................................................................................... 41 Eftirmetingin hjá lærarunum. .................................................................................................................. 41 3.2.4.1 Metingin hjá lærarunum av møguleikunum fyri filmsvinnu í Føroyum. .................................................. 42 3.2.4.1.1. Fyrimunir og møguleikar. .................................................................................................................................... 42 3.2.4.1.2 Vansar og avbjóðingar. ................................................................................................................................... 43 3.3 4. NIÐURSTØÐUR VIÐVÍKJANDI FISK 2006.......................................................................................................43 FILMSPOLITIKKUR SUM VINNUPOLITIKKUR: ÍRLAND OG ÍSLAND. ............................................... 45 4.1 ÍRLAND SUM DØMI.......................................................................................................................................... 45 4.1.1 Vinnupolitisk tiltøk til fremjan av írskari filmsvinnu. ............................................................................. 45 4.1.2 Fyritreytir fyri menning av filmsvinnuni í Írlandi. ...................................................................................... 46 4.2 ÍSLAND SUM DØMI. ......................................................................................................................................... 47 4.2.1 Filmspolitisk tiltøk í Íslandi:..................................................................................................................... 47 4.2.2 Fyritreytir fyri menningini av filmsvinnuni í Íslandi. ............................................................................. 48 5. FRAMTÍÐARMØGULEIKAR FYRI FILMSVINNU Í FØROYUM. ............................................................. 50 5.1 5.2 5.3 MENTANARLIGUR TÝDNINGUR HJÁ EINI FILMSVINNU. ................................................................................ 50 VINNULIGUR TÝDNINGUR AV FILMSVINNU....................................................................................................50 FILMSVINNA OG ÁRIN HENNARA Á SAMLEIKA OG ATDRÁTTARMEGI HENNARA MÓTVEGIS VINNULÍVI OG ARBEIÐSMEGI ................................................................................................................................................................ 51 5.3.1. Yvirskipaðar grundgevingar fyri einum filmsvinnupolitikki í Føroyum. ............................................... 51 5.4 FILMSUNDIRVÍSING OG TÝDNINGUR HENNARA FYRI MENNING AV FILMSVINNU ......................................... 52 5.5 FØROYAR SUM FILMSVINNULAND: STYRKIR OG VEIKLEIKAR, MØGULEIKAR OG FORÐINGAR.................. 53 5.6 STRATEGISKIR MØGULEIKAR FYRI MENNING AV FØROYSKARI FILMSVINNU ............................................. 53 5.6.1 Menningarmøguleikar: Útbúgving og framleiðsla................................................................................. 53 5.6.2 Útbygging av fiktión og dokumentari í sjónvarpinum............................................................................. 54 5.6.3 Netverk og møtistaðir. ............................................................................................................................... 54 5.6.4 Tónleikavinnan og videoframleiðsla. .......................................................................................................54 5.6.5 Reklamuvinnan. ........................................................................................................................................ 54 5.6.6 Samstarv við íslendska filmsvinnu. .......................................................................................................... 55 5.6.7 Samstarv við Norðurlond annars. ............................................................................................................ 55 5.6.8 Fígging....................................................................................................................................................... 55 5.7 EIN VISIÓN FYRI MENNING AV EINI FØROYSKARI FILMSVINNU....................................................................56 6. SAMANUMTØKA OG TILMÆLI...................................................................................................................... 57 KELDULISTI: .................................................................................................................................................................59 4 Fororð. Er tað gjørligt at fáa eina filmsvinnu á føtur í Føroyum? Er nøkur meining í at royna at fara undir slíka vinnu í Føroyum? Vit seta oftast filmsvinnuna í samband við altjóða undirhaldsídnað og risafyritøkur í USA, har spælifilmarnir kosta 100 milliónir og meira at framleiða. Slíkar verkætlanir liggja fjart frá okkara hugaheimi. Mentanin fær ein alt størri leiklut í samfelagsmenningini í heiminum í dag. Hetta er ikki minst galdandi fyri filmsídnaðin, sum er bæði mentan og ídnaður, list og undirhald. Filmsvinnan er tann berandi veitarin av innihaldi til teir audiovisuellu miðlarnar og ein kreativ vinna við stórum menningarmøguleikum. Åse Kleveland, fyrrverandi norskur mentamálaráðharri og fráfarandi stjóri í Svenska Filminstitutet, førir fram, at filmsvinnan í nógvum pørtum av heiminum er skilgreinað (definerað) sum ein týdningarmikil drívmegi í arbeiðinum at menna øki uttan fyri stórbýirnar, og at hetta hevur ført til eina økta filmsframleiðslu, sum endurspeglarspeglar eitt størri margfeldi av røddum, landsløgum og søgum.1 Hon sigur víðari, at gongdin í Norðurlondum er eitt lýsandi dømi um júst hetta. Filmsframleiðslan í útjaðarunum hevur endurnýggjað og ríkað tað samlaðu filmsframleiðsluna í teimum stóru Norðurlondunum, samstundis sum hon hevur verið ein drívmegi at skapa økt norðulendskt samstarv innan filmsvinnuna. Og nógvir landslutir í Norðurlondum eru í byrjanini av sínum filmssatsingum.2 Menning av filmsvinnu í útjaðarum er tí eitt rák, sum er frammi í tíðini í grannalondum okkara, og tað ber tí til at hyggja at og læra av teimum tiltøkum, sum verða framd har. Livandi myndin er ein miðil, sum fær alt størri týdning í samskiftinum í nútíðar altjóðagjørda samfelagnum. Og tað hevur alstóran týdning fyri eina og hvørja mentan, sum vil vera partur av og mennast og yvirliva í altjóðagerðini at finna sítt mál og sín samleika í hesum samskiftinum. Tað er týdningarmikið hjá nútíðarmenniskjanum at síggja og hoyra søgur fortaldar á sínum egna máli og við støði í sínum egna umhvørvi og sínum egnu lívsroyndum og røtrum. Hetta hava grannalond okkara sannað, sum hóast nógv størri enn vit eisini eru dvørgar í filmshøpi, tá ið tey verða samanborin við risastórar kappingarneytar sum Ongland, Canada og USA. Enn er tó sera avmarkað í hvønn mun føroyskar røddir og føroyskar søgur hava verið at hoyrt og sæð gjøgnum filmsmiðilin. Filmur, t.v.s. fiktión frásøgd í livandi myndum, hevur onga raðfesting havt í føroyskum mentanarpolitikki, og ei heldur hjá almenna føroyska sjónvarpinum, har framleiðslan av fiktión hevur verið lítil og eingin og seinastu árini einans á barnaøkinum. Higartil er bert ein spælifilmur framleiddur við føroyskari fígging burturav - Atlantic Rhapsody, sum var frumsýndur í 1989. Síðani tá hevur verið hildið, at filmurin sum miðil er ov kostnaðarmikil hjá okkum at hugsa um. Árliga játtanin hjá Mentanargrunni Landsins røkkur sera stutt, um grunnurin skal stuðla filmsframleiðslu, og um grunnurin so lat alla sína játtan til eina filmsverkætlan, hevði tað munað lítið í samlaða kostnaðinum fyri at framleiða ein spælifilm. 1 2 Dahlström et al, s. 5. Sama. 5 Men hvussu skulu vit so yvirhøvur orka at hugsa um filmsvinnu í Føroyum, tá vit vita at pengarnir til aðra listargreinir frammanundan eru smáir? Hyggja vit eftir Norðurlondum, so eru fleiri landspartar, sum í 90-árunum byrjaðu eina miðvísa og stigvísa uppbygging av filmsvinnu, og sum eftir 10-15 árum hava megnað at bygt upp filmsvinnuumhvørvi, ið framleiða upp í fleiri spælifilmar og sjónvarpsrøðir um árið. Tá eitt vinnuligt undirstøðukervi til filmsframleiðslu er bygt upp, fylgir nógv avleitt virksemi aftaná, miðlafyritøkur verða styrktar og filmsframleiðarar uttanífrá koma inn og nýta tær tænasturnar, sum eru uppbygdar. Soleiðis er filmsvinnan vorðin ein virðismikil partur av menningini í hesum landspørtum, sum skapar nýggj arbeiðspláss og skapar stoltleika um mentanina og vinnulívið á staðnum. Grannar okkara fyri norðan, Ísland, fóru undir at menna veruliga filmsframleiðslu umleið 1990. Samstundis hava íslendingar eisini lagt dent á at fáa útlendskar filmsframleiðarar til Íslands at nýta umhvørvi og tænastur - filmar sum James Bond - Die Another Day, Batman Begins og The Days of our Fathers (krígsfilmur hjá Clint Easwood) eru lutvíst innspældir í Íslandi. Í tíðarskeiðnum 19952003 vóru 39 íslendskir spælifilmar framleiddir,3 og tað er í miðal 6,5 filmar um árið. Samanborið við fólkatalið svarar tað til, at vit í Føroyum høvdu framleitt ein spælifilm í fullari longd um árið. Filmsframleiðsla er bæði mentan og vinna. Filmsvinnan er ein kreativ vinnugrein, sum byggir á skapan, kreativ evni og gagnnýtslu av praktiskum førleikum og sosialum kapitali. Skulu vit orða eina visión fyri føroyskan film, kundi tað verið eitt hóskiligt mentanarligt mál at tikið støði í eini samanbering við okkara nærmastu grannar, Ísland, sum helst er tað landið vit best kunnu samanbera okkum við hvat viðvíkur mentan, máli, fólkatali og fyritreytum fyri at skapa eina filmsvinnu. Eitt mál at arbeiða framímóti kann vera, at røkka eini filmsframleiðslu, sum er lutfalsliga á hædd við ta íslendsku, í 2015. Hetta álitið vil geva nøkur boð upp á ítøkilig stig til tess at røkka hesi visiónini. 3 Skúladóttir 2005, s. 183. 6 Inngangur. Á heysti 2005 tóku táverandi Menningarstovan saman við Jan Berg Jørgensen og Jákupi Veyhe frá filmsverkstaðnum Klippfisk stig til at skipa eitt norðurlendskt filmssummarskeið í Føroyum, sum skuldi føra føroyskar næmingar saman við dugnaligum professionellum filmsfólkum úr Norðurlondum. Samstundis skuldi høvið nýtast at meta um møguleikarnar at menna filmslist sum vinnugrein í Føroyum. Í hesum sambandi avgjørdi stýribólkurin fyri verkætlanina, at gerast skuldi ein neyv eftirmeting av summarskúlanum, og at skrivast skuldi eitt álit, sum metti um fyritreytirnar og møguleikarnar fyri at menna eina føroyska filmsvinnu. Filmssummarskúlin fekk sum verkætlan navnið FISK 2006, og ein fylgibólkur, mannaður við umboðum fyri myndugleikar og feløg við mentanarpolitiskum og/ella vinnuligum áhugamálum í mun til filmsvinnu í Føroyum, var skipaður at fylgja fyrireikingararbeiðinum. Menningarstovan søkti stuðul frá Vinnuframagrunninum til endamálið á heysti 2005 og í desember byrjaði Mikkjal Helmsdal at starvast sum parttíðarsettur verkætlanarleiðari. Verkætlanarleiðarin orðaði fylgjandi uppskot til arbeiðssetning fyri álitið um filmsvinnu, sum stýribólkurin samtykti: Filmsvinna í Føroyum. Arbeiðssetningur fyri álit í sambandi við verkætlanina "Filmssummarskúli í Føroyum 2006". Álitið skal eftirmeta úrslitið av summarskeiðnum í filmsgerð 10.-23. juli 2006 við atliti til møguleikarnar fyri framtíðar menning av filmsvinnu4 í Føroyum. Herundir: a) b) c) d) e) Lýsa mentanarliga og vinnuliga týdningin av eini filmsvinnu í føroyskum høpi. Lýsa møguleikarnar, sum liggja í filmsvinnuni. Herundir vinnuligar, listarligar og yrkisligar menningarmøguleikar fyri eina føroyska filmsvinnu. Lýsa filmsvinnuna og ymisku og greinar hennara innan reklamu, tilfar til alnótina og nýggjar miðlar, spælifilm og sjónvarp. Útflutningsmøguleikar fyri føroyska filmsvinnu. Veikir liðir og møguleikar. Meta um fyritreytirnar fyri menning av filmsvinnu í Føroyum, herundir samanbera við onnur lond, t.d. Ísland og Írland, ið bæði hava eina filmsvinnu, sum í altjóða høpi er nógv størri enn støddin á londunum átti at borið boð um. Stig, ið tað almenna kann taka, og loysnir, ið tað almenna kann veita, fyri at fremja møguleikarnar at skapa eina filmsvinnu í Føroyum. Í lýsingini av omanfyri standandi skal álitið kortleggja: Verandi útbúgvingarvirksemi á filmsøkinum, verandi framleiðslu innan allar greinar av filmsframleiðslu og verandi aktørar innan hesa framleiðslu. Stuðuls- og samstarvsmøguleikar við grunnar, stovnar og feløg uttanlands. Nøgd og dygd í føroyskari filmsframleiðslu higartil. Tá eingin filmsvinna sum so enn finst í Føroyum, er neyðugt at byggja ein greining av møguleikunum fyri eini slíkari vinnu á viðkomandi royndir, sum eru gjørdar aðrastaðni. Tí kemur brot d) í arbeiðssetninginum at fylla nógv í samlaðu framsetingini, og tyngdin í samanberingini kemur at liggja á Norðurlondum og Íslandi. 4 Tá tað í hesum arbeiðssetningi verður røtt um filmsvinnu, so meinast við alla framleiðslu, sum inniber upptøkur og samanseting av livandi myndum uttan mun til, hvør miðil, ið verður nýttur til framleiðslu og útbreiðslu av hesum myndum. Sum menningin er í løtuni merkir hetta í nógv størstan mun arbeiði við digitalum myndamiðlum. 7 Gongdin í framsetingini er hendan: Álitið byrjar við at hyggja at úrslitunum av norðurlendsku granskingarverktætlanini Film och regional utveckling i Norden, sum norðurlendski granskingarstovnurin fyri økismenning Nordregio framdi saman við Svenska Filminstitutet, og sum kom út í bók í 2005, og sum lýsir, hvussu filmsvinnan hevur ment seg í norðurlendskum útjaðarum seinastu 10-15 árini. Í øðrum parti verður støðan í Føroyum viðvíkjandi filmsvinnu lýst. Triði partur er ein lýsing og eftirmeting av Filmssummarskúlanum 2006. Í fjórða parti verður hugt at filmspolitikki sum vinnupolitikki, har Írland og Ísland verða tikin sum dømi. Í fimta parti verður so ein meting gjørd av framtíðarmøguleikunum fyri filmsvinnu í Føroyum, grundað á úrslitini av undanfarnu greiningunum. Endað verður við samanumtøku, niðurstøðum og tilmælum um, hvørji stig, ið kunnu takast fyri at skapa menningarumstøður fyri filmi sum vinnu í Føroyum. 8 1. Filmsvinna í norðurlendskum útjaðaraøkjum. Í Norðurlondum hevur í nógv ár verið eitt kjak um, hvussu tær kreativu vinnurnar kunnu virka sum drívmegi fyri vinnuligari menning og búskaparvøkstri í útjaðaraøkjum. Tey seinastu 10-15 árini hava fleiri landslutir (sonevndar regiónir) í Norðurlondum sett sær fyri at menna filmsvinnu í økjum sínum. Í fleiri av hesum landslutum er eydnast at fáa eina umfatandi vinnu at virka, og í t.d. Vestursvøríki, har Götalandsregionen hevur bygt upp og stuðlað felagnum Film i Väst, eru yvir 100 spælifilmar heilt ella lutvíst framleiddir síðani 1992, í Íslandi eru úti við 50 spælifilmar framleiddir í sama tíðarskeiði umframt, at fleiri útlendskir filmar lutvíst eru upptiknir har, og í Danmark hava tiltøk sum FilmFyn, Århus Filmby og Den Vestdanske Filmpulje við kommunalum stuðli út frá ymsum strategium sett gongd í filmsframleiðslur uttan fyri høvuðsstaðarøkið. 1.1 Gransking í filmsvinnu í norðurlendskum útjaðarum: Sambandið millum filmsvinnu og økismenning. Í 1995 gjøgnumførdu Svenska Filminstitutet og Nordregio, sum er granskingarstovnur undir Norðurlendska Ráðharraráðnum, eina verkætlan, sum skuldi lýsa og greina sambandið millum filmsframleiðslu og økismenning í Norðurlondum. Úrslitið var almannakunngjørt í frágreiðingini Film och regional utveckling i Norden, sum kom út í oktober 2005, og inniheldur greinar um film og økismenning í Danmark, Noreg, Svøríki, Finlandi og Íslandi.5 Meginásin í frágreiðingini er at lýsa, hvussu politikkur og almenn fígging verða nýtt at menna filmsvinnu í útjaðarunum, og í hvønn mun hesi náa setta málinum um at viðvirka til økismenning. 1.2 Ástøði og grundsjónarmið í granskingarverkætlanini um filmsvinnu og økismenning í Norðurlondum. Frágreiðingin leggur dent á film sum bæði mentan og vinnu og at skilgreina (definera) filmsvinnuna sum eina kreativa vinnu. Hon lýsir bygnaðin í filmsvinnuni og lýsir tilgongdina í filmsframleiðsluni "frá kornaksinum til tað lidna breyðið" fyri harvið eisini at kunna greiða frá, hvussu filmsvinnan lokaliserar seg og á hvønn hátt, ið hon er landafrøðiliga staðbundin. Fyri at lýsa hvussu filmframleiðslan ávirkar økismenning í Norðurlondum gjøgnumgongur frágreiðingin, hvussu filmsvinnan ávirkar trý ymisk men lutvíst umskarandi øki: Vinnulív og arbeiðspláss, atdráttarmegi og samleika og sosialan kapital. Frágreiðingin viðger harumframt landafrøðiligu eyðkennini fyri filmsvinnuna og bjóðar tí ráðandi sjónamiðnum av, at filmsvinna einans kann virka í stórbýarumhvørvum. 1.2.1 Mentan og búskapur: Kreativar vinnur. Til ber at siga, at alt búskaparligt virksemi er ávirkað av mentanini, eftirsum búskapurin ikki er leysur av metingum og normum. Tá vit siga soleiðis, tala vit út frá einum breiðum mentanarligum hugtaki. Tala vit um mentan sum list og skapandi virksemi, so hava vørur og tænastur í dag eitt størri mentanarligt innihald og eitt størri symbolvirði enn áður. Onglendingurin C. Leadbeater hevur í bókini Living on Thin Air. The New Economy (1999) á sera myndarligan hátt lýst hetta vektloysið í modernaða búskapinum. Ledbeater sigur, at fleiri og fleiri fáa sítt livibreyð frá "tí tey 5 Granskararnir, sum skrivað hava um ymsu londini eru John Jørgensen, Danmark, Marta G. Skúladóttir og Hólmfriður Bjarnadóttir, Ísland, Greta Rusten, Noreg, Kaisa Lähteemäki-Smith, Finnland, Margareta Dahlström, Brita Hermelin og Elisabeth Wengström, Svøríki. 9 hava í høvdinum"- kreativiteti, talenti og hugskotum, og ikki ítøkiligum framleiðsluvørum. Hetta er ein gongd, ið førir mentan og búskap tættari saman.6 Týdningurin av mentanarligum og kreativum virksemi fyri økismenning og búskaparvøkstur er lutvíst beinleiðis avleiddur av sjálvum virkseminum. Yvirhøvur hevur talið av fólki í Vesturheiminum, sum starvast í mentanarligum og kreativum vinnum, verið vaksandi. Og lutvíst hevur mentanarligt virksemi óbeinleiðis ávirkan, sum er avleidd av t.d. førleikunum hjá kreativum yrkisfólkum innan sniðgeving ella marknaðarføring, sum kunnu vera við at økja virðið á tænastum og vørum í øðrum vinnugreinum. "Ein onnur positiv óbeinleiðis ávirkan er, at eitt skapandi og mentanarligt umhvørvi hevur eitt atdráttarvirði (en attraktionsværdi), sum dregur annað virksemi, aðrar fyritøkur og onnur menniskju til plássið."7 Bretska Mentanar-, Miðla- og Ítróttarmálaráðið skilgreinar kreativar vinnur soleiðis á heimasíðu síni: "Kreativar vinnur eru tær vinnurnar, sum byggja á kreativitet, evni og førleikar hjá einstaklingum, og sum bera møguleikar í sær at skapa vælferð og arbeiðspláss við at menna og gagnnýta óítøkiligan ognarrætt (intellectual property)"8 Høvundarnar aftan fyri Film och regional utveckling i Norden lúta seg at teirri skilgreiningi (definitiónini), at kreativar vinnur umfata tey virksemi, ið sameina mentan og vinnu. Filmsvinnan er ein slík vinna, og hon er harumframt partur av tí, ið verður rópt mentanarligar vinnur, og av upplivingarídnaðinum.9 Stern, Svensson og Toll taka soleiðis saman um filmsframleiðslu sum kreativa vinnu: "Langfilmsframleiðsla framleiðir eina mentanarvøru, sum skapar eitt upplivingarvirði hjá áskoðarafjøld síni, samstundis sum hon skapar arbeiðspláss og eftirspurning hjá undirveitarum og inntøkur til fyritøkurnar í vinnuni. Hon er eyðkend av einari framkomnari framleiðslutøkni, sum verður parað við listarligari formgeving. Stórt menniskjaligt og búskaparligt tilfeingi verður umsett í einum sera avmarkaðum tíðarskeiði, meðan innspælingin fer fram."10 1.2.2 Lýsing av filmsvinnuni í Norðurlondum. Við filmsvinnu verður ofta í norðurlendskum høpi sipað til framleiðslu av langfilmum, men slík framleiðsla er í veruleikanum ofta ikki gjørlig at skilja sundur frá framleiðslu av stutt- og dokumentarfilmum, sjónvarpstilfari og lýsingarfilmum. Tey, ið framleiða langfilmar, hava t.d. ofta byrjað starvsleið sína við at gera stuttfilmar. Filmur sum vinnugrein verður ofta skilgreinað sum "framleiðsla av filmum, ið eru egnaðir at vísa í biografi, sjónvarpi ella á dvd-fløgu". Harumframt kemur so framleiðsla av videoløgum og lýsingarfilmum. Tær einstøku fyritøkurnar í filmsvinnuni arbeiða oftast við eini ávísari sergrein innan vinnuna, og nógvir persónar í filmsvinnuni eru free-lansarar og starvast eftir sáttmála í stutt tíðarskeið í senn. Tí er neyðugt at vera virkin og sjónligur, og nýggj arbeiðstoymi verða uppbygd við støði í fyrri royndum og oftast við fólkum, ið frammanundan kenna hvønn annan.11 6 Leadbeater 1999. Endurgivin í Dahlström et al (2007). Marcussen, Ann, og King, David (2003), endurgivið úr Dahlström et al (2005), s. 16. 8 DCMS, Department for Culture, Media and Sports (2007). http://www.culture.gov.uk/what_we_do/Creative_industries/ 9 Dahlström et al (2007), s. 16. 10 Stern, Svensson og Toll (2003), s. 8. 11 Dahlström et al (2007), s. 17. 7 10 Filmsvinnan hevur vanliga verið tengd at stórbýarumhvørvum, tí har eru kafféir, matstovur og stórir filmsfestivalar, ið skapa møtiplássini, har hugskot verða til og samstørv byrja, og har búgva flestu av teimum fólkunum, ið hava tær yrkisútbúgvingarnar, sum filmsvinnan hevur brúk fyri. Eisini hevur tað týdning, at flestu statsligir films- og listarskúlar í Norðurlondum liggja í høvuðsstaðarøkjunum. Í Noreg hevur staturin roynt at venda hesi miðsavningini við at leggja sínar týdningarmestu filmsútbúgvingar uttan fyri høvuðsstaðarøkið.12 Filmsstevnur og -ráðstevnur hava ein stóran leiklut í norðurlendskari filmsvinnu, tá tað snýr seg um at skapa sambond og netverk, ið kunnu føra til framleiðslusamstarv ella samstarv um fígging av filmum. Teir hava somuleiðis týdning fyri at fylgja við í tí, sum hendir á marknaðinum, og teimum hugskotum, sum røra seg í vinnuni. Eitt dømi um ein møtistað í Norðurlondum er árliga filmsstevnan í Haugesund, sum hevur skapað sær ein profil, sum festivalurin, ið vísir nýggjar norðurlendskar filmar. Á hesi stevnuni verður skipað fyri tiltakinum New Nordic Films, sum er ein sølumarknaður fyri norðurlendskar filmar.13 Ein annar týdningarmikil marknaður fyri norðurlendskar filmar er Nordic Film Market, sum er partur av árligu filmsstevnuni í Göteborg og vendir sær til framleiðarar, sjónvarpsstøðir, filmsseljarar/filmsútbreiðarar og filmsstevnur kring allan heimin.14 Tað er nærliggjandi at lýsa filmsvinnuna og mátan, ið hon skipar seg, við cluster-hugtakinum hjá amerikanska búskaparfrøðinginum Michael Porter. " Eitt cluster (=tyssi, bólkur) er ein bólkur ella hópur av landafrøðiliga miðsavnaðum og samantengdum fyritøkum innan fyri eitt serligt vinnuøki, ið eru samanbundnar av, at tær líkjast og stuðla upp undir hvørja aðra.".15 Eitt cluster kann landafrøðiliga fevna um ein ávísan bý, eitt land ella eitt øki/región, har mark millum fleiri lond møtast. 1.2.2.1 Arbeiðshættir og fyriskipan Filmsframleiðsla kann best lýsast sum ein hópur av ymiskum men samanknýttum og samanhoyrandi tilgongdum. Hesar tilgongdirnar kunnu bólkast í fýra liðir: Forframleiðsla, framleiðsla, eftirframleiðsla og útbreiðsla. (Á donskum: Forproduktion, produktion, postproduktion og distribution.) Hvør liður hevur sínar fyritreytir fyri, hvar virksemið kann liggja landafrøðiliga. Summir partar av filmsvinnuni liggja sera støðugir, aðrir partar flyta seg alt eftir tekniskum møguleikum og fíggingarmøguleikum. Við nýggju talgildu tøknini eru møguleikarnir bæði størri og fleiri fyri landafrøðiligari spjaðing av teimum ymsum framleiðsluliðunum.16 At tað við nýggjari filmstøkni ber til at skapa, broyta ella tillaga umhvørvi eftir tørvi, ger at filmsvinnan fær verið meiri smidlig í valinum av plássum, ið verða víst á løriftinum.17 Forframleiðslan, s.s. menning av handritum, tilrættalegging og trygging av løgfrøðiligum og fíggjarligum grundarlagi, er ofta knýtt at rótfestum filmsumhvørvum. Á sama hátt er eftirframleiðslan, sum er klipping, ljóðeftirarbeiði, serligar effektir og liðuggerð av filminum til endaliga margfalding, ofta knýtt at nøkrum fáum serútgjørdum plássum, ofta í teimum størstu filmbýunum. Hetta er serfrøðingaarbeiði, ið er treytað av dýrari útgerð. Í Norðurlondum eru nøkur 12 Útbúgvingarnar liggja í Lillehammer, Volda og Stavanger. (Norsk Filmsinstitutt: http://www.nfi.no/nyenorske/kart.html ) 13 Filmfestivalen i Haugesund (2006). 14 Göteborg International Film Festival (2007): http://www.filmfestival.org/filmfestival/page/sv/nordicevent/nordicevent 15 Porter (2003), s. 562. 16 Dahlström et al (2007), s. 19. 17 Sama. 11 serliga sterk umhvørvi innan ávís øki, t.d. er Stokkhólmur miðstøð fyri digitala eftirviðgerð, tað mesta av framkalling og margfaldan av biograffilmum til norðurlendska marknaðin fer fram í Oslo, meðan Keypmannahavn er sterkastur í Norðurlondum innan 3D grafikk og special effects.18 Útbreiðslan (distributiónin) er í stóran mun miðsavnað til stórar býir, tí fyritøkurnar innan hendan partin av vinnuni fyri tað mesta liggja har. Útbreiðslufyritøkurnar velja í stóran mun heimstað sín eftir eigarabygnaðinum innan biografvinnuna. Sjálv framleiðslan, innspælingin, er tann parturin av leiðini hjá filminum frá korni til liðugt breyð, ið krevur mest tilfeingi. Umleið 90% av teimum fólkunum, hvørs nøvn, ið vit lesa í rullutekstinum, arbeiða í hesum partinum av tilgongdini. Innspælingin tekur oftast 6-12 vikur (tá vit tosa um spælifilmar og sjónvarpsfilmar) og her verður eitt kostnaðarmikið undirstøðukervi tikið í nýtslu, so sum filmstudio og øll tann útgerð, sum har hoyrir til. Innspælingin hevur higartil verið tætt knýtt at stórum býum, har stór studio við nógvum leiktjøldum eru til taks. Men við nútíðar tøkni og digitalari innspælingartøkni er tað lættari at velja innspælingarstøð aðrastaðni. Fyriuttan teir nógvu yrkisbólkarnar, ið eru beinleiðis knýttir at filmsframleiðsluni "frá korninum til tað lidna breyðið", koma ymiskar óbeinleiðis uppgávur afturat, sum t.d. matgerð og lokalur flutningur, handverkaratænastur av ymsum slag, gisting v.m. At hava góða tilgongd til tær óbeinleiðis tænasturnar er avgerandi fyri filmsframleiðsluna. Ein góð organisatión krevur góðar førleikar, kunnleika og eitt væl ment netverk av fólki, sum til ber at líta á. Ástøðingar innan filmvísindi hava yvirhøvur hildið upp á, at at kreativar vinnur eru tengdar at eini miðsavnan av vørum og tænastum, sum fyrst og fremst er at finna í stórbýunum. Nýggjari gransking (sum m.a. endurspeglast í teimum case studies sum stutt verða endurgivnar longri frammi í hesum áliti) bendir á, at smáir og miðalstórir býir uttanfyri stórbýarøkini, har øll kenna øll, men tað kortini finst eitt breitt úrval av fakligum førleikum, hava ein fyrimun tá tað kemur til filmsframleiðslu.19 Tað finnast eisini fyrimunir í vera partur av smáum samfeløgum og netverkum. 1.2.2.2 Alheimsgerð og altjóðagerð av filmi Filmsframleiðsla er ikki avmarkað til eitt ávíst nærøki, ávísan landspart ella ávísa skipan í einstøkum londum. Hon er ein partur av einum altjóða og alt meiri alheimsgjørdum (globaliseraðum) bygnaði. Alheimsgerð (globalisering) er eitt nógv nýtt hugtak, sum tó sjáldan verður skilgreinað. Alheimsgerð er kvalitativt øðrvísi enn altjóðagerð (internationalisering), hon stingur djúpri og er meiri samansett enn t.d. "øktur altjóða handil". Alheimsgerðin er ein tilgongd har virkin samantvinning/integratión av búskaparligum og øðrum virksemi, t.d. mentanarligum virksemi, fer fram á plássum, ið eru landafrøðiliga spjadd. Tað eyðkennir eisini alheimsgerðina, at talið av innblandaðum aktørum er sera stórt. Aðrir aktørar enn lond, t.d. tvørtjóða fyritøkur og felagsskapir, eru týdningarmiklir partar av alheimsgjørda búskapinum. Tøknilig menning innan kunningar- og samskiftistøkni og avtøka av bindandi reglum innan eitt nú bankaheimin hevur gjørt alheimsgerðina møguliga.20 Alheimsgerðin hevur ført til eina herda kapping um allan knøttin, har fyritøkur mugu velja at kappast um prís ella dygd ella eina samanseting av báðum. 18 Sama. Sama, s. 20. 20 Dahlström (2004). 19 12 Samanspælið millum mentanarligu og búskaparligu alheimsgerðina snýr seg t.d. um at framleiða, útbreiða og framseta/úttrykkja symbol, ið umboða hendingar, kenslur, virði, smakk og annað. Í ítøkiligum formi kann hetta t.d. vera móti ella filmur. Margmiðlar gera tað møguligt at breiða út slík felags úttrykk um allan heimin.21 Sum dømi um alheimsgerð verða ofta nýttar vørur sum pizza, jeans, Coca Cola og amerikanskir filmar, sum koma út í hvønn krók í heiminum. Alheimsgerðin av mentanarídnaðinum inniber samstundis, at ein tørvur skapast at finna fram til og framala tað, sum eyðkennir tað einstaka plássið, landslutin ella landið. Í Norðurlondum er filmsstuðul soleiðis fyri ein stóran part latin fyri at viga upp ímóti eini mentarligari og búskaparligari alheimsgerð av filminum. Filmurin er tí í eini áhugaverdari dupultstøðu í mun til alheimsgerðina: Lutvíst er filmsframleiðsla partur av einari alheims búskaparligari skipan og filmarnir ein partur av eini alheims mentanarligari skipan ella eitt meira og minni medvitað alternativ til hetta.22 Mótvegis tí stóra talinum av filmum, sum eru framleiddir av stórfyritøkum í USA, vaks tað í londunum í Evropa fram eitt mál um at tryggja eina ávísa nøgd av innlendskum filmum. Hetta hevur m.a. verið partur av mentanarpolitikkinum hjá hesum londum. Politikkurin hjá hvørjum einstøkum landi hevði og hevur til endamáls at verja sítt egna samfelag við filmum á samfelagsins egna máli. Hetta hevur eisini ført til samstarv yvir um landamørk og til ein stóran vøkstur í samframleiðslum. Frá 1997-2002 vaks talið av filmum, sum vóru framleiddir í samstarvi millum tvey ella fleiri evropeisk lond við 25%.23 Norðurlendskar samframleiðslur eru ein sera týdningarmikil partur av filmsframleiðsluni í Norðurlondunum. Her hevur serstakliga Nordisk Film og TV-fond ein stóran leiklut, við tað at hann byggir á samstarv millum øll fimm londini. Samframleiðsla er ikki bert ein lættari máti at lyfta tað stóru uppgávuna, sum ein filmsframleiðsla er, men gevur eisini betri marknaðargrundarlag við tað, at filmurin hevur tveir ella fleiri heimamarknaðir í staðin fyri bert tann eina. Hetta er filmurin Barbara, ið varð lutvíst innspældur í Føroyum, eitt gott dømi um: Við tað at filmurin var framleiddur av donskum felag við donskum leikstjóra og leikarum, var upptikin í Føroyum og hevði norskar sjónleikarar í fleiri høvuðsleiklutum, so hevði hann lutfalsliga stóran áhuga í øllum trimum londunum. Fyri at minka um kostnaðirnar eru amerikanskar filmsfyritøkur farnar at flyta ein størri og størri part av framleiðsluni burtur frá Hollywood, t.d. til Vancouver og til lond sum Írland, Italia, Ísland og New Zealand. Fíggjarligu fyrimunirnir kunnu vera lægri lønarlag ella fíggjarligur stuðul, sum t.d. tann skipanin, ið Ísland hevur, har filmsframleiðarar fáa 14% av teimum útreiðslunum, ið verða brúktar til filmsframleiðslu í Íslandi, endurgoldnar úr íslendska ríkiskassanum. Í teirri øktu altjóða kappingini um tær alt meiri rørligu og flytandi filmsframleiðslurnar hava fleiri og fleiri lond stovnað sonevndar filmsnevndir ella filmskommisiónir. Hesar eru marknaðarføringareindir, ið venda sær til bæði langfilms- og lýsingarfilmsframleiðarar. Til ber at siga, at hesar arbeiða við vinnumenning fyri at fáa filmsframleiðslur til sítt øki. Hetta verður gjørt við marknaðarføringartiltøkum og uppbygging av netverkum. Arbeiðið hjá filmskommisiónunum er somuleiðis ein portalur hjá útlendskum áhugapørtum, ið vilja samstarva við fyritøkur og filmsarbeiðarar á staðnum. Í Norðurlondum finnast 5 landsfilmskommisiónir og seinastu árini eru 21 Sama. Dahlstrøm et al, s. 21. 23 Lange, A og Westcott, T (2004). Endurgivið í Dahlström (2005). 22 13 harumframt komnar fleiri økisfilmskommisiónir. Ein altjóða felagsskapur fyri filmskommisiónir finst eisini: The Association of Film Commisioners International.24 1.2.2.3 Filmspolitikkur - almennur studningur til filmsframleiðslu. Filmspolitikkur í Norðurlondum endurspeglar eginleikan hjá filmi at vera bæði mentan og vinna, og er harvið eisini eitt politiskt øki, ið umfatar mentanarpolitiskar og vinnupolitiskar spurningar.25 Mentanarpolitiskt verður filmurin lutvíst viðgjørdur sum mentan í týdninginum list, har listarlig dygd og nýskapan eru mátistokkurin, og har dentur eisini verður lagdur at fáa tann dygdargóða filmin út til so nógv sum gjørligt. Og lutvíst verður filmur viðgjørdur sum mentan í breiðari týdningi sum eitt virksemi, ið er við til at menna og verja mentanini og málið í landinum. Filmarnir skulu eisini sambært hesum partinum av mentanarpolitiska málinum endurspegla samfelagið og vísa tess virði og normar, og vísa støð og samfelagslív úr øllum landinum, bæði í bygd og í býi. "Mentanarpolitiska vónin er, at fleiri søgur verða sagdar, fleiri røddir hoyrast, fleiri talent mennast og fleiri umhvørvi gerast sjónlig. Filmurin kann verða við til at varðveita og menna mentanarliga serleikan hjá einum landi."26 Grundleggjandi endamálið við filmspolitikki í einum vinnupolitiskum sjónarhorni er at skapa arbeiðspláss og búskaparligan vøkstur. Í Norðurlondum - Ísland undantikið- hava landspartarnir fingið størri ábyrgd av vinnupolitikki og vinniligum vøkstri. Vinnupolitisk tiltøk snúgva seg í stóran mun um at skapa góðar fyritreytir fyri búskaparligari menning. Her koma undirstøðukervi og útbúgvingarmøguleikar inn í myndina sum tvey øki, sum týdningarmikið er at seta inn á. Spurningurin hevur ofta verið reistur, um ES-sáttmálin loyvir vinnuligum stuðli til filmsframleiðslu. Í Maastricht-sáttmálanum finst ein orðing, sum loyvir stuðli til virksemi, ið mennir og stuðlar mentanini í einum øki ella landi. Tað hevur tí verið hildið at vera í tráð við ES-reglurnar at stuðla slíkum virksemi, so leingi tað ikki ávirkar kappingarviðurskiftini á ein hátt, sum er í stríð við áhugamálini hjá ES.27 ES-nevndin hevur gjørt reglur, sum merkja, at stuðul til filmsframleiðslu í einstøkum londum má gera tað gjørligt, at upp til 20% av fíggarætlanini fyri filmin kann brúkast í einum øðrum landi, og at samlaði almenni stuðulin ikki má fara upp um 50% av útreiðslunum. Fyri filmir, sum eru framleiddir í økjum, sum mugu metast smá mentanarliga ella málsliga, kann stuðulin vera hægri.28 Norðurlond og tey norðurlendsku málini verða í hesum sambandi roknað at so smá, at tey kunnu lata hægri stuðul enn 50% til filmar á sínum egnu málum uttan at bróta ESreglurnar á økinum. Av Norðurlondum var tað í mong ár bara Ísland, sum hevði eina skipan, sum endurrindar útreiðslur til filmsframleiðslu. Í 2006 samtykti Noreg at royna eina slíka skipan í eitt avmarkað tíðarskeið. Slíkar skipanir finnast í onkrum formi í 11 ES-londum, m.a. Írlandi og Italia. 1.2.2.4 Filmur og økismenning - politikkur og úrslit. "Í Vestureuropa finst ein vaksandi trúgv innan politikk og samfelagsumsiting upp á, at mentanarligar vinnur og virksemi innan mentan eru týdningarmiklir menningarfaktorar"29 24 Association of Film Commisioners International: http://www.afci.org/ Dahlström et al (2005), s. 23. 26 Sama, s. 24. 27 European Audiovisual Observatory (2007) 28 Sama. 29 Bayliss (2004). 25 14 "Motivini aftan fyri tað at stuðla framleiðslu av filmum kunnu vera, at hesir verða sæddir sum mentanarframleiðslur (kulturprodukter) og eitt mál í sær sjálvum, og/ella at framleiðslan av fílmum inniber hættir at skapa eitthvørt annað. Hetta "annað" sipar í dagsins norðurlendska kjaki oftast til búskaparligan vøkstur og kann meira ítøkiliga snúgva seg um at skapa arbeiðspláss, at draga fólk og fyritøkur til ella at styrkja tann staðbundna ella regionala samleikan og tann sosiala kapitalin."30 Trýkanturin í mynd 1 er eitt modell, ið vísir hvørjar ymiskar virkanir kunnu vera av mentanarligum virksemi. Samleiki/ Sosialur kapitalur Mentan Vinnulív/ Arbeiðsláss Atdráttarmegi/ fólk og fyritøkur Mynd 1. Trýkantur fyri mentanarstrategi. Kelda Svensson & Adolfsson (1995). Tað, sum modellið sigur, er, at hóast eitt mentanarligt virksemi í fyrsta umfari ávirkar til dømis samleikan, so kann tað eisini hava ávirkan á vinnulívið. Ein sterkari samleiki økir um áræðið at fara undir nýggjar fyritøkur. Á sama hátt hevur mentanin við síni beinleiðis ávirkan á atdráttarmegina hjá einum øki eina "spjadda ávirkan" á samleika og vinnulív. Sama mentanarliga virksemið hevur tí ymisk sløg av ávirkan. Hetta modellið kann verður ofta brúkt til at greina, hvussu filmur knýtir seg at økismenning.31 Innan menningarpolitikk, annaðhvørt tað er økismenning ella menning av einum landi, ber til at arbeiða meira og minni beinleiðis móti teimum trimum hornunum í trýkantinum og at arbeiða í samspælinum millum teirra. Skattlig fígging av filmsvirksemi verður motiverað út frá øllum trimum aspektum, men við ymsum denti alt eftir umstøðunum og eftir, um talan er um politikk á lokalum, regionalum ella landsumfatandi støði.32 Vent verður aftur til modellið í umrøðuni av menningarmøguleikunum í Føroyum. 30 Dahlström et al (2005), s. 26. Sama, s. 27. 32 Sama. 31 15 1.2.2.4.1 Vinnulív og arbeiðsmøguleikar Seinnu árini hevur verið nógv gjørt burtur úr at gera búskaparfrøðiligar kanningar av ávirkanini, ið mentanarligar og kreativar vinnur hava á vinnulívið í avmarkaðum økjum og landspørtum, sonevndar regionalar ávirkanir. Ein háttur at lýsa hetta er at rokna multiplikator-virkanina fyri t.d. filmsvinnuna. Ein multiplikator er í hesum førinum eitt mát fyri sambandinum millum pengar, ið verða settir í filmsvinnuna, og búskaparligu streymarnar, sum hendan íløgan skapar. Er multiplikatorurin meira enn 1, merkir tað at tað verða skapt størri peningastreymar í búskaparrenslinum, enn tær íløgur, sum vóru gjørdar í eina ávísa vinnu. Búskaparfrøðingarnir W.G. Croy og R.D. Walker hava gjøgnumgingið eina nøgd av dømum og eru komnir fram til, at ávirkanirnar, sum koma frá filmsvinnu vísa ein multiplikator millum 1,3 og 1,57.33 Ávirkanirnar kunnu vera beinleiðis (keypt verður í økinum fyri pengarnar, ið verða settir í film, óbeinleiðis (undirveitarar av vørum og tænastum) og avleiddar (nýtslan hjá starvsfólkunum í fyritøkunum, sum beinleiðis ella óbeinleiðis luttaka í filmsframleiðsluni). Hvussu nógv arbeiðspláss, ið beinleiðis eru avleidd av filmsvinnu, kann vera torført at rokna út, eftirsum tað í stóran mun snýr seg um verkætlanarstarvssetanir. Ein positiv ávirkan á ferðavinnuna, so sum øktur eftirspurningur eftir hotelgistingum, matstovum og lokalum flutningi, sum ein filminnspæling skapar, verður ofta nýtt sum grundgeving fyri at lata skattafíggjaðan stuðul til filmsframleiðslu. Sum dømi kunnu nevnast, at í New Zealandi verður mett, at innspælingin av Lord of The Ring filmunum tilførdi búskapinum har umleið 850 milliónir krónur, umframt at talið av ferðafólki til New Zealands er tvífaldað. Filmsturisma er ein vaksandi grein innan ferðavinnuna. Í Avstralia tala tey enn um Crocodile Dundee-virkanina og í Eysturríki hevur ferðavinnan í fleiri áratíggju notið gott av The Sound of Music og Skotland kann framvegis selja seg sum Brave Heartlandið. Í Svøríki hava tey staðfest eina Wallander-effekt í Ystad frá krimifilmunum, sum eru sera væl umtóktir í Týsklandi og Onglandi.34 Líknandi væntanir vóru til virkanir av filminum Barbara í Føroyum, men orsøkin til, at hesar ikki komu, var helst, at filmurin yvirhøvur fekk vánalig ummæli og ikki gjørdist serliga væl umtóktur. 1.2.2.4.2 Atdráttarmegi fyri fyritøkur og fólk Ávirkanin á ferðavinnuna kemur inn á spurningin um atdráttermegina hjá einum øki. Í alheimsgjørdu kappingini hevur marknaðarføring av -ikki bara vørum og tænastum- men eisini av plássum ment seg til eitt týdningarmikið innsatsarøki innan økismenning. Plássmarknaðarføring miðar í høvuðsheitum eftir at gera tað lokkandi hjá fólki at búseta seg á plássinum og hjá fyritøkum at stovna virksemi ella á annan hátt at gera íløgur. Eitt annað endamál kann eisini vera at fáa fólk og fyritøkur at vera verandi. Ein týdningarmikil fyritreyt fyri væl eydnaðari plássmarknaðarføring er, at staðið verður sjónligt fyri nógvum fólkum. Image'ið hjá plássinum hevur í hesum sambandi stóran týdning og strembað verður eftir at byggja upp og menna eina jaliga mynd av staðnum - ofta við slagorðum og myndaeyðkennum/eyðkennismyndum. Í plássmarknaðarføringini er tað vorðið alt meira vanligt ikki bara at arbeiða úteftir, men eisini at taka íbúgvirnar á staðnum við. Íbúgvar, sum eru stoltir av sínum býi ella síni bygd kunnu metast sum eitt slag av staðbundnum ambassadørum fyri býin ella bygdina.35 Filmsframleiðsla kann viðvirka til plássmarknaðarføring upp á fleiri ymiskar mátar. Lutvíst kann sjálvur filmurin vera við til at økja um kennskapin til plássið ella økið og harvið økja um atdráttarmegina, sum er umrødd omanfyri. Hartil ber til at byggja víðari á filmin og brúka 33 Sama, s. 28. Sama, s. 29. 35 Sama, s. 30. 34 16 myndirnar og innihaldið í filminum beinleiðis í marknaðarføringini. Lord of the Ring hevur verið nýttur í marknaðarføringini av New Zealeandi í einum stórt uppslignum samstarvi millum Air New Zealand og New Line Cinema, sum hevur framleitt teir tríggjar filmarnar. ANZ nevndi seg "Airline to Middle-Earth" og hevði motiv frá filmunum málaði á fleiri av flogførum sínum.36 1.2.2.4.3 Samleiki og sosialur kapitalur. Stigið frá atdráttarmegi og plássmarknaðarføring til samleika og sosialan kapital er ikki langt. Økisbundin ávirkan, lýst sum styrktur samleiki og sosialur kapitalur, snýr seg um, hvussu staðbundnir aktørar og fólkið, sum býr í einum øki, verða mobiliseraði og styrkt fyri at gerast virkin í vinnulívinum og á arbeiðsmarknaðinum og fyri at økja um teirra trivnað og lívsdygd. Økisbundin samleiki snýr seg um at menna atdráttarmegina hjá einum øki í mun til tað, sum liggur uttan fyri økið. Samleikin er knýttur at økisbundnum eyðmerkjum. Økisbundin identifikatión er framhildin sum ein lyklapartur í framvøkstrinum av økjum/landspørtum sum eitt sosialt rúm, ið fólkið á staðnum kennir eitt tilknýti til. Økisbundin eyðmerking grundar seg á ymiskar staklutir sum hugmyndir um náttúruumhvørvi, landslag, byggisiðir, mentan og tjóðskap, dialekt ella søguliga bakgrund.37 Sosialur kapitalur verður ofta nevndur, sum ein týdningarmikil staklutur í økismenningini. Sosialur kapitalur snýr seg um virði, siðir og normar og kann lýsast sum óformlig staðbundin kervi. Tey skapast og endurskapast gjøgnum tey netverk og sínámillum sambond sum eru millum einstaklingar, bólkar og felagsskapir í lokala samfelagnum. Sosiali kapitalurin á einum plássi hækkar og styrkir bæði ítøkiligar íløgur og íløgur í menniskjansligan kapital.38 Ítøkiliga kann tann sosiali kapitalurin á einum staði, har ein filmsinnspæling fer fram, koma til sjóndar við, at tað gongur lætt og skjótt at loysa praktiskar trupulleikar. Tað eru nógvar søgur frá smærri innspælingarplássum s.s. Trollhättan og Pajala í Svøríki um, hvussu fólkið á staðnum hevur kunnað loyst praktiskar trupulleikar av tí at "øll kenna øll". "Skal ein kúgv brúkast til eina upptøku, verður ringt til grannan, og tað er skjótt at finna fram til tann persónin, ið tosast skal við, fyri at læsa høvuðsgøtuna av fyri at taka eina senu upp."39 1.2.2.5 Landafrøðiliga spjaðingin av filmsvinnuni. Kanningar vísa, at kreativu vinnurnar í vesturheiminum miðsavnast í stórbýunum. Býirnir bjóða eitt tætt fólkað umhvørvi, sum fremur møguleikar at møtast og býta um royndir, og møguleikarnar at fáa lut í framhaldandi kunnleikamenning. Hetta kann bæði vera tað, at ein leitar stragegiskt eftir kunning, men eisini, at ein intuitivt tekur til sín "býarins suð", sum kann vera leysasøgur, innlit, ávirkanir, viðmæli, siðir við meira. Í nýggjari samfelagsvísindaligum bókmentum verður ofta víst til tørvin á einum kritiskum massa, t.v.s. at tað mugu vera nóg nógv fólk av ymiskum slag fyri at eitt pláss skal eggja til kreativitet. Richard Florida meinar til dømis, at kritiskur massi merkir, at hvørt einstakt menniskja lutvíst kann kenna seg aftur í sínum líkum, og lutvíst møtir eini rúgvu av persónum, ið eru øðrvísi enn hon/hann sjálv/ur.40 Tey skapandi evnini verða stimbrað við, at samstundis sum ein er tryggur í sínum egna "bólki", kann ein verða stimbraður av tí, sum er øðrvísi. Tað finnast dømi um, at tey mest kreativu 36 Sama. A. Paasi (2003). 38 Putnam (1993). 39 Dahlström et al (2005), s. 31. 40 Florida (2002). 37 17 umhvørvini ikki altíð eru teir allar størstu býirnir, í hvussu er ikki eftir amerikonskum máti. Tað er hend ein miðspjaðing av teimum kreativu vinnunum til ymsar miðalstórar býir.41 Tað kann tykjast sum, at staðfestingin omanfyri av týdninginum, sum liggur í tættari búseting, um stórar streymar av fólki og førleikum og um kritiskan massa má føra til ta eitt sindur deterministisku niðurstøðuna, at filmsvinna í roynd og veru er ein stórbýarvinna. Móti hesi myndini stendur kortini tað rákið, sum hevur verið at sæð í Norðurlondum og aðrastaðni við hesi seinnu árini, har ein veldug menning av filmsvinnu í útjaðaraøkjum er farin fram.42 Orsøkin til hetta er, at leiðarar innan filmsvinnuna í alt størri mun fáa eyguni upp fyri teimum fyrimununum, sum eru við at arbeiða á smærri plássum (smidligar og skjótar avgerðir, stuttur vegur til praktiska hjálp) og fyri at bróta av frá teimum føstu mynstrunum, sum eru í filmsumhvørvinum í stórbýunum, har tey, ið arbeiða í vinnuni ofta hava fylgst við fólki við somu bakgrund, somu virðum og sama hugsunnarhátti frá studentaskúlanum, ígjøgnum filmsskúlan og víðari í arbeiðslívinum.43 At stórbýirnir eru miðstøðir hjá filmsvinnuni forðar ikki fyri, at útjaðarin kann draga vinnuna til sín. Hetta sæst í norðurlendskum høpi í teirri sannroynd, at nógvar filmsstevnur liggja uttan fyri stórbýirnar og ofta í rættiliga smáum býum. Í altjóða filmsvinnuni eru tað eisini mong, sum virðismeta Norðurlond, tí tey umboða nakað øðrvísi enn tað, ið teir stóru filmsmetropolarnir standa fyri.44 Hetta eru dømi um nisjur í filmsvinnuni, ið kunnu síggjast sum týdningarmikil undantøk til tey ráðandi rákini, ið ástøðini hjá m.o. Richard Florida benda á, og sum leggja dent á, at filmur er yvirhøvur er knýttur at stórbýum. Tey netverk, sum verða skapaði í sambandi við filmsverkætlanir, eru sjáldan einans grundaði á persónar, sum búgva á staðnum, men umfata eisini landsdekkandi og altjóða sambond. Tí eru góðir samskiftismøguleikar og ferðamøguleikar til og frá einum øki ein serligur fyrimunur, tí hetta ger tað møguligt at heinta fólk inn ella at ferðast út við stuttum skotbrái. Skipanin av filmsframleiðslu sum verkætlanir hevur eisini gjørt tað gjørligt at flyta innspælingar av langfilmum millum ymisk innspælingarstøð, alt eftir hvussu lutfalsligi kostnaðurin fyri arbeiðsmegi og skattastøðið broytast. Flytingin av filmsvinnuni út í útjaðaraøkini í Norðurlondum, ella regionaliseringin av filmsvinnuni, er lutvíst ein fíggjarligur spurningur. Gongdin er íkomin, tí at tað nýggja regionala lagið í teirri politisku og umsitingarligu skipanini í Norðurlondum fær eina sterkari støðu og tekur á seg nýggj politikk-øki, ið áður hava verið fyrihildin statsvaldinum og miðfyrisiting tess. Sum liður í økismenningarpolitikkinum hava regionirnar í summum førum sett pengar í menningina av filmsframleiðslu. Harvið eru umstøðurnar og fyritreytirnar fyri at framleiða filmar ymiskar, alt eftir hvørji región, ið tú velur at spæla filmin inn í. Fíggjarligur stuðul er soleiðis við til at flyta filmsframleiðslu úr høvuðsstaðum til aðrar og øðrvísi landslutir. Øll Norðanlondini uttan Ísland hava okkurt slag økisbundnum fíggjarstuðli til filmsframleiðslu45 Hyggja vit at Evropa finnast tað alment fíggjaðir regionalir filmsgrunnar í minst 11 londum.46 41 Markusen og King (2003) Dahlström et al (2005), s. 32. 43 Sama. 44 Sama. 45 Sama, s. 33. 46 Lange og Westcott (2004), European Audiovisual Observatory (2007). 42 18 "Regiónir kunnu eisini vera nýggj ídnaðarlig rúm (nya industriella rum). Hetta merkir støð, har tað enn ikki eru fastar siðvenjur innan filmsídnaðin, sum kunnu verða forðandi fyri nýggjum hugskotum um film, og har tað er pláss fyri, at ungir og nýggir aktørar sleppa framat at framleiða langfilmar. Hetta eru faktorar, sum dentur hevur verið lagdur á hjá bæði Filmpool Nord og Film i Väst."47 Men spjaðingin í Norðurlondum av filmsvinnuni er fyrst og fremst knýtt at tí, at pengar eru settir í hetta virksemið frá regionalum politiskum myndugleikum, t.v.s. her hevur verið ein aktivur politikkur sum hevur givið úrslit. Hetta staðfestir svenski samfelagsgranskarin Margareta Dahlström (2007) í eini kanning av búsetingar- og arbeiðsviðurskiftum hjá svenskum filmsarbeiðarum: "Í Svøríki verða fleiri og fleiri filmar framleiddir, samstundis sum tann fyrrverandi miðsavnanin av allari filmsframleiðslu í Stokkhólmi endaliga og avgjørt er brotin. Ein nýggj landafrøði fyri filmsframleiðsluna er um at vaksa fram. Ein slík menning hevur verið møgulig orsakað av politiskum tiltøkum. Filmspolitikkurin hevur fingið eina regionala dimensión, nakað ið hevur viðført, at pengarnir til film lutvíst eru vorðnir regionaliseraðir, og at regionalir aktørar hava tikið ein aktivan leiklut á seg fyri at stuðla upp undir framleiðslu av filmum."48 1.2.3 Samanumtøka. Filmsframleiðsla er ein kreativ vinna. Hóast tað kann sigast um filmsvinnuna sum heild í norðurlendskum og altjóða høpi, at hon er miðsavnað í stórbýarøkjum, so síggja vit í Norðurlondum og Evropa (og USA), at hetta mynstrið verður brotið við aktivum tiltøkum frá regionalum politiskum myndugleikum. Filmspolitikkur við bæði mentanarpolitiskum og vinnupolitiskum sjónarhornum hevur havt við sær, at filmsvinnan mennist uttan fyri stórbýarøkini, har hon áður hevur verið miðsavnað. Vinnupolitisku tiltøkini hava verið at stuðla upp undir útbúgving, karmar og vinnuligt undirstøðukervi og hava verið motiverað av ynskjum um at skapa arbeiðspláss, sosialan kapital og regionala atdráttarmegi. Mentanarpolitikkurin hevur latið stuðul til framleiðslu av dygdargóðum verkætlanum og harvið við givið vinnuni eitt bein at standa á - hann hevur verið motiveraður av at skapa tí einstaka landinum ella teirri einstøku regiónini ein egnan samleika og eina mentanarliga mótvekt móti teirri stóru yvirvágini av altjóða, serliga amerikonskum filmum. Vit skulu hyggja eftir nøkrum dømum um, hvussu filmsvinnan er vaksin fram í Norðurlondum. Longur frammi í hesum áliti verður eisini mett um, hvat royndirnar frá regionaliseringsgongdini innan film í Norðurlondum kunnu nýtast til í føroyskum høpi. 1.3 Økismenning innan filmsvinnuna í Svøríki. Seinastu 10 árini eru hendar stórar landafrøðiligar broytingar innan svensku filmsvinnuna. Í byrjanini av 90-árunum vórðu at kalla allir langfilmar í Svøríki innspældir í ella kring Stokkhólm, meðan einans hendinga filmur var framleiddur í øðrum pørtum av landinum. 10 ár seinni var støðan broytt, og meginparturin av filmunum vórðu framleiddir langt burturi frá høvuðsstaðnum.49 47 Sama. Filmpool Nord og Film i Väst eru virknastu filmsdeplarnir í Svøríki uttan fyri Stockholm. Dahlström et al (2007), s. 5. 49 Dahlström et al (2005), s. 39. 48 19 Orsøkin til hetta er at finna í teirri strategi, sum Svenska Filminstitutet stakk út í kortið seinast í 80árunum, og sum frá 1997 og frameftir førdi til eina fíggjarliga stuðulsskipan, sum fekk heitið "stöd til regionala resurscentrum för regional verksamhet för film och video" ("stuðul til regionalar tilfeingisdeplar fyri film og video"). So við og við er filmsvirksemi komið í gongd í øllum pørtum av Svøríki gjøgnum stovnseting av regionalum tilfeingisdeplum. Hesir tilfeingisdeplarnir arbeiða við at bjóða miðlafrálæru fyri børn og ung, at stimbra samstarvi millum ymsar aktørar innan filmsøkið, at vísa dygdarfilmar fyri almenninginum og at vera við til at menna framleiðslu av stuttfilmum og dokumentarfilmum. Tilsamans 19 slíkir tilfeingisdeplar eru í Svøríki í dag, og av teimum vórðu 3 gjørdir til framleiðsludeplar fyri spælifilmar í 2000, tá ein nýggj politisk avtala varð gjørd um filmsstuðulin í Svøríki fyri tíðarskeiðið 2000-2005. Hesi vóru Film Pool Nord (í Luleå í Norrbotten), Film i Väst (í Trollhättan í Västra Götaland) og Film i Skåne (í býnum Ystad). Í januar 2006 fekk ein nýggj filmspolitisk avtala gildi, ið heldur fram á somu kós sum tann fyrra. Í tabell 1 niðanfyri sæst eitt fíggjaryvirlit yvirlit yvir hesar tríggjar framleiðsludeplarnar fyri árið 2005. Her sæst, at statsligi stuðulin er knappliga eina millión sv.kr. um árið, meðan regionali stuðulin, sum verður latin afturímóti, er munandi hægri. Tabell 1: Stuðul til regionalar filmsframleiðsludeplar í Svøríki í 2005 (SEK). Upphæddir í Stöd från Regional EU-bidrag Omsättning svenskum kr. Svenska motprestation Filminstitutet Film i Väst 950 000 45 850 000 1 060 000 66 940 000 Filmpool Nord 950 000 5 000 000 7 000 000 26 310 000 Film i Skåne 950 000 11 500 000 0 15 100 000 Kelda: SFI (2006) Verksamhetsberättelse 2005, s. 48. Premiärsatta samfinansierade långfilmer 19 5 5 Í hesum trimum regiónunum hava myndugleikarnir sostatt valt at seta skattapengar í filmsvinnuna. Pengarnir verða játtaðir frá kommunum, landspartastýrunum og regiónunum. Í 2005 fingu 19 langfilmar stuðul frá Film i Väst, og var hetta meira enn helvtin av øllum teimum svensku filmunum, sum vóru frumsýndir í biografunum tað árið. Film Pool Nord hevur eina umleið líka langa søgu sum Film i Väst, men hevur ikki havt ein líka stóran vøkstur, meðan Film i Skåne, sum er stovnað nakað seinni enn hinir báðir deplarnir, hevur víst eina dynamiska menningargongd. Vit skulu stutt hyggja at virkseminum í tveimum av hesum trimum svensku filmsframleiðsludeplunum. 1.3.1 Film i Väst - eitt menningartiltak í Västra Götaland. Film i Väst er ein filmsdepil í Västra Götaland, sum í dag er skipaður sum eitt partafelag, sum regiónin og nakrar av kommunum í regiónini eiga. Film i Väst er dømi um, at eitt virksemi, ið byrjaði sum filmsmentanarligt virksemi fyri ung, hevur ment seg til ein sterkan depil fyri framleiðslu av langfilmum. Film i Väst var stovnað í 1992 í lítla býnum Alingsås, umleið 1 tíma uttan fyri Göteborg. At byrja við var endamálið, at ung og áhugafilmarar (amatørar) kundu fáa umstøður at royna at gera filmar í verkstøðum við films- og videoútgerð, sum vórðu riknir av kommunum ella av lokalum feløgum við kommunalum stuðli. Í 1993 var ein talentmenningarskúli stovnaður og í 1994 eydnaðist við stuðli frá kommunum og landspartastýrinum at fáa settan á stovn ein vestursvenskan filmsgrunn, sum var við til at fíggja framleiðslu av langfilmum og stuttfilmum í økinum. Hesin var tó bert virkin í tvey ár. 20 Men eldsálirnar aftan fyri Film i Väst góvu kortini ikki upp, men søktu um ES stuðul til at menna virksemið. Í umsóknini var dentur lagdur á tørvin á einum filmstudio til spælifilmar, á tørvin á møguleikum fyri eftirframframleiðslu og fyri at menna førleikar, og somuleiðis var víst á, at tað ikki funnust langfilmsframleiðandi fyritøkur í økinum. Í 1997 fekk Film i Väst játtaðan sonevndan Mál 2-økismenningarstuðul úr bygnaðargrunnunum hjá ES (Structural funds).50 Virksemið var í hesum sambandi flutt til býin Trollhättan. Neyðugt var at fara undir at gera breiðar íløgur í eitt vinnuligt undirstøðukervi till tess at skapa eitt langtíðarberandi framleiðsluumhvørvi . Í tíðarskeiðnum 1997-2004 var ES-stuðulin 90 milliónir svenskar krónur tilsamans, og hann hevur tí havt stóran týdning fyri menningina av Film i Väst. Størsti stuðulin er kortini øll árini komin frá Västra Götalandsregiónini og teimum avvarðandi kommununum í regiónini. So við og við, sum ES-stuðulin er minkaður, til hann fall burtur í 2006, hevur regiónin hækkað sín stuðul tilsvarandi. Umsetningurin hjá Film i Väst vaks frá 1 millión SEK í 1992 til 67 milliónir í 2005. Fram til 2001 vórðu umleið 70 fyritøkur við tilknýti til miðlar stovnaðar í økinum. Samfígging av filmsframleiðslu hevur verið týdningarmesti faktorurin til tess at draga filmsverkætlanir til økið. Film i Väst kann bjóða sær til at fíggja upp til ein triðing av fíggjarætlanini í eini verkætlan, men krevur afturfyri, at ein upphædd, ið svarar til minst 150% av innskoti felagsins, verður brúkt í regiónini.51 Í teimum reglugerðum og leiðreglum, ið eru gjørdar fyri samframleiðslunum hjá Film i Väst, stendur m.a.: "Västra Götalandsregionens vision med Film i Väst är att organisationen ska bidra till att etablera regionen som den ledande filmregionen i norra Europa."52 Film i Väst setir treytir fyri at veita fígging. Millum tær týdningarmestu reglurnar eru: - Verkæltanir mugu leggja ein part av framleiðsluni í í økinum, har FiV er virkið. - Høvuðsframleiðarin skal hava eina mannaða skrivstovu í sama øki. - Minst 50% av øllum teimum, ið fáa løn í sambandi við filmsverkætlanina skulu hava bústað í Västra Götalandsregiónini.53 Tá ið Västra Götalandsregionen varð stovnað í 1999 (fyri Västra Götalands Län, sum var niðurlagt), yvirtók hon Film i Väst og skipaði fyritøkuna sum partafelag við regiónini sum einasta partaeigara. Vinnumenningarnevndin og Mentanarnevndin fyri regiónina varða báðar av felagnum. Västra Götalandsregiónin arbeiðir eftir visiónini "Tað góða lívið", ið varð samtykt í 2005 og miðar eftir, at regiónin bæði skal vera ein sterkur mentanardepil og hava støðugan vinnulívsvøkstur, og leggur dent á, at mentan er ein orkukelda og stimbur fyri borgararnar, samstundis sum hon gagnar búskaparvøkstrinum.54 50 Mál 2-økismenningarstuðulin hjá ES miðar eftir at stuðla økjum við viknandi vinnuvirksemi og viknandi fortreytum fyri búskaparligum vøkstri. Virksemið flutti úr Allingsås til Trollhättan, tí Trollhättan uppfylti treytirnar sum Mál 2 stuðulsøki. Sama, s. 52. 51 Stern, Svensson og Toll 2003, s. 6. 52 www.filmivast.se 53 www.filmivast.se , http://epi.vgregion.se/vgrtemplates/RegRightColumn.aspx?id=8660 54 Västra Götalandsregionen 2005. 21 Fram til 2005 fekk Film i Väst, sum áður nevnt, tilsamans 90 milliónir SEK í stuðli úr ESmenningargrunnunum, og hesir pengar hava sjálvsagt átt stóran lut í menningini av virkseminum. Men nú, ið ES-stuðulin hevur fingið ein enda, hevur regiónin tikið avgerð um at traðka til og dekka burturdotna ES-stuðulin inn við hægri játtanum frá mentanar- og vinnumenningarnevndunum. Kommurnar, ið eru við í arbeiðinum, hava tikið somu avgerð. Í løtuni sær Film i Väst møguleikar fyri at víðka virksemið innan m.a. eftirframleiðslu. Felagið miðar ikki eftir at gerast meira ráðandi innan svenskan film, tí tá hvørvur tað fjølbroytnið í vinnuni, sum felagið sjálvt hevur verið við til at skapa. Í staðin vil Film i Väst víðka virksemi sítt innan altjóða framleiðslur.55 Lyklafaktorar í samanrenningini millum film og økismenning í Västra Götalandsregionen. Tað vinnuliga undirstøðukervið er ein týdningarmikil faktorur í sambandinum millum film og vinnuliga menning. Hesin faktorurin er fyrst og fremst til staðar í teimum innspælingarhøllum, sum eru bygdar í Trollhättan. Film i Väst heldur til í einum gomlum ídnaðarøki í Trollhättan og hevur í dag fýra ymisk filmstudio har. Tað nýggjasta er Studio Fares, ið er 1100m^2. Menniskjansliga tilfeingið er eitt "bleytt" undirstøðukervi. Í 2003 gjørdi Film i Väst eina kanning av førleikabygnaðinum í Västra Götalandsregiónini í eini spurnarkanning, har framleiðsluleiðarar og filmsframleiðarar vórðu spurdir. Tað vísti seg, at filmsfeløgini høvdu ikki havt trupulleikar við at liva upp til kravið, um at minst helvtin av teimum, sum vórðu sett í starv, skuldu vera úr regiónini. Samstundis var staðfest, at tað vantaðu førleikar innan ávís øki. Hetta galt serliga filmsleikstjórar og A-fotografar.56 Filmsleikstjórar samstarva ofta við nakrar fáar A-fotografar. Ljóðtøkningar, elektrikarar og nakrar aðrar serfrøðingafunktiónir mangla eisini í regiónini. Sum liður í eini langsiktaðari ætlan fyri menning av eini langtíðarberandi filmsvinnu í regiónini hevur Film i Väst ment fleiri ymiskar útbúgvingar. Eitt øki, har tørvur á útbúnum fólki tíðliga varð staðfestur, var framleiðsluøkið. Tí var Film í Väst við og bygdi upp 3-ára filmsframleiðaraútbúgvingina á lærda háskúlanum í Trollhättan/Uddevalla. Felagið tók eisini stig til eina hægri útbúgving í 3D-animatión og í listarligari framseting á sama lærda háskúla. Harumframt rekur Film i Väst í samstarvi við kommunalu vaksnamannaútbúgvingarnar eina gymnasiala yvirbygningsútbúgving fyri ymiskar starvsbólkar innan filmsvinnuna. Hendan er vorðin til eina 2-ára yrkisútbúgving. Fyri royndar filmarbeiðarar og ungar filmsframleiðarar, ið enn ikki eru komnir í gongd, rekur Film i Väst eina uppvenjingarverkætlan (trainee-projekt) saman við lokalu arbeiðsávísingunum og framleiðslufeløgunum. Ein lyklaførleiki er at meta um uppskot til langfilmsverkætlanir. Hjá Film i Väst er tað forstjórin Tomas Eskilsson, ið hevur hesa ábyrgdina. Hann tekur avgerð um hvørjar filmsverkætlanir, ið Film i Väst skal samframleiða. Metingarstøðið er listarliga dygdin, væntaði áhugin hjá biografgangarunum, eins og filmar til børn og ung skulu raðfestast frammarliga. Harumframt verður eisini mett um, hvussu filmsverkætlanin ávirkar filmsvinnuna og arbeiðsmarknaðarstøðuna í regiónini.57 55 Dahlström et al (2005), s. 54, endurgivið úr samrøðu við Tomas Eskilsson, stjóra fyri langfilmadeildini í Film i Väst. Ein A-fotografur er tann persónurin á framleiðsluliðnum sum tøkniliga og listarliga hevur ábyrgdina av fotografisku sniðgevingini av einum filmi í samstarvi við m.o. filmsleikstjóran. 57 www.filmivast.se 56 22 Ein filmur, sum fær stóran viðgang ella "succes", hevur nógv at siga - lutvíst fyri at vátta organisatiónina inneftir, men kanska fram um alt í mun til nærumhvørvið, regiónina og alt landið. Ein væl fagnaður filmur, ið selir nógv atgongumerki, ger tað lættari hjá politikarum at vilja satsa upp á filmsframleiðslu. Á lands- og altjóða pallinum er ein "succes" við til "at vísa, at mann dugir". Fyri Film i Väst fekk Fucking Åmål ein slíkan avgerandi týdning. Filmurin varð frumvístur í 1998 og var ein av best fagnaðu svensku filmunum í 1990-árunum bæði millum ummælarar og áskoðarar. Týdningurin, ið filmsvinnan hevur fyri økismenning, sæst m.a. av sambandi hennara við aðrar vinnur. Film i Väst hevur kannað ta samlaðu vinnuna, sum fæst við livandi myndir í Västra Götaland. Hendan vinnan umfatar films- og sjónvarpsframleiðslu, lýsingarfilmar, sjónvarps- og telduspøl, simulering, útbúgvingarfilmar og audiovisuellar tænastur til internetið. Trollhättan við Film i Väst er miðstøð fyri langfilmaframleiðslu, meðan Göteborg er miðstøð fyri sjónvarps- og lýsingarfilmar. Samstundis sum Film i Väst er vaksið, er eisini framleiðslan hjá Sveriges Television í Göteborg vaksin, serliga innan drama, sum er ferfaldað seinastu árini.58 Kanningin vísir eisini, at tað eru stovnaðar nógvar fyritøkur innan films- og miðlavinnuna í regiónini. Hetta verður umrøtt sum eitt "filmcluster", har Film i Väst verður sæð sum motorurin.59 Hetta sjónarmiðið gongur eisini aftur hjá Vinnumenningarnevndini í Västra Götalandsregionen, sum letur nógv tað størsta regionala íkastið til fíggingina av Film i Väst. Nevndin metir stuðulin til samframleiðslu av langfilmi og drama sum ein stimbur til menningina av einum audiovisuellum ídnaði.60 Á heimasíðuni hjá Film i Väst er ein listi yvir filmsfyritøkur í regiónini, sum vísir, at 14 framleiðslufeløg og 11 aðrar films- og miðlafyritøkur eru bara í Trollhättan. Film i Väst hevur eitt tætt samarbeiði við hinar filmsfyritøkurnar, og forstjórin Tomas Eskilsson leggur dent á týdningin av at byggja upp langtíðar viðurskifti við framleiðslufeløg, filmskaparar og aðrar lyklapersónar.61 Framleiðslufeløgini eru aksin fyri allar aðrar fyritøkur. Um tey hava nógv virksemi í gongd, breiðir ávirkanin seg út í alla vinnuna.62 Lokalur eldhugi og tað, at eldsálir og lyklapersónar finnast, er enn ein týdningarmikil faktorur fyri sambandið millum filmsvinnu og økismenning. Hetta hevur havt stóran týdning í stovnanini og menningini av Film i Väst (sí omanfyri). At politikarar á regionalum støði, fyrst í läns-ráðunum og síðani í regiónini Västra Götaland, hava satsað upp á filmsvinnu hevur havt avgerandi týdning. Fleiri lyklapersónar vísa eisini á týdningin av, at Västra Götaland er ein región við sjálvstýri, og at hetta gevur eina týðiligari strategiska ábyrgd fyri økismenningini í regiónini.63 1.3.2 Filmsvinnan í Norrbotten - Filmpool Nord. Filmsvinnan í Norrbotten, ið er norðasti landsparturin í Svøríki, tók dik á seg í 1990, tá táverandi Norrbottens Län fekk eina statspulju upp á 8 milliónir SEK, sum vóru oyramerktar til mentan. Táverandi skrivstovustjórin fyri vinnumenningardeildini hjá läninum, Per-Erik Nilsson, ið eisini 58 Stern, Svensson og Toll 2003, s. 4. Sama, s. 6 60 Dahlström et al (2005), s. 56 61 Sama, endurgivið úr samrøðu við Tomas Eskilsson, forstjóra i Film i Väst. 62 Sama. 63 Sama, s. 57. 59 23 hevði ábyrgdina av mentanarumsitingini, mælti til at nýta peningin til at fáa í gongd eina filmsvinnu í Norrbotten. Per-Erik Nilsson er í dag stjóri fyri felagnum Filmpool Nord. Hugskotið um at nýta hendan pening til at stuðla upp undir filmsframleiðslu í läninum var umsett til veruleika í 1991, tá ein tilfeingismiðstøð fyri regionala filmsvinnu varð stovnað. Fokus í hesum virksemi var útlán av tøkniútgerð og fíggjarligur stuðul til filmsframleiðslu. Samstundis sum nógvar ivasamar røddir vóru frammi bæði í Norrbotten og í Stokkhólmi um møguleikarnar fyri og nyttuna av at framleiða filmar í Norrbotten, kom ein rúgva av umsóknum frá lokalum filmsskaparum um at sleppa at gera filmar.64 Í 1992 var virksemið skipað í Filmpool Nord sum ein 3-ára royndarskipan. Í 1996 var royndin gjørd varandi, og Filmpool Nord varð skipað sum eitt partafelag, ið Norrbottens Län átti. Síðani 1998 hava allar kommunurnar í Norrbotten verið við sum partaeigarar, länsstýrið í Norrbotten og kommunan í Luleå vórðu størstu íleggjarar við ávikavist 18 og 14 prosentum av partapeninginum. Á gamla hernaðarøkinum Kronan í Luleå hevur Filmpool Nord skrivstovuhøli saman við øðrum mentanarstovnum. Millum mentanarvirksemið finst ein biografur og Studio Kronan, eitt filmstudio á 700 fermetrar, ið Filmpool Nord er partaeigari í. Hetta er norðaligasta filmstudio fyri yrkisligar filminnspælingar, sum finst í Svøríki. Í 1990-árunum var filmsframleiðslufelagið Giraff Film stovnað í Luleå, og í 2005 vóru 5 filmsframleiðslufeløg stovnaði, ið hava skrivstovur á Kronan økinum. Frá 1997 øktist almenni stuðulin til Filmpool Nord munandi, tá svenski staturin lat pening úr stuðlinum til regionalar tilfeingisdeplar. Í 2000 var Filmpool Nord gjørt til landsdepil fyri langfilmaframleiðslu. Í árunum 2003-2005 var árligi regionali stuðulin 5 mill. SEK. Harumframt er fitt av stuðli komin úr bygnaðargrunnunum hjá ES - fram til 2005 tilsamans 44 mill. SEK. Í árunum 2000-2005 var ES-stuðulin 15-20% av samlaðu fíggjarætlanini hjá Filmpool Nord. Tilsamans hevur Filmpool Nord verið við til at framleitt umleið 40 langfilmar (íroknað sjónvarpsrøðir) og umleið 250 dokumentar- og stuttfilmar.65 Men framgongdin hjá Filmpool Nord snýr seg ikki bara um at skapa fíggjarligt tilfeingi og vinnuligt undirstøðukervi fyri filmsframleiðslu í Norrbotten. Tað málrættaða arbeiðið hjá eldhugaðum lyklapersónum hevur eisini verið ein avgerandi fortreyt fyri menningini.66 Umframt áðurnevnda Per-Erik Nilsson, ið líka síðani 1991 hevur arbeitt fyri at menna filmsvinnuna í Norrbotten, so hevur menningin eisini verið borin fram av lyklapersónum innan arbeiðsávísingarnar, kommunurnar, länsstýrið og ríkispolitikk. T.d. endaði formaðurin í länsráðnum røðu sína á eini ráðstevnu um film í 2004 við at lova framhaldandi fíggjarligan stuðul til filmsvinnuna frá regionalu myndugleikunum. Menningin av einum lands- og altjóða perspektivi. Tað krevjast ymisk sløg av tilfeingi til langfilmaframleiðslu. Tað snýr seg m.a. um undirstøðukervi og netverk, fígging og førleikar. Tað seinasta ber við spurningin um, hvørt tað eru persónar tøkir, ið hava vitan um og royndir í filmsframleiðslu. Tað er áhugavert at hyggja at, hvussu hesi ymsu sløgini av tilfeingi hava ment seg í Norrbotten regiónini. Fyri tað fyrsta krevjast undirstøðukervi og netverk. Ein filmbýur er í ferð við at verða skapaður í tilknýti til Studio Kronan og skrivstovurnar hjá Filmpool Nord. Hesin filmbýurin skal innihalda fleiri films- og miðlaatknýttar fyritøkur s.s. filmsfyritøkur og tøknifyritøkur. Hendan satsingin er 64 Sama, s. 50, Johansson 2004, s. 9, Filmpool Nord 2002, s. 2. www.fpn.se 66 Dahlström et al 2005, s. 59. 65 24 gjørlig av einum tøttum samstarvi millum Luleå kommunu, Luleå Näringsliv AB (vinnumenningarfyritøka) og Filmpool Nord. Filmpool Nord hevur nógv sambond við fyritøkur í filmsvinnuni í Norrbottens län. Í eini spurnarkanning, ið vendi sær til allar fyritøkur, ið kunnu staðfestast at hava virkað innan filmsvinnuna í Norrbotten, vísti tað seg, at nærum allar høvdu havt samband við Filmpool Nord. Tænasturnar, sum fyritøkurnar fingu vóru -settar upp eftir týttleika-: Fígging, sparring, ráðgeving, netverk, førleikamenning og distributión.67 (Sí tabell 2 niðanfyri.) Tabell 2: Tænastur, ið Filmpool Nord hevur veitt fyritøkum í Norrbotten. Kelda: Johansson, Staffan (2004): Filmindustrin i Norrbotten. Framväxt, nuläge och ekonomisk betydelse. S. 23. Tá vit tosa um filmsframleiðslu, ber helst til at víðka hugtakið undirstøðukervi til tað ítøkiliga nátúruumhvørvið, sum hevur víst seg at vera eitt tilfeingi í menningini av filmsframleiðslu í Norrbotten. Filmar, sum eru samframleiddir av Filmpool Nord, hava í stóran mun gjørt nýtslu av teimum serstøku náttúruumhvørvunum í Norðursvøríki. Eisini tað lítla samfelagið verður mett sum eitt tilfeingi, tí tey sum hava spælt filmar inn í Norrbotten siga frá, at "tað er lætt og stuttligt at spæla filmar inn í Luleå og Norrbotten, tí fólk eru hjálpsom og vinarlig".68 Miðvís sambond í netverkum er ein fortreyt fyri at skapa langfilmsverkætlanir. Framleiðsla av langfilmum fer fram í verkætlanum. Tað henda alla tíðina nýggjar samansetingar av verkætlanum. Tí hevur tað stóran týdning, at aktørar taka lut í netverkum og eru til staðar har, ið fólk møtast fyri at seta slíkar verkætlanir saman. Ein støðug tilgongd av førleikum er sera týdningarmikil, og hetta er ein avbjóðing fyri ein landslut sum Norrbotten við teimum landafrøðiligu fyritreytum, sum har eru. Nógvar filmsframleiðslur eru 67 68 Johansson 2004, s. 25. Dahlström et al 2005, s. 60, endurgivið úr samrøðu við Tomas Eskilsson, forstjóra i Film i Väst. 25 altjóða samframleiðslur. Fyri svenskar filmar hevur serliga norðurlendskt samstarv stóran týdning. Filmpool Nord miðar eftir at menna samstarvið í Nordkalot-økinum. Eitt annað tilfeingi í framleiðslu av langfilmum er atgongdin til fígging í Norrbotten. Hendan kemur eisini í framtíðini at vera tengd at almennum pengum. Út frá tí sum kommunalir og regionalir fíggjarveitarar hava meldað út, er framhaldandi stuðul væntandi. Filmpool Nord hevur átt lut í nøkrum av teimum best seljandi filmunum í Svøríki seinastu árini, og hetta saman við framgongdini hjá fyritøkuni styrkir argumentini fyri at lata skattafíggjaðan stuðul til virksemið. Tí hava regionalu myndugleikarnarir eisini økt játtanina, tá ES-stuðulin er fallin burtur. Í dag er árliga fíggjarætlanin 33 milliónir svenskar krónur, sum í høvuðsheitum eru regionalir pengar.69 Gjøgnum praktiskar royndir frá filmsverkætlanum og gjøgnum útbúgvingar er ein førleiki stigvíst bygdur upp, sum er eitt tilfeingi fyri framtíðar menningina av filmsvinnuni í Norrbotten. Ein lokal og regional "filmsarbeiðarastætt" er ment. Johansson vísir í kanning síni á, at nógvir av hesum filmsarbeiðarunum er sonevndir "mångsyslare" (t.e. fólk, ið starvast innan fleiri ymisk yrki), men at tað eru eini 150 fólk í regiónini, sum burturav arbeiða við filmi70. Harumframt eru onnur 80, ið arbeiða innan sjónvarpsvinnuna.71 Í Norrbotten finnast nakrar útbúgvingar innan film. Her hevur Filmpool spælt ein stóran leiklut, tí fyritøkan hevur í stóran mun verið tann, ið skipar fyri slíkum útbúgvingum. Útbúgvingarnar hava snúð seg um rekvisittir, foto, handritaskriving, framleiðsluarbeiði, leikstjórn, klipping, framleiðslu av tónleikavideo og filmstøkni. Útbúgvingarnar hava verið fíggjaðar við stuðli úr regionalum arbeiðsmarknaðargrunnum og skipaðar í samstarvi við m.a. svenska sjónvarpið SVT og við regionalar og landsdekkandi hægri lærustovnar. Førleikamenning fer tó ikki einans fram ígjøgnum útbúgvingar, men í stóran mun gjøgnum praktiskar arbeiðsroyndir og við, at kunnleiki verður útbreiddur í samstarvi millum ymsar aktørar. Framtíðarmálið hjá Filmpool Nord er at økja um talið av samframleiddum langfilmum. Ætlanin er longu í 2007 at økja talið úr 3-4 árliga upp í 7 um árið, umframt at draga fleiri fyritøkur í filmsvinnuni til regiónina. At vaksa um virksemið er eisini ein máti at gera tað gjørligt hjá filmsarbeiðarum at arbeiða við filmi burturav alt árið.72 1.3.3 Samanumtøka um regionala filmsvinnu í Vestur- og Norðursvøríki. Bæði í Västra Götalandsregionen og í Norrbotten, sæst at eitt virksemi, sum er bygt upp frá grundini av og er byrjað við at veita undirvísing, fígging og praktiskar karmar til filmsframleiðslu í lokaløkinum, eru vaksin til stór vinnulig virksemi. Film i Väst og Filmpool Nord eru fyritøkur, sum við almennum pengum fara inn og heilt ella lutvíst fíggja filmsverkætlanir undir treytum um, at verkætlanin í ávísan mun skal framleiðast í regiónum teirra. Við at bjóða partvísa fígging draga fyritøkurnar pening til regiónina og skapa grundarlag fyri, at aðrar fyritøkur í regiónini kunnu fara inn í verkætlanirnar sum veitarar upp á handilsligar treytir. 69 Filmpool Nord, www.fnp.se Johansson 2004, s. 25. 71 Sveriges Television 2006, s. 36. 72 Filmpool Nord 2007, www.fnp.se 70 26 Lyklafaktorarnir í menningini hava verið eldsálir í vinnuni og dyggur politiskur stuðul og vilji til at skapa fyritreytirnar fyri eini regionalari filmsvinnu. Tá vinnuliga undirstøðukervið var fingið upp á pláss, var gjørligt at fáa inn virksemi, sum er fíggjað við pengum, ið koma uttanífrá. Tað at regiónirnar og staturin samstundis hava havt ein mentanarpolitikk, sum letur stuðul til framleiðslu av svenskum filmum og til aðrar mentanarstovnar, ið filmsvinnan samstarvar við, hevur sjálvandi eisini verið ein partur av grundarlagnum undir regionalu filmsvinnuni. 1.4 Menning av filmsvinnu í útjaðarunum í Noregi. Í Noreg er menningin av filmsvinnuni í útjaðaranum komin eitt sindur seinni í gongd enn í Svøríki. Politiskt eru tvey rák, sum bera móti øktari regionalisering av filmsvinnuni. Lutvíst hevur norski staturin seinastu árini lagt dent á at menna filmsvinnuna uttan fyri Oslo, sum annars hevur verið staðið, har at kalla øll norsk filmsframleiðsla fór fram. Hetta er gjørt við at flyta týdningarmiklar filmsstovnar úr Oslo, t.d. at flyta miðlaeftirlitið til Fredriksstad, stovna filmsútbúgving í Lillehammer, leggja The Norwegian Film Commision, sum skal fáa útlendskar filmsframleiðslur til Noreg, í Bergen og við at stuðla filmsmiðstøðum og grunnum í Bergen, Trondheimi og Tromsø. Og lutvíst hava fleiri útjaðaraøki tikið egin stig til at fremja filmsvinnu í sínari región og hava orðað visiónir um at gera øki teirra til fakligar deplar innan filmsvinnuna. "Regional filmindustri kan gi arbeidspladser og et bredt spekter av yrker, som tiltrekker unge i deres karrierevalg og gjør at de blir boende. Flere steder i Norge har derfor visjoner om å bli et filmfaglig kraftsentrum. Et kappløp om å bli i fremste rekke å nå disse kulturelle og næringsmessige målsettingene er allerede i gang."73 Gongdin í Noreg er soleiðis merkt av eini ávísari regionalari kapping um at gerast fremstu menningardeplarnir innan filmsvinnuna. Í hesi kappingini, vísir granskarin Grete Rusten á, detta fleiri smá umhvørvi niðurímillum, tí virksemið er ov lítið og óstøðugt til at halda fast um tað kvalifiseraðu arbeiðsmegina.74 Tær regiónirnar, sum standa sterkast í hesi kappingini, tykjast at vera Bergens-økið, Trondheim og Tromsø. Tað kunnu ávísast fleiri orsøkir til hetta, men Grete Rusten metir, at ein týdningarmikil ávirkan er, at hesar býirnir hava universititet og hægri háskúlar, ið bjóða útbúgvingar til filmsvinnuna.75 Ein annar týdningarmikil menningarmøguleiki hjá norskari filmsvinnu er áhugin hjá útlendskum filmsframleiðarum at nýta Noreg sum location. Her standa nøkur av útjaðaraøkjunum munandi sterkari enn miðsavnaða vinnan í Oslo, tí tað er tann stórslidna náttúran, sum er áhugaverd hjá útlendsku framleiðaranum at gera filmsupptøkur í, og ikki býirnir. Teir eftirspyrja stórfingin landsløg við fjallalendi og stórum fjørðum, ið eru órørd av sivilisatiónini, men kortini liggja nær við altjóða flogvallir og onnur flutningsknútapunkt.76 Her standa Bergen, Trondheim og Troms aftur sterkt. Til tess at stuðla upp undir hendan menningarmøguleikan í filmsvinnuni, setti norska stjórnin í 2006 í verk eina royndarskipan, har útlendskir filmsframleiðarar fáa endurgoldið 15% av útreiðslunum, ið teir brúka í sambandi við filmsframleiðslu í Noreg.77 73 Rusten (2005), s. 145. Sama, s. 172-173 75 Sama, s. 157f. 76 Sama s. 156. 77 Sama s. 157. 74 27 Grete Rusten vísir eisini á, at alla staðni har filmsvinna er komin í gongd í Noreg , hevur tað eisini verið ein avgerandi fyritreyt, at tað finnast eldsálir á staðnum, sum hava havt vilja og evni at dríva gongdina frameftir. Summar regionalar filmssatsingar "er nermest drevet takket være profilerte ildsjeler". Hon vísir tó eisini á, at tað kann vera ein sera sárbar strategi, at lata ov nógv hvíla á eldsálunum - tað má skapast ein vinnuligur bygnaður, sum kann bera í longdini, eisini tá eldsálirnar falla frá ella fara víðari til aðrar avbjóðingar.78 Í Noreg vóru í 2004 framleiddir 20 spælifilmar, og statsligi stuðulin til filmsframleiðslu var 240 milliónir NOK. 1.5 Menning av regionalari filmsvinnu í Danmark. Seinastu 15 árini hevur danska filmsvinnan verið í listarligum og fíggjarligum uppgongutíðum. Ávirkanin frá Dogme 95 tiltakinum hjá Lars von Trier og øðrum og tann listarliga og nýskapandi orkan, sum kom haðani, eigur ein part av æruni fyri hesum, men eisini tann mentanarpolitiski bygnaðurin og landslagið av útbúgvingar- og mentanarstovnum, sum stuðla upp undir filmsvinnuna, hava verið avgerandi fyritreytir undir hesi menningini.79 Í Danmark hevur tað verið altjóðagerð heldur enn regionalisering, ið hevur skapað nýggj mynstur og nýggjar leiðir í filmsvinnuni, ikki minst gjøgnum ein aktør sum Zentropa, ið hevur sett sera nógv virksemi í gongd, eins og DR hevur framt stórar satsingar upp á sjónvarpsrøðir, sum hava verið framleiddar í samstarvi við aðrar danskar og norðurlendskar aktørar. Menningin hevur verið miðsavnað í og kring Keypmannahavn, har tey stóru feløgini, útbúgvingarstovnarnir og landsstovnarnir innan filmsvinnuna liggja. Millum størstu aktørarnar eru áðurnevnda Zentropa og danski filmsskúlin, umframt det Det Danske Filminstitut, sum bæði er veitari av almennum stuðli til danska filmsframleiðslu, men sum eisini rekur ymiskt virksemi filmslistini at frama, s.s. filmssavn, DFI-filmworskhop, Center for Børne- og Ungdomsfilm og Film X, ið er eitt interaktivt film studio fyri børn og ung. Tó er eisini komin gongd á eina meira desentrala menning í Danmark, har kommunalir myndugleikar hava sett pengar av til at draga filmsvinnu til øki, ið liggja uttan fyri Keypmannahavn. Seinastu árini er ein ávís regionalisering tí eisini farin fram í donsku filmsvinnuni. Tey mest markantu av hesum tiltøkunum eru Filmby Århus og Film Fyn.80 Hesi umboða tvær heilt ymiskar strategiir fyri at menna filmsvinnuna í økjum sínum. Í Filmby Århus hava kommunan og amtið (nú regiónin) valt at seta pening í at byggja upp framleiðsluhøli og skrivstovuhøli fyri at skapa eitt audiovisuelt cluster (tyssi) av fyritøkum við filmsframleiðslu sum felags umsnaringarpunkti. Satsað verður upp á, at hendan miðsavnanin í næst størsta býnum í Danmark fer at draga fyritøkur til sín og soleiðis tryggja eitt varandi førleikalyft.81 Film Fyn, sum er figgjað av fyrrverandi amtinum, nú regiónini, og kommunum á Fjóni, setir ikki pengar sínar í múrsteinar, men roynir aktivt at brúka pening sín til at halda eitt høgt framleiðsluvirksemi. Tað stóra framleiðsluvirksemið hevur borið við sær, at eitt filmstudio er stovnað í einari niðurlagdari verksmiðju. Film Fyn stuðlar ikki for-framleiðslu og menning av 78 Sama, s. 172. Jørgensen 2005, s. 83-84. 80 Sama, s. 94 og 99. 81 Sama, s. 105. 79 28 handritum, men miðar eftir at byggja upp eitt undirstøðukervi og ein lokalan kunnleikagrunn, sum ger regiónina lokkandi sum framleiðslustað - eisini tann dagin, tá núverandi almenni stuðulin fellur burtur ella minkar munandi.82 Báðar hesar nevndu verkætlanirnar uppfata seg sum vinnupolitisk tiltøk, hvørs endamál er at skapa búskaparligt virksemi í nærøkinum. Báðar verkætlanirnar samstarva við Det Danske Filminstitut, hvørs ráðgevarar/konsulentar eiga listarligu avgerðirnar um filmsverkætlanirnar, meðan regionalu verkætlanirnar fáa til vega restfíggingina og fáa afturfyri skapað lokalt búskaparligt virksemi og fáa víst landslut sín og umhvørvi sítt fram á hvíta løriftinum.83 1.6 Menning av filmsvinnuni í Íslandi. Tá talan er um regionala menning av filmsvinnu í norðurlendskum høpi, er helst rættast at meta Ísland sum eina región, tá tað kemur til stødd og samfelagsbygnað. Íslendska filmsvinnan hevur ment seg stórliga síðani umleið 1990. Síðani 1995 eru framleiddir millum tveir og níggju spælifilmar um árið, og í miðal hava íslendingar framleitt 6 spælifilmar um árið seinastu 10 árini.84 Mentanarpolitiskt stuðlar íslendska stjórnin filmsgerð gjøgnum íslendska filmsgrunnin, sum verður umsitin av Íslendska Filmsdeplinum, ið er ein stovnur undir íslendska útbúgvingar- og mentamálaráðnum. Stuðul úr filmsgrunninum verður bara latin íslendskum filmum. Í 2004 var játtanin hjá filmsgrunninum 288 milliónir ISK ella 24 milliónir DKK.85 Í 1999 samtykti Altingið eina skipan, har íslendski staturin gjaldar filmsframleiðarum 14% aftur av teimum útreiðslum, ið teir hava í sambandi við filmsframleiðslu í Íslandi. Fram til 2004 vóru játtaðar umleið 570 milliónir ISK ella 47 milliónir DKK sambært hesi lógini.86 Hendan skipanin vendir sær bæði til íslendskar og útlendskar filmsframleiðarar, og 9 av teimum tilsamans 21 filmunum, ið fram til 2004 høvdu fingið stuðul útgoldnan eftir skipanini vóru burturav útlendskir filmar, har ímillum fleiri stórar framleiðslur úr Hollywood. Eitt triðja týðandi filmspolitiskt tiltak er skrivstovan Film in Iceland, sum er partur av Invest in Iceland marknaðarføringini hjá íslendska útflutningsráðnum. Film in Iceland marknaðarførir Ísland sum filmsframleiðsluland bæði viðvíkjandi fíggjarligu fyrimununum, sum útlendskir framleiðarar kunnu fáa í Íslandi, viðvíkjandi teimum møguleikunum fyri locations, sum Ísland hevur við síni fjølbroyttu náttúru, og viðvíkjandi teimum tænastum, ið íslendska filmsvinnan kann veita.87 Ísland luttekur harumframt í bæði norðurlendskum og evropeiskum filmssamstarvi, og íslendskir filmsframleiðarar hava soleiðis eisini møguleikar at fáa fígging til sínar filmar gjøgnum samstarv við framleiðarar uttanlands. Útbúgvingartilboð innan vinnuna og eitt ríkt mentanarlív, við ríkisstuðlaðum sjónleikarhúsum, søvnum, kringvarpi og útbúgvingarstovnum eru eisini ein týdningarmikil partur av tí 82 Sama. Sama. 84 Skúladóttir 2007, s. 185, Film in Iceland 2006 og 2007. 85 Sama, s. 186. 86 Sama, s. 183. 87 Film in Iceland 2007. 83 29 undirstøðukervi, sum ger tað gjørligt hjá Íslendingum at framleiða filmar, sum í fleiri førum eru kappingarførir í dygd á altjóða og evropeiska marknaðinum. Filmspolitiskt arbeiðir Ísland sostatt við bæði vinnupolitiskum og mentanarpolitiskum strategium, og tað er eingin ivi um, at tað er ein samvirkan millum hesar strategiir, sum er grundarlagið undir teirri jaligu gongdini, sum íslendska filmsvinnan hevur verið í seinastu árini. Nærri verður greitt frá íslendsku filmsvinnuni og íslendskum filmspolitikki í kapitli 4.2. 30 2. Støðan í Føroyum, sum er. Í hesum partinum skal roynt vera at gera eina stutta lýsing av støðuni viðvíkjandi filmi og filmsgerð í Føroyum, sum hon er í løtuni. 2.1 Søguligt afturlit. Søguliga hevur filmsvirksemið í Føroyum verið sera avmarkað. Og tað, ið er blivið upptikið er ofta ikki varðveitt fyri eftirtíðina. Eitt filmssøguligt savn, sum kundi tikið hond um gamlar filmar og varðveita teir fyri eftirtíðina, er tí bráneyðugt. Hetta kundi verið gjørt í samstarvi við sjónvarpið hjá Kringvarpi Føroya, sum í nógv ár hevur havt sera vánaligar umstøður at goyma gomlu bond síni, og sum tí er í vanda fyri at missa nógv av tí elsta tilfarinum med alla. Vit vita um nakrar filmar og filmsupptøkur, sum føroyingar hava gjørt gjøgnum tíðirnar, harav ikki alt er varðveitt, og harumframt vita vit um nakrar filmar, sum útlendskir filmsframleiðarar hava gjørt í Føroyum. Í 1920 gjørdi sviin Nordenskjold ein film í Føroyum, sum var ein blandingur av dokumentari og spælifilmi. Nordenskjold fekk fólk at spæla leiklutir í myndum, sum lýstu gerandisdagin í Føroyum tá. M.a. eru myndir úr stóru Dímun, tá slaktineyt skulu flytast av oynni. Í 1952 upptóku eysturtýskarar ein spælifilm í Føroyum, sum nevndist Schatten über den Inseln (www.filmportal.de), hetta var ein løgin eyðkendur eysturtýskur propagandafilmur. Í 1953 innspældu norðmenn filmin Selkvinnen, sum bygdi á søgnina um kópakonuna. Filmurin varð lutvíst upptikin í Nolsoy, og tá nólsoyingar hildu mentanarstevnu í 2003, fingu teir fatur í einum kopii av filminum og vístu hann. Um áhugin í Nolsoy í 2003 var stórur, so var hann heldur lakari í Noreg, tá filmurin kom fram í 1953. Hann gjørdist tað størsta floppið í norskari filmssøgu og varð beinleiðis orsøkin til, at táverandi filmsstuðulsskipanin í Noreg varð avtikin. 2.1.1 Nakrar royndir innan dokumentar- og spælifilmar: 1950-1980. Áðrenn sjónvarpið varð stovnað í Føroyum, vóru bert heilt fáar royndir gjørdar at gera føroyskar dokumentarfilmar. Ein, ið íðiliga royndi at gera upptøkur og dokumentera persónar og gerandislív í tíðarskeiðnum frá seinast í 1950'unum til miðskeiðis í 70-árunum, var Jákup Andreas Arge. Eftir hann liggja nógvir tímar av upptøkum, ið hann eisini av sínum eintingum hevur latið talgilda og soleiðis varðveita fyri eftirtíðina. Jákup Andreas Arge lat í nógv ár upptøkur til Danmarks Radio. Millum filmarnar, sum eru eftir Jákup Andreas Arge, eru Færøerne i dag, ein dokumentarfilmur um Føroyar frá umleið 1969, sum varð sendur í donskum sjónvarpi. Harumframt er filmurin Kornið í Føroyum, sum dokumentarar, tá korn varð heystað fyri seinastu ferð í Húsavík. Filmurin fylgir við, tá akurin verður skorðin, kornið bundað, treskjað og malið og at enda síggja vit eisini drýl verða bakaðan úr korninum. Filmarnir hjá Jákupi Andreasi Arge vóru ikki kendir av almenninginum, fyrr enn teir vórðu latnir Sjónvarpi Føroya, sum vísti teir í 2003. Filmur var eitt sera dýrt ítriv, og Jákup Andreas Arge søkti seinast í 60'unum og í byrjanini av 70'unum Føroya Landsstýri um stuðul til útgerð, filmsrullur og framkalling í sambandi við filmsarbeiði sítt. Umsóknirnar vórðu sýttar. 31 Í 1974 gjørdi Arni Nørrevang tríggjar sjónvarpssendingar fyri Danmarks Radio um Føroyar. Arne Nørrevang legði sendingarnar til rættis, meðan eitt framleiðslulið úr Danmark stóð fyri upptøkunum. Tann mest ambitiøsi føroyski dokumentarfilmurin, sum hevur verið gjørdur, áðrenn sjónvarpið kom, er "Tríggir varðar", sum Eyðun Johannesen gjørdi í 1975. Hetta er ein filmur, ið lýsir teir tríggjar høvundarnar Heðin Brú, Christian Matras og Rikard Long. Eyðun legði filmin til rættis, men hevði eitt framleiðslulið úr Danmark at gera upptøkurnar. Frá 1974 til umleið 1977 gjørdi spaniólin Miguel Hidalgo, ið var sera eldhugaður fyri filmi, nakrar spælifilmar í 8 og 16 mm formati við føroyskum áhugaleikarum í leiklutunum. Hesir vóru "Rannvá" í 1974, "Páll Fangi" í 1975 og "Heystblómur" í 1977. Filmarnir vóru vístir alment í Føroyum og gingu fyri fullum húsum í skúlahøllum og bygdarhúsum kring landið. Filmarnir hava ongantíð verið vístir í føroyskum sjónvarpi, og eingi eintøk eru av teimum í Føroyum. Hesir filmarnir vóru helst ikki serliga góðir filmslistarliga, men teir høvdu verið áhugaverdir at havt og sæð aftur, sum dokument fyri sína tíð. Aðrir føroyskir spælifilmar hava ikki verið framleiddir, fyrr enn Katrin Ottarsdóttir byrjaði sítt virki sum filmsleikstjóri í seinnu helvt av 80'unum. 2.1.2 Sjónvarpið og filmsframleiðsla. Í 1984 byrjaði Sjónvarp Føroya sítt virksemi. Sjónvarpið legði frá byrjan av dent á tíðindatilfar og dokumentarfilmar við lýsingum av fólkalívi í Føroyum. Dokumentarfilmar við meira tematiskum ella listarligum innihaldi hevur verið sera lítið av í sjónvarpinum. Framleiðslan av fiktión í sjónvarpinum hevur verið avmarkað. Katrin Ottarsdóttir starvaðist í sjónvarpinum í byrjanini og gjørdi m.a. ein stuttfilm, ið nevndist "Eitt kvøld í býnum". Aðrar fiktiónsframleiðslur hava í høvuðsheitum verið barnasendingar og jólakalendarar. Kendast eru helst "Dólgarnir" frá seinast í 80 árunum, "Vættrarnir í Galdralandi" frá 1992 og millum teir størru og meira ambitiøsu telist tann seinasti "Jól í vitanum" frá 2006. Spælifilmar fyri vaksin hava verið fáir. "Stjórin er á floti" frá 1987 var ein krimisøga, ið bygdi á eitt handrit eftir Øssur Winthereig. Aðrar filmsverkætlanir hava mest verið satiriskir stuttfilmar, s.s. "Gálgin" eftir Bjarka Thomsen frá 1992 og "Pipar og Salt" skemtirøðirnar. Men annars hevur sjónvarpið gjørt lítið burtur úr filmsfiktión ella dokumentarfilmum, sum miða eftir einum filmslistarligum úttrykki ella einari filmslistarligari viðgerð av einum evni. 2.1.3 Útlendskar filmsframleiðslur í Føroyum Gjøgnum árini hava nakrir útlendskir spælifilmar verið innspældir í Føroyum. Talan hevur í øllum førum verið um lútvísa innspæling í Føroyum, har bara teir partarnir av filmunum, sum fara fram í uttandura umhvørvi í Føroyum, eru innspældir her, meðan inndura myndirnar eru upptiknar í filmstudium uttanlands. Hesir filmar hava havt avmarkaða ávirkan á filmslistarliga virksemið í Føroyum, lutvíst tí at langt hevur verið ímillum teir, og lutvíst tí, at fáir føroyingar hava verið knýttir at teimum. Taka vit tíðarskeiðið 1960-2006 hava 4 útlendskir spælifilmar verða innspældir í Føroyum. Í 1960 gjørdu danir skemtifilmin "Tro, håb og Trolddom" við handriti eftir Erik Balling og William Heinesen. Í 1961 var ein svensk-týskur filmur gjørdur yvir bókina Barbara eftir Jørgen Frantz Jacobsen; hesin filmurin flutti søgugongdina til samtíðina, og svenska Harriet Andersson spældi høvuðsleiklutin. Í 1996 var so Barbara hjá Niels Malmros innspældur og frumsýndur í 1997. Í 1998 spældu íslendingar inn ein spælifilm her, sum nevndist "Dansinn" og bygdi á stuttsøguna 32 hjá Williami Heinesen "Her skal danses". Harumframt hava gjøgnum árini verið danskar og onkur svensk sjónvarpsframleiðsla, har einstakir partar hava verið upptiknir í Føroyum. 2.1.4 Føroyskir spælifilmar. Allir føroyskir spælifilmar higartil, sum hava verið framleiddir á einum yrkisligum grundarlagi, knýta seg at filmsleikstjóranum Katrin Ottarsdóttir, sum var útbúgvin frá Den Danske Filmskole í 1984. Filmarnir hjá Katrin higartil eru "Atlantic Rhapsody - 52 myndir úr Havn" frá 1989, "Hannis", barnafilmur, ið var partur av einari norðurlendskari film-trilogi frá 1992, "Maðurin, ið slapp at fara", sjónvarpsfilmur, framleiddur til danska sjónvarpið í 1995 og "Bye Bye Bluebird", ein føroyskur roadmovie frá 1999 og fyrsti veruligi spælifilmurin hjá Katrin Ottarsdóttir. Katrin Ottarsdóttir arbeiðir gjøgnumgangandi við áhugaleikarum í filmum sínum. Filmarnir eru eyðkendir við, at søgurnar og handritini eru spennandi og nýhugsandi í einum føroyskum samanhangi, men at persónliga leikstjórnin av áhugaleikarunum ikki megnar at forloysa persónarnir í filmunum leiklistarliga, við tí úrsliti at vantandi royndirnar og førleikarnir hjá sjónleikarunum verða útstillaðar á løriftinum. Katrin Ottarsdóttir hevur í fleiri samrøðum við føroyskar fjølmiðlar greitt frá, at hon sjálv hevur arbeitt fyri at reisa pening til framleiðslurnar av filmum sínum, og at hetta er farið við tí nógva av arbeiðsorku hennara gjøgnum árini. Katrin Ottarsdóttir fekk í 2007 tillutað 3 ára starvsløn frá Mentanargrunninum at arbeiða við filmslist í Føroyum. 2.2 Films- og videoframleiðsla í dag. Landslagið innan føroyska films- og videoframleiðslu er enn sera avmarkað. Tað eru eingir stuðulsmøguleikar til filmsframleiðslu og eingin siðvenja fyri filmsframleiðslu. Og bæði professionella umhvørvið og undirgrundsumhvørvið eru sera avmarkað. Stórt sæð einasta filmsumhvørvið uttan fyri kringvarpið og lýsingarvinnuna er tað, sum knýtir seg at miðlaverkstaðnum Klippfisk. Klippfisk hevur í 2008 fingið stuðul frá Tórshavnar Kommunu at seta ein dagligan leiðara í starv og er í ferð við at byggja eitt undirvísingar- og framleiðsluumhvørvi upp. 2.2.1 Sjónvarp Innan sjónvarp er framvegis bara tann eina sjónvarpsstøðin, sum Kringvarp Føroya rekur. Fyrrverandi eigararnir av Rás 2 hava boðað frá, at teir eru á veg við einari nýggjari føroyskari sjónvarpsrás, sum skal senda á handilsligum grundarlagi. Ivasamt er, um pláss er fyri eini sjónvarpsstøð á handilsligum grundarlagi, so leingi public servicekringvarpið eisini sendir handilslýsingar. Almenna sjónvarpið hevur ein avgjørdan kappingarfyrimun, eftirsum tað hevur meiri pening at framleiða sendingar, sum hava áhuga hjá lýsarunum. Meginparturin av lýsingarinntøkunum hjá almenna sjónvarpinum stavar frá lýsingum kring Dag og Viku, og tíðindasendingin hjá sjónvarpinum verður ring at kappast ímóti hjá nýggjum sjónvarpsstøðum, tá tað tað kemur til lýsingarsølu. Um Kringvarp Føroya misti rættin at senda lýsingar og reka eydnuspøl og í staðin fekk tilsvarandi fígging yvir fíggjarlógina, so kundi hetta skapað eitt inntøkugrundarlag hjá einari ella tveimum føroyskum sjónvarpsrásum afturat. Hetta hevði verið eitt gott íkast til tess at stuðla upp undir eitt breiðari grundarlag fyri films- og sjónvarpsvinnu í Føroyum. 33 Almenna sjónvarpið framleiðir enn sum áður í høvuðsheitum tíðindi, reportasjukendar dokumentarsendingar, nakað av barnatilfari, eitt lítið sindur av undirhaldi og at kalla onga fiktión. Kringvarpið framleiðir eisini at kalla alt sítt sjónvarpstilfar sjálvt og keypir í sera avmarkaðan mun sendingar og tænastur uttan fyri stovnin. Skal ein føroysk filmsvinna mennast og ein framleiðslumarknaður hava møguleika fyri at koma á føtur, er neyðugt at ein partur av sendingunum hjá almenna kringvarpinum verður lagdur út til framleiðarar uttan fyri stovnin. Slíkar áleggingar eru vanligar fyri almenn kringvørp í hinum Norðurlondunum. Hetta er sjálvandi eisini ein fíggjarligur spurningur. Kringvarpið hevur, sum er, alt ov trongar figgjarligar karmar til at røkja sína uppgávu, og framleiðslan av sjónvarpstilfari er hareftir. Men verður játtanin til Kringvarp Føroya hækkað ella inntøkugrundarlagið hjá stovninum breiðkað á annan hátt, so eigur menningin av einari breiðari films- og sjónvarpsvinnu at vera havd í huga, um talan verður um at økja játtanirnar til kringvarpið, og tann treytin at fylgja við, at minst helvtin av øktu figgingini skal nýtast til at keypa sendingar uttan fyri stovnin. Hetta vil gagna menningini av føroyskari films- og sjónvarpsvinnu, og eisini gera Kringvarpið minni sárbart, tá sparingar eru neyðugar. 2.2.2 Reklamur. Kringvarpið er, sum er, einasta sjónvarpsrásin, sum selur lýsingarpláss til sjónvarpslýsingar. Í seinastuni er harumframt eisini um at koma gongd á biografreklamur. Framleiðsla av sjónvarpsreklamum er stórt sæð einasta handilsliga grundarlagið undir filmsframleiðslu uttan fyri Kringvarpið. Virksemið er avmarkað við tað, at tað bert er tann rásin at senda reklamurnar í. Feløgini, ið framleiða sjónvarpsreklamurnar eru tí eisini rímiliga tætt knýtt at Kringvarpinum. Framleiðararnir av sjónvarpsreklamum kunnu býtast upp í tveir flokkar. Teir, ið framleiða nógvar, einfaldar og bíligar reklamur, t.d. tilboðslýsingar frá handlum og vøruhúsum, og teir sum framleiða fáar, tøkniliga og listarliga framkomnar og dýrar lýsingar, t.d. kampanju-lýsingar fyri telefyritøkur, peningastovnar og tryggingarfeløg. Í tí seinna bólkinum hevur ein ávís menning kunnað sæst í dygdini seinnu árini. Áhugavert verður at síggja um ein nýggj sjónvarpsrás fer at økja um marknaðin fyri sjónvarpslýsingar ella um nýggja rásin einans fer at taka frá Kringvarpinum. Í mun til at menna føroyska films- og sjónvarpsvinnu er eingin ivi um, at tann gagnligasta loysnin er at tryggja Kringvarpinum nøktandi inntøkugrundarlag umvegis fíggjarlógina og lata marknaðin fyri sjónvarpslýsingar og eydnuspøl fíggja eina víðkan av útboðnum av føroyskum sjónvarpsrásum. 2.2.3 Annað Seinnu árini er eisini vaksin fram ein marknaður fyri kunningarfilmum, sum stovnar og størri fyritøkur lata gera. Hesir eru sum oftast framleiddir av somu aktørum, sum framleiða teir meira framkomnu lýsingarfilmarnar. Í sambandi við, at internet og breiðband gerast eins vanligar miðlar og útvarp, bløð og sjónvarp økist eisini tørvurin á føroyskum lýsingar- og kunningarfilmum til hendan miðilin. Hóast tað hevur verið ein rívandi menning innan føroyskt tónleikalív seinastu umleið 17 árini, so hevur hetta ikki sæst aftur í framleiðslu av føroyskum sjónbandaløgum. Sjónvarpið hevur framleitt nøkur fá slík til serlig høvi, men tónleikavinnan sjálv hevur at kalla ikki nýtt orku upp á slíkar 34 framleiðslur. Fremsta orsøkin er helst, at eingin miðil hevur verið at vísa hesar í, eftirsum ungdómur hevur verið ein lágt raðfestur málbólkur hjá almenna sjónvarpinum. Tað kann hugsast at sjónbandaløg gerast meira áhugaverd hjá føroysku tónleikavinnuni, nú ið alnótin gerst ein alt meiri týðandi miðil fyri útbreiðslu av tónleiki. 2.3 Føroyingar í filmsvinnu uttanlands. Nakrir fáir føroyingar eru útbúnir og starvast innan filmsvinnuna uttanlands. Teir eru góð sambond at hava til filmsvinnuna í Norðurlondunum og at hava til at taka, tá serligir førleikar skulu brúkast í Føroyum. Millum føroyingar við filmsútbúgving, sum búgva uttanlands kunnu nevnast, Katrin Ottarsdóttir, filmsleikstjóri, Per Zachariassen, sjónvarpsframleiðari, Ingun Olsen, dokumentarfilmari í London, Helgi Toftegaard, framleiðari í DK. Harumframt eru fleiri ungir føroyingar í løtuni í ferð við at taka størri og smærri útbúgvingar innan film uttanlands. 2.4 Undirvísing í filmi í Føroyum. Tilboðini um undirvísing innan film í Føroyum eru í løtuni sera fá. Tekniski skúlin í Havn bjóðar miðlatøkni sum eitt valfak. Studentaskúlarnir í Havn og í Eysturoynni bjóða film og sjónvarp sum vallærugrein. Umframt hetta er so miðlaverkstaðurin Klippfisk, sum leggur karmar til undirvísingina hjá studentaskúlanum í Havn og samstarvar við Tórshavnar Kvøld- og ungdómsskúla um skeiðsvirksemi. Klippfisk hevur virkað bæði sum ein skeiðsdepil og sum ein tilfeingisdepil, har ung hava kunnað komið og lænt upptøkuútgerð og fingið atgongd til klippiútgerð í sambandi við sínar egnu filmsverkætlanir. Ein trupulleiki hevur verið, at eingin hevur formliga havt ábyrgdina av rakstrinum og útgerðini, og eingin hevur átikið sær eigaraskapin og fíggjarligu ábyrgdina fyri miðlaverkstaðnum. Klippfisk hevur higartil verið samskipað gjøgnum ókeypis arbeiði frá serliga eldsálunum Jákupi Veyhe og Jan Berg Jørgensen, og seinasta árið hava kreftirrnar hjá teimum ikki reiðiliga rokkið til at hildið dampin upp í virkseminum. Nú eru tó útlit, at Klippfisk fær eitt lyft uppeftir aftur. Eitt áhugafelag er stovnað, sum hevur ábyrgd av rakstrinum, og Tórshavnar Kommuna hevur játtað rakstrarstuðul. Í desember 2007 er nýggj útgerð keypt, og 1. apríl 2008 var dagligur leiðari fyri virkseminum settur í starv. Ein útbygging av tilboðunum hjá Klippfisk hevur verið harðliga tiltrongd, so menningin kann koma eitt stig víðari, og við setan av leiðara er gongd sett á eina nýggja menning, sum skal økja um bæði skeiðstilboðini og framleiðsluna av dygdargóðum føroyskum stuttfilmum. 35 3. FISK 2006: Lýsing og eftirmeting. FISK 2006 var eitt norðurlendskt filmsskeið, sum var gjøgnumført í Havn í døgunum 10.-23. juli 2006 við luttakurum úr Føroyum, Noreg, Svøríki og Finlandi. Skeiðið vendi sær til ung við royndum í at gera film ella video, og undirvísararnir vóru yrkisfilmsfólk úr Norðurlondum. Endamálið úr føroyskum sjónarhorni var at lyfta fakliga støðið hjá teimum ungu, sum fáast við film, eggja teimum til at útbúgva seg innan vinnuna og harvið stuðla upp undir menning av eini føroyskari filmsvinnu. 3.1 Málseting og fyrireikingar. FISK 2006 kom í lag sum partur av eini evropeiskari verkætlan, ið táverandi Menningarstovan luttók í. Verkætlanin nevndist PICYBU (Participation in Rural Communities by Young Broadband Users) og var eitt samstarv millum Troms í Norðurnoreg, Västra Norrbotten í Norðursvøríki og Lapplands Län í Norðurfinlandi. Endamálið við PICYBU, sum var partur av yvirskipaða ESprogramminum NPP (Northern Periphery Programme, ið umfatar Finland, Svøríki, Noreg, Skotland og Írland), var at eggja ungum fólkum til at taka aktivan leiklut í samfelagnum gjøgnum vinnuliga nýtslu av breiðbands- og miðlatøkni. Breiðari sæð var endamálið eisini at finna fram til, hvussu samskiftistøkni kann nýtist til at skapa arbeiðs- og útbúgvingartilboð, sum kunnu eggja ungum at vera búgvandi í útjaðaraøkjunum í Norðurlondum. FISK 2006 legði seg innan fyri karmarnar á PICUBY eftir at skapa filmssamstarv millum ung úr omanfyri nevndu pørtum av Norðurlondum, at skapa filmar, sum kunnu vísast um internetið og at nýta internetið/breiðband sum amboð í hesum arbeiðinum. Tilgongdin at skapa verkætlanina byrjaði í oktober 2005 við einum samstarvi millum miðlaverkstaðin Klippfisk og Menningarstovuna. Mílasteinarnir í gjøgnumføringini vóru: 1. desember 2005: Verkætlanarbólkur stovnaður við umboðum fyri Klippfisk, Menningarstovuna, Felagið fyri Føroyskar Lýsingarstovur, Norðurlandahúsið og Tórshavnar Kommunu. 31. januar 2006: Fíggingarætlan klár og lærarar settir. 31. mai 2006: Lærarar og verkætlanarleiðari hava gjørt endaligan leist fyri skeiðið. 10. juni 2006: Allir næmingar upptiknir og fyrireikingar hjá næmingunum byrja. 10. juni 2006: Heimasíða til fyrireikingararbeiðið virkin. 10. juli 2006: Skeiðið byrjar. 23. juli 2006: Skeiðið endar við almennum frumsýningum av framleiddu filmunum. Oktober 2006: Eftirmeting av skeiðnum liðug. Orðaðu høvuðsendamálini við FISK 2006 vóru: - At menna ung filmstalent frá luttakandi økjunum við at bjóða eitt filmsskeið á høgum fakligum stigi. At skapa samband millum ungar filmskaparar í norðurlendsku útjaðaraøkjunum og yrkisfólk innan norðurlendska filmsvinnu. At geva ungum filmsskaparum úr útjaðaraøkjunum møguleika at arbeiða við filmi á einum høgum professionellum støði og harvið geva teimum íblástur at útbúgva seg víðari innan hesa vinnuna. 36 - At skapa netverk millum tey ungu frá luttakandi økjunum við at fáa tey at arbeiða saman praktiskt og listarliga. At geva ungum úr norðurlendskum útjaðaraøkjum íblástur til at gerast aktiv listarfólk og luttakarar í samfelags- og mentanarlívinum í heimstaðarøkjum sínum. At stuðla hugi og vilja hjá ungum í norðurlendsku útjaðaraøkjunum at virka í heimliga umhvørvinum. At geva ungum úr útjaðaraøkjum í Norðurlondum møguleikar at skapa sær vinnumøguleikar innan film og sjónvarp. At gera útjaðaran lokkandi hjá ungum. Visiónin var at seta gongd á menningina av vinnuligum filmsumhvørvum í luttakandi økjunum og at eggja til samstarv og netverk millum hesi umhvørvini. Føroysku fyrireikararnir høvdu harumframt sum sítt egna endamál at eggja ungum føroyskum filmsframleiðarum at gera filmin til ein vinnuveg við at geva teimum høvi til at koma í samband roynd og virkin fólk innan yrkisfilmslistina í Norðurlondum. Eydnukrøvini ella "succes-kriteriini", sum vóru sett til verkætlanina, áðrenn fær farið varð í gongd, vóru: - At luttakarar skuldu vera úr øllum luttakandi londunum. - Allir lærararnir skuldu umboða tað virknu og professionellu filmsvinnuna. - At verkætlanin skuldi gjøgnumførast innan fyri teir givnu fíggjarligu karmarnar. - At eftirmetingin skuldi vísa minst 90% nøgdsemi hjá næmingum og lærarum við námsfrøðiligu dygdina, skipanina av arbeiðnum og fakliga ágóðan hjá luttakarunum. 3.1.1 Lýsing av konseptinum. Konseptið í FISK 2006 var at luttakararnir skuldu sjálvir arbeiða við at gera filmar og fáa vegleiðing í tilgongdini frá fýra royndum lærarum innan greinirnar leikstjórn/handrit, myndatøku, ljóð og klipping. Arbeitt var við einfaldari tøkni, ið var løtt at handfara, tí endamálið við skeiðnum var at læra næmingarnir at brúka film sum ein forteljandi miðil og tí skuldi minst møgulig tíð brúkast upp á at seta næmingarnar inn í tøknina. Málbólkurin var ung, sum høvdu ávísar royndir við filmi, t.d. høvdu havt film og sjónvarp sum lærugrein á miðnámsskúla ella høvdu drúgvar royndir frá arbeiði í miðlaverkstaði. Næmingarnir arbeiddu gjøgnum alt skeiðið saman í toymum, ið vóru samansett umleið ein mánað fyri skeiðsbyrjanina og mannað tvørtur um landamørkini. Undan skeiðnum fyrireikaði hvørt toymi ein stuttan spælifilm og ein dokumentarfilm, sum skuldu framleiðast undir sjálvum skeiðnum. Ein heimasíða og ein afturlatin stevna á internetinum vóru skapað til hetta samstarvið, og har gav lærarin í handriti/leikstjórn eisini næmingunum ráð og vegleiðing. Beinleiðis undirvísing í formi av fyrilestrum og leiðbeining var mest sum eingin, og denturin var í staðin lagdur á læring gjøgnum egnar royndir, "learning by doing". Í innleiðandi partinum av skeiðnum arbeiddu næmingarnir í toymunum og loystu praktiskar filmsuppgávur. Teir skuldu gera ein stuttan film um dagin, har denturin var lagdur á ymsar stílar: Eina jagstranarsenu, eina dialogsenu, ein rituellan film og eina fríari filmsvenjing, har uppgávan var at skapa kenslur hjá 37 áskoðaranum fyri einum ávísum luti. Leikluturin hjá lærarunum var so at vegleiða undir arbeiðinum og at eftirmeta úrslitið. Høvuðsuppgávan undir skeiðnum var at framleiða tann spælifilmin, sum toymini høvdu fyrireikað frammanundan, og teir seinastu dagarnar á skeiðnum arbeiddu teir næmingarnir, sum ikki vóru við í klippingini av høvuðsfilminum, við at gera ein stuttan dokumentarfilm. Filmur er ein sera arbeiðskrevjandi miðil, og tí var neyðugt at arbeiða 13 arbeiðsdagar út í eitt uttan frídagar til tess at fáa undirvísingarætlanina at hanga saman. Lærarnir mettu undan skeiðnum, at hetta var neyðugt fyri at halda orkuni og intensitetinum í tilgongdini uppi. 3.1.2 Lærarar. Lærararnir á skeiðnum vóru úr Danmark, Svøríki og Finlandi. Lærari í leikstjórn og handritaskriving var Joachim Bergenstråhle, sum er útbúgvin filmsleikstjóri og handritahøvundur frá Dramatiska Insitutet í Stockholm. Seinastu árini hevur Joachim starvast í framleiðslufelagnum Vintergatan AB, har hann serliga arbeiðir við menning av filmsverkætlanum og sum handritaráðgevi. Hendrik Bohn Ibsen er dani og undirvísti í filmsupptøku. Hann er útbúgving filmsfotografur og hevur arbeitt innan donsku filmsvinnuna í nógv ár, og hevur undirvíst á danska filmsskúlanum, serliga á dokumentarlinjuni. Lærarin í ljóði var Jyrki Saaarinen úr Finlandi, sum í nógv ár hevur starvast innan almenna finska sjónvarpið YLE, har hann hevur gjørt ljóð til bæði sjónvarpsrøðir, studiosendingar og tónleikasendingar. Undirvísarin í klipping var Anders Villadsen úr Danmark, sum hevur ein tann mest brúkti klipparin har seinastu árini - millum filmarnar, ið hann hevur klipt teljast dokumentarfilmarnir Føroyar.dk og Gasolin og spælifilmarnir Adams Æbler, De grønne slagtere og En kort en lang. Verkætlanarleiðari og skeiðsleiðari var Mikkjal Helmsdal og hjálparar vóru Jákup Veyhe og Jan Berg Jørgensen frá Klippfiski. Hesir tríggir tóku sær eisini av undirvísingini í framleiðslu-leiðslu. 3.1.3 Luttakarar. Upprunaliga ætlanin var at 20 luttakarar skuldu vera, sum skuldu býtast í 4 toymi á 5 luttakarar. Ætlanin var tá at hava 8 luttakarar úr Føroyum og 4 úr ávikavist Noreg, Svøríki og Finlandi. Tá av tornaði eydnaðist bara -vegna sein avboð o.a.- at fáa 1 næmingur úr Noreg, 1 úr Svøríki, meðan 5 næmingar komu úr Finlandi. Saman við teimum 8 næmingunum úr Føroyum mannaðu hesi 3 toymi á 5 luttakarar. Ymiskt var hvussu royndir hesir luttakarnir vóru. Úr Føroyum vóru bæði sera roynd og minni roynd. Teir 5 luttakararnir úr Finlandi vóru ungir, 17-18 ár, og høvdu fingist við film og video í eitt skúlaár. Næmingarnir úr Noreg og Svøríki vóru 21 og høvdu drúgvar royndir sum ávikavist fotografur og leikstjóri. Málið um at allir luttakandi næmingarnir skuldu hava so mikið góðar royndir, at tað t.d. ikki skuldi vera neyðugt at geva vegleiðing um tøkni og grundleggjandi filmiskan arbeiðshátt undir skeiðnum, ikki helt til fulnar. 3.1.4 Stuðlar og áhugapartar. Høvuðsfyriskipari av skeiðnum var Menningarstovan/Samvit í samstarvi við partarnar í PICYBU verkætlanini. Fíggjarligir høvuðsstuðlar vóru Menningargrunnurin og Nordisk Kulturfond, ið lótu 200.000 kr. hvør. Harumframt stuðlaðu PICYBU, Mentamálaráðið, Norðurlandahúsið, Tórshavnar Kommuna, Kulturfonden Finland-Danmark og Letterstedtska Fonden verkætlanini. Sponsoríkast 38 vóru givin frá lýsingarfyritøkuni Sansir og frá Atlantic Airways. Harumframt var Kringvarpið ein virkin samstarvspartur, ið lænti skeiðnum høli og útgerð. At enda var Føroya Fólkaháskúli ein týdningarmikil samstarvspartur við at bjóða luttakurunum gisting fyri ein sera rímiligan prís. 3.2 Skeiðið. Skeiðið bygdi á eitt grundleggjandi hugskot, sum føroysku fyrireikararnir høvdu orðað, tá søkt varð um pengar til verkætlanina á heysti í 2005. Seinast í mai 2006 hittust fyrireikararnir og teir 4 lærararnir á arbeiðsseminari eitt vikuskifti í Føroyum. Her vóru endaligu avgerðirnar tiknar um, hvussu skeiðið skuldi gjøgnumførast námsfrøðiliga og verkliga. Arbeiðast skuldi við einfaldari útgerð, fokus skuldi vera á filminum sum frásagnarmiðil, og arbeiðið skuldi skipast gjøgnum sjálvstøðugt arbeiði við vegleiðing ("coaching"), og frálæra í tøkni og filmslæru skuldi vera sum minst. Avgjørt var at næmingarnir skuldu arbeiða í toymum á fimm luttakarar, sum høvdu arbeiðsuppgávurnar sum ávikavist leikstjóri, fotografur, ljóðfólk, klippari og framleiðsluleiðari. Framleiðsluleiðararnir skuldu allir vera føroyingar. Skeiðið skuldi byrja við fýra døgum, har toymini skuldu framleiða ein venjingarfilm um dagin. Síðani fingu toymini 3 dagar at fyrireika innspælingina av høvuðsfilmi sínum, 3 dagar til upptøkurnar av hesum filmi og 2 dagar til at klippa og 2 dagar til ljóðeftirarbeiði. Upptøkufólkini og framleiðsluleiðararnir, sum lupu av, meðan høvuðsfilmurin varð kliptur, gjørdu so tveirmanstoymi og framleiddu ein stuttan dokumentarfilm seinastu 4 dagarnar av skeiðnum. Somuleiðis varð tað ein partur av konseptinum, at allir næmingarnir -eisini teir føroysku- búðu og arbeiddu saman undir øllum skeiðnum. 3.2.1 Undirvísingin og skeiðsgongdin. Skeiðið fór fram 10.-23. juli 2006. Tann 9. juni vóru næmingarnir skipaðir í toymi og ein heimasíða og ein samstarvsstevna vóru stovnað á internetinum, har næmingarnir skuldu arbeiða saman um at skriva handrit og fyrireika upptøkurnar av høvuðsfilmum sínum. Tá næmingarnir komu til Føroya tann 9. juli, skuldi eitt sonevnt treatment av filmshandritinum fyriliggja, t.v.s. ein útgáva av handritinum, har neyvt er greitt frá øllum, sum hendir, men dialogurin enn ikki er skrivaður inn. Tvey av toymunum høvdu tó uppskot til liðug handrit, tá skeiðið byrjaði. Gongdin í skeiðnum var hendan: 1.-4. dagur: Toymini gjørdu ein venjingarfilm um dagin. At hvørjum venjingarfilmi vóru knýttar nakrar uppgávur, sum løgdu dent á ymisk øki innan filmslist og filmsarbeiði, og sum í flestu førum eisini innihildu nakrar avmarkandi reglur: Ein jagstranarsena - uttan motorakfør. Ein ritualsena - sum bara mátti verða upptikin við nærmyndum. Ein samrøðusena - við bundnum dialogi. Og at enda ein sena, ið skuldi vísa, at ein lutur hevði ella fekk lívsavgerandi týdning fyri ein persón í filminum. Toymini fingu sjónleikarar stillaðar til taks, og til innandura venjingarnar fingu teir locations at gera upptøkurnar í. Hvørt toymi hevði eitt komplett sett av tøkniútgerð til upptøkuarbeiðið, eitt fast klippi- og arbeiðsrúm at vera í og ein bil. 39 Innleiðandi venjingardagarnir vóru skipaðir soleiðis: Kl. 08.30-11.00: Spurningar til leiðararnar, prát við lærararnar um hugskotini hjá toymunum til givnu uppgávuna og fyrireiking av upptøkunum. Kl. 11.00-14.00: Upptøkur. Kl. 14.00-17.00: Klipping og eftirarbeiði. Kl. 18.00-20.00: Felags døgurði og gjøgnumgongd og eftirmeting av dagsins arbeiði. Tilsamans 12 stuttir filmar vórðu gjørdir teir innleiðandi 4 dagarnar. 5. dagur: Toymini fyrireikaðu upptøkurnar av høvuðsfilmi teirra. Handrit og innspælingarætlanir vóru fínpussaði undir vegleiðing frá lærarunum. 6.-8. dagur: Toyminu tóku sínar høvuðsfilmar upp. Sjónleikarnar høvdu toymini lutvíst funnið sjálvi og lutvíst vóru sjónleikarar nýttir, sum skeiðleiðslan hevði fingið samband við gjøgnum lýsingar í fjølmiðlunum. Upptøkustøð (locations) vóru avgjørd frammanundan av toymunum sjálvum og vóru í flestu førum vald av føroysku toymislimunum og løgd fyri hini við myndum og videoupptøkum umvegis internetið. 9.-10. dagur: Leikstjórar og klipparar arbeiddu við at klipping av myndatilfarinum til høvuðsfilmin. Ljóðfólkini fyrireikaðu ljóðklipping og ljóðeftirgerð. Framleiðsluleiðararnir og fotografarnir arbeiddu saman og fyrireikaðu og upptóku ein stuttan dokementarfilm. 11.-12. dagur: Leikstjórar og ljóðfólk arbeiddu við ljóðklipping og ljóðeftirgerð av høvuðsfilmunum. Fotografar, framleiðarar og klipparar kliptu dokementarfilmarnar. 13. dagur. Eftirmeting og almenn frumsýning av trimum høvuðsfilmum og trimum dokumentarfilmum. 14. dagurin var heimferðardagur hjá lærarum og útlendsku luttakarunum. 3.2.2 Filmarnir. Filmarnir vóru ymiskir í dygd, men tað lá ikki í skeiðnum at samanbera teir hesum viðvíkjandi. Hvat upptøku, klipping og ljóðtøkni viðvíkti, vóru filmarnir sum heild rættiliga javnir í dygd. Munurin á filmunum sást í, hvussu greið søgan hevði verið frá byrjan av. "Avgrundin", ið var leikstjórnað og skrivað av svenska næminginum Andreas Öhman var ein sera stramt frásøgd og dramatisk søga um kærleika og hevnd. Hinar báðar søgurnar vóru meira abstraktar. "Holið", ið var leikstjórnað og skrivað av føroyska leikstjóranum Jóannes Lamhauge, var ein uppgerð millum faðir og son, sum var pallsett í einum veruleikafjarum umhvørvi, við eitt hol, ið pápin er í ferð við at grava úti í haganum. Sum áskoðarar síggja vit eina uppgerð millum ein juppi-son og ein arbeiðarapápa, men vit fáa ikki at vita, hvat uppgerðin ítøkiliga snýr seg um ella hvat frammanundan er hent teirra millum. Men kortini ivast vit ikki í sambandinum millum persónarnar. Triði filmurin "Bundin", ið hevði føroyskan handritahøvund og finskan leikstjóra, royndi at lýsa sinnisstøðuna hjá einum manni, ið hevur læst seg inni í einum gomlum húsum, sum at síggja er barndómsheim hansara, og ikki torir at fara út. Okkurt er, sum bindur hann til húsið og forðar honum í at gera seg leysan. Her má áskoðarin alla tíðina gita seg til, hvat er veruligt og hvat er 40 hugamyndir hjá høvuðspersóninum. Hesin filmurin setti krøv til hugflogið, men hekk kortini saman gjøgnum tann óveruliga stemningin, sum gekk ígjøgnum filmin. Teir tríggir dokumentarfilmarnir vóru eisini sera ymiskir. Franklin Jacobsen hevði valt at fylgja einum klemmibólki, sum hevði sett sær fyri at býta klemm út á G-festivalinum. Andreas Høgenni fylgdi tónleikabólkinum The Story Ends, tá teir góvu sína fyrstu fløgu út. Og filmurin Ær eftir Anton Petersen og Petter Hansen, var eitt portrett eini ær hjá Torvaldi Lützen, sum gekk á beiti uppi við veðurstøðina í Hoydølum. 3.2.3 Eftirmetingin hjá næmingunum. Seinasta dagin á skeiðnum svaraðu næmingarnir einum spurnarblaði við 48 spurningum um skeiðið. Tá svar teirra verða sett inn á ein stiga, har sera nøgdur er 100% og sera misnøgdur er 0%, so var miðal nøgdsemið við skeiðið hetta: Fakliga útbýtið úr innleiðandi venjingarfilmunum: Fakliga útbýtið úr skeiðnum sum heild: Fakliga útbýtið úr arbeiðinum við høvuðsfilminum: Nøgdsemið við tann lidna høvuðsfilmin: Fakliga útbýtið úr arbeiðinum við dokumentarfilminum: Nøgdsemi við tann lidna dokumentarfilmin: Nøgdsemið við arbeiðið hjá lærarunum sum heild: Nøgdsemi við arbeiðið hjá einstøku faklærarunum: Nøgdsemi við støddina á toymunum: Nøgdsemi við at toymini vóru samansett tvørtur um tjóðskap: Nøgdsemi við tøkniútgerðina og við arbeiðsumstøðurnar: Nøgdsemi við dagliga fyriskipan, kunning og tøkniliga "support": Nøgdsemi við mat og gistingarumstøður: Nøgdsemi við tað tøttu arbeiðsskránnna: 90,1% 94,7% 85,3% 70,7% 80,7% 65,3% 94,7% 88,3% 933% 89.3% 94,0% 79,6% 84,7% 84,0% Um nakrar yvirskipaðar linjur skulu dragast úr eftirmetingini hjá næmingunum, so fingu fylgjandi viðurskifti jalig skoðsmál: Professionalisman hjá lærarunum og tað góða samstarvið teirra millum. Arbeiðsviðurskiftini undir skeiðnum, herundir at útgerðin var góð og álítandi, at toymini høvdu góð arbeiðshøli og at hvørt toymi hevði sín egna bil, so lætt var at koma runt í sambandi við kanningar, fyrireikingar og upptøkur. At fyriskipan, matur og gisting virkaðu væl. At øll kendu, at tey persónliga fingu nakað fakligt burtur úr skeiðnum. Tær neiligu niðurstøðurnar vóru: Arbeiðsskráin var í so hørð og tætt pakkað. Fakliga støðið hjá næmingunum var sera ójavnt og hetta hevði í summum førum eina neiliga ávirkan á samstarvið í toymunum. 3.2.4 Eftirmetingin hjá lærarunum. Lærararnir svaraðu einum spurnarblaði við 40 spurningum. Hesir spurningarnir vóru meira opnir og svarini meira kvalitativ enn í eftirmetingini hjá næmingunum. Lærararnir gjørdu sína eftirmeting nakrar vikur eftir skeiðið. Høvuðsniðurstøðurnar hjá lærarunum vóru: At sjálvt konseptið fyri skeiðinum vísti seg at virka væl í verki. At næmingarnar tóku tóku arbeiðið í ótrúliga stórum álvara og gingu upp í skeiðið við stórum eldhuga. 41 At praktisku arbeiðsviðurskiftini hjá næmingunum vóru sera góð og virkaðu sera væl. At dagliga tilrættaleggingin og fyriskipanin var nøktandi. At nakrir av næmingunum tóktust at fáa sera nógv burtur úr skeiðnum fakliga. Samstundis høvdu lærarnir hesar kritisku viðmerkingarnar: Tað ójavna fakliga støðið hjá næmingunum hevði negativan ávirkan á námsfrøðiliga útbýtið sum heild. Tað, at summir næmingar høvdu sera avmarkaðan forkunnleika til tað arbeiðsøkið, sum teir skuldu hava ábyrgd av í toymi sínum, gjørdi at lærararnir ikki kendu, at teir fingu givið so nógv frá sær, sum teir høvdu ynskt, og hetta hevði neiliga ávirkan á heildarupplivingina hjá tveimum av lærarunum. Arbeiðsskráin hjá næmingunum var ov hørð, og ov lítil hvíld var løgd inn í tilgongdina. Tríggir av teimum fýra lærarunum søgdu seg heilt víst vera sinnaðar at luttaka aftur, um líknandi skeið verða fyriskipað í framtíðini. Ongin segði seg ikki ynskja at luttaka aftur. 3.2.4.1 Metingin hjá lærarunum av møguleikunum fyri filmsvinnu í Føroyum. Í sambandi við eftirmetingina vóru teir fýra lærararnir út frá sínum royndum í vinnuni bidnir um at geva síni boð upp á hvørjir møguleikar og hvørjar forðingar eru fyri at byggja eina filmsvinnu upp í Føroyum. 3.2.4.1.1. Fyrimunir og møguleikar. Teir fýra meta allir, at tann serliga føroyska náttúran og tað føroyska landslagið skapa heilt serligar karmar at gera film í: Landslagið er serstakt og órørt og skjótt at koma til frá bygdum øki. Somuleiðis meta teir at mentanin og tað serliga føroyska sinnalagið eru ein styrki, har fólk eru skjót at traðka til at loysa uppgávur ella at vera til hjálpar. Tríggir teirra nevna, at tann eldhugurin og tað arbeiðssemið, sum er millum teirra, ið longu fáast við film, er ein styrki at byggja víðari á, og somuleiðis møguleikarnar sum liggja í at samstarva við aðrar listargreinir, sum tykjast at vera í stórari menning, eitt nú myndlist, tónleikur og sjónleikur. Lærarnir vísa eisini á týdningin av at skapa eitt umhvørvi, har nýggir føroyskir og smalir útlendskir filmar kunnu verða vístir, og sum kann verða kjarnin í einum árligum filmsfestivali, ið kann vera við til at seta Føroyar á norðurlendska og so við og við altjóða filmskortið. Lærararnir meta, at ein góður máti at fáa gongd á eina filmsframleiðslu í Føroyum er at ein fimsdepil, ið veitir ókepis atgongd til framleiðsluútgerð til føroyskar filmframleiðarar, men afturfyri setir bindandi listarlig og professionel krøv, t.v.s. at krøv um professionellan arbeiðshátt og tøkniliga og listarliga dygd verða knýtt at ókeypis atgongdini til útgerðina. Lærarnir meta eisini, at menningarmøguleikar liggja í at byggja víðari á tað ríka vakstarlagið innan mentan, myndlist, leiklist og tónleik, sum er í Føroyum. Tó má eitt størri forstáilsi fyri filmsframleiðslu sum disiplini skapast. Listargreinirnar mugu møtast í størri virðing hvør fyri aðrari, og tað er týdningarmikið at fáa gongd á eina filmsframleiðslu, ið ikki er knýtt at sjónvarpi, hvørs framleiðslumentan er merkt av, at tingini skulu ganga skjótt, og fyrireiking og tilrættalegging av framleiðslutilgongdini eru raðfest aftarliga. 42 Tað er týdningarmikið fyri menningina av einari filmsvinnu, at tað er politiskur vilji til at stuðla eini slíkari, bæði mentanarliga og fíggjarliga. Lærarnir síggja eisini møguleikar fyri at fáa altjóða filmsframleiðarar hendan vegin, um t.d. studningsskipanir og skattafyrimunir verða givnir til tess at gera hetta áhugavert. Joachim Bergenstråhle, ið arbeiðir við verkætlanarmenning innan svensku filmsvinnuna, metir, at um føroyingar tóku stig til og gjøgnumførdu eina altjóða filmsverkætlan á høgum listarligum støði í Føroyum vildi hetta vakt ans innan altjóða filmsheimin. Og Bergenstråhle heldur víðari: Sum við øllum ídnaðarverkætlanum fer uppbyggingin av eini føroyskari filmsvinnu at krevja fíggjarligt áhaldni, eina góða ætlan og evni at knýta seg at dugnaligum samstarvspørtum. Annars er einki ógjørligt. Uttan at broyta veðrið. Tí má ein møgulig føroysk filmsvinna má verða bygd kring eitt gott og vælútgjørt filmsstudio. 3.2.4.1.2 Vansar og avbjóðingar. Teir fýra læraranir vísa allir á, at grundarlagið undir einari føroyskari filmsvinnu her og nú er veikt: Fólkagrundarlagið er avmarkað, vinnan er lítil og fakliga støðið í vinnuni er lágt. Tað vantar bæði fakfólk og útbúgvingarmøguleikar. Harumframt eru fáir møguleikar at vísa føroyskar filmar og at kalla eingir møguleikar at fíggja teir. Tað avmarkaða framleiðsluapparatið, sum er, og teir smáu framleiðslumøguleikarnir stuðla heldur ikki upp undir kreativar hugsanir um film. Lærararnir meta eisini, at fíggjarliga grundarlagið undir eini filmsvinnu í Føroyum er ov avmarkað, um føroyskir myndugleikar ikki seta pening í at menna vinnuna. Hetta er tó eisini galdandi í hinum Norðurlondunum. Føroyar liggja langt av leið frá altjóða stórbýum og sambandið flogvegis og sjóvegis til altjóða metropolarnar er avmarkað, um samanborið verður við t.d. Ísland. Veðrið í Føroyum er harumframt óstøðugt, og tað dámar filmsframleiðarum illa. Avbjóðingin liggur tí í at bøta um fyritreytirnar. Serlig tiltøk, eitt nú studningstiltøk til filmsframleiðslur í Føroyum, kunnu gera tað áhugavert hjá útlendskum framleiðslufeløgum at koma higar. Og eitt væl útgjørt føroyskt filmstudio vil gera, at tað ikki bara er tann vakra -men óstøðugaføroyska náttúran, ið kann lokka útlendskar filmsframleiðarar hendanvegin. Um ein føroysk filmsvinna skal samstarva við og fáa uppgávur frá filmsframleiðarum uttanlands, krevur tað eisini, at vinnan hevur eitt heimligt bein at standa á, t.v.s. at tað finst føroysk figging til eina regluliga framleiðslu av føroyskum filmum. Hetta er ein mentanarpolitisk avgerð, ið má takast, og sum peningur má játtast til. 3.3 Niðurstøður viðvíkjandi FISK 2006. Samanumtikið var FISK 2006 ein væl eydnað verktætlan, sum náddi settu málunum fyri innihaldi, dygd og nøgdsemi. 43 Niðurstøðan hjá fyrireikarunum er, at rætt er at fyriskipa fyri framhaldi av skeiðnum, t.d. annað hvørt ár. Haldast skal fast um námsfrøðiliga leistin, har skeiðið er skipað sum verkligt filmsarbeiði undir vegleiðing frá yrkisfólki innan filmsvinnuna, og at læringin fer fram gjøgnum egið arbeiði og eftirmetingar av hesum. Semja er tó um, at í framtíðini skal arbeiðast meira miðvíst við rekruttering av næmingum, so eitt javnari fakligt støði verður tryggjað millum næmingarnar. Harafturat skal skeiðið verða eitt sindur styttri. Klippfisk og SamVit samstarva í løtuni um at skipa ein nýggjan filmssummarskúla á sumri 2009, sum verður skipaður innan karmarnar á ES-fíggjaðu verkætlani NoCry (Northern Creative Youth) og fíggjaður við føroyskum, norðurlendskum og evropeiskum stuðli. Á filmssummarkskúlanum í 2009 verður luttøka úr Føroyum, Norðurírlandi, Skotlandi, Noreg og Finlandi. 44 4. Filmspolitikkur sum vinnupolitikkur: Írland og Ísland. Sum ávíst í innleiðandi partinum um gransking í regionalari filmsvinnu í Norðurlondum, so kann almennur filmspolitikkur vera bæði mentanarpolitikkur og vinnupolitikkur. Mentanarpolitikkurin tekur støði í mentanarliga leiklutinum hjá filminum sum miðli og miðar eftir at stuðla filmsgerð, ið kann vera ein mentarlig mótvekt í tí einstaka landinum ella landspartinum til útlendskar filmar. Mentanarpolitikkurin stuðlar einstaklingum og verkætlanum fyri teirra innihald. Vinnupolitikkur tekur støði í at nýta filmsvinnuna til at skapa arbeiðspláss, menna førleikar og gera eitt land ella eitt øki lokkandi hjá fólki at búseta seg í ella fyritøkum at stovna virksemi í. Vinnupolitikkurin leggur dent á at stuðla upp undir vinnuliga undirstøðukervið hjá eini vinnu og at stuðla virksemi, sum beinleiðis ella óbeinleiðis elvir til annað vinnuligt virksemi. Í Norðurlondum hevur statsligi filmspolitikkurin yvirhøvur verið ein mentanarpolitisk strategi, meðan tann regionali filmspolitikkurin, ið er vaksin fram seinastu árini ofta hevur bæði mentanarpolitisk og vinnupolitisk mál. Ísland og Írland eru dømi um evropeisk lond, hvørs stjórnir hava bæði eina mentanarpolitiska og eina vinnupolitiska strategi til menning av filmsvinnuni. Serliga í Írlandi er vinnupolitiska strategiin grundarlag undir einum stóri parti av tí virkseminum, sum fer fram í filmsvinnuni, og teirri menningini av førleikum og undirstøðukervi, sum írska filmsvinnan hevur upplivað síðani miðskeiðis í 90-árunum.88 4.1 Írland sum dømi. Írland stuðlar síni filmsvinnu beinleiðis og óbeinleiðis við eini røð av mentanarpolitiskum tiltøkum, t.d. beinleiðis stuðul til írskar filmar, alment fíggjað írskt sjónvarp, almennir útbúgvingarstovnar, sum útbúgva arbeiðsmegi til vinnuna, almenn sjónleikarhús og aðrar mentanarstovnar, ið skapa livikor til arbeiðsmegina, ið filmsvinnan hevur tørv á, t.d. sjónleikarar, handritahøvundar, pallmyndateknarar o.o. Menningin í írsku filmsvinnuni tók dik á seg í 1993, tá Írska Filmsnevndin, The Irish Film Board, var endurstovnað og fór at virka sum almennur stuðulsstovnur fyri filmslistina.89 Umframt mentarpolitisku tiltøkini hevur Írland eina røð av vinnupolitiskum strategium, sum gera tað lokkandi hjá útlendskum filmsfeløgum at framleiða filmar sínar í Írlandi og lønandi hjá fyritøkum og einstaklingum at arbeiða innan filmsvinnuna har. 4.1.1 Vinnupolitisk tiltøk til fremjan av írskari filmsvinnu. Eitt tað týdningarmesta stigið til tess at fáa útlendskar filmsframleiðarar til Írlands er tann sonevnda Section 481 í írsku skattalógini.90 Section 481 inniber eina afturbering til útlendskar filmsframleiðarar av peningi, ið verður nýttur til filmsframleiðslu i Írlandi. Útlendskir filmsframleiðarar kunnu fáa 20% av teimum útreiðslunum, ið teir brúka til filmsframleiðslu í Írlandi afturgoldnar frá írska statskassanum. Loftið fyri samlaðu útreiðslunum, ið endurgjald kann veitast 88 The Irish Film Board (2006), s. 8. The Irish Film Board (2007), http://www.theirishfilmboard.ie/financing.php?id=5 90 The Irish Film Board (2006), s. 8. 89 45 fyri, er 35 milliónir evrur (262,5 milliónir krónur), t.v.s. at ein útlendskur filmsframleiðari kann spara 7 milliónir evrur (52,5 milliónir krónur) við at leggja eina stóra filmsverkætlan í Írlandi.91 Írland roynir eisini miðvíst at fáa fólk við listarligum evnum innan handritaskriving, skaldskap, tónleik og myndlist at búseta seg í Írlandi. Hetta verður gjørt við skattafrítøku av inntøkum fyri listarverk, sum merkir at listarfólk, sum eru búsitandi í Írlandi, gjalda ikki skatt av inntøkum, sum stava frá upphavsrætti til ella sølu av teirra egnu upprunalistarverkum, s.s. filmshandritum, skaldsøgum, tónleikaverkum, visuellum verkum o.ø. Í 2000 setti Írland í gildi í ES-konventiónini um samframleiðslur av filmum. Við hesum fingu írskir filmsframleiðarar atgongd til ES-stuðulsskipanirnar fyri samframleiðslum av filmi í Evropa. Eitt annað, ið kann draga útlendskar fyritøkur til Írlands, er partafelagsskatturin, sum við 12,5% er tann lægsti í Evropa. Írland er eisini sera lagaligt, tá tað kemur til tulking av dupultskattaavtalum við onnur lond, soleiðis at fyritøkur sum hava inntøkur í fleiri londum ongantíð nýtast at gjalda meira tilsamans í skatti enn tey 12,5%. Harumframt rekur írski staturin fleiri stovnar, ið veita tænastur til írskar og útlendskar filmsframleiðarar, eitt nú The Irish Film Commision og The Irish Film Board. The Location Services Unit er ein tænastudepil undir The Irish Film Board, ið veitir filmsframleiðarum, ið ynskja at kunna seg um møguleikarnar fyri at framleiða filmar í Írlandi. Depilin veitir filmsframleiðarum atgongd til ein umfatandi location-dátugrunn við talgildum myndatilfari frá upptøkustøðum/locations í øllum Írlandi og til ein framleiðsludátugrunn við upplýsingum um tøkar sjónleikarar og fyritøkur, ið kunnu veita roynda arbeiðsmegi til upptøkurnar og karmar og útgerð til filmsframleiðsluna. The Location Unit veitir eisini upplýsingar um skattareglur og miðlar samband millum filmsframleiðarar og almennar myndugleikar, fyritøkur og stovnar kring alt Írland.92 Gjøgnum hesa tænastuna verður Írland sum location og framleiðsluland við lagaligum skatta- og fíggjartreytum marknaðarført miðvíst mótvegis filmsframleiðslufyritøkum í Onglandi, Evropa og USA. Á henda hátt er tað seinasta 10-15 árini eydnast at fáa amerikonsk og ensk filmsfeløg at leggja stórar filmframleiðslur í Írlandi, t.d. King Arthur, Saving Private Ryan, Braveheart og In America.93 Umleið 50 fyritøkur, sum veita heildartænastur til filmframleiðslu virka í Írlandi, har eru umleið 1600 free-lance yrkisfólk tøk innan filmsvinnuna og árliga verða 15-20 spælifilmar, 8-10 sjónvarpsrøðir og umleið 40 styttri spælifilmar framleiddir í Írlandi, umframt óteljandi dokumentarfilmar og lýsingarfilmar.94 4.1.2 Fyritreytir fyri menning av filmsvinnuni í Írlandi. Írland hevur nakrar fyrimunir sum land, ið hava verið viðvirkandi til, at filmsvinnupolitisku tiltøkini, ið eru nevnd omanfyri, hava verið so mennandi fyri filmsvinnuna seinastu 15 árini. Fyriuttan skattafyrimunirnar, sum útlendskar fyritøkur fáa við at leggja virksemi sítt í Írlandi, hevur Írland eitt gott veðurlag, har er eitt sera fjølbroytt landslag og fjølbroyttur arkitekturur, har er nógv órørd náttúra, sum er løtt at koma til, landið hevur sera gott ferðasambandi við umheimin og enskt 91 The Irish Film Board (2007), http://www.theirishfilmboard.ie/financing.php?id=5 The Irish Film Board (2006), s. 6. 93 Sama, s. 2. 94 Sama, s. 10. 92 46 er høvuðsmálið í landinum og hetta ger tað lætt hjá útlendingum, ikki minst amerikanarum og onlendingum at arbeiða í Írlandi. Ikki minst hetta seinasta ger, at írskir filmar og sjónvarpsframleiðslur eisini hava ein munandi størri marknað enn bara Írland sjálvt, og dugnalig írsk filmslistarfólk hava somuleiðis ein stóran arbeiðsmarknað at virka á. Ein onnur fyritreyt er tað ríka mentanarlívið, sum finst í Írlandi, við statsfíggjaðum mentanarstovnum so sum sjónvarpi, sjónleikarhúsum, mentanarhúsum, operahúsum v.m. Undir almenna írska sjónvarpinum IBC eru fleiri smáar sjónvarpsstøðir, har smáar framleiðslufyritøkur hava møguleikan at fáa fótin inn um í vinnuni við at bjóða seg fram at gera smáar og bíligar framleiðslur. Á einum marknaði sum tí írska er hørð kapping um teir stóru og inntøkugevandi uppgávurnar, og hetta er eisini við til at hækka støðið í vinnuni sum heild. 4.2 Ísland sum dømi. Í Norðurlendskum høpi hevur Ísland verið undangonguland tá tað kemur til at stimbra filmsvinnuna við vinnupolitiskum tiltøkum. Íslendska filmsvinnan hevur ment seg í stórum seinastu 15 árini. Lutvíst tí, at Ísland mentanarpolitiskt hevur valt at fíggja størri filmsvirksemi og lutvíst tí, at íslendska stjórnin gjøgnum íslendska útflutningsráðið hevur samstarvað við films- og ferðavinnuna um at marknaðarføra Ísland sum upptøkustað/location fyri útlendskar filmar. Hetta hevur, havt við sær, at nógvir útlendskir stórfilmar lutvíst eru upptiknir í Íslandi, eins og eitt stórt tal av útlendskum lýsingarfilmum, t.d. fyri bilum, eru upptiknir har. 4.2.1 Filmspolitisk tiltøk í Íslandi: Filmspolitisku tiltøkini í Íslandi eru lutvíst mentanarpolitisk, t.v.s. beinleiðis stuðul til framleiðslu av íslendskum filmum og íslendskum sjónvarpsrøðum. (Seinastu 10 árini eru framleiddir 6 spælifilmar í miðal í Íslandi. Harumframt eru fleiri sjónvarpsrøðir gjørdar.)95 Og lutvíst eru tiltøkini vinnupolitisk. Týdningarmesta vinnupolitiska tiltakið til tess at fáa útlendskar filmframleiðslur til Íslands er skipanin, ið gevur útlendskum filmsframleiðarum eina afturbering frá íslendska ríkiskassanum upp á 14% av samlaðu útreiðslunum, sum teir brúka upp á filmsframleiðslu í Íslandi. Hendan skipanin umfatar spælifilmar og sjónvarpsrøðir, umframt dokumentarfilmar. Skipanin umfatar ikki lýsingarfilmar og tónleikavideofilmar.96 Hitt týðandi vinnupolitiska stigið er stovnanin av eini serligari skrivstovu undir íslendska útflutningsráðnum, sum nevnist "Film in Iceland" og sum marknaðarførir Ísland á altjóða marknaðinum sum eitt fjølbroytt og eksotiskt location-land. Hendan marknaðarføringin upplýsir um fíggjarligu stuðulsmøguleikarnar fyri framleiðslu av spælifilmum í Íslandi og møguleikarnar fyri locations-/upptøkustøðum, sum eisini lokka nógvar framleiðarar av lýsingarfilmum til Íslands.97 Ísland er gjaldandi partur av Nordisk Film og TV-fond og hevur harvið atgongd til at fáa pening til norðurlendskar samframleiðslur úr hesum grunni. Ísland er harumframt gjøgnum EBS-avtaluna partur av filmssamstarvinum í ES, sum merkir, at íslendskir filmar verða viðurkendur sum 95 Film in Iceland (2007a): http://www.filminiceland.com Film in Iceland (2007), s. 9. 97 Film in Iceland (2007a): http://www.filminiceland.com 96 47 evropeiskir filmar við øllum teimum fyrimunum, sum tað inniber í sambandi fyrimunir við útbreiðslu av filmunum í ES, og at Ísland hevur atgongd til stuðulsskipanarnar hjá ES fyri framleiðslusamstarvi av evropeiskum filmum.98 4.2.2 Fyritreytir fyri menningini av filmsvinnuni í Íslandi. "Flying in over the black sand beaches and lava fields, I could see that Iceland had the rugged and unusual look we needed for our film,"Flags of Our Fathers". I soon learned that Iceland also has friendly, hard-working people with a refreshing can-do spirit. The open roads and undisturbed countryside remind me of the way America was fifty years ago.With such gorgeous scenery, delicious fish and even golf, Iceland made for a terrific filming location." Clint Eastwood. 99 Orðini hjá Clint Eastwood siga nógv av tí, sum tey, ið marknaðarføra Ísland sum filmsland, fegin vilja fáa fram: At Ísland hevur eitt heilt serligt og fjølbroytt landslag at bjóða, og at í Íslandi er dugnalig arbeiðsmegi innan filmsvinnuna. "Land of Our Fathers" frá 2006 er ein av nógvum amerikonskum stórfilmum, sum hava nýtt serligu umstøðurnar, sum Ísland hevur at bjóða og samstundis gjørt nýtslu av fíggjarligu fyrimununum, sum íslendska stjórnin bjóðar útlendskum filmsframleiðarum. Aðrir filmar hava verið Lara Croft: The Tomb Raider frá 2001, James Bond - Die Another Day frá 2002 og Batman Begins frá 2005. Fyriuttan tey ítøkiligu mentanar- og vinnupolitisku stigini, ið hava stuðlað beinleiðis upp undir menningina av filmsvinnuni í Íslandi, so eru nakrar náttúrugivnar umstøður og eitt mentanarligt, vinnuligt og listarligt undirstøðukervi, sum eisini eru og hava verið ein fyritreyt fyr framgongdina í vinnuni. Ísland hevur umframt tað almenna sjónvarpið fýra handilsliga riknar sjónvarpsstøðir, ið ið skapa eftirspurning eftir framleiðslu av sendingum og skapa marknað fyri og eftirspurning eftir lýsingarfilmum. Almenna kringvarpið og tann størsta handilsliga sjónvarpsrásin framleiða sjónvarpsfiktión og útvarpsleikir og eru harvið ein menningarstaðir fyri handritahøvundar, leikstjórar og sjónleikarar, umframt at skapa arbeiðspláss innan filmsvinnuna. Ísland hevur eitt virkið og alment stuðlað yrkissjónleikaraumhvørvi, við útbúgvingum innan leiklist og við fleiri yrkissjónleikarhúsum, ið uppihalda og menna eina stætt av dugnaligum sjónleikarum, leikstjórum og dramatiskum rithøvundum. Gjøgnum almenna filmsstuðulin og gjøgnum tað virksemið, sum almenna kringvarpið og størstu handilsligu sjónvarpsstøðirnar skapa, er grundarlag hjá einum hampuliga stórum tali av yrkislærdum fólki innan filmsvinnuna at búgva og liva av yrki sínum í Íslandi. Hetta er eisini ein fyritreyt fyri, at íslendska vinnan kann veita útlendskum filmsframleiðarum eina tænastu, ið er kappingarfør við onnur filmslond. Ísland hevur síðani miðskeiðis í 90-árunum stuðlað upp undir eina røð av fjølbroyttum tilboðum, sum hava givið ungum møguleika at royna seg við filmi og video sum miðli. Undirvíst hevur verið 98 99 Film in Iceland (2007), s. 9. Sama, s. 5. 48 í miðlatøkni á framhalds- og miðnámsskúlin, miðlaverkstaðir hava verið knýttir at ungdómshúsum og ein 2 ára grundútbúgving í films- og sjónvarpstøkni er tøk á Filmsskóla Íslands. Tann seinasta og helst eisini ein tann størsti fyrimunurin, ið Ísland hevur sum filmsland, er náttúran og landslagið. Ísland hevur ótrúliga fjølbroytt og serstøk landsløg. Her eru oyðimørkir, her er grønt fjallalendi, her eru jøklar, her eru hvítar og svartar sandstrendur, her eru landsløg, sum kunnu minna um aðrar gongustjørnur. Og alt hetta er skjótt og lætt at koma til frá bygdum øki, men liggur kortini í friði og verður ikki órógvað av ferðslu ella øðrum ófriði frá nútíðar samfelagnum. 49 5. Framtíðarmøguleikar fyri filmsvinnu í Føroyum. 5.1 Mentanarligur týdningur hjá eini filmsvinnu. Mentanarliga tørvurin á at skapa eitt føroyskt filmsmál og og at skapa filmssøgur við føroyskum innihaldi kann samanberast við tørvin fyri 120 árum síðani at skapa eitt føroyskt skrivtmál og bókmentir við føroyskum innihaldi. Mentanarliga sæð er vegamótið, ið vit standa við nú, helst líka avgerandi, sum tá farið varð undir at skapa fyrstu føroysku bókmentirnar. Í altjóðagjørda samfelagnum eru vit partur av einum globalum samskifti. Samstundis vísir tað seg, at hin einstaki hevur stóran tørv á at kenna seg sjálvum aftur í teimum miðlum, ið hann møtir. Tí síggja vit bæði í Norðurlondum og Evropa eina umfatandi menning innan mentanarøkið úti í regiónunum. Hetta er ikki minst galdandi innan filmsídnaðin, og í t.d. Vesturdanmark, Suður-, Vestur- og Norðursvøríki og í Íslandi hava regionalir myndugleikar sett nógvan pening í at menna filmsvirksemi og hava fingið gongd á eina lutfalsliga sera stóra filmsframleiðslu (Ísland kann í hesum høpi metast sum ein región). Úrslitið er ikki bara, at hetta skapar arbeiði í regiónunum, men eisini -sambært kanningum- at tað skapar stoltleika hjá íbúgvunum, skapar størri gleði við at búgva í regiónunum, samstundis sum tað gerst meira lokkandi fyri onnur at flyta hagar. Við orðunum, sum nýtt verða í granskingarverkætlanini hjá Dahlström o.fl. um filmsvinnu í norðurlendskum regiónunum, so styrkir filmsvinnan plássmarknaðarføringina, vinnuligu og mentanarligu atdráttarmegina, samleikan og sosiala kapitalin í regiónunum. 5.2 Vinnuligur týdningur av filmsvinnu Filmsvinnan er tøkniliga før fyri at veita tænastur til hvønn krók av heiminum. Við alnótini hevur tað ikki longur so stóran týdning, hvar eftirarbeiðið til ein film verður gjørt, og somuleiðis er skjótt og ómakaleyst at senda upptøkur úr einum heimsparti til ein annan. Ein føroysk filmsvinna, sum hevur førleikarnar til at gera seg galdandi, kann tí bæði tæna einum heimamarknaði og veita tænastur til marknaðir uttan fyri Føroyar. Royndirnar frá menning av filmsvinnu í norðurlendskum útjaðaraøkjum vísa, at nógv avleitt virksemi er av filmsframleiðsluni (tænastur, bygging, flutningur, gisting, ferðavinna, o.a.) umframt, at ein sjónlig filmsvinna tykist at hava sera jaliga ávirkan á sjálvskensluna í einum lokalum øki og á evnini hjá sama øki at draga væl útbúna arbeiðsmegi og harvið arbeiðspláss til sín (smb. við dømini í Norðurlondum í kapitli 1). Tað eru ongar grundleggjandi forðingar fyri at menna eina vinnu innan films- og videoframleiðslu í Føroyum, men tað krevur karmar og tað krevur fólk við evnum og útbúgving, og alt hetta má byggjast upp. Tað krevur, at grundleggjandi útbúgvingartilboð verða ment, og at hesi innan nøkur ár verða lyft upp á yrkisútbúgvingarstig og til hægri útbúgvingar. 50 Tað krevur eisini, at gróðrarbotnur verður skaptur fyri einum fjølbroyttum vinnuverksemi innan film og video. Um vit hyggja at royndunum frá Íslandi, Írlandi, Vestur- og Norðursvøríki, Danmark o.ø. so er gjørligt at menna eina filmsvinnu í Føroyum, sum lutvíst framleiðir føroyskar filmar og lutvíst samstarvar við útlendsk filmsfeløg. Ein filmsvinna eigur eisini at vera við til at marknaðarføra Føroyar uttanlands, bæði sum ferðavinnuland og sum location-stað hjá útlendskum filmsframleiðarum. Ein føroysk filmsvinna má hava minst trý bein at standa á: Framleiðslu av føroyskum fiktiónsfilmum, har meginparturin av fíggingini kemur frá mentanarpolitiskum stuðulsskipanum, sum skulu fremja framleiðslu av føroyskum filmum. Samframleiðslur við útlendskar, serliga norðurlendskar, filmsframleiðarar. Sølu av tænastum til føroyska heimamarknaðin (lýsingar, sjónvarpsframleiðslur, kunningarfilmar, tónleikavideo o.a.), sølu av tænastum til fyritøkur uttanlands og sølu av tænastum til útlendskar framleiðarar, sum velja at leggja virksemi í Føroyum. 5.3 Filmsvinna og árin hennara á samleika og atdráttarmegi hennara mótvegis vinnulívi og arbeiðsmegi Í kapitli 1 varð trivið í bókina Living on Thin Air. The New Economy (1999) hjá C. Leadbeater, sum lýsir tað vektloysið í modernaða búskapinum, sum kemst av, at fleiri og fleiri fáa sítt livibreyð frá "tí tey hava í høvdinum"- kreativiteti, talenti og hugskotum, og ikki frá ítøkiliga framleiddum vørum. Hetta er ein gongd, ið sambært Leadbeater førir mentan og búskap tættari saman.100 Hetta er somuleiðis ein gongd, sum Føroyar eisini mugu taka til sín og handla eftir, soleiðis at vit skapa neyðugu fyritreytirnar fyri, at fólk kunnu liva "av tí tey hava í høvdinum". Eisini vit fáa tørv á at skapa inntøkur frá kreativum og ikki-ítøkiligum vørum og tænastum. Í teimum norðurlendsku regiónunum, sum eru nevndar framman fyri, verður stuðul latin til filmsvinnu út frá eini meting av og trúgv upp á, at filmsvinnan setir regiónirnar á landakortið, at hon ger regiónirnar sjónligar, og at hon ger regiónirnar lokkandi at búseta seg í og styrkir samstundis staðbundna samleikan hjá teimum, ið eru har frammanundan. Og sterkari samleiki, verður mett, kann óbeinleiðis hava vinnuligan ágóða við sær, við tað sterkari samleiki gevur størri áræði at stovna nýtt virksemi ella útbyggja tað, ið ein hevur frammanundan101. Dømi úr Norðurlendskum regiónum: Styrking av samleika, sosialur kapitalur, arbeiðspláss og førleikamenning. Føra niðurstøður frá Film och regional utveckling i Norden yvir á føroysk viðurskifti. 5.3.1. Yvirskipaðar grundgevingar fyri einum filmsvinnupolitikki í Føroyum. Í kapitlinum um gransking í regionalari filmsvinnu í Norðurlondum varð víst á, at politisku grundgevingarnar í sambandi við tann virkna regionala filmsvinnupolitikkin, ið hevur givið so ítøkilig úrslit í Noreg, Svøríki, Danmark og lutvíst Íslandi er ein mentanarpolitisk og vinnupolitisk heildarhugsan, sum tekur støði í einari øktari sannkenning í Evropa av, at mentanin spælir ein stóran 100 101 Leadbeater 1999. Endurgivin í Dahlström et al (2007). Dalmström et al (2005), s. 26. 51 og avgerandi leiklut í vinnuligari menning í regionalum høpi. Víst varð til niðanfyri standandi modellið fyri mentanarstrategi hjá Svensson og Adolfsson. Samleiki/ Sosialur kapitalur Mentan/Filmsvi nna Vinnulív/ Arbeiðsláss Atdráttarmegi/ fólk og fyritøkur Mynd 3. Trýkantur fyri mentanar og filmsvinnu strategi. Kelda Svensson & Adolfsson (1995). Í føroyskum høpi er týdningarmikið, at hugt verður at filmsvinnuni sum bæði eitt mentanarpolitiskt og eitt vinnupolitiskt menningartiltak. Ein føroysk filmsvinna vil -fyri uttan tað mentanarliga virði og tann styrkta samleikan, sum filmirnir í sær sjálvum skapa- skapa virðir út í øll trý hornini í trýhyrninginum. Vinnan skapar arbeiðspláss, hon skapar áhuga fyri Føroyum sum land og ger tað lokkandi hjá einstaklingum og fyritøkum at seta seg niður her, og hon skapar netverk og førleikar, sum styrkja tann sosiala kapitalin. Hetta eru týdningarmikil kappingarparametur í eini tíð, tá Føroyar sum samfelag kappast við umheimin um arbeiðsmegi, eisini um ta væl útbúnu føroysku arbeiðsmegina, ið býr og virkar í londunum uttan um okkum. 5.4 Filmsundirvísing og týdningur hennara fyri menning av filmsvinnu Hyggja vit eftir, hvat tað er, sum hevur sett tær væl eydnaðu regionalu film satsingarnar í gongd í t.d. Svøríki, so sæst at byrjanin var, at eitt gott undirvísingartilboð varð sett á stovn. Film i Väst í Trollhättan er eitt dømi um hetta. Film i Väst byrjaði sum ein miðlaverkstaður í býnum Alingsås í 1991 og mentist til at gerast ein tann størsti filmsvinnudepilin í Svøríki, har fleiri stórir svenskir, danskir og altjóða filmar eru framleiddir, m.a. Dancer in the Dark, Dogville og Manderlay hjá Lars von Trier. Filmpool Nord í Norðursvøríki byrjaði eisini sum tilfeingisdepil, sum veitti útgerð og vegleiðing til áhugaðar filmarar á staðnum. 52 Tað er gjøgnum undirvísing og útbúgvingartilboð, at hugurin hjá ungum talentum verður vaktur og støðið verður lagt til eina møguliga yrkisleið innan filmsvinnuna. Og tað er í einum undirvísingarog útbúgvingarumhvørvi at hugskotini til verkætlanir og fyritøkur ofta verða kveikt. 5.5 Føroyar sum filmsvinnuland: Styrkir og veikleikar, møguleikar og forðingar. Tá lunnar skulu leggjast undir eina filmsvinnu í Føroyum er neyðugt at kortleggja hvørjir fyrimunir og vansar eru í útgangsstøðinum og hvørjir møguleikar og hvørjar hóttanir liggja fyri framman. Styrkir hjá Føroyum sum komandi filmsvinnuland: Samfelagið er lítið og liðiligt og tað er stuttur vegur er til tey, ið taka avgerðir. Vit hava eitt serstakt náttúruumhvørvi, sum er lætt og skjótt at koma til. Vit hav nærleika til Stórabretlands og Skandinavia. Í Føroyum er lætt at finna og engasjera eldsálir innan nógv ymisk øki. Tónleikaumhvørvið og kreativ vinna sum heild eru í stórari menning. Í Føroyum er eitt sterkt og aktivt føroyskt mentanarlív. Veikleikar: Her eru fá fólk við yrkisútbúgving innan filmsvinnuna. Einki undirstøðukervi er til filmsvinnuna og eingir karmar, t.d. filmstudio og útgerðarmiðstøðir, sum filmsframleiðarar kunnu leiga høli og útgerð frá. Veðurlagið er óstøðugt og tað ávirkar møguleikarnar fyri uttandura upptøkum. Flogferðslusambandið við umheimin er avmarkað og til tíðir óstøðugt. Møguleikar: Til ber at menna førleikar innan vinnuna við egnum útbúgvingum og byggja upp undirstøðukervi og egna framleiðslu. At fáa útlendskar framleiðarar til Føroya við at veita teimum fyrimunir (t.d. stuðul ella skattafyrimunir). Fáa útlendskar framleiðarar at nýta føroysku náttúruna í sum location. Skapa virksemi innan tónleikafilmar í kjalarvørrinum á altjóða framgongdini hjá føroyskum tónleikarum. Samstarv við íslendsku filmsvinnuna um t.d. altjóða marknaðarføring. Marknaðarføring av Føroyum gjøgnum filmar, sum eru framleiddir her. Føroyar sum ein karmur um og kelda til søgur er ódyrkað land í norðurlendskum filmshøpi, og tí kann í nøkur ár vekjast áhugi fyri samstarvi við norðurlendskar films- og sjónvarpsframleiðarar. Hóttanir: Vinnan dettur niðurfyri orsakað av vantandi førleikamenning (útbúgvingartilboð v.m.). Kapping við Ísland kann føra til , at marknaðarføringin av Føroyum verður ósjónlig í mun sterka brand'ið, sum Ísland hevur í altjóða filmsvinnuni. Vinnan fellur niðurfyri orsakað av vantandi vinnu- og mentanarpoliskum vilja til aktivan filmsvinnupolitikk. Ein føroysk filmsvinnustrategi má byggja á styrkirnar, bøta um veikleikarnar, gera nýtslu av møguleikunum og leggja upp fyri hóttanunum. 5.6 Strategiskir møguleikar fyri menning av føroyskari filmsvinnu 5.6.1 Menningarmøguleikar: Útbúgving og framleiðsla. Fyri at fáa gongd á eina føroyska filmsvinnu er týdningarmikið at skapa eitt føroyskt útbúgvingarog talentmenningartilboð. Her eigur at verða byrjað við einum miðlaverkstaði í Havn, har virksemið millum ung filmsáhugað og áhugafilmsframleiðarar í løtuni er størst. Her hevur Tórshavnar Kommuna sett skjøtil á við at at 53 veita studning til miðlaverkstaðin Klippfisk, sum nú er farin undir at bjóða undirvísing og vegleiðing til ung og til borgarar, ið ynskja at læra at gera film. Ynskiligt hevði verið at Mentamálaráðið fylgir hesum stiginum upp, so virksemið kann víðkast til at umfata alt landið og verkstaðurin kann víðka virksemi sítt til eisini at veita fólkaskúlunum, vinnu- og miðnámsskúlunum undirvísing og tænastur. Verkstaðurin skal eisini á inntøkufíggjaðum grundarlagi veita vinnuni tænastur. Innan eitt ikki alt ov langt áramál, t.d. 5 ár, eigur landið at stovna eitt alment partafelag, sum rekur filmsvirksemi, byggir og rekur eitt filmstudio, framleiðir filmar, kann fíggja samstarv millum føroyskar og útlendskar filmsframleiðarar og er føroyski depilin fyri samstarv innan film, bæði innlendis og í mun til umheimin. Treytin fyri at veita einum útlendskum framleiðara fíggjarligan stuðul kann t.d. vera, at framleiðarin skal keypa vørur og tænastur í Føroyum fyri minst 1 1/2 tað upphæddina, ið hann fær í fígging frá føroyska filmsfelagnum. Á mentanarpolitiska økinum eigur ein filmsgrunnur at vera stovnaður, sum stuðlar framleiðslu av føroyskum filmum. 5.6.2 Útbygging av fiktión og dokumentari í sjónvarpinum. Játtanin til Kringvarpið eigur at hækka við eini munandi upphædd, ið er oyramerkt til framleiðslu av føroyskari sjónvarpsfiktión. Umhugsað eigur eisini at vera at áleggja Kringvarpinum at leggja ein ávísan part av sjónvarpsframleiðsluni uttan fyri stovnin. 5.6.3 Netverk og møtistaðir. Dentur eigur at verða lagdur at leggja lunnir at skapa netverk millum tey sum fáast við at skapa og framleiða film í Føroyum og eitt umhvørvi, har hesi kunnu hittast, samstarva og samskifta um felags áhugamál. Miðlaverkstaðurin eigur tí at útbyggja virksemi sítt, soleiðis at tað javnan verða fyriskipaðar filmsfyrivísanir av góðum útlendskum filmum, sum ikki verða vístir í vinnurekandi biografunum, og av teimum filmum, sum verða framleiddir í Føroyum. Um farið verður undir vinnuligar útbúgvingar innan filmsøkið er nátúrligt at knýta ein minni biograf at einum filmsskúla. Sum partur av altjóða marknaðarføringini eigur eisini at verða miðað ímóti at skapa ein føroyskan altjóða filmsfestival, sum eina ferð um árið kann fáa altjóða ella norðurlendsku filmsvinnuna at venda eygunum hendan vegin. Ein slíkur festivalur eigur at verða miðsavnaður um tær filmsgreinir, har føroysk filmsframleiðsla kann gera seg galdandi í dygd, t.d. stuttfilmar ella dokumentarfilmar. Konseptið við fleirtjóða filmsummarskúlum við skeiðstilboðum á høgum fakligum støði eigur eisini framhaldandi at verða ment, møguliga við tí langsiktaða málinum at stovna ein altjóða filmsháskúla/skeiðsdepil í Føroyum. 5.6.4 Tónleikavinnan og videoframleiðsla. Í tann mun føroysk tónleikanøvn sláa ígjøgnum á altjóða pallinum er møguleiki hjá eini føroyskari filmsvinna at halda seg framat at framleiða tær visuellu framleiðslurnar, sum eitt altjóða tónleikanavn noyðist at geva út sum part av marknaðarførslu síni. 5.6.5 Reklamuvinnan. Reklamuvinnan er í londunum uttan um okkum ofta vinnuligi grundarsteinurin undir filmsvinnuni. Tað er her talentini sleppa at gera sínar fyrstu professionellu royndir við smáum framleiðslum. Í Føroyum er hendan vinnan í stóran mun avmarkað av, at marknaðurin er óneyðuga avmarkaður og 54 stirvin, tí miðlapolitikkurin er soleiðis skipaður, at pláss er bara á marknaðinum fyri sjónvarpinum hjá Kringvarpinum. Tørvur er á einum alternativi til almenna sjónvarpið fyri at skapa kapping og fakliga menning. Tað, at almenna Kringvarpið sendir sjónvarpslýsingar, forðar fyri, at til ber at skapa lønandi handilsligt sjónvarp uttan fyri Kringvarpið. Ein dagur eigur at verið ásettur, tá lýsingarnar verða avtiknar í almenna sjónvarpinum, og almennur stuðul givin Kringvarpinum í staðin. Hetta vil skapa ein marknað, har tað kann løna seg at seta á stovn eina sjónvarpsstøð á handilsligum grundarlagi. Harvið kann skapast eitt framleiðsluumhvørvi uttan fyri almenna Kringvarpið, og kappingin, sum kann standast av hesum, er neyðug fyri at menna films- og sjónvarpsvinnuna sum heild. 5.6.6 Samstarv við íslendska filmsvinnu. Ísland hevur ment sína sølu av landinum sum location stað í nógv ár. Sum eina byrjan til tess at koma á filmsmarknaðin kann tað tí vera skilagott at fara inn í eitt samstarv við íslendsk feløg og myndugleikar, soleiðis at locations í Føroyum gerast ein víðkan av tí pakkanum, sum íslendingar bjóða út. Hetta vil vera ein fyrimunur fyri Føroyar, tí Ísland er sera kent í altjóða filmsvinnuni og íslendska altjóða filmsskrivstovan hevur eitt stórt netverk innan altjóða filmsídnaðin, ikki minst tann í Hollywood, sum seinastu árini hevur lagt stórar og dýrar framleiðslur í Íslandi. Tað er eisini ein kendur lutur, at næstan allar tær stóru bilaverksmiðjurnar framleiða lýsingarfilmar í Íslandi, tá nýggj harðfør bilsnið skulu vísast fram í ymiskum veðri og landsløgum. 5.6.7 Samstarv við Norðurlond annars. Í Norðurlondum eru filmsgrunnar, sum fíggja samframleiðslur millum norðurlond, eitt nú Nordisk Film og TV-fond. Felags fyri norðurlendskar -og fyri tað eisini evropeiskar og altjóða filmsgrunnar - er tó, at øll luttakandi lond gjalda inn í grunnarnar, og at filmsverkætlanirnar, ið søkja stuðul úr grunninum, mugu hava egna fígging í rygginum, áðrenn søkt verður. Tað sama er galdandi fyri samframleiðslur millum einstøk norðurlond. Ísland sum dømi sýnir tó, at eitt lítið land kann samstarva nógvar vegir, og íslendskir filmsframleiðarar megna ofta at fáa upp til 70% av filmum sínum fíggjaðar við útlendskum kapitali. Men fyritreytin er altíð, at íslendski peningurin er til staðar frá byrjan av, og at framleiðslu- og undirstøðukervið eru til staðar í Íslandi. Um føroyingar gerast aktivir filmsframleiðarar, ið sjálvir hava fígging í rygginum, og sjálvir hava førleikarnar og karmarnar til at framleiða filmarnar, eru sostatt fleiri norðurlendsk samstørv, sum til ber at fara inní, og sum kunnu menna føroyska filmsvinnu bæði fakliga og fíggjarliga. Eins og tann peningur, sum føroyskir myndugleikar seta í verkætlanir sum stuðul, kann koma fleirfaldaður aftur til vinnuna og harvið samfelagið. 5.6.8 Fígging Tað slepst ikki uttan um, at filmsvinna kostar. Komandi 3 árini er neyðugt at brúka umleið 0,5-1 millión kr. árliga at byggja upp ein miðlaverkstað. Harumframt eigur at vera bygt eitt eitt nútíðar filmsupptøkuhøli, sum er leyst av almenna sjónvarpinum og verður rikið av einum sjálvsognarstovni ella sjálvstøðugum almennum partafelag. Umframt at reka filmsupptøkuhølið skal felagið taka stig til framleiðslur av filmum og veita tænastur til filmsframleiðarar, bæði privatar og almennar. Tað almenna fíggjar íløgurnar, sum 55 mugu verða einar 25-30 milliónir krónur, men raksturin skal hvíla í sær sjálvum. Felagið skal seta í gongd egnar framleiðslur og skjóta fígging inn í filmsframleiðslur, sum kunnu draga útlendskar filmframleiðslur til Føroya og skapa Føroyum gott PR uttanlands. 5.7 Ein visión fyri menning av eini føroyskari filmsvinnu. Tann menningin, ið er farin fram í Íslandi og fleiri norðurlendskum regiónum, vísir, at landafrøðilig stødd er eingin forðing fyri at seta sær mál fyri menning av filmsvinnu og at gjøgnumføra tey. Tað er eingin ivi um, at menningin av eini føroyskari filmsvinnu hevur stóran mentanarligan týdning við tað, at filmurin sum søgufrásigandi miðil styrkir mentanarliga samleikan bæði úteftir og inneftir. Vit ávirkast av og taka til okkum filmssøgur, sum siga frá og tulka okkara egna veruleika, og vit kenna stóran stoltleika av okkum sjálvum, landi og mentan okkara, tá filmar, sum eru framleiddir her av føroyingum ella øðrum, bera føroyskar søgur, føroyska mentan og føroyskt umhvørvi og landslag út til stórar hyggjaraskarar uttan fyri Føroyar. Ein visión er ein orðing av, hvussu ein ynskir at framtíðin skal síggja út. Visiónin er samandrátturin av teimum langtíðar og stutttíðar málum, ið ein setir sær. Visiónin fyri hjá hesum høvundanum fyri føroyskari filmsvinnu um 10 ár er hendan: Føroyska filmsvinnan í 2018 er ein dynamisk og livandi vinna, ið hevur bæði filmslistarfólk, filmsvinnufyriskiparar og filmstøkningar í starvi. Hon er bygd kring eitt alment partafelag, ið rekur filmstudio og framleiðir filmar í samstarvi við føroyskar og útlendskar framleiðarar og fyritøkur. Íløgurnar í hesum partafelag eru fíggjaðar av tí almenna, men raksturin hvílur í sær sjálvum. Vinnan stendur á trimum beinum: eitt er tann peningur sum gjøgnum mentanarpolitikkin er settur av til at framleiða føroyskar filmar, annað er tað ískoytið sum samframleiðslur við útlendskar, serliga norðurlendskar, framleiðarar gevur til framleiðsluna av filmunum og triðja og avgerandi beinið er tær tænasturnar, ið føroyska filmsvinnan selur á altjóða filmsmarknaðinum og til útlendskar filmsframleiðarar, ið velja at leggja ein part av virksemi sínum í Føroyum. Menningin í vinnuni verður tryggjað við einum støðugum útboði av hóskandi útbúgvingum, einum aktivum og framtakshugaðum mentanarpolitikki og einum vinnupolitikki, sum ger tað lokkandi hjá útlendskum filmsframleiðarum at nýta Føroyar sum upptøkuland og hjá fyritøkum yvirhøvur at seta pening í filmsvinnuna. Í miðal verður ein føroyskur spælifilmur í fullari longd framleiddur um árið, eins og tað verða framleiddir fleiri stuttfilmar, novellufilmar og sjónvarpsfilmar og -røðir á hvørjum ári. Útlendskir lýsingarfilmar og partar av útlendskum spælifilmum og sjónvarpsrøðum verða regluliga framleidd her. Hetta kann ljóða óveruligt og ósannlíkt, sjálvt sæð í einum 10 ára útliti. Men í grundini er hetta bara ein avmynding av íslendsku filmsvinnuni í dag, førd yvir á føroyskan mátistokk. So tað er ikki ógjørligt í einum lítlum samfelag at skapa eina virkna og kappingarføra filmsvinnu, um viljin er til staðar hjá øllum pørtum. 56 6. Samanumtøka og tilmæli. Møguleikarnir fyri at skapa eina filmsvinnu í Føroyum liggja fyrst og fremst í at menna førleikarnar at framleiða film og video, bæði hvat viðvíkur fyrireiking, framleiðslufyriskipan, leikstjórn, handritagerð, upptøkum og eftirarbeiði (klipping, ljóðeftirarbeiði, tónleikur o.s.fr.). Sum tøknin er háttað og soleiðis, sum samskiftið fer fram og mennist, so fer tað at bera til hjá eini føroyskari filmsvinnu at bjóða tænastur sínar fram til útlendskar framleiðarar. Fyritreytin er, at førleikarnir og framleiðslukervið eru til staðar. Fyri at skapa hesar fyritreytirnar er neyðugt at: 1) menna talentini og útbúgva tey 2) menna heimliga marknaðin, so grundarlag verður fyri fleiri framleiðslufeløgum 3) skapa karmar, so hesi feløg kunnu bjóða seg fram á marknaðum uttan fyri Føroyar og so tað er áhugavert hjá útlendskum framleiðslufeløgum at keypa tænastur í Føroyum. Mælt verður til at: - Skipaður verður ein almennur ella alment fíggjaður filmsdepil, sum: o Rekur miðlaverkstað, ið stuðlar skúlum við vitan, vegleiðing og útgerð til undirvísing í videoframleiðslu o Heldur skeið fyri skúlalærarum o.ø. í videoframleiðslu o Skipar fyri førleikamennandi skeiðum fyri framleiðslufeløg og almenna sjónvarpið o Stuðlar og eggjar borgarum - ungum sum eldri-, ið vilja royna at gera egnar filmar o Skipar fyri miðvísum skeiðvirksemi fyri ung og áhugafilmsskaparar sum heild o Umboðar føroyska filmsvinnu úteftir o Kann taka stig til og samskipa framleiðslu av føroyskum stuttfilmum og spælifilmum o Kann taka stig til at fáa útlendsk framleiðslufeløg at leggja framleiðslur í Føroyum o Rekur eitt væl útgjørt filmstudio, har privatir og almennir filmsframleiðarar kunnu leiga seg inn. o Veitir fulla ella lutvísa fígging til framleiðslur, sum verða framdar í Føroyum, bæði føroy skar og útlendskar. - Lýsingarnar í almennu loftmiðlunum verða avtiknar innan fyri eitt ár, so pláss fyri verður fyri privatum loftmiðlum. Beinleiðis almenni stuðulin til Kringvarpið verður øktur, og ein triðingur av samlaðu inntøkum Kringvarpsins oyramerktur til at keypa sjónvarpssendingar uttan fyri stovnin. Ein grunnur verður stovnaður at stuðla framleiðslu av føroyskari fiktión á filmi. Allir framleiðarar skulu kunnu søkja úr hesum grunni. Framleiðsla av føroyskari fiktión verður gjørd til eina skyldu í komandi mál- og rammustýringarsáttmálum millum tað almenna og Kringvarpið Stuðulin til yrkisleiklist verður øktur, so hópurin av yrkisleikarum, sum eru virknir í Føroyum kann gerast breiðari Skattalætti ella stuðul (t.d. eftir íslendskari fyrimynd, har útlendsk framleiðslufeløg fáa 14% av tí peningi, ið tey brúka til vørur og tænastur í Íslandi, endurgoldin frá statinum) verður latin útlendskum filmsfeløgum, ið framleiða filmar ella partar av filmum í Føroyum. - 57 - At stuðlað verður upp undir at fáa eitt afturvendandi norðurlendskt ella altjóða filmstiltak í Føroyum, t.d. eitt skeið og/ella ein festival av høgari góðsku, sum setir Føroyar á kortið hjá filmsvinnuni í londunum uttan um okkum, og sum gevur føroyingum høvi at skapa sær persónlig netverk við virkin fólk í filmsvinnuni uttan fyri Føroyar. Niðurstøðan er, at átrokandi stigini, ið mugu takast eru: 1) At skipa førleika- og talentmenning gjøgnum undirvísingartilboð og skeiðvirksemi. Hetta eigur at verða gjørt við at stuðla verandi miðlaverkstaðnum í Havn, soleiðis at hann kann víðka sítt tilboð til alt landið, til skúlaskipanina og til vinnuna. Somuleiðis eigur miðlaverkstaðurin sum skjótast at kunna víðka virksemi sítt til netverksskapandi virksemi, s.s. filmsfyrivísingar v.m. 2) At skapa ein víðkaðan og meira dynamiskan heimamarknað fyri videoframleiðslu við at fíggja almenna kringvarpið við stuðli burturav og lata lýsingarinntøkurnar vera grundarlag undir einari ella fleiri handilsligum sjónvarpsstøðum. 3) At skipa ein føroyskan filmsgrunn at veita fígging til framleiðslu av føroyskum filmum. Allir filmsframleiðarar eiga at kunna søkja studning til verkætlanir úr grunninum. Treytir eiga at vera settar til eginfígging. Grunnurin eigur frá byrjan at fáa eina játtan upp á minst 1 millión krónur um árið. 58 Keldulisti: Bayliss, Darrin (2004): "Ireland's Creative Development: Local Authority Strategies for Cultureled development." Regional Studies, vol 38, no 7, s. 817-831. DCMS, Department for Culture, Media and Sports (2007): Creative Economy. http://www.culture.gov.uk/what_we_do/Creative_industries/ Dahlström, Margareta, Bjarnadóttir, Hólmfriður, Hermelin, Brita, Jørgensen, John, LahteenmäkiSmith, Kaisa, Rusten, Greta, Skúladóttir, Marta G. og Wengström, Elisabeht (2005): Film och regional utveckling i Norden. Svenska Filminstitutet og Nordregio. Dahlström, Margareta, Hermelin, Brita og Östberg, Sara (2007): Regionaliserad filmproduktion i ett filmarbetarperspektiv. Kulturgeografisk Seminarium 1/2007. Rapporter från Kulturgeografiska Institutionen, Stockholms Universitet. European Audiovisual Observatory (2007): http://www.obs.coe.int/about/oea/org/index.html Filmfestivalen i Haugesund (2006): http://www.filmweb.no/filmfestivalen2006/ Film in Iceland: Film in Iceland - 14% of Costs is Refundable. Reykjavík. Film i Väst (2007): Heimasíða. www.filmivast.se Film i Väst (2007a): www.filmservice.se (Kunningarsíða um størv og útbúgving innan filmsvinnuna í Svøríki.) Filmpool Nord (2007): Heimasíða. www.fpn.se Filmpool Nord (2002): En filmregion skapas. Fragment ur en 10-årig historia. 10 ára minningarrit. Florida, Richard (2002): The Rise of the Creative Class: And How It's Transforming Work, Leisure, Community and Everyday Life. Florida, Richard (2007): CreativeClass.org Home of the Richard Florida Creativity Group. http://creativeclass.org/ . Göteborg International Film Festival: http://www.filmfestival.org/ Icelandic Film Centre (2006): Icelandic Feature Films in 2005. IFC: Reykjavík. Icelandic Film Centre (2007): http://filminiceland.com Icelandic Film Centre (2007a): Icelandic Feature Films in 2006. IFC: Reykjavík. 59 Johansson, Staffan (2004): Filmindustrin i Norrbotten. Framväxt, nuläge och ekonomisk betydelse. Centrum för Utbildning och Forskning inom Samhällsvetenskap, CUFS, Luleå Tekniska Universitet. Jørgensen, John (2005): "Den danske filmbranche og regionale filmfonde". Úr: Dahlström, Margareta, Hermelin, Brita og Östberg, Sara (2007): Regionaliserad filmproduktion i ett filmarbetarperspektiv. Kulturgeografisk Seminarium 1/2007. Rapporter från Kulturgeografiska Institutionen, Stockholms Universitet. S. 82-108. Lange, E og Westcott, T (2004): Public Funding for Films and Audiovisual Works in Europe - A Comparative Approach. Strasbourg: The European Audiovisual Observatory. Leadbeater, C. (1999): Living on Thin Air. The New Economy. London: Penguin. Marcussen, Ann, og King, David (2003): The Artistic Dividend: The Arts' Hidden Contribution to Regional Development. Humphrey Institute of Public Affairs, University of Minnesota. Norsk Filminstitutt (2007): http://www.nfi.no/ Paasi, Anssi (2003): "Region and place: regional identity in question". Progress in Human Geography, Volume 27, Number 4, August 2003, pp. 475-485 Porter, Michael E. (2000): "Location, Competition, and Economic Development: Local Clusters in a Global Economy". Economic Development Quarterly, Vol. 14, No. 1, 15-34 Porter, Michael E. (2003): "The Economic Performance of Regions." Regional Studies, Volume 37, Numbers 6-7 / August-October 2003. S. 545-578. Putnam, Robert, Leonardi, Robert and Nanetti, Rafaella Y. (1993): Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy. Rusten, Grete (2005): "Film og regional utvikling i Norge". Úr: Dahlström, Margareta, Bjarnadóttir, Hólmfriður, Hermelin, Brita, Jørgensen, John, Lahteenmäki-Smith, Kaisa, Rusten, Greta, Skúladóttir, Marta G. og Wengström, Elisabeht (2005): Film och regional utveckling i Norden. Svenska Filminstitutet og Nordregio. S. 144-177. Skúladóttir, Marta G (2005): "Iceland - A National Player in a Global Market". Úr: Dahlström, Margareta, Bjarnadóttir, Hólmfriður, Hermelin, Brita, Jørgensen, John, Lahteenmäki-Smith, Kaisa, Rusten, Greta, Skúladóttir, Marta G. og Wengström, Elisabeht (2005): Film och regional utveckling i Norden. Svenska Filminstitutet og Nordregio. S. 178-193. Stern, Per, Svensson, Martin og Toll, Bengt (2003): Film, TV och Moderna Medier i Västra Götaland. Film i Väst. www.filmivast.se . Sveriges Television (2006): SVT 2005. Med årsredovisning. Stockholm: SVT . The Irish Film Board (2006): Ireland. The Film Location. Galway: The Irish Film Board. 60 The Irish Film Board (2007): Heimasíða: http://www.theirishfilmboard.ie/financing.php?id=5 Västra Götalandsregionen (2005): Vision Västra Götaland - Det goda livet. http://www.vgregion.se . 61 Klippfisk 2013 Filmsvinnupolitikkur um 10 ár: 50 heiltíðarstørv í filmsvinnuni ein føroyskan spælifilm um árið Filmsvinnupolitikkur Almennur filmspolitikkur kann vera bæði mentanarpolitikkur og vinnupolitikkur. Mentanarpolitikkurin tekur støði í mentanarliga leiklutinum hjá filminum sum miðli og stuðlar filmsgerð, sum eina mentarliga mótvekt í tí einstaka landinum til útlendskar filmar. Mentanarpolitikkurin stuðlar sostatt einstaklingum og verkætlanum fyri teirra innihald. Vinnupolitikkur tekur støði í at nýta filmsvinnuna til at skapa arbeiðspláss, menna førleikar og gera eitt land ella eitt øki lokkandi hjá fólki at búseta seg í og fyritøkum at stovna virksemi í. Vinnupolitikkurin leggur dent á at stuðla upp undir vinnuliga undirstøðukervið hjá eini vinnu og at stuðla virksemi, sum beinleiðis ella óbeinleiðis elvir til annað vinnuligt virksemi. Í Norðurlondum hevur statsligi filmspolitikkurin yvirhøvur verið ein mentanarpolitisk strategi, meðan tann regionali filmspolitikkurin, ið er vaksin fram seinastu árini í nógv størri mun hevur haft vinnupolitisk mál. Úr teimum grannalondum, sum hava haft størstu framgongdina innan filmsvinnuna seinastu 20 árini eru greiðar ábendingar um, hvørji stig skulu til fyri at røkka nakað á leið. Í øllum førum fevna filmspolitisku stigini um bæði mentanarpolitisk og vinnupolitisk átøk. Vinnupolitisku átøkini fevna m.a. um afturberingarskipanir, filmsstuðulsskipanir grundaðar á komersiellar framleiðslur, distributiónsstuðul og skattapolitisk átøk. Vit kunnu samanbera okkum við Ísland, ið hevur eina unga filmsvinnu, men harafturat eru heilt nógv regional dømi úr Norðanlondum - Film i Väst í Svøríki, Midtnorsk filmsenter, filmfond og filmkommision í Norra, FilmFyn og Den Vestdanske Filmpulje í Danmark. Øll nýggjari átøk, sum leggja dent á filmstuðul í lokaløkinum. Teir stuðulspengar, sum lætnir verða til film í Íslandi og í lokaløkjum í Svøríki og Danmark, koma aftur ferfalt. Frágreiðing um Den Vestdanske Filmpulje vísir, at í tíðarskeiðinum frá 2008 til 2012 hava tær 32 milliónirnar, sum lætnar eru í stuðli, skapað 149 arbeiðspláss og ein umsetning á 124 milliónir í fyritøkum í økinum. V.ø.o førir 1 króna í filmsstuðli við sær, at aðrar 3,9 kr. verða nýttar lokalt. Tøl frá FilmFyn og úr Íslandi vísa sama mynstur. Her eru týðiligar ábendingar um, at ein greiður filmsvinnupolitikkur og ein munagóð stuðulsskipan skapa effekt og løna seg aftur. Ísland sum dømi Í Norðurlendskum høpi hevur Ísland verið undangonguland tá tað kemur til at stimbra filmsvinnuna við vinnupolitiskum tiltøkum. Íslendska filmsvinnan hevur ment seg í stórum seinastu 15 árini. Lutvíst tí, at Ísland mentanarpolitiskt hevur valt at fíggja størri filmsvirksemi og lutvíst tí, at íslendska stjórnin gjøgnum íslendska útflutningsráðið hevur samstarvað við films- og ferðavinnuna um at marknaðarføra Ísland sum upptøkustað/location fyri útlendskar filmar. Hetta hevur havt við sær, at nógvir útlendskir stórfilmar lutvíst eru upptiknir í Íslandi, eins og eitt stórt tal av útlendskum lýsingarfilmum, fyri eitt nú bilfyritøkur, eru upptiknir har. Síða 1 Filmspolitisk tiltøk í Íslandi Filmspolitisku tiltøkini í Íslandi eru lutvíst mentanarpolitisk, t.v.s. beinleiðis stuðul til framleiðslu av íslendskum filmum og íslendskum sjónvarpsrøðum. Seinastu 20 árini eru framleiddir 6 spælifilmar í miðal um ári í Íslandi. Harumframt eru fleiri sjónvarpsrøðir gjørdar. Og lutvíst eru tiltøkini vinnupolitisk. Aðrir tættir av kreativu vinnunum eru eisini í framgongd. Kreativu vinnurnar verða í dag mettar at vera eini 3 til 4% av íslendska búskapinum. Ágúst Einarsson, professari í búskapi á Bifröst University, segði í mai 2013 við Bloomberg (endurgivið í Financial Times 17. mai 2013), at hann væntar at hesin parturin fer at vaksa munandi; so nógv, at hann ikki vildi undrast, um hesar vinnur um 15-20 ár verða størsti staki parturin av íslendsku bruttotjóðarúrtøkuni. Her eru vinnupolitisku ætlanirnar og átøkini fyri film ein týðandi táttur. Týdningarmesta vinnupolitiska tiltakið til tess at fáa útlendskar filmsframleiðslur til Íslands er skipanin, ið gevur útlendskum filmsframlslufeløgum eina afturbering - reimbursments - frá íslendska ríkiskassanum upp á 20% av samlaðu útreiðslunum, sum tey brúka upp á filmsframleiðslu í Íslandi. Hendan skipanin umfatar spælifilmar og sjónvarpsrøðir, umframt dokumentarfilmar. Skipanin umfatar ikki lýsingarfilmar og tónleikavideofilmar. Hitt týðandi vinnupolitiska stigið er stovnanin av eini serligari skrivstovu undir íslendska útflutningsráðnum, sum nevnist "Film in Iceland" og sum marknaðarførir Ísland á altjóða marknaðinum sum eitt fjølbroytt og eksotiskt location-land. Hendan marknaðarføringin upplýsir um fíggjarligu stuðulsmøguleikarnar fyri framleiðslu av spælifilmum í Íslandi og møguleikarnar fyri locations-/upptøkustøðum, sum eisini lokka nógvar framleiðarar av lýsingarfilmum til Íslands. Almenna kringvarpið og tann størsta handilsliga sjónvarpsrásin framleiða sjónvarpsfiktión og útvarps leikir og eru harvið ein menningarstaður fyri handritahøvundar, leikstjórar og sjónleikarar, umframt at skapa arbeiðspláss innan filmsvinnuna. Gjøgnum almenna filmsstuðulin og gjøgnum tað virksemið, sum almenna kringvarpið og størstu handilsligu sjónvarpsstøðirnar skapa, er grundarlag hjá einum hampuliga stórum tali av yrkislærdum fólki innan filmsvinnuna at búgva og liva av yrki sínum í Íslandi. Hetta er eisini ein fyritreyt fyri, at íslendska vinnan kann veita útlendskum filmsframleiðarum eina tænastu, ið er kappingarfør við onnur filmslond. Tann størsti fyrimunurin, ið Ísland hevur sum filmsland, er náttúran og landslagið. Ísland hevur ótrúliga fjølbroytt og serstøk landsløg. Vinnuligi týdningur hjá eini filmsvinnu Mentanarligi tørvurin á at skapa eitt føroyskt filmsmál og og at skapa filmssøgur við føroyskum innihaldi kann samanberast við tørvin fyri 120 árum síðani at skapa eitt føroyskt skriftmál og bókmentir við føroyskum innihaldi. Mentanarliga sæð er vegamótið, ið vit standa við nú, helst líka avgerandi, sum tá farið varð undir at skapa fyrstu føroysku bókmentirnar. Filmsvinnan er tøkniliga før fyri at veita tænastur til hvønn krók av heiminum. Ein føroysk filmsvinna, sum hevur førleikarnar til at gera seg galdandi, kann tí bæði tæna einum heimamarknaði og veita tænastur til marknaðir uttan fyri Føroyar. Royndirnar frá menning av filmsvinnu í norðurlendskum útjaðaraøkjum vísa, at nógv avleitt virksemi er av filmsframleiðsluni (tænastur, bygging, flutningur, gisting, ferðavinna, o.a.) umframt, at ein sjónlig filmsvinna tykist at hava sera jaliga ávirkan á sjálvskensluna í einum lokalum øki og á evnini hjá sama øki at draga væl útbúna arbeiðsmegi og harvið arbeiðspláss til sín. Síða 2 Ein filmsvinna eigur eisini at vera við til at marknaðarføra Føroyar uttanlands, bæði sum ferðavinnuland og sum location-stað hjá útlendskum filmsframleiðarum. Ein føroysk filmsvinna má hava minst trý bein at standa á: 1. Framleiðslu av føroyskum fiktiónsfilmum, har meginparturin av fíggingini kemur frá mentanarpolitiskum stuðulsskipanum, sum skulu fremja fram- leiðslu av føroyskum filmum. Samframleiðslur við útlendskar filmsframleiðarar. 2. 3. Sølu av tænastum til føroyska heimamarknaðin (lýsingar, sjónvarpsfram- leiðslur, kunningarfilmar, tón leikavideo o.a.), sølu av tænastum til fyritøkur uttanlands og sølu av tænastum til útlendskar framleiðarar, sum velja at leggja virksemi í Føroyum. Filmsvinna - árin á samleika og atdráttarmegi mótvegis vinnulívi og arbeiðsmegi Bókin Living on Thin Air: The New Economy (1999) hjá C. Leadbeater lýsir tað vektloysið í modernaða búskapinum, sum kemst av, at fleiri og fleiri fáa sítt livibreyð frá "tí tey hava í høvdinum"- kreativiteti, talenti og hugskotum, og ikki frá ítøkiliga framleiddum vørum. Hendan gongdin førir mentan og búskap tættari saman, sambært Leadbeater. Hetta er ein gongd, sum Føroyar eisini mugu taka til sín og handla eftir. Í teimum norðurlendsku regiónunum, sum eru nevndar frammanfyri, verður stuðul latin til filmsvinnu út frá eini meting av og trúgv upp á, at filmsvinnan setir regiónirnar á landakortið. Hon ger regiónirnar sjónligar, lokkandi at búseta seg í og styrkir samstundis staðbundna samleikan hjá teimum, ið eru har frammanundan. Og sterkari samleiki, verður mett, kann óbeinleiðis hava vinnuligan ágóða við sær við tað at sterkari samleiki gevur størri áræði at stovna nýtt virksemi ella útbyggja tað, ið ein hevur frammanundan. Yvirskipaðar grundgevingar fyri einum filmsvinnupolitikki í Føroyum. Politisku grundgevingarnar í sambandi við tann virkna regionala filmsvinnupolitikkin, ið hevur givið so ítøkilig úrslit í Norðanlondum er ein mentanarpolitisk og vinnupolitisk heildarhugsan, sum tekur støði í einari øktari sannkenning í Evropa av, at mentanin spælir ein stóran og avgerandi leiklut í vinnuligari menning í regionalum høpi, sum víst í niðanfyri standandi modellið. samleiki/ sosialur kapitalur vinnulív/ arbeiðspláss atdráttarmegi/ fólk og fyritøkur Trýkantur fyri mentanar og filmsvinnu strategi. Kelda Svensson & Adolfsson (1995). Síða 3 Ein føroysk filmsvinna vil - fyri uttan tað mentanarliga virði og tann styrkta samleikan, sum filmarnir í sær sjálvum skapa - skapa virðir út í øll trý hornini í trýhyrninginum. Vinnan skapar arbeiðspláss, hon skapar áhuga fyri Føroyum sum land og ger tað lokkandi hjá einstaklingum og fyritøkum at seta seg niður her, og hon skapar netverk og førleikar, sum styrkja tann sosiala kapitalin. Hetta eru týdningarmikil kappingarparametur í eini tíð, tá Føroyar sum samfelag kappast við umheimin um arbeiðsmegi, eisini um ta væl útbúnu føroysku arbeiðsmegina, ið býr og virkar í londunum uttan um okkum. Tann menningin, ið er farin fram í Íslandi og fleiri norðurlendskum regiónum, vísir, at landafrøðilig stødd er eingin forðing fyri at seta sær mál fyri menning av filmsvinnu og at gjøgnumføra tey. Tað er eingin ivi um, at menningin av eini føroyskari filmsvinnu hevur stóran mentanarligan týdning við tað, at filmurin sum søgufrásigandi miðil styrkir mentanarliga samleikan bæði úteftir og inneftir. Vit ávirkast av og taka til okkum filmssøgur, sum siga frá og tulka okkara egna veruleika, og vit kenna stóran stoltleika av okkum sjálvum tá filmar, sum eru framleiddir av føroyingum, bera føroyskar søgur út til stórar hyggjaraskarar uttan fyri Føroyar. Sum tøknin er háttað og soleiðis, sum samskiftið fer fram og mennist, so fer tað at bera til hjá eini føroyskari filmsvinnu at bjóða tænastur sínar fram til útlendskar framleiðarar. Fyritreytin er, at førleikarnir og framleiðslukervið eru til staðar. Fyri at skapa hesar fyritreytirnar er neyðugt at: 1. menna talentini og útbúgva tey 2. menna heimliga marknaðin, so grundarlag verður fyri fleiri fram leiðslufeløgum 3. skapa karmar, so hesi feløg kunnu bjóða seg fram á marknaðum uttan fyri Føroyar og so tað er áhugavert hjá útlendskum framleiðslufeløgum at keypa tænastur í Føroyum. Síða 4 Málið um 10 ár er at: Í 2023 er filmsvinnan er ein dynamisk og livandi vinna í Føroyum við minst 50 heiltíðarstørvum. Vinnan stendur á trimum beinum: 1. peningur, sum gjøgnum mentanarpolitikkin, er settur av til at framleiða føroyskar filmar samframleiðslur við útlendskar framleiðarar 2. 3. tænastur, ið føroyska filmsvinnan selur á altjóða filmsmarknaðinum og til útlendskar filmsframleiðarar, ið velja at leggja ein part av virksemi sínum í Føroyum. Menningin í vinnuni verður tryggjað við einum vinnupolitikki, sum ger tað lokkandi hjá útlendskum filmsframleiðarum at nýta Føroyar sum upptøkuland og hjá fyritøkum yvirhøvur at seta pening í filmsvinnuna. Í miðal verður ein føroyskur spælifilmur í fullari longd framleiddur um árið, eins og tað verða framleiddir fleiri stuttfilmar, novellufilmar og sjónvarpsfilmar og -røðir á hvørjum ári. Útlendskir lýsingarfilmar og partar av útlendskum spælifilmum og sjónvarpsrøðum verða regluliga framleidd her. Føroyskir heimildarfilmar eru á altjóða filmsfestivalum á hvørjum ári. Hetta er ambitiøs mál at seta sær, men í grundini er hetta bara ein avmynding av íslendsku filmsvinnuni í dag, førd yvir á føroyskan mátistokk. So tað er ikki ógjørligt í einum lítlum samfelag at skapa eina virkna og kappingarføra filmsvinnu, um viljin er til staðar hjá øllum pørtum. Mælt verður til at: Skattalætti ella stuðul verður latin útlendskum filmsfeløgum, ið framleiða filmar ella partar av filmum í Føroyum. Hetta kann t.d. gerast eftir íslendskari fyrimynd, har útlendsk framleiðslufeløg fáa upp í 20% av tí peningi, ið tey brúka til vørur og tænastur, endurgoldin frá landinum. At skipa ein føroyskan filmsgrunn at veita nøktandi fígging til framleiðslu av føroyskum filmum. Allir filmsframleiðarar eiga at kunna søkja studning til verkætlanir úr grunninum. Grunnurin eigur at hava bæði dygdarkrøv og krøv um eginfígging. Helvtin av stuðlinum skal verða givin eftir eitt til eitt prinsippunum - (fyri at fáa eina krónu í stuðli, mást tú koma við einari sjálvur) Grunnurin eigur frá byrjan at fáa eina játtan upp 1,5 millión krónur um árið - men vaksa við hálvari millión um árið, soleiðis at grunnurin um 7 ár hevur 5 milliónir. At stuðlað verður upp undir at fáa eitt afturvendandi norðurlendskt ella altjóða filmstiltak í Føroyum, t.d. eitt skeið og/ella ein festival av høgari góðsku, sum setir Føroyar á kortið hjá filmsvinnuni í londunum uttan um okkum, og sum gevur føroyingum høvi at skapa sær persónlig netverk við virkin fólk í filmsvinnuni uttan fyri Føroyar. Tórshavn, 24. juni 2013 Mikkjal Helmsdal, Jan Berg Jørgensen, Jákup Veyhe Síða 5 FRÁGREIÐING UM UTTANRÍKISPOLITIKK - ALTJÓÐA RAÐFESTINGAR FØROYA UTTANRÍKISRÁÐIÐ APRÍL 2010 Formæli -At fremja landsins áhugamál í semju og samstarvi við heimsins tjóðir Uttanríkispolitikkur er at tryggja tilveruna og týdningarmikil áhugamál hjá einum landi í viðurskiftum tess við umheimin. Tí er elsti parturin av uttanríkispolitikki landanna júst trygdarpolitikkurin - ella, meira skaldsliga orðað, spurningurin um at vera ella ikki at vera. Í farnum tíðum var lítið samskifti og álit millum lond. Kongar lótu byggja verjugarðar og tollmúrar, ið skuldu forða øðrum at ganga ríki teirra ov nær. Politiskt vald spretti úr byrsumúlum, og heimurin var stýrdur av teim londum, ið áttu flestar hermenn og kanónir. Smátjóðirnar formáddu sær lítið, og tær gjørdust ofta kanónføði, tá ið stórveldini brustu saman á teirra leiðum. Nógv hevur flutt seg, síðan alt snúði seg um, hvussu nógvar hermenn og kanónir kongar ráddu yvir, hóast lond enn sum áður fyrst og fremst røkja síni egnu áhugamál. Tann fyrsta bylgjan av alheimsgerð varð borin fram av evropiskum hjálandavøldun, har ið nøkur fá sterk teirra løgdu mestsum allan heimin undir seg. Hendan heimsskipan varð brotin av tveimum heimskríggjum, ið høvdu við sær eina fjøld av nýstovnaðum fullveldisríkjum. Heimsfelagsskapur ríkjanna, Sameindu tjóðir varð skipaður í kjalarvørrinum av Seinna heimsbardaga við tí endamáli at fyribyrgja kríggi og leggja lunnar undir eitt friðarligt og rættvíst heimssamfelag. Sameindu tjóðir hýsa øllum heimsins tjóðum. Og ætla Føroyar tískil í fyrsta umfari at taka sæti sum eygleiðari á hesum mæta staði. Eygleiðarastøða er viðurkend meginregla í skipan Sameindu tjóða. Kalda kríggið legði í út við hálva øld ein døkkan skugga yvir hetta samstarv, ið gjørdi eitt frælst samstarv millum tjóðirnar sera trupult. Endin á Kalda krígnum í byrjanini av 1990-árunum hevði við sær eina broyting í heimsskipanini, og vánirnar gjørdust munandi betri fyri menning av frælsum politiskum og búskaparligum skipanum. Fólkaræði hevur vunnið á kúgan og harðræði í mongum londum, eins og flestu lond eru farin yvir til okkurt slag av frælsum marknaðarbúskapi. Tá ið londini broytast, broytast eisini viðurskiftini uttanríkispolitikkurin er broyttur nógv øll hesi árini. millum londini, og Fólkaræðisgerð og vinnulig fjøltáttan og frælsisgerð, samantvinnað við hægri útbúgvingarstøði og menning av vælferðarskipanum, merkir nú uttanríkispolitiska økið í alt størri mun. Hópurin av millumtjóða sáttmálum og felagsskapum eru íkomnir til tess at regluseta virksemi, og samskipa og samansjóða samstarv á mestsum øllum polisiøkjum. Hetta samstarv er so víðfevnt, at eitt og hvørt málsøki, ið ein stjórn fyrisitur í landinum, samstundis er tengt at uttanríkispolitikki, ið verður ávirkað av millumtjóða samstarvi og reglum. Tað gerst alt meira greitt, at vælferð og trivnaður hjá okkum øllum hongur saman við tí, ið fyriferst uttanfyri landoddarnar. Hetta er tann nýggja alheimsgerð, ið hevur tikið dik á seg seinastu áratíggjuni. Vit síggja, at tær tjóðir, ið eru mest framkomnar, eru samstundis tær, ið hava skipað seg best og mest virkið í millumtjóða samstarvi. Líta vit at londum, ið Føroyar kunnu samanberast við, sæst, at smátjóðirnar í Evropa hava klárað seg sera væl. Onkur 2 smátjóð er limur í Evropasamveldinum (ES), men flestu teirra eru ikki. Tær hava kortini dugað gjøgnum skilagóðan uttanríkispolitikk at tikið støði í egnum fyritreytum og ment ein uttanríkispolitikk, ið hevur havt gott samstarv við sær við onnur lond og ikki minst við ES. Sigast kann, at smátjóðir hava størri gagn av einum virknum uttanríkispolitikki enn tær størru tjóðirnar; tær smærru tjóðirnar verða ikki í sama mun raðfestar av øðrum og bodnar við í ymisk samstørv, men mugu í nógv størri mun sjálvar vinna sær rásarúm. Tað er tískil sera týdningarmikið hjá einari og hvørjari tjóð, og einamest hjá eini smátjóð, at menna ein virknan uttanríkispolitikk. Øll lond hava ein uttanríkispolitikk. Tey lond, ið ikki røkja hann sjálvi, lata hann upp í hendurnar á øðrum londum at røkja. Vit vita, at lond hava ymisk áhugamál. Tískil gera lond sær sínar egnu uttanríkispolitisku málsetningar og nýta nógva orku til at røkka teimum. Tað gera vit eisini í Føroyum. Hóast ikki heilt sjálvstøðugar hava Føroyar stigvíst ment seg á uttanríkispolitiska økinum. Ein varði í byrjandi uttanríkispolitisku menningini var, tá ið vit sum hitt fyrsta landið í Vesturheiminum gjørdu fiskirættindasáttmála við Sovjetsamveldið (nú Russland). Vit valdu okkara egnu leið í mun til ES, tá ið Danmark fór uppí sum limur, og hava gjørt handils- og fiskirættindisáttmála við ES. Vit hava luttikið sjálvstøðugt sum strandarland í fleiri ár í samráðingum og semjum við grannalond um umsiting av felags fiskastovnum á okkara leiðum í Norðuratlantshavi. Vit hava leingi havt eitt slag av atlimaskapi í Norðurlendska samstarvinum og vit hava fingið atlimaskap í IMO, FAO og UNESCO. Føroyar virka eftir uttanríkispolitisku lógini frá 2005. Vit hava í samstarvi við danir samráðst um mørk við okkara grannar. Vit samráðast nú um rættindi til havbotn og undirgrund eisini uttanfyri 200 fjórðingar. Hoyvíkssáttmálin gjørdi Føroyar og Ísland til ein felagsmarknað. Hildið kundi verið áfram at nevnt týdningarmiklar avgerðir og tilgongdir; eitt nú varð eitt føroyskt uttanríkisráð sett á stovn í 2008, til tess at savna og styrkja førleikar okkara at verja føroysk áhugamál í viðurskiftum okkara við umheimin. Tað er týdningarmikið áhaldandi at menna okkara førleikar at fyrireika og reka okkara egna uttanríkispolitikk, tí heimurin í dag bjóðar í veruleikanum til tað. Margfaldir møguleikar eru hjá okkum at menna nýggj sambond og samstørv, nýggjar marknaðir og nýggj handils- og vinnusambond hjá verandi vinnulívi, men sanniliga eisini møguleikar at menna nýggjar vinnur. Smá lond sum Føroyar eru uppaftur meira tengd at marknaðum í øðrum londum enn størru londini, tí okkara samhandil við onnur lond er lutfalsliga nógv størri enn hjá stórum londum við stórum heimamarknaði. Virðisskapanin í vinnulívinum er beinleiðis tengd at heimsmarknaðinum. Tá Føroyar vóru eitt avbyrgt samfelag uttan fríhandil, búðu eini 5.000 fólk í hesum landi. Við fríhandli og øktum samhandli við onnur tíggjufaldaðist fólkatalið, og samstundis er vælstandurin hjá hvørjum einasta føroyingi margfaldaður uppaftur meira. Vit hava bygt eitt vælferðarsamfelag á virðisskapanina í okkara vinnulívi, ið bara er gjørlig í einum altjóðagjørdum marknaði. 3 Nítiárini vóru merkt av einum mestsum ótálmaðum bjartskygni viðvíkjandi búskaparvøkstri, og viðvíkjandi bæði handilsligari og politiskari frælsisgerð. Tó sóust skjótt døkk skýggj í havsbrúnni. Fíggjarkreppan, ið herfyri rakti heimin, eisini okkum her í Føroyum, hevur máað burtur av álitinum á frælsu marknaðarkreftunum og hóttir gongdina fram ímóti øktum fríhandli. Hetta er ein vandamikil misskiljing, og Føroyar hava alt at vinna við at halda fram eftir fríhandilskósini. Fræls samvinna millum menniskju og millum tjóðir er vegurin fram. Vilja vit halda fram at menna okkum sum framkomin og siðment tjóð millum aðrar í heiminum, noyðast vit at møta avbjóðingunum á framskygdan og ábyrgdarfullan hátt. Vit mugu geva okkara íkast til nýtiligar loysnir, har ið vit kunnu, og vera partur í teim samstørvum, har ið samsint lond taka lut. Trygdarpolitiskt eru vit longu í NATO, og tað er saman við annars góða samstarvinum við okkara grannalond besta trygd hjá okkum føroyingum yvirfyri teim vandum og hóttanum sum 21. øld ber við sær. Tá ið vit hugsa um fíggjarkreppuna ber til at siga, at hon er ein avleiðing av nøkrum marknaðarskeivleikum knýttum at sera veruleikafjarum íløgum, sum sluppu at liva sítt egna lív ov leingi. Men so kemur ein kreppa, har ið reinsað verður út, og sum frá líður reisa búskapirnir seg aftur á einum sunnari grundarlagi. Vandin fyri heimsbúskapin liggur nú í tí ekka, sum ein slík kreppa hevur við sær millum fólk, og sum kann freista politikarar til at føra ein handils og búskaparpolitikk, ið er merktur av fjálturstungnari og misskiltari verjustøðu. Ein politikk, ið darvar samhandil og vøkstur og harvið minkar um vælferðina hjá fólkinum. Um vit meina nakað við at gerast partur av teim fýra frælsunum hjá ES, eiga vit at tora at vera til millum onnur. Vit skulu tora at trína út í heim, og tora at lata heimin trína inn til okkara. Tá ið vit umrøða heimsbúskapin, mugu vit tíverri ásanna, at ein ov stórur partur av heimsins íbúgvum enn ikki hevur fingið lut í tí búskaparvøkstri, sum ein frælsur og væl skipaður marknaðarbúskapur annars kundi givið, og vónandi við tíðini fer at geva. Eisini á hesum øki taka vit í Føroyum tøk at veita eina hjálpandi hond í verkætlanum í fleiri menningarlondum. Vit eiga at halda fram við hesum, og eisini hugsa um, at tílíkt virksemi kann geva mennandi møguleikar fyri báðar partar. Vit eru oyggjaland og siglandi tjóð. Havið hevur altíð verið okkara farleið til onnur lond; havið hevur knýtt okkum at øðrum londum, mentanum og marknaðum til mikið gagn fyri okkum. Vit hava fingið til lívsins uppihald, og væl og virðiliga tað burturúr havsins tilfeingi. Okkara vitan um havið, tess ávirkan á veður og vind og ikki minst okkara kunnleiki um livandi tilfeingi í havinum er ein styrki, ið vit frameftir eiga at byggja víðari á. Vit eiga sjálvandi at gagnnýta tilfeingið á ein sjálvberandi hátt, og vit hava ment eina ta mest vælvirkandi umsitingarskipanina í heiminum, fiskidagaskipanina til hetta endamál. Vit taka virknan lut í fiskiveiðisamstarvi og eru í eini tilgongd at vinna okkum rættindi langt heimanífrá, eitt nú í bæði Suður- og Norðurstillahavi. Fiskivinnusamstarv á økisstigi kann eisini fáa týdning fyri Føroyar sum tilfeingisdepil. 4 Eisini her er umdømi okkara úteftir sera týdningarmikið. Lítil ivi er um, at tað loysir seg betur fyri okkum og okkara vinnulív, at vit hoyra til tann siðmenta og ábyrgdarfulla partin av heimssamfelagnum, ið samstarvar um skynsama røkt av fiskastovnunum.Tá ið vit, sum eru so evarska lítil í tí stóra høpinum, vilja samvinna við onnur og selja teimum eitt og hvørt, antin tað er eitt fiskaflak úr Barentshavinum ella eitt hotellkamar á Viðareiði, tá er ógvuliga umráðandi, at vit hava eitt gott umdømi sum land. Tað gevur eisini sjálvsálit, at vit sanniliga átaka okkum okkara part av ábyrgdini. Vit skulu í øllum lutum kunna vera errin av at vera partur av hesi tjóð. Vit eiga serfrøði á altjóðastigi, serstakliga viðvíkjandi havinum. Okkara serfrøði eigur at fáa møguleikar at mennast uppaftur meira, bæði okkum sjálvum at gagni, men eisini til tess at Føroyar kunnu geva sítt íkast til granskingina og menningina av betri umsitingarskipanum úti um heim. Eisini her er opinleiki, víðskygni og framsókni vegurin fram. Føroyar hava havt eydnuna við sær í samráðingum við ES um føroyska luttøku í rammuætlan fyri gransking. Norðurlendskt samstarv er ein týdningarmikil pallur hjá Føroyum at virka á. Har eru øll politisk øki til viðgerðar, og vit hava framvegis nógv at vinna við at luttaka í hesum samstarvi. Vit gera tað eitt nú við í 2010 at átaka okkum part av danska formansskapinum í Norðurlendska samstarvinum. Vit hava valt at seta sjóneykuna á havið, millum annað við at skipa fyri altjóða ráðstevnu um evnið í Føroyum seinni í ár. Vit vilja halda fram at menna møguleikar okkara í altjóða høpi við at knýta sambond, skapa bestu marknaðaratgongd og vinna okkum nýggj fiskirættindi. Luttøka Føroya í altjóða samfelagnum verður áhaldandi styrkt í samstarvi við onnur fyri at røkka málinum um vaksandi vinnumøguleikar og øktan búskaparvøkstur. Vit skulu gerast eitt land, sum dregur fólk og íløgur til sín. Tað krevst av uttanríkistænastuni, at hon støðugt mennir seg heima sum burturi, eins og hon støðugt mennir samstarvslag við aðrar myndugleikar, vinnulív og áhugafeløg í Føroyum.Við hesum í huga, skal føroyska uttanríkistænastan virka sum høvuðsamboð og kveikjari at tillaga føroyska samfelagið til alheimsgjørda heimin til tess at íbúgvar, myndugleikar og vinnufeløg landsins fáa best hugsandi umhvørvi at búleikast, virka og mennast í bæði heima og burturi. Sum royndi diplomaturin Henry Kissinger einaferð segði: Veitst tú ikki, hvagar tú ætlar tær, fer hvør einasti vegur at føra teg ongastaðni. Tí raðfesta vit hesi mál: - At verja rættin til okkara land, tess trygd og lunnindi. At Føroyar luttaka ábyrgdarfult og gerast jaliga sjónligar í heimssamfelagnum. At Føroyar njóta á skynsaman hátt møguleikarnar í alheimsgerðini. Tað er at føra uttanríkispolitikk. Í Tinganesi 16 apríl 2010. Jørgen Niclasen uttanríkisráðharri 5 Trygdarpolitikkur og mørk Trygdarpolitikkur er upprunaligi kjarnin í uttanríkispolitikki. Tað er tí hóskandi at byrja eina frágreiðing um uttanríkispolitikk við at greiða frá trygdarpolitiskum viðurskiftum, ið eru tey viðurskifti sum skulu tryggja sjálva tilveruna hjá Føroya landi og teirri føroysku tjóðini. Í upprunamerkingini fevnir trygdarpolitikkur um tey tiltøk, ið eitt land setir í verk til tess at tryggja ræði á landinum og tess politiska gerðafrælsi. Upprunaliga merkti tað í høvuðsheitum at nýta hermegi at tryggja síni mørk og umveldi. Eftir Kalda kríggið verður eitt víðkað trygdarpolitiskt hugtak nýtt, har ið fleiri politisk atlit verða samansjóðað. Nú verður trygdin tengd at politiskum og búskaparligum viðurskiftum, umframt teim hermálsligu. Tað ræður um hjá eini tjóð at verða væl skipað innanhýsis og at verða í góðum og sterkum samstarvi við onnur lond á nógvum ymiskum økjum. Eisini verða meira mjúk øki raðfest, so sum krepputilbúgving av ymsum slag, heruppií at skipa leiting og bjarging, og nevnast kann í sama viðfangi, at ein útflutningstilbúgving er skipað. Føroyar eru fevndar av verjutrygdini í NATO sáttmálanum. Tað er sum kunnugt Danmark, ið formliga varðar av hesum Føroyum viðvíkjandi. Í veruleikanum verða tað kortini tey sterkaru NATO londini, ið koma til hjálpar, skuldi tørvur gjørst á tí. Í mai mánaði er fundur ásettur millum Føroyar og NATO á hægsta stigi til sínámillum kunning. Til tess at tryggja eina meira virknan føroyskan leiklut og ávirkan á økinum, gjørdi Løgtingið í 2004 eina samtykt um trygdarpolitikk Føroya. Í høvuðsheitum skal landsstýrið eftir løgtingssamtyktini taka neyðug stig til tess at røkja trygdarpolitisku, haruppií verjupolitisku, áhugamál Føroya við mesta umhugsni fyri trygd landsins og vælferð fólksins. Landsstýrið skal samskifta við viðkomandi myndugleikar og tryggja sær fult innlit í trygdarpolitikkin viðvíkjandi Føroyum, og virka fyri at hava avgerandi leiklut í øllum avgerðartilgongdum hesum viðvíkjandi. Arbeitt verður framvegis eftir hesum meginreglum, og roynt verður at fylgja við í ráðleggingum hjá okkara sameindu viðvíkjandi Føroyum og leiðunum kring okkum. Marknamál verða tikin við í hesum parti, tí tað er eyðsæð eitt týdningarmikið mál at staðfesta greitt tey ytru mørkini hjá okkara landi. Vit mugu jú skilmarka tað, sum vit rokna sum okkara og sum vit tí skulu verja okkara rætt til. Vit líta fyrst at nøkrum marknamálum, tí sum bretar siga, góðir garðar skapa góðar grannar. Føroyaháslættin Føroyaháslættin er felagsheitið fyri allan føroyskan landgrunn innanfyri 200 fjórðingar og landgrunskrøv uttanfyri 200 fjórðingar norðanfyri eins og sunnanfyri Føroyar. Í apríl 2009 varð krav Føroya til ein ytri landgrunn uttanfyri 200 fjórðingar norðan fyri Føroyar sent landgrunsnevnd Sameindu tjóða (CLCS) at viðgera. Kravið fevnir um nærum 90.000 ferkilometrar og í august mánaði í fjør legði samráðingarnevndin fram 6 hesi krøv fyri CLCS. Væntandi er, at nøkur ár fara at ganga, áðrenn landgrunsnevndin verður liðug at viðgera føroyska kravið. Samráðingar millum Føroyar, Stórabretland, Írland og Ísland um møguligt býti av syðra partinum av Føroyaháslættanum halda fram. Í mars mánaði í fjør vóru krøvini hjá Stórabretlandi og Írlandi til henda part av Føroyaháslættanum send CLCS at viðgera. Føroyar hava í fráboðan sýtt CLCS heimild at viðgera hesi ytri landgrunskrøv. Nú eru fyrireikingarnar í sambandi við krøv Føroya til syðra partin á Føroyaháslættanum byrjaðar, og væntandi verða hesi krøv send CLCS í hesum ári ella næsta ár. Samráðingar um 200 fjórðingar serbúskaparøki (EEZ, Exclusive Economic Zone) við heimild í Havrættarsáttmála Sameindu tjóða, tóku seg upp, tá ið Bretland í 2007 bað um tingingar um málið. Óformligir fundir hava verið í 2008 og 2009 um henda spurning viðvíkjandi serøkið millum Føroya og Bretlands. Ein fundarsemja er um at verða liðug, og ætlanin er at leggja hana til politiska viðgerð í næstum. Trygdarpolitisk viðurskifti Geopolitiska støða Føroya ger, at trygdarpolitikkurin altíð er sera heftur at havi og lofti kring okkum. Undir Kalda krígnum var mest hugsað um hernaðarligu kappingina millum NATO og Warshawa samgonguna, og vandanum fyri beinleiðis kríggi partanna millum. Føroyar høvdu tá eina serstaka strategiska støðu í mun til hesa hermálsligu støðu. Síðani eru trygdarspurningar á Norðurhøvum í størri mun vorðnir av ikkihernaðarligum slag, tengdir at, hvussu vit sjálvi og í samstarvi við okkara grannar skipa fyri og seta krøv til skipaferðslu á okkara leiðum, hvussu vit skipa leiting og bjarging, umhvørvisvernd og tilbúgving á sjónum. Føroyar luttaka í hesum arbeiði í tøttum samstarvi við okkara grannar. Ætlanin er at leggja fleiri altjóða sáttmálar innan sjóvinnu og trygd á sjónum fyri Løgtingið. Í hesum sambandi hava Føroya ein virknan leiklut í IMO. Verjupolitiskt hevur danska verjunevndin mett um avbjóðingar og uppgávur hjá donsku verjuni komandi árini, t.e. í tíðarskeiðinum fram ímóti 2025 og ein nýggj frágreiðing er nú komin, sum leggur upp til fleiri tilmæli og staðfestingar, m.a. eisini viðvíkjandi uppgávunum hjá donsku verjuni í Føroyum. Viðvíkjandi heryvirvaldi Danmarkar í Norðurhøvum verður í høvuðsheitum mælt til eina loysn, har ið heryvirvøldini í Føroyum og Grønlandi verða løgd saman í eitt arktiskt heryvirvald í Grønlandi, ið Føroyar verða knýttar at. Norðurlond umhugsa tættari uttanríkispolitiskt og trygdarpolitiskt samstarv. Fyrrverandi norski uttanríkisráðharrin Thorvald Stoltenberg handaði í fjør uttanríkisráðharrunum hjá teim fimm sjálvstøðugu Norðurlondunum hina sonevndu Stoltenbergfrágreiðingina, ið inniheldur trettan tilmæli um slíkt samstarv, m.a. um at samstarva um loftverjuna av Íslandi og eina havyvirvøku av Norðurhøvum. Arktiska ráðið hevur sett eina nevnd at gera ein sáttmála um leiting og bjarging í arktiska økinum, og føroysk umboð taka lut í hesum arbeiði. 7 Hav- og altjóða tilfeingispolitikkur Føroyar hava eina servitan og serligar royndir sum oyggjaland við eini framkomnari fiskivinnu og eiga tí at gera sína rødd galdandi á øllum viðkomandi økjum á altjóða stigi, har avgerðir verða tiknar og meginreglur gjørdar fyri at gagnnýta havið og havsins tilfeingi burðardygt. Millumtjóða samstarvið um umsiting av havtilfeingi er týdningarmikið, og Føroyar skulu vera millum fremstu tjóðir at vera virknar og vísa ábyrgd, tá ið talan er um fiskiskap og havumhvørvi. Á heysti í ár verða Føroyar vertur fyri eini altjóða ráðstevnu á politiskum stigi, sum fer at snúgva seg um havið. Ráðstevnan verður fyriskipað í sambandi við, at Føroyar hava tikið stig til, at havið verður eitt av høvuðsevnunum undir danska formansskapinum í Norðurlendska ráðharraráðnum í 2010. Endamálið við ráðstevnuni er at styrkja politiskt samstarv um heimsins høv. Harafturat verður ráðstevnan eitt sera gott høvi at menna møguleikarnar hjá Føroyum at seta sín dám á havpolitiskt orðaskifti í norðurlendskum og í altjóða høpi. Veðurlagsbroytingar Altjóða samráðingar um tiltøk at basa veðurlagsbroytingum hava fingið stóra rúmd á altjóða pallinum seinasta árið. Stórar vónir vóru til 15. partsráðstevnan fyri ST veðurlagssáttmálnum (COP15), sum var í Keypmannahavn í desember mánaði í fjør. Málið var, at londini skuldu koma ásamt um ein nýggjan sáttmála, sum skuldi avloysa Kyoto frumskjalið, hvørs bindingar eru galdandi fram til 2012. Samráðingarúrslitið gjørdist tó ikki bindandi og heldur ikki so ítøkiligt, sum upprunaliga ætlað. Ynski Føroya er enn sum áður at gerast sjónligar í einum nýggjum altjóða veðurlagssáttmála. Tað hevur týdning at vísa, at Føroyar eru ein virkin partur av heimssamfelagnum og tekur ábyrgd eins og øll onnur lond kring okkum. Málið at minka veðurlagsgassir við í minsta lagi 20% fram til ár 2020 er nú boðað formliga ST veðurlagsskrivstovuni, sum síðani sendir hesa kunning til allar sáttmálapartar. Arktiskt samstarv Heimsfevnandi áhugin fyri arktiskum viðurskiftum hevur ongantíð verið so stórur sum júst nú. Tað kemst av veðurlagsbroytingunum og nýggju búskaparligu møguleikunum, sum hesar broytingar kunnu hava við sær, eitt nú betri atgongd til jarðfeingi, havtilfeingi og økta skipaferðslu. Hesar broytingar merkja, at stórar avgerðir skulu takast í framtíðini um, hvussu tilfeingið í Arktis skal varðveitast og umsitast. Umráðandi er, at Føroyar fylgja gongdini neyvt og gera sína ávirkan galdandi. 8 Í hesum sambandi er Føroya luttøka í Arktiska ráðnum sera viðkomandi. Arktiska ráðið er einasti millumtjóða felagsskapur, sum burturav fæst við arktisk viðurskift, og samstarvið er á uttanríkispolitiskum stigi. Í 2009 tók Danmark við formansskapinum fyri tíðarskeiðið fram til várið 2011. Umframt Danmark eru limalondini Kanada, USA, Russland, Ísland, Noreg, Svøríki og Finnland. Í heyst verða Føroyar vertur fyri ein av tveimum árligu fundum í Arktiska Ráðnum, við embætisfólkum á uttanríkispolitiskum stigi úr øllum limalondum, umframt umboð úr øðrum londum og felagsskapum. FAO Í 2007 gjørdust Føroyar atlimur í ST felagsskapinum fyri matvørur og landbúnað (FAO). Tað er serstakliga í fiskivinnusamstarvi, at Føroyar eru virknar. Hetta samstarv gevur atgongd til nógva vitan um alheims fiskivinnu, beinleiðis sambond við fiskivinnutjóðir kring allan heim og møguleika at vera við til at menna felags meginreglur fyri burðardyggum fiskiskapi, handli við fiskavørum og aling. Ein týðandi táttur í menningini av føroysku luttøkuni verður framyvir at samskipa regluligar frágreiðingar um føroyska fiskivinnu til FAO. Føroyar luttóku í samráðingum, sum FAO stóð fyri um at gera ein altjóða sáttmála um havnatiltøk at basa ólógligari fiskiveiði. Á fundi í Róm í fjør varð semja um endaliga uppskotið. Nú verður eisini skipað fyri samráðingum at gera altjóða sáttmála um skyldur og ábyrgd hjá flagglondum, og Føroyar fara at luttaka í hesum samráðingum. Norðuratlantshav Nú talan er um altjóða samstarv um fiskiveiði hevur tað stóran týdning, at Føroyar gerast sjónligari og meiri virknar sum fiskivinnutjóð á altjóða pallinum. Eisini er neyðugt at halda fast um sjónarmiðið, at ítøkiligar skipanir fyri og avgerðir um umsiting av felags tilfeingi í havinum verða gjørdar og samtyktar á økisstigi heldur enn á heimsstigi. Føroyar hava góðar royndir av samstarvi um fiskirættindi í Norðuratlantshavi, har fiskiskapur í altjóða sjógvi verður umsitin í millumtjóða felagsskapunum NEAFC og NAFO í ávikavist landnyrðingi og útnyrðingi av Atlantshavi. Í roynd og veru er fiskivinnusamstarv í Norðuratlantshavi vorðið ein fyrimynd fyri onnur øki kring heim, har roynt verður at skipa felags umsiting av havtilfeingi. Tað er at fegnast um, at toskastovnurin á Flemish Kap hevur ment seg so mikið nógv eftir meira enn tíggju ár við veiðibanni, at samtykt er í NAFO, at fiskiskapurin kann taka seg upp aftur í 2010. Á Flemish Kap eiga Føroyar størsta einstaka partin av toskabýtinum. Hesin partur er ikki bert okkara rættur, hann er eisini okkara ábyrgd. Føroyar mega tí gera sítt til, at 9 samstarvið í NAFO framvegis verður vælvirkandi, soleiðis at Føroyar kunnu tryggja best møguliga umsiting av hesum og øðrum týdningarmiklum fiskastovnum. Tíverri hevur kanadiska stjórnin av sínum eintingum aftur stongt sínar havnir fyri føroyskum fiskiskipum, tí Føroyar hava fyrivarni fyri býtið av rækjum í NAFO á Grand Bank (NAFO økið 3L). Føroyar hava gjørt Kanada og øðrum pørtum í NAFO greitt, at Føroyar ynskja eina varandi loysn fyri býti av rækjum á Grand Bank.Áðrenn loysn verður funnin, fara Føroyar framhaldandi at halda seg til egnu ásettu kvotuna uppá stívliga 10%. Kvotan er ásett við formligum fyrivarni í samljóði við sáttmálan hjá NAFO. Stillahav Føroyar hava farnu trý árini luttikið í millumtjóða samráðingum at stovnseta ein millumtjóða økisfelagsskap fyri fiskiskapi í altjóða sjógvi í Suðurtillahavi (SPRFMO). Felagsskapurin fer at umsita fiskiskap eftir botnfiski og uppsjóvarfiski. Samráðingarnar um sáttmála komu til máls í fjør, tá stovnsetandi sáttmáli var stavváttaður. Somuleiðis samdust londini um nýggj fyribils umsitingartiltøk fyri uppsjóvar fiskiskap av rossamakreli, ið verða í gildi fram til sáttmálin kemur í gildi. Sambært hesum skulu londini halda seg til veiðuorkutalið, ið var skrásett í 2007. Somuleiðis skal veiðan hjá hvørjum landi sær ikki verða størri enn veiðan fyri eitt av árunum millum 2007 og 2009. Tó at føroyska veiðan var óvanliga lág øll trý árini, varð semja um, at atlit skuldu takast at serstøku støðu Føroya. Semja varð tí um, at føroyska veiðuorkan í 2010 verður avmarkað til tvey skip og veiðunøgdin kann verða upp til 62.000 tons av rossamakreli umframt makreli sum hjáveiðu. Fyri 2011 verður føroyska veiðuorkan avmarkað til trý skip. Í løtuni eru samráðingar um at seta á stovn ein millumtjóða felagsskap, ið skal býta fiskiríkidømi í Norðurstillahavi (NPRFMO). Síðan 2006 hava londini Suðurkorea, Japan, USA, Kina, Kanada, Russland og Taivan tikið lut í hesum samráðingum. Hóast føroysk skip í løtuni ikki fiska á hesum øki, luttók umboð fyri Føroyar sum eygleiðari á seinasta fundi, sum herfyri var hildin í Suðurkorea. Eftir hetta samráðingarumfar er greitt, at Føroyar fara at royna at gerast limur í hesum felagsskapi, sum verður stovnsettur, tá ið samráðingarnar eftir ætlan verða loknar í 2011. Tað er eisini í samsvar við altjóða tilfeingisstrategi Føroya at vinna sær luttøku í millumtjóða felagsskapum, ið umsita fiskiríkidømi á fjarleiðum. Soleiðis kunnu Føroyar tryggja sær rættindi í altjóða sjógvi, eins og virka verður fyri, at tílíkur fiskiskapur er burðardyggur og í samsvar við altjóða ásetingar. Annars er Stillahav í vídd størri enn alt land á jørð. 10 Hvalaveiði Altjóða hvalaveiðunevndin (IWC) samtykti í 1982 eitt fyribils bann fyri vinnuligari hvalaveiði, og tók Danmark ikki fyrivarni fyri Føroyar. Tó er samtyktin framvegis í gildi, og tískil eru Føroyar enn bundnar at hesum veiðubanni orsakað av limaskapi Danmarkar. Øll árini síðan hvalaveiðibannið varð samtykt hava limalondini roynt eftir ymsum leistum at finna semju um, hvussu vinnulig stórhvalaveiða aftur verður umsitin innan IWC. ES hevur samtykt at hava eina felagsstøðu til mál í IWC, og sum í høvuðsheitum eru ímóti hvalaveiðu. Danmark hevur tó tikið fyrivarni fyri felagsstøðuni, og tekur støðu til einstøk mál, fyrst og fremst við fyriliti fyri áhugamálum Føroya og Grønlands. Talið av ES londum, ið eru limir í IWC, er nóg mikið til at forða einum og hvørjum uppskoti. Hóast stór ósemja millum ES limalondini um einstøk mál, eru øll ES limalondini bundin av at atkvøða eins og meirilutin, sum er ímóti hvalaveiði. Við áhaldandi læstu støðuna innan IWC er greitt, at um ikki ber til at finna eina varandi semju innan stutta tíð, sum øll hvalaveiðulondini kunnu taka undir við, er IWC neyvan lív lagað. Annars verður limaskapurin í IWC viðgjørdur í løtuni millum Føroyar, Grønland og Danmark. Sum sjalvstøðugur limur í Norðuratlantsnevndini fyri Havsúgdjór (NAMMCO) hevur støða Føroya leingi verið, at økisbundin umsiting er ein meira hóskandi háttur at tryggja virkið samstarv um burðardygga gagnnýtslu av hvala- og kópastovnum. Umvegis limaskapin í NAMMCO ber til at styrkja samstarvið enn meira til tess at varðveita grundleggjandi meginreglur fyri sjálvberandi gagnnýtslu av havtilfeingi í Norðuratlantshavi. Í heyst heldur NAMMCO ársfundin í Føroyum. 11 Altjóða handilsviðurskifti Landsstýrið hevur stórar ætlanir, tá ið ræður um at menna samstarv við onnur lond innan mong politisk øki, og eru fleiri mál fráboðað í samgonguskjalinum. Føroyski búskapurin er lítil og opin, og tískil er týdningarmikið, at handilsviðurskifti okkara við onnur lond eru góð. Føroyskar fyritøkur skulu standa seg í altjóða kapping, og týðandi er at tryggja teimum frælsa marknaðaratgongd, so tær kunnu mennast og vaksa á heimsmarknaðinum. Tað snýr seg um at skapa karmar, soleiðis at føroyskar fyritøkur frítt kunnu virka í altjóða høpi og draga til sín kapital, fólk og samstarvsfelagar. Fyritøkur og einstaklingar skulu fáa ágóða úr teimum politisku netverkum og sambondum, Føroyar byggja upp við aðrar tjóðir og millumtjóða felagsskapir. Føroyingar eru norðurlendsk og evropisk tjóð, og greitt kemur fram í okkara mentan, vælferðarskipan og politisku skipan, at tað var í Evropa at vøggan stóð. Føroyar mega tí taka ein virknan lut í evropiska samstarvinum og áhaldandi vera við í fremstu røð í menningini av týdningarmiklum samfelagsøkjum. Eitt aðalmál í uttanríkispolitikkinum er at víðka samstarvið við londini í Evropa. Arbeitt hevur verið á tveimum miðum. Møguleikin fyri føroyskum limaskapi í EFTA hevur verið kannaður, samstundis sum arbeitt hevur verið við at víðka verandi samstarv við ES. Føroyar hava síðan 1991 gjørt handilssáttmálar við onnur lond, og í løtuni eru fríhandilssáttmálar við ES, Ísland, Noreg og Sveis. Talan er sostatt um fýra sáttmálar við í alt 30 lond, nú ES fevnir um 27 limalond. Harafturat verða samráðingar um fríhandil fyrireikaðar við Russland, Hvítarussland og Turkaland. Eisini verður ein vitjan fyrireikað í hesum døgum á hægst gjørliga stigi í Washington til tess at kanna møguleikarnar fyri fríhandli við USA. Annars hevur Sveis givið Føroyum lyfti um fríhandilssamráðingar um tey fýra frælsini fyri vørur, tænastur, kapital og persónar sum eitt týðandi stig móti EFTA limaskapi. Í 2006 var gjørdur ein sonevndur Most Favoured Nation (MFN) sáttmáli við Russland. Tað er ikki ein fríhandilssáttmáli, men sáttmálin virkar eftir MFN meginregluni hjá Heimshandilsfelagsskapinum (WTO), hóast Russland enn ikki er vorðið limur í WTO. MFN støðan merkir, at allar sømdir, ið eitt land veitir einum øðrum, skulu galda fyri øll limalondini í WTO. Føroyar kunnu sostatt ongantíð fáa verri sømdir enn nakað annað land, ið Russland veitir MFN viðgerð. WTO Sáttmálin, ið setur WTO á stovn, er í grundregluni handilspolitiska grundlóg heimsins og tískil karmurin um alheimsgerð, heruppií handilssamvinnu millum lond í altjóða høpi. Skulu føroyskar fyritøkur standa seg í kappingini við fyritøkur í øðrum londum, er greitt, at tørvur er á fyrireiking og tillaging til skiftandi umstøðurnar. Sum gongdin er í heimshandlinum í dag, skulu Føroyar taka ein virknari lut í hesum altjóða ráki. 12 Føroyar hava verið fevndar av danska limaskapinum í WTO síðan 1995. Tað merkir, at altjóða ásetingar, sum eru gjørdar í WTO, eisini fevna um Føroyar. Stovningarsáttmálin hjá WTO loyvir fullveldisríkjum og sjálvstøðugum tollumveldum at gerast limir. Føroyar eru eitt tílíkt umveldi. Tað er ikki vandaleyst, at Føroyar ikki eru sjálvstøðugir limir, tí støða Danmarkar er í flestu førum lagað til støðuna hjá ES, tá ið mál verða viðgjørd í WTO. Sostatt er tað í roynd og veru ES, sum umboðar Føroyar í WTO, og eru áhugamálini hjá Føroyum og ES ikki altíð tey somu. Landsstýrið virkar fyri sjálvstøðugum føroyskum limaskapi WTO. Einstakar yvirtøkur skulu fremjast, fyrr enn til ber at søkja um sjálvstøðugan limaskap. Somuleiðis skal greiða fáast á ávísum løgfrøðiligum viðurskiftum millum Føroyar og Danmark, áðrenn til ber at sleppa upp í part. Tað kann taka drúgva tíð at gerast limur í WTO og í miðal tekur einum landi seks ár at gerast limur. Tó er møguligt, at ein føroysk umsókn um limaskap kann avgreiðast skjótari enn vanligt, eftirsum Føroyar longu eru fevndar av limaskapi Danmarkar. Til tess at røkka hesum máli er einans neyðugt hjá donskum myndugleikum at gera eina yvirlýsing um, at Føroyar sum tollumveldi yvirtaka tann partin av danska limaskapinum, ið fevnir um føroyska umveldið. ES ES er týdningarmesti samstarvsfelagi Føroya. Nærum allur samhandil Føroya við umheimin er við ES. Ein serfrøðinganevnd hevur kannað ymsu møguleikarnar fyri tættari samstarvi við ES, ið skal fevna um frælsi fyri tænastur, persónar og kapital, umframt samstarv innan gransking, útbúgving, heilsufrøði, fólkaheilsu og annað. Nevndin hevur boðað frá, at álit verður latið úr hondum í næstum. Á heysti í fjør var ráðharrin á vitjan hjá starvsbrøðrum sínum í Liktinstein, Andorra, San Marino og Luksemborg. Endamálið við fundarrøðini var at umrøða støðu smátjóða í Evropa mótvegis ES og læra av royndunum hjá hvørjum øðrum. Fleiri smátjóðir í Evropa ynskja tættari tilknýti til ES, tá ið ræður millum annað um frælsi fyri tænastur persónar og kapital, tó uttan at gerast limir í samveldinum. Semja var um fáa í lag regluligt samskifti um framtíðar støðu smátjóða mótvegis ES. Ráðharrin skeyt upp fyri starvsbrøðrum sínum at skipa fyri ráðstevnu á stjórnarstigi um evnið í Føroyum í ár. Hugskotið fall í góða jørð, og virkað verður fyri hesi ætlan. Næsti felagsnevndarfundur millum Føroyar og ES verður eftir ætlan seinni í ár, eftir at álitið hjá serfrøðinganevndini er politiskt viðgjørt. Á síðsta felagsnevndarfundi varð avgerð tikin um at áseta eina kvotu av kúvingi á 1200 tons, av turkaðum og saltaðum upsa á 750 tons og krabba á 750 tons. Áðrenn kvoturnar vóru ásettar, skuldi rindast fullur tollur fyri at útflyta hesar vørur á ES-marknaðin. Av verandi útflutningi er sostatt bert bristlingur, sum ikki er tollfríur, og á næsta fundi verður tollfríur brislingur tikin upp til máls. 13 Á heysti 2008 varð ein heilsufrøðiligur kanningarbólkur hjá Evropanevndini á eftirlitisvitjan í Føroyum. Á vitjanini var staðfest, at neyðugt kann verða at dagføra heilsufrøðiliga sáttmálan millum Føroyar og ES. Sáttmálin millum Føroyar og ES um vísindaligt og tøkniligt samstarv verður væntandi settur í gildi í næstu framtíð. Hann skaffar Føroyum atlimaskap í FP7. Við atlimaskapi fáa Føroyar atgongd til ES-granskingargrunnin og granskingarsamstørv á jøvnum føti við ES-limalondini og onnur atlimalond. Somuleiðis fáa føroysk umboð høvi at luttaka í sernevndum, ið millum annað áseta raðfestingar innan ymsu granskingarøkini. Nú røkist fyri, at Føroyar gerast limir í Evropiska Felagsflogferðsluøkinum (ECAA). Evropiski flogferðslupakkin fevnir um limalondini í ES og EFTA umframt Balkanlondini. Tá ið Føroyar gerast partur í hesum samstarvi, fer at standa føroyskum flogfeløgum í boði frítt at flúgva á evropiska meginlandinum, eins og evropisk flogfeløg frítt kunnu flúgva til Føroyar. EFTA Landsstýrið roynir framvegis at fáa Føroyum limaskap í EFTA. Tað hava verið óformligar samrøður við limalondini í EFTA, um at loyva Føroyum at gerst limur í hesum felagsskapi. Roynt verður framvegis at vinna Føroyum limaskap í EFTA. Limaskapur merkir, at Føroyar gerast partur av einum altjóða kervi. Tað setir stór krøv til føroysku fyrisitingina og politiska kervið, men hevur avgjørdar fyrimunir, tá Føroyar skulu virka og mennast á altjóða pallinum. Ein stórur fyrimunur við limaskapi er at gerast partur av teimum mongu fríhandilssáttmálum, sum EFTA higartil hevur fingið í lag við 29 lond kring allan heim, umframt fríhandilssamráðingum við 10 onnur lond. EFTA hevur sterk handilssambond uttanfyri Evropa, og er í dag tann felagsskapur, ið hevur eina flest fríhandilssáttmálar um allan heim. EFTA hevur í so máta verið slóðbrótari og hevur eina handilsætlan, sum fevnir um lond kring allan heim. EFTA er ein sera virkin felagsskapur, ið víðkar áhaldandi sítt netverk av fríhandilssáttmálum. Sum liður í ætlanini at gerast limur í EFTA, er eydnast føroyskum tingmonnum at fáa eygleiðarastøðu í einari av tveimum tingnevndum hjá EFTA. Talan er ikki um fasta eygleiðarastøðu. Hinvegin er talan um eina mál fyri mál skipan. Føroyskir tingmenn fingu fyrstu ferð høvi til at vera eygleiðarar á fundi hjá EFTA tingnevndini á vetri 2009. Hoyvíkssáttmálin Ein sera víttfevndandi fríhandilssáttmáli millum Føroyar og Ísland kom í gildi í 2006, undir heitinum Hoyvíkssáttmálin, har hann var undirritaður. Sáttmálin bindur londini saman í eitt felags búskaparøki. Og er heimamarknaðurin nú vorðin seks ferðir størri. Talan er um ein sonevndan mynstur sáttmála, sum er uppbygdur eftir ásetingunum hjá WTO fyri tílíkar sáttmálar. 14 Á felagsnevndarfundi í Mykinesi á sumri 2009 varð fyrivarnisavgerð tikin at broyta grein 7 í Hoyvíkssáttmálanum fyri at seta á stovn tingnevnd undir sáttmálanum. Hugskotið um eina felags tingnevnd byggir á ta fatan, at Hoyvíkssáttmálin í størri mun enn áður skal grundfestast í politiska lívinum í bæði Føroyum og Íslandi. Áðrenn ein slík avgerð fær gildi skulu innanhýsis stjórnarskipanarligu mannagongdirnar avgreiðast frá báðum pørtum. Ísland hevur boðað frá, at teirra eru loknar og verður bíðað eftir Føroyum. Útflutningsframi og útflutingsráð Ein týðandi partur av virkseminum hjá uttanríkistænastuni er at tryggja útflutningsvinnuni góðar karmar at mennast og kappast á heimsins marknaðum. Í fyrstu syftu ræður um at tryggja fyritøkum marknaðaratgongd og at stuðla teimum í samskiftinum við myndugleikarnar í teimum londum, tær ynskja at selja vørur og tænastur sínar. Hetta verður gjørt við at fáa í lag fríhandilssáttmálar við londini, eins og føroysku sendistovurnar á staðnum hjálpa fyritøkum í samskiftinum við avvarðandi myndugleikar. Í øðrum umfari samskipar uttanríkistænastan eina røð av átøkum og tiltøkum, har vinnan verður marknaðarførd. Tað eru átøk, har upplýst verður fyri útlendskum keyparum og íleggjarum um alt, ið føroysk vinnulív hevur at bjóða teimum. Somuleiðis verður skipað fyri tiltøkum, har ið føroysk vinna verður víst fram, og har hon kemur í samráð við samstarvsfelagar. Talan er bæði um at skipa fyri tiltøkum og at samskipa føroysku luttøkuna til ymsar stevnur. Úr rúgvuni kunnu nevnast ráðstevnan Faroe Islands Seafood Conference, fiskivinnumessan ESE í Brússel, oljumessan Offshore Europe í Aberdeen og aliráðstevnan Boston Seafood Show í USA. Eisini verður skipað fyri handilsferðum. Í fjør var skipað fyri einari handilsferð til Eysturríki í sambandi við landsdystin í fótbólti. Seinni í ár er ætlanin at skipa fyri einari handilsferð til Russlands, sum er ein áhugaverdur og vaksandi marknaður fyri føroyskar fyritøkur. Ein spard króna í innflutningi er tað sama ein vunnin króna í útflutningi. Tískil verður eisini skipað fyri handilsferðum, har innflutningsvinnan fær samband við nýggjar sølu marknaðir, og í fjør varð tí skipað fyri sambondum millum føroyskar innflytarar og bretskar útflytarar. Afturat hesum verður eisini virkað fyri, at tær skapandi vinnurnar fáa ein pall at standa á úti í heimi. Í triðja lagi er ætlanin er at seta á stovn eitt útflutningsráð, hvørs uppgáva verður at kveikja og menna føroyskan útflutning. Ráðið verður mannað við meiningsmyndarum úr vinnu og mentanarlívi, og ætlanin er, at ráðið skal seta út í kortið, hvussu føroyskur útflutingsframi skal skipast. Harumframt fer útflutningsráðið saman við Uttanríkistænastuni at viðgera áleikandi mál, her uppií hvussu karmarnir hjá útflutningsvinnuni kunnu verða bøttir. 15 Altjóða menningarsamstarv Í altjóða menningarsamstarvi taka Føroyar ábyrgd sum land, og luttaka í felagsátøkum at betra um búskaparójavnan í heiminum. Hóast vit í krónum og oyrum ikki hava so nógv at gera gott við, liggur okkara partur - almenni og privati - ikki eftir. Í fyrstu atløgu eru útbúgving og heilsa raðfest. Tað er grundað á, at útgangsstøði fyri menningarsamstarvi er sjálvberandi menning, og tá er útbúgving grundarlagið. Heilsa er treyt fyri at kunna læra, og tí er heilsa, sum evni, eisini umráðandi. Harumframt hevur stuðul verið latin átøkum, ið gagna vinnuni, og virkað verður fyri at gerast partur í fiskivinnuverkætlanum eisini. Í 2009 var føroysk luttøka knýtt at nærum øllum verkætlanum, ið stuðul varð latin til. Á henda hátt kunnu vit menna okkara fakligu førleikar, knýta samstarv og fáa royndir at virka í altjóða umhvørvi. Menningarsamstarvið verður í høvuðsheitum framt saman við sjálvbodnum hjálparfelagsskapum og við stjórnafelagsskapinum World Food Programme (WFP), hvørs endamál er at basa hungri, menna føðsluvirðið hjá teimum, ið líða hungur og at stuðla undir sjálvberandi menning har mattrot og hungur er. Neyðhjálp verður latin sum bráðfeingis hjálp, tá vanlukkur eru, og støða verður tikin í hvørjum einstøkum føri, um hvussu peningurin best verður til gagns. Neyðhjálp verður somuleiðis latin gjøgnum hjálparfelagsskapir. 16 Føroyaframi og ferðavinnuframi Samskifti gongur nógv skjótari fyri seg í okkara tíð enn áður, og fer nógv víðari enn áður. Tí er neyðugt at skipa seg í mun til henda veruleika og vera tilbúgvin at lofta uppkomandi avbjóðingum. Vanligt diplomati er samskifti og samráðingar millum umboð fyri tvær ella fleiri stjórnir. Í dag er hetta ikki nóg mikið, um eitt land vil verja síni áhugamál, tí flestu stjórnir eru sera ávirkiligar fyri ynskjum, krøvum og trýsti frá almenninginum, sterkum bólkum, fyritøkum, felagsskapum o.ø. Fjølmiðlar fáa alt størri ávirkan á politikkin hjá ymsu stjórnunum, eisini miðlar, ið ikki verða riknir á siðbundnan hátt, so sum alnótin við facebook o.ø. Flestu nútímans uttanríkistænastur raðfesta í dag arbeiðsøkið Public Diplomacy (fø. alment diplomati). Alment diplomati er ein roynd at koma á tal við umboð fyri almenningin í øðrum londum til tess at fáa tey at skilja okkara støðu og okkara sjónarmið. Eitt kent dømi er miðvísa kunning okkara úteftir um grind. Danir hava eisini fingið góð úrslit við at nýta alment diplomati sum móttiltak móti ágangi í sambandi við Móhammedstekningaøsingina fyri stuttari tíð síðani. Føroyaframi - marknaðarføring av Føroyum Fólk, fígging, vørur og tænastur flyta seg meira enn nakrantíð áður kring allan knøttin. Eisini upplýsingar og boðskapir, rættir ella skeivir, jaligir ella neiligir, flyta seg støðugt skjótari og víðari. Hesin veruleiki ger, at umdømið hjá einum landi alla tíðina kann koma til umrøðu og verða ávirkað, antin vit gera nakað við tað sjálv ella bert lata standa til. Føroyaframi er tí ein roynd at svara hesum. Tað er eitt átaksøki, ið sameinir áhugamál Føroya úteftir, har ið útflutningsframi, ferðavinnuframi og marknaðarføring av umdømi Føroya skulu síggjast í felags høpi. Amboðið er strategisk íverksetan av almennum diplomati samantvinnað við marknaðarføring í vanligum týdningi. Føroyska umdømið uttanlands stendur yvirfyri tveimum stórum avbjóðingum. Størsta avbjóðingin er, at umdømið er sera veikt og ógreitt, skilt á tann hátt, at bara heilt fá fólk í øðrum londum vita nakað serligt um Føroyar og føroysk viðurskifti - og talan er ofta um eina ógvuliga ógreiða mynd, ið ikki ber til at gagnnýta í okkara samskifti við umheimin. Hesin trupulleikin stendst bæði av, at føroyingar eru fámentir og, at vit hava ikki virkað miðvíst og áhaldandi fyri at menna umdømi okkara. Harumframt er tað ein avbjóðing, at síður av umdømi okkara eru av slíkum slag, at føroysk áhugamál koma í vandastøðu, ikki minst vinnulig áhugamál. Siðurin at drepa grind er dømi um slíka avbjóðing; vit eru undir áhaldandi trýsti frá áhugafelagsskapum og einstaklingum, ið mótmæla hesum siði. Vit vita, at tað hevur sera stóran týdning at hava eitt gott, sterkt og greitt umdømi. Tað er tó ein sera samansett og torgreidd uppgáva at finna fram til rætta kappingarsamleikan, ella brandið, hjá einum heilum landi. Tí er neyðugt við breiðum samstarvi við bæði ymsar myndugleikar, við umboð fyri vinnulívið, mentanarlívið o.ø. 17 Komið er nú á mál við fyrsta stignum í verkætlanini at menna føroyska kappingarsamleikan - føroyska brandið - við eini frágreiðing, ið gevur eitt boð uppá, hví okkara umdømi er veikt og ógreitt, hvat ið eitt føroyskt brand kann verða grundað á, og hevur nøkur tilmæli um, hvussu vit kunnu skipa arbeiðið frameftir at styrkja okkara brand. Við framsókni, hugflogi og miðvísum og áhaldandi arbeiði ber til at styrkja umdømi okkara. Hetta er næsta stigið í verkætlanini, og tað er eitt átak, ið Uttanríkisráðið nú fer undir. Tað er eitt strategiskt átak, ið krevur gott samstarv og veruligan samvirknað við allar avvarðandi myndugleikar, vinnulívsfólk, mentanarfólk o.o. fyri veruliga at gera mun. Nú verður virkað fyri at gera eina leiðbeining um Føroyaframa til teirra, sum hava ein leiklut í brandingini. Ferðavinnan sum spjótoddi Sum ítøkiligt dømi kann verða nevnt, at samleikafrágreiðingin mælir til, at vit beinanvegin fara at nýta ferðavinnuna sum flaggskip ella spjótodda í marknaðarføringini av Føroyum uttanlands. Marknaðarføringin skal verða miðvís og strategisk, savnast um 3-4 høvuðsmarknaðir og rættast inn móti ávísum málbólkum fyri at eydnast væl. Landsstýrið hevur samsvarandi hesum sett meira pening av komandi trý árini til at marknaðarføra Føroyar sum ferðavinnuland. Sjóneykan er á ferðavinnuni av fleiri orsøkum; har er góður møguleiki fyri vøksturi , inntøkurnar í hesi vinnuni kunnu økjast skjótt og nógv, og ferðavinnan er sera hóskandi at fremja tær røttu ímyndirnar av landi okkara - ímyndir av villari og vakrari náttúru, frískleika, áhugaverdari mentan o.s.fr. Tó er greitt, at støðugir karmar og politisk raðfesting eru fyritreytir fyri veruligari menning innan ferðavinnuna sum vinnuøki. Ein yvirskipað strategi fyri Føroyar sum ferðafólkaland eigur tí at verða gjørd, har ið lagt verður upp fyri menning av øllum liðum í ferðavinnuni. Saman við Ferðavinnufelagnum verður nú gjørd ætlan fyri, hvussu Føroyar verða marknaðarførdar sum ferðafólkaland. Ætlanin vísir, at Danmark er okkara høvuðsmarknaður, og fokusmarknaðirnir eru Ongland, Týskland og Italia. Ætlanin er grundarlagið fyri marknaðarføringini í ár og 2011. Føroyar verða í ferðavinnuhøpi marknaðarførdar undir heitinum VisitFaroeIslands eins og ferðavinnu myndugleikarnir í grannalondum okkara gera. Tikið samanum er miðvís og virkin kunning um Føroyar úteftir eitt raðfest virkisøki. Miðað verður eftir at fremja jaliga kunning um føroyska fiskaframleiðslu og fiskiveiðiumsiting, eins og fyri tónleiki, sniðgeving, list og mentanarlívi yvirhøvur. Føroyaframi er at marknaðarføra okkum sum áhugavert land, ið dregur til sín útlendsk vinnusambond, lættir um hjá føroyskum útflutnings- og innflutningsfyritøkum, og sum hágóðsku-ferðamál. Slík strategisk kunning og branding fer eisini at knýta at okkum okkara egna dugnaliga fólk, ið vit annars kunnu verða í vanda fyri at missa til onnur samfeløg. 18 Fylgiskjal I - Virksemið hjá sendistovum Føroya Uttanríkistænasta Føroya hevur fýra sendistovur uttanlands. Í trimum støðum hevur sendifólkið diplomatiskan støðu í avvarðandi verstlandi. Tað er sendikvinnan til Íslands, sendimaðurin til ES og sendimaðurin til Stórabretlands og Írlands. Sendistovan í Keypmannahavn hevur hinvegin ikki diplomatiska støðu. Kortini er tað vorðið siðvenja, at sendifólkið í Keypmannahavn, eins og í hinum trimum støðunum, í mongum høpi verður roknað sum partur av sendifólkaliðnum, corps diplomatique, á staðnum. Endamálið hjá sendistovum Føroya er í høvuðsheitum, eins og hjá øðrum londum, at skapa og røkja sambond í vertslandinum og miðla kunning og sambond millum heimlandið og vertslandið til tess at fremja áhugamál Føroya, politiskt, vinnuliga, mentanarliga og á annan hátt. Sambond verða skapt og røkt við myndugleikar, aðrar diplomatar, vinnulív, mentanarlív og aðrar samfelagsbólkar í vertslandinum. Persónligt samspæl er týdningarmikið. Hóast tøkniligu menningina, fara andlit til andlit sambond framhaldandi at vera kjarnin í diplomatiskum virksemi. Ein vælskipað uttanríkistænasta og eitt vælskipað diplomatiskt lið við sendistovum er sjálvur kjarnin í samskiftinum millum lond og stovnar í altjóða høpi. Ymiskt er, hvørji mál tær fýra føroysku sendistovurnar arbeiða við, og raðfest verður ymiskt, samsvarandi teim málum og starvsøkjum, ið hava størstan áhuga fyri Føroyar og føroysk áhugamál í viðkomandi landi. Nøkur dømi kunnu nevnast: Sendistovan í Brússel starvast mest við viðurskiftum Føroya við ES. Sendistovan í Keypmannahavn hevur rættiliga breitt starvsøki, ið ofta er tengt at, hvørji mál, ið eru til viðgerðar millum føroyskar og danskar myndugleikar. Stóra talið av føroyskum lesandi í Bretlandi, men eisini t.d. oljuvinnu- og fiskivinnuáhugamál hava verið í sjóneykuni hjá sendistovuni í London. Arbeiðið hjá sendistovuni í Reykjavík er merkt av, at nógv samband er millum Føroyar og Ísland, bæði á einstaklinga og vinnustigi. Til tess at geva eina mynd av virkseminum hjá sendistovum Føroya í ymsu londunum, verða fyri hvørja sendistovu sær niðanfyri nevnd týdningarmikil mál og týdningarmikil sambond seinnu árini á staðnum. 19 Sendistova Føroya til Evropasamveldið (Brússel) Týdningarmikil virkisøki Skapa og røkja sambond á politiskum og embætisstigi Fremja føroysk vinnulig áhugamál Føroyaframi (tjóðarbranding) og kunningarvirksemi, m.a. tónleika o.o. mentanartiltøk Ferðavinna Felagsnevndin Føroyar/ES; t.d. felagsnevndaravgerð 1/2008 (Traces, rossamálið v.m.) og 2/2008 (marknaðaratgongd) FP7 - granskingarsamstarvið. Heilsufrøðilig mál Kumuleringsskipanin (EFTA, ES, PanEuroMed) Fiskivinnusamstarvið í FAO og OECD Greiningararbeiði viðvíkjandi ES, EFTA og EBS EFTA-tilgongd ES-góðkenning av Føroyum í smb. við flutning av persónsupplýsingum til og úr ES Umboða føroyskar myndugleikar aðrastaðni í Evropa Týdningarmikil sambond á staðnum Myndugleikar: ES Nevndin o Aðalstýrið fyri handil, DG Trade (Directorate General for Trade) o Aðalstýrið fyri gransking, DG Research, o Aðalstýrið fyri løgmál, DG Justice o Aðalstýrið fyri sjó- og fiskivinnu, DG Mare o Aðalstýrið fyri heilsu og brúkaravernd, DG Health and Consumer Protection o Aðalstýrið fyri landbúnaðarmál, DG Agri o Aðalstýrið fyri og samferðslu og orku, DG Tren o Aðalstýrið fyri uttansamveldismál, DG Relex (External Relations) Felagsskapir: EFTA OECD FAO Sendistovur í Brússel Politikkarar: Evropatingið, nevnd viðv. EFTA-EBS Vinnuumboð: Fiskivinna og aðrar vinnur Fjølmiðlar 20 Sendistova Føroya til Danmarkar (Keypmannahavn) Týdningarmikil virkisøki Skapa og røkja sambond á politiskum og embætisstigi Fremja føroysk vinnulig áhugamál Føroyaframi og kunningarvirksemi Ferðavinna Yvirtøkumál Ríkisfundur Norðurlandamál Landgrunsmál ST próvførslur og frágreiðingar til ST mannarættindanevndir: Danska verjunevndin (Forsvarskommissionen) Northern Periphery Programme Løggildan av útflutningsskjølum Útisetamál Rættindi hjá einstaklingum, ið bera brek Svara fyrispurningum frá borgarum o.ø., eitt nú um Føroyar sum ferðamál Tænastur til leigarar Týdningarmikil sambond á staðnum Myndugleikar: Forsætismálaráðið Uttanríkisráðið Vísindamálaráðið Donsk stjórnarráð annars GEUS - Danmarks Geologiske Undersøgelse Matvøru og vinnumálastýrið Felagsskapir: Norðurlendska ráðharraráðið Sendistovur í Keypmannahavn Politikkarar Føroyanevndin í Fólkatinginum: árlig vitjan, ad hoc mál Vinnulív Dansk Industri: útflutningsmál Fjølmiðlar 21 Sendistova Føroya til Stórabretlands og Írlands (London) Týdningarmikil virkisøki Skapa og røkja sambond á politiskum og embætisstigi Fremja føroysk vinnulig áhugamál Føroyaframi og kunningarvirksemi Ferðavinna Handilsferðir til Bretlands og Írlands Yrkistænastan og Førleiki í útlegd, verkætlan viðv. lesandi NEAFC IMO NASCO Útisetamál Borgaratænastur á staðnum og svara fyrispurningum frá borgarum, vinnulívi o.ø. Týdningarmikil sambond á staðnum Myndugleikar: Uttanríkisráðið (Foreign & Commonwealth Office) Onnur stjórnarráð eftir tørvi Skotskir myndugleikar og írskir myndugleikar Bretsku oyggjarnar: Hetland, Orknoyggjar, Suðuroyggjar, Man, Guernsey og Jersey Felagsskapir: IMO NEAFC NASCO Føroyafelagið í London Sendistovur í London Onnur stovnslig sambond Scottish Development International SEAFISH (óheftur stovnur at tryggja góðsku og burðardygd í sjógæti) Tey donsku Danmarks Eksportråd og VisitDenmark Politikkarar: All Party Group, Westminster, tingmannabólkur fyri Føroyar í bretska tinginum Skotsk tingfólk Vinnuumboð: Fiskaútflytarar Írsk vinnuumboð Fjølmiðlar 22 Sendistova Føroya til Íslands (Reykjavík) Týdningarmikil virkisøki Skapa og røkja sambond á politiskum og embætisstigi Fremja føroysk vinnulig áhugamál Føroyaframi og kunningarvirksemi Ferðavinna Skriva frágreiðingar og kunna um íslendsk viðurskifti Svara blandaðum fyrispurningum Mál viðv. Felagsnevndini undir Hoyvíkssáttmálanum Eggja til samstarv, t.d. millum íslendska RUV og Kringvarpið og millum Fróðskaparsetrið og Háskóla Íslands Kunningarferð til Føroya fyri sendifólkum Útflutningur av kreativum vinnum Verkætlanin Vígdis Finnbogadóttir stovnurin Týdningarmikil sambond á staðnum Myndugleikar: Uttanríkisráðið Onnur stjórnarráð Felagsskapir: Útnorðurráðið Útflutningsráðið Føroyingafelagið Sendistovur í Reykjavík Onnur stovnslig sambond: Háskóli Íslands Norrøna Húsið Politikkarar Vinnuumboð Fjølmiðlar 23 Útveitan av sjóvegis farleiðunum Frágreiðing um møguleikarnar fyri útveitan av sjóvegis farleiðunum hjá Strandfaraskipum Landsins Innihaldsyvirlit Samandráttur..................................................................................................................................................... 4 Inngangur........................................................................................................................................................... 5 Arbeiðssetningur ........................................................................................................................................... 5 Arbeiðstilgond og fortreytir ........................................................................................................................... 6 Stutt lýsing av virkseminum hjá SSL .................................................................................................................. 7 Gongdin á SSL seinastu árini .......................................................................................................................... 7 SSL - bygnaður og virkisøki............................................................................................................................ 8 Bygnaður.................................................................................................................................................... 8 Heimildir at útveita ...................................................................................................................................... 10 Stutt ástøðilig gjøgnumgongd ......................................................................................................................... 10 Hví útveita? .................................................................................................................................................. 11 Treytir fyri væleydnaðari útveiting .............................................................................................................. 13 Sáttmálaviðurskifti....................................................................................................................................... 14 Innihaldið í sáttmálanum ............................................................................................................................. 15 Longdin á sáttmálanum ............................................................................................................................... 16 Eftirlit og stýring .......................................................................................................................................... 16 Royndir í grannalondum okkara ...................................................................................................................... 18 Royndir í Álandi ........................................................................................................................................... 19 Kanningarúrslit av royndum í øðrum londum ............................................................................................. 21 Søguligt afturlit í mun til útveitingartilgongdina ............................................................................................. 23 Útveitingarroyndir innan samferðslu í Føroyum ............................................................................................. 24 Mykinesleiðin............................................................................................................................................... 24 Útbjóðingartilfar- og sáttmáli .................................................................................................................. 25 Rakstrarkostnaður ................................................................................................................................... 26 Eftirmeting ............................................................................................................................................... 27 Niðurstøða ............................................................................................................................................... 30 1 Bygdaleiðir ................................................................................................................................................... 31 Sáttmálarnir ............................................................................................................................................. 32 Eftirmeting ............................................................................................................................................... 33 Niðurstøða ............................................................................................................................................... 37 Greining av farleiðunum .................................................................................................................................. 40 Tórshavn - Tvøroyri...................................................................................................................................... 40 Støðumeting ............................................................................................................................................ 41 Starvsfólk ................................................................................................................................................. 42 Fíggjarviðurskifti ...................................................................................................................................... 42 Flutningur ................................................................................................................................................ 43 Atlit í.s.v. eina møguliga útveiting ........................................................................................................... 44 Skopun - Gamlarætt .................................................................................................................................... 45 Støðumeting ............................................................................................................................................ 45 Fíggjarviðurskifti ...................................................................................................................................... 46 Flutningur ................................................................................................................................................ 47 Atlit í sambandi við møguliga útveiting ................................................................................................... 47 Klaksvík - Syðradalur .................................................................................................................................... 48 Støðumeting ............................................................................................................................................ 48 Fíggjarviðurskifti ...................................................................................................................................... 49 Flutningur ................................................................................................................................................ 50 Hvannasund - Svínoy/Fugloy ...................................................................................................................... 51 Støðumeting ............................................................................................................................................ 52 Fíggjarviðurskifti ...................................................................................................................................... 52 Flutningur ................................................................................................................................................ 53 Atlit í.s.v. møguliga útveiting - Kalsoyarleiðin og Fugloyðarleiðin .......................................................... 53 Skúvoy - Sandur ........................................................................................................................................... 55 Fíggjarviðurskifti ...................................................................................................................................... 55 Flutningur ................................................................................................................................................ 56 Atlit í.s.v. eina møguliga útveiting ........................................................................................................... 57 Tórshavn - Nólsoy ....................................................................................................................................... 58 Støðumeting ............................................................................................................................................ 59 Fíggjarviðurskifti ...................................................................................................................................... 59 2 Atlit í.s.v. møguliga útveiting ................................................................................................................... 60 Týðandi atlit í sambandi við eina møguliga útveiting ...................................................................................... 61 Leikluturin hjá Strandferðsluni .................................................................................................................... 61 Kontrollboð .................................................................................................................................................. 62 Starvsfólkaviðurskifti ................................................................................................................................... 63 Sektorpolitisk og samfelagslig atlit .............................................................................................................. 65 Møguleikar fyri útveiting av sjóvegis farleiðunum .......................................................................................... 66 Ad. 1. Allar farleiðir verða útveittar undir einum ........................................................................................ 67 Ad. 2. Farleiðirnar verða bólkaðar í pakkar, sum verða útveittir undir einum ............................................ 68 Ad. 3. Hvør einstøk farleið verður útveitt fyri seg ....................................................................................... 68 Ad. 4. Bara tænastan verður útveitt ............................................................................................................ 69 Ad. 5. Einstakir partar av tænastuni verða útveittir .................................................................................... 69 Er grundarlag fyri at útveita sjóvegis farleiðirnar? ...................................................................................... 70 Kapping .................................................................................................................................................... 70 Royndir .................................................................................................................................................... 72 Sáttmálastýring ........................................................................................................................................ 74 Niðurstøða ............................................................................................................................................... 75 Tilmæli ............................................................................................................................................................. 80 Bókmentalisti: .................................................................................................................................................. 82 3 Samandráttur Fortreytin fyri at útveita sjóvegis farleiðirnar hjá SSL eru sambært lógini um fólka- og farmaflutning, at "tað er til fyrimuns fyri farleiðirnar fíggjarliga og tænastuliga, herundir, at túratalið ikki lækkar, og miðal ferðaseðlaprísurin ikki hækkar." Ein onnur fortreyt fyri eini væl eydnaðari útveiting er, at verulig kapping er um at vinna farleiðirnar, tá tær verða útveittar. Ein triðja fortreyt er, at neyðuga orkan verður sett av til bæði fyrireiking av útboðstilfari og sáttmálum og til regluligt eftirlit og uppfylging. Arbeiðsbólkurin metir, at tað verður ein stór avbjóðing at skapa veruliga kapping á føroyska ferjumarknaðinum. Kappingargrundarlagið broytist tó munandi, um latið verður upp fyri útlendskari luttøku í útbjóðingini. Til tess at staðfesta kappingargrundarlagið er tó neyðugt við fleiri kanningum, somuleiðis sum tað kann vísa seg neyðugt at kanna kappingargrundarlagið við at kappingarútseta farleiðirnar hjá SSL. Hetta metir arbeiðsbólkurin er einasti háttur, at til ber at staðfesta, um grundarlag í roynd og veru er at skapa kapping í samband við eitt útboðsumfar. Arbeiðsbólkurin metir tað vera ivasamt, í hvønn mun tað ber til at spara í rakstrinum í samband við eina útveitan. Orsøkin er m.a., at tað er avmarkað, hvørjar møguleikar privatir veitarar hava at tillaga raksturin innan sjóvegis farleiðirnar. Sbrt. lógini skal túratalið og ferðaseðlaprísurin ikki broytast, lønarsáttmálar geva ikki møguleika fyri stórvegis tillagingum og valla verður møguligt hjá privatum arbeiðstakara at keypa munandi bíligari olju. Harafturat missir SSL stórrakstrarfyrimunir um einstakar farleiðir verða útveittar og verður raksturin av eftirverandi farleiðum sostatt hægri uppá seg. At enda kemur fyrisitingarligi kostnaðurin til stýring og eftirlit av sáttmálum o.ø. (transaktiónskostnaðurin) at økjast. Eftirmetingin av teimum útveitingum sum eru framdar innan samferðslu í Føroyum, t.e. Bygdaleiðir og Mykinesleiðin, vísir ein stóran útreiðsluvøkstur, síðani farleiðirnar eru útveittar, serliga innan Bygdaleiðir. Eftirmetingin vísir eisini, at tað hava verið avbjóðingar við at skapa kapping ísv. undanfarin útboðsumfør. Eftirmetingin vísir, at galdandi sáttmálar hava stórar veikleikar, eins og sáttmálastýringin hevur verið alt ov veik. Neyðugt er at gera eina neyvari eftirmeting av útveittu farleiðunum, bæði fyri at finna fram til ítøkiligu orsøkirnar til kostnaðarøkingarnar og vantandi kappingina, men eisini til tess at gera neyðugu tillagingarnar í útbjóðingartreytunum og sáttmálunum í samband við komandi útboðsumfør. Arbeiðsbólkurin mælir til, at bygnaðarbroytingar verða framdar innan SSL, sum kunnu føra til ein meiri úrslitagóðan og skynsaman rakstur. 4 Inngangur 9. mai 2014 samtykti Løgtingið løgtingsmál nr. 100/2013: "Uppskot til løgtingslóg um broyting í løgtingslóg um fólka- og farmaflutning." Lógarbroytingin snúði seg í stuttum um at taka burtur forðingarnar fyri útveiting av sjóvegis farleiðum, sum vóru nevndar í § 4, stk. 2, og sum sostatt var eitt undantak frá yvirskipaðu heimildini í § 5 í lógini um útveiting av farleiðum. Eftir drúgva nevndarviðgerð í vinnunevndini, varð avgjørt at broyta orðingina í § 4, stk. 2 soleiðis, at nýggja ásetingin er soljóðandi: "§ 4, stk. 2. Sjóvegis farleiðirnar millum: Tvøroyri-Tórshavn, Skúvoy-Sandoy, Skopun-Gomlurætt, Skopun-Hest, Hest-Gomlurætt, Nólsoy-Tórshavn, Klaksvík-Kalsoy, Hvannasund-Fugloy, HvannasundSvínoy, kunnu, treytað av, at tað er til fyrimuns fyri farleiðirnar fíggjarliga og tænastuliga, herundir, at túratalið ikki lækkar, og miðal ferðaseðlaprísurin ikki hækkar, bjóðast út." Í sambandi við viðgerðina av lógarbroytingini, sum tók burtur forðingina fyri útveiting av sjóvegis farleiðum hjá Strandferðsluni, gjørdi landsstýrismaðurin í vinnumálum í skrivi til Vinnunevndina somuleiðis greitt, at vinnulívið eigur at fáa møguleika at virka á samferðsluøkinum, tó undir teirri fortreyt, at privatir veitarar kunnu veita eina eins góða ella betri tænastu, fyri ein bíligari prís enn Strandferðslan megnar í dag. Somuleiðis førdi landsstýrismaðurin fram, at lógin skal lata upp fyri kapping á samferðsluøkinum, sum kann føra til ein meiri effektivan og rationellan rakstur. Sostatt er tað sbrt. galdandi lóg ein grundleggjandi fortreyt fyri eini møguligari útveiting av sjóvegis farleiðunum, at privatir veitarar kunnu veita eina betri tænastu fyri ein lægri prís. Í kjalarvørrinum av lógarsamtyktini, hevur landsstýrsmaðurin í vinnumálum gjørt av, at allar farleiðir skulu útgreinast nærri við serligum atliti at møguleikunum fyri útveiting. Útgreiningararbeiðið skal síðani vera grundarlag undir politiskari støðutakan, um farleiðirnar skulu bjóðast út til privat at reka ella ikki. Arbeiðssetningur Til tess at útgreina grundarlagið fyri útveiting av teimum í lógini nevndu farleiðunum, gjørdi landsstýrismaðurin í vinnumálum av at seta ein arbeiðsbólk, hvørs uppgáva er at fáa til vega neyðuga grundarlagið til betri at kunna meta um, hvørt tað kann vera ein fyrimunur fyri sjóvegis farleiðirnar at útveita tær. Sambært arbeiðssetninginum skal arbeiðsbólkurin: Útgreina allar sjóvegis farleiðir í mun til fíggjarviðurskifti, tænastustøði, starvsfólkaviðurskifti, støðumeting o.a. Lýsa, hvussu ein útveitingartilgongd kann skipast. 5 o o o Meta um, hvørjir útveitingarhættir kunnu nýtast í sambandi við eina møguliga útveiting. Meta um, hvørjar avleiðingar tað kann hava við sær, at einstakar ella fleiri farleiðir verða útveittar. Lýsa, hvussu umsiting og eftirlit við privatum veitarum skal skipast, m.a. soleiðis at tað verður tryggjað, at tænastustøðið, viðlíkahald o.a. eru nøktandi. Meta um, hvørt tað er grundarlag fyri at útveita sjóvegis farleiðirnar, t.e. soleiðis at tað er ein fyrimunur fyri landið tænastuliga og fíggjarliga. Arbeiðsbólkurin varð settur saman við 4 umboðum: o o o o Jóhan Pauli Helgason, Vinnumálaráðið (skrivari) Hilmar Eliasen, Standfaraskip Landsins Petur Alberg Lamhauge, Fíggjarmálaráðið Niels Harald Michelsen, Strandfaraskip Landsins Arbeiðstilgond og fortreytir Av tí at arbeiðsbólkurin er lutfalsliga smalur í síni umboðan, hevur arbeiðið verðið lagt soleiðis til rættis, at bólkurin í arbeiðstilgongdini hevur biðið um ískoyti og metingar frá uttanhýsis pørtum, m.a. Kappingareftirlitinum, umframt at arbeiðsbólkurin hevur umrøtt møguleikarnar fyri útveiting av sjóvegis farleiðum við Vinnuhúsið og Smyril Line. At enda er frágreiðingin góðskutryggjað við innanhýsis hoyring hjá m.a. búskaparfrøðingum í Vinnumálaráðnum, Fíggjarmálaráðnum og hjá Strandferðsluni. Hetta er gjørt bæði fyri at undirbyggja tær metingar og niðurstøður, sum arbeiðsbólkurin kemur fram til, men eisini fyri at tryggja, at fleiri hugsjónir og so nógvir vinklar koma til sjóndar sum gjørligt, soleiðis at grundarlagið undir tilmælunum er so gott sum til ber. Tað kann tó vera trupult at meta um, hvørt grundarlag er fyri eini útveiting, eftirsum tað í veruleikanum ikki verður sjónligt, um effektiviseringar eru at heinta innan raksturin av ávísari farleið, fyrr enn eitt útveitingarumfar hevur verið. Tástani sæst, um ein privatur veitari megnar at reka eina farleið bíligari, í mun til verandi rakstrarkostnað. Kjakið um útveiting og metingin av møguleikunum fyri fleiri útveitingum innan sjóvegis farleiðirnar er tískil oftani eyðkent av pástandum, ið stundum eru meiri ideologiskt enn rationelt grundaðir. Til tess at gera eina so uttanveltaða og sakliga meting av grundarlagnum fyri útveiting av sjóvegis farleiðunum sum gjørligt, hevur arbeiðsbólkurin valt at leggja arbeiðið soleiðis til rættis, at støði verður tikið í ástøðiligum bókmentum, útlendskum og føroyskum frágreiðingum o.ø. Somuleiðis verður ástøðiliga grundarlagið stuðlað við eftirmetingum av teimum útveitingum, sum eru framdar innan samferðslu í Føroyum. At enda verður eisini hugt at nøkrum av teimum royndum , sum grannalond okkara hava fingið til vega ísv. útveitanir. Arbeiðsbólkurin skal tó gera vart við, at talan er um eina forkanning, sum byggir á eina støðumynd. Niðurstøðurnar í frágreiðingini eru grundaðar á ta vitan og tær royndir, sum arbeiðsbólkurin hevur 6 tilognað sær í tíðarskeiðinum, arbeiðið er gjørt og tað kann hugsast, at fortreytirnar komandi árini broytast so mikið nógv, t.d. um ferðavinnan veksur nógv, at grundarlagið at útveita farleiðirnar hjá SSL kann broytast, um sama kanning verður gjørd seinni. Um farið verður víðari við ætlanum at útveita farleiðir hjá SSL, er undir øllum umstøðum neyðugt við fleiri og meiri ítøkiligum kanningum av fortreytunum, sum eru galdandi fyri ta farleið, sum møguligar ætlanir savna seg um. Stutt lýsing av virkseminum hjá SSL Virksemið hjá SSL er skipað eftir løgtingslóg nr. 82 frá 15. mai 2001 um fólka- og farmaflutning og eftir reglugerð fyri SSL, dagfest 22. januar 1997. Sambært § 2, nr. 1 og 2 í lógini um fólka- og farmaflutning, hevur landið skyldu at skipa fyri "nøktandi sjóvegis fólkaflutningi, farmaflutningi og/ella flutningi av akførum og nøktandi landvegis flutningi á teimum farleiðum, har tað hevur stóran samfelagsligan týdning, at skipað verður fyri slíkum flutningi." Tað er ongastaðni nágreinað greitt, hvat liggur í hesi flutningsskyldu, ið so oftani hevur verið umrødd, tá virksemið hjá Strandferðsluni er til viðgerðar. Heldur ikki er tað viðgjørt, hvat leggjast skal í orðingina um "stóran samfelagsligan týdning." Somuleiðis hevur orðingin í § 2 í reglugerðini fyri Strandfaraskip Landsins um, at "fyritøkan skal í so stóran mun sum gjørligt rekast á handilsligum støði" elvt til kjak, tí tað heldur ikki er nágreinað, hvussu hetta handilsliga grundarlagið skal tulkast. Ásetingarnar um flutningsskylduna og handilsliga grundarlagið eru grundreglur, ið hava avgerandi týdning fyri virksemið hjá Strandferðsluni, hóast tær kunnu sigast at stríða ímóti hvørji aðrari. Hetta er ivaleyst eisini orsøkin til, at kjakast hevur verið um hesar ásetingar í nógv ár. Arbeiðsbólkurin metir tað hava stóran týdning fyri virksemið hjá Strandferðsluni, at hesi viðurskifti verða greitt skilmarkað, soleiðis at semja er um grundleggjandi fortreytirnar, sum SSL skal virka undir, ikki minst um fleiri partar av virkseminum verða útveittir. Gongdin á SSL seinastu árini Alla ta tíð, sum SSL hevur verið virkið, hevur uppgávuøkið verið skiftandi. Høvuðsuppgávuøkið hjá SSL hevur tó frá byrjan verið sjóvegis flutningur (ferjur). Seinastu nógvu árini hevur uppgávuøkið eisini verið flutningur landvegis (bussar og farmabilar), og eitt skifti røkti SSL loftvegis fólkaflutning (tyrluflúgving)1 og millumlandasigling. So hvørt menningin á samferðsluøkinum er farin fram við betri vegum, brúm, byrgingum og tunlum, hevur landvegis ferðslan og flutningur í síni heild fingið munandi betri kor. Hetta hevur ávirkað virksemið hjá SSL, hvat viðvíkur sjóvegis flutningi. Eitt nú varð Skálafjarðarleiðin endaliga niðurløgd í 2002. 1 SSL ger í dag sáttmála við Atlantsflog um ferðafólkaflúgvingina 7 Politisk ynski um at útveita og/ella einskilja partar av virkseminum hjá SSL hava ávirkað virksemið hjá SSL. Eitt nú vórðu bussarnir, ið SSL yvirtók frá privatum felagi í 1992, útveittir aftur í 2002. Seinastu 15 árini hava broytingarnar í virkseminum hjá SSL verið serliga umfatandi. Hetta er í sambandi við, at undirsjóvartunlarnir um Vestmannasund og Leirvíksfjørð vórðu tiknir í nýtslu í ávikavist 2002 og 2006, og at Farmaleiðir vórðu einskildar í 2006 umframt at Mykinesleiðin varð útveitt, somuleiðis í 2006. Í hesum tíðarskeiði er talið av ársverkum minkað úr 180 (2001) niður í umleið 120. Samstundis varð stovnurin, t.e. fyrisitingin hjá SSL, fluttur úr Tórshavn til Tvøroyri í 2007 og hevur hetta eisini havt við sær stórar umsitingarligar og starvsfólkaligar broytingar fyri stovnin. SSL - bygnaður og virkisøki SSL er skipað sum "landsfyritøka" undir Vinnumálaráðnum og fær á hvørjum ári tillutað eina nettorakstrarjáttan á fíggjarlógini. Tillutaða nettojáttanin í 2014 var 145,5 mió. kr. o o o SSL flutti í 2014, sjóvegis og landvegis, íalt 1,06 millón ferðafólk og gott 145 túsund akfør. Sjóvegis vórðu flutt 540 túsund ferðafólk við 6 ferjum (íroknað Mykinesleiðin). Landvegis flutti SSL 522 túsund ferðafólk við 38 bussum. Á farmaflutningsøkinum hevur SSL síðani einskiljingina av Farmaleiðum havt farmaflutningsskyldu sjóvegis, umframt landvegis á Sandoynni og á Kalsoynni. Til hesa tænastu hevur SSL 5 lastbilar og farmastøðir í Tórshavn, Klaksvík og á Tvøroyri. Har ið ferjurnar leggja at, stendur SSL fyri skipaavgreiðsluni. Bygnaður Innanhýsis er SSL skipað við stjóra, sum vísir til Vinnumálaráðið, og fimm deildum: Samferðsludeild, sjódeild, fíggjardeild, starvsfólkadeild og KT-deild. Stjóri Stjóraskrivari KT røktari Starvsfólkadeild Samferðsludeild Fíggjardeild Sjódeild 8 Í leiðsluni eru 1 stjóri og 4 deildarleiðarar. Á fíggjardeildini starvast 5 starvsfólk, á samferðsludeildini starvast 3 starvsfólk og á sjódeildini starvast 2 starvsfólk. Harumframt er settur ein stjóraskrivari og ein KT røktari. Tilsamans eru 16 starvsfólk í umsitingini hjá SSL. SSL stendur fyri øllum rakstri av strandfaraskipunum (Oyggjaleiðir) gjøgnum sjódeildina. Raksturin av bussunum hjá Bygdaleiðum er boðin út til privatar (t.e. útveittur). Útbjóðing og sáttmálastýring (av bussum), ferðaætlan og ferðaseðlasøla verða rikin av SSL gjøgnum samferðsludeildina. SSL stendur eisini fyri rakstri av farstøðum og farmaavgreiðslustøðum. Uppgávurnar, sum verða loystar á SSL, kunnu í høvuðsheitum lýsast soleiðis: Sjódeild Skiparakstur umfatar m.a. viðlíkahald av skipum, leiga av skipum og skipan av manningarviðurskiftum og samskifti við skipini annars. Nógvar formligar ásetingar skulu yvirhaldast, so sum Skipaeftirlitið, Klassin, Solas, vaktarskipan, sjómanslóg, ISM og MLC reglur, uppfylging av sertifikatum o.ø. Aðrar uppgávur eru endurnýggjan av skipum, dokkingar, útbjóðing av viðlíkahaldsuppgávum o.s.fr. Samferðsludeild Ferðaætlan fyri skip og bussar, prísskipan, ferðaseðlasøla og ferðslusamskipan (broytingar, seinkingar o.a), sáttmálar við bussarbeiðstakarar/útbjóðing (sáttmálastýring og -eftirlit), samferðslukunning og marknaðarføring, umframt samskipan og stýring av farmaflutningi. KT-deild Support til starvsfólk, rakstur av KT-skipanum, planlegging og samskipan í mun til arbeiðsgongdir innanhýsis og við undirveitarar, kundar o.a., broytingar í KTskipanum, innkeyp av útbúnaði, fíggjarstýring av KT-økinum Fíggjardeild Roknskapur, bókhald, fíggjarætlan, játtan, skuldarar, ognarar, lønarumsiting, hagtøl, greiningar, meirvirðisgjald, samskifti innan- og uttanhýsis o.a. Starvsfólkadeild Gera langtíðarætlanir og seta mál fyri HR- og samskiftisøkið, ráðgeva og vegleiða starvsfólk um HR og samskifti, ráðgeving innan starvsfólkarætt og sáttmálaviðurskifti, setanir, starvsfólkamenning, sáttmálasamráðingar o.a. Í dag rekur SSL 6 sjóvegis farleiðir (7 ferjur) og 19 landvegis farleiðir (26 bussar + 12 eykabussar). SSL rekur framvegis flestu ferjurnar, ímeðan bussarnir og Mykinesleiðin sum nevnt eru útveittar. Farmaflutningurin er avmarkaður til sjóvegis farmaflutning og landvegis farmaflutning til ávísar oyggjar. Eisini røkir SSL uppgávuna at skipa almenna samferðsluøkið, t.e. at menna, leggja til rættis, stýra, selja, samskipa og kunna um almennu ferðsluna á sjógvi og á landi. Roknast kann við fleiri broytingum í framtíðini, eitt nú tá undirsjóvartunnil verður gjørdur millum Streymoynna og Sandoynna og um Tangafjørð. Stóru broytingarnar og útlitini fyri komandi tíðir, herundir eisini møguligar útveitingar av fleiri sjóvegis farleiðum, gera tað neyðugt at endurskoða og eftirmeta skipanina og leiklutin hjá SSL. Fleiri uppskot til bygnaðarbroytingar hava verið gjørd upp gjøgnum tíðirnar, seinast í 2000 og í 2007. Tilmælini í hesum uppskotum eru tó als ikki fylgd. Tørvurin á at fremja tillagingar stendur sostatt við, 9 og seinni í frágreiðingini viðger arbeiðsbólkurin, hvørjar tillagingar eiga at verða umhugsaðar við atliti at stóru broytingunum, sum stovnurin hevur verið ígjøgnum. Heimildir at útveita Í lógini um fólka- og farmaflutning er ásett í § 4, at "raksturin av flutningi, ið kemur undir § 2, kann bara verða skipaður antin soleiðis, at landið sjálvt rekur flutningin, ella at landsstýrismaðurin bjóðar raksturin út fyri í mesta lagi 5 ár í senn. Landsstýrismaðurin hevur heimild til at avtala gjald fyri rakstur, ið verður boðin út." Síðani er, sum nevnt í innganginum, ásett í § 4, stk. 2, hvørjar treytir eru fyri útveiting av sjóvegis farleiðunum. Sostatt letur lógin upp fyri, at sjálvur raksturin av flutninginum kann verða boðin út til privat at reka, um hetta er til fyrimuns fyri landið tænastuliga og fíggjarliga og í § 5 er ásett, at vanligu reglurnar um útbjóðing í løgtingslóg um útbjóðing v.m. frá 1984 eru galdandi, um so er at ein útbjóðing verður framd. Tá tað í lógini er ásett, at tað er raksturin, sum kann verða boðin út til privat at reka, reisir spurningurin seg, hvussu hetta skal skiljast? Í serligu viðmerkingunum til lógina verður hetta ikki greitt skilmarkað, men tað verður tó viðmerkt, at tað er ein møguleiki sbrt. ásetingini at "farleið verður boðin út til aðrar partar at reka" og at tað "er ætlanin, at so stórur partur av rakstrinum sum gjørligt skal bjóðast út, hóast einki krav er í lógini um útbjóðing av farleiðum." Sostatt leggur lógin greitt upp til, at ein so stórur partur av rakstrinum sum gjørligt verður útveittur og kann hetta ikki tulkast øðrvísi enn, at lógin heimilar, at allir partar av rakstrinum, t.e. eisini sjálvt skipið, ið verður nýtt til farleiðina, verða útveittir. Sambært lógini um fólka- og farmaflutning er sum nevnt ásett, at ásetingarnar í lógini um útbjóðing eru galdandi í sambandi við eina møguliga útbjóðing av farleiðum hjá SSL. Harumframt ásetir lógin í § 5, stk. 3, at "landsstýrismaðurin kann áseta nærri reglur um útbjóðing av rakstri av flutningi á farleiðum." Lógin inniheldur sostatt heimild til í kunngerð at áseta nærri treytir fyri útbjóðing av farleiðum hjá Strandferðsluni. Hóast lógin er frá 2001, og heimildin í lógini til at útbjóða fleiri ferðir er nýtt, eru nærri reglur fyri útbjóðing enn ikki ásettar í kunngerð. Stutt ástøðilig gjøgnumgongd Tað almenna hevur altíð í ávísan mun keypt vørur og tænastur frá privatum veitarum, men rákið í flest øllum framkomnum búskapum seinastu 30 árini hevur greitt verið, at alt fleiri almennar tænastur verða útveittar. Rákið stavar í fyrstu syftu frá krøvum um sparingar í almenna geiranum og í aðru syftu frá búskaparligum ástøði innan búskap og almenna fyrisiting. Tó ber til at siga, at rákið í ávísan mun tykist at vera vent hesi seinastu árini og innan summi øki er ein tilgongd sett í verk at miðsavna partar av uppgávum, sum áður hava verið útveittar.2 Framvegis er tó greiða tilmæli, t.d. frá "det økonomiske 2 M.a. innan ferjurakstur í Noregi er útveitingartilgongdin meira ella minni steðgað og stórur partur av almennu samferðsluni verður mett at vera almenn uppgáva burturav (sí m.a. eigarapolitikkin hjá norsku stjórnini). Sí m.a. eisini frágreiðing um ferjuraksturin innan smærru oyggjarnar í Danmark: Indenrigs- og Justitsministeriet (2011) 10 råd" og frá "produktivitetskommissionen", at almennar uppgávur sum egna seg at vera útveittar, í størst møguligan mun verða kappingarútsettar, m.a. so tað kann vera staðfest, um møguligt er at skapa kapping og harvið ein møguligan produktivitetsvøkstur. Effektiviseringar innan almenna geiran byrjaðu av álvara í Onglandi í seinnu helvt av 1970'unum, tá Thatcher-stjórnin fór undir at privatisera partar av almenna geiranum í Bretlandi.3 Hetta er ein gongd, sum síðani hevur vundið upp á seg og sum hevur spjatt seg til restina av heiminum og líka síðani 1970'ini hevur útveiting verið eitt evni, sum hevur elvt til nógv kjak, ið stundum er meiri ideologiskt, enn teoretiskt grundað. Í búskaparfrøðini tróta teoriir4 ikki, ið á hvør sín hátt kunnu nýtast, tá útveiting skal greinast sum búskaparligt fyribrygdi. Akademiski heimurin, serliga innan búskaparfrøðina, hevur í áratíggju viðgjørt kjakið og virknaðin av útveitingum kring heimin. Arbeiðsbólkurin hevur sett seg inn í ein part av umfevnandi bókmentunum um evnið og vit halda, at tað ber til at staðfesta, at tað ikki ber til at gera eina einfalda og yvirskipaða niðurstøðu um, hvørt útveiting er eitt gott hugskot ella ikki. Orsøkin er, at útveiting altíð er eyðkend av stórari óvissu, sum er knýtt at eini torgreiddari samanseting av m.a. fíggjarligum, landafrøðiligum, bygnaðarligum, marknaðarligum og politiskum faktorum. Útveiting merkir í stuttum, at framleiðslan av almennum tænastum, ið sum útgangsstøði hevur verið almenn framleiðsla, verður latin privatum at framleiða. Hetta skapar ein tørv á einum útbjóðingarumfari, har áhugaðir privatir framleiðarar kappast um at geva eitt boð upp á uppgávuna. Tá eitt tilboð er valt, verður sáttmáli, ið ásetir nærri treytir, gjørdur millum partarnar. Eftir hetta fær privati veitarin, sum verður valdur, vanliga einkarætt upp á at veita tænastuna í eitt tíðarskeið eftir teimum treytum, sum sáttmálin ásetir.5 Útveiting av almennari tænastu merkir sostatt í stuttum, at ein almennur myndugleiki, eftir eitt útboð, ger eina sáttmála-líknandi avtalu um gjald til eina privata fyritøku, fyri at loysa eina nágreinaða uppgávu í eitt ávíst tíðarskeið, meðan eftirlitsskyldan heldur fram at vera almenn. 6 7 Hví útveita? Flestu almennu uppgávurnar, tó uttan ávísar myndugleikauppgávur (t.d. at skipa fyri kommunu- og løgtingsvali, eftirlitsuppgávur v.m.) og uppgávur, sum sambært lóg skulu veitast av tí almenna, kunnu í prinsippinum verða útveittar. Í praksis hevur tað tó serliga verið meiri einfaldar tekniskar uppgávur, ið eru lættar at skilmarka, sum t.d. reingerð, vegagerð, burturbeining av ruski og ymiskt viðlíkahaldsarbeiði, sum eru útveittar, eisini í Føroyum, ímeðan uppgávur innan vælferðar- ella 3 Aage, 2003: 10 Nakrar av teoriunum, ið kunnu nýtast, eru Theory og Core Competencies, Resource Based Theory, Neo Classical Economic Theory, Transaction Cost Theory, Contractual Theory, Agency Theory, Partnership and Alliance Theory, Relational Exchange Theory, Stakeholder Theory, Social Exchange Theory and Theory of Firm Boundaries. 5 Det økonomiske råd, 2004: 216 6 Andersen, 1996:18; Christensen & Pedersen, 2010 7 AKF, 2011: 15 4 11 umsorganarøkið, sum t.d. eldrarøkt, endurvenjing og barnaansing, í høvuðsheitum framhaldandi verða loystar av tí almenna.8 Tað kann vera ein fyrimunur at lata privatar veitarar standa fyri framleiðslu av almennum tænastum ella veitingum, um hesir megna at gera hetta fyri ein lægri kostnað enn tað almenna. Málið hjá øllum privatum fyritøkum er at fáa yvirskot av sínum virksemi. Tað merkir, at fyritøkurnar stremba eftir at lækka framleiðslukostnaðin. Ein týdningarmikil liður í at tryggja so lágan framleiðslukostnað sum til ber, er at endurnýggja framleiðsluháttin. Áeggjanin (incitamentið) fyri at avmarka kostnaðin, og harvið eisini vera nýhugsandi, er ikki í sama mun til staðar fyri leiðarar í almenna geiranum, m.a. tí teir ikki fáa part í ágóðanum av at lækka framleiðslukostnaðin.9 Tað, sum gongur aftur sum fremsta endamál ella grundgeving fyri at fremja eina útveiting, er heilt einfalt, at hetta er eitt amboð til effektivisering ella sparing í almenna rakstrinum. Somuleiðis meta fleiri, at privati geirin megnar at skipa virksemi á ein slíkan hátt, at góðskan í minsta lagi er eins góð og hjá tí almenna. Av hesum sama kemur ofta nýtta leiðarorðið fyri útveiting: "best og bíligast". Hetta ger seg kanska serliga galdandi, tá talan er um handilsliga tænastu, t.e. sølu av vørum og tænastum, mótvegis beinleiðis myndugleika-handhevjan. Royndir hava víst, at ein útveiting kann styrkja um góðskuna og tænastuna til borgaran, tí at veitararnir eru undir trýsti til støðugt at betra um tænastuna. Fortreytin er tó, at verulig kapping er um at "vinna" uppgávurnar. Somuleiðis kann ein útveiting hava við sær eitt størri fjølbroytni í mun til tænastuveitingarnar, sum tað almenna veitir borgarunum við tað, at fleiri veitarar koma á ein marknað og at borgarin fær størri frælsi at velja eitthvørt tilboð ella tænastu, sum hóskar best til viðkomandi. Hetta ger seg kanska serliga galdandi, tá talan er um tænastur, har fleiri veitarar, oftani eisini ein almennur veitari, kappast um "kundarnar" á sama marknaði, tær sonevndu "frítt-val"-skipanirnar10 eru eitt dømi um tað. Royndir vísa harumframt, at sjálv útveitingartilgongdin (ella ein kappingarútsetan) hevur við sær, at tað verður sjónligt, hvat landið fær fyri tann pening, sum verður játtaður til ávísa tænastu. Ein kappingarútsetan kann soleiðis vera eitt høvi at meta um tænastustøðið og tey krøv, sum verða sett teimum, sum skulu loysa uppgávuna. Á henda hátt verður møguligt at fáa eitt betri samsvar millum tænastustøðið, sum politiska skipanin ynskir, og tænastuna, sum í roynd og veru verður veitt.11 Politikarar kunnu sjálvsagt hava onnur mál við ávísari almennari tænastu, enn at framleiða tænastuna ella veitingina so bíliga sum til ber. Eitt gott dømi er kanska Strandferðslan, hvar útjaðarapolitisk atlit kunnu sigast at viga tyngri enn búskaparligu atlitini.12 Eitt endamál við at útveita kann í einum slíkum føri vera at tryggja, at gagnnýtsla av játtanini er so munadygg sum til ber, samstundis sum 8 AKF, 2011: 14 Det økonomiske råd, 2004: 223 10 Frítt-val skipanir innibera, at tað almenna hevur skyldu at skapa grundarlag fyri valfrælsi hjá borgarum, t.d. í mun til val av veitara til ávísa tænastu. Vanliga skulu privatir veitarar góðkennast, so tað verður tryggjað, at teir liva upp til tey krøv um prís og góðsku, sum almenni myndugleikin ásetir. Hetta er ein skipan, sum t.d. verður nýtt innan eldraøkið í Danmark, hvar borgarar kunnu velja millum veitingar (t.d. mattænastu, persónliga røkt og praktiska hjálp) frá kommununi ella frá privatum góðkendum veitara. 11 Udliciteringsrådet (2006): 4 12 Sí m.a. brotið niðanfyri um samfelagslig og sektorpolitisk atlit. Tað er ásett beinleiðis í lógina um fólka- og farmaflutning, at tænastustøði og prísur í minsta lagi skulu varðveitast í.s.v. eina møguliga útveiting 9 12 tænastustøðið verður varðveitt. Um politikarar ynskja at taka serlig atlit til ávísar samfelagsbólkar ella serlig øki í landinum, kann hetta vera partur av sáttmálabundnu treytunum, tá privatir veitarar standa fyri framleiðsluni av almennu tænastunum. Treytir fyri væleydnaðari útveiting Sum nevnt, so hevur tað síðani 1970-árini verið eitt støðugt kjak um virknaðin av útveiting í flestu vesturlendsku londunum.13 Heilt yvirskipað verður grundgivið fyri, at kappingin hevur við sær eina bíligari framleiðslu, ímeðan tað á hinari síðuni verður víst á, at tað kann hugsast, at bíligara framleiðslan hevur við sær eina verri góðsku. Hetta hevur eisini við sær, at tað er torført at meta um veruligu effektirnar av eini útveiting, bæði tí úrslitini broytast yvir tíð (stutt- og langskygd úrslit) og tí at tað í stóran mun veldst um, hvussu úrslitini verða máld. Serliga er tað góðskusíðan, sum hevur víst seg at vera torfør at máta. Harafturat er torført at siga nakað yvirskipað um møgulig úrslit av eini útveiting, tí tað sum nevnt í stóran mun er tengt at kringumstøðunum, marknaðarstøðuni innan geiran og samfelagnum, útveitingin fer fram í. Vit hava tí valt at draga tey viðurskifti fram, sum í bókmentunum ganga aftur sum grundleggjandi fortreytir og mannagongdir, til tess at tryggja eina væl eydnaða útveiting, umframt hvørji eyðkenni ella fortreytir eiga at vera til staðar innan ávíst øki, áðrenn avgerð verður tikin um at útveita. Seinni verður ástøðiliga gjøgnumgongdin m.a. fylgd upp við teimum royndum innan útveiting, sum vit í Føroyum hava innan øki, sum kunnu minna um sjóvegis farleiðirnar hjá SSL. Arbeiðsbólkurin metir, at hesar royndir eru virðismiklar, tá umhugsað verður at útveita tænastur í Føroyum, sum er ein lítil marknaður við serligum eyðkennum, ið setir sínar avmarkingar í mun til møguligar útveitingar. Tað eru fleiri treytir, ið eiga at vera loknar, um ein útveiting skal kunna geva samfelagsbúskaparligan vinning. Til tess at lýsa hesar treytir, kann útveitingartilgongdin býtast upp stigvíst.14 Fyrsta stig er at eyðmerkja øki, sum egna seg væl til útveiting. Í hesum sambandi er týdningarmikið at meta um, hvørt tað er møguligt at skapa veruliga kapping á avvarðandi marknaði, sum verður útveittur, í hesum føri innanoyggja ferjurakstur í Føroyum. Hetta krevur, at tað eru nóg mikið av áhugaðum pørtum/fyritøkum, og at hesar ikki samstarva við hvørja aðra í.s.v. útbjóðingina. Um hendan fortreytin ikki er til staðar, verður úrslitið, at ein almennur einkarrættur beinanvegin verður skiftur út við privatan einkarætt. Hetta er undir vanligum umstøðum ikki ein ynskilig støða, eftirsum ein privatur monopolistur kann útnytta marknaðarstøðuna soleiðis, at tað ikki er skilagott fyri samlaðu samfelagsnyttuna. Í hvussu stóran mun til ber at útnytta marknaðarstøðuna veldst tó um, hvussu útveitingartreytir og sáttmálarnir verða skrúvaðir saman. Sáttmálaviðurskiftini verða nærri viðgjørd niðanfyri. 13 14 Aage (2003) Mortensen (1998) 13 Um tað almenna ynskir at varðveita góðar møguleikar at fara inn í, hvussu uppgávan verður loyst, er tað sannlíkt lættari, tryggari og minni krevjandi, um framleiðslan fer fram innan tað almenna. Møguleikin ella ynski um at kunna "blanda seg" er sostatt eisini avgerandi fyri, hvørt eitt øki er egnað til útveiting. Um tørvur er á einum stórum "kapitalapparati", sum í avmarkaðan mun kann nýtast til aðra nýtslu (sonevndu sunk costs), kann tað avmarka talið av fyritøkum/veitarum, ið vilja luttaka í eini útveiting, eftirsum fíggjarliga tapið hevði verið stórt, um veitarin seinni missir lisitatiónina. Í einum tílíkum føri kann myndugleikin velja at avmarka útveitingina til t.d. bara at fevna um sjálva tænastuna ella partar av tænastuni, t.d. reingerð. Í mun til Strandferðsluna kann tað soleiðis vera ein møguleiki at lata eina privata fyritøku standa fyri t.d. rakstrinum av skipinum, meðan landið framhaldandi eigur skipini. Hinvegin er vansin, um bara tænastan ella raksturin verður útveittur, at veitarin/fyritøkan ikki í sama mun verður eggjað til at halda kapitalapparatið við líka, umframt at frástøðan til eigaran kann hava óhepnar avleiðingar fyri tænastuna og starvsfólkini. Samanumtikið kann man siga, at teir størstu møguleikarnir fyri einum effektiviseringsvinningi við at flyta ávíst virksemi frá tí almenna til tað privata, eru at finna innan øki, har tað er lutfalsliga lætt at nágreina og eftirhyggja/kanna góðskuna av eini ávísari veiting, og har tað ikki er sannlíkt, at tað vera politisk ynski um munandi broytingar í mun til veitingina innan sáttmálaskeiðið. Dømi upp á øki, ið sum útgangsstøði kunnu vera væl egnað til útveiting er samferðsla, viðlíkahald av vegum og bygningum, umframt fyrisitingarligar uppgávur sum t.d. roknskap. Hinvegin kann tað vera ynskiligt at varðveita ávísa framleiðslu innan tað almenna, um tað verður mett at vera sera umráðandi at sleppa undan at góðskan versnar og um tað samstundis er soleiðis, at góðskan er torfør at máta. Óvissa um møguleikan hjá privatum framleiðarum at spara við at lækka góðskuna, ger somuleiðis eina útveiting minni freistandi. 15 Tá avgerð er tikin um at útveita ávísa uppgávu, er næsta stig at áseta treytirnar fyri útveitingina. Tað inniber m.a., at góðskutreytir fyri veitingini skulu nágreinast og hvørjar treytir skulu ráða, í mun til útveljingina millum privatu veitararnar. Tá útbjóðingarumfarið er fullført og ein vinnari er funnin, er triðja stig at tilevna ein sáttmála. Hvussu fjøltáttaður (kompleksur) sáttmálin er, veldst um slagið av veiting. Sannlíkindini fyri, at útveitingin virkar eftir ætlan, økjast, um tænastan verður lýst og skilmarkað neyvt, eftirsum hetta ger góðskumetanir í sáttmálatíðarskeiðinum lættari. Vavið av sáttmálanum eigur at vera soleiðis, at tað skapar størst møguliga kapping. Ein ov umfatandi og nágreiniligur sáttmáli kann styggja bæði verandi og møguligar nýggjar veitarar. Til tess at tryggja, at eisini smærri veitarar hava møguleika at luttaka, er ein møguleiki at býta uppgávuna upp í fleiri partar, sum síðani verða útveittir hvør sær.16 Sáttmálaviðurskifti Vanliga verður arbeitt við tveimum hugtøkum innan sáttmálar, nevniliga bruttosáttmáli og nettosáttmáli. 15 Sørensen (2004); Det Økonomiske Råd (2004): 228 Í mun til SSL hevði ein møguleiki t.d. verið at kanna, um tað ber til at útveita ávísar tænastur fyri seg, t.d. katering, reingerð, viðlíkahald v.m. 16 14 Bruttosáttmálin er eyðkendur við, at veitarin fær fulnað fyri kostnaðin av tænastuni, men ikki inntøkurnar frá ferðafólkunum. Útbjóðarin fær allar ferðaseðlainntøkur, og tað er eisini hann, sum stendur fyri bæði at leggja ætlanir og marknaðarføring. Fyri útbjóðaran skapar ein tílíkur sáttmáli størri smidleika, serliga tí at tað loyvir honum at gera skjótar og/ella neyðugar tillagingar, uttan at samráðast við veitaran um árin á inntøkugrundarlagið hjá honum. Vansin við einum bruttosáttmála kann vera, at tænastuveitarin hevur minni orsøk til at albøta (optimera) og økja um tænastuna ella talið av ferðafólki, sum nýta tænastuna. Dømi um bruttosáttmála eru sáttmálarnir, sum eru gjørdir við bussfeløgini, ið røkja farleiðirnar hjá Bygdaleiðum. Nettosáttmálin er eyðkendur við, at veitarin fær inntøkurnar frá ferðafólkunum. Í tann mun ferðaseðlainntøkurnar ikki rinda útreiðslurnar, fær veitarin harumframt eitt sáttmálagjald frá útbjóðaranum. Í tílíkum sáttmála stendur veitarin oftast fyri bæði at leggja ætlanir og marknaðarføring, og sáttmálin eggjar veitara til at økja um ferðamannatalið, m.a. við góðari tænastu, lýsingum o.s.fr. Vansin við einum nettosáttmála kann vera, at hann er meira stirvin fyri útbjóðaran. Dømi um nettosáttmála er sáttmálin við privat felag um siglingina um Mykinesfjørð. Til ber at seta bæði sløgini av sáttmálum saman, t.d. bruttosáttmála við skipan, ið eggjar til at hækka ferðamannatal og brúkaranøgdsemi. Innihaldið í sáttmálanum Tað er ymiskt frá sáttmála til sáttmála, hvat verður skipað, og hvussu nógv farið verður í smálutir. Og ofta eru tað marknaðartreytirnar, sum hava ávirkan á, hvat verður ásett í sáttmála. Alment er galdandi, at jú meira tænastan krevur av almennari fígging, jú størri og meira nágreinað krøv verða sett í sáttmálanum. Vanligastu sáttmálaásetingarnar kunnu býtast upp 4 yvirskipaðar yvirskriftir: 1. Ferðaætlan 2. Góðska a. Kanningar av, um brúkarin er nøgdur, herundir bónus og bót b. At ferðaætlanin verður hildin (komu-/fráferð til tíðina) c. Nøktandi kunning um broytingar í ferðaætlan o.a. (ferðslukunning) d. Standard og viðlíkahald av amboðunum 3. Kostnaður 15 4. Áeggjan (Incitament) Sáttmálin eigur at innihalda eina nágreining av, hvørji broytt viðurskifti kunnu føra til hægri prísir, og bara í teimum førum, sum beinleiðis eru nevnd, eigur at vera møguligt at hækka prísin. Hetta til tess at tryggja, at framleiðararnir ikki koma við órealistiskum boðum, um teir vænta, at prísirnir seinni kunnu broytast. Tá ið sjálv útveitingin er gjøgnumførd, er smidleikin vorðin minni. Hann, ið fær sáttmálan, stendur sostatt í eini sera sterkari samráðingarstøðu í mun til at tillaga sáttmálan. Tí er fyrireikingararbeiðið áðrenn útveitingina og útgreiningin av krøvum sera týdningarmikil, um úrslitið skal vera gott. Fyrireikandi arbeiði eigur ikki at vera undirmett, eins og neyðuga orkan eigur at vera sett av til eftirfylgjandi fyrisitingarliga arbeiðið, sum liggur í uppgávuni at stýra og hava eftirlit við privatu veitarunum. Longdin á sáttmálanum Tað er eitt sindur ymiskt, hvussu lang sáttmálaskeið verða vald ísv. útveitanir av almennum uppgávum. At byrja við er vanligt í grannalondum okkara við lutfalsliga stuttum sáttmálum, ið eru galdandi í 1-2 ár, tí tað gevur útbjóðaranum møguleika fyri at tillaga og broyta óhepnar ásetingar í sáttmálanum innan rímiliga tíð. Tá ið útbjóðari og veitari hava fingið fleiri og betri royndir við sáttmálastýring, er tað ofta ein fyrimunur at gera sáttmála yvir longri tíðarskeið, tí tað gevur veitaranum betri fortreytir fyri at gera ætlanir fyri virksemið, gera íløgur, seta fólk o.s.fr. Tað eru tvey viðurskifti, sum hála hvør sín veg, hvat longdini á sáttmálanum viðvíkur. Eitt stutt sáttmálaskeið kann vera ynskiligt, um tað skal vera skjótt og lætt at skifta veitara, um so er, at góðskan ikki verður sum avtalað. Hinvegin er vandin við einum stuttum sáttmálaskeiði, at færri veitarar vilja vera við í útbjóðingini, tí vandin kann vera størri fyri t.d. at missa íløgur, sum eru knýttar at veitingini (t.d. um íløgur skulu gerast í skip, útgerð o.a.). Long sáttmálaskeið kunnu hinvegin eisini merkja, at kappingin ikki verður jøvn, tá ið nýggj útboðsumfør koma, eftirsum tann fyritøkan, ið júst hevur havt sáttmálan, hevur stórar fyrimunir í mun til ta vitan, hon hevur fingið í sáttmálaskeiðinum. Til tess at tryggja, at sáttmálin verður hildin, er neyðugt at fremja reglubundið eftirlit, har veruliga góðskan verður sammett við kravið í sáttmálanum. Eftirlit og stýring Útveiting er ikki ókeypis fyri útveitaran. Sannlíkindini fyri eini væleydnaðari útveiting økjast munandi,17 um fyrireikingararbeiðið er gjørt til lítar, og kann tað í summum førum gerast kostnaðarmikið, alt eftir hvussu umfatandi arbeiðið er. Eftir framda útveiting er neyðugt, at tað 17 Sullivan W., Ngwenyama K. (2005) 16 almenna hevur neyvt eftirlit við, hvussu útveittu uppgávurnar verða loystar og um veitarin livir upp til tey krøv, ið vórðu avtalað í útveitingarsáttmálanum. Slíkt eftirlit kann eisini gerast dýrt og eigur kostnaðurin av hesum arbeiði at vera tikin við í samlaða roknistykkið, tá útveitt verður. Royndir úr Íslandi18 staðfesta, at tá myndugleikarnir ikki í nóg stóran mun seta orku av til eftirlit, skiftir javnvágin soleiðis, at privatu fyritøkurnar fáa ein fyrimun, tá samráðast skal um framtíðar treytir og sáttmálar. Somu trupulleikar tykjast at vera í Føroyum, sum komið verður inn á seinni í frágreiðingini. Trupulleikin gerst serliga stórur, tá avmarkað kapping er um uppgávurnar og ein ella fáir veitarar koma sær í sterka samráðingarstøðu. Umframt at reka beinleiðis eftirlit við útveittu uppgávunum, er neyðugt hjá tí sum útveitir, alla tíðina at fylgja við í og seta seg inn í tær broytingar, ið fara fram á marknaðinum útveitingin fer fram. Jú størri munurin gerst millum tað, sum almenni útveitarin og privati veitarin hava av upplýsingum, tess størri gerast sannlíkindini fyri eini miseydnaðari útveiting. Hetta er trupulleikin við "assymetriskari informatión", sum er væl lýstur í búskaparfrøðini, har dømi um bilasølur, sum selja brúktar bilar til kundar, ið ikki vita eins nógv um bilin og seljaran, helst er tað kendasta. Hugsa vit t.d. um at útveita partar av virkseminum hjá Strandferðsluni, er umráðandi at almennu myndugleikarnir eru førir fyri at meta um, nær tørvur er at umvæla skipini, hvørji krøv eru til starvsfólkið umborð, broytingar í altjóða maritimari lóg, tørvur og nøgdsemi hjá ferðafólkum, grundarlagið undir prísum á ferðaselum, oljunýtsla, o.s.v. Útveitingarsáttmalar kunnu ongantíð gerast fullkomnir, skilt á tann hátt, at ógjørligt er at taka hædd fyri øllum viðurskiftum, sum framtíðin ber. Hóast hetta, so eiga fyritøkur og stovnar, ið útveita, gjølla at umhugsa tær støður, ið kunnu hugsast at taka seg upp, eftir framda útveiting. Jú betri útveitarin hevur sæð fyri sær møguligar framtíðar trupulleikar, tess størri gerast sannlíkindini fyri, at skilagóðar loysnir verða funnar so líðandi, umframt at tað eru størri sannlíkindi fyri, at tað er møguligt at hava tamarhald á fíggjarligu viðurskiftunum.19 Frambrot innan tøkni gera tað nú í nógvum førum lættari hjá útveitarum at hava eftirlit við útveittum uppgávum. Talgildar skrásetingarskipanir, vakmyndatól, og onnur framkomin útgerð gera tað í nógvum førum møguligt at føra eftirlit niður í smálutir. Slíkt eftirlit kann tó gerast dýrt, og ein vansi er harumframt, at ov nógv eftirlit við starvsfólki minkar um trivnaðin hjá hesum. Neyðugt er tí at meta um, hvussu eftirlitið verður skipað og hvussu tað ávirkar starvsfólkið, ið skal reka útveittu uppgávurnar. Ein sáttmáli, ið umfatar eina ørgrynnu av smálutum, kann gerast kostnaðarmikil at hava eftirlit við, og kann eisini styggja møguligar veitarar burtur. Tí er umráðandi, at slík viðurskifti verða greinað væl, áðrenn støða verður tikin til, um útveitast skal yvirhøvur. Fyrireikingararbeiðið, sum er knýtt at eini útveiting, umfatar millum annað at velja besta útveitingarleistin og gera av, um øll tænastan ella bert partar av henni skulu útveitast. Eisini er neyðugt at kanna, um nóg mikið av skikkaðum veitarum eru, ið kunnu bjóða upp á uppgávuna. Finnast má eisini útav, um styttri ella longri sáttmálaskeið er besta loysnin. 18 19 Gudmundsson, H. Fjármála- og efnahagsráðuneyti, Ísland. Donahue, J. D. (1989) 17 Eftir lokið útboð skal sáttmáli gerast við vinnaran, sum eisini krevur nakað av arbeiði. Her er millum annað longdin á sáttmálanum ein týðandi táttur, ið eigur at verða gjølla viðgjørdur. Um ikki útveitandi myndugleikin megnar at reka nøktandi eftirlit við útveittu uppgávunum, økjast sannlíkindini fyri, at einans privati veitarin fær vinning burturúr, samstundis sum samfelagsligi vinningurin minkar ella blívur heilt burtur. Serliga er vandin stórur, um kapping ikki er um útveittu uppgávurnar. Er eingin verulig kapping um at fáa uppgávuna, samstundis sum almenni myndugleikin ikki førir nøktandi eftirlit, eru sannlíkindi fyri samfelagsbúskaparligum tapi stór. Støðan er at líkna við tá eitt privat monopol kemur í staðin fyri eitt alment monopol og her sigur búskaparliga ástøði, at samfelagsbúskaparligt tap er úrslitið. Tískil er neyðugt, at útveitarin setir neyðugu orkuna av, soleiðis at munagott eftirlit kann rekast. Hesin kostnaðurin er eitt dýrkandi millumlið í samband við eina møguliga útveitan og má hesin kostnaður sum nevnt takast við í samlaða roknistykki, tá mett verður um kostnaðin av at útveita ávísa tænastu. Royndir í grannalondum okkara Í "Uppskoti til framtíðarvirksemið hjá Strandfaraskipum Landsins", sum varð handað landsstýrismanninum í innlendismálum í 2007, verður gjørd ein stutt eftirmeting av teimum útveitingum, sum eru framdar í okkara grannalondum. Niðanfyri eru summar av niðurstøðunum hagani endurgivnar, umframt at nýggjari royndir eru tiknar við. Samferðsluøkið í grannalondum okkara Danmark, Noregi, Svøríki, Íslandi og Grønlandi hevur verið fyri stórum broytingum seinastu árini, tá tað ræður um ferðamannaflutning við bussi, toki ella ferju. Broytingarnar eru allar framdar eftir sama leisti, hóast tað er ymiskt, hvussu víðgongt farið er til verka frá landi til land. Høvuðsreglan hevur verið at royna at skilja sundur politiska myndugleikan og sjálvan raksturin. Tá ið politiski myndugleikin og raksturin eru sundurbýtt, er rættuliga ymiskt, hvussu raksturin er skipaður í grannalondunum. Í Danmark er siglingin til smáar útoyggjar vorðin ein kommunal uppgáva. Kanning gjørd av donskum arbeiðsbólki í 2011 staðfestir, at ferjuraksturin til danskar smáoyggjar í nógvum førum er skipaður í smærri eindum. Hesar eindir megna bert í avmarkaðan mun at byggja upp servitan og nýta ikki gott av stórrakstrar-fyrimunum. Tilmælið hjá danska arbeiðsbólkinum er at seta á stovn eina felags skrivstovu, ið umboðar allar tær fyritøkur, ið røkja ferjusamband til donsku smáoyggjarnar. Endamálið við slíkari skrivstovu er at savna servitan innan ferjurakstur á einum staði, umframt at virka fyri, at veitarar fáa ávísar stórrakstrar-fyrimunir, við til dømis felags innkeypi av olju og felags tyrggingarsáttmálum.20 Sostatt eru tekin innan danska ferjuraksturin um, at stig vera tikin fyri at miðsavna partar av ferjurakstrinum við atliti at samvirkis- og stórrakstrarfyrimunum. Tó skal viðmerkjast, at sjálvur ferjuraksturin framhaldandi í stóran mun verður útveittur og at tað framhaldandi er ein tilmæld loysn, m.a. frá Produktivitetskommissionen, at almennir myndugleikar skapa kapping um allar almennar uppgávur, sum egna seg til kappingarútsetan. Um slík kappingarútsetan ikki vísir seg at hava við sær ein produktivitetsvøkstur, kann landið átaka sær 20 Indenrigs- og Sundhedsministeriet (2011). 18 uppgávuna. Tað sum er avgerandi sbrt. Produktivitetskommissionen er, at tað verður skapt kapping um uppgávurnar.21 Ferjuraksturin til Borhnholm er eitt áhugavert dømi fyri føroysk viðurskifti, eftirsum siglingin til Bornholm í ávísan mun minnir um siglingina um Suðuroyarfjørð, bæði tí hetta er ein lutfallsliga fíggjarliga tung farleið og orsaka av landafrøðiligu frástøðuni og serliga politiska uppmerkseminum. Farleiðin til Bornholm varð á fyrsta sinni útveitt í 2003. Útbjóðingin varð í fyrstu syftu ikki mett at vera væleydnað, eftirsum ongin kapping var um at vinna farleiðina og bara tað eina boðið, nevniliga frá almenna felagnum "Bornholmstrafikken A/S", var uppá farleiðina. Síðani varð enn eitt útboð framt í 2011, hvar Danska Færger A/S vann útboðið. Tað er torført at meta um, hvussu væl eyndað hendna útveiting hevur verið, men frágreiðing hjá Transportministeriet frá 2014, framgongur, at borgarar sum heild eru væl nøgdir við tænastustøðið á farleiðini. Somuleiðis framgongur, at stuðulin frá danska statinum til privata veitaran er hækkaður úr 50 mió. Kr. í 199 til 200 mió. Kr. í 2012, m.a. orsaka av krøvum til nýggj skip v.m. Á bussøkinum er útveiting nógv nýtt í Norðurlondum. Tann danski bussraksturin varð inntil 1995 rikin av tí almenna, tá hann varð lagdur í eitt alment partafelag, samstundis sum raksturin av bussfarleiðum varð boðin út (lisitasjón). Almenna partafelagið Combus vann tey flestu útboðini, sum tey luttóku í tey fyrstu árini. Seinni kom fram, at felagið hevði bjóðað ov lágt, og kom sær tí í fíggjarligar trupulleikar. Tað má ásannast, at henda roynd at leggja raksturin í alment partafelag, ikki var væleydnað. Ein av orsøkunum kann vera, at tíðarskeiðið frá tí, at virkað varð á einum skipaðum monopolmarknaði, til at virkað varð á einum beinhørðum kappingarmarknaði, var ov stutt. Hetta merkti m.a, at felagið ikki hevði umstøður og tíð til at tillaga kostnaðarstøðið til nýggju støðuna. Á norska ferjumarknaðinum hevur útveiting eisini verið nýtt. Gongdin hevur verið, at tey privatu feløgini, sum hava luttikið í útbjóðingum, gerast færri og færri, tí at ein konsolidering er farin fram, har feløg eru løgd saman. Hetta er ein hóttan móti at tryggja framhaldandi neyðugu kappingina, sum er ein fortreyt fyri væleydnaðum útbjóðingum. Tað er ymiskt, hvussu hóvliga farið er fram í teimum ymisku londunum. Svøríki fór rættiliga skjótt undir at kappingarútseta raksturin við privatari luttøku. Vansin hevur verið, at tann almenna rakstrarfyritøkan SJ (Svenska Järnvägar) kom í fíggjarligar trupulleikar, sum tó nú eru við at vera loystir. Royndir í Álandi Arbeiðsbólkurin hevur verið í samband við álendsku stjórnina, har vit hava spurt okkum fyri um tær royndir, sum stjórnin hevur fingið til vega við at útveita inannoyggja ferjuraksturin í Álandi. Í 2010 varð farið undir undir tilgongdina at útveita raksturin av innlendis skergarðsferjunum í Álandi. Í 2012 vórðu fyrstu farleiðirnar útveittar og í skrivandi stund verður fyrireikandi arbeiðið til at útveita seinastu farleiðina í Álandi, gjørt. Eftir ætlan verða allar farleiðir í Álandi útveittar til privat at reka í 2016. Áland er eitt oyggjaland, sum minnir um Føroyar í stødd. Tískil eru royndirnar í Álandi áhugaverdar fyri okkum at hyggja nærri at. Tó er talan um heilt øðrvísi farleiðir í Eystursjónum, og ferjurnar eru í 21 Produktivitetskommissionen, 2014 19 fleiri førum sonevndar linjuferjur, t.e. opnar flakakendar bilferjur, sum sigla stuttar teinar. Eisini eru størri innilokaðar bilferjur, sum sigla longru teinarnar í Álandi, ið minna meiri um størru føroysku ferjurnar. Øðrvísi farleiðirnar hava við sær, at álendska ferjuferðslan ikki er áløgd somu trygdarkrøv o.a. sum í Føroyum, og hevur hetta við sær øðrvísi møguleikar fyri tillagingum, enn vit hava í Føroyum. Áland hevur nýtt ein heldur øðrvísi útveitingarhátt enn hini norðurlondini. Til tess at skapa ein marknað við kapping millum fleiri veitarar, hevur álendska stjórnin avgjørt at átaka sær ein stóran part av váðanum, soleiðis at fíggjarligi vágin hjá teimum sum bjóða seg fram, verður avmarkaður. Álendska stjórnin hevur valt ein leist sum inniber, at landið heldur útreiðslurnar til olju og viðlíkahald (tænastu, dokkingar o.a.). Landið keypir sostatt oljuna inn í stórum nøgdum og veitararnir bíleggja oljuna frá landinum. Landið átekur sær sostatt váðan við sveiggjandi oljuútreiðslum. Eftirsum landið hevur neyva vitan um oljunýtsluna á ymsu farleiðunum frá tíðarskeiðinum, tá ið landið rak farleiðirnar, hevur tað verið møguligt at áseta eitt evsta mark fyri, hvussu stóra oljunýtslu landið heldur útreiðslurnar fyri í sáttmálunum við privatu veitararnar. Sostatt er tað bara sjálv tænastan, t.e. starvsfólk og tænasta umborð á ferjunum, sum verður útveitt, meðan landið (álendska stjórnin) framvegis eigur skipini, stendur fyri oljuútreiðslunum og tekur avgerð um ferðaætlan og ferðaseðlakostnað o.a. Grundhugsjónin aftanfyri útveitingini av álendsku skergarðsferðsluni hevur verið, at tann parturin sum kann ávirka fíggjarligu fortreytirnar/váðan, skal hava ábyrgdina av váðanum. Tá stjórnin sum "bíleggjari" avger, hvørjar ferjur skulu nýtast til farleiðina (tænastustøðið), hvør tíðarætlan skal vera galdandi og harvið, hvør tænastuferðin skal vera, ávirka hesar treytirnar oljunýtsluna í størri mun, enn privati veitarin hevur møguleika fyri. Tankin er tí, at tað er betri, at stjórnin átekur sær tann váðan, sum liggur innbygdur í sveiggjandi oljuprísi. Sáttmálaskeiðini eru 4 ár fyri flestu farleiðirnar og 3 ár fyri einstakar farleiðir. Sambært álendsku stjórnini, hevur endamálið við at átaka sær stóran part av váðanum verið, at fáa so lokkandi sáttmálatreytir sum til ber, soleiðis at ein marknaður verður skaptur og at verulig kapping fæst um at vinna sáttmálarnar. Endamálið hevur verið at fáa so bíligan prís fyri tænastuna sum til ber og royndirnar hesi fyrstu árini, síðani stjórnin fór undir at útveita, hava verið góðar, um hugt verður at fíggjarligu gongdini. Kappingarútsettu rakstrarkostnaðirnir eru sbrt. álendsku stjórnini lækkaðir við til samans 20-38 % alt tíðarskeiðið, samanborið við kostnaðin, tá tað almenna stóð fyri rakstrinum. Hetta eru samlaðu sparingarnar, tá núverandi rakstur verður sammettur við væntaðu útreiðslurnar, sum tað almenna hevði havt av farleiðunum. Útgangsstøðið hjá teimum hevur verið rakstrarúrslitið áðrenn útveitingina, justerað við einum árligum vøkstri í útreiðslugongdini á 2% um árið. Talan er sostatt um samlaðu sparingarnar í sáttmálaskeiðinum.22 Í forkanningini varð roknað við, at 4-5 starvsfólk frá "reiðarídeildini" í álendsku stjórnini skuldu flytast til "bíleggjara-deildina" til at taka sær av útveitingartilgongdini, sáttmálum o.ø. Eftirsum útveitingin sostatt kravdi eina uppraðfesting innan 22 Fyrisitingarligi kostnaðurin hevur verið 4 % av rakstrinum. Í sambandi við eina útveiting varð lagt upp fyri, at tað eisini er ein fyrisitingarligur kostnaður knýttur at stýring og eftirliti og tí varð útgangsstøðið hjá álendsku stjórnini, at sparingarnar við eini útveiting í minsta lagi skuldu vera 12 %, um hendan loysn skuldi veljast. 20 uppfylging og eftirlit av sáttmálum o.ø. varð avgjørt, at búskaparliga markið fyri at útveita ferjuraksturin var, at sparingin í minsta lagi skuldi vera 12 %. Høvuðsorsøkin til at tað hevur verið møguligt at spara so mikið stórar upphæddir við útveitingini eru, at tillagingar eru gjørdar í mun til starvsfólk og lønir. Í summum førum eru nýggj starvsfólk sett, sum fáa eina lægri løn, í øðrum førum eru arbeiðsætlanirnar (vaktir) og ferðaætlanir broyttar, soleiðis at farleiðirnar verða røktar av færri starvsfólkum og at enda verður onkur farleið nú rikin av estiskum felag, sum hevur møguleika at seta starvsfólk við lægri løn. Andstøðan í álendska parlamentinum hevur verið sera atfinnandi mótvegis hesum seinasta, t.e. at stjórnin letur upp fyri, at útlendsk arbeiðsmegi rekur farleiðirnar í álendska skergarðinum og tosað hevur verið um "løndumping" í hesum føri. Sostatt er talan um heilt øðrvísi útveitingartreytir og krøv til skip og manning, sum tað sannlíkt ikki ber til at nýta í Føroyum. Tí kann tað ikki væntast, at ferjuraksturin hjá SSL kann spara so stórar upphæddir, sum hevur verið møguligt í Álandi, eftirsum stórt sæð øll sparingin stavar frá lækkaðum lønarútreiðslum. Tó kann sjálvur leisturin við váðabýtinum og lutvísari útveiting, sum hevur verið nýttur í Álandi, vera áhugaverdur í Føroyum, sum eisini er ein lítil marknaður við sera avmarkaðum møguleikum fyri at skapa virkna kapping. Tað er somuleiðis vert at hava í huga, at royndir aðrastaðni hava víst, at tað oftani er ein stuttskygdur vinningur at heinta við eini útveiting, og tað er vanligt, at tað ber til at staðfesta eina sparing fyrstu árini eftir eina útveiting. Sum frá líður vísir tað seg tó oftani, at útreiðslurnar síðani byrja at hækka, og er tað tískil oftani stórur munur á, um tú fremur eina eftirmeting av eini útveiting stutt eftir, at ávís tænasta er útveitt, og um tú síðani fremur somu eftirmeting fleiri ár seinni.23 Tað er ikki óvanligt, at ein konsolidering fer fram millum smærru feløgini, sum í byrjanini kappast um at vinna útbjóðingarnar. Hetta er ein vansi fyri kappingina á marknaðinum og hevur oftani eina neiliga ávirkan á prísstøðið, sum vanliga hækkar, tá færri leikarar eru virknir á marknaðinum. Eitt dømi um hetta er norski ferjumarknaðurin, har talið av feløgum sum bjóða er vorðið so mikið lítið, at royndin at skapa kapping á marknaðinum partvíst er steðgað. Tí verður tað áhugavert at fylgja álendsku royndunum og teimum útveitingarumførunum, sum standa fyri framman, eftirsum tað er ov stutt fráliðið til at kunna staðfesta, hvørt útveitingin hevur verið væl eydnað í Álandi. Kanningarúrslit av royndum í øðrum londum Danski granskingarstovnurin AKF (Anvendt Kommunal Forskning) almannakunngjørdi í 2011 víðfevnda frágreiðing um útveiting av almennum tænastum24. Frágreiðingin er ein umfevnandi bókmentagransking, hvar ein granskingarbólkur hevur innsavnað knapt 4000 altjóða kanningar um útveiting, hvarav 80 frágreiðingar vórðu útvaldar til nærri eftirkanning. AKF-frágreiðingin fevnir rættiliga vítt, við tað at hon byggir á royndir úr fleiri londum og er hetta allarhelst størsta 23 24 AKF (2011); Petersen et. al. (2014) AKF (2011) 21 norðurlendska kanningin sum higartil er gjørd um royndirnar av framdum útveitanum ymsastaðni. Niðanfyri verða nakrar høvuðsniðurstøður endurgivnar: Nógvar kanningar av útveitan av almennum tænastum skjalprógva ikki í nóg stóran mun, hvørt sparingar í kjalarvørrinum av útveiting betra ella versna um góðskuna á útveittu tænastuni. Einamest er dentur lagdur á at lýsa ta sparing, ið tað almenna hevur av at útveita. Skulu avleiðingarnar av útveiting lýsast á fullgóðan hátt, er neyðugt eisini at taka atlit at góðskuni og broyting í hesari eftir framda útveiting. Hóast Produktivitetskommissionen í síni frágreiðing mælir til kappingarútsetan, staðfestir frágreiðingin tó eisini, at vitanin um produktivitetsbroytingar ella effektirnar eftir framda útveitan, eru ov avmarkaðar.25 Somuleiðis taka nógvar av kanningunum ikki hædd fyri ymisku transaktiónskostnaðunum, ið standast av útveiting. Umsitingarligir og juridiskir kostnaðir kunnu gerast stórir og eiga sjálvandi at takast við, tá metast skal um, hvussu ein útveiting hevur eydnast. Eisini bera nógvar kanningar brá av, at bert ein løtumynd verður lýst, har støðan verður greinað aftaná, at tænastan er útveitt fyrstu ferð. Fyri at fá betri yvirlit yvir, um ein útveiting er samfelagsbúskaparliga gagnlig ella ikki, er helst neyðugt at eygleiða fleiri útveitingarumfør. Gongdin tykist í nógvum førum vera tann, at fíggjarligir fyrimunir serliga eru sjónligir í fyrsta útveitingarumfari, men hesir minka so líðandi, tá fleiri útveitingarumfør hava verið. AKF-frágreiðingin kemur eisini til ta niðurstøðu, at tað ikki eru privatu veitararnir í sjálvum sær, ið skapa sparingar. Heldur er tað kappingarstøðan sum er avgerandi. Frágreiðingin staðfestir, at munandi sparingar eru framdar á økjum, har tað almenna sjálvt hevur verið inni við kontrollboðum. Serliga verður ávarað um støðuna, har eitt alment monopol verður útskift við eitt privat monopol. Kelda: Produktivitetskommissionen 2014. Analyserapport 6. Offentligt Privat samarbejde. Myndin omanfyri lýsir sambandið millum ta sparing, sum fæst í mun til væntaða sáttmálavirðið og talið av innkomnum boðum. Tað sæst týðiliga, at jú fleiri eru um boðið, tess sannlíkari gerst tað, at munandi sparingar kunnu fáast til vega. Niðurstøðan er sostatt, at um endamálið við útveiting av 25 Produktivitetskommissionen, 2014 (gerast skal vart við, at kappingarútsetan og útveitan ikki eru tað sama - sí meiri um hetta seinni í frágreiðingini) 22 almennum tænastum er at minka um kostnaðin av hesum, er ein grundleggjandi fyritreyt, at verulig kapping er á marknaðinum, har útveitingin fer fram. Søguligt afturlit í mun til útveitingartilgongdina Samgonguskjalið frá 9. mai 1998 kann sigast at vera byrjanin upp á tilgongdina til at gera tað møguligt at útveita virksemið hjá Strandferðsluni. Í samgongskjalinum verður m.a. ásett, at "Kannað verður, um rationaliseringar kunnu gerast í samferðslukervinum. Uppgávur kunnu bjóðast út til privatar at røkja, har hetta gevur fíggjarligan og tænastuligan fyrimun." Um sama mundið varð arbeiði sett í verk í táverandi Vinnumálastýrinum og í SSL at endurskoða virksemið hjá SSL við serligum atliti at rationalisera og effektivisera virksemið og varð stórt greiningararbeiði gjørt í hesum sambandi, serliga hvat Bygdaleiðum og Farmaleiðum viðvíkur. Onki slíkt greiningararbeiði varð tó gjørt um framtíðar virksemið hjá Oyggjaleiðum. Í hesum sambandi boðaði Vinnumálastýrið SSL frá í brævi, dagf. 1. sept. 2000, at framtíðar virksemi stovnsins skuldi skipast soleiðis: 1. Virksemið hjá SSL - tað veri seg Oyggjaleiðir, Bygdaleiðir ella Farmaleiðir - skal í mest møguligan mun bjóðast út til privat at reka. 2. SSL skal eiga minst møgulig flutningstól - skip, bussar og lastbilar - eftir at virksemið er boðið út. 3. SSL verður skipað sum ein samferðslueind, sum hevur ábyrgdina av at gera og røkja allar sáttmálar, sum landið ger við privat um keyp av flutningstænastum, tað veri seg fólkaflutning ella farmaflutning. 4. Samferðslueindin hevur um hendi rakstur av tænastum, sum ikki kunnu bjóðast út. Hesin parturin av virkseminum hjá samferðslueindini eigur at vera so lítil sum gjørligt. 5. Samferðslueindin samskipar ferðaætlanir o.l. soleiðis, at innanlands sambandið verður so gott sum til ber. Brævið var liður í arbeiðinum at fyrireika nýggju lógina fyri fólka- og farmaflutning, sum kom í gildi í 2001. Í viðmerkingunum til lógina, sum eisini fekk heitið "útveitingarlógin", verður tað ásett sum beinleiðis endamál við lógini, "at fortreytir verða skaptar fyri kapping...". Víðari stendur at lesa í almennu viðmerkingunum til lógaruppskotið, at "Ein fortreyt fyri at røkka hesum endamáli er, at privatar fyritøkur og einstaklingar í størri mun enn í dag fáa møguleika at bjóða sínar tænastur fram, antin hesin flutningur verður skipaður av landinum ella av øðrum pørtum." Sostatt var tað eitt beinleiðis endamál við galdandi lóg um fólka- og farmaflutning, at lata upp fyri kapping innan fólka- og farmaflutning í Føroyum og at lata privatar veitarar fáa høvi at bjóða sínar tænastur fram innan tey øki, har privatur áhugi var til tess. 23 Í upprunaliga lógaruppskotinum varð lagt upp til, at allar farleiðir, eisini sjóvegis farleiðirnar, kunnu útveitast. Í sambandi við viðgerðina av lógaruppskotinum avgjørdi Vinnunevndin tó at fremja broytingar í lógini, sum høvdu við sær, at almenn flutningsskylda varð ásett fyri sjóvegis farleiðirnar, umframt at forboð varð sett inn í lógina, hvat útveiting av hesum farleiðunum viðvíkur, tó undantikið farleiðirnar millum Mykines-Sørvág og Skálafjørð-Tórshavn. Ikki fyrr enn seinastu lógarbroyting í 2014, sum varð umrødd í innganginum, varð hetta forboð strikað, soleiðis at generella heimildin í lógini um útveiting nú eisini fevnir um sjóvegis farleiðirnar. Tað framgongur ikki í álitinum frá Vinnunevndini, hví avgjørt varð at áseta hetta undantak, men í skrivi frá Strandferðsluni til Vinnumálastýrið, dagf. 10. sept. 2001, framgongur, at "SL halda, at tænastustøðið, sum er á báðum farleiðum (t.e. Mykines-Sørvág og Skálafjørð-Tórshavn, red.), sum ætlanin er at bjóða út, er á einum sera lágum støði." Sostatt kann hugsast, at endamálið við útveitingini var at betra um tænastustøðið við at lata privat gera íløgur í nýggj skip, afturfyri rættin at reka farleiðina. Tað kann eisini vera ein orsøk, at nettupp hesar farleiðir hava eitt so mikið gott handilsligt grundarlag, at tað er møguligt hjá privatum at reka farleiðirnar við vinningi. Í Mykinesi, tí talan er um summarsigling í 4 mánaðir við rímiliga høgum ferðafólkatali og á Skálafjørðinum, tí ferðafólkatalið var høgt. Útveitingarroyndir innan samferðslu í Føroyum Vísandi til lýsingina av virkseminum hjá Strandfaraskipum Landsins omanfyri, er SSL ein almennur stovnur (ella landsfyritøka), sum fyri nøkrum árum síðani hevði ábyrgdina og raksturin av stórt sæð øllum innanoyggja ferða- og farmaflutningi. Í 2002 vórðu Bygdaleiðir útveittar, í 2006 vórðu farmaleiðir einskildar og í 2006 varð Mykinesleiðin útveitt. Sostatt er SSL ein "fyritøka", sum hevur verið í eini stórari broytingartilgongd seinastu 10 árini og hevur Strandferðslan í dag einans ábyrgdina av sjóvegis ferðafólkaflutningi (undantikið á Mykinesleiðini), farmaflutningi til útoyggjar, umframt samskipandi samferðsluleiklutin, hvat rakstri av fólka- og farmaflutninginum í Føroyum viðvíkur. Arbeiðsbólkurin metir, at tað er týdningarmikið at eftirmeta tær útveitingar, sum eru framdar, soleiðis at vit kunnu læra av royndunum á økinum. Tað er ongin skipað skrivlig eftirmeting gjørd, og er tað eitt rættiliga umfevnandi arbeiði at fremja eina gjølliga eftirmeting av gongdini seinastu árini. Hetta liggur eisini uttan fyri arbeiðssetningin. Arbeiðsbólkurin metir tó sum nevnt, at virðismikil vitan er at heinta, við at hyggja nærri at teimum royndum, sum eru komnar burturúr undanfarnu útveitingum og er hetta, saman við teoretiskum tilvísingum og royndum aðrastaðni, ein týðandi partur av eini meting, um tað kann sigast at vera grundarlag fyri at útveita fleiri sjóvegis farleiðir í Føroyum. Mykinesleiðin Beinanvegin eftir at lógin um fólka- og farmaflutning varð samtykt í 2001, varð farið undir fyrireikingarnar at útveita Mykinesleiðina. Í mars 2002 varð leiðin send í alment útboð fyri fyrstu ferð. Ógreiða tók seg tó upp í sambandi við fyrsta útbjóðingarumfar, m.a. viðv. vantandi góðkenning frá Skipaeftirlitum av glastrevjabátum til farleiðina, sum lægsti "tilboðsgevarin" hevði ætlanir um at byggja. Endin varð, at útbjóðingin varð ógildað, áðrenn avtala varð gjørd. Ætlanin var at senda 24 farleiðina í nýtt útboð, tá neyðuga reglugerðin, sum heimilar glastrevjabátum til farleiðina, var liðug. Av ymiskum orsøkum kom tað ongantíð til eina nýggja útbjóðing í fyrstu syftu. Í 2004 varð aftur farið undir at fyrireika nýtt útboð av farleiðini. Grundgevingarnar fyri at útveita farleiðina vóru tá, at ein útveiting varð mett at kunna økja um tænastustøðið á Mykinesleiðini, uttan at kostnaðurin hjá SSL (landinum) øktist í mun til væntaðu útreiðslurnar av at røkja farleiðina við Súluni. Somuleiðis var ein grundgeving, at táverandi skip, Súlan, sum røkti farleiðina, ikki varð mett at vera tíðarhóskandi. Upprunaliga var ætlanin, at tað skuldi vera ein royndarskipan at lata privat reka farleiðina um Mykinesfjørð, sum síðani skuldi eftirmetast. Ein tílík eftirmeting er tó sum nevnt ongantíð framd, og í roynd og veru kann staðfestast, at royndarskipanin gjørdist ein varandi loysn, nú knapt 10 ár eru liðin síðani fyrsta útveitingarumfar. Ikki fyrr enn í 2006 varð farleiðin á fyrsta sinni send í alment útboð, og varð leiðin fram til 2011 rikin av Sp/f Mykines við bátinum "M/S Brynhild". Í 2012 varð sáttmáli gjørdur við Sp/f Skúvadal, sum einans rak farleiðina hetta eina árið. Orsøkin til hetta stutta sáttmálaskeiðið var, at prísirnir hetta útveitingarumfarið gjørdust ov høgir, og tí varð avgjørt at havna báðum innkomnu tilboðunum. Ístaðin varð gjørd ein fyribilsavtala um raksturin við Sp/f Skúvadal, sum varð mett at vera betra boðið upp á eina fyribilsavtalu fyri 2012. Prísmunurin á báðum tilboðum var lítil, men m.a. av tí, at komforturin var betri umborð á Silju Star enn á Brynhild, varð hetta niðurstøðan. Triðja útbjóðingarumfar var longu árið eftir, og var tað Sp/f Mykines, sum aftur vann útboðið, hesaferð við nýggja skipinum "M/S Jósup". Sáttmálin við Sp/f Mykines er galdandi í eitt 5-ára skeið við møguleika fyri at leingja sáttmálan í 2 ár, t.e. til og við 2019. Grundgevingin fyri at hava 5-7 ára sáttmálar er sbrt. útveitingartreytunum at tryggja, at veitarin hevur møguleika at gera nøktandi íløgu í skip at røkja leiðina, sum tryggjar eitt so gott tænastustøði sum til ber. Tað skal í hesum sambandi viðmerkjast, at hendan ásetingin í sáttmálanum í veruleikanum ikki er í tráð við áðurnevndu áseting í lógini um fólka- og farmaflutning, sum heimilar landsstýrismanninum at bjóða raksturin út fyri í mesta lagi 5 ár í senn. Útbjóðingartilfar- og sáttmáli Sáttmálin við Sp/f Mykines er ein sonevndur nettosáttmáli. Tað vil siga, at veitarin fær allar farma- og ferðaseðlainntøkurnar, umframt árliga sáttmálagjaldið frá SSL, sum í dag er 850.000 kr. um árið. Fram til 2011 var sáttmálagjaldið 600.000 kr. Um tørvur er á eykatúrum, verða hesir sigldir í samráð við SSL fyri ein kostnað áljóðandi 4.000 kr. pr. túr., umframt ferðaseðlainntøkurnar, sum fella til veitaran. Arbeiðstakarin kann ikki frásiga sær at sigla hesar túrar, um teir eru fráboðaðir 36 tímar frammanundan. Møguleiki skal vera fyri at flyta vanligar smærri farmaeindir hvønn túr. Størri farmur, so sum neyt ella oljutunnur, eru ikki partur av sáttmálanum. Siglt verður við støði í ferðaætlan, sum í nógv ár hevur verið tann sama á farleiðini, t.e. 2 túrar um dagin 4 mánaðir um árið, frá 1. mai til 31. august. Umframt hetta, skal veitarin sbrt. sáttmálanum eisini sigla í heystfrítíðini. Restina av árinum hevur SSL flutningsskyldu á leiðini, og verður farleiðin tá røkt 25 við tyrluflúgving burturav. Í fíggjarlógini fyri 2015 er peningur tó settur av til at víðka um siglingina, soleiðis at Jósup eisini kemur at sigla í tíðarskeiðinum millum summarferiuna og heystfrítíðina. Enn er ikki greitt, hvussu nógv hendan eykasigling kemur at kosta landinum, eftirsum avtala enn ikki er gjørd millum SSL og Sp/f Mykines um hesa sigling. Harafturat ásetir sáttmálin treytir um tænastustøði, skips- og manningarkrøv (ISM, vinnubrøv, siglingarloyvi), trygging, bankaábyrgd, manningarbúnar, viðlíkahald, tænastuferð, force majeure, mannagongdir viðv. bílegging, fráboðan, ferðaseðlar, billetteringsskipan og misrøkt av sáttmála o.a. Í mun til val av tilboði, verður í útbjóðingartilfarinum ásett, at boðini í høvuðsheitum verða mett út frá tænastustøði, sáttmálakostnaði og "øðrum, ið er mennandi fyri farleiðina." Endamálið við siglingini er sbrt. útveitingartilfarinum at veita eina "góða og komfortabla siglingarfarleið til og úr Mykinesi." Tí verður sagt, at tænastustøðið telur meiri enn kostnaðurin í metingini av innkomnu tilboðunum. Í metingini telur tænastustøðið 55 %, sáttmálakostnaður 40 %, annað 5 %. Rakstrarkostnaður Sum nevnt omanfyri fær Sp/f Mykines 850.000 kr. árliga frá SSL fyri at røkja farleiðina undir givnu fortreytunum. Hetta gjald verður hægri, um eykatúrar verða sigldir. Afturat hesum inntøkunum fær felagið allar farma- og ferðaseðlainntøkur. Hóast avsláttarskipan við sonevndu borgarakortum er galdandi, fær Sp/f Mykines endurrindað írestandi upphædd frá SSL, soleiðis at felagið fær fullan ferðaseðlaprís fyri allar seldar ferðaseðlar. Kostnaðurin í dag er 60 kr./túr á Mykinesleiðini. Ferðafólkatalið í 2014 var á Mykinesleiðini 12.704 ferðafólk (einvegis). Tað vil siga, at mettu inntøkurnar hjá Sp/f Mykines í 2014 vóru 60 x 12.704 = 762 tús. kr. Eftirsum pensjónistar og børn ikki rinda fullan prís26, er talið nakað lægri enn hetta, so ein varlig inntøkumeting sigur, at felagið í 2014 hevði ferðaseðlainntøkur á uml. 650 tús. kr. Um hetta verður lagt aftur at árliga sáttmálagjaldinum, fekk felagið uml. 1,5 mió. kr. fyri at røkja siglingina. Aftur at hesum koma farmainntøkurnar, sum vóru hægri í 2014 enn undanfarin ár, orsakað av eini seravtalu millum SSL og arbeiðstakaran um, at Sp/f Mykines siglir farm fyri ein kostnað áljóðandi 141 tús. kr. í 2014.27 Um flutningsavtalan verður tald við, er sostatt talan um inntøkur hjá Sp/f Mykines á uml. 1,64 mió. kr. í 2014. Sambært sáttmálanum frá 2013 við Sp/f Mykines varð Jósup keyptur fyri eina samlaða upphædd á 6,7 mió. kr. í 2012. Avskrivingarnar upp á skipið eru uml. 300 tús. kr. um árið. Sambært teirri rakstrarætlan, sum Sp/f Mykines lat inn í 2012 í sambandi við, at felagið gav boð upp á farleiðina, eru samlaðu rakstrarútreiðslurnar hjá felagnum mettar at vera 288 tús. kr. um árið aftur at 26 Pensjónistar og børn rinda 30 kr. og lesandi rinda 48 kr. Tað er fyrstu ferð ein slík avtala er gjørd og hevur hon við sær, at SSL ikki fær upphæddina á 141 tús. kr. endurrindaða umvegis útoyggjastuðulin, sum man annars hevur undanfarin ár. Orsøkin er, at treytirnar við farmabrævi o.ø., ið er ein treyt fyri at fáa flutningskostnaðin endurgoldnan umvegis útoyggjastuðulin, ikki vóru loknar. Hetta fer at verða broytt frameftir. 27 26 teimum 300 tús. kr. í árligum gjaldi fyri rentur og avdráttir. Sostatt eru samlaðu útreiðslurnar hjá felagnum av at reka farleiðina uml. 588 tús. kr. um árið.28 Við støði í tølunum omanfyri er ein leyslig meting sostatt, at Sp/f Mykines í 2014 hevði eitt árligt avlop av at reka farleiðina áljóðandi umleið 1 mió. kr. Tað skal í hesum sambandi skoytast uppí, at inntøkurnar hjá felagnum eru hækkaðar munandi seinastu árini, orsakað av vøkstri í ferðafólkatali (sí ferðafólkahagtøl niðanfyri). Orsøkin til hækkandi ferðafólkatalið skal bæði síggjast í ljósinum av, at ferðavinnan hevur gjørt nógv burtur úr at marknaðarføra Mykines sum eitt áhugavert ferðafólkamál, umframt at skipið Jósup er eitt betri skip enn hini, ið hava siglt á leiðini. Økta orkuførið (kapasitetur) og betri tænasta, umframt betri marknaðarføring av leiðini, bæði av ferðavinnuni og Sp/f Mykines, sum vegna nettosáttmálan hevur góða áeggjan at skapa øktar inntøkur, kunnu teljast millum orsøkirnar til betraða inntøkugrundarlagið. Eftirmeting Um vit skulu meta um, hvørt talan er um eina væleydnaða útveiting ella ikki, kunnu vit sum útgangsstøði brúka tær treytir fyri útveiting, sum eru ásettar í lóg um fólka- og farmaflutning, har tað er ásett, at "sjóvegis farleiðirnar (...) kunnu, treytað av, at tað er til fyrimuns fyri farleiðirnar fíggjarliga og tænastuliga, herundir, at túratalið ikki lækkar og miðal ferðaseðlaprísurin ikki hækkar, bjóðast út." Tænastustøði Í mun til tænastustøðið ber til at staðfesta, at farleiðin hevur sama túratal sum áðrenn útveitingina. Tað er beinleiðis ásett í sáttmálanum, hvussu nógvar túrar privati veitarin bindur seg til at sigla, og hevur útgangsstøðið frá byrjan verið sama siglingarmynstur og túratal sum áðrenn útveitingina. Sostatt er ongin broyting í ferðatíttleikanum áðrenn og eftir útveitingina. M/S Brynhild røkti farleiðina fyrsta sáttmálaskeiðið fram til 2011. Brynhild var ein umbygdur útróðrarbátur uttan stórvegis ferðafólkahentleikar, og kundi sostatt ikki sigast at vera stórvegis betri enn Súlan, hvat komforti viðvíkur. Heldur ikki var siglingartíðin stórvegis skjótari enn við Súluni. Í mun til Súluna hevði Brynhild heldur ikki krana umborð og var skipið sostatt verri útgjørt til farmaflutning, enn Súlan var. Samanumtikið ber ikki til at siga, at tænastustøðið hækkaði við fyrstu útbjóðingarrundu. Í 2012 rak Sp/f Skúvadal sum nevnt farleiðina við ferðafólkaskipunum Silju Star og Froyi. Í skrivi frá Útoyggjafelagnum til Vinnumálaráðið, dagf. 29. februar 2012, heitir felagið á Vinnumálaráðið um at taka útveitingina aftur og í staðin nýta eitt skip sum Silju Star til siglingina, sum sbrt. teimum var 28 Tað ber ikki til at fáa yvirlit yvir reella rakstrarkostnaðin av at reka farleiðina við at hyggja í roknskap felagsins. Annað virksemi hjá felagnum er gjørt upp saman við rakstrinum av Mykinesleiðini, og tað er sostatt ikki greitt, hvussu raksturin av Mykinesleiðini sær út einsamallur. SSL hevur ikki tryggjað sær at fáa árligu rakstrarætlanina og roknskapin við fíggjarstøðu, hóast hetta upprunaliga var ein treyt í útbjóðingartilfarinum. Sostatt er rakstrarætlanin frá 2012 besta boð upp á rakstrarkostnaðin, sum arbeiðsbólkurin hevur atgongd til. Arbeiðsbólkurin hevur verið í samband við Sp/f Mykines um at fáa útgreinaðan roknskap fyri farleiðina útvegaðan, men felagið hevði ikki slíkan roknskap tøkan og kundi ikki útvega arbeiðsbólkinum hetta innan tíðarfreistina. 27 væleydnað. Grundgevingin hjá felagnum er m.a. "at komfortin má ikki koma niður aftur á tað støðið, ið var, áðrenn Silja Star kom í sigling." Á borgarafundi í Mykinesi í sept. 2011 varð siglingin um Mykinesfjørð umrødd. Í fundarfrásøgn frá fundinum kemur greitt til sjóndar, at Mykinesborgarar ikki vóru nøgdir við siglingina fyrsta sáttmálaskeið, hvat tænastuni viðvíkur. Ivaleyst er skrivið frá Útoyggjafelagnum m.a. grundað á tað, sum kom fram á hesum borgarafundi. Síðani 2011 hevur ongin eftirmeting ella hoyring verið um siglingina til Mykinesar. Arbeiðsbólkurin hevur tískil ikki vitan um, hvussu borgarar og ferðandi, sum sigla um Mykinesfjørð við nýggja bátinum, eru nøgd við Jósup. Til ber tó at staðfesta, at talan er um eitt munandi betri skip enn Brynhild og Súlan, bæði hvat komforti og siglingartíð viðvíkur. Í so máta minnir Jósup meira um Silju Star, sum borgarar í Mykinesi tykjast at hava verið nøgdir við, í hvussu er hvat ferðafólkaflutninginum viðvíkur. Hvat farmi viðvíkur er tað at siga, at Jósup heldur ikki hevur krana, sum ger tað møguligt hjá skipinum at flyta størri farm út til oynna. Tað var ikki krav í útboðstilfarinum, at skipið skal kunna flyta stóran farm. Sostatt eru Mykinesborgarar bundnir av serligum famatúrum, sum verða sigldir uml. 2 ferðir um árið, umframt tyrluflúgvingina. Hóast fyrsta sáttmálaskeið ikki kann sigast at hava havt við sær eina betri tænastu, so metir arbeiðsbólkurin samanumtikið, at tænastustøðið á farleiðini sum frálíður er batnað munandi, síðani farleiðin varð útveitt. Betraða tænastustøðið, hvat ferðafólkatali, komforti og skjótleika viðvíkur, er týðiligt, um vit samanbera siglingina við Súluni, sum rak farleiðina áðrenn útveitingina, við núverandi skip, Jósup, sum sigst at vera eitt væl egnað skip til farleiðina. Fíggjarlig eftirmeting Sum tað framgongur av rakstrartølunum omanfyri, gevur raksturin av Mykinesleiðini eitt heilt gott avkast fyri Sp/f Mykines í dag. Tað er sum nevnt serliga grundað á øktu inntøkurnar, sum vaksandi ferðafólkatalið hevur havt við sær. Sum yvirlitið niðanfyri vísir, so er ferðafólkatalið meiri enn tvífaldað síðani 2009. Seinastu 2 árini er ferðafólkatalið á farleiðini hækkað við knøppum 3.000 ferðafólkum um árið. 2014 Ferðafólk 12.704 2013 2012 2011 2010 2009 10.028 7.935 6.605 8.062 5.631 Tá Súlan rak farleiðina áðrenn útveitingina, var rakstrarkostnaðurin uml. 600 tús. kr. fyri Strandferðsluna. Inntøkurnar fyri ferðaseðlaprísir vóru tá munandi lægri enn í dag, serliga tí at ferðafólkatalið var nógv lægri enn í dag. Ferðaseðlaprísirnir vórðu lækkaðir á øllum farleiðum hjá Oyggjaleiðum í 2007 við umleið 50%, tó ikki á Mykinesleiðini, við teirri grundgeving, at tað einamest eru ferðafólk, sum nýta farleiðina, og tí at skipanin við borgarakortum gevur teimum, sum hava tilknýti til oynna, ein bíligari ferðaseðlaprís. Sostatt eru ferðaseðlaprísirnir á Mykinesleiðini uml. tvífalt so høgir, sammett við aðrar líknandi farleiðir. 28 Tá farleiðin varð útveitt, var árliga sáttmálagjaldið 600 tús. kr. fyrsta sáttmálaskeiðið umframt endurgjaldið fyri ferðaseðlasølu til borgarar við borgarakorti. Tá seinna útbjóðingarumfar varð gjøgnumført, hækkaði sáttmálagjaldið og hevur síðani ligið á 850 tús. kr. umframt gjald fyri eykatúrar, farm og endurgjald fyri avsláttarskipanina við borgarakortum. Sum myndin niðanfyri vísir, eru netto útreiðslurnar hjá landinum av Mykinesleiðini hækkaðar stigvíst úr 584 tús. kr. í 2005 - t.e. seinasta árið, ið SSL rak farleiðina - til 1,05 mió. kr. í 2014, t.e. ein útreiðsluvøkstur á 468 tús. kr. Kostnaðurin av farleiðini er sostatt nærum tvífaldaður upp á 8 ár. Ein partur av útreiðslunum er ikki knýttur at sjálvari útveitingini, t.d. føstu lønarútreiðslurnar til avgreiðslumannin í Mykinesi, áljóðandi 102 tús. kr. um árið, men hetta arbeiðið er neyðugt, fyri at leiðin kann virka.29 Somuleiðis er neyðugt at hava atlit at broyttum oljuútreiðslum og øðrum rakstrarkostnaðum í tíðarskeiðinum, sum ivaleyst eisini høvdu havt við sær ein útreiðsluvøkstur, um landið framhaldandi rak farleiðina. Tað er tó ógreitt, hvussu stórur hesin hevði verið. Útreiðslugongd 2006-2014 - Mykinesleiðin 1.200.000 1.000.000 800.000 600.000 Útreiðslur tilsamans 400.000 Inntøku/útr. annars 200.000 Nettorakstur 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 -200.000 -400.000 Samanumtikið kann sigast, at Mykinesleiðin er vorðin dýrari at reka fyri landið, síðani hon varð útveitt. Hetta skal sjálvsagt haldast upp ímóti teirri íløgu, sum landið hevði skulað hildið kostnaði fyri, um so var, at farleiðin ikki var útveitt, og SSL skuldi gera íløguna í nýtt skip. Um støði verður tikið í íløguni hjá Sp/f Mykines fyri nýggja skipið, er tó talan um eina lutfalsliga lítla íløgu, sum við verandi rakstri letur seg avskriva eftir fáum árum, eisini tí rentan hevði verið lægri, um landið gjørdi íløguna. Hinvegin hevur Sp/f Mykines møguleika at nýta skipið til onnur endamál, serliga teir knapt 8 mánaðirnar av árinum, skipið ikki er bundið at Mykines-siglingini, og eigur hetta at betra um rakstrarfortreytirnar hjá einum privatum arbeiðstakara, sum landið ikki í sama mun kann fáa. Tó er møguligt, at landið kundi leigað skipið út, tá tað ikki er í sigling ella nýtt skipið sum eykaskip, tá brek e.t. eru á øðrum skipum og harvið spart tílíkar leiguútreiðslur, sum SSL í dag hevur. Tað er eisini neyðugt at leggja upp fyri, at Sp/f Mykines við verandi rakstri hevur eitt so mikið gott avlop, at hetta eisini kemur at síggjast aftur í einum vaksandi partafelagsskatti og møguliga eisini skatti 29 Lønarsamsýning fyri at taka ímóti endanum, avgreiða farm o.a. 29 av vinningsbýtinum. Tað er ilt at siga, hvussu stórar hesar inntøkur koma at vera, eftirsum hetta m.a. veldst um, hvussu felagið (ella onnur møgulig feløg) koma at skipa sín samlaða rakstur. Seinasti grannskoðaði roknskapurin hjá Sp/f Mykines vísir, at felagið í 2013 rindaði skatt áljóðandi 26.775 kr. av ársúrslitinum. Felagið hevur enn ikki latið roknskapin fyri 2014 inn, so tað er ógreitt, hvussu stórar hesar inntøkurnar vóru í fjør. Roknast kann tó við, at skattainntøkurnar koma at vaksa í tráð við at yvirskotið hjá felagnum økist. Niðurstøða Tað eru ongar ásetingar í sáttmálanum, sum lata upp fyri at gera tillagingar í sáttmálagjaldinum e.t, um inntøkugrundarlagið broytist. Tað einasta, sum er ásett í útveitingartreytunum er, at "SSL kann ikki ábyrgdast fyri, at inntøkugrundarlagið kann broytast innan hetta útbjóðaða tíðarskeiðið." Sostatt tekur arbeiðstakarin allan váðan á seg í mun til eitt møguligt fall í ferðafólkatali og harvið inntøkum. Hinvegin fær arbeiðstakarin allan vinningin, um ferðafólkatalið hækkar. Ásetingin í útveitingartilfarinum kann undra, tá tað samstundis er ásett í sama broti, at "inntøkugrundarlagið ... hevur seinastu árini verið vaksandi." Tað er ein greiður veikleiki við verandi sáttmála, at ongir klausular eru við um møguliga endursamráðing, um fortreytirnar fyri rakstrinum broytast munandi. Ein annar veikleiki er, at tað ongastaðni í sáttmálanum er ásett, at felagið skal lata inn útgreinaðan roknskap fyri siglingina. Hetta varð bara ásett í útveitingartilfarinum. Sostatt fær SSL í dag ongar upplýsingar um, hvussu raksturin gongur e.t. Einastu upplýsingar, ið SSL skrásetir, er ferðafólkatalið. Sostatt er tað ikki gjøgnumskygt, hvussu reelli raksturin av farleiðini sær út. Harvið hevur útveitarin eina munandi verri vitan um rakstrarviðurskiftini á farleiðini og stendur munandi veikari enn mótparturin, tá ein nýggjur sáttmáli skal gerast. Hesin veikleiki verður uppaftur størri, tá havt verður í huga, at kappingin um farleiðina er avmarkað og at tað hevur verið sami veitari, sum hevur rikið farleiðina øll árini, undantikið ta eina árið.30 Ein triði veikleiki við verandi útveiting - og hetta er í roynd og veru galdandi fyri allar tær útveitingar, sum SSL hevur staðið fyri, er, at SSL ikki hevur givið nakað kontrollboð í.s.v. útveitingarnar. Sí meira um kontrollboð o.a. niðanfyri. Tvørt at siga, kann verandi avsláttarskipan við borgarakortum innibera, at vit í dag hava eina skipan, sum og í roynd og veru verður dýrari fyri landið, jú fleiri ferðafólk sigla við farleiðini. Í dag eru heili 320 borgarar, sum hava sonevnda borgarakortið. Hetta skal haldast upp ímóti, at einans 13 borgarar eru skrásettir at búgva í Mykinesi. Treytirnar fyri at fáa borgarakort útvegað tykjast at hava verið sera lagaligar. Tað vil siga, at borgarar, sum eiga eitt sindur av jørð og/ella eiga lut í einum summarhúsi ella á annan hátt kunnu hava smávegis tilknýti til oynna, kunnu fáa borgarakort. Sbrt. ferðafólkahagtølunum hjá SSL vóru 1.522 ferðandi við borgarakorti í 2014, og rinda borgarar við einum slíkum avsláttarkorti einans 40 kr. fyri vaksin og 20 kr. fyri børn og pensjónistar aftur/fram. Samlaði endurgjaldskostnaðurin fyri SSL av skipanini við borgarakorti var 62 tús. kr. í 2014. Í 2013 var endurgjaldskostnaðurin 59 tús. kr., í 2012: 46 tús. kr. og í 2011: 32 tús. kr. Tað vil siga at endurgjaldskostnaðurin vegna avsláttur til borgarakort nærum er tvífaldaður upp á 3 ár. 30 Tað hava frá byrjan verið 2 ella 3 veitarar, sum hava givið boð upp á farleiðina. 30 Arbeiðsbólkurin mælir til, at avsláttarskipanin verður dagførd, t.d. soleiðis at tað einans eru borgarar við bústaði í Mykinesi, sum fáa sonevnda borgarakortið. Samanumtikið ber til at siga, at tænastustøðið innan ferðafólkaflutningin við nýggja skipinum, Jósup, er vorðið betri sammett við tænastuna, sum landið veitti við Súluni. Hinvegin, tá hetta verður hildið upp ímóti fíggjarliga partinum og teimum veikleikum við verandi skipan, sum vit hava víst á omanfyri, metir arbeiðsbólkurin, at hesir veikleikar eru so mikið stórir, at vit ikki kunnu tosa um eina útveiting, sum er væl eydnað. Grundgevingin er heilt einfalt, at talan er um eina farleið í dag, sum kostar landinum um 1 mió. kr. árliga, meðan privati veitarin hevur yvirskot av farleiðini, áljóðandi umleið somu upphædd. Um farleiðin ikki varð boðin út, og landið hevði gjørt íløgu í eitt sama slag skip, hevði talan sannlíkt verið um eina farleið, sum í dag gav yvirskot fyri landið, ella sum í minsta lagi var útreiðsluneutral. Hetta er tó ein leyslig meting og tað er torført at siga, hvussu raksturin hevði sæð út, um landið rak farleiðina, eftirsum hetta m.a. veldst um, hvat skip landið hevði fingið til vega. Um farleiðin framhaldandi skal rekast av privatum, mælir arbeiðsbólkurin til, at galdandi útveitingartreytir og sáttmálar verða endurskoðað, og at verandi skipan sum heild verður eftirmett og endurskoðað við munandi broytingum fyri eyga. Umframt óhepnu avsláttarskipanina við borgarakortum, skeiva útreiðslu-/inntøkubýtið millum arbeiðstakara og útveitara, útreiðslur til umsiting og teir veikleikar við sáttmálanum, sum verða nevndar omanfyri, og sum eiga at vera endurskoðaðir í sáttmálatreytunum, metir arbeiðsbólkurin, at SSL eigur at gera kontrollboð, tá farleiðin verður boðin út og at útboðstilfarið eigur at innihalda møguleikan fyri at havna innkomnum tilboðum, um innkomnu tilboðini eru ov høg, sammett við kontrollboðið. Um kappingarparturin er burtur, eigur tað somuleiðis at verða gjørd ein meting av, hvørt grundarlagið fyri eini útveiting eisini er horvið. Víst verður í hesum sambandi til ástøðiliga partin av frágreiðingini. At enda kann spurnartekin verða sett við, um Mykinesleiðin skal vera fevnd av somu lógarásettu treytum fyri útveiting, sum varð áløgd øllum hinum sjóvegis farleiðum í.s.v. seinastu lógarbroyting. Arbeiðsbólkurin mælir til, at tað í sambandi við komandi útbjóðingarumfar verða gjørdar gjølligari kanningar av grundarlagnum at útveita Mykinesleiðina, so tað greitt kann staðfestast, um tað er ein fíggjarligur og tænastuligur fyrimunur fyri landið, at farleiðin verður útveitt, sum lógin ásetur fyri hinar farleiðirnar. Bygdaleiðir Sum áður nevnt, vórðu Bygdaleiðir á fyrsta sinni útveittar í 2002. Trý útveitingarumfør hava verið, síðani farið varð undir at útveita farleiðirnar. Seinasta útveitingarumfar var í 2013, og sáttmálarnir eru galdandi til apríl í 2018. Farleiðirnar verða bodnar út í pakkum, sum kunnu fevna um fleiri farleiðir undir einum, og kunnu veitararnir geva boð upp á fleiri pakkar í hvørjum umfari. 31 Boð kann tó ikki verða givið upp á meir enn tveir pakkar undir einum (og tríggjar pakkar, har leið 410 er við), men samansetingin av pakkum og hvussu nógv boð, ið tann einstaki arbeiðstakarin letur inn, er upp til tann, ið bjóðar. Sáttmálarnir Talan er um bruttosáttmálar. Tað merkir, at SSL ásetir treytirnar fyri koyringina, m.a. leiðirnar sum skulu koyrast og tær ferðaætlanir, sum skulu vera galdandi í sáttmálaskeiðinum. Arbeiðstakararnir fáa eitt sáttmálagjald fyri at reka farleiðina, sum verður gjørt upp av kostnaði pr. ferðaætlanartíma, gjald fyri eykatúrar o.a. Í tilboðsskjalinum skal arbeiðstakarin út frá tímaprísi og ferðaætlanarkostnaði geva eitt tilboð uppá, hvussu stórur samlaði sáttmálakostnaðurin er fyri hvørt ár. Av tí at talan er um bruttosáttmála, fella allar ferðaseðlainntøkurnar til SSL. Sáttmálarnir og útveitingartreytirnar innihalda rættiliga nágreinilig krøv til bussarnar (busstypu, aldur o.a.), tænastustøðið umborð (komfort), krøv til billettering o.m.a. Í heila tikið kann sigast, at talan er um rímiliga nágreiniligar sáttmálar, hvat tænastustøði, gjaldi og øllum tí praktiska kring busskoyringina viðvíkur. Sáttmálarnir eru orðaðir soleiðis, at SSL ikki hevur skyldu til at yvirtaka bussar hjá arbeiðstakaranum, tá ið sáttmálaskeiðið endar. Tað eru arbeiðstakararnir, sum eiga bussarnar og sum trygd fyri, at arbeiðstakarin lýkur sínar skyldur samsvarandi sáttmálanum, verður í útveitingartreytunum kravd bankaábyrgd á 70 tús. kr. fyri hvønn buss. Tá ið eitt útveitingarumfar er av, og SSL skal meta um innkomnu tilboðini, er meginreglan, at tað búskaparliga besta boðið verður valt, og verður í tí sambandi m.a. støða tikin til fylgjandi metingarstøði: - prís, t.e. samlaði boðsprísurin pr. ár og pr. ferðaætlanartíma (vigar 70 %) - góðska av rakstrinum, t.e. fyriskipan, búskapur, tænastustøði, førleika, royndir o.a. ( vigar 10 %) og - góðskan av rakstartólunum, t.e. busstypa, aldur o.a. ( vigar 20 %) Í útveitingartreytunum er ásett, at "SSL tilskilar sær rætt til at taka aftur útboðið, heilt ella lutvíst, um tað fyriliggur ein saklig grundgeving fyri tí. SSL hevur rætt til at velja ímillum øll innkomnu boðini ella at havna tey." Sáttmálin er bindandi, og fyri báðar partar er galdandi, at teir einans kunnu uppsiga sáttmálan, um so er, at hin parturin ger seg skyldugan í grovum broti ella ferð eftir ferð brýtur ásetingar í sáttmálunum í sáttmálatíðarskeiðinum. SSL kann somuleiðis uppsiga sáttmálan, um arbeiðstakarin verður tikin undir konkursviðgerð, steðgar sínum gjaldingum og um samráðingar um tvangsakkord byrja. Somuleiðis kann sáttmálin verða uppsagdur undir serligum umstøðum, sum t.d. um arbeiðstakarin doyr. Í sambandi við eina uppsøgn av sáttmálanum, hevur arbeiðstakarin rætt til at leggja uppsøgnina fyri gerðarrættin. 32 SSL kann seta fíggjarlig revsitiltøk í verk í sambandi við góðskubrek, sum verða staðfest av SSL í sambandi við eftirlit í ella uttan á bussinum ella onnur góðskubrek, sum verða skjalfest. SSL hevur rætt til at mótrokna bøtur fyri hvørt staðfest brek í sáttmálagjaldinum. Um arbeiðstakarin uttan skrivligt loyvi frá SSL nýtir bussar í verri standi enn avtalað, fellur gjaldið av busstengdum útreiðslum burtur í tíðarskeiðinum, tá hesir bussar verða nýttir. SSL hevur rætt til at innseta ferðaseðlaútgerð, bussradio, teljiútgerð, KT-útgerð, útgerð til samskifti millum bussin og gøtuskeltisskipanir og aðra líknandi útgerð í bussarnar hjá arbeiðstakaranum. SSL rindar fyri útgerð og uppseting, meðan dagliga viðlíkahaldið av útgerðini áliggur arbeiðstakaranum. Eykalutir til m.a. KT-útgerð verða latnir av SSL og annað viðlíkahald verður røkt og goldið av SSL uttan so, at umvælingin er av arbeiðstakarans ávum. Somuleiðis rindar SSL 1/3 av kostnaðinum fyri starvsbúnar hjá bussførarunum. Møguligar útreiðslur í sambandi við steðgipláss við farstøðir og aðrar útreiðslur í sambandi við nýtslu av steðgistøðum o.ø. verða somuleiðis goldnar av SSL. SSL rindar at enda eisini fyri tunnilsgjøld á túrum sambært ferðaætlan. Eftirmeting Tænastustøði Ongin skipað eftirmeting er gjørd, síðan farið varð undir at útveita landvegis farleiðirnar, og hevur arbeiðsbólkurin sostatt ikki neyva vitan um, hvussu tænastustøðið á ymsu farleiðunum er í dag. Til tess at fáa eina meira neyva vitan um hesi viðurskifti, er neyðugt at gera skipaðar góðskukanningar av sjálvum bussunum, umframt góðskukanningar millum ferðafólk, sum nýta bussleiðirnar. Sáttmálin letur upp fyri, at SSL kann gera slíkar kanningar, men arbeiðsbólkurin er ikki vitandi um, at slíkar kanningar eru gjørdar seinastu nógvu árini, um nakrantíð. Tað einasta arbeiðsbólkurin hevur at halda seg til í so máta, eru tær klagur, sum verða sendar Strandferðsluni viðvíkjandi busskoyringini og tað kann í hesum sambandi staðfestast, at SSL fær nógvar klagur frá borgarum á ávísum farleiðum, meðan støðan er munandi betri á øðrum farleiðum. Tað er sostatt nógv sum bendir á, at tænastustøðið er ójavnt millum farleiðirnar. Hinvegin verða í sáttmálanum sett krøv til komfort o.a. í bussunum og eru nógvir nýggir bussar keyptir til at røkja farleiðirnar, soleiðis at tænastustøðið í so máta ivaleyst er hækkað á fleiri farleiðum. Tað ber tó ikki til, út frá hesum, at gera nakra niðurstøðu um, hvørt samlaða tænastustøðið á bussleiðunum er øðrvísi eftir eina útveiting, sammett við áðrenn. Til tess at gera eina slíka meting, er sum nevnt neyðugt at gera skipaðar kanningar, sum verða endurtiknar við ára millumbili, so tað ber til at ávísa eina gongd. Fíggjarviðurskifti Um vit hyggja at útreiðsluvøkstrinum hjá landinum (SSL) av at reka Bygdaleiðir (myndin niðanfyri), síggja vit ein týðiligan og rímiliga stóran útreiðsluvøkstur seinastu knapt 10 árini. Nettoraksturin var í 2005 áljóðandi 11,8 mió. kr., og í 2014 var nettoraksturin góðar 29,6 mió. kr. Talan er sostatt um ein útreiðsluvøkstur á gott 150% í eitt 9-ára skeið, ella ein trífalding av útreiðslunum. Ógvusligi útreiðsluvøksturin hevur serliga gjørt seg galdandi seinna útveitingarskeið. Útreiðsluvøksturin fyrsta sáttmálaskeiðið (frá 2002-2006) var ikki eins stórur (4,9 mió. kr. ella16,8 33 %), men hetta sama tíðarskeið hækkaðu inntøkurnar eisini munandi (4,9 mió kr. ella 40 %), soleiðis at samlaði játtanartørvurin (nettoraksturin) lækkaði 100 tús. kr. í sáttmálaskeiðinum.31 Tað er ógreitt, hví stígur síðani er komin í inntøkurnar (sí tó meiri um hetta niðanfyri). Tað er sostatt mangt sum bendir á, at tað serliga eru broytingar í sáttmálunum, umframt kappingarviðurskifti, tunnilsgjøld, tryggingar o.a., sum hava elvt til stóra vøksturin í útreiðslunum. Hesar royndir vísa eisini, at royndirnar fyrsta útveitingarskeið oftani eru meiri jaligar, enn tær royndir sum frálíður vísa seg og talar hetta fyri, at eftirmetingar, sum verða gjørdar eftir fyrsta sáttmálaskeið, mugu takast við einum fyrivarni.32 Útreiðslugongd - Bygdaleiðir 2005-2014 50.000.000 40.000.000 30.000.000 20.000.000 Útreiðslur tilsamans Inntøku/útr. annars 10.000.000 Nettorakstur Sáttmálabundið gjald 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 KT 2014 -10.000.000 -20.000.000 -30.000.000 Sum myndin vísir, so er talan um ein støðugan útreiðsluvøkstur hvørt ár seinastu 9 árini. Hetta er serliga orsakað av vøkstrinum í sáttmálabundna gjaldinum, sum er hækkað frá knøppum 24,2 mió. kr. í 2005 til góðar 40,4 mió. kr. í 2014, t.e. ein vøkstur á góðar 16 mió. kr. ella uml. 1,8 mió. kr. um árið í miðal. Millum hinar keldurnar til útreiðsluvøksturin kunnu nevnast íløgur og viðlíkahald av KTskipanum umborð á bussunum, eykakoyring, tunnilsgjøld o.a. Umsitingarligi kostnaðurin av at 31 32 Strandfaraskip Landsins (2007): 20-21 AKF (2011) 34 samskipa bussraksturin, tilevna útbjóðingartilfar og sáttmálar, handfara klagur og ósemjur millum bussfeløg, seinkingar o.a. er ikki tikin við í yvirlitinum omanfyri. Orsøkin til, at sáttmálabundna gjaldið hækkar støðugt er, at tað í sáttmálunum við arbeiðstakararnar er ásett, at sáttmálatengdi tímaprísurin skal prístalsviðgerast tvær ferðir árliga. Prístalsjavningin er grundað á eitt vigað indeks, ið verður gjørt upp av 4 ymsum indeksum: 1. Lønarindeks, sum telur 62% av reguleringini. Hetta verður roknað við grundarlagi í broytingum í lønarsatsi, ið verður avtalaður millum Føroya Arbeiðsgevarafelag og Føroya Arbeiðarafelag. 2. Oljuindeks, ið telur 20% av reguleringini. Í undanfarna sáttmálaskeiði taldi hetta 17 % av reguleringini. 3. Viðlíkahaldsindeks, ið telur fyri 13% av reguleringini. Í undanfarna sáttmálaskeiði taldi hetta 10 %. 4. Fíggjarindeks, ið telur fyri 5% av reguleringini. Í undanfarna sáttmála taldi hetta 11 %. Olju-, viðlíkahalds- og fíggjarindeksið verður roknað við støði í hagtølum, sum verða gjørd upp av Hagstovu Føroya. Í undanfarna sáttmálaskeiði (frá januar 2008 til mars 2013) hækkar hetta prístalið við 21%, serliga orsakað av einum stórum vøkstri í fíggjarindeksinum, sum stendur fyri 9%-stig av hesum vøkstrinum. Lønarindeksið telur 5%-stig av vøkstrinum í sáttmálaskeiðinum, oljuindeksið 6%-stig og viðlíkahaldsindeksið 1%-stig. Hetta er ein prísjavning, sum varð sett inn í sáttmálarnar í 2008 og tykist orsøkin at hava verið, at busseigararnir hava verið ónøgdir við ein fíggjarligan miss, tá oljuprísurin hækkaði. Áðrenn hetta vigaða indeksið varð sett inn í sáttmálarnar, varð støði tikið í vanliga brúkaraprístalinum, sum Hagstovan ger upp. Um vit hyggja eftir vøkstrinum í brúkaraprístalinum fyri sama tíðarskeið (te. 20082013), hækkar hetta bara knapt 2%, samanborið við vøksturin á 21% í sáttmálagjaldinum sama tíðarskeið. Arbeiðsbólkurin hevur spurt seg fyri hjá Hagstovuni, hvat ið ymsu indeksini vísa. Tey 3 indeksini (brennievni, viðlíkahald- og fíggjarindeksið) eru einstakir lutir av tí, sum verður brúkt til at gera upp brúkaraprístalið, ið fortelur okkum gongdina í kostnaðarstøðinum í samfelagnum. Lønarindeksið verður roknað við støði í gongdini í viðkomandi almennum lønarsáttmálum. Um ikki gongdin í brúkaraprístalinum gevur eina nøktandi mynd av vøkstrinum í rakstrarútreiðslunum hjá bussfeløgunum, eigur ein annar háttur sjálvsagt at verða funnin, soleiðis at sáttmálagjaldið svarar til rakstrarútreiðslurnar, so væl sum til ber, og tað er ivaleyst eisini orsøkin til, at prísjavningin varð broytt. Tað gevur kanska meining at brúka oljuindeksið og lønarindeksið sum grundarlag fyri eini prísgongd á hesum økinum, men sambært Hagstovuni verður ikki mett, at viðlíkahaldsindeksið og fíggjarindeksið siga okkum nakað um bussraksturin. Hesi indeks vísa eina prísgongd hjá vanliga húsarhaldinum í Føroyum og hava ikki neyðturviliga nakað við vinnuligan rakstur at gera. Sum nevnt stavar knapt helvtin av vøkstrinum í tíðarskeiðinum (9 %) frá eini ógvusligari hækking í fíggjarindeksinum. Fíggjarindeksið fortelur okkum, hvussu nógv ómaksgjøld, avgreiðsla o.a. í bankum, posthúsum og aðrastaðni broytast. Hetta sigur onki um rentugongdina, lániútreiðslur ella onnur viðurskifti, sum meira beinleiðis hava við vinnuligt virksemi at gera. Sambært 35 Hagstovuni er fíggjarindeksið ikki egnað sum grundarlag fyri at meta um útreiðslugongdina av at reka vinnuligt virksemi. Í nýggjasta sáttmálanum er vektingin broytt, soleiðis at fíggjarindeksið frameftir telur 5% og ikki 11%, sum í undanfarna sáttmálaskeiði. Tað er tí ikki sannlíkt, at vit koma at síggja sama ógvusliga vøkstur á hesum økinum í inniverandi sáttmálaskeiði. Hinvegin er torført at meta um, hvussu hini indeksini koma at broytast komandi tíðina. Arbeiðsbólkurin metir ikki, at hetta vektaða indeksið, sum verður nýtt til at javna sáttmálagjaldið, er rættvísandi. Tað er ósannlíkt, at veruligu útreiðslurnar av at reka bussarnar, eru hækkaðar við 21% ella 16 mió. kr. í eitt 5-ára skeið. Harafturat er rentan í umrødda tíðarskeiðið nógv lækkað, soleiðis at lániútreiðslurnar hjá feløgunum eiga at vera lækkaðar hjá feløgunum í umrødda tíðarskeiðinum, meðan tær fyri landið eru hækkaðar munandi. Tað er ein stórur veikleiki við busssáttmálunum, at arbeiðstakararnir verða samsýndir eftir einum leisti, sum ikki í nóg stóran mun tekur støði í veruligu rakstrarútreiðslunum. Eftirsum javningarhátturin er grundleggjandi í mun til útreiðslugongdina innan Bygdaleiðir, mælir arbeiðsbólkurin til, at hesi viðurskifti verða endurskoðað, soleiðis at funnin verður ein leistur, sum meiri álítandi og ítøkiliga kann vísa okkum veruligu útreiðslugongdina innan Bygdaleiðir. Mangt bendir á, at verandi útreiðslustøði er vorðið ov høgt, kanska serliga orsakað av tí javningarhátti, sum hevur verið nýttur, og tí er tað neyðugt í sambandi við eina endurskoðan at rokna seg fram til eitt nýtt útgangsstøði fyri eini javning, soleiðis at tað frameftir ikki verður tikið útgangsstøði í einum útreiðslustøði, ið er ov høgt sett. Um vit síðani hyggja at inntøkusíðuni, kann tað undra, hvussu jøvn gongdin í inntøkunum hevur verið øll árini. Inntøkurnar hava støðugt ligið millum 16-17 mió. kr. frá 2005 til 2014. Tað er ógreitt, hví inntøkurnar eru so støðugar. Tað kann sjálvsagt vera orsakað av tí, at ferðafólkatalið ikki er broytt seinastu nógvu árini, sum yvirlitið yvir ferðafólk niðanfyri vísir. Ein onnur møgulig frágreiðing er, at talan er um bruttosáttmála, har ið allar inntøkurnar fella til SSL. Inntøkurnar hjá arbeiðstakarunum eru sostatt ikki treytaðar av, hvussu nógvir ferðaseðlar verða seldir og áeggjanin hjá arbeiðstakaranum at fáa so nógv ferðafólk sum gjørligt at ferðast, er sostatt ikki eins stór og hon kanska hevði verið, um sáttmálagjaldið var tengt at talinum av ferðafólki. Hetta er ein grundleggjandi veikleiki við verandi sáttmálum, sum somuleiðis eigur at verða endurskoðaður. 36 Ferðafólkatøl Bygdaleiðir 2011 - 2014 Leið 2014 2013 2012 2011 100/300 Tórshavn - Vestmanna 35.569 37.208 38.907 38.714 101 Tórshavn - Gamlarætt 18.816 20.906 21.276 21.251 200 Oyrarbakki - Eiði 9.746 12.060 11.495 10.472 201/205 Oyrarbakki - Gjógv - Funningur 901 2.079 2.074 1.633 202 Oyrarbakki - Tjørnuvík 3.674 3.688 4.190 5.068 300 Tórshavn - Flogvøllur - Sørvágur 87.377 85.860 98.390 94.093 400 Tórshavn - Klaksvík 147.774 150.051 157.915 161.051 401 Toftir - Tórshavn 7.647 6.037 4.617 3.890 410 Fuglafjørður - Gøtudalur - Klaksvík 68.872 61.549 63.051 55.550 442 Glyvrar - Æðuvík - Rituvík 602 1.049 1.440 1.512 440/480 Skálafjarðarleiðin 57.474 55.537 76.427 75.412 481 Skálabotnur - Oyndarfjørður 1.578 1.783 1.734 1.927 500 Klaksvík - Viðareiði 6.519 8.477 7.582 6.790 504 Klaksvík - Kunoy 132 483 554 599 506 Syðradalur - Trøllanes 4.412 4.804 3.964 5.009 600 Skopun - Skálavík 28.441 29.442 46.850 46.883 601 (Skopun) - Sandur - Dalur 5.030 5.318 5.634 6.085 700 Tvøroyri - Sumba 25.497 26.370 25.538 25.443 701 Fámjin - Sandvík 10.065 11.254 9.050 12.597 522.140 523.955 580.688 573.979 Íalt Tað kann eisini undra, at arbeiðstakararnir lítla ella onga útreiðslu hava av neyðugari tekniskari útgerð, sum skal brúkast umborð á bussunum, at teir fáa fult endurgjald fyri útreiðslur til tunnilsgjald, endurgjald fyri part av starvsfólkabúnum og ongar útreiðslur hava av umsiting, t.d. viðgerð av klagum o.ø. Í veruleikanum fevna útreiðslurnar hjá bussfeløgunum einans um lønir, brennievni og útreiðslur, knýttar at sjálvum bussinum (viðlíkahald, avskrivingar, trygging o.a.). Niðurstøða Verandi útbjóðingarskipan innan Bygdaleiðir er, eins og m.a. lógin ásetir, grundað á grundleggjandi meginregluna, at ein útbjóðing skal hava við sær eina betri og bíligari tænastu í mun til, at landið sjálvt rekur bussarnar. 37 Sum greiningin omanfyri vísir, er tað púra greitt, at Bygdaleiðir hevur verið fyri einum støðugum og rættiliga ógvusligum útreiðsluvøkstri, síðani farleiðirnar vórðu útveittar. Tað er ikki sannlíkt, at vit høvdu sæð sama útreiðsluvøkstur, um farleiðirnar ikki vórðu útveittar eftir tí leisti, sum er brúktur. Umframt vøksturin í sáttmálagjaldinum orsakað av prístalinum, er ein av høvuðsorsøkunum til stóra vøksturin í útreiðslunum eisini, at tað er lítil og ongin kapping um at vinna farleiðirnar. Í sambandi við seinasta útveitingarumfar vóru ávikavist ein ella tveir arbeiðstakarar, sum góvu boð upp á pakkarnar. Í trimum av 7 pakkum (pakki nr. 100, t.e. Streymoy/Vágar - pakki nr. 200, t.e. um Streymin og pakki nr. 440, t.e. Skálafjørðurin) var bara ein arbeiðstakari, sum gav boð upp á farleiðina. Á øllum hinum farleiðunum vóru einans tvinnir arbeiðstakarar, sum góvu boð upp á farleiðirnar. Vit kunnu sostatt staðfesta, at kappingin er lítil fyri ikki at siga ongin í.s.v. útveitingina av Bygdaleiðum. Hetta setir arbeiðsgevaran í eina sera vánaliga samráðingarstøðu og økir munandi um sannlíkindini fyri, at sáttmálarnir verða dýrari enn neyðugt. Eftirsum ongar eftirmetingar ella kanningar eru gjørdar viðvíkjandi tænastustøðinum, ber ikki til at meta um, hvørt hetta er broytt til tað betra ella verra í sambandi við útveitingina. Um vit taka støði í teimum klagum, sum SSL fær frá borgarum, ber sum nevnt til at staðfesta, at munur er á tænastustøðinum frá farleið til farleið. Orsakað av nýggjum og betri bussum, er tænastustøðið hvat komfort viðvíkur sannlíkt vorðið betri á nógvum farleiðum seinastu árini. Ein av stóru veikleikunum við útveitingini av Bygdaleiðum eru sjálvir sáttmálarnir og sáttmálastýringin. Tað krevur stóra arbeiðsorku at fremja regluligt og skipað eftirlit við sáttmálunum á einstøku leiðunum, og somuleiðis er tað ein tung umsitingarlig mannagongd fyri SSL at fylgja kærum frá borgarum upp. Tað tykist greitt, at útreiðslur og tilfeingi til stýring og eftirlit við arbeiðstakarunum er ein partur, sum er vorðin undirmettur í sambandi við avgerðina at útveita farleiðinar. SSL hevur eina tunga próvbyrðu, um SSL í gerðarrættinum skal prógva, at ávísur arbeiðstakari ikki lýkur treytirnar í sáttmálanum, og tað skal sostatt nógv til, áðrenn valt verður at áleggja bøtur ella í seinasta enda at uppsiga ein sáttmála. Oftani verður tað orð ímóti orði, og tá SSL hevur mist grundleggjandi vitan um rakstrarviðurskiftini og nøgdsemið millum borgarar o.a, krevur tað nógv, áðrenn farið verður víðari við einum máli. Eitt smámál (t.d. endurgjald á 10 tús. kr.) er í so máta líka tungt at føra sum eitt stórt mál (t.d. endurgjald á 1 mió. kr. ella uppsøgn av sáttmála). Arbeiðsbólkurin mælir til, at munandi dagføringar verða gjørdar í verandi útvetingarskipan innan Bygdaleiðir. Mælt verður til, at SSL frameftir nýtir heimildina í útveitingartilfarinum at havna innkomnu tilboðunum, um bara eitt felag bjóðar upp á farleiðina. Í øðrum lagi verður mælt til, at SSL gevur kontrollboð upp á allar farleiðir, soleiðis at eitt metingarstøði fæst til vega, sum gevur arbeiðsgevaranum møguleika at meta um, hvørt innkomnu tilboðini eru ov dýr. Um hetta vísir seg at vera so, eiga tilboðini at verða havnað, og SSL eigur aftur at átaka sær uppgávuna at reka bussleiðirnar fyri ein lægri kostnað. Somuleiðis er neyðugt at byggja upp eina skipaða eftirlitsskipan við sáttmálunum, at áseta meiri ítøkilig góðskumál, sum arbeiðstakararnir skulu liva upp til, og sum kann vera við til at tryggja eina 38 betri og bíligari tænastu, t.d. eisini við at seta inn rætta áeggjanarbygnaðin í sáttmálarnar, soleiðis at inntøkugrundarlagið verður betri. Somuleiðis er neyðugt at skipa fyri regluligum kundakanningum, soleiðis at tað verður greitt, um arbeiðstakararnir liva upp til ásetta tænastustøðið. At enda er eisini neyðugt at áseta krøv um regluligar fíggjarligar frágreiðingar. Hesi viðurskifti tilsamans høvdu betrað munandi um førleikarnar hjá SSL at meta um raksturin, tænastustøðið og møguleikan fyri at gera tillagingar í sáttmálaviðurskiftunum. Hetta krevur tó sannlíkt, at tað er neyðugt at uppraðfesta sáttmálastýringina við fleiri starvsfólkum ella at peningur verður nýttur til at gera slíkar kanningar av uttanveltaðum. Í samband við eina dagføring av verandi skipan, eigur eisini at verða tikið atlit at flutningsmøguleikunum og tørvinum á flutningi á ymsu farleiðunum. Tað er mangt, sum bendir á, at verandi flutningsskipan á mangan hátt er afturútsigld. Flutningsmøguleikarnir, bústaðarmynstrið og fortreytirnar fyri flutningi á landi eru broytt so mikið nógv seinastu árini, at tað er tørvur á at eftirmeta og dagføra alla koyringina hjá Bygdaleiðum. Millum annað er flutningurin í summum økjum so avmarkaður, at tað kann setast spurnartekin við, hvørt tað í heila tikið er skynsamt at hava fasta rutukoyring. Tað kann hugsast, at tað onkustaðni er nóg mikið við eini tilkalliskipan og at tað eru smærri bussar ella rutubilar, sum røkja ferðafólkaflutningin. Arbeiðsbólkurin mælir til, at verandi flutningsskipan á landi verður dagførd við atliti at tillagingum, sum í størri mun enn í dag, borga fyri einum burðardyggum rakstri, sum tó sjálvsagt eisini tekur atlit til almennu flutningsskylduna. Ein partur av eini slíkari dagføring eigur at vera at skilmarka greiðari, hvat flutningsskyldan hjá SSL fevnir um og at allýsa flutningsuppgávurnar hjá Bygdaleiðum greiðari. Samanumtikið metir arbeiðsbólkurin, at talan er um eina útveiting við vánaligum royndum, serliga hvat fíggjarligu viðurskiftunum viðvíkur. Tað eru serliga óhepnu sáttmálaásetingarnar, vánalig sáttmálastýring og vantandi kapping á økinum, sum elva til stóran útreiðsluvøkstur á økinum. Galdandi sáttmálar hava við sær, at arbeiðstakararnir í veruleikanum ongan váða taka á seg við at bjóða upp á farleiðirnar, meðan SSL ber allan váðan, allar útreiðslur og alla umsiting. Um viðurskiftini ikki broytast munandi, kann spurnartekin verða sett við, um tað framhaldandi er grundarlag fyri at útveita Bygdaleiðir. 39 Greining av farleiðunum Tórshavn - Tvøroyri Skip: M/S Smyril Suðuroy - Tórshavn Byggiár: 2005 Ferðafólk/Passengers: 800/975 Akfør/Vehicles 200 bilar ella 30 trailarar Arbeiðsferð: 21 míl Siglingartíð: 1 tími 55 min. Túratal einvegis: 4-6 ferðir um dagin Koyggjur/Cabins: 24 / 96 (manning / ferðafólk) Longd p.p.: Longd overall: 123 m 135 m Breidd: 22,7 m Dýpd: 5,60 m BRT: 12.320 GT NRT: 3.816 NT Høvuðsmotorur: MAN B&W og Wartsila Klassi: DNV Smyril er nýggjasta ferjan í flotanum hjá SSL og orkuføri er framtíðartryggjað bæði viðvíkjandi ferðafólki, akførum og maskinorku33. Ferjan er 10 ára gomul og nøktar ríkiliga flutningstørvin á Suðuroyarleiðini, og er tað nærum bara á t.d. jóansøku, at orkuførið veruliga stendur sína roynd. Smyril er so mikið nýggjur, at útskifting ikki er neyðug komandi nógvu árini. Atløguviðurskiftini bæði í Tórshavn og á Krambatanga eru nøktandi í vanligum veðurlíkindum, men skipið verður ov ofta órógvað í Tórshavn, tá ið onnur størri skip leggja at har, og má tí skifta atløgupláss ávísar dagar í vikuni. Á Krambatanga kann vera trupult hjá Smyrli at liggja undir farstøðini, tá lágætt (og serliga útsynningur) er. Tí er tað eisini upp á tal at bøta um atløguviðurskiftini á Krambatanga við at leingja annan molan, so atløguviðurskiftini verða tryggari. 33 Tó kann sigast, at bóvskrúvurnar, sum eru 3000 hk tilsamans, eru í minna lagi, tá illveður er. Serliga er hetta galdandi, tá Smyril skal manerera innan fyri molan í Havn. Hetta er orsøkin til uml. 70-80 % av samlaðu avlýsingunum hjá Smyrli. 40 Í illveðri vísir tað seg oftani eisini at vera trupult at leggja at í Tórshavn og møguleikarnir fyri at nýta aðra havn óveðursdagar, t.d. á Oyrareingjum, eiga at verða kannaðir. Støðumeting Tað hava verið ein røð av trupulleikum við Smyrli, síðani hann varð tikin í nýtslu, kanska serliga tí at ein stórur partur av teknisku útgerðini umborð longu var útgingin, áðrenn Smyril varð avhendaður. Nógvur peningur og orka eru brúkt seinastu árini fyri at bøta um viðurskiftini og er hetta arbeiði nú komið væl áleiðis. Í 2015 skulu tó gerast tvinnar tillagingar afturat. Talan er um eitt sonevnt "flow system" til oljunýtsluna og ein dagføring av ávaringarskipanini. Smyril er í dag í rímiliga góðum standi. Tó eru nakrar dagføringar, ið skulu gerast árini frameftir. Til dømis eru ketlarnir, ið verða nýttir til at halda skip og olju heita, í ringum standi og mugu hesir helst skiftast við næstu dokking. Peiliskipanin riggar illa og somuleiðis eru høvuðsmotorarnir framvegis ein avbjóðing, eftirsum eingin í veruleikanum vil kennast við hesar motorar, sum eru framleiddir upp á eitt serligt loyvi í Spania. Ein høvðusmotorur er skiftur til annað merki. Eisini eru fortoyingarspølini slitin og ikki av bestu góðsku. Eitt spæl á afturdekkinum varð skift út við eitt betri spæl í 2010. Smyril skal í dokk í 2016/2017 og eru tað stórar umvælingar, sum standa fyri framman tá. M.a. skal nakað av stáli í skrokkinum skiftast, akslarnir skulu út og róðrini skulu takast niður og allir búsningar skiftast. 41 Starvsfólk Sum talvan niðanfyri vísir, telur manningin umborð á Smyrli 50 fólk, sum sigla í vaktum. Á hvørjari vakt eru 25 starvsfólk.34 Manningartalið er fastsett m.a. eftir altjóða trygdarkrøvum (í.s.v. møguligar vanlukkur, hvílutíðarreglur o.a.). Sostatt ber ikki til at gera tillagingar í manningartalinum, um so er at farleiðin varð útveitt. Tó kann ein umlegging til sjóvaktir hava við sær eina møguliga tillaging.35 Starvsfólkini ið starvast innan katering eru tó ikki øll partur av altjóða krøvunum, so tað ber møguliga eisini til at gera tillagingar í talinum á starvsfólkum, hvat hesum viðvíkur. Hetta er tó ein spurningur um tænastustøðið umborð. Manning Felag Brúgvin 6 Skipara- og Navigatørfelagið Maskinan 12 Maskinmeistarafelagið Dekkið 10 Starvsmannafelagið Handyman 2 Starvsmannafelagið Katering 2036 Starvsmannafelagið Manning íalt 50 Vakt 3 Verkamannafelagið Fíggjarviðurskifti Á myndini og talvuni niðanfyri sæst rakstrargongdin hjá Smyrli seinastu 5 árini. Nettoraksturin hevur seinastu árini ligið omanfyri 60 mió. kr. Í 2014 var fíggjartørvurin munandi lægri, serliga orsakað av lægri oljuútreiðslum, øktum inntøkum og lægri viðlíkahaldskostnaði, tí trupulleikar vóru við játtanini og neyðugt var at halda aftur við viðlíkahaldi. Útreiðslurnar hava sveiggjað rímiliga nógv, serliga orsakað av oljuútreiðslunum og viðlíkahaldsarbeiði. Tá Smyril var nýggjur (í 2006) var nettoraksturin munandi lægri (39 mió. kr.), í 2007 vaks nettoraksturin við 12 mió. kr. til 51 mió. kr., serliga orsakað av størri manning og øktari orkunýtslu. 34 Brúgvin: 3, Maskinan: 6, Dekkið: 5, Handyman: 1, Katering: 10. Tað er ivasamt, um hetta ber til og verða møguleikarnir í løtuni kannaðir. Ein slík loysn hevði havt við sær, at tað ikki í sama mun ber til hjá ferðafólki at gista umborð, eftirsum ein størri partur av kømurunum umborð skulu brúkast til manningina. Sostatt hevði ein umlegging til sjóvakt í ávísan mun havt avleiðingar á tænastustøðið. 36 Manningartalið til katering er skiftandi: 7 fólk vanligar dagar og 10 í vikuskiftinum (í 2 vaktum - tí 20 tls.) 35 42 Rakstur - Smyril 2010 2011 2012 2013 2014 Inntøkur 23.850 25.221 27.046 26.424 29.259 Olja -28.291 -35.000 -44.268 -34.855 -30.562 Lønir -29.567 -28.500 -27.910 -30.366 -28.642 Annað -32.672 -24.268 -24.268 -24.268 -19.513 Fíggingartørvur -66.681 -62.547 -69.400 -63.065 -49.458 32 / 34 32 / 34 32 / 34 Túratal 32 32 Í fylgiskjali 2 eru tølini omanfyri indekserað. Inntøkur Túsund kr. Útreiðslur Fíggingartørvur 40.000 20.000 0 2010 2011 2012 2013 2014 -20.000 -40.000 -60.000 -80.000 -100.000 Flutningur Smyril flytur uml. 40% av samlaðu sjóvegis ferðafólkunum hjá SSL og 61% av akførunum. Á talvuni niðanfyri síggja vit, at ferðafólkatalið seinastu árini hevur verið stigvíst hækkandi. Serliga í 2014 sæst ein stórur vøkstur í mun til árið fyri, og stavar hetta fyri ein stóran part frá nýggja uppisjóvarvirkinum á Tvøroyri. Tað er tó torført at meta um flutningstørvin komandi árini. 2014 2013 2012 2011 2010 2009 Ferðafólk 219.506 215.608 224.668 211.878 206.338 207.416 Akfør 89.378 80.828 83.830 81.996 80.120 79.292 43 Atlit í.s.v. eina møguliga útveiting Tað er torført at meta um, hvørt tað er grundarlag fyri at útveita Suðuroyarleiðina sum sjálvstøðuga farleið. Sum nevnt er ein væleydnað útveiting tengd at møguleikanum at skapa kapping um at vinna útboðsumførini, umframt einum væl skipaðum og nágreiniligum fyrireikingararbeiði, soleiðis at útveitingartilfarið og sáttmálarnir verða so skynsamir, sum til ber. Tað eru ivaleyst fá feløg í Føroyum, sum hava neyðugu fíggjarligu og bygnaðarligu tyngdina til at kunna taka yvir raksturin av skipinum, sum seinastu árini hevur ligið um 60 mió. kr. um árið. Harvið er ivasamt, um tað er møguleiki fyri at fáa veruliga kapping um at vinna farleiðina. Sum nevnt eru summar tillagingar, sum møguliga kunnu gerast á starvsfólkaøkinum og ein privatur veitari hevði ivaleyst havt betri møguleikar at fremja umrøddu tillagingarnar við vaktarskipan, tali av starvsfólki o.ø., m.a. orsakað av færri sáttmálatengdum bindingum. Tað er tó torført at meta um, hvussu stórar tillagingar (og harvið sparingar) møguleiki er fyri at fremja á starvsfólkaøkinum, uttan at hetta fær avleiðingar fyri tænastustøðið. Í sambandi við arbeiðið at tilevna útveitingartilfar og sáttmálar, er avbjóðingin ivaleyst størst, hvat Smyrli viðvíkur, bæði tí at tænastan er meiri fjølbroytt og tí at skiparaksturin í heila tikið er so mikið stórur, at tað setur onnur krøv til sáttmálar og stýring, enn hinar farleiðirnar krevja. Ein onnur avbjóðing eru ognarviðurskiftini og viðlíkahald, tí spurningurin er, um ein privatur veitari skal keypa skipið, leiga skipið ella leasa skipið, møguliga við eini "keypsoptión." Harafturat má spurningurin viðgerast, hvussu tað verður tryggjað, at ein privatur arbeiðstakari hevur annað skip at seta í sigling, um Smyril t.d. fær motorbrek ella á annan hátt má takast úr sigling. Somuleiðis er spurningurin, alt eftir hvør ognarskapur kemur at vera galdandi, hvussu tað verður tryggjað, at viðlíkahaldsskyldurnar verða røktar. Hetta eru grundleggjandi spurningar, sum eru neyðugir at útgreina nærri, um farið verður víðari við ætlanunum at skipa fyri eini útboðsrundu. 44 Skopun - Gamlarætt Skip M/S Teistin Siglingarleið Opið hav Byggiár 2001/2012 Ferðafólk 288 Akfør 33 pers. akfør ella 2 trailara + 12 pers. akfør Arbeiðsferð 11 míl Siglingartíð 20 min. (15 min. út í Hest) Túratal einvegis: 16-18 ferðir um dagin Longd p.p. Longd overall 40,00 m 45,00 m Breidd 12,50 m Dýpd 3,10 m GT 1260 Høvuðsmotorar Volvo Penta 5 x D15 MG og 1 x D7 MG Klassi Det Norske Veritas Teistin er bygdur í 2001, og er sostatt eitt av nýggjaru skipunum hjá SSL. Mett verður, at Teistin nøktar nútíðar tørvin á ferðafólka- og akfarsflutningi á hesi farleiðini. Ferðatíðin er stutt og túrarnir eru nógvir í tali. Talan er um 122 túrar aftur og fram um Skopunarfjørð um vikuna. Støðumeting Teistin hevur, síðani hann varð settur í sigling, haft nakað av tekniskum trupulleikum. Í 2012 varð gjørt av at skifta orkukervið á Teistanum út, og hevur hetta loyst nógvar av teimum teknisku trupulleikunum, ið áður vóru. Mett verður, at Teistin í dag er í góðum standi, og at skipið kann sigla í nógv ár frameftir. Somuleiðis hevur Teistin enn eitt gott søluvirði. 45 Fíggjarviðurskifti Nettorakstrarhallið av Teistanum hevur seinastu 5 árini ligið um 10 mió. kr. um árið. Sum talvan niðanfyri vísir, hevur talan verið um rímiliga støðugan rakstur, bæði hvat inntøkum og útreiðslum viðvíkur, og mett verður, at raksturin kemur at liggja á sama støði komandi árini. Tó er sjálvsagt møguligt, at sveiggj verða at síggja, orsakað av tekniskum brekum, broytingum í oljuprísum ella broyttum ferðafólkamynstri. Rakstur - Teistin 2010 2011 2012 2013 2014 Inntøkur 11.375 11.533 11.333 10.899 9.479 Olja -3.291 -4.678 -4.859 -4.678 -3.578 Lønir -11.452 -10.264 -10.513 -10.264 -11.851 Annað -6.636 -6.008 -6.008 -6.008 -4.671 Fíggingartørvur -10.005 -9.416 -10.046 -10.050 -10.621 122 122 122 122 122 Túratal Á fylgiskajli 2 eru tølini indekserað. Túsund kr. Inntøkur Útreiðslur 2011 2012 Fíggingartørvur 20.000 10.000 0 2010 2013 2014 -10.000 -20.000 -30.000 Manning Brúgvin Maskinan Dekkið Katering (kokkar) Í alt Vakt Tal 9 6 3 2 20 2 Fakfelag Skipara- og Navigatørfelagið Maskinmeistarafelagið Starvsmannafelagið Starvsmannafelagið Verkamannafelagið 46 Flutningur Ferðafólkaflutningurin hevur verið rættiliga støðugur síðani 2009. Øll árini hevur ferðafólkatalið ligið um 180.000 ferðandi um árið. Hinvegin síggjast stór sveiggj í mun til flutningin av akførum, sum í 2009 taldi gott 63.000 akfør. Hetta talið er lækkað niður í gott 46.000 kr. í 2014. Ein partur av frágreiðingini kann vera minkandi fólkatal í oynni. Við árslok 2009 búðu 1.357 fólk í oynni og við árslok 2014 var talið 1.225. Talan er um eina lækking á 132 fólk ella knøpp 10 % hesi 5 árini. Ein sær eisini, at sveiggið í talinum av akførum er ymiskt frá ári til ár. Frá 2009 til 2010 lækkaði talið við 8.000 túsund akførum og árið eftir var ein minking upp á 5.000 akfør afturat. Frá 2012 til 2013 lækkaði talið við 10.000 akførum, og so hækkaði tað aftur við 6.500 akførum í 2014. 2014 2013 2012 2011 2010 2009 Ferðafólk 184.385 175.714 180.536 176.058 183.362 183.282 Akfør 46.409 39.976 49.660 49.622 54.954 63.194 Atlit í sambandi við møguliga útveiting Í 2014 varð løgtingslóg samtykt um at stovna partafelag til at byggja undirsjóvartunnil til Sandoynna. Sambært lógini, skal vera farið undir at bora Sandoyartunnilin í seinasta lagi í 2018. Tað liggur sostatt í kortunum, at tað um lutfalsliga fá ár verður ein undirsjóvartunnil til Sandoynna. Hetta máar partvíst grundarlagið undir eini møguligari útveiting av farleiðini burtur. Partvíst, tí tað enn er ógreitt, hvussu flutningssambandið til Hest skal røkjast, tá tunnilin kemur. Tað er greitt, at Hestur ikki verður knýttur í undirsjóvartunnilin. Sostatt er neyðugt at viðgera nærri, hvussu ferðafólka- og farmaflutningurin til Hest skal røkjast í framtíðini. Sannlíkt verður neyðugt at útvega eitt minni skip at røkja hesa farleið. Í hesum sambandi eigur møguleikin at nýta somu ferju til Hest, Skúvoy og møguliga Koltur at vera kannaður í einum slíkum føri. Tá greiða er fingin á framtíðar flutningsviðurskiftum til Hest, kann spurningurin um útveiting sjálvandi verða reistur og møguleikin at t.d. bjóða farleiðina til Hest og Koltur út saman, kann kannast nærri. Tað er torført at meta um, hvørt tað er grundarlag fyri kapping um eina slíka farleið, eftirsum hetta veldst um framtíðar flutningstørv, ein møguligan vøkstur í ferðavinnuni, umframt hvørji krøv verða sett til ein nýtt skip at reka eina slíka farleið. Somuleiðis er torført at meta um, hvørt tað er møguligt hjá privatum veitara at røkja farleiðina bíligari og betri enn SSL. Hetta veldst í stóran mun um íløguviðurskifti, starvsfólka- og onnur rakstrarviðurskifti, trygdarkrøv o.a., sum eitt møguligt nýtt skip kemur at krevja. 47 Klaksvík - Syðradalur Skip M/S Sam Slag av fari Opin ferja Byggiár 1975 Ferðafólk 115 Akfør 17 Arbeiðsferð 9,7 míl/t Siglingartíð 20 min. Túratal einvegis: 8-16 ferðir um dagin Longd p.p. Longd overall 30,24 m Breidd 9,40 m Dýpd 2,7 m BRT 216,54 Høvuðsmotorur 2 6-syl., 4 takt Byggiár 1981 Megi á høvuðsmotori 2 x 330 HK Klassi Det Norske Veritas Støðumeting 41Sam er bygdur í 1975 og er sostatt 40 ára gamal og slitin. Tað er rættiliga gamalt fyri eitt stálskip og Sam kann ikki longur sigast at vera tíðarhóskandi til ferðafólkaflutning og eigur at verða skiftur út. Tó er skipið væl egnað til farm. Orkuførið av ferjuni er nøktandi, og kanska er hon heldur í størra lagi í mun til flutningstørvin á Kalsoyarleiðini. Í ruskutum veðri kemur tað eisini onkuntíð fyri, at hon má avlýsa. 48 Sam er tekniskt í góðum standi. Ein partur av stálinum er skift. Skipið varð tjúkdarmált í 2014 í sambandi við 40 ára klassingina. Tá kom fram, at partar av dekkinum vóru so mikið slitnir, at tað er neyðugt at skifta hesar partar í.s.v. næstu dokking. Sam fer í dokk seinni í 2015. Í sambandi við MLC, Marine Labor Convention, skuldu gerast nakrar ljóðroyndir, ið vístu, at tað er ov nógv óljóð í uppihaldsrúminum hjá manningini, meðan siglt verður. Kannað verður, um fremra salongin, sum ikki hevur verið brúkt til ferðafólk seinastu árini, kann brúkast til hetta endamál. Um ikki tað ber til, er neyðugt at ljóðisolera manningarrúmini. Fíggjarviðurskifti Sam er munandi dýrari í rakstri enn Barskor, ið rak farleiðina áðrenn Sam varð settur í sigling. Í 2014 er nettokostnaðurin uml. 4.2 mió. kr. og hevur raksturin sveiggjað nakað bæði á inntøku- og útreiðslusíðuni, men hevur tó flestu árini, síðani Sam varð settur í sigling, ligið um 4-5 mió. kr. Rakstur 2010 2011 2012 2013 2014 Inntøkur 1.293 1.153 1.542 816 2.109 Olja -679 -827 -1.172 -980 -877 Lønir -4.052 -3.461 -3.888 -4.557 -4.163 Annað -1.044 -238 -238 -238 -1.277 Fíggingartørvur -4.482 -3.373 -3.756 -4.959 -4.208 84 84 84 84/94 84/94 Túratal Sí fylgiskjal 2, hvar rakstrartølini eru indekserað. Inntøkur Útreiðslur Fíggingartørvur 5.000 0 2010 2011 2012 2013 2014 -5.000 -10.000 49 Manning Tal Brúgvin 4 Maskinan 2 Dekkið 4 Í alt 10 Avgreiðslufólk í Kalsoy: 730.000 kr.37 Felag Skipara- og Navigatørfelagið Maskinmeistarafelagið Starvsmannafelagið Flutningur Flutningurin av ferðafólki og akførum vaks nógv, tá ið Sam varð settur í sigling fyri Barskor í apríl 2005, nærum 100% frá 2004 til 2006. Hetta stendst serliga av betraða flutningssambandinum, men eisini tað, at Barskor ikki flutti akfør, hevur stóran týdning fyri flutningin. Sam flutti í 2014 38.335 ferðafólk og 5.854 akfør. 2014 2013 2012 2011 2010 2009 Ferðafólk 38.335 36.678 38.615 37.186 37.791 40.450 Akfør 5.854 6.108 7.187 6.094 6.343 6.573 37 Fólk í oynni, ið taka ímóti endanum og standa fyri avgreiðslu av farmi o.ø. Hesar lønarútreiðslur eru ikki við í lønarútreiðslunum omanfyri. 50 Hvannasund - Svínoy/Fugloy Skip Ritan Slag av fari Ferðmannaskip Siglingarleið Vart farvatn Byggiár 1971 Ferðafólk 125/100/75 Arbeiðsferð 10,5 míl Siglingartíð 55 min. (Hvannasund-Hattarvík um Svínoy) Túratal einvegis 4-6 ferðir um dagin Longd p.p. Longd overall 20 m 22,05 m Breidd 6,90 m Dýpd 4,35 m BRT 80,80 Høvuðsmotorur 2 6-syl., 4 takt Byggiár 1991 Megi á høvuðsmotori 562 kW Klassi Det Norske Veritas Ritan, ið røkir leiðina millum Hvannasund - Svínoy og Fugloy, er bygd í 1971 og er sostatt 44 ára gomul, ið, eins og fyri Sam, er sera gamalt fyri eitt stálskip. Ritan varð upprunaliga bygd til Sandoyarleiðina. Seinni varð hon flutt á Nólsoyarleiðina til hon í 2010 varð sett inn á Fugloyarleiðina, har hon avloysti Másan. Skrokkurin er meira útsettur á hesi farleið, tí havnaumstøðurnar á útoyggj eru munandi verri, enn á hinum farleiðunum. Ætlanin við at nýta Rituna á hesi farleið var at fáa royndir til vega í.s.v. eitt nýtt skip, eftirsum spurningurin hevur reist seg um, hvørt eitt stálskip kann brúkast á farleiðini. Ritan riggar væl á farleiðini, tí talan er um sjógott skip og eru manning og ferðandi sum heild væl nøgd við skipið. Men orsakað av høga aldrinum kundi komforturin umborð verið betri. Ferjan er ikki egnað til rørslutarnað ferðafólk og siglingarferðin átti at verið munandi hægri. 51 Í dag er stundum neyðugt at gera eykatúrar við Sam, tá ið størri akfør og tungur farmur skulu flytast til Svínoyar og Fugloyar. Støðumeting Í 2012 gjørdist SSL varug við stóra tering í botninum á Rituni. Uppmátingar vórðu gjørdar og nógv stál varð skift undir mannskapsrúminum og undir uppihaldsrúminum, umframt í maskinrúminum. Í 2014 vórðu bæði girini (til framdrátt) skift. Í 2015 verða báðir høvusmotorarnir og annar hjálpimotorurin skiftir. Samstundis verður alt skipið tjúkdarmált fyri at eftirkanna stáltjúkdirnar. Eftir dokkingina seinni í ár, er Ritan í góðum standi tekniskt, men stálið er gamalt og fær harða viðferð á farleiðini, so tað er óvist, hvussu leingi skipið heldur sær afturat til siglingina á hesi farleið. SSL metir seg hava gjørt sær tær neyðugu royndirnar á farleiðini og hevur í dag eina greiða fatan av, hvørjir krøv eitt nýtt skip á farleiðini eigur at lúka. SSL metir, at eitt nýtt skip eigur at verða sett á skrá, so hetta kann avloysa Rituna so skjótt til ber. Fíggjarviðurskifti "Ritan" hevur í netto rakstri kostað í miðal 3,8 mió. kr. seinastu fimm árini. Rakstur - Ritan 2010 2011 2012 2013 2014 Inntøkur 498 518 656 720 633 Olja -415 -759 -863 -1.050 -717 Lønir -2.599 -2.400 -2.842 -2.591 -2.387 Annað -1.067 -809 -809 -809 -901 Fíggingartørvur -3.584 -3.450 -3.858 -3.730 -3.372 Túratal 26/36 26/36 26/36 26/36 26/36 Á fylgiskjali 2 eru tølini indekserað Inntøkur Útreiðslur Fíggingartørvur 2.000 0 -2.000 2010 2011 2012 2013 2014 -4.000 -6.000 -8.000 52 Manning Brúgvin Maskinan Tal 4 2 Fakfelag Skipara- og Navigatørfelagið Maskinmeistarafelagið Í alt 6 Avgreiðslufólk: Fugloy (168.000 kr.) og Svínoy (456.000 kr.) Flutningur Sum talvan niðanfyri vísir, hevur verið eitt ávíst sveiggj í ferðafólkatalinum seinastu 6 árini. Frá 2009 - 2014 er ein rímiliga støðug hækking í ferðafólkatalinum, úr góðum 9000 ferðafólkum í 2009 upp í góð 16.000 ferðafólk í 2014. 2014 2013 2012 2011 2010 2009 Ferðafólk 16.231 15.272 12.416 13.434 11.100 9.468 Akfør 14 16 14 14 2 12 Íbúgvaratalið í Svínoy og í Fugloy var í desember 2014 ávikavist 27 í Svínoy og 40 í Fugloy. Tað er torført at meta um, hvussu íbúgvaratalið kemur at broytast komandi árini, men tað er sannlíkt, at tað kemur at lækka. Hinvegin kann hugsast, at ferðafólkaflutningurin hóast hetta kann økjast, orsakað av eini vaksandi ferðavinnu. Atlit í.s.v. møguliga útveiting - Kalsoyarleiðin og Fugloyðarleiðin Sum gjøgnumgongdin omanfyri vísir, er talan um sera gomul skip á báðum farleiðum. Ritan er 44 ára gomul og Sam er 41 ára gamal. Í langtíðar samferðsluætlanunum38, sum Landsverk hevur latið úr hondum, verður mælt til at útvega nýggj skip/bátar til hesar farleiðir skjótast til ber. Umframt lutfalsliga vánaligan komfort og lága tænastuferð, er talan um gomul skip, sum við árunum verða dýrari í viðlíkahaldi og rakstri. Í samferðsluætlanini verður mælt til at byggja ella útvega skjóttgangandi tíðarhóskandi ferjur úr stáli (ella hørðum glastrevjum) til hesar ofta harðbalnu leiðir. Við slíkum sergjørdum bátum/ferjum, sum eisini eiga at taka lættan farm, skuldi borið til at betra munandi um tænastustøðið og reglusemið. Samstundis átti at verið útvegaður ein farmabátur at siglt til útoyggjarnar við tungum farmi 1-2 ferðir um vikuna. Møguliga kundi Sam verið nýttur til hetta endamál fleiri ár afturat. 38 Landsverk (2007), fylgiskjal 4: 13-16 53 Í sambandi við eina møguliga útveiting, eigur tað at vera eitt krav, at arbeiðstakarin útvegar nýggj skip til farleiðirnar, sum lúka øll neyðug krøv til siglingina. Í einum møguligum sáttmála eigur tað at vera greitt nágreinað, hvørji hesi krøv eru. Tað er annars eingin loyna, at talið av búfólkum á serliga útoyggjunum hevur verið í støðugari minking seinastu árini. Íløgur í nýggj skip/økt tænastustøði kundi verið við til at steðga hesi gongd og í øðrum føri slóða fyri umstøðum fyri ferða- og smávinnu á hesum plássum. Tað er torført at meta um, hvørt fortreytirnar eru til staðar til at útveita hesar farleiðir. Farleiðirnar eru báðar í somu støðu í tann mun at skipini eiga at verða skift út. Í sambandi við eina møguliga útveiting kann tað vera ein møguleiki, at farleiðirnar verða útveittar sum ein samlaður pakki, soleiðis at sami arbeiðstakari fær ábyrgd av at útvega 2 nýggj skip til farleiðina. Hetta kann borga fyri betri smidleika í rakstrinum, um annað skipið skal til umvælingar og neyðugt er at seta inn annað skip/bát í eitt tíðarskeið. Um farleiðirnar verða útveittar hvør sær, eigur tað at vera eitt krav í sáttmálunum, at arbeiðstakarin kann tryggja støðugan rakstur við at fáa til vega eitt annað skip til back-up, um skipið í eitt tíðarskeið verður óvirkið. Hetta er eitt krav, sum eigur at vera galdandi á øllum farleiðum í.s.v. eina møguliga útveiting. Tað er trupult at meta um, hvørt møguleikar eru fyri rationaliseringum á slíkum farleiðum, eftirsum hetta veldst um, hvørji skip kunnu fáa góðkenning til slíka sigling, um talan verður um bilferjur og hvørji trygdarkrøv o.a. verða sett av Sjóvinnustýrinum og Klassa. Hesi viðurskifti mugu kannast meira nágreiniliga, um valt verður at fara víðari við eini møguligari ætlan um at útveita farleiðinar. 54 Skúvoy - Sandur Skip Sildberin Byggiár 1994 Ferðafólk 30/44 Arbeiðsferð 12 míl Túratal einvegis: 6-8 ferðir um dagin Longd overall 16 m Breidd 5m Dýpd 2,2 m BRT 19,9t Høvuðsmotorur Volvo Byggiár 2014 Klassi Det Norske Veritas "Nýggi" Sildberin varð settur í sigling á Skúvoyarleiðini í august 2014. Sildberin er bygdur í 1994 og SSL keypti bátin úr Hollandi í 2013. Hann varð síðani umbygdur og dagførdur til at kunna sigla á Skúvoyarleiðini. Royndirnar við nýggja Sildberanum higartil hava verið jaligar. Talan er um sjógott skip, sum hevur roynst væl á farleiðini og ferðafólkini tykjast at vera væl nøgd. Roknast kann við, at Sildberin kann nøkta tørvin á Skúvoyarleiðini í nógv ár afturat. Fíggjarviðurskifti Nettoraksturin av Skúvoyarleiðini lá ímillum 1,2 og 2 mió. kr., áðrenn nýggi Sildberin varð settur í sigling. Serliga hevur tað verið viðlíkahaldskostnaður, trygging o.a., sum hevur elvt til sveiggj í rakstrinum. Vanligu rakstrarpostarnir hava verið rímiliga støðugir. Nýggi Sildberin kemur væntandi at kosta uml. 3 mió. kr. í rakstri um árið. 55 Rakstur 2010 2011 2012 2013 2014 Inntøkur 177 136 284 141 212 Olja -177 -153 -206 -251 -249 Lønir -1.342 -1.248 -1.371 -1.148 -1.504 Annað -878 41 41 41 -1.040 Fíggingartørvur -2.219 -1.225 -1.252 -1.218 -2.581 56 56 56 56 Túratal 56 Inntøkur Útreiðslur Fíggingartørvur 1.000 0 -1.000 2010 2011 2012 2013 2014 -2.000 -3.000 Manning Tal Brúgvin 3 Í alt 3 39 Avgreiðslufólk Skúvoy: 420.000 kr. Fakfelag Skipara- og Navigatørfelagið Flutningur Flutningurin av ferðafólkum til Skúvoyar hevur seinastu árini ligið um 4.000-4.500 fólk. 39 2014 2013 2012 2011 2010 2009 Ferðafólk 3.968 3.466 4.047 3.568 4.190 4.462 Hesar útreiðslur eru ikki við í yvirlitinum yvir raksturin omanfyri 56 Atlit í.s.v. eina møguliga útveiting Eins og við øllum hinum farleiðunum, er tað galdandi á Skúvoyarleiðini, at tað kann vera torført at meta um, hvørt tað er grundarlag fyri at útveita farleiðina, antin sum einstøk farleið, ella sum partur av einum pakka, ið t.d. eisini kundi fevnt um siglingina til Hest og møguliga Koltur. Tað veldst í fyrsta lagi um, hvørt tað er møguligt at skapa kapping um at vinna sáttmálan um farleiðina, men tað veldst eisini um møguleikarnar fyri rationaliseringum, samstundis sum tænastustøðið verður varðveitt. Eftirsum Sildberin er eitt "nýtt" skip, kemur tað valla upp á tal at útvega nýtt skip til farleiðina í.s.v. eina útveiting. Hinvegin hevði talan ivaleyst verið um, at ein privatur arbeiðstakari í fyrstu syftu kundi leigað ella leasað skipið, møguliga við eini "keypsoptión". Tá fortreytin fyri at útveita er, at tað skal vera til fyrimuns fyri landið tænastuliga og fíggjarliga, er ivasamt, hvussu ein privatur arbeiðstakari hevði kunnað framt neyðugar sparingar, serliga tá hugsað verður um, at ein privatur arbeiðstakari helst skal hava vinning av at reka farleiðina, samstundis sum tað er ein eyka kostnaður knýttur at arbeiðinum at tilevna útbjóðingartilfar og sáttmálar og síðani loypandi at fylgja sáttmálanum upp og at fremja neyðuga eftirlitið. Túratalið er støðugt, oljunýtslan er meira ella minni støðug, tó at tað altíð kann væntast, at sveiggj eru í oljuprísunum og at tað møguliga kunnu gerast smærri tillagingar í siglingini ella við motorin, so orkunýtslan kann lækka nakað. Viðlíkahaldskostnaðurin kemur væntandi eisini at vera støðugur komandi árini og lønarútreiðslurnar vera meira ella minni tær somu, eftirsum manningartalið er so avmarkað og at tað eru trygdarkrøv o.a., sum áseta krøv til manning, sum skulu fylgjast. Samanumtikið verður ikki mett, at møguleikarnir fyri útveiting av farleiðini eru góðir, eftirsum møguleikarnir fyri tillagingum í rakstrinum og harvið rationaliseringum eru so avmarkaðir. Tað sama er galdandi á fleiri øðrum farleiðum. 57 Tórshavn - Nólsoy Skip Ternan Byggiár 1980 Byggistaður Tórshavn Ferðafólk 95 Akfør 32 Arbeiðsferð 12 míl Siglingartíð 20 min. Túratal einvegis 10-12 ferðir um dagin Longd overall 39,73 m Breidd 11,00 m Dýpd 2,93 m BRT 427,90 Høvuðsmotorur 2 6-syl., 4 takt Byggiár 2000 Klassi Det Norske Veritas Ternan er bygd í 1980 og hon er væl egnað til farmabilar, farm og sjúkraflutning. Ferjan varð upprunaliga bygd til Leirvíksfjarðarleiðina. Seinni varð ferjan sett at røkja ferðafólkaflutningin millum Vestmanna og Oyrargjógv. Tá Vágatunnilin varð tikin í nýtslu, lá Ternan nøkur ár á Vestmanna, inntil tað í 2009 varð gjørt av at seta ferjuna í stand, so hon kundi roynast til siglingina um Nólsoyarfjørð. Síðani 2010 hevur Ternan røkt farleiðina um Nólsoyarfjørð og royndirnar av skipinum á hesi farleið hava verið rættiliga góðar, hóast hon kanska er nakað stór til endamálið. Ein fyrimunur við Ternuni er, at hon tekur bilar og tí er talið av akførum hækkað heilt munandi, sum talvan niðanfyri vísir. Ein vansi er, at hon kostar nakað meira í rakstri. Av tí, at Ternan er 35 ár, er neyðugt at gera nakrar dagføringar, sum, alt eftir hvussu nógv ein velur at brúka upp á eitt so gamalt skip, kann gerast bíligari. Sum vit síggja á flutningstølunum niðanfyri, hava vit eisini sæð ein støðugan vøkstur í ferðafólkatalinum, serliga síðani 2010, tá Ternan varð sett í sigling. 58 2014 2013 2012 2011 2010 2009 Ferðafólk 73.905 73.150 91.790 71.501 62.839 65.806 Akfør 4.012 3.602 4.951 1.128 74 4.220 Støðumeting Ternan er ógvuliga slitin; nógvar teringar í rørskipanunum og hjálpimotorarnir og bóvskrúvumotorarnir eru í ringum standi. Tó er Ternan í dag í góðum standi tekniskt. Í 2015 verða 1 hjálpimotorur og bóvskrúvumotorurin skiftir. Somuleiðis verður neyðugt at skifta nakað av rørskipanunum í ár. Játtan er sett av á løgukarminum til at byggja nýtt Nólsoyarskip. Eftir ætlan verður útbjóðing til projektering av nýggjum skipi send út í juni. Fíggjarviðurskifti Sum talvan niðanfyri vísir, so hækkaði fíggingartørvurin á farleiðini munandi frá 2010 til 2011. Hetta er serliga orsakað av, at Ternan varð sett í sigling um Nólsoyarfjørð í 2010 í staðin fyri Rituna, sum er eitt minni og bíligari skip at reka. Síðani 2011 hava vanligu rakstrarútreiðslurnar ligið um 11 mió. kr. Sveiggini í fíggingartørvinum standast serliga av løgujáttanini til farleiðina. Í 2014 vóru 3.5 mió. kr. bókaðar sum løgur. Rakstur 40 2010 2011 2012 2013 2014 Inntøkur 1.472 2.079 1.782 1.799 2.171 Olja -2.062 -2.905 -3.379 -2.640 -1.650 Lønir -3.504 -5.655 -5.327 -6.939 -6.996 Annað 181 -781 -781 -781 -3.124 Fíggingartørvur -3.914 -7.262 -7.706 -8.561 -9.599 Túratal 92/8440 84 84 84 84 Ritan sigldi til juli 2010 - Ternan frá August (84 túrar) 59 Inntøkur Útreiðslur Fíggingartørvur 5.000 0 -5.000 2010 2011 2012 2013 2014 -10.000 -15.000 Manning Brúgvin Maskinan Í alt Vakt Tal 6 4 10 2 Fakfelag Skipara- og Navigatørfelagið Maskinmeistarafelagið Atlit í.s.v. møguliga útveiting Sum nevnt, so er ætlanin at byggja nýggja ferju til Nólsoyarleiðina og verður projekteringin av nýggjari ferju send í alment útboð í næstum. Hetta treytar møguleikarnar fyri eini útveiting av farleiðini í stóran mun, eftirsum tað hevði verið ein grundleggjandi spurningur, hvussu ognarviðurskifti, lániútreiðslur o.a. skulu handfarast í.s.v. eina møguliga útveiting. Somuleiðis kemur raksturin, manningartal, trygdarkrøv o.a., sum verða sett nýggja skipinum, at skapa fortreytirnar fyri, hvørji krøv verða sett í einum møguligum sáttmála. Vísandi til gjøgnumgongdina av hinum farleiðunum, er tað eisini í hesum føri torført at meta um, hvørt grundarlag kann sigast at vera fyri at útveita farleiðina. Mett verður, at somu yvirskipaðu atlit gera seg galdandi á hesi farleið, sum m.a. vórðu umrødd undir greiningini av Skúvoyarleiðini omanfyri. Víst verður annars til samlaðu niðurstøðurnar niðanfyri. 60 Týðandi atlit í sambandi við eina møguliga útveiting Leikluturin hjá Strandferðsluni Ein grundleggjandi spurningur, sum neyðugt er at fáa greiðu á, áðrenn farið verður undir at útveita fleiri farleiðir hjá Strandferðsluni, er hvønn leiklut SSL skal hava í sambandi við eina útveitingartilgongd. Spurningurin er grundleggjandi, um SSL, sum framhaldandi skal hava samskipandi leiklut í mun til samlaða føroyska infrakervið, skal javnsetast privatu veitarunum og fáa møguleikan at bjóða upp á egnar farleiðir, ella um SSL hinvegin skal standa uttan fyri og burturav virka sum bíleggjari í útveitingartilgongdini. Tað eru fyrimunir og vansar knýttir at báðum leistum: Fyrimunurin við at lata SSL standa uttanfyri eina útveiting og burturav hava leiklutin sum bíleggjari er, at leiklutirnir sum bíleggjari og útvegari ikki verða samantvinnaðir. Hóast reglur eiga at verða ásettar um bygnaðarligan skilnað í tí føri at SSL er við í útbjóðingini, er tað torført at sleppa undan eini ávísari samantvinnan ella ógegni, eftirsum vitanin og førleikin, sum skal vera grundarlag undir eini útveiting, liggur í Strandferðsluni. Hinvegin, so eru fleiri vansar við at SSL, sum størsti veitari á økinum, verður uttan fyri eina útveiting. SSL hevur í dag viðkomandi fakliga førleikan, tøkniligu serfrøðina og kann ganga á møti umfevnandi tøkniligu og trygdarligu krøvini, sum verða sett nútíðar ferða- og farmaflutningi. Harafturat hevur SSL ein bygnað, sum er egnaður til skiparakstur. Harvið er ikki sagt, at bygnaðarligar tillagingar kunnu vera framdar soleiðis, at stovnurin verður betur egnaður til uppgávuna. At enda kann SSL, sum virkin luttakrari í eini útveitingartilgongd, tryggja, at latið verður upp fyri nakað av kapping um uppgávuna, sum hevur víst seg at vera ein avbjóðing ísv. undanfarnar útveitanir. Samanumtikið metir arbeiðsbólkurin, at týðandi atlit verða avskorin við at halda SSL uttan fyri eina útveiting, ikki minst teir stórrakstrarfyrimunir - starvsfólkaliga, tøkniliga og búskaparliga - sum liggja í at hava ein veitara, sum hevur fleiri ella flestu farleiðir um hendur. Tað eru tó fleiri avbjóðingar knýttar at valinum at lata SSL vera virkin partur í eini útveitingartilgongd. Sum komið var inn á omanfyri, er neyðugt við ávísari bygnaðarligari sundurskiljing, soleiðis at SSL ikki bæði hevur leiklutin sum útvegari og sum bíleggjari. Um SSL skal kunna bjóða upp á egnar farleiðir á jøvnum føti við privatar veitarar, er møguliga neyðugt fyrst at fremja ávísar bygnaðarligar broytingar í SSL, t.d. við at umskipa landsfyritøkuna til alment partafelag ella við at lata "fyritøkuni" eina "rullandi játtan" á t.d. 3-5 ár, soleiðis at SSL ikki longur er fevnt av teimum bindingum, sum almennir stovnar (ella landsfyritøka sum SSL), er undirlagdir og sum er ein forðing fyri einum meira effektivum rakstri. Her verður serliga hugsað um tær bindingar, sum liggja í játtanarlóggávuni. Somuleiðis er ein almennur stovnur meira bundin á starvsfólkaøkinum, enn privatar fyritøkur, so tað kann hugsast, at tillagingar eisini eiga at verða framdar á hesum økinum í.s.v. eina møguliga umskipan, um SSL skal kunna virka undir somu fortreytum í einum útbjóðingarumfari, eftirsum tað einamest er á starvsfólkaøkinum, at møguleikar fyri rationaliseringum eru at heinta (sí m.a. brotið um Áland). 61 Niðanfyri verður komið nærri inn á, hvørjar forðingar liggja í verandi bygnaði og hvørjar bygnaðarligar broytingar eiga at verða framdar, treytaleyst av møguligum útveitingum. Kontrollboð Sum áður nevnt, metir arbeiðsbólkurin, at SSL eigur at geva kontrollboð í sambandi við allar tær útveitingar, ið verða framdar. Tað er vanlig mannagongd í øðrum londum, at landsfyritøkur ella stovnar, sum útveita ávísa tænastu, tilevna kontrollboð í sambandi við útbjóðingarumfør. Tað eru fastar mannagongdir, ið eru galdandi hesum viðvíkjandi.41 Yvirskipaða endamálið við at tilevna kontrollboð er at tryggja, at ein almennur stovnur ikki átekur sær ein øktan kostnað í.s.v. eina útveiting, sammett við um stovnurin sjálvur loysir uppgávuna. Eftir sum útveitandi myndugleikin ikki hevur nakra "kontraheringsskyldu", kann myndugleikin ógilda eitt útboð, um innkomnu tilboðini ikki eru nøktandi. Ein slík ógilding krevur sjálvsagt sakligar grundgevingar og útveitandi myndugleikin hevur altíð próvbyrðuna í einum slíkum føri. Kontrollboð kunnu tæna tvinnum málum. Í fyrsta lagi kann tað vera skynsamt at tilevna kontrollboð, tá man hevur lítla vitan um ein marknað. Eitt kontrollboð kann í einum slíkum føri tæna sum sammetingargrundarlag og kann tryggja, at ein myndugleiki hevur møguleikan framhaldandi sjálvur at loysa uppgávuna, um tað út frá eini heildarmeting verður mett mest skynsamt. Í øðrum lagi kann kontrollboð nýtast, um mett verður, at uppgávan longu verður loyst á skynsaman hátt innanhýsis, men at man hóast hetta hevur eitt ynski um at "testa" hetta við einum útboðsumfari. Tað er tó týdningarmikið, at eitt og hvørt útboð er grundað á ein veruligan vilja at útveita uppgávuna. Við øðrum orðum má ein útveiting ikki verða gjørd "upp á kvamsvís". Ein týðandi partur av grundarlagnum fyri at tilevna kontrollboð er, at tað er møguligt at gera eina realistiska meting av, hvat tað kostar at loysa ávísa uppgávu. Kontrollboð eru tí bara viðkomandi, um ein uppgáva frammanundan verður loyst innanhýsis og/ella at stovnurin (landsfyritøkan) hevur kapasitet til at loysa uppgávuna. Tað er einans í slíkum førum, at tað ber til at sammeta kostnaðin við uttanveltaðar veitarar. Tilgongdin, ið er knýtt at tilevningini av einum kontrollboði, kann býtast í 2 stig: 1. Uppgávan ella tænastan, sum skal útveitast, verður skild sundur roknskaparliga og leiðsluliga frá rakstrinum hjá myndugleikanum. Í summum førum, serliga um talan er um størri uppgávur, er neyðugt at skilja uppgávuna bygnaðarliga frá restini av rakstrinum. 2. Kontrollboð verður tilevnað grundað á eina útrokning av langskygda kostnaðinum av at loysa ávísa uppgávu.42 Í teimum førum, har eitt útboðsumfar vísir, at tað loysir seg betur fíggjarliga at varðveita uppgávuna innanhýsis, skal ein formlig ógilding av útboðnum gerast. Síðani eigur ein innanhýsis samarbeiðsavtala 41 Sí m.a. cirkulære om udbud af statslige drifts- og anlægsopgaver (udbudscirkulæret): https://www.retsinformation.dk/Forms/R0710.aspx?id=129894 42 Udbud og Udlicitering - en vejledning i gennemførelse af udbudsforretninger (1996): kap. 5. (http://www.statensnet.dk/pligtarkiv/fremvis.pl?vaerkid=13789&reprid=0&filid=1&iarkiv=1) 62 at verða tilevnað (ella ein avtala millum VMR og SSL í hesum føri) um framhaldandi at loysa uppgávuna innanhýsis. Tað er síðani uppgávan hjá leiðsluni at tryggja, at ein møguligur effektiviseringsvinningur, sum hevur víst seg í sambandi við tilevningina av kontrollboðnum, verður rokkin við hesi innanhýsis samarbeiðsavtaluni. Arbeiðsbólkurin mælir til, at Strandfaraskip Landsins tilevnar kontrollboð eftir tí leisti, sum yvirskipað er lýstur oman fyri í sambandi við allar nýggjar útveitingar og nýggj útboðsumfør av teimum uppgávum, ið longu eru útveittar, soleiðis at tað verður tryggjað, at ein útveiting ikki hevur við sær ein óneyðugan øktan kostnað. Um tað vísir seg, at tað ikki er fíggjarliga skynsamt at útveita, mælir arbeiðsbólkurin til, at útboðið verður ógildað og SSL átekur sær at reka uppgávuna. Starvsfólkaviðurskifti Ógreið starvsfólkaviðurskifti í sambandi við eina møguliga útveiting, verður mett at vera ein hin størsti váðin í mun til eina væl eydnaða tilgongd. Tað er neyðugt beinanvegin at gera sær greitt, hvør hevur ábyrgdina av at handfara hendan váðan. Altjóða royndir vísa, at útveiting hevur lyndi til at ávirka løn og arbeiðstreytir neiliga. Somuleiðis førir ein útveiting oftani við sær, at ein privatur veitari vil broyta starvsfólkasamansetingina og hevur lyndi til at nýta yngri, minni roynda arbeiðsmegi. Altjóða kanningar, sum eru gjørdar av starvsfólki, sum verða fevnd av eini útveiting, vísa harafturat at starvsfólkini hava eina fatan av, at arbeiðsferðin er skjótari, nøgdsemið við starvið er lægri, arbeiðstryggleikin er lægri og sannlíkindini fyri strongd eru hægri. Donsku royndirnar eru tó nakað jaligari enn royndirnar í øðrum londum um hesi viðurskifti.43 Spurnartekin kann tó sjálvsagt setast við, um somu viðurskifti gera seg galdandi í Føroyum. Eyðvitað er tó, at tað er neyðugt at taka serlig atlit at starvsfólkaviðurskiftunum og teimum samfelagsøkonomisku avleiðingunum, sum uppsagnir, niðurslíting, lægri arbeiðstrygd o.a. hava við sær. Í sambandi við eina møguliga útveiting av sjóvegis farleiðum hjá SSL reisir spurningurin seg, hvørt privatir veitarar skulu verða álagdir at yvirtaka verandi starvsfólk saman við teimum sáttmálum, tey í dag eru sett undir, ella um teir skulu vera leysir at gera nýggjar starvsfólka- og lønaravtalur, sum vanligt er, tá talan er um yvirtøku. Vanligi leisturin eftir "virksomhedsoverdragelsesloven" er, at ein nýggjur arbeiðsgevari yvirtekur tey starvsfólk og teir sáttmálar, sum eru knýttir at "fyritøkuni", men at nýggi arbeiðsgevarin bara er bundin at hesum, til sáttmálaskeiðið er útrunnið. Hesin leistur er tíðum brúktur í Føroyum í.s.v. privatiseringar, yvirtøkur og útveitingar av almennum virksemi. Mest upplagda loysnin er, at hesin leistur eisini verður nýttur í.s.v. eina møguliga útveiting av sjóvegis farleiðum hjá SSL. Síðani er spurningurin, sum komið varð inn á omanfyri, hvørt SSL skal hava sama møguleika, um SSL skal fáa høvi at bjóða upp á egnar farleiðir. Um ikki, er talan um sera ójavnar kappingartreytir, tí lítið er at ivast í, at lønarviðurskiftini eru ein avgerandi variabul, hvat rakstrinum viðvíkur. Aðrar rakstrarútreiðslur, so sum olja og viðlíkahald, eru í eini rættiliga fastari legu og eru útreiðslurnar til 43 Petersen et.al. (2011): Effekter ved udlicitering af offentlige oppgaver. En forskningsbaseret gennemgang af danske og internationale undersøgelser fra 2000-2011. AKF 63 hesar postar yvirhøvur tengdar at teimum príssveiggjum, sum marknaðurin ásetir.44 Lønarútreiðslurnar eru kanska hin mest týðandi rakstrarposturin, sum er "variabul" og sum til ber at broyta í sambandi við eina útveiting. Um tað skal bera til at útveita eina farleið undir teirri fortreyt, at tænastan verður betri fyri ein lægri kostnað, er tað undirskilt, at lønarútreiðslurnar mugu tillagast, so ella so. Í sambandi við eina útveiting av sjóvegis farleiðunum hjá Strandfaraskipum Landsins, verða privatu arbeiðstakararnir fevndir av teimum ásetingum um trygd og hvílutíð, sum eru ásettar sbrt. lóggávuni á økinum. Á flestu farleiðum ber sostatt ikki til at tillaga manningartalið, um somu skip sum í dag reka farleiðirnar, framhaldandi verða nýtt av privatum veitara. Hesi skip sigla í dag við teirri manning, sum lóggávan ásetir og ein útveiting hevði ikki havt við sær stórvegis møguleikar fyri tillagingum í manningartalinum. Tó er tað møguligt, at øðrvísi manningarkrøv høvdu verið galdandi, um nýggj og øðrvísi skip vórðu sett í sigling á ymsu farleiðunum. Hetta kann sum nevnt t.d. koma upp á tal á farleiðunum í Norðoyggjum, hvar tørvurin á at skifta skipini út er størstur. Við verandi skipum er tað einans umborð á Smyrli og møguliga Teistanum, at tað kann koma upp á tal at tillaga manningarviðurskiftini, m.a. við at leggja um til sjóvaktir ella við at fremja tillagingar í manningarviðurskiftunum, serliga umborð á Smyrli, hvar ein partur av manningini tekur sær av "catering" og aðrari tænastu. Somuleiðis ber til at steingja ein part av skipinum (Smyrli), soleiðis at tað kann sigla við einum lægri manningartali ein part av árinum. Tó høvdu slíkar tillagingar sannlíkt havt ávirkan á tænastustøðið, sum sbrt. lóggávuni skal verða betri, um tað skal koma upp á tal at útveita. Sostatt er tað ivaleyst avmarkað, hvørjar tillagingar eru møguligar at fremja í manningarviðurskiftunum í sambandi við eina útveiting. Tað er týdningarmikið at hava í huga, at tær flestu farleiðirnar í føroyska ferjurakstrinum, hava síni sereyðkenni í mun til veður, streymviðurskifti og atløguviðurskifti. Tann vitan og royndir, sum verandi skiparar og manning hava tilognað sær við at reka farleiðirnar, kann sostatt ikki undirmetast og tað er av stórum týdningi, at hendan vitan ikki fellur burtur í sambandi við eina útveiting, eftirsum hetta kann hava avleiðingar fyri trygdina. Í sambandi við eina møguliga útveiting, mælir arbeiðsbólkurin til, at tey starvsfólk, sum í dag manna skipini á ymsu farleiðunum, fylgja við skipinum og verða sett hjá privata arbeiðsgevaranum eftir somu sáttmálatreytum sum í dag. Tó skal ein privatur arbeiðstakari hava møguleika at gera nýggjar sáttmálar, tá galdandi sáttmálaskeið er útrunnið. Mælt verður til, at leisturin, sum "virksomhedsoverdragelsesloven" leggur upp til í sambandi við ognarskifti, verður nýttur í sambandi við eina útveiting av rakstrinum. 44 Sjálvsagt er gjørligt at fremja effektiviseringar innan vanliga raksturin, t.d. við tillagingum í motorum, meiri skynsomum siglingarmynstri, "hedging" av oljuinnkeypi, meiri effektivum viðlíkahaldsarbeiði o.ø. og eru hetta viðurskifti, sum SSL longu í dag leggur seg eftir at fremja. Seinastu árini eru stórar sparingar framdar við slíkum umskipanum. Ein møgulig sparing í orkunýtsluni á einari farleið skal eisini haldast upp ímóti einum hægri oljuprísi, orsakað av, at stórrakstrarfyrimunir (hedging av oljuinnkeypi) hvørva. 64 Sektorpolitisk og samfelagslig atlit Umframt búskaparlig atlit, kunnu landsstýrismenn hava skyldu at røkja nøkur sektorpolitisk áhugamál. Tílíkar skyldur eru vanliga at finna í rættarkeldum (lógum, lógarviðmerkingum ella viðgerðum í Løgtinginum.) Um ikki ber til at vísa á, at Løgtingið hevur ávísan vilja, sum kann staðfestast við at vísa til rættarkeldurnar, so kann heldur ikki sigast, at landsstýrismaðurin kann ella skal taka sektorpolitisk atlit. Sektorpolitisk atlit kunnu, sambært frágreiðing hjá Landsgrannskoðanini45, takast í sambandi við, at landið eigur í eini virkiseind, men tað kann eisini gerast við, at landið hevur ávísar myndugleikauppgávur ella skyldur innan ávíst virkisøki. Tá vit tosa um eina møguliga útveiting av virkseminum hjá Strandferðsluni, reisir spurningurin seg um tey sektorpolitisku atlitini, sum greitt eru at finna í lógini um fólka- og farmaflutning, hvar tað er ásett, at landið hevur skyldu at skipa fyri nøktandi fólka- og farmaflutningi sjóvegis og landvegis. Sjóvegis farleiðirnar eru beinleiðis ásettar í lógini. Skulu ávís sektorpolitisk atlit takast, mugu tey sbrt. frágreiðing frá landsgrannskoðanini í 2014, "greitt síggjast í reglum ella øðrum rættarkeldum, sum eru bindandi fyri landsstýrismannin og virkiseindina - havandi í huga, at tílík atlit sum oftast ikki eru í tráð við meginregluna um at bera seg hóskandi fíggjarliga at."46 Sektorpolitiska atlitið um flutningsskyldu hongur saman við einum politiskum ynski um at veita útjaðaranum í Føroyum tilboð um fólka- og farmaflutning. Í lógini um fólka- og farmaflutning verður einki beinleiðis ásett um búskaparlig atlit, tó at tað í reglugerðini um SSL er ásett, at "fyritøkan" skal rekast á handilsligum grundarlagi. Sostatt er greitt, at tað eru sektorpolitisku atlitini, sum viga tyngst í mun til raksturin av samferðsluni í Føroyum. Tá greið sektorpolitisk atlit eru ásett í lóg, viga hesi tyngst, tá avgerðir innan ávíst øki skulu takast, t.d. hvussu virksemi skal skipast. Í hesum sambandi er viðkomandi hjá landinum at hava ein eigarapolitikk, sum m.a. ásetir, hvussu grundleggjandi samfelagsuppgávur og ognir eiga at verða røktar og hvussu almenn virki (tað veri seg almenn partafeløg ella landsfyritøkur) skulu skipast og rekast. Ein arbeiðsbólkur undir Vinnumálaráðnum arbeiðir í løtuni við at orða ein almennan eigarapolitikk, sum bæði kemur at fevna um almenn partafeløg og landsfyritøkur. Eigarapolitikkurin verður eftir ætlan liðugur seinni í 2015. Í eigarapolitikkinum hjá norsku stjórnini stendur m.a., at "regjeringen mener at enkelte opgaver er så grundlæggende vigtige å ivareta at disse bør utføres av offentlige organer som ikke styres av kommersielle interesser. Dette omfatter blant annet sektorpolitiske opgaver knyttet til helsesektoren, samferdselssektoren og annen samfunnskritisk infrastruktur. Selv om statslige selskaber med sektorpolitiske mål ikke skal styres av kommersielle interesser er det viktig at virksomheterne drives effektivt."47 45 Landsgrannskoðanin (2014) Landsgrannskoðanin (2014): 37 47 Nærings- og Handelsdepartementet (2012): 7 og 9 46 65 Arbeiðsbólkurin er av teirri greiðu fatan, at tað eisini í Føroyum eru týðandi samfelagslig atlit knýtt at rakstrinum av samferðsluni í Føroyum og arbeiðsbólkurin mælir til, at sektorpolitisku og breiðaru samfelagsligu atlitini verða umrødd og viðgjørd meiri neyvt, áðrenn farið verður undir at útveita fleiri farleiðir. At taka samfelagslig ella sektorpolitisk atlit merkir tó ikki, at tað kann vera skynsamt at lata privatar arbeiðstakarar røkja ein part av uppgávuni, ið er knýtt at samferðsluni í Føroyum, tó undir teirri fortreyt, at tað er neyvt ásett í sáttmála v.m., hvussu tænastan skal røkjast, soleiðis at tað verður lagt upp fyri samfelagsligu atlitunum, bæði búskaparliga og tænastuliga. Tað, sum er grundleggjandi, er, at tað eru almennir myndugleikar, sum leggja karmarnar, seta treytirnar og til eina og hvørja tíð hava evsta avgerðarrætt í mun til uppgávur, sum verða mettar at hava avgerandi samfelagsligan týdning. Tað er tó týdningarmikið at taka politiska avgerð um, hvar hetta markið skal ganga. Sum nevnt í brotinum um ástøðiligu fortreytirnar, er tað í sambandi við eina meting um, hvørt ávís uppgáva er egnað til útveiting, týdningarmikið at gera sær greitt, um almenni myndugleikin vil varðveita møguleikan at tillaga virksemið. Royndirnar hava víst okkum, at tað er stórt politiskt uppmerksemi kring raksturin av sjóvegis farleiðunum, og stundum verða broytingar og tillagingar framdar í m.a. ferðaætlanum o.ø. Um politiski myndugleikin ikki vil frásiga sær møguleikan at gera tillagingar í rakstrinum, m.a. av sektorpolitiskum atlitum ella við at varðveita møguleikan smidliga at kunna tillaga raksturin eftir tørvi, sum kann koma knappliga, er tað sannlíkt lættari, tryggari og minni krevjandi, um framleiðslan fer fram innan tað almenna. Um ynskið hinvegin er at gera upp við politisku neyvstýringina, sum stundum hevur eyðkent raksturin hjá SSL, er ein av loysnunum at útveita farleiðirnar, soleiðis at tað verður størri politisk frástøða og møguleikin fyri "politiskum" tillagingum er avmarkaður til útveitingarrundurnar, t.d. 5. hvørt ár. Sum komið verður inn á síðst í frágreiðingini, eru tó eisini aðrar tillagingar, sum kunnu loysa hendan trupulleikan. Møguleikar fyri útveiting av sjóvegis farleiðunum Arbeiðsbólkurin hevur við støði í arbeiðssetninginum mett um, hvørjir møguleikar eru, tá talan verður um eina útveiting av sjóvegis farleiðunum hjá SSL. Sum nevnt undir lýsingini av virkseminum hjá SSL, ásetir lógin um fólka- og farmaflutning yvirskipaðu karmarnar fyri eini møguligari útveiting av sjóvegis farleiðunum. Í fyrsta lagi er ásett, at tað einans er raksturin av farleiðunum, sum kann bjóðast út fyri í mesta lagi 5 ár í senn. Í øðrum lagi er tað ein fortreyt fyri útveiting, at raksturin av flutninginum einans kann verða boðin út til privat at reka, um hetta er til fyrimuns fyri landið tænastuliga og fíggjarliga. Við støði í yvirskipaðu heimildini í lógini, kunnu 5 ymiskir útveitingarhættir koma upp á tal: 1: Allar farleiðirnar verða útveittar undir einum sum ein samlaður pakki 2: Farleiðirnar verða bólkaðar í fleiri pakkar (við 2-3 farleiðum hvør), sum verða útveittar undir einum 66 3: Hvør einstøk farleið verður útveitt fyri seg 4: Bara tænastan (t.e. raksturin og starvsfólkini) av hvørjari einstakari farleið verður útveitt (antin sum 1, 2 ella 3), meðan landið framhaldandi eigur skipini og stendur fyri m.a. viðlíkahaldi o.ø. 5: Bara einstakir partar av ávísum farleiðum verða útveittir (t.d. catering umborð á Smyrli ella landing/lossing o.a.) Niðanfyri verða hesir 5 møguleikarnir yvirskipað lýstir. Ad. 1. Allar farleiðir verða útveittar undir einum Fyrimunurin við at fremja eina samlaða útveiting av øllum farleiðunum hjá SSL er, at arbeiðstakarin varðveitir smidleikan við at hava fleiri farleiðir og skip, sum kunnu borga fyri einum meiri tryggum og samanhangandi samferðslukervi. Arbeiðstakarin verður minni sárbærur, um óhapp og rakstrarbrek ella tílíkt koma fyri, eftirsum arbeiðstakarin m.a. hevur ræðisrættin á fleiri skipum, sum kunnu avloysa hvørt annað. Somuleiðis er tað ein fyrimunur, at teir stórrakstrarfyrimunir, sum eyðkenna eina miðsavnaða stýring, m.a. hvat innkeypi, KT o.ø. viðvíkur, verða varðveittir. Uppgávan hjá almennu fyrisitingini er sostatt avmarkað til at tilevna útboðstilfar og sáttmála, at fremja regluligt eftirlit hjá arbeiðstakaranum og at stinga út í kortið yvirskipaðu karmar og politikkin fyri felagsferðsluna í Føroyum. Tað hevði sostatt verið neyðugt at varðveitt ein part av verandi umsiting og teknisku førleikunum í almennu fyrisitingini, m.a. til at tilevna nøktandi eftirlit, útboðstilfar og sáttmálar. Vansin við eini slíkari loysn er hinvegin, at tað er ein váði knýttur at eini slíkari loysn, har ein privatur arbeiðstakari yvirtekur allar farleiðirnar. Um hesin arbeiðstakari t.d. kemur í fíggjarligar trupulleikar, kann tað hava stórar avleiðingar, ikki bara fyri almenna flutningin, men eisini ein stóran fíggjarligan miss fyri tað almenna, sum í síðsta enda má taka um endan í einum slíkum føri. Somuleiðis er tað ein váði, hvat viðlíkahaldi o.ø. viðvíkur, um so er, at skipini verða leigað ella "leasað" arbeiðstakaranum í sáttmálaskeiðinum, eftirsum áeggjanin at halda skipini í góðum standi kann vera minni. Í sambandi við eina tílíka samlaða útveiting vildi tað ivaleyst verið talan um eina samanseting av møguleikum, har privati arbeiðstakarin í summum førum leigar ella keypir skipini hjá SSL, meðan tað í øðrum førum vildi verið neyðugt hjá arbeiðstakaranum at gjørt íløgur í nýtt skip, kanska serliga hvat farleiðunum í Norðoyggjum viðvíkur. Ein vansi er eisini, at tað ivaleyst er avmarkað, hvussu nógvir arbeiðstakarar í Føroyum hava neyðugu støddina fyrisitingarliga og fíggjarliga, umframt neyðugu royndirnar, til at kunna gera seg galdandi í einum slíkum útboði. Sostatt eru sannlíkindini fyri, at verulig kapping verður um at vinna sáttmálan, lítil og vandin er tá, at ein almennur einkarættur verður loystur av við einum privatum einkarætti. 67 Ad. 2. Farleiðirnar verða bólkaðar í pakkar, sum verða útveittir undir einum Her verður hugsað um eina loysn, sum minnir um útveitingarháttin, sum verður brúktur til Bygdaleiðir, har farleiðir verða bólkaðar saman í hóskandi pakkar, sum síðani verða útveittir hvør sær. Ein loysn er í einum slíkum føri, at farleiðirnar í Norðoyggjum (Sam og Ritan) verða útveittar sum ein samlaður pakki, farleiðirnar um Mykines, til Skúvoynna og Nólsoy (og møguliga Hest) sum ein annar pakki og Suðuroyar- og Sandoyarleiðin sum ein pakki. Ein onnur loysn er, at allar smærru leiðirnar verða bólkaðar saman sum ein stórur pakki, meðan Suðuroyar- og Sandoyarleiðin verða bólkaðar saman í annan pakka. Ein triðja loysn er eisini, at farleiðirnar verða býttar í smærri bólkar á 2 farleiðir hvør, sum síðani verða útveittar undir einum. Fyrimunurin við eini slíkari loysn er, at fleiri arbeiðstakarar kunnu gera seg galdandi. T.d. kann hugsast, at lokal feløg, t.d. í Norðoyggjum høvdu havt áhuga í at reka farleiðirnar til Kalsoynna, Svínoynna og Fugloynna, meðan størri feløg, sum t.d. Smyril Line, Skipafelagið o.t. kunnu gera seg galdandi, tá tað kemur til størru, kapital- og rakstrarkrevjandi skipini, sum Smyril og Teistin. Somuleiðis er fyrimunurin, sammett við loysn 3, at ávísur smidleiki verður varðveittur í rakstrinum, tá tú hevur fleiri enn eitt skip og manning at nýta. Sí meira um vansar o.a. undir Ad. 3 og í niðurstøðuni niðanfyri. Ad. 3. Hvør einstøk farleið verður útveitt fyri seg Hetta er ivaleyst tann leistur, sum hjá teimum flestu liggur fremstur í huga, tá tosað verður um møguleikan at útveita sjóvegis farleiðirnar hjá SSL. Talan er um sama útveitingarhátt, sum er nýttur til Mykinesleiðina, har raksturin av farleiðini er boðin út í eitt 5-ára skeið í senn (møguliga minni, um tað verður mett meiri hóskandi). Fyrimunurin við hesum útveitingarhátti er, at sannlíkindini fyri ávísari kapping um at vinna útbjóðingarnar, ivaleyst eru størri, enn við loysn 1 og 2 og harvið átti møguleikin at verið størri, fyri at fáa ein betri prís, orsakað av kappingini. Tað er tó ilt at meta um, hvørt tað er møguligt at skapa veruliga kapping, hóast hesin leistur verður nýttur. Royndirnar tala í so máta ímóti tí (sí eisini niðanfyri). Tað hava tó verið 2-3 arbeiðstakarar, sum hava bjóðað upp á Mykinesleiðina, men tað er ein farleið, sum á mangan hátt skilir seg burturúr, eftirsum talan er um summarsigling við ferðafólki 4 mánaðir um árið og við hægri ferðaseðlaprísi enn á hinum farleiðunum. Sostatt er torført at sammeta møguleikarnar fyri kapping við at hyggja at Mykinesleiðini. Tó kann tað vísa seg, at fortreytirnar koma at broytast á øðrum farleiðum, um t.d. ferðavinnan vindur meira upp á seg og at ferðavinnan í øðrum oyggjum verður marknaðarførd í størri mun. Vansin, hinvegin, er, at farleiðirnar verða skildar sundur og at stórrakstrarfyrimunir, smidleikin í rakstrinum og tryggleikin við at hava fleiri skip at ráða yvir, er burtur. Spurnartekin kann tá eisini setast við, hvønn leiklut SSL skal hava? Sí meira um hetta undir greiningini av ymsu farleiðunum og í samlaðu niðurstøðuni niðanfyri. 68 Ad. 4. Bara tænastan verður útveitt Her verður hugsað um ein leist, sum minnir um ta loysn, sum er nýtt í Álandi (sí omanfyri). Útveitingarleisturin inniber, at tað einans er sjálvur raksturin ella tænastan (t.e. starvsfólk og tænasta umborð), ið verður bjóðað út. Landið eigur framvegis øll skipini, stendur fyri viðlíkahaldinum og oljuútreiðslunum. Sum greitt varð frá undir brotinum um royndirnar í Álandi, er fyrimunurin við eini slíkari loysn, at landið, ið setur treytirnar fyri siglingina (t.e. m.a. ferðseðlaprís og ferðaætlan), ber størsta partin av váðanum, sum liggur í sveiggjandi oljuprísunum og viðlíkahaldskostnaðinum. Vansin hinvegin er, at smidleikin í rakstrinum lækkar, eftirsum tað vera fleiri arbeiðsgevarar, ið koma at hava eitt avmarkað tal av starvsfólkum, sum kunnu vera gagnnýtt á ymsum farleiðum, um tað er neyðugt. Starvsfólkatrygdin verður sannlíkt lægri, eftirsum kappingin um at vinna farleiðirnar hevur við sær, at tað bara er lønarkostnaðurin, sum kann føra til ein lægri prís. Manningartalið er, sum nevnt, í stóran mun lagt fast við teimum krøvum, sum lóggávan ásetir um trygd o.a. Harafturat er tað ivasamt, hvussu stórar sparingar kunnu fremjast á lønarsíðuni, eftirsum privatu arbeiðstakararnir sannlíkt í minsta lagi verða noyddir at liva upp til sáttmálatengdu lønirnar á arbeiðsmarknaðinum. Tí er ikki sannlíkt, at tað ber til at spara stórvegis av peningi við eini slíkari útveiting og tað er eisini ein vandi, at tænastustøðið kann lækka, eftirsum starvsfólkatrygdin verður lægri og at hetta kann elva til, at starvsfólk við royndum finna aðra starvsleið. Harafturat metir arbeiðsbólkurin, at tað verður ein størri avbjóðing at tryggja eitt samanhangandi og álítandi samferðslukervi, um raksturin og ognarskapurin verður sundurliðaður í nógvar smærri eindir, eins og hetta sannlíkt samlað sæð kemur at elva til ein hægri kostnað, bæði umsitingarliga og rakstrarliga, bæði tí stórrakstrarfyrimunir hvørva og tí at eftirlits- og umsitingarkostnaðurin hækkar. Ad. 5. Einstakir partar av tænastuni verða útveittir Hetta er ein leistur, sum í veruleikanum liggur uttan fyri arbeiðssetningin, eftirsum talan í einum slíkum føri ikki er um eina útveiting av sjóvegis farleiðunum sum so. Talan er hinvegin um eina lutvísa útveiting av einstøkum pørtum av rakstrinum, sum kunnu útveitast, um tað verður mett skynsamt tænastuliga og fíggjarliga. Í einum slíkum føri er talan um eina víðkan av teimum útveitingum, sum SSL longu fremur, m.a. viðlíkahaldsuppgávur, KT-loysnir og reingerð. Tað er einamest umborð á Smyrli, sum hevur kantinu, kiosk og kømur, at slík útveiting innan skiparaksturin kann koma upp á tal. Til dømis kann tað vísa seg skynsamt, at kantinan og kioskin verða útveitt fyri seg og reingerðin umborð fyri seg. Her er talan um avmarkaðar uppgávur, sum eru lættar at skilmarka og góðskumeta. Sostatt livir tað sum útgangsstøði upp til treytirnar um uppgávur, sum eru væl egnaðar til útveiting. Tað kann eisini hugsast, at tað ber til at útveita lasting/lossing av skipunum, ið somuleiðis er ein avmarkað teknisk uppgáva, um hetta hevur ein fíggjarligan fyrimun. 69 Tað er ilt at siga, um tað er ein skynsom loysn at útveita slíkar partar av rakstrinum hjá SSL, men arbeiðsbólkurin metir, at hetta er ein loysn, ið eigur at verða kannað nærri. Tað er væl møguligt, at partar av rakstrinum eiga at verða "kappingarútsettir" og, um tað vísir seg at vera ein fíggjarligur og tænastuligur fyrimunur fyri landið at útveita fleiri partar av rakstrinum, eigur hetta at verða framt. Í tilmælinum hjá arbeiðsbólkinum seinast í frágreiðingini, verður vent aftur til teir ymsu útveitingarhættirnar. Fyrst verður gjørd ein yvirskipað meting av, hvørt tað er grundarlag fyri at útveita sjóvegis farleiðirnar við støði í tí, sum er lagt fram higartil. Er grundarlag fyri at útveita sjóvegis farleiðirnar? Yvirskipaði arbeiðssetningurin hjá arbeiðsbólkinum er at meta um, hvørt tað er grundarlag fyri at útveita sjóvegis farleiðirnar hjá SSL, antin sum einstakar farleiðir, sum pakkar ella undir einum (sí lýsing av møguleikunum omanfyri). Tað ber ikki til at koma við einum einføldum svari ella niðurstøðu upp á hendan spurningin. Einasti veruligi máti at finna útav, um grundarlag er fyri at útveita ávísa tænastu, er við at royna tað í verki. Tað er einans í sambandi við eitt útboðsumfar at tað ber til at staðfesta, um kapping er um at vinna útboðið og um tað ber til at fáa ávísa tænastu fyri ein lægri kostnað enn áður, ið sum nevnt er ein lógarásett fortreyt fyri útveitan av sjóvegis farleiðunum. Einasta veruliga grundarlag arbeiðsbólkurin hevur at halda seg til í.s.v. eina slíka meting, eru ástøðiligar bókmentir um útveiting, royndir í øðrum londum og ikki minst, tær royndir vit hava gjørt okkum í Føroyum, sum á mangan hátt er ein serstakur marknaður, sum ger tað torført at flyta royndir í øðrum londum beinleiðis til føroysk viðurskifti. Kapping Um vit í fyrsta lagi hyggja eftir teimum fortreytum, sum verða nevndar í bókmentum, frágreiðingum o.ø., so snýr tað seg í fyrsta lagi um at meta um, hvørt tað er møguligt at skapa eina veruliga kappingarstøðu í sambandi við eitt útboðsumfar. Í roynd og veru liggur tað í sjálvum heitinum "útveiting", at ávís tænasta verður boðin út í fría kapping. Og tað er sjálvur kappingarparturin í útboðsstøðuni, sum ger tað møguligt at fáa frægasta kostnaðin fyri tænastuna, ið verður útveitt. Sí í hesum sambandi m.a. ástøðiliga partin í frágreiðingini og brotið um royndir í øðrum londum. Eftir útbjóðingarumfarið og tá sáttmáli er undirskrivaður, er kappingarstøðan burtur. Útveitingar kunnu tí í veruleikanum kallast skeiðbundnar (periodiskar) privatiseringar. Sostatt kann sigast, at kappingin í útboðsstøðuni er mest grundleggjandi fortreytin, sum skal vera til staðar, um tað skal vera grundarlag fyri at útveita. Tað er sjálvsagt torført at meta um, hvørt tað ber til at skapa kapping í sambandi við eina útveiting av sjóvegis farleiðunum. Tað veldst um, hvør útveitingarháttur verður valdur, hvussu nágreiniligt og krevjandi útveitingartilfarið og sáttmálarnir eru og hvussu langt sáttmálaskeiðið er. 70 Arbeiðsbólkurin hevur í frágreiðingini valt at taka støði í verandi ferðamynstri og flutningskrøvum í síni meting av grundarlagnum fyri kapping. Um latið verður upp fyri øðrum møguleikum og tillagingum í tænastustøði og prísi, eru fortreytirnar og møguleikarnir sjálvsagt heilt aðrir. Til dømis kann hugsast, at tað er ein møguleiki at skilja ferðafólkaflutning og farmaflutning til útoyggjar at í samband við eina útveitan. Á henda hátt kundi verið møguligt at útveitt ferðafólkaflutningin fyri seg og høvdu krøvini til skipini verið heilt onnur, t.e. um krøv ikki vóru sett til farmaflutning (eins og vit partvíst hava sæð við Mykinesleiðini) og hevði kappingargrundarlagið ivaleyst verið betri við eini slíkari loysn. Um ein slík loysn varð vald, so kundi annað skip verið útvega, sum burturav rak farmaflutningin til allar útoyggjar og kundi tað eisini komið uppá tal at útveitt hendan farmaflutning fyri seg. Arbeiðsbólkurin hevur havt fundir við Vinnuhúsið og Smyril Line til tess at kanna grundarlagið at útveita farleiðirnar hjá SSL. Somuleiðis hevur arbeiðsbólkurin biðið Vinnuhúsið kanna, um áhugi er millum privatar fyritøkur at bjóða upp á farleiðir hjá SSL. Vinnuhúsið hevur tikið spurningin upp við Reiðarafelagið fyri Farmaskip, sum segði, at "áhugi kann vera hjá onkrum at bjóða seg fram, men at áhugin er treytaður av útbjóðingargrundarlagnum, tá raksturin verður bjóðaður út. Sjálvandi er áhugin størstur hjá teimum, sum frammanundan reka ferðafólkasigling, men tað kann ikki avvísast, at onkur av hinum feløgunum, sum ikki í dag reka ferðafólkaflutning, eisini kundi verið áhugaði at bjóða seg fram, evt. í samstarvi við samstarvsfelagar uttanlands." Arbeiðsbólkurin hevur eisini biðið Kappingareftirlitið meta um, hvørt tað kann sigast at vera grundarlag fyri kapping um sjóvegis farleiðirnar hjá Strandferðsluni. Í svari frá Kappingareftirlitinum,48 dagf. 3. mars 2015, sigur Kappingareftirlitið soleiðis: "Kappingareftirlitið metir ikki, at grundarlag er fyri kapping á nøkrum innanoyggja farleiðum í Føroyum. Havandi í huga lága ferðafólkatalið, umframt at størsti partur av kostnaðinum, at reka eina farleið eru avskrivingar og brennievni, umframt starvsfólkakostnaður, so er hvør farleið uttan iva at meta sum eitt natúruligt monopol49, og at effektivasta loysnin fyri samfelagið er, at bert tann eini veitari verður á hvørjari farleið. Helst er størsti fyrimunur við einum felagi fyri allar farleiðirnar, sum kann samskipa farleiðirnar, og at kunna loysa teir trupulleikar sum stinga seg upp við millumbilum í sambandi við at skip mugu takast úr sigling av tøkniligum orsøkum. " Kappingareftirlitið sipar her til kapping um innanoyggja ferjurakstur, skilt á tann hátt, at tað eru fleiri reiðarí, sum kappast um at reka somu farleið samstundis. Í mun til eitt útboðsumfar sigur Kappingareftirlitið, at "samfelagsligi vinningurin er treytaður av eini væl eydnaðari útbjóðing, tí kapping verður bert í samband við sjálva útbjóðingina ... Treytin fyri eini væl eydnaðari útveitan eru góðskan á teimum sáttmálum sum verða gjørdir við teir privatu veitararnar, sum skulu reka hesar farleiðir." 48 Sí fylgiskjal 1 Talan er um natúrligt monopol, tá tað, m.a. av tekniskum ávum bara kann vera ein fyritøka á einum marknaði. Hetta kemur til dømis fyri, tá talan er um vaksandi "skalaavkast", t.e. at tað verður lutfalsliga bíligari at framleiða í størri mongdum. Talan kann eisini vera um natúrligt monopol, tá sera stórar fastar útreiðslur eru knýttar at tí at seta fyritøkuna í gongd. 49 71 Kappingareftirlitið tekur ikki støðu til, um tað kann sigast at vera grundarlag fyri kapping í samband við eitt útboðsumfar við eini tilvísing til, at hetta er treytað av, hvussu útbjóðingin verður skipað, hvat verður útveitt og hvussu sáttmálarnir eru settir saman. Kappingareftirlitið sigur m.a. um hetta, at "tað er rættiliga stórur munur á teimum skipum sum røkja flutningsleiðirnar í Føroyum, tí kann eisini vera munur á hvørjir møguleikar eru fyri útveitan, um ætlanin ikki er at útveita allar farleiðir undir einum (...) Um so er, at virksemi sum her er talan um er so nágreinað í minsta lut, kann vera ivasamt, um stórvegis vinningur er fyri samfelagið í samband við eina útveiting og privatisering." Sostatt kann samanumtikið sigast, at bæði Vinnuhúsið og Kappingareftirlitið meta at útbjóðingin og grundarlagið fyri kapping er treytað av, hvussu útveitingin er skipað og hvørjar sáttmálatengdar treytir verða ásettar ísv. eina møguliga útveitan. Um vit so hyggja eftir teimum royndum, sum vit hava fingið til vega við útveitingunum av Mykinesleiðini og Bygdaleiðum, vísa royndirnar okkum, at vit ikki í nóg stóran mun hava megnað at skapt marknaðir, sum er í veruligari kapping um at vinna farleiðirnar. Royndirnar á øðrum fíggjarkrevjandi marknaðum í Føroyum staðfesta eisini, at tað innan aðrar geirar, eru stórar avbjóðingar við at skapa kapping á føroyska marknaðinum. Tað er tó ein støða, sum kann broyta munandi um kappingargrundarlagið innan innanoyggja ferjurakstur í Føroyum ísv. eitt útboðsumfar. Tað er, um latið verður upp fyri útlendskari luttøku í útbjóðingarstøðuni, soleiðis at eisini útlendsk reiðarí, á jøvnum føti við føroysku feløgini, kunnu kappast um sáttmálarnar. Ein slík støða kann av álvara lata upp fyri kapping og harvið eru størri sannlíkindi fyri, at ein útveiting kann hava við sær ein lægri rakstrarkostnað. Hetta er tó ein møguleiki, sum arbeiðsbólkurin ikki hevur kannað nærri. Tað er í síðsta enda ein politiskur spurningur, sum eigur at vera viðgjørdur nærri, um landið eigur at lata upp fyri útlendskari luttøku í samband við møguligar framtíðar útveitanir, bæði av verandi eins væl og møguligum nýggjum farleiðum. Arbeiðsbólkinum metir , at tað eru stórar avbjóðingar við at skapa veruliga kapping á føroyskna ferjumarknaðinum. Kappingargrundarlagið broytist tó munandi, um latið verður upp fyri útlendskari luttøku í útbjóðingini. Til tess at staðfesta kappingargrundarlagið er tó neyðugt við fleiri kanningum, somuleiðis sum tað kann vísa seg neyðugt at kanna kappingargrundarlagið við at kappingarútseta farleiðirnar hjá SSL. Hetta metir arbeiðsbólkurin er einasti háttur, hvar tað veruliga ber til at staðfesta, um grundarlag er fyri kapping og harvið eisini einum møguligum fíggjarligum vinningi. Útlitini til kapping í samband við eina útveitan er í stóran mun treytað av, hvør útveitingarháttur verður valdur, útveitingar- og sáttmálatreytir og onnur viðurskifti. Somuleiðis kunnu fortreytirnar fyri kapping broytast, t.d. við eini vaksandi ferðavinnu. Royndir Vísandi til gjøgnumgongdina omanfyri av teimum royndum, vit higartil hava fingið til vega við at útveita samferðsluuppgávur í Føroyum, ber til at staðfesta, at royndirnar eru misjavnar fyri ikki at siga neiligar. Við støði í fíggjarligu gongdini seinastu 8-9 árini ber til at staðfesta, at Mykinesleiðin er vorðin munandi dýrari fyri landskassan, síðan farleiðin varð útveitt. Ein partur av orsøkini til 72 útreiðsluvøksturin og hækkaða sáttmálagjaldið er sjálvsagt ein vøkstur í oljuútreiðslum, lønum og øðrum rakstrarkostnaðum. Somuleiðis er sáttmálagjaldið hækkað, av tí at tað er vorðið eitt krav, at siglingin er víðkað til eisini at fevna um heystfrítíðina, umframt at arbeiðstakarin hevur fingið eitt sáttmálatengt endurgjald fyri eykatúrarnar. Talan er tó í dag um eina farleið, sum hevur sera góðar rakstrarfortreytir við høgum ferðafólkatali og einum ferðaseðlaprísi, sum er tvífalt so høgur sum á hinum farleiðunum. Eftirsum arbeiðstakarin fær allar ferðaseðlainntøkurnar, vísa metingarnar hjá arbeiðsbólkinum, at talan er um eina farleið, sum kastar rímiliga væl av sær fyri arbeiðstakaran. Í veruleikanum er raksturin so mikið góður, at arbeiðstakarin kann reka farleiðina uttan árligt sáttmálagjald og framvegis hava ein vinning av at reka farleiðina. Um landið rak skipið við somu fortreytum sum Sp/f Mykines (t.e. somu inntøkum), hevði tað sannlíkt verið ein farleið, sum gav yvirskot fyri landið og ikki ein kostnað á gott 1 mió. kr. (í 2014). Sum raksturin sær út í løtuni, metir arbeiðsbólkurin, at tað hevði verið ein størri fíggjarligur fyrimunur fyri landið, um farleiðin varð fullkomiliga privatiserað heldur enn at halda fram við verandi útveitingartreytum. Á henda hátt hevði landið sloppið undan árliga sáttmálagjaldinum, rakstrarútreiðslum og teimum umsitingarligu skyldum og kostnaðum, sum í dag eru knýttir at farleiðini, ímeðan ein privatur veitari hevði allar skyldur og inntøkur av at reka farleiðina, sum í dag sær út til at kasta av sær, hóast landið ikki letur nakað sáttmálagjald. Til tess at tryggja tænastustøðið, trygdina, eitt sámiligt kostnaðarstøði v.m., kundi ein loysn verið, at landið gjørdi avtalu við privata veitaran um tær skyldur og treytir sum fylgja við rættinum at reka farleiðina. Tó er hetta sjálvsagt ein møguleiki, sum eigur at vera kannaður nærri, um arbeiðast skal víðari við einum slíkum møguleika. Um vit so hyggja at Bygdaleiðum, er myndin meiri álvarsom, eftirsum talan er um stórar upphæddir fyri landskassan, samanborið við Mykinesleiðina. Sum eftirmetingin vísir, so hevur talan verið um ein støðugan útreiðsluvøkstur síðani farleiðirnar vórðu útveittar, og seinastu 9 árini er talan um ein útreiðsluvøkstur á gott 150 %. Útreiðsluvøksturin er m.a. grundaður á prísjavningarháttin, sum sáttmálarnir áseta. Harumframt er lítil ella ongin kapping um at vinna sáttmálarnar og hevur hetta ivaleyst eisini ført til ein ov høgan sáttmálakostnað. Ein partur av vaksandi útreiðslunum er sjálvsagt eisini, at tað hevur verið partur av sáttmálunum, at bussarnir skulu liva upp til ávísan standard og hevur hetta havt við sær, at neyðugt hevur verið at gera íløgur í nýggjar bussar, sum skulu avskrivast við sáttmálagjaldinum frá SSL. Samanumtikið kann staðfestast, at talan er um eina tænastu, sum er vorðin munandi dýrari undir verandi rakstrarviðurskiftum. Tað ber ikki til at siga, hvussu raksturin hevði sæð út, um SSL rak farleiðirnar, men metingin er, at útreiðsluvøksturin ikki hevði verið eins stórur. Ein týðandi orsøk til vánaligu royndirnar er at finna í útbjóðingartreytunum, sáttmálunum og vantandi sáttmálastýring. Fortreytirnar fyri eini væl eydnaðari útveitan kunnu sigast at vera munandi betri fyri Bygdaleiðir og fyri Mykinesleiðina í mun til flest allar hinar sjóvegis farleiðirnar. Innan Bygdaleiðir, tí talan er um ein marknað við lutfallsliga nógvum møguligum arbeiðstakarum, einum meiri einfaldum raksturi enn ferjurakstur, sera lønandi sáttmálatreytum og harvið einum betri kappingargrundarlagi. Á Mykinesleiðini, tí talan er um avmarkaða sigling, sum bara fevnir um 4 mánaðir um árið við høgum ferðafólkatali og hægri ferðaseðlaprísum. Í so máta er Mykinesleiðin heilt serstøk og torfør at sammeta við hinar farleiðirnar. Men tá tað kann staðfestast, at fíggjarliga úrslitið av útveitanunum bæði innan 73 Bygdaleiðir og á Mykinesleiðini, hóast góðu fortreytirnar, er so mikið vánaligt fyri landskassan, so kann ein spyrja, hvussu úrslitið verður á hinum sjóvegis farleiðunum, hvar grundleggjandi fortreytirnar fyri eini væl eydnaðari útveitan kunnu sigast at vera meiri avmarkaðar? Eftirmetingin av teimum útveitingum, sum eru framdar innan samferðslu í Føroyum, t.e. Bygdaleiðir og Mykinesleiðin, vísir ein stóran útreiðsluvøkstur, síðani farleiðirnar vóru útveittar, serliga innan Bygdaleiðir. Somuleiðis vísa royndirnar, at tað hevur verið avbjóðingar við at skapa veruliga kapping um sáttmálarnar. Ivasomu royndirnar av teimum útveitingum, sum eru framdar innan samferðsluna í Føroyum, tala ikki beinleiðis fyri, at tað í løtuni er grundarlag fyri at útveita fleiri sjóvegis farleiðir hjá SSL við tí endamáli at veita eina betri tænastu fyri ein lægri kostnað, sum lógin ásetir. Tó kann hugsast, at úrslitið fyri landið hevði batnað munandi við betri sáttmálum. Royndirnar staðfesta, at tað er neyðugt at uppraðfesta sáttmálastýringina og at seta neyðuga orku av til fyrireiking av útbjóðingartilfari og sáttmálatreytum og til eftirfylgjandi stýring og eftirlit av sáttmálunum. Somuleiðis metir arbeiðsbólkurin, at tørvur er á munandi tillagingum í útbjóðingartilfari og sáttmálum fyri Mykinesleiðina og fyri Bygdaleiðir, um útveitingin skal halda á fram. Sáttmálastýring Arbeiðsbólkurin metir sum nevnt, at tað hevur verið ein stórur veikleiki við undanfarnu útveitingum, at sáttmálastýringin er vorðin undirmett. Tað er í fyrstu syftu ikki sett nóg mikið av orku av til at tilevna meira nágreiniligt útveitingartilfar og sáttmálaásetingar. Í aðru syftu er sjálv sáttmálastýringin undirmett, soleiðis at vit í dag ikki hava nóg gott innlit í raksturin av teimum farleiðum, sum eru útveittar. Í triðja lagi er neyðugt at eftirmeta "incitamentsbygnaðin" í sáttmálunum, soleiðis at tað verður tryggjað, at betri javnvág verður millum útreiðslur og inntøkur og í fjórða lagi er neyðugt, at SSL tilevnar kontrollboð tá útveitingarumfør eru, soleiðis at tað fæst innlit í, um innkomin tilboð eru ov høg. Um hetta vísir seg at vera so, eigur SSL at havna teimum innkomnu tilboðunum og standa fyri rakstrinum. Sum áður nevnt, metir arbeiðsbólkurin, at tað er neyðugt at endurskoða sáttmálarnar og sáttmálastýringina higartil. Við ávísum tillagingum í útboðstilfarinum og í galdandi sáttmálum, umframt eina neyvari sáttmálastýring og uppfylging, ber til at fáa betri tamarhald á útreiðsluvøkstrinum, umframt eina betri vitan um tænastustøðið, sum arbeiðstakarin veitir. Tað er ein grundleggjandi avbjóðing í sambandi við eina og hvørja útveiting at nágreina tænastustøðið nøktandi, soleiðis at tað verður lagt upp fyri, at tænastan ikki versnar í mun til sáttmálagjaldið. Vandin við einum sáttmála, ið ikki er nóg ítøkiligur í mun til kravfestingarnar er sbrt. Kappingareftirlitinum, at arbeiðstakarin kann leggja seg eftir einans at liva upp til tær treytir, sum sáttmálin ásetir, meðan onnur viðurskifti, sum ikki eru ásett í sáttmálanum, ikki verða røkt, ella at tað hevur við sær eina eyka 74 útreiðslu fyri arbeiðsgevaran, tá tað seinni vísir seg, at arbeiðstakarin skal røkja skyldur, sum ikki eru nágreinaðar í sáttmálanum.50 Sjóvegis ferða- og framaflutningur er ein lutfalsliga einføld og ítøkilig uppgáva at nágreina og tað er ikki ein so torfør uppgáva at eftirmeta, um útveitta tænastan hevur ta dygd, sum sáttmálin ásetir. Tó er tað neyðugt at fremja skipaðar kanningar av dygdini, soleiðis at arbeiðsgevarin hevur skjalfest tilfar og kanningar at halda seg til, tá nýggjar útbjóðingarrundur og sáttmálasamráðingar verða framdar. Í sambandi við eina møguliga útveiting av fleiri farleiðum, eigur tað at verða lagt upp fyri, at økt tilfeingi skal setast av til uppfylging og eftirmeting av sáttmálunum. Somuleiðis eigur tað at verða lagt út við einum styttri sáttmálaskeiði fyrstu útveitingarrundurnar, soleiðis at tað ber til at tillaga tey viðurskifti í sáttmálunum, sum vísa seg at vera neyðug, til tess at fáa eina so góða stýring sum gjørligt. Sum frálíður ber síðani til at leingja sáttmálaskeiðini til 5 ár, tá partarnir meta, at sáttmálarnir lúka tær treytir og krøv, sum báðir partar kunnu liva við og sum í størst møguligan mun lata upp fyri kapping um at vinna sáttmálarnar. Ein lýtaleysur sáttmáli og neyðuga fyrisitingin, m.a. við røttu teknisku førleikunum til at fremja neyðugu uppfylgingina av sáttmálunum, kann í høvuðsheitum borga fyri eini væl eydnaðari útveiting. Tað er tó neyðugt at taka eyka kostnaðin til eina nøktandi sáttmálastýring við í roknistykkið, tá mett verður um møguliga vinningin av at útveita farleiðir. Kappingareftirlitið sigur um hetta, at "fyrireikingararbeiðið við at náa besta úrslitið í samband við eina útbjóðing, kann hava við sær lutfalsliga høgan kostnað í samband við einstaka útboðið. Høgu transaktiónskostnaðirnir skulu føra til lægri prísir í longdini, fyri at útbjóðing loysir seg." Tað kann vera torført at meta um, hvussu stórur veruligi kostnaðurin til fyrireiking, stýring og eftirlit ísv. útveitanir, sum í bókmentunum verður nevndur "transaktións- og monitoreringskostnaður" verður. Arbeiðsbólkruin metir, at tað í minsta lagi er neyðugt at nýta 2 ársverk til hetta arbeiði, um tað í størri mun skal tryggjast, at møguligar framtíðar útveitanir verða væl eydnaðar. Ein varlig meting er, at ein slík væl skikkað eftirlits- og stýringseind í minsta lagi kostar 1 mió. kr. árliga og er hetta ein kostnaður ið sum nevnt skal mótroknast møguliga vinninginum av at lata privat reka farleiðirnar. Niðurstøða Vísandi til tær fortreytir, sum sbrt. útveitingarástøðinum sum minstamark eiga at vera til staðar, um talan skal vera um eina væl eydnaða útveiting, umframt tær útveitingarroyndir, sum vit higartil hava fingið til vega innan samferðlukervið í Føroyum, ber til at staðfesta, at tað ivaleyst verða stórar avbjóðingar at borga fyri eini væl eydnaðari útveiting av sjóvegis farleiðunum í Føroyum við tí fyri eyga at fáa eina betri tænastu fyri ein lægri kostnað, sum er eitt krav sbrt. lógarásetingini um útveiting í lógini um fólka- og farmaflutning. Um hetta skal bera til, skulu ein røð av fortreytum verða til staðar, sum í løtuni kunnu vera torførar at fáa eyga á. Tað ber tó ikki til at vísa tí fullkomiliga aftur, at tað er møguligt at fáa ein fíggjarligan og tænastuligan vinning við at útveita sjóvegis ferða- og farmaflutningin. Einasti háttur at fáa eina greiða og ítøkiliga meting um ein møguligan vinning í sambandi við eina útveiting, er at royna tað í verki. 50 Sí fylgiskjal 1 75 Um vit venda okkum til teir 5 útveitingarhættirnar, sum vórðu lýstir omanfyri, metir arbeiðsbólkurin, at skynsamasta loysnin í mun til eina møguliga útveiting, er loysn 1, har allar farleiðir verða útveittar undir einum. Orsøkin er, at tað liggur ein innbygdur vandi í at útveita einstakar farleiðir og harvið sundurliða samferðslukervið og ognarskapin innan almennu samferðsluna. Vansin er, at tað verður ein munandi størri avbjóðing at tryggja eitt trygt og samanhangandi samferðslukervi, samstundis sum týðandi vitan og førleikar um m.a. rakstrarviðurskifti verða spjadd og harvið í síðsta enda kunnu fara fyri skeyti. Heldur ikki verður mett, at tað er fíggjarliga skynsamt at liða raksturin sundur í fleiri rakstrareindir, sum verða riknar sjálvstøðugt. Samvirkisfyrimunir við at hava raksturin samlaðan á einum staði, bæði hvat innkeypi (eykalutir, olja, KT, tryggingar o.a.) hvørva og tað er sostatt torført at ímynda sær, at tað hevði havt ein fíggjarligan vinning við sær, um farleiðirnar vóru útveittar hvør sær. Meira sannlíkt er, at samlaði kostnaðurin av at reka samferðsluna í Føroyum hevði hækkað, eins og royndirnar á Mykinesleiðini og innan Bygdaleiðir hava prógvað. Samstundis hevði ein útveiting av einstøkum farleiðum (ella 2-3 farleiðum í pakkum) havt við sær ein hægri kostnað til eftirlit og stýring (transaktións- og monitoreringskostnað), sammett við eina loysn, hvar allar farleiðir verða útveittar fyri seg. At enda er tað eitt týðandi atlit, at tann smidleikin, sum í dag eyðkennir raksturin og sum ger tað møguligt at flyta skip og manning, tá tørvur er á tí, m.a. orsakað av veðri, breki ella serligum umstøðum, hvørvur. Um arbeitt verður víðari við at útveita farleiðirnar hjá SSL, mælir arbeiðsbólkurin sostatt til, at allar farleiðir verða útveittar undir einum. Hetta er tann loysnin, sum hevur størsta møguleika fyri rationaliseringum, eftir sum privati arbeiðstakarin yvirtekur skiparakstur, sum í dag hevur ein samlaðan fíggjartørv (nettorakstur) á uml. 80 mió. kr.51 Við at varðveita raksturin á einum stað, yvirtekur arbeiðstakarin skiparakstur, ið hevur so mikið av "volumen", at tað møguliga er gjørligt at økja um samvirkis- og stórrakstrarfyrimunirnar, m.a. tí at privatar fyritøkur ikki eru fevndar av somu bindingum, sum ein almennur stovnur (m.a. játtanarlóggávan), samstundis sum tað er møguligt at tryggja ein liðiligan rakstur, sum eins og í dag kann borga fyri støðugum og álítandi rakstri. Royndirnar í okkara grannalondum (t.d. Danmark og Noregi) stuðla hesi niðurstøðu. Í áðurnevndu kanning hjá Indenrigs- og Sundhedsministeriet52, er ein av niðurstøðunum t.d.,at stórrakstrarfyrimunir eru við at samskipa partar av ferjurakstrinum, t.d. innkeyp av brennievni og umsiting, soleiðis at samvirkisfyrimunir fáast til vega av at savna vitanina á einum stað. Í somu frágreiðing verður eisini víst til royndirnar í Noregi, hvar tað m.a. stendur, at "Statens vegvesen mener, at det er vigtigt at organisere færgevirksomheden i store enheder, som kan høste stordriftsfordele knyttet til konkurrenceudsætning og ogsð med henblik på at samle viden om løn- og administarations- og brændstofomkostninger m.v."53 Tað er tó neyðugt at útgreina viðurskiftini meiri ítøkiliga, um valt verður at fara víðari við eini slíkari loysn. Serliga er tað grundleggjandi at taka avgerð um, hvussu ognarviðurskiftini skulu handfarast í sambandi við eina slíka umfatandi útveiting, t.e. um nýggj skip skulu byggjast og fíggjast av privatum 51 Samlaðu lønarútreiðslurnar eru um 55 mió. kr./árið, viðlíkahaldskostnaðurin er um 11 mió. kr./árið (í miðal seinastu 5 árini) og inntøkurnar hava ligið um 33 mió. kr. Í hesum tølum er tað bara sjálvur skiparaksturin, sum er tikin við. Útreiðslur til Bygdaleiðir, fyrisiting o.a. eru ikki tiknar við. 52 Indenrigs- og Sundhedsministeriet, 2011 53 Indenrigs- og Sundhedsministeriet, 2001: 31 76 arbeiðstakara, um skip møguliga skulu leigast ella "leasast" ella um skip skulu seljast privatum arbeiðstakarum. Somuleiðis er neyðugt at útgreina, hvussu smidleikin í skipanini kann varðveitast, soleiðis at sáttmálarnir ikki verða ov dýrir fyri landið, um serligar hendingar krevja tillagingar í rakstrinum. Hetta er kanska ein hin størsta avbjóðingin, tá ein slíkur samferðslusáttmáli skal tilevnast. Sum nevnt eru tó fleiri vandar við eini samlaðari útveiting, sum serliga eru knýttir at samfelagsligu og sektorpolitisku atlitunum, sum eru nevnd omanfyri. Tað er ein grundleggjandi politiskur spurningur, sum eigur at vera viðgjørdur nærri, hvønn týdning og hvønn leiklut samferðslan í Føroyum í roynd og veru hevur? Tað er neyðugt frá politiskari síðu at viðgera nærri prinsipiellar spurningarnar um flutningsskylduna, handilsliga grundarlagið undir rakstrinum hjá SSL, verandi flutningsmynstur í mun til flutningstørvin og harvið grundleggjandi grundarlagið undir framtíðar rakstrinum hjá SSL. Hesir spurningar hava avgerandi týdning og treyta í stóran mun, hvussu væl egnaðar sjóvegis farleiðirnar hjá SSL í roynd og veru eru at útveita. Tað er somuleiðis ein innbygdur fíggjarligur váði at lata einum privatum arbeiðstakara allar farleiðirnar at reka. Um hesin arbeiðstakari t.d. kemur í fíggjarligar trupulleikar, kann tað hava stórar fíggjarligar avleiðingar, eins væl og avleiðingar fyri tænastuna. At enda krevur ein samlað útveiting nógv av arbeiðstakaranum, sum má hava eina ávísa stødd bygnaðarliga og fíggjarliga, soleiðis at hann megnar at yvirtaka eina slíka uppgávu. Ivaleyst eru fáir arbeiðstakarar, sum hava neyðugu førleikarnar og er hetta ein trupulleiki í mun til møguleikan fyri kapping um útbjóðingina, ið sum nevnt er eitt minstakrav, um veruligt grundarlag skal vera fyri at útveita. Tað er sostatt ivasamt, um tað er grundarlag fyri eini samlaðari útveiting. Arbeiðsbólkurin metir samanumtikið, at tað er ivasamt, um tað ber til at fáa ein bíligari og betri rakstur av sjóvegis farleiðunum við at útveita tær. Tað er avmarkað, hvørjar møguleikar ein privatur arbeiðstakari hevur at fremja rationaliseringar, eftirsum flestu týðandi rakstrarpostar liggja rímiliga fastir. Her verður hugsað um túratal, ferðaseðlaprís, lønarútreiðslur, oljuútreiðslur og viðlíkahald, sum á flestu farleiðum eru tengdar at lógarásettum krøvum, hvat manning viðvíkur. Suðuroyarleiðin er tó heldur øðrvísi enn hinar leiðirnar, eftir sum tað er møguligt, at tað ber til at fremja lønartillagingar, t.d. innan catering. Í mun til yvirmenn (maskinmeistarar, skiparar og stýrimenn) er lønarlagið heldur hægri innan tað privata. Tað er tó neyðugt við meiri ítøkiligum greiningum hesum viðvíkjandi, um tað skal kunna staðfestast, hvar og hvussu ein privatur arbeiðstakari kann fremja sparingar, uttan avleiðingar fyri tænastuna. Harafturat hevur ein útveiting við sær øktar "transaktións"- og eftirlitskostnaðir, sum skulu leggjast afturat og sum hava við sær ein eyka kostnað av at reka farleiðirnar. Sostatt kann ein møguligur rationaliseringsvinningur (umframt kravið um avkast í privatum fyritøkum) uppvigast við øktum kostnaði til fyrisiting og eftirlit. Arbeiðsbólkurin metir, at teir møguleikar fyri rationaliseringum, sum ein privatur arbeiðstakari møguliga kann borga fyri, men sum SSL undir verandi bygnaði ikki kann fremja, eru møguligir við neyðugu bygnaðarbroytingunum í SSL. Tørvur á bygnaðarbroytingum Tað er fleiri ferðir staðfest, at verandi bygnaður á Strandferðsluni hevur fleiri veikleikar og hava fleiri uppskot verið frammi seinastu 10-15 árini um bygnaðarbroytingar og framtíðarvirksemið hjá SSL. Tað 77 er tó ein trupulleiki at tey tilmæli, sum álit og frágreiðingar hava lagt upp til, ikki eru tikin til eftirtektar. Í 2000 gjørdi SSL í frágreiðingini "Karmar fyri framtíðarvirkseminum" eina meting av, hvør skipanarháttur - ímillum seks ymiskar - var tann best egnaði fyri SSL. Úrslitið var eitt tilmæli um at leggja virksemið í eitt alment partafelag. Í hesi somu meting var núverandi skipan, landsfyritøka, mett at vera tann minst hóskandi skipanin. Í 2007 varð onnur frágreiðing løgd fyri politiska myndugleikan við einum tilmæli um at skipa eina serstaka samferðslueind í aðalráðnum (táverandi Innlendismálaráðnum), t.e. eitt slag av millumliði millum tað politiska og SSL, sum hevði til uppgávu at standa fyri yvirskipaðu samferðsluplanleggingini, umsita sáttmálar, tilevna samferðslupolitikk o.a. Tilmælini í álitinum vórðu ikki fylgd. Fleiri ferðir, m.a. í frágreiðingini frá 2007, er m.a. víst á avbjóðingarnar fyri SSL, sum standast av galdandi játtanarskipan og ógreiðu linjunum millum politiska myndugleikan og SSL. Játtanarskipanin og SSL Galdandi játtanarskipan inniber í stuttum, at SSL á hvørjum ári fær eina nettojáttan á Løgtingsins fíggjarlóg. Nettojáttanin svarar til munin millum rakstrarútreiðslurnar og rakstrarinntøkurnar hjá fyritøkuni. Nettojáttanin skal haldast og er tað uppgávan hjá leiðsluni at fáa munin millum útreiðslur og inntøkur at svara neyvt til játtanina. Ein slík játtanarskipan egnar seg illa til skiparakstur, sum er eyðkendur av stórari óvissu og stórum sveiggjum, bæði í inntøkum og útreiðslum, sum tað kann vera torført ella nærum ómøguligt at leggja upp fyri. Játtanarskipanin hevur við sær, at tað er ein stuttskygd fíggjarstýring, sum eyðkennir leiðsluna. Leiðslan má stilla inn á eitt ár í senn og leggja ætlanir eftir teimum kørmum, sum fíggjarlógin gevur eitt ár í senn. Tað longra mennandi arbeiði fyri at fáa effektivari rakstur, má tískil raðfestast lægri. Hetta er ein íbygdur vansi við játtanarskipanini, har tað t.d. ikki ber til at flyta møgulig yvir- ella undirskot millum ár, og at tað samstundis kann fáa víðfevndar avleiðingar, um nýtslan við ársenda er størri enn játtanin. Sum dømi um omanfyri nevnda trupulleika kann nevnast, at ymiskar ábøtur, serliga á skipini, kunnu verða raðfestar aftarlaga - og kanska ikki verða gjørdar í inniverandi ári - tí óvist er, um játtanin kemur at halda ella ikki. Ikki fyrr enn árið er næstan runnið, ber til at staðfesta, hvørjar ábøtur ráð eru til. Tá skipini síðani eru komin í dokk, vísir tað seg ofta, at tað er tørvur á at fremja aðrar ella fleiri ábøtur enn tær, sum eru ætlaðar, men hetta ber ofta ikki til, tí peningur ikki er settur av til slíkt meirarbeiði. Tískil er neyðugt at útseta slíkt arbeiði, sum hevði verið skynsamt, bæði rakstrarliga og fíggjarliga, at fremja beinanvegin. Ein annar vansi við játtanarskipanini og verandi bygnaði er, at viðlíkhaldsuppgávur, sum verða bodnar út, kunnu gerast dýrari enn ætlað, eftir sum tað verður alment kent, hvussu nógvur peningur er settur av til ávísa uppgávu, áðrenn hon verður framd. Tað er sostatt ein vandi, at tilboðini upp á at fremja uppgávuna nærum altíð verða áljóðandi tann pening, sum er settur av til endamálið. 78 Í aðrar mátar kann tað koma fyri, at fleiri óvæntaðar útreiðslur koma seint út á árið, har tað kanska er í seinna lagi at søkja um eykajáttan. Hesin møguleikin kann tó brúkast, um grundgevingarnar eru nóg góðar, men tað er kortini altíð trupult at skula søkja um eykajáttan, tá ið langt er liðið út á árið. SSL er tætt knýtt at politiska myndugleikanum. Játtanin verður veitt, uttan at nøkur útgreinað avtala ella skylda, onnur enn lógarásetta flutningsskyldan, er um, hvørja veiting politiski myndugleikin vil hava fyri peningin. Um játtanin ikki heldur, kunnu eykajáttanir tó sum nevnt verða veittar. Slíkar óvæntaðar eykajáttanir, sum vit javnan síggja innan SSL, kunnu skapa trupulleikar í sambandinum partanna millum. Umskipan av SSL sum fyrsta stig Tætta tilknýtið millum politiska myndugleikan og SSL merkir, at ikki nóg greiður skilnaður er millum henda myndugleika og tænastuveitingina. Hetta merkir, at tænastuveitarin í mongum førum umboðar bæði tænastukeypara og tænastuveitara, og at politiski myndugleikin ávirkar dagligu tænstuveitingina og avgerðir ov nógv. Sum eina loysn upp á trupulleikarnar við játtanarskipanini og politisku neyvstýringini, mælti áðurnevnda álit sum nevnt til, at SSL verður umskipað til alment partafelag.54 Eitt av høvuðsendamálunum við at leggja virksemið í eitt partafelag, sum annars er skipað í almennum høpi, er at fremja effektivitet, samstundis sum tað almenna sleppur undan ov nógvum eftirliti. Tað eru tó fleiri fortreytir, sum eiga at vera til staðar, um ávíst virksemi skal skipast sum partafelag. Týdningarmesta fortreytin er, at tað er eitt handilsligt grundarlag til staðar, og at tænastan verður seld til privatan brúkara. Tað er ásett í reglugerðini fyri SSL, at fyritøkan skal virka á handilsligum grundarlagi, men tað er greitt, at sektorpolitisku atlitini til m.a. flutningsskylduna viga tyngri enn handilsliga grundarlagið. Sostatt er SSL ein fyritøka, sum bæði skal taka vinnulig og samfelagslig atlit. Tá hesi kunnu stríða ímóti hvørjum øðrum, er neyðugt í lóggávu (ella sáttmála) at áseta tær treytir og karmar, sum partafelagið skal virka undir. Ein fyrimunur við at leggja alment virksemi í partafelagsformin er, at greiður skilnaður verður millum málini hjá partafelagnum, ið vanliga eru effektivitetur og virðisskapan, og málini hjá tí almenna, ið ofta eru merkt av nógvum ymiskum politiskum áhugamálum. Við at nýta partafelagsformin, verður størri dentur lagdur á handilsliga grundarlagið í mun til politisku atlitini, tá ið hesi viðvíkja smálutum. Eitt alment partafelag virkar tó altíð við útgangsstøði í teimum ynskjum og politikki, sum almenni eigarin ásetir. Partafelagsformurin gevur eisini munandi fríari fíggjarkarmar at reka eitt virki innan fyri karmarnar í ársroknskaparlóg og partafelagslóg í mun til almennu játtanarskipanina, ið gongur frá ári til ár. Møguleiki er t.d. fyri lántøku til at fíggja íløgur, ið bera seg. 54 Strandfaraskip Landsins (2000); "Uppskot um framtíðarvirksemið hjá Strandfaraskipum Landsins" (2007) 79 Partafelagsformurin betrar eisini munandi um møguleikarnar fyri at gagnnýta serliga handilsligu førleikarnar í privatu vinnuni, tá umræður manning av nevndini. Fyrimunirnir við at leggja alment virksemi í partafelagsformin eru avgerandi fortreytir fyri, um eitt virksemi yvirhøvur skal leggjast í eitt partafelag. Ber ikki til at skilja greitt millum málini hjá partafelagnum og politisku málini, er ivasamt, um partafelagsformurin er rætta loysnin, tí tað gevur ikki leiðsluni neyðuga rásarúmið at fremja effektiviseringar og virðisskapan. Tað setur krøv til politiska myndugleikan at vera til reiðar at lata partafelagnum ábyrgdina av at reka virkið á einum handilsligum grundarlagi, og einans arbeiða við at áseta tænastustøðið. Hetta verður gjørt umvegis samferðslusáttmálan. Fyri tað almenna, sum eigari av partafelagnum og ognum tess, er tað umráðandi at tryggja, at virðið á felagnum verður rikið/umsitið á tryggan og nøktandi hátt. Eisini er neyðugt hjá nevnd og leiðslu í felagnum at hava nøktandi karmar at reka virkið undir. Tað setur stór krøv til viðtøkurnar hjá felagnum, til samferðslusáttmálan, ið liggur til grund fyri virkseminum, og til umboðanina í nevndini, serliga viðvíkjandi fakliga førleikanum. Arbeiðsbólkurin mælir til, at møguleikarnir fyri bygnaðarbroytingum í SSL verða kannaðir nærri, Mett verður, at partafelagsformurin kann vera ein skilagóð umskipan fyri virksemið hjá SSL, sum kann loysa fleiri av áðurnevndu trupulleikum. Tað eru tó fleiri ivamál og ógreidleikar, sum eiga at verða kannaðir nærri, áðrenn farið verður víðari við eini slíkari loysn. Um partafelagsformurin verður valdur, mælir arbeiðsbólkurin sum útgansstøði til, at serligar ásetingar um løn og samsýning til nevnd og stjórn verða ásettar í stovningarlógini, eins og ásetingar um innlit eiga at vera galdandi. Ein annar háttur at loysa avbjóðingarnar við játtanarskipanini er at umskipa játtanina til SSL soleiðis, at landsfyritøkan t.d. fær eina 5-ára játtan at arbeiða við. Hetta hevði m.a. betrað um fortreytirnar fyri eini skynsamari fíggjarstýring og einum effektivari rakstri. Tilmæli Fortreytin fyri at útveita sjóvegis farleiðirnar er, sum áður nevnt, sambært lógini, "at tað er til fyrimuns fyri farleiðirnar fíggjarliga og tænastuliga, herundir, at túratalið ikki lækkar, og miðal ferðaseðlaprísurin ikki hækkar." Arbeiðsbólkurin metir ikki, at tað er sannlíkt, at ein privatur arbeiðsgevari hevur møguleika at reka farleiðirnar bæði bíligari og betri, um rakstrarfortreytirnar nærum skulu vera neyvt tær somu sum í dag, eins og lógin ásetur. Afturat hesum verður mett, at tað eru stórar avbjóðingar við at skapa virkna kapping á økinum og er hetta enn ein grundleggjandi fortreyt fyri eini væl eydnaðari útveiting, sum er sera ivasom. Einasti møguleiki fyri veruliga at staðfesta hetta er, sum nevnt, við at royna eina útveiting í verki. At enda tala útveitingarroyndirnar innan samferðslu í Føroyum ímóti, at ein privatur arbeiðstakari megnar at reka farleiðirnar bæði bíligari og betri enn SSL. 80 Við støði í teimum greiningum, sum liggja í hesi frágreiðing, er arbeiðsbólkurin av teirri yvirskipaðu sannføring, at grundarlagið at útveita sjóvegis farleiðirnar hjá SSL við galdnadi fortreytum er ivasamt. Tó er neyðugt við fleiri greiningum, neyvari eftirmetingum og meiri nágreiniligari politiskari viðgerð, áðrenn tað ber til at staðfesta greitt, um grundarlag er fyri at útveita farleiðir hjá SSL ella møguliga partar av rakstrinum. Metingin er grundað á eina støðumynd og tað er hugsandi, at fortreytirnar fyri útveitan kunnu broytast í framtíðini, m.a. ísv. eina vaksandi ferðavinnu og øðrvísi lógarkarmar. Arbeiðsbólkurin mælir til, at grundarlagið fyri at útveita einstakar tænastupartar sbrt. áðurnevndu loysn 5, verða kannað nærri. Talan kann sum nevnt vera um uppgávur, sum eru lættar at nágreina og avmarka, og sum sostatt egna seg væl at vera útveittar. Smærri og avmarkaðar uppgávur, so sum viðlíkahald, umvælingar, reingerð, catering o.a. kunnu vísa seg at vera væl egnaðar at útveita, um tað vísir seg, at grundarlagið er til staðar. Somuleiðis mælir arbeiðsbólkurin til, at galdandi útveitingartreytir og sáttmálar á Mykinesleiðini og serliga innan Bygdaleiðir verða endurskoðaðar, við týðandi tillagingum fyri eyga, eins og tað er neyðugt at endurskoða og tillaga sáttmálastýringina í SSL. Arbeiðsbólkurin er eisini av teirri sannføring, at tørvur er á umskipanum innan SSL og at tað eru fleiri viðurskifti, sum ikki eru skynsom við verandi bygnaði. Tí mælir arbeiðsbólkurin til, at farið verður undir at umskipa virksemi hjá SSL, m.a. við støði í teimum loysnum, sum verða umrøddar oman fyri og sum tilmælini um bygnaðarbroytingar, m.a. í álitunum frá 2000 og 2007, mæla til. Arbeiðsbólkurin metir, at neyðugu bygnaðarbroytingarnar kundu skapt eitt munandi betri grundarlag fyri einum skynsomum og úrslitagóðum rakstri. Sum nevnt verður mett, at bygnaðarbroytingar eisini eru ein fortreyt, um farið skal vera undir at útveita fleiri farleiðir, eftir sum arbeiðsbólkurin metir, at týðandi atlit tala fyri, at SSL skal kunna bjóða upp á egnar farleiðir í.s.v. eina møguliga útveiting. Um SSL skal kunna virka undir somu fortreytum sum privatir veitarar í eini slíkari støðu, er tørvur á ávísum bygnaðarbroytingum. Tað er tó neyðugt at kanna hesi viðurskiftini nærri, áðrenn avgerð verður tikin um, hvør umskipan er hin skynsamasta. Tað sum er grundleggjandi í hesum sambandi er, at støða verður tikin til, hvønn leiklut landsstýrið ynskir at SSL skal røkja, ella meiri yvirskipað, hvønn týdning samferðslan hevur fyri føroyska undirstøðukervið, útjaðaran og menningarmøguleikarnar í Føroyum sum heild. Hesi viðurskifti hava avgerandi týdning fyri, hvussu samferðslan í Føroyum eigur at verða skipað. 81 Bókmentalisti: Aage, Hans, 2003: Privatisering, i Bregn, Kirsten (red.): Økonomiske incitamenter og markeder - i offentlig organisation og regulering. Jurist og økonomiforbundets forlag, København. AKF v. Petersen, O. H., U. Hjelmar, K. Vrangbæk & L. la Cour (2011): Effekter ved udlicitering af offentlige opgaver - En forskningsbaseret gennemgang af danske og internationale undersøgelser fra 2000-2011. København. AKF. Andersen, N. Å. (1996): Udlicitering - når det private bliver politisk. København. Samfundsforlaget. Christensen, L. R. & O. H. Pedersen (2010): Regulering af udlicitering og offentlig-private partnerskaber i de danske kommuner. Politica 42(2): 235-257. Cirkulære om udbud af statslige drifts- og anlægsopgaver (udbudscirkulæret): https://www.retsinformation.dk/Forms/R0710.aspx?id=129894 Det Økonomiske Råd (2004): Effektivitet og kvalitet i den offentlige sektor. København: Schultz. Donahue, J.D (1989): The Privatisation Decision: Public Ends, Private Means. Basic Book Publishers (Harper Collins) Gudmundsson, H. Fjármála- og efnahagsráðuneyti, Ísland. Indenrigs- og Sundhedsministeriet (2011): Undersøgelse af den fremtidige organisering af færgedriften til de danske småøer. Udvalgsrapport Landsverk (2007): Samferðsluætlan 2008-2020 Landsverk (2012): Samferðsluætlan 2012-2024 Strandfaraskip Landsins (2000): Karmar fyri framtíðar virkseminum - ein frágreiðing um fortreytir, møguleikar og avmarkingar. Strandfaraskip Landsins (2007): Projektætlan - `utbjóðing av busskoyring. Projektformulering og støðulýsing. Sullivan Landsgrannskoðanin (2014): Frágreiðing um leiklutin hjá landinum í partafeløgum, grunnum og øðrum virkiseindum. Mortensen, J. (1998): Udlicitering og effektivisering af den offentlige sektor. Í Bregn, K.K Omstilling i den offentlige sektor i et økonomisk perspektiv. Jurist- og Økonomforbundets Forlag, København. Nærings- og handelsdepartementet (2012): Regjeringens eierpolitikk (https://www.regjeringen.no/globalassets/upload/nhd/statenseierberetning2013/pdf/regjeringens_ eierpolitikk_2012.pdf) 82 Petersen, Ole Helby, Ulf Hjelmar, Karsten Vrangbæk og Patricia Thor Larsen (2014): Effekter ved udlicitering af offentlige opgaver - En forskningsoversigt over danske og internationale studier fra 20112014. Forskningsprojekt ledet af RUC. Produktivitetskommissionen (2014): Viden og anbefalinger omkring offentlig-privat samarbejde. Analyserapport nr. 6 Sullivan W., Ngwenyama K. (2005); How are public organizations managing IS outsourcing risks. The Journal of Information Systems. 2005; 45,3. Transportministeriet (2014): Rammerne for den fremtidige færgebetjening af Bornholm Udbud og Udlicitering - en vejledning i gennemførelse af udbudsforretninger (1996): kap. 5. (http://www.statensnet.dk/pligtarkiv/fremvis.pl?vaerkid=13789&reprid=0&filid=1&iarkiv=1) Udliciteringsrådet (2006): Hvorfor ikke udbyde? Inspiration til kommunalbestyrelsens arbejde med udbud. Finansministeriet "Uppskot um framtíðarvirksemið hjá Strandfaraskipum Landsins (2007). Frágreiðing handað landsstýrismanninum í Innledismálum í januar 2007. Vinnumálaráðið (2012): innkeyps- og útboðspolitikkurin hjá landinum fyri keyp av vørum og tænastum. 83 Fylgifrágreiðing til heildarætlanina "Harðskapur í parlagi og nærsambondum" Vinnumálaráðið Almannamálaráðið Heilsumálaráðið Innlendismálaráðið Mentamálaráðið Formæli frá landsstýrisfólkum, sum hava luttikið í arbeiðinum at gera heildarætlanina Tað hevur nú í eina tíð verið arbeitt miðvíst við heildarætlanini Harðskapur í parlagi og nærsambondum. Arbeiðið hevur verið høgt raðfest, tí at vit sum landsstýri og sum menniskju vita, at átøkini í heildarætlanini veruliga kunnu gera mun. Tað hevur týdning fyri tey menniskju, sum onkursvegna eru rakt av harðskapi, men tað hevur eisini týdning fyri okkara sjálvsfatan sum tjóð. Tað sigur nakað um, hvar mørkini hjá okkum eru og nær vit siga: Steðgið! Jú, vit hava valt at siga, at nú er nóg mikið. Vit vilja senda ein greiðan boðskap um, at harðskapur á ongan hátt verður góðtikin í okkara samfelagi. Sum landsstýri , ið varðar av heildarætlanini, takk vit inniliga tykkum mongu, sum hava sett tíð av til at hjálpa til í arbeiðinum. Mong eru tey, sum hava greitt frá, kunnað og lagt fram fyri arbeiðsbólkinum. Eisini hava fleiri fakfólk, myndugleikar og felagsskapir brúkt tíð upp á at meta um uppskot til átøk, skipanir, viðgerðarhættir og mannagongdir í sambandi við heildarætlanina. Hetta hevur verið virðismikið og neyðugt fyri at kunna gera eina skilagóða heildarætlan. Eisini sjálvhjálparbólkar fyri harðskaparrakt hava lýst harðskapin væl fyri arbeiðsbólkinum á tann hátt, at tey hava greitt frá egnum upplivingum. Hetta hevur givið arbeiðsbólkinum eina breiðari og greiðari fatan av harðskapi, og vit takka tykkum fyri dirvi tykkara at siga frá truplu upplivingunum. Eitt, sum hevur sermerkt arbeiðið, er, at politiska undirtøkan hevur verið breið. Vit nýta her høvið at takka øllum politiskum flokkum, bæði í samgongu og andstøðu, fyri at hava tikið lut í og stuðlað arbeiðinum. Ein serlig tøkk til politiska fylgibólkin fyri stuðul og vegleiðing. Vit vóna og vænta, at arbeiðið at íverkseta heildarætlanina framhaldandi verður gott. Johan Dahl Annika Olsen Bjørn Kalsø landsstýrismaður (vinnumál) landsstýriskvinna (almannamál) landsstýrismaður (mentamál) Kári P. Højgaard Karsten Hansen landsstýrismaður (innlendismál) landsstýrismaður (heilsumál) 2 Inngangur Tað er nú eitt ár síðani, at allir politiskir flokkar tóku undir við, at ein heildarætlan skuldi gerast og setast í verk, sum hevur til endamáls at steðga og fyribyrgja harðskapi í parlagi og nærsambondum. Politisku flokkarnir, bæði teir í samgongu og teir í andstøðu, sendu tá eitt greitt tekin um, at Føroyar skulu vera eitt samfelag uttan harðskap. Tíðliga í 2011 varð ein arbeiðsbólkur settur at gera eina heildarætlan. Arbeiðsbólkurin hevði upprunaliga umboð úr Vinnumálaráðnum, Almannamálaráðnum, Heilsumálaráðnum og Innlendismálaráðnum. Sum tíðin leið gjørdist tað greitt, at tørvur eisini var á at hava umboð úr Mentamálaráðnum við í arbeiðinum. Tískil kom umboð úr Mentamálaráðnum upp í arbeiðsbólkin seinni. Harumframt hevur ein politiskur fylgibólkur við umboðum úr øllum flokkum verið við í arbeiðinum. Arbeiðsbólkurin lat landsstýrismanninum heildarætlanina 8. mars 2011. Heildarætlanin inniheldur 18 ítøkilig átøk til at fyribyrgja og steðga harðskapi. Heildarætlanin hevur heiti Harðskapur í parlagi og nærsambondum. Í tilgongdini at gera heildarætlanina var arbeiðsbólkurin í sambandi við eina røð av myndugleikum, stovnum og felagsskapum bæði í Føroyum, Hetlandi og Danmark. Hesi hava veitt ráðgeving og vegleiðing til arbeiðsbólkin. Harumframt varð ein rúgva av frágreiðingum, kanningum og bókum um evnið nýtt sum íkast til heildarætlanina. Harðskapur í familjuni er ein avbjóðing, sum yrkisfólk í nógvum myndugleikum, stovnum og felagsskapum møta í sínum arbeiði. Eitt nú kann nevnast løgreglan, kriminalforsorgin, kommunulæknar, rættarskipanin, skaðastova og sjúkrahúsverkið annars, sálarfrøðingar, Almannastovan, Gigni, skúlaskipanin, barnaansingarskipanin, Tú og Eg Ráðgevingin og Kvinnuhúsið. Listin er langur. Arbeiðsbólkurin hevur lagt stóran dent á at hava tílíkar bólkar við í tilgongdini at gera heildarætlanina. Arbeiðsbólkurin hevur eisini havt samrøður við fólk, sum hava verið fyri harðskapi. Talan er um vaksin, sum hava verið fyri harðskapi og sum eru í einum sjálvhjálparbólki fyri harðskaparrakt. Harumframt hevur arbeiðsbólkurin tosað við vaksin og teirra avvarðandi, sum hava verið fyri kynsligum ágangi í barnaárum. Við so nógvum áhugabólkum, er tað týðiligt at arbeiðið at gera heildarætlanina fevnir breitt. Tí heitti táverandi landsstýrismaðurin, Johan Dahl, á arbeiðsbólkin um at gera heildarætlanina í tveimum stigum. Fyrst eina heildarætlan, sum skuldi verða liðug 8. mars 2011. Síðani var heitt á arbeiðsbólkin um at arbeiða víðari við at útgreina átøkini í heildarætlanini og gera eina fylgifrágreiðing til 25. november 2011 - júst eitt ár eftir, at flokkarnir høvdu bundið seg til at gera heildarætlanin fyri harðskapsøkið. Tilgongd til fylgifrágreiðing Endamálið við arbeiðinum síðan 8. mars, hevur verið at fáa neyvari íkast frá ymsum áhugabólkum og fáa nýggja vitan um, hvussu átøkini eiga at skipast. Talan hevur verið um at gera brúk av tí vitan og teimum royndum, sum hesir áhugabólkar hava frammanundan. Harumframt hevur arbeiðsbólkurin lagt dent á at fáa vitan um skipanir og mannagongdir, sum eru royndar aðrastaðni. Arbeiðið seinastu mánaðirnar hevur viðført, at í nøkrum førum eru átøkini tillagað nakað, meðan onnur átøk eru mestsum óbroytt. Hendan frágreiðing skal tí lesast sum ein dagføring av heildarætlanini, heldur enn nakað heilt nýtt. Arbeiðið seinastu tíðina er tí grundarlag undir hesi fylgifrágreiðing til heildarætlanina. Í høvuðsheitum er talan um tvey øki, sum arbeiðsbólkurin hevur arbeitt við síðan 8. mars. Hesi eru: 1) samstarv við myndugleikar, stovnar og felagsskapir og 2) fyriskipan av ráðstevnu við heitinum Harðskapur í familjuni. 3 1) Samskifti og samstarv við myndugleikar, stovnar og felagsskapir Arbeiðsbólkurin hevur brúkt tíðina frá 8. mars til at samskifta og samstarva við ymsar myndugleikar, stovnar og felagsskapir. Hetta hevur viðført, at arbeiðsbólkurin hevur fingið meira útgreinaða kunning um arbeiðið, sum ymsu áhugabólkarnir gera á hesum øki. Eitt nú hevur arbeiðsbólkurin fingið samstarv í lag við SSP samskiparan hjá løgregluni í sambandi við, at eitt átak hjá SSP hevur við sær, at farið verður út í allar 9. flokkar í landinum at tosa við næmingar um harðskap. Arbeiðsbólkurin hevur avtalað við SSP samskiparan at samstarva um hetta átak, heldur enn at gera átøk hvør í sínum lagi. Annað dømi er, at arbeiðsbólkurin hevur fingið samstarv í lag við Psykiatriska Depilin á Landssjúkrahúsinum, fyri at fáa vegleiðing til at útgreina nøkur av átøkunum, sum krevja fakligan kunnleika, t.d. átak nummar tíggju um eitt skipa viðgerðartilboð til børn. Arbeiðsbólkurin hevur eisini havt samrøður við kvinnur, sum hava verið fyri harðskapi. Talan er um ein sjálvhjálparbólk hjá Kvinnuhúsinum. Hesar hava viðmerkt heildarætlanina og greitt frá, hvørji øki eiga at betrast í tilbúgvingini til tey, sum hava verið fyri harðskapi. Hetta íkastið er sera virðismikið, tí sjónarhornið hjá teimum, sum hava verið fyri harðskapi hevur týdning. Umframt samrøður við sjálvhjálparbólkin hevur arbeiðsbólkurin tosað við vaksin fólk, sum hava verið fyri kynsligum ágangi sum børn. Hesi hava greitt frá seinárinunum av áganginum og hevur hetta lýst væl tær ógvusligu fylgjur, sum harðskapur kann hava langt fram í tíðina. 2) Ráðstevna Eftir at heildarætlanin var løgd fram, fekk arbeiðsbólkurin fleiri afturmeldingar frá fakbólkum, myndugleikum, stovnum og felagsskapum. Hesi eftirlýstu meira vitan, upplýsingar og eina samfelagstilvitan um viðurskifti kring harðskap í familjuni. Grundað á hesar afturmeldingar varð greitt, at tørvur var á at skipa fyri einum átaki, har evnið harðskapur í familjuni var í miðdeplinum. Tí varð avgjørt at skipa fyri einari ráðstevnu, har eitt av endamálinum var at varpa ljós á harðskap, serliga úr sjónarhorninum hjá fakfólkum og myndugleikum. Eitt annað endamál var at fremja vitan og at geva innlit í hetta týðandi økið hjá teimum, sum koma í samband við harðskapstrupulleikan í sínum starvi. Ráðstevnan var ætlað fakfólki og myndugleikum, sum koma í samband við harðskapsraktar familjur - annaðhvørt børn ella vaksin. Til ráðstevnuna vóru yvir 400 fólk og fevna hesi um pedagogar, lærarar, heilsufrøðingar, sálarfrøðingar, sosialráðgevar, løgreglufólk, ljósmøður, kommunulæknar, sjúkrarøktarfrøðingar, prestar, tannlæknar og fleiri onnur. Dømi um myndugleikar, sum vóru til ráðstevnuna eru løgregla, sjúkrahús, Almannastovan, Nærverkið, barnarverndartænasturnar og fleiri onnur. Hendan fylgifrágreiðing skal lesast sum ein uppfylging til heildarætlanina. Tí er neyðugt at hyggja at báðum frágreiðingum fyri at fáa fult yvirlit yvir arbeiðið í sambandi við heildarætlanina. Sostatt er bakgrund og argumentatión fyri átøkini partvís at finna í heildarætlanini, meðan fylgifrágreiðingin greiðir nakað meira ítøkiliga frá íverksetan av átøkunum. Í fíggjarlógini fyri 2012 hevur Løgtingið samtykt at seta av 1,2 mió. krónur til heildarætlanina. Átøkini og fíggjarlig útgreining eru á næstu siðu. 4 Átøkini í heildarætlanini Nr. Átak 1. Upplýsandi átak, sum vendir sær til børn. 90.000 2. Frálærutilfar til fólkaskúlabrúk 45.000 3. Upplýsandi átak, sum vendir sær til ung 35.000 15.000 4. Upplýsandi átak til almenningin 125.000 30.000 5. Upplýsandi tilfar at veita útlendskum kvinnum 40.000 6. Tilboð um sálarfrøðiliga hjálp til harðskaparrakt 55.000 55.000 55.000 55.000 55.000 Árlig veiting 7. Veiting til KH til keyp av mati og neyðsynjarvørum 10.000 10.000 10.000 10.000 10.000 Árlig veiting 8. Veiting til Kvinnuhúsið til tulkingarskipan til kvinnur 25.000 25000 25.000 25.000 25.000 Árlig veiting 9. Lóg um burturvísing úr heiminum og hjálparverja til harðskapsrakt 10. Skipað viðgerðartilboð til børn 11. Skipað netverk til persónar, ið eru fyri harðskapi 12. Vegleiðing um fráboðanar- & tagnarskylduna 13. Handbók til myndugleikar og felagsskapir 50.000 14. Samskipari 590.000 590.000 590.000 590.000 590.000 Setast í 2012 og 5 ár fram 15. Førleikamenning fyri yrkisbólkar 40.000 40.000 40.000 40.000 40.000 Byrjað 2012 og stigvíst í 5 ár 16. Fastar mannagongdir fyri harðskaparmál 17. Viðgerðartilboð til teirra, sum fremja harðskap 18. Samstarv við løgreglu o.ø. Samlað 2012 kr. 2013 kr. 2014 kr. 2015 kr. 35.000 2016 kr. 35.000 Tíðarætlan Annaðhvørt ár 2012 15.000 Annaðhvørt ár 2012 og 2014 10.000 2012 við møg. dagf. Í 2015 2013 45.000 400.000 400.000 400.000 400.000 Førleikamenning 2012, síðani árlig veiting 20.000 20.000 20.000 20.000 Fyrstu ferð 2013, síðani árlig veiting Verður gjørt saman við átaki 13 10.000 2012 við møg. dagf. Í 2015 Byrjað í 2013 50.000 400.000 400.000 400.000 400.000 Førleikamenning í 2012, síðani árlig veiting Byrjað 2013 1.200.000 1.540.000 1.620.000 1.560.000 1.590.000 5 Átøkini Átøkini verða útgreinað, og tó, so eru nógvar avgerðir hjá samskipara at taka, tá átøkini verða sett í verk. Tað merkir, at ávísar tillagingar kunnu væntast, men høvuðskarmarnir eru lýstir í heildarætlanini, sum skal lesast saman við hesari fylgifrágreiðing. Átøkini í hesari fylgifrágreiðing eru býtt í fýra bólkar eins og í heildarætlanini. Hesi eru: Upplýsing og fyribyrging Hjálp og stuðul til tann harðskaparrakta Átøk, sum venda sær til yrkisbólkar Viðgerðartilboð til teirra, sum hava harðligan atburð Upplýsing og fyribyrging Átøkini, sum kunnu bólkast sum upplýsandi og fyribyrgjandi átøk, hava grundleggjandi týdning fyri at steðga harðskaparringrásini. Tosað verður um harðskaparringrásina, tí tað er nógv meira sannlíkt, at børn sum eru fyri harðskapi, vaksa upp og sjálv antin gerast harðlig ella finna seg í harðskapi. Kjarnuhugsjónin í hesum átøkum er, at fólk sum eru upplýst, eru í nógv størri mun før fyri at siga nei og siga frá. Hesin bólkur av átøkum inniheldur fimm átøk og hesi eru: Átak 1. Upplýsandi átak, sum vendir sær til børn Átak 2. Undirvísingartilfar til skúlabrúk Átak 3. Upplýsandi átak, sum vendir sær til ung Átak 4. Upplýsandi átak til almenningin Átak 5. Upplýsandi tilfar at veita útlendskum kvinnum Átak 1 Upplýsandi átak, sum vendir sær til børn í skúlum og barnagørðum Endamálið við hesum átaki er, at gera børn varug við harðskap, og at útvega teimum upplýsingar og møguleikar at siga frá, um tey sjálvi ella onnur eru fyri harðskapi. Mettur kostnaður: kr. 90.000 í 2012 (kr. 35.000 í ávíkavist 2014 og 2016) Ábyrgdari: Samskipari og MMR Tíðarætlan: Fremjast í 2012 við tveimum minni átøkum í ávíkavist 2014 og 2016 Stutt lýsing av átakinum Í fyribyrgingar- og upplýsingarhøpi er eitt tað fyrsta stigið kunning um harðskap. At børn eru upplýst um lógarbrot, mørk og hvagar tey kunnu venda sær, er ein fortreyt fyri at steðga harðskapi. Sum týðiliga hevur verið umrøtt í heildarætlanini, hevur harðskapur sera álvarsamar fylgjur fyri tann, ið er rakt/ur. Tað kann ávirka lívið so grundleggjandi, at eyðkenni sum innlæringstrupulleikar, tunglyndi og sjálvmorðstankar eru vanlig - og hetta eru bert nøkur av eyðkennunum, sum kunnu koma fyri. Tí metir arbeiðsbólkurin, at tað er umráðandi at taka hetta evnið upp innan skúlagátt og í barnagarðshøpi, soleiðis at børn kunnu fyrihalda seg til boðskapin í einum læruumhvørvi. Í heildarætlanini varð lagt upp til, at málbólkurin fyri hetta átakið eru børn, sum ganga í fólkaskúla. Hesum verður framvegis tikið undir við, men verður hetta átakið nú víðkað til at umfata barnagarðar og vøggustovur eisini. Arbeiðsbólkurin hevur verið í samráð við NÁM, og hava hesi mælt til eina tilgongd, sum byrjar áðrenn fólkaskúlan. Tá 6 børn koma í skúlaaldur kunnu hesi longu hava verið fyri harðskapi í fleiri ár, og tí er neyðugt, at fyribyrgingar- og upplýsingararbeiðið byrjar áðrenn 1. flokk. Tað skal tó gerast á ein hátt, sum er passandi til menningarstigið hjá barninum. Fyri at fáa harðskap á dagskrá í vøggustovum og barnagørðum, er umráðandi at hava í huga námsætlanirnar, sum ein grundleggjandi karmur kring alla undirvísingar- og stovnsskipanina. Nýggju námsætlanirnar eru ein ætlan at seta karmar fyri førleikamenningina hjá børnum, heilt frá vøggustovu til og við miðnám. Á heimasíðuni skrivar Mentamálaráðið um nýggju námsætlanirnar1: Støðisførleikarnir í námsætlanunum eru: at virða, at samskifta, at kanna og at skapa. Hetta eru grundleggjandi førleikar, sum næmingurin hevur ognað sær í uppalingini, og sum verða mentir í øllum lærugreinum. Samstundis eru teir støðið undir fakligu førleikunum, ið næmingurin ognar sær í skúlanum. Sum tað sæst í tekstbrotinum, eru støðisførleikarnir at virða, at samskifta, at kanna og at skapa grundleggjandi í stovns- og skúlaskipanini í Føroyum. Hetta eru grundleggjandi førleikar,sum skulu mennast í øllum lærugreinum. Verður hugsað um harðskap, snýr tað seg í veruleikanum um vantandi virðing fyri øðrum menniskjum, og kanska sær sjálvum. Tí er eyðsæð, at harðskapur, sum eitt evni bæði á stovni og í skúlum, er týðandi í fyribyrgingarhøpi og fyri at steðga harðskapi. Átak um harðskap í vøggustovu- og barnagarðshøpi Námsætlanirnar hjá vøggustovum og barnagørðum (hereftir kallað stovnar) varpa serliga ljós á sosialu førleikarnar hjá børnum, og í minni mun á akademiskar førleikar. Tí er tað minst líka viðkomandi at fáa harðskap sum eitt týðandi evni úti á stovnum. Arbeiðsbólkurin heldur tó, at leisturin fyri stovnar eigur at vera øðrvísi enn fyri skúlar. Á stovnum er størri dentur lagdur á at menna sosialar førleikar hjá børnum, og er eygleiðing av børnum eitt meginamboð hjá starvsfólkum. Børnini á stovnunum hava ein øðrvísi skipaðan dag í mun til skúlar, og er starvsfólkatalið hægri fyri hvørt barnið í mun til skúlar. Tí skjýtur arbeiðsbólkurin upp, at ljós verður varpað á at menna førleikar hjá starvsfólkum, so tey eru betri før fyri at eygleiða børn í mun til harðskap. Her verður hugsað um sjúkueyðkenni hjá børnum, um tey eru fyri harðskapi, og eisini í hvønn mun samskifti (bæði likamliga og munnliga) millum børn kann bera brá av harðskapi. Harumframt kunnu starvsfólk á stovnum førleikamennast og fáa tilfar um harðskap at brúka í skúlabólkum, t.v.s. árgangin frammanundan, at børn fara í fólkaskúla. Í hesum viðfangi ber til at fáa íblástur frá tilgongdini við TRAS, sum hevur víst seg at hepnast væl. TRAS er eitt eygleiðingaramboð at brúka á dagstovnum til at meta um málsligu menningina hjá børnum undir skúlaaldur. Endamálið við tilfarinum er at økja vitanina um og áhugan fyri málsligu menningini hjá børnum. TRAS er ment av Sernámi, Mentamálaráðnum og Føroya Skúlabókagrunni. Sum liður í TRAS verkætlanini er hondbók og annað tilfar gjørt til brúk á stovnum, sum amboð hjá starvsfólkum at brúka til at meta um málførleikar hjá børnum. Átak um harðskap í skúlahøpi Ætlanin við hesum átaki er at fáa børn at tosa um harðskap, og verður hetta roknað sum ein týðandi byrjan til upplýsing, tilvitan - og eisini fyribyrging. 1 http://www.namsaetlanir.net/node/3 7 Umframt átak í vøggustovu- og barnagarðshøpi, sum er lýst omanfyri, er ætlanin, at málbólkurin í skúlahøpi fyri hesum átaki er 5. flokkur (eldri málbólkurin, sum er lýstur í átaki 3, er 9. flokkur). Arbeiðsbólkurin hevur ráðført seg við Nám og er komin til ta niðurstøðu, at 5. flokkur er ein hóskandi málbólkur og eru tað fleiri orsøkir til tess: Gransking vísir, at børn, sum eru fyri harðskapi hava um 11-12 ára aldur nógv meira stirvnar fatanir av kynsleiklutum enn onnur børn.2 Her er talan um børn, sum liva í heimum, har ein faðir er harðligur mótvegis konu síni. Tí metir arbeiðsbólkurin, at tað er umráðandi at gera eitt miðvíst upplýsingar- og fyribyrgingararbeiði við børnum, áðrenn tey hava fingið hesar stirvnu fatanir Børn í 5. flokki eru væl før fyri at móttaka upplýsingar um harðskap við teirri treyt, at tað er gjørt í samsvari við teirra menningarstøði Arbeiðsbólkurin hevur verið í samráð við Gigni, og sum skilst, fara heilsufrøðingar út til 4. flokkarnar, har tey tosa við børnini um mørk, t.d. við atliti til at fyribyrgja kynsligum ágangi móti børnum. Tí skjýtur arbeiðsbólkurin upp at bíða til 5. flokk, so upplýsingar- og fyribyrgingararbeiðið kann verða spjatt yvir fleiri ár Tað er nógv trýst á skúlar/lærarar at taka viðkomandi evni upp í undirvísingini - umframt, at hesi skulu halda seg til námsætlanirnar. Tí er sera umráðandi, at hetta átak verður gjørt í tøttum samstarvi við skúlar og NÁM. Tað eru tveir leistir at fáa harðskap við í lærugreinirnar. Hesir eru: 1. Mentamálaráðið heitir á skúlar um at fáa harðskap við í undirvísingina 2. Lærarin og/ella flokslærarin fær viðgjørt harðskap sum evni í eini lærugrein og/ella sum serstakt evni Fyri at fáa góða móttøku hjá lærarum og skúlum annars, metir arbeiðsbólkurin, at bæði leistur nummar eitt og tvey eiga at verða brúktir. Námsætlanirnar eru skipaðar soleiðis, at 80% av ætlanini er kravd frálæra, meðan 20% av undirvísingini kann flytast inn á vald evni - tó við støði í lærugreinini. Tað er júst í teimum 20% av undirvísingini at arbeiðsbólkurin metir, at átakið skal verða málrættað og sostatt verða flættað inn í verandi lærugreinir. Til tað krevst, at tilboðið til lærarar, t.v.s. undirvísingartilfar, lærararavegleiðingar og annað viðkomandi tilfar, verður gjørt soleiðis, at evnið verður nóg áhugavert. Ætlanin er, at átakið kann verða samansett soleiðis: Vitjan frá samskipara, har hesin upplýsir um harðskap, m.a. við at seta sjóneykuna á mørk og geva børnum eina fatan av ymiskum sløgum av harðskapi Tilfar til lærara at víðari viðgera evnið - helst í tvørfakligum forumi Kapping, har børn kunnu skriva eina søgu um harðskap Harumframt er ætlanin at gera plakatir og tilfar til internetsíður um harðskap. Endamálið við hesum er at børn fáa vitan um, at harðskapur er ólógligur, og at tey eiga at siga frá Nám Fyri at átak 1 (og átøk 2 og 3) skulu hepnast, er umráðandi at fáa gott samstarv í lag við Nám. Nám hevur ein sera týðandi og virknan leiklut fyri at lærarar kunnu røkka málunum í námsætlanunum. Nám fyrisitur m.a. SNAR, ger lærugreinasíður og temasíður á heimasíðuni snar.fo. Snar.fo er ein portalur, sum gevur lærarum og námsfrøðingum atgongd til nógv undirvísingartilfar. Í harðskaparhøpi er NÁM ein týðandi viðspælari og kunnu hesi: Skipa tilfar um harðskap Gera temasíður við undirvísingartilfari (á heimasíðuni snar.fo) Vegleiða og sparra við samskiparan Rættlesa tilfar 2 Economic and social research council, Case study: Responding to domestic violence, http://www.esrc.ac.uk/_images/Responding_to_domestic_violence_tcm8-3385.pdf 8 Harumframt stendur NÁM fyri teimum flestu skeiðunum, sum lærarar fara á, og metir NÁM, at tað er ein gongd leið at skipa fyri skeiðum fyri lærarum um sjúkueyðkenni orsakað av harðskapi, og handfaring av børnum sum liva í heimum við harðskapi. Tí er tað eyðsæð, at NÁM kann vera við til at tryggja, at átak 1 verður væl móttikið. Harumframt er tað avgerandi, at lærarar hava atgongd til tilfar, fyri at hesir kunnu arbeiða víðari við evninum harðskapur. Í heildarætlanini vórðu upprunaliga 80.000 kr. settar av til átak 1. Hetta verður nú tillagað soleiðis, at 10.000 kr. afturat verða nýttar til átak 1, t.v.s. samlað 90.000 kr. Í nýggju útgreiningini av játtanini til heildarætlanina, verður nú ein minni upphædd sett av til átak 3. Sostatt verður ein upphædd flutt frá átaki 3 til átak 1. Nærri er greitt frá um orsøkina til at upphæddin verður lækkað , undir átaki 3. Átak 2 Undirvísingartilfar um harðskap Endamálið við hesum átaki er, at lærarar fáa atgongd til undirvísingartilfar um harðskap í parlagi í nærsambondum. Á tann hátt kunnu lærarar taka evnið upp til viðgerðar í flokkum eftir tørvi. Talan er um undirvísingartilfar at brúka til aðrar aldursbólkar enn teir, sum eru nevndir í átaki 1 og 3. Mettur kostnaður: kr. 45.000 Ábyrgdari: Samskipari og MMR Tíðarætlan: 2012 Stutt lýsing av átakinum Í átaki 1 og 3 er talan um at málrætta tiltøk móti ávikavist barnagørðum, 5. flokkum og 9. flokkum. Men í hesum átaki er talan um undirvísingartilfar hjá lærarum at brúka til aðrar aldursbólkar. Hetta so, at harðskapur sum evni kann verða tikið upp til viðgerðar, hóast tað ikki neyðturviliga er knýtt at ávísum evnisverkætlanum. Í átaki 1 er umrøtt, at samskipari stendur fyri at gera undirvísingartilfar til lærarar og barnagarðar. Hinvegin er undirvísingartilfarið í átaki 2, ætlað øðrum aldursbólki. Í 2011 gav Kvinnuhúsið út tilfar, ætlað barnagarðsbørnum og børnum upp til 1.-2. flokk. Talan er um Ævintýreskjuna, sum inniheldur tríggjar ævintýrkendar søgur. Hesar taka evnið harðskap upp til viðgerðar, men við støði í einum heimi, sum børnini kenna væl, nevniliga ævintýrheimin. Søgurnar eru ætlaðar børnum, sum hava verið fyri harðskapi og geva eisini børnum amboð til at seta orð á harðskap. Tilfarið hevur undirvísingar- og lesivegleiðing og er serliga ætlað fakfólki at brúka, eitt nú námsfrøðingum og/ella lærarum. Tað skal viðmerkjast, at tilfarið til barnagarðsbrúk, sum er nevnt í átaki 1, er øðrvísi í mun til Ævintýreskjuna. Í meðan Ævintýreskjan er søgubók, er tilfarið undir átaki 1 rættað ímóti starvsfólki á stovnum. Tilfarið, sum er gjørt í sambandi við átak 1, er ætlað sum vegleiðing, og kunnu starvsfólk á stovnum ígjøgnum eygleiðing varpa ljós á harðskap. Í átøkunum 1 og 3 er mælt til at gera tilfar til ávíkavist 5. flokk, barnagarðar og 9. flokk. Harumframt er Ævintýreskjan ætlað barnagarðsbørnum og børnum upp til 1. og 2. flokk. Samanumtikið merkir tað, at tilfar verður tøkt til hesar aldursbólkar: Barnagarð til 1. og 2. flokk (Ævintýreskjan) 5. flokk (átak 1) 9 9. flokk (átak 3) Við hesum í huga mælir arbeiðsbólkurin til, at tilfar eigur at gerast antin til aldursbólkin 6.-7. flokk ella til 3.-4. flokk. Tað eru nevniliga fleiri ár ímillum 2. flokk til 5. flokk og frá 5. flokki (átak 1) til 9. flokk (átak 3). Tí er arbeiðsbólkurin av teirri fatan, at gott hevði verið við tilfari at brúka í tíðarskeiðinum harímillum. Arbeiðsbólkurin hevur eisini havt aðrar møguleikar uppi at venda um ítøkiligt tilfar, sum kann umsetast. Eitt nú kann nevnast bókin Det gør ondt når far slår mor, sum felagsskapurin Børn og Unge i Voldsramte familier hevur givið út. Arbeiðsbólkurin hevur spurt seg fyri, og fingið ókeypis rættindi at umseta bókina. Í samráð við Nám er arbeiðsbólkurin tó komin til ta niðurstøðu, at út frá einum námsfrøðiligum sjónarmiði er ivaleyst annað tilfar, sum er betur hóskandi at arbeiða víðari við. Arbeiðsbólkurin hevur kannað, hvat tilfar finst hjá lærarum at brúka aðrastaðni, og hevur tað eydnast at funnið nakað av tilfari. Sum dømi kann nevnast undirvísingartilfarið Expect Respect3, sum er útgivið í Bretlandi. Nám hevur ráðgivið arbeiðsbólkinum og sum skilst er ráðiligt at útvega tilfar, sum kann umsetast. Hetta tí, at grundtilfar oftast er sera kostnaðarmikið og tíðarkrevjandi at framleiða. Alt tilfar, sum verður tøkt hjá lærarum, verður lagt á undirvísingarportalin snar.fo. Nám er sinnað at gera eitt evnisøki á portalinum, har alt tilfar um harðskap verður lagt, tøkt hjá lærarum og námsfrøðingum at brúka. Átak 3 Upplýsandi átak um unnustuharðskap Endamálið er, at gera tey ungu varug við harðskap og siga teimum frá, hvar tey kunnu leita sær hjálp, um tey hava verið fyri harðskapi ella sjálv hava harðligan atburð. Mettur kostnaður: kr. 35.000 í 2012 (kr. 15.000 í ávíkavist 2014 og 2016) Ábyrgdari: Samskipari, VMR og MMR Tíðarætlan: Fremjast í 2012 við tveimum minni átøkum í ávíkavist 2014 og 2016 Stutt lýsing av átakinum Hetta átakið hevur ein sindur øðrvísi boðskap enn átak 1. Í meðan átak 1 í stóran mun snýr seg um harðskap, sum børn eru fyri ella vitni til í heiminum, er hetta átakið um harðskap millum ung pør (áleið 15-24 ára aldur). Nógvar ábendingar eru um, at ung í hesum aldursbólki eru ein serliga útsettur bólkur, tá talan er um likamligan, sálarligan ella kynsligan harðskap frá unnustu/unnusta. Kvinnuhúsið hevur eisini boðað frá, at tey í alsamt størri mun hava viðtalur við ungar kvinnur, sum hava verið fyri unnustuharðskapi. Síðan heildarætlanin varð løgd fram, hevur arbeiðsbólkurin fingið samstarv í lag við SSP samskipara hjá løgregluni. Løgreglan hevur lagt eina ætlan, har allir 9. flokkar í landinum kunnu fáa vitjan frá SSP samskipara, og skal samskiparin tá greiða teimum ungu næmingunum frá harðskapi. Orsøkin til, at løgreglan hevur valt 9. flokk, er tí at fleiri ung leita sær á miðnámsskúla, í staðin fyri at fara í 10. flokk. Sostatt er 9. flokkur seinasti árgangur í fólkaskúlanum, har tey ungu við rímiligari vissu kunnu røkkast. 33 http://www.homeoffice.gov.uk/publications/crime/teen-relationship-abuse/teen-abuse-toolkit 10 Talan er um kriminalfyribyrgjandi undirvísing um harðskap og revsing. Undirvísingin fevnir um tveir skúlatímar og miðar politiið eftir at veita hetta tilboðið á hvørjum ári, so at allir árgangir fáa ágóðan av undirvísingini. Har verður millum annað komið inn á: Hvat harðskapur er. Her verða næmingar eggjaðir til at kjakast um mørk Hvussu verður harðskapur revsaður og hvørjar eru fylgjurnar av at fremja harðskap Eisini fáa tey ungu upplýsing um, hvar tey kunnu venda sær, um tey antin eru fyri harðskapi ella sjálvi eru harðlig Arbeiðsbólkurin og SSP samskiparin hjá løgregluni eru komin til ta niðurstøðu, at tilgongdin hjá løgregluni líkist sera nógv tí, sum arbeiðsbólkurin hevur ætlanir um at seta í verk á skúlum. Tí verður talan um eitt samstarv við SSP, fyri at umgangast at sama arbeiði verður gjørt tvær ferðir. Tað merkir, at ætlanin um at vitja allar skúlar verður broytt, av tí at SSP samskiparin hjá løgregluni stendur fyri hesum. Hinvegin fer arbeiðsbólkurin at leggja áherðslu á tiltøk, sum stuðla undir arbeiðið hjá SSP. Talan verður um tilfar um unnustuharðskap, sum SSP samskiparin hjá løgregluni hevur við sær út í flokkarnar. Umframt tilfar verður skipað fyri kapping millum 9. flokkar í Føroyum, har tey ungu luttaka, antin sum flokkur ella í bólkum. Eisini er møguleiki fyri at fáa samstarv í lag við ungdómshús kring landið í sambandi við kappingina. Evnið er unnustuharðskapur og kunnu tey ungu velja at gera stuttsøgu, eina mynd, yrking ella stuttfilm, fyri at lýsa harðskap. Skipast skal fyri fundi millum viðkomandi lærarar í ymsu økjunum í Føroyum, fyri at kunna um tiltakið. Tilfar verður eisini gjørt til lærarar, so hesir á bestan hátt kunnu stuðla næmingunum í kappingini við kjaki og upplýsing um harðskap. Hetta tilfar verður lutvíst grundað á tilfar, sum er nýtt í Stóra Bretland, í undirvísing í sambandi við harðskap. Fyri at tiltakið skal eydnast væl, skal tilfar framleiðast og samskipast í tøttum samstarvi við NÁM, og fyri at eggja næmingum at luttaka og gera sær ómak, skulu latast góðir vinningar. Fyri at stuðla undir einum av endamálunum við heildarætlanini, nevniliga at bróta tøgnina, sum valdar kring harðskap, eigur nógv at verða gjørt burturúr at almannakunngera vinnara av kappingini, við m.a. framsýning av tilfari. Eisini hevur Fólkaheilsuráðið játtað, at tilfar (serliga filmar og stutt innsløg, upp til 1 minutt) kunnu sýnast í Gevið Gætur. Átak 4 Upplýsandi átak til almenningin Endamálið kann býtast í tvey: 1) At broyta hugburð til harðskap í familjuni, soleiðis at fólk skulu kenna ábyrgd, um tey vita um, at harðskapur fer fram. Í hesum viðfangi skal eisini verða upplýst um fráboðanarskylduna, sum er galdandi, tá ið børn eru í heiminum. Ætlanin er, at hetta átakið skal varpa ljós á harðskap í familjuni, og at fólk verða upplýst um harðskap og tosa um tað. 2) At tey, sum eru fyri harðskapi, viðurkenna ella fata, at eingin skal góðtaka ella liva við harðskapi. Kunning skal gerast um, hvørjar møguleikar til hjálp harðskaparrakt børn og vaksin hava og hvar tey kunnu leita sær hesa hjálp. Samfelagið skal tosa um harðskap og vónandi gevur hetta teimum, sum eru fyri harðskapi, styrki til at siga frá. Mettur kostnaður: kr. 125.000 í 2012 (kr. 30.000 í 2014) Ábyrgdari: Samskipari Tíðarætlan: Fremjast í 2012 við einum minni átaki í 2014 11 Stutt lýsing av átakinum Ein fortreyt fyri, at harðskapur í familjuni verður fyribyrgdur og steðgaður er, at samfelagið kring hesar familjur vísir samfelagsábyrgd og rópar varskó. Blandar samfelagið seg ikki í hesi viðurskifti, verður heilt víst truplari at basa harðskapi. Arbeiðsbólkurin hevur havt samrøður við vaksin, sum hava verið fyri harðskapi í parlagnum og eisini onnur, sum eru uppvaksin í heimum, har harðskapur hevur verið. Hesi søgdu áhaldandi við arbeiðsbólkin, at ein sera stórur trupulleiki er, at bæði fakfólk og samfelagið rundan um tey vóru kvirr. Ein kvinna, sum arbeiðsbólkurin hevur tosað við, og sum var fyri harðskapi sum barn, greiddi frá, hvussu hon fór at halda, at harðskapur var vanligur. Onnur kvinna, sum er útlendsk, hevur greitt frá, hvussu harðligi maður hennara segði henni, at harðskapur var vanligur í Føroyum millum pør. Hesar samrøður eru bert dømi, men tað eru nógvar frágreiðingar, sum stuðla undir hesum. Tí er eingin ivi um, at ein týðandi uppgáva hjá samskiparanum er at fáa harðskap á dagsskrá, hóast tað kann verða eitt trupult evni at tosa um. Í hesum átaki verður skipað fyri almennum upplýsandi átøkum. Talan er um innsløg at sýna í sjónvarpi (m.a. Gevið Gætur). Eisini verður tilfar um harðskap at leggja á alnet og almenn støð. Boðskapurin skal verða, at: Harðskapur í familjuni er ólógligur og óvirðiligur Eingin skal liva við harðskapi Øll, sum fáa kunnleika til barn/børn, ið liva í harðskaparraktum heimi, hava eina fráboðanarskyldu til barnaverndina sambært barnaverndarlógini Átak 5 Upplýsandi tilfar til útlendingar um harðskap á nøkrum høvuðsmálum Endamálið er, at útvega útlendingum vitan um síni rættindi og upplýsingar um, hvagar teir kunnu venda sær, um teir hava verið fyri harðskapi. Mettur kostnaður: kr. 40.000 í 2012 (kr. 10.000 í 2015) Ábyrgdari: Samskipari, IMR Tíðarætlan: Tilfar verður gjørt í 2012, sum er møguligt at dagføra í uppafturprenti í 2015 Stutt lýsing av átakinum Útlendingar, sum flyta til Føroya fyri at arbeiða ella orsakað av familjusamanføring, koma ofta úr londum, har menniskjarættindi ikki vera hildin eins væl og í Føroyum. Fleiri koma eisini úr londum, har ein hevur misálit á myndugleikar. Ætlanin er tí, at upplýsandi tilfar til útlendingar skal gerast á nøkrum høvuðsmálum. Tilfarið skal veita kunning um viðurskifti um harðskap og greiða frá, hvørji rættindi føroyskir borgarar hava í sambandi við harðskap. Tilfarið skal eisini upplýsa um, hvagar borgarar kunnu venda sær fyri at fáa hjálp ella vegleiðing. Eftir hagtølunum hjá Kvinnuhúsinum at døma, eru útlendskar kvinnur ein útsettur bólkur, tá talan er um harðskap í parlagi. Í samskifti við Kvinnuhúsið og kvinnur, sum hava verið fyri harðskapi, hevur arbeiðsbólkurin skilt, at tað kann vera torført hjá útlendskum kvinnum at fáa upplýsingar um síni rættindi. Tí verður faldari framleiddur at upplýsa um harðskap, rættindi og hvar hjálp kann fáast. Í tílíkum faldara skulu upplýsingar um løgreglu, kreppumiðstøð og aðrar myndugleikar vera. Faldarin er ætlaður øllum útlendingum, bæði monnum og kvinnum. Hóast vit bert hava ítøkiliga vitan um útlendskar kvinnur, sum liva í parløgum har harðskapur er,skal tilbúgvingin rúma allar útlendingar, sum eru fyri harðskapi, bæði kvinnur og menn. Ein av stóru avbjóðingunum við hesum átaki er, hvussu útlendingar kunnu røkkast. Kanningar, sum arbeiðsbólkurin hevur gjørt, vísa, at tað er avbjóðandi at veita tilfar til allar útlendingar, sum flyta til landið. Útlendingamál verða 12 nevniliga avgreidd av danska Udlændingeservice, og Útlendingastovan hevur tí trupult við at fáa yvirlit yvir, hvørji uppihaldsloyvi verða játtað av donskum myndugleikum. Seinni skulu uppihaldsloyvi leingjast hjá løgregluni í Føroyum, men er hetta ikki fyrr enn eitt ár er farið. Arbeiðsbólkurin hevur samskift við ymiskar myndugleikar og stovnar fyri at staðfesta, nær hesi koma í samband við útlendingar, ið koma til landið. Umhugsað eigur at verða, hvørt henda kunningin skal gevast í sambandi við aðra kunning til útlendingar, ið flyta til landið. Bert at geva kunning um kreppumiðstøðina og hjálp í sambandi við harðskap, kann fatast av summum sum stigmatiserandi, bæði fyri føroyska makan og útlendsku kvinnuna. Niðurstøðan er, at tað í roynd og veru er avbjóðandi, at finna ein miðil sum røkkur allar útlendingar. Tí eigur ein faldari at verða gjørdur, sum kann leggjast ymisk almenn støð, har útlendingar kunnu hugsast at koma, t.d. hjá kommunulæknum, á kommunuskrivstovum, á skaðastovum, bókasøvnum, hjá tannlæknum, apotekum og á heimasíðuni hjá Útlendingastovuni. Almenn kunning til útlendingar er umrødd í Integratiónsálitinum, ið Innlendismálaráðið hevur staðið fyri. Eingin skipað almenn kunning er enn sett í verk fyri útlendingar, ið flyta til Føroya. Um so er, at kommunur ella onnur skipa fyri almennari kunning, kann faldarin um harðskap leggjast saman við tí almennu kunningini. Við tað, at henda heildarætlan bert fevnir um harðskap og ikki um aðrar almennar upplýsingar, skal átak 5 verða við til at tryggja, at útlendingar verða kunnaðir um harðskap. Sum dømi til íblástur, kann nevnast ein lítil faldari, sum er gjørdur í Danmark. Hann er á stødd við eitt gjaldskort, og er á nøkrum fáum høvuðsmálum. Í danska faldaranum er eitt telefonnummar, sum kann skræðast úr og leggjast t.d. í eina mappu, so eingin sær tað. Stuðul til harðskaparrakt At veita stuðul til teirra, sum hava verið fyri harðskapi, hevur tvey endamál. Fyrst og fremst skulu hesi menniskju fáa ta hjálp, teimum tørvar. Fyri tað næsta er umráðandi at fyribyrgja, at harðskapur endurtekur seg, sokallað eftirfyribyrging. Hetta sæst t.d. í átaki 9, tilmæli til lógarheimildir, sum eisini eru broytingar í lóggávu, sum løgreglan hevur eftirlýst. Átøkini í hesum bólki eru: Átak 6. Tilboð um innleiðandi sálarfrøðiliga hjálp til harðskaparrakt, sum koma á kreppumiðstøð (Kvinnuhúsið) ella, sum eru rýmd undan maka vegna harðskap Átak 7. Veiting til Kvinnuhúsið til at keypa mat og neyðsynjarvørur til kvinnur og børn teirra Átak 8. Veiting til Kvinnuhúsið til tulkingarskipan til kvinnur Átak 9. Tilmæli til lógarheimildir Átak 10. Skipað viðgerðartilboð til børn, sum hava verið fyri harðskapi Átak 11. Skipað stuðulsnetverk við sálarfrøðingi til teirra, ið hava verið fyri harðskapi Átak 6 Tilboð um innleiðandi sálarfrøðiliga hjálp til harðskaparrakt, sum koma á kreppumiðstøð (Kvinnuhúsið) ella, sum eru rýmd undan maka vegna harðskap. Endamálið er at veita harðskaparraktum bráðfeingis sálarfrøðiliga hjálp, so at tey byrja tilgongdina at koma fyri seg aftur. Bráðfeingis sálarfrøðilig hjálp kann í hesum høpi greinast, sum tvær til tríggjar viðgerðir uppá ein tíma hjá sálarfrøðingi4. 4 Avmarkingin á 2-3 ferðir hjá sálarfrøðingi er ásett grundað á avmarkaðarpeningaligar upphæddir og skal ikki skiljast sum ein avmarking, ið er fakliga grundað. 13 Mettur kostnaður: kr. 55.000 árliga Ábyrgdari: AMR og HMR Tíðarætlan: Árlig veiting, fyrstu ferð í 2012 Stutt lýsing av átakinum Gransking vísir, at ein harðskaparraktur persónur setur seg í samband við løgregluna eftir at hava verið fyri harðskapi í miðal 35 ferðir5. Tí er tað sannlíkt, at tá ein persónur velur at rýma úr parlagi, har harðskapur er, hevur viðkomandi verið fyri harðskapi í rúma tíð, og er tá ofta sera illa fyri sálarliga - og kanska eisini likamliga. Bæði felagsskapir sum Kvinnuhúsið og ymsir fakbólkar, hava eisini váttað hetta fyri arbeiðsbólkinum. Teimum flestu tørvar hjálp fyri at fóta sær aftur og tí kann vera neyðugt við bráðfeingis sálarligari hjálp. Fleiri kvinnur, sum koma á Kvinnuhúsið, rýma rættiliga knappliga, kanska enntá á miðjari nátt. Tað kann viðføra, at tær hava lítið ella einki av peningi og ei heldur atgongd til eina bankakonto. Kvinnuhúsið hevur víst á, at tað kann vera ov kostnaðarmikið at fáa sálarfrøðiliga kreppuhjálp hjá teimum harðskaparraktu. Tørvur er tí á ókeypis innleiðandi sálarfrøðiligari kreppuhjálp til nøkur av teimum, sum rýma úr parlagi við harðskapi. Í summum førum rýma einstaklingar úr parlagi, men hava annað stað at fara til enn Kvinnuhúsið. Tey fara, eitt nú, til familju ella vinfólk. Tí er tað hugsandi, at fleiri eru, sum hava tørv á sálarligari kreppuhjálp, hóast tey gista aðrastaðni enn í Kvinnuhúsinum. Hetta átakið er ætlað bæði kvinnum og monnum, sum hava verið fyri harðskapi. Arbeiðsbólkurin metir, at hesi, sum gista aðrastaðni, kunnu vera eins illa fyri sum tær, ið gista á Kvinnuhúsinum. Tí eigur tilboðið um innleiðandi sálarfrøðiliga kreppuhjálp at umfata: Tær kvinnur, sum koma á Kvinnuhúsið Tey, sum rýma úr parlagi, har harðskapur er, men sum gista aðrastaðni Heilsutrygd kann veita gjald fyri viðgerð hjá sálarfrøðingi og verður kunngerð lýst á økinum í næstum. Kunngerðin regulerar ískoytið til viðgerð hjá sálarfrøðingi til persónar, sum til dømis hava verið fyri harðskapi. Tó hevur hetta víst seg at vera ein í so stirvin skipan fyri bráðfeingis sálarfrøðiliga hjálp. Hetta er serliga tí, at Kunngerð nr. 150 frá 6. desember 2011 um fíggjarligt ískoyti til sálarfrøðiliga viðgerð hjá privatstarvandi sálarfrøðingi, hevur eina aldursavmarking, ið sigur, at bert persónar upp til 25 ár hava rætt til veitingina. Harumframt er egingjald á. Sostatt rindar Heilsutrygd, eftir verandi skipan, tí bert í ávísum førum partgjald, men tá skal viðkomandi fyrst venda sær til kommunulækna. Tá hugsað verður um sálarstøðuna hjá harðskaparraktum, tá tey júst eru flýdd úr húsi og heimi, hevur tað í fleiri førum víst seg at vera ein ov stór forðing at venda sær fyrst til lækna, fyri síðani at fáa atgongd til sálarfrøðing ígjøgnum skipanina hjá Heilsutrygd. Talan skal tí vera um ókeypis hjálp við einari smidligari skipan. Í hesum átaki hevur Kvinnuhúsið samskipandi leiklutin. Um Kvinnuhúsið metir, at kvinnur, sum koma á kreppumiðstøðina, eru illa fyri, setur Kvinnuhúsið seg í samband við sálarfrøðing, soleiðis at hesar kunnu fáa bráðfeingis sálarfrøðiliga viðgerð (upp til 3 ferðir). Kvinnuhúsið hevur samband við nógvar kvinnur, sum hava verið fyri harðskapi, men sum ikki neyðturviliga gista á kreppumiðstøðini. Tá talan er um persónar, sum eru rýmdir úr harðligum parlagi, men sum gista aðrastaðni enn í Kvinnuhúsinum, er neyðugt, at hesi fáa hjálpina ígjøgnum Kvinnuhúsið. Í tílíkum førum hevur Kvinnuhúsið samskipandi leiklut og spyr/ger fyribils meting um, hvørt viðkomandi tørvar bráðfeingis sálarfrøðiliga hjálp - á sama 5 SoRelle, R. (2006) "Domestic Violence Victims More Likely to Seek Emergency Care for Self-Harm", http://journals.lww.com/em-news/Fulltext/2006/11000/Domestic_Violence_Victims_More_Likely_to_Seek.2.aspx, 15. november, 2011. 14 hátt sum við teimum, sum gista á Kvinnuhúsinum. Kvinnuhúsið hevur eisini játtað at hava samskipandi leiklut, har menn hava verið fyri harðskapi. Um tann harðskaparrakti, ynskir at tosa við sálarfrøðing, ger sálarfrøðingur síðani eina fakliga meting. Kvittanir fyri sálarfrøðiliga viðgerð fyri í mesta lagi tríggjar ferðir fyri hvønn persón, og í mesta lagi 60.000 kr. samanlagt á hvørjum ári, verða sendar samskipara til gjaldingar. Átak 7 Veiting til Kvinnuhúsið til at keypa mat og neyðsynjarvørur til kvinnur og børn teirra Endamálið er, at Kvinnuhúsið skal hava møguleika at keypa mat og neyðsynjarvørur til teirra, sum koma til kreppumiðstøðina uttan pening og inntil viðgerð á Almannastovuni er avgreidd. Mettur kostnaður: kr. 10.000 árliga Ábyrgdari: AMR Tíðarætlan: Árlig veiting, fyrstu ferð í 2012 Stutt lýsing av átakinum Fyri at gista á kreppumiðstøðini, tekur Kvinnuhúsið eitt gjald fyri hvørja nátt, umframt at tey gistandi sjálv keypa og gera mat til egna nýtslu. Fíggjarætlanin hjá Kvinnuhúsinum er sera avmarkað og tí skulu kvinnur sjálvar rinda mat og uppihald. Kvinnuhúsið hevur fleiri ferðir verið í tí støðu, at kvinnur koma á kreppumiðstøðina uttan pening. Í tílíkum førum ringir Kvinnuhúsið til vælgerandi felagsskapir fyri at vita, um hesi kunnu lata mat. Hetta metir arbeiðsbólkurin vera óheppið - serliga um tað ikki eydnast Kvinnuhúsinum at útvega mat. Tí hevur arbeiðsbólkurin mælt til, at tær kvinnur, sum ongan pening hava, tá tær koma á Kvinnuhúsið, skulu fáa mat og neyðsynjarvørur til sín og børnini í avmarkaða tíð. Arbeiðsbólkurin hevur verið í samband við Almannastovuna og spurt hvørjir stuðulsmøguleikar eru til tey, sum gista á Kvinnuhúsinum. Almannastovan sigur í uppriti frá 18. februar 2011 soleiðis: Førir harðskapur til samlívsslit, og hetta hevur fíggjarligar avleiðingar við sær, verður hetta mett sum ein almannahending, sum gevur rætt til fíggjarligan stuðul eftir §9 og §15 í forsorgarlógini - um vanligu treytirnar eru loknar. Talan er oftast um stuðul til at stovna nýtt heim, stuðul til uppihald á Kreppumiðstøðini, umskiftishjálp inntil kvinnan aftur er før fyri at forsyrgja sær sjálv - vanliga tó í mesta lagi 6 mðr. Hevur kvinnan verið forsyrgd av manninum, kann talan verða um stuðul í longri tíð og møgulig a arbeiðsmarknaðartiltøk, um tað er neyðugt fyri at hon kann koma í arbeiði. Sum sæst í svari frá Almannastovuni hava tey, sum vegna harðskap ikki hava atgongd til pening, rætt til fíggjarliga hjálp, m.a. til uppihald á kreppumiðstøð. Í roynd og veru átti tað tí ikki at verið ein trupulleiki, at kvinnur, sum koma á Kvinnuhúsið, ikki hava pening. Tó hevur Kvinnuhúsið í viðmerkingum til heildarætlanina víst á, at: Javnan hava kvinnur, við evt. børnum, ið flyta inn á Kreppumiðstøðina, ongan pening tøkan til mat og aðrar neyðsynjarvørur. Tað kunnu vera fleiri orsøkir til tað, m.a. at tær ikki hava atgongd til konti, at tær ikki hava haft innlit í fíggjarligu viðurskiftini í familjuni, makin hevur stongt konti, flutt pening, tikið peningin út og í summum førum nýtt alt til rúsandi løg/evnir. 15 At fáa bráfengishjálp tekur altíð nakrar dagar. Eisini kunnu vikuskiftir og aðrir heilidagar gera, at enn longur tíð gongur áðrenn bráfengishjálp frá Almannastovuni er sett í verk. Elin Reinert Planck, leiðari á Kvinnuhúsinum Sum tað sæst í brotinum omanfyri, eru tað tíðum dømi, har fleiri dagar kunnu ganga, inntil kvinnan kann fáa fíggjarliga hjálp frá Almannastovuni. Upphæddin verður tí flutt Kvinnuhúsinum sum ein stuðulsjáttan og skal nýtast til endamálið. Kvinnuhúsið fer í hesum viðfangi at umsita stuðulsjáttanina fyri seg og stovna serstaka konto í roknskapinum. Kvinnuhúsið letur á hvørjum ári grannskoðaðan roknskap til Almannamálaráðið. Átak 8 Veiting til Kvinnuhúsið til tulkingarskipan til kvinnur Endamálið er, at kvinnur (og børn teirra), ið koma á Kvinnuhúsið, og sum tosa eitt fremmant mál, skulu hava møguleika at samskifta og skilja týðandi viðurskifti. Mettur kostnaður: kr. 25.000 árliga Ábyrgdari: IMR og AMR Tíðarætlan: Árlig veiting, fyrstu ferð í 2012 Stutt lýsing av átakinum Seinnu árini hevur Kvinnuhúsið havt lutfalsliga nógvar útlendskar kvinnur búgvandi. Hesar hava tíðum avmarkaðar ella ongar førleikar at samskifta á føroyskum, donskum, enskum o.s.fr. Hetta kann gerast ein avbjóðing fyri tær, bæði tá talan er um vanligt samskifti við starvsfólk á Kvinnuhúsinum, umframt t.d. at seta seg inn í síni rættindi og tosa við sálarfrøðing. Eftir verandi lóggávu kann ein kvinna, sum býr á Kvinnuhúsinum og sum tørvar tolk, fáa fíggjarligan stuðul í ávísum førum. Heilsutrygdarlógin veitir, sambært kunngerð nr. 117 frá 2011 um gjald fyri málsliga tulkatænastu í sambandi við læknahjálp, fullan stuðul til tolk í sambandi við læknavitjan. Harumframt hava løgregla og dómsvaldið ábyrgd at útvega tolk, tá vitni skulu avhoyrast. Í Bekendtgørelsen nr. 148 frá 2004 af lov for Færøerne om rettens pleje, som senest ændret ved lov nr. 414 af 2011, stendur soleiðis: § 149. 2) 4) Hovedsproget i retten er færøsk, men dansk kan lige så vel anvendes som færøsk. Afhøring af personer, der ikke har tilstrækkeligt kendskab til det færøske eller det danske sprog, skal så vidt muligt ske ved hjælp af en translatør eller en af retten udnævnt tolk. Sostatt kann ein kvinna, sum gistir á Kvinnuhúsinum, fáa tolk, um hon skal til lækna, avhoyrast hjá løgreglu ella í rættin. Tó eru fleiri øki, har eingin stuðul fæst. Her er talan um eitt nú samrøðu við sálarfrøðing, við starvsfólk á Kvinnuhúsinum, við myndugleikar, eitt nú skúlar og til hjálp at útfylla/skilja oyðibløð og onnur skjøl. Tað er í tílíkum førum, at peningurin eftir átak 8 kann veita stuðul til tolk. Kvinnuhúsið sigur í viðmerkingum til heildarætlanina soleiðis: Vit hava á hvørjum ári útlenskar kvinnur gistandi. Flest teirra duga so mikið enskt, at vit kunnu samskifta í tí dagliga. Men tá tað snýr seg um at umseta t.d. almen brøv, har tað er týðningarmikið at tryggja sær, at tær 16 skilja innihaldið, gerts hettar bert við hjálp frá tulki. Vit hava eisini upplivað, at kvinna als ikki hevur kunna samskift við okkum. Tá er neyðugt at hava ein tulk til samskifti. Har kunnu vit samla ymiskt saman, so vit fáa greitt kvinnuni frá ymiskum relevantum, og ikki minst, at kvinnan kann seta okkum spurningar. Elin Reinert Planck, leiðari á Kvinnuhúsinum Upphæddin verður flutt Kvinnuhúsinum sum ein stuðulsjáttan og skal nýtast til endamálið. Kvinnuhúsið fer í hesum viðfangi at stovna serstaka konto í roknskapinum. Kvinnuhúsið letur á hvørjum ári grannskoðaðan roknskap til Almannamálaráðið. Átak 9 Tilmæli til lógarheimildir Endamálið við hesum átaki er, at fáa til vega ymiskar lógarheimildir, sum kunnu betra um støðuna hjá tí harðskaparrakta. Talan er um hesar heimildir: 1. Fáa heimild at vísa honum, sum fremur harðskap, burtur frá heiminum eitt ávíst skifti 2. Lógarheimild, sum ger tað møguligt hjá teimum, ið hava verið fyri harðskapi, at fáa hjálparverja í einum harðskapsmáli, sum tað almenna rindar 3. Lógarheimild, so at uppihaldsloyvi til útlending kann sýtast, um makin í Føroyum er dømdur treytaða ella treytaleysa frælsistøku fyri ávís revsirættarlig misbrot móti fyrrverandi maka ella hjúnafelaga. Mettur kostnaður: Eingin, er við í verandi fyrisiting Ábyrgdari: IMR Tíðarætlan: 2013 Stutt lýsing av átakinum 1. Fáa heimild at vísa honum, sum fremur harðskap, burtur frá heiminum eitt ávíst skifti En familja, sum er rakt av harðskapi, livir í ótryggleika og er ofta illa fyri sálarliga. Tað kann vera ringt hjá tí harðskaparrakta at sleppa úr støðuni, og um børn eru í familjuni, kann tað at rýma til eitt nú eina kreppumiðstøð viðføra, at børnini noyðast at flyta skúla/stovn í eitt skifti. Í Danmark, Noregi, Svøríki, Finnlandi, Eysturríki og Stóra Bretlandi eru lógir settar í gildi, har heimilað er at noyða harðskapsfremjaran úr heiminum eitt skifti. Hetta verður gjørt fyri at geva tí harðskapsrakta tíð at umráða seg og møguliga finna eina loysn á trupulleikunum, og fyri at fyribyrgja harðskapi í heiminum. Í Eysturríki6 er møguleikin at noyða harðskapsfremjaran úr heiminum, ógvuliga nær tengdur at møguleikanum at veita tí harðskapsrakta serkøna hjálp og ráðgeving. Tá ið løgreglan tekur avgerð um at noyða harðskapsfremjaran úr heiminum, skal tann harðskapsrakti samstundis vegleiðast um møguleikan fyri ráðgeving, og boðast skal frá til eina serliga kreppumiðstøð, mannaðari við løgfrøðingum, sosialráðgevum og terapeutum. Kreppumiðstøðin setir seg síðani í samband við tann harðskaparrakta. Í Danmark áleggur lógin eisini løgregluni at boða frá til sosialu myndugleikarnar, men sosialu myndugleikarnir hava onga skyldu at gera meira við málið. Í Danmark er lógin ikki nýtt so nógv sum væntað, hóast løgreglan heldur, at lógin er eitt sera gott amboð í sambandi við fyribyrging av harðskapi. Eftir øllum at døma er orsøkin til hetta, at kunnleikin til lógina er ov lítil, bæði innan løgregluna, men eisini millum fólk annars7. 6 7 Evaluering af Lov om bortvisning og beføjelse til at meddele tilhold m.v. Justitsministeriets Forskningsenhed dec. 2006 s. 8 Evaluering af Lov om bortvisning og beføjelse til at meddele tilhold m.v. Justitsministeriets Forskningsenhed dec. 2006 s. 37 17 Bólkurin, ið hevur endurskoðað donsku lógina (sí notir), metir, at tað er ógvuliga týðandi, um lógin skal virka eftir ætlan, at sosialu myndugleikarnir hava ein virknan leiklut, tá ið teir verða kunnaðir um, at ein harðskapsfremjari er noyddur úr heiminum. Eisini er týdningarmikið, at tilboð er um ymiska hjálp og ráðgeving, bæði til tann harðskaparrakta og harðskapsfremjaran. Arbeiðsbólkurin hevur tosað við løgregluna og ein sjálvhjálparbólk í Kvinnuhúsinum, og halda báðir partar, at tað er sera týdningarmikið at fáa eina tílíka lóg í Føroyum. Lov om bortvisning er ein revsirættarlig lóg, og tá revsirættur er undir føroyskum málsræði, er møguligt at gera eina serføroyska løgtingslóg, sum tekur útgangsstøði í okkara viðurskiftum. Tað eru tó nógvir ymiskir spurningar at taka støðu til í sambandi við at gera eina tílíka lóg, og helst eigur ein arbeiðsbólkur undir Innlendismálaráðnum at arbeiða víðari við málinum, soleiðis at lógin verður so góð sum tilber. Lógin fer væntandi eisini at krevja fylgibroytingar í rættargangslógini, sum er ein fólkatingslóg, og tí mugu broytingar gerast við ríkislógartilmæli. Tað er tí ikki sannlíkt, at ein lóg kann koma í gildi fyrr enn einaferð í 2013. Um lógin skal koma at virka eftir ætlan, er neyðugt, at løgreglan og sosialu myndugleikarnir hava eitt tætt samstarv, og at møguligt er at bjóða tilboð um ráðgeving og viðgerð til øll í harðskaparraktu familjuni. Harumframt er neyðugt at kunna allar myndugleikar og fólk annars um lógina, og hvussu hon skal nýtast. Hetta eigur at gerast við jøvnum millumbili framyvir. 2. Lógarheimild, sum ger tað møguligt hjá teimum, ið hava verið fyri harðskapi, at fáa hjálparverja í einum harðskapsmáli, sum tað almenna rindar Støðan hjá tí harðskaparrakta er trupul undir einum sakarmáli og í sambandi við, at revsimál verður kannað. Tí hevði verið gott, um tann harðskaparrakti kundi fingið ein hjálparverja (bistandsadvokat), sum tað almenna rindar. Hjálparverjin kundi røkt áhugamálini hjá viðkomandi í sambandi við revsimálið. Ein hjálparverji kann verða til staðar, tá ið tann harðskaparrakti verður avhoyrdur av løgregluni í sambandi við, at revsimálið verður kannað. Hjálparverjin kann eisini vera við í rættinum og hevur rætt at stilla tí harðskaparrakta spurningar, tá ið viðkomandi verður avhoyrdur. Hjálparverjin kann mótmæla spurningum frá øðrum, um spurningurin ikki kemur málinum við, ella um spurningurin verður settur á ein ósømiligan hátt. Um krav skal setast fram um møguligt endurgjald, kann hjálparverjin hjálpa harðskaparrakta við hesum. Ein tílík lógarheimild krevur, at § 741 a í føroysku rættargangslógini verður broytt, so hon verður samsvarandi tí donsku. Hetta má gerast við ríkislógartilmæli, og er hetta nakað sum tekur tíð, av tí at tað eru danskir myndugleikar, sum skulu fyrireika lógarbroytingina. Broytingin er longu umbiðin, men tað er ikki sannlíkt, at lógarbroytingin kann koma í gildi fyrr enn í 2013. 3. Lógarheimild, so at uppihaldsloyvi til útlending kann sýtast, um makin í Føroyum er dømdur treytaða ella treytaleysa frælsistøku fyri ávís revsirættarlig misbrot móti fyrrverandi maka ella hjúnafelaga Útlendingar, ið koma til landið, eru í eini sera viðbreknari støðu, um tey verða fyri harðskapi. Ofta hava tey einki netverk og vita lítið um lóggávuna í Føroyum. Tey verða tí ofta fulkomiliga avbyrgd, um tey fáa ein harðligan maka, eins og tey hava málsligar avbjóðingar, umframt at tey kenna lítið til føroyskan sið og mentan. Tað er tí meira sannlíkt, at ein útlendingur finnur seg í harðskapinum og verður verandi í harðliga parlagnum.8 Arbeiðsbólkurin mælir tí til at broyta útlendingalógina, soleiðis at heimild verður fyri at nokta familjusamanføring, um makin í Føroyum er dømdur treytaða ella treytaleysa frælsistøku fyri ávís revsirættarlig misbrot móti einum fyrrverandi maka ella hjúnafelaga. 8 Bemærkninger til lov nr 427 om ændring af udlændingeloven og integrationsloven 18 Broytingin í útlendingalógini má gerast við ríkislógartilmæli, og er hetta nakað, sum tekur tíð, av tí at danskir myndugleikar skulu fyrireika lógarbroytingina. Tað er ikki sannlíkt, at lógarbroytingin kann koma í gildi fyrr enn í 2013. Átak 10 Eitt skipað viðgerðartilboð til børn, sum hava verið fyri harðskapi ella verið vitni til tað Endamálið við átakinum er at tryggja børnum rætta og nøktandi viðgerð, og ikki minst uppfylging eftir viðgerð soleiðis, at børnini fóta sær og at langtíðar árinini av harðskapinum verða avmarkað. o o o Mettur kostnaður: kr. 45.000 í 2012 og síðani kr. 400.000 árliga Ábyrgdari: HMR og AMR Tíðarætlan: 2012 førleikamenning og mannagongdir. Klárt at seta í verk í 2013 Sambært verandi skipan eru tað barnaverndartænasturnar, ið rinda viðgerð til børn, sum beinleiðis ella óbeinleiðis hava verið fyri harðskapi. Flestu barnaverndartænasturnar hava ikki sálarfrøðing ella annan viðgera í starvi, og tí verður barnið víst til privatpraktiserandi sálarfrøðing. Barnaverndartænasturnar hava víst á, at verandi skipan er ov tilvildarlig. Barnið verður sent til tann sálarfrøðingin, sum Barnaverndartænastan hevur royndir við ella tann, sum hevur tíð at taka ímóti barninum. Høvuðsavbjóðingin við hesari skipan er, at talan er um eina stutttíðar loysn, heldur enn eitt langtíðar viðgerðartilboð. Harumframt, veitir verandi skipan ikki nóg góða trygd fyri, at sálarfrøðingurin hevur servitan og royndir við júst harðskapi. Barnaverndartænastan hevur eftirlýst, at eitt langtíðar viðgerðartilboð fæst til børn. Eitt tílíkt tilboð ber í sær, at allir myndugleikar, sum eru um barnið, samstarva, t.v.s. lærari, heilsufrøðingur, sálarfrøðingur o.s.fr. Hvussu leingi eitt tílíkt viðgerðartilboð varir, kann broytast í mun til barnið, men umleið tvey ár verður roknað sum eitt langtíðar viðgerðartilboð í hesum høpi. Sum nú er, fær barnið ofta viðgerð sum einstaklingur og er tað tíðum óheppið, at ikki øll familjan verður tikin við í viðgerðina. Í núverandi skipan manglar eisini at fylgt verður upp upp á viðgerðina, og at tey, sum eru um barnið, fáa hjálp og vegleiðing at handfara støðu barnsins. Sama støða hevur verið í Danmark við viðgerð av børnum, ið hava verið fyri harðskapi ella verið vitni til harðskap í heiminum. Tilgongdin hevur verið ov tilvildarlig. Tí hevur Servicestyrelsen seinastu tvey árini, roynt ein nýggjan viðgerðarleist saman við ávísum kommunum og kreppumiðstøðum. Viðgerðarleisturin fevnir um tvey átaksøki9. Annað átaksøki leggur dent á samanhangandi stuðul og viðgerð til móðir og børn, áðrenn og eftir at hesi eru farin av kreppumiðstøð. Dentur verður lagdur á samstarv í kommununi, millum kommunur, viðgerðarstøð, kreppumiðstøðir og onnur. Hitt átaksøkið fevnir um tíðliga at varnast harðskap móti børnum og at seta saman viðgerðarleistir til børn, ið hava verið fyri harðskapi í heiminum. Kommunurnar, sum luttaka í royndini við viðgerðarleistunum, fáa undirívising, supervisjón og konsulentráðgeving frá serfrøðingum innan økið. Ástøðin handan viðgerðarleistirnar eru: traumateori, kognitiv teori, narrativ teori og mentalisering. 9 Frágreiðingar frá Servicestyrelsen um viðgerðarmodell: http://shop.servicestyrelsen.dk/products/born-i-familier-med-vold-behandlingsmodeller http://shop.servicestyrelsen.dk/products/born-i-familier-med-vold-teorierne-bag-behandlingsmodellerne 19 At eitt barn er fyri harðskapi í heiminum ella vitni til harðskap, er eitt øki, sum er fevnt av barnaverndarlógini. Upprunaliga ætlanin við Barnaverndarstovu Føroya var, at sálarfrøðingur skuldi vera í starvi, ið kundi veita tænastur til allar barnaverndartænasturnar. Henda upprunaliga ætlanin kann hugsast sum ein loysn, soleiðis at Barnaverndarstovan er karmur um hesa viðgerðina, men at viðgerðin eisini kann flytast út í einstøku økini og á tann hátt røkka út um alt landið. Barnaverndarstova Føroya kann eisini hugsast at vera fysiskur karmur um hesa tænastu, meðan uttanhýsis sálarfrøðingar verða knýttir at Barnaverndarstovuni. Leiðarin fyri Barnaverndartænastuna vísir á, at tað eru barnaverndartænasturnar, sum hava ábyrgd av at veita børnum, ið hava verið fyri harðskapi og verið vitni til harðskap, viðgerð. Barnaverndarstovan metir, at kommunurnar kunnu skipa seg betur í mun til verandi skipan, men letur ongan iva vera um, at kommunurnar framhaldandi eiga at veita teimum børnum, ið hava verið fyri harðskapi ella verið vitni til harðskap, ta viðgerð teimum tørvar. Eisini Psykiatriski Depilin kann hugsast at vera fysiskur karmur um viðgerðina, men tað er umráðandi at viðgerðin er fleksibul, soleiðis at øll øki í landinum hava sama møguleika at nýta viðgerðartilboðið. Eisini er umráðandi at viðgerðartilboðið ikki verður integreraður partur av Psykiatriska Deplinum soleiðis, at tey, ið hava hjálpina fyri neyðini, koma á ein bíðilista til viðgerð og at henda viðgerðin bert verður ein av nógvum viðgerðum, ið Psykiatriski Depilin veitir. Í átaki 17 er umrøtt viðgerðartilboð til teirra, sum hava harðligan atburð. Umhugsað eigur at verða, hvussu serførleikar, sum eru mentir bæði í átaki 17 og í hesum átaki (nr. 10), kunnu samvirkast fyri at samla førleikarnar. Ein møguleiki, sum eisini er nevndur í átaki 17 er, at viðgerarar verða settir at standa fyri ella veita viðgerðina eftir báðum átøkunum. Alt annað líka gerst tað lættari at skipa viðgerðartilboðini, og uppbyggja vitan og royndir á økinum. Arbeiðsbólkurin sendi danska viðgerðarleistin til Psykiatriska Deplilin til metingar saman við øðrum spurningum, og Psykiatriski Depilin svaraði soleiðis: "Mett verður at hetta modellið er væl teoretiskt funderað og er ein eklektisk model, sum ger brúk av teim nýggjastu teori'unum/ tilgongdunum innan útgreinan og viðgerð. Hetta er gott! Og ja modellið kann brúkast í Føroyum. Vit í psykologtoyminum meta at tað skilabesta hevði verið, um viðgerðin var tengd at psykiatriini, tvs bleiv ein partur av B&U, tí her á Deplinum er frammanundan høg faklig kompetenca og fingu vit fleiri resursur, so útbyggja og styrkja vit tað fakliga umhvørvið. Eitt nú Odense hevur verið við í royndarverkætlanini, og sum dømi kann nevnast leisturin, ið arbeitt verður eftir í Odense: 1. Familjan verður ávíst til skipað viðgerðartilboð 2. Innskrivingarfundur við foreldrum, viðgerum og sosialráðgeva 3. Familjusamrøða við foreldrum, børnum og viðgerum Familjan kann síðani fáa í boði eitt ella fleiri av hesum tilboðunum: o Familjusamrøður o Kunstterapi og familjuaktivitetir o Barnabólkur: Tilgongd, har børnini kunnu tosa um gerandisupplivingar og avbjóðingar o Samrøður við teimum vaksnu o Tvørfakligt samstarv: Samband við aðrar viðkomandi myndugleikar og fakfólk, við tí endamáli at arbeiða móti sama máli 20 o o o Netverksfundir: Undirvísing fyri netverkinum í harðskapi og hvørja ávirkan harðskapurin hevur á einstaklingin og familjuna, og samskipan av stuðuli frá netverkinum Ráðgevandi hjálp: Til skúlar, dagstovnar, stuðulsfamiljur við atliti til at skilja møguligar fylgjur av harðskapi og at lýsa atgerðarmøguleikar, tá illgruni er um harðskap Statusfundir: Uppfylging og tillaging av viðgerðartilboðunum Kynsligur ágangur Sambært samgonguskjalinum hjá hesi samgonguni, skal heildarætlanin eisini fevna um kynsligan ágang. Arbeiðsbólkurin hevur ikki viðgjørt kynsligan ágang, tí mett varð, at kynsligur ágangur krevur meira, enn rúmast kann innan annan harðskap. Tó eru nógvar av avbjóðingunum tær somu. Viðurskifti, ið samskiparin skal hava í huga/taka støðu til í sambandi við eitt viðgerðartilboð: o o o o o o o Skal viðgerðartilboðið skipast hjá landi ella kommunum? Í hesum viðfangi er umráðandi at taka kommunurnar við í arbeiðið, við tað, at kommunurnar í dag umvegis barnaverndarlógina rinda fyri viðgerð og í ávísum førum veita hesa viðgerð. Um landið skipar viðgerðartilboðið skulu kommunurnar so rinda fyri tílíka viðgerð? Samskipan millum viðgerð av barni og harðliga foreldrinum, eitt nú í sambandi við familjusamrøður Eitt viðgerðartilboð kann eins væl fevna um viðgerð fyri kynsligan ágang, tó eigur at havast í huga, at tílík viðgerð krevur servitan innan júst kynsligan ágang Í hvønn mun kunnu onnur, eitt nú KRIS, sum fær ávísan stuðul á fíggjarlógini, hava ein leiklut í mun til vaksin yvir 18 ár, ið hava verið fyri kynsligum ágangi sum børn? Hvussu skal eitt eftirlit við viðgerðartilboðnum skipast? Tilboðið skal skipast í onkrum av verandi skipanum. Nýggjur stovnur skal ikki upprættast. Átak 11 Skipað stuðulsnetverk við sálarfrøðingi, til teirra, ið hava verið fyri harðskapi Endamálið er, at vaksin, sum hava verið fyri harðskapi í parlagi og nærsambondum, fóta sær, og at langtíðarárinini av at hava verið fyri harðskapi, verða avmarkað. Mettur kostnaður: kr. 20.000 árliga frá 2013 Ábyrgdari: Samskipari í samstarvi við Kvinnuhúsið Tíðarætlan: Fyrsta netverk 2013 Kvinnuhúsið hevur fleiri ferðir staðið fyri sjálvhjálparbólkum og hava hesi eydnast sera væl. Vanliga mannagongdin er, at Kvinnuhúsið er við á fundunum tíggju ferðir og síðani kunnu sjálvhjálparbólkarnir framvegis hittast, um ynski er um tað. Endamálið við sjálvhjálparbólkum er, at limirnir gerast betri førir fyri at handfara trupulleikar, sum teir hava, grundað á harðskap. Harumframt er tað sera týðandi hjá limunum í bólkunum at hava aðrar kvinnur at tosa við, sum eru í somu støðu - at kunna spegla sær í øðrum og kenna, at tær ikki eru einsamallar. Kvinnuhúsið skrivar soleiðis í viðmerking til heildarætlanina: Kvinnuhúsið bjóðar sjálvhjálparbólkar tvær ferðir um árið. Í sjálvhjálparbólkinum hittast kvinnur um eitt felags evni, í hesum førum harðskap í parlagi og nærsambondum. Bólkurin gevur tí einstøku kvinnuni høvi til 21 at deila upplivingar, tankar og kenslur við aðrar í líknandi støðu. Endamálið við bólkinum er, at kvinnurnar stuðla hvørji aðra, finna loysnir og veita hjálp til sjálvhjálp. Kvinnurnar sjálvar siga, hvussu stórur lætti tað er at kunna tosa um harðskapin og vita, at hinar í bólkinum skilja og hava upplivað tað sama. Á Kvinnuhúsinum meta vit, at tað verður serstakliga gagnligt at knýta sálarfrøðing at bólkunum. Elin Reinert Planck, leiðari á Kvinnuhúsinum Kvinnuhúsið hevur drúgvar royndir at hjálpa kvinnum og børnum, sum liva við harðskapi. Tí hevur Kvinnuhúsið ein týðandi leiklut í sjálvhjálparbólkunum. Ætlanin er tó at fáa ein sálarfrøðing at luttaka á umleið tíggju fundum10 hjá sjálvhjálparbólkum um árið. Ein sálarfrøðingur hevur fakligan kunnleika, sum er øðrvísi enn tann, sum Kvinnuhúsið kann bjóða. Við tað, at sálarfrøðingur tekur støði í tí sálarfrøðiliga, kann viðkomandi hjálpa harðskaparraktum at skilja støðu sína á annan hátt. Hesin kann tí vera við at geva limunum í bólkinum eina øðrvísi sjálvsfatan og veita teimum nøkur gagnlig amboð. Tørvur er á, at ein sálarfrøðingur kann viðgera í bólkahøpi hesi øki: Hvat liggur til grund fyri, at ein finnur seg í harðskapi? Hvussu kemur ein úr harðliga mynstrinum? Hvørjar sálarfrøðiligar mekanismur eru tað, sum gera, at ein fer í eitt parlag við harðskapi - ella ikki fer úr aftur? Hvussu kunnu børn, sum hava upplivað harðskapin, stuðlast á bestan hátt? Ein sálarfrøðingur hevur fakkunnleika til at eyðmerkja sálarstøðuna hjá einum, sum er harðskaparraktur og talan verður tí um eina eyka viðgerðardimensión, um sálarfrøðingur er til staðar. Í hesum átakinum skal Kvinnuhúsið samskipa sjálvhjálparbólkar og verður upphæddin veitt sum stuðulsjáttan. Kvinnuhúsið fer í hesum viðfangi at umsita stuðulsjáttanina fyri seg og stovna serstaka konto í roknskapinum. Kvinnuhúsið letur á hvørjum ári grannskoðaðan roknskap til Almannamálaráðið. Átøk, sum venda sær til yrkisbólkar Yrkisbólkar spæla ein týðandi leiklut í harðskaparhøpi. Hesi eru tey, sum kunnu ella skulu varnast harðskapareyðkenni, tosa við harðskaparrakt menniskju, veita stuðul og hjálp. Harumframt hava hesi eisini vitan um, hvussu tann harðskaparrakti skal berast víðari í skipanini - um tørvur er á tí. Eisini eru tað fleiri yrkisbólkar, sum í sínum yrki skulu handfara menniskju, sum hava harðligan atburð. Til tess krevst eisini vitan og førleikamenning. Arbeiðsbólkurin hevur frætt bæði frá yrkisbólkum sjálvum og frá teimum, sum eru harðskaparrakt, at tørvur er á at førleikamenna yrkisbólkar. Hesi siga eisini, at tørvur er á at fáa meira skipaðar mannagongdir í almennu skipanini í sambandi við handfaring av harðskaparmálum. Tey átøkini, sum verða bólkað undir átøk, og sum venda sær til yrkisbólkar, eru: Átak 12. Skriva vegleiðing til yrkisfólk um fráboðanarskylduna og tagnarskylduna. Átak 13. Gera handbók til myndugleikar og felagsskapir, har ábyrgdarbýti, lógarøki og arbeiðsuppgávur og annað viðkomandi hjá ymsu fakbólkunum, eru greitt skipað. Átak 14. Fulltíðar samskipari setast í fimm ára tíðarskeið at seta heildarætlan í verk. 10 Kvinnuhúsið hevur tveir sjálvhjálparbólkar um árið og er ætlanin, at sálarfrøðingur luttekur á fimm fundum í hvørjum bólki 22 Átak 15. Skipa fyri førleikamenning fyri yrkisbólkar. Átak 16. Fáa í lag fastar mannagongdir hjá myndugleikum og millum myndugleikar at viðgera harðskaparmál og persónar, ið hava verið fyri harðskapi. Átak 12 Skriva vegleiðing til yrkisfólk um fráboðanarskylduna og tagnarskylduna Endamálið er, at yrkisfólk kenna sínar skyldur og rættindi til lítar, og at viðkomandi mál verða fráboðað - helst so tíðliga sum tilber. Mettur kostnaður: Eingin kostnaður (verður gjørt saman við átaki 13) Ábyrgdari: Samskipari, AMR, HMR og MMR Tíðarætlan: 2012 Flestu starvsfólk eru vitandi um ásetingina í barnaverndarlógini um, at tey hava fráboðanarskyldu - eisini at tey hava eina skerpaða fráboðanarskyldu soleiðis at skilja, at starvsfólk, sum í sínum starvi fáa kunnleika til ávís viðurskifti, ikki kunnu fráboða til Barnaverndartænastuna dulnevnd. Henda skyldan hjá starvsfólkum kann kennast heldur tung og kann vera atvoldin til nógva kvøl. Starvsfólk eru ofta í iva um, í hvønn mun tey skulu boða frá. Sum nevnt undir átaki 10, so er hetta eisini ein trupulleiki í Danmark og sum liður í donsku royndarverkætlanini fáa starvsfólk undirvísing í tíðliga at síggja tekin um harðskap. Ein leiðbeining um fráboðanarskyldu skal lýsa við konkretum dømum, hvussu starvsfólk skulu handfara ymiskar støður. Eitt nú um eitt starvsfólk skal kunna foreldrini áðrenn viðkomandi fráboðar. Skulu foreldrini kunnast í øllum førum - eisini tá illgruni er til foreldrini sjálv? Eisini er umráðandi, at ein leiðbeining lýsir, hvat ein fráboðan skal innihalda og hvussu henda verður sett upp. Tað eru tó viðurskifti, ið ikki kunnu lýsast á einum pappíri, men sum krevja, at starvsfólk verða beinleiðis undirvíst ella upplærd. Eitt nú at handfara ta truplu samrøðuna. Starvsfólk kunnu tykjast at hava trupult við at síggja, hvussu ásetingarnar um tagnarskylduna kunnu síggjast sum eitt amboð, heldur enn sum ein forðing fyri samstarvi. Starvsfólk bera ótta fyri at verða ákærd fyri brot á tagnarskylduna og at viðskfiftafólk missa álitið á tey, eisini at tey møguliga kunnu verða sett í ringt ljós. Hesin óttin er grundaður - kanska serliga í okkara lítla samfelagi. Ein leiðbeining um tagnarskyldu má tí lýsa ymisku reglurnar, t.d. nær talan er um at lata upplýsingar víðari sambært fyrisitingarlógini, lógini um patienters retsstilling ella nær talan er um fráboðanarskyldu sambært barnaverndarlógini. Eisini mugu starvsfólk kunnast um, nær upplýsingar kunnu latast víðari uttan samtykki og nær upplýsingar bert kunnu latast víðari við samtykki. Ein tílík leiðbeining skal gerast við støði í ítøkiligum dømum. Ein leiðbeining, ið fevnir um ymiskar myndugleikar, skal helst gerast í samráð við hesar myndugleikar ella sum minsta krav, góðkennast av øllum avvarðandi myndugleikum. Átak 13 Gera handbók til myndugleikar og felagsskapir, har ábyrgdarbýti, lógarøki og arbeiðsuppgávur og annað viðkomandi hjá ymsu fakbólkunum, eru greitt skipað 23 Endamálið er, at myndugleikar og felagsskapir lættliga hava yvirlit yvir, hvørjir viðkomandi partarnir eru, sum koma í samband við harðskaparmál í parlagi og nærsambondum. Mettur kostnaður: kr. 60.000 í 2012 (kr. 10.000 í 2015) Ábyrgdari: Samskipari, AMR og HMR Tíðarætlan: 2012 við møguligum dagføringum í 2015 Ein handbók í sosialum arbeiði skal fyrst og fremst lýsa arbeiðsøkið hjá ymisku myndugleikunum og innihalda leiðbeiningar og mannagongdir hjá hesum myndugleikum. Á henda hátt kunnu starvsfólk síggja, hvar ymisku uppgávurnar liggja og hvat tey kunnu vænta av hvørjum øðrum. Harumframt skal handbókin fevna um leiðbeiningar og mannagongdir fyri tvørfakliga samstarvið millum ymisku myndugleikarnar. Sí annars átak 16. Handbókin skal vera dynamisk og atkomulig og tað er umráðandi, at handbókin áhaldandi verður dagførd í mun til broytingar. Tí verður handbókin í talgildari útgávu og atkomulig á netinum. Átak 14 Fulltíðar samskipari skal setast í eitt fimm ára tíðarskeið at seta heildarætlan í verk Endamálið er at seta í verk heildarætlanina og hava eftirlit við økinum. Mettur kostnaður: kr. 590.000 árliga Ábyrgdari: AMR Tíðarætlan: Seta samskipara í byrjanini av 2012 Stutt lýsing av átakinum Heildarætlanin fevnir um fimm ár (frá 2012 til og við 2015)og skal samskipari setast í tíðaravmarkað starv í hesi fimm árini. Samskiparin hevur ábyrgd av at seta í verk og umsita øll átøkini, uttan átak 9 (tilmæli til lógarheimildir) og átak 14 (setan av samskipara). Starvið verður lýst leyst til setan tíðliga í 2012. Arbeiðsbólkurin eigur at vera umboðaður í setanarbólkinum. Verkætlanin Harðskapur í parlagi og nærsambondum verður sambært samgonguskjalinum flutt úr Vinnumálaráðnum og í Almannamálaráðið. Hetta er serliga tengt at arbeiðinum, sum skal gerast á økinum: kynsligur ágangur móti børnum. Samskiparin verður staðsettur í Almannamálaráðnum og vísir til viðkomandi deildarstjóra. Lønin hjá samskiparanum verður sambært sáttmála við avvarðandi yrkisfelag. Sum dømi kann nevnast, at um samskipari fær løn sambært sáttmála hjá Akademikarafelagnum, stig 12, er løn og eftirløn samanlagt áleið 550.000 kr. um árið. Uppgávur hjá samskiparanum eru í høvuðsheitum hesar: Samskiparin hevur til uppgávu at fremja tey átøk í verki, sum eru í heildarætlanini Harðskapur í parlagi og nærsambondum Samskiparin hevur til uppgávu at vera samskipari millum myndugleikar, stovnar og felagsskapir, ið røkja tær uppgávur, ið eru nevndar í heildarætlanini og at samstarva við hesi um uppgávurnar Samskiparin skal umgangast at seta í verk átøk við júst sama endamáli og innihaldi, sum átøk, ið aðrir myndugleikar, stovnar ella felagsskapir hava ella ætla at seta í verk. Samskiparin skal tryggja, at átøkini í 24 heildarætlanini leggja afturat og styðja undir átøk, ið onnur skipa fyri, og sum hava sama endamál sum átøkini í heildarætlanini Átak 15 Skipa fyri førleikamenning fyri yrkisbólkar Endamálið er, at viðkomandi yrkisbólkar fáa vitan og førleikar at handfara tey, sum eru harðskaparrakt. Her er talan um at varnast harðskap og hava førleika til at stuðla og hjálpa. Harumframt skulu viðkomandi yrkisbólkar fáa vitan og førleikamenning at handfara tey, sum hava harðligan atburð. Mettur kostnaður: kr. 40.000 árliga Ábyrgdari: Samskipari Tíðarætlan: Stigvís førleikamenning framd í fimm ár. At byrja í 2012. Stutt lýsing av átakinum Tað eru heilt nógvir yrkisbólkar, sum hava samband við menniskju, ið eru rakt av harðskapi. Hesi skulu hava førleikar at: Varnast tekin upp á harðskap Samskifta við tey, sum hava verið fyri harðskapi Veita stuðul og hjálp Vitan um, hvør tilbúgving er til teirra, sum hava verið fyri harðskapi Tað er ymiskt, hvussu væl brynjaðir yrkisbólkarnir eru til at handfara harðskaparmál. Eisini eru førleikarnir hjá teimum einstøku limunum í einum yrkisbólki misjavnir. Tí er tað eitt sindur ymiskt, hvat slag av førleikamenning yrkisbólkum tørvar. Arbeiðsbólkurin hevur samskift við nógvar ymsar yrkisbólkar og hevur skilt, at nógv ynskja meira vitan um harðskap. Førleikamenning er tó ymisk, alt eftir hvønn yrkisbólk ella myndugleika talan er um. Niðanfyri er ein útgreining við nøkrum dømum um tørvin áførleikamenning. Løgregla og dómsvald Tá talan er um harðskap í familjuni, kann tað vera trupult at fáa harðskaparrakt at melda málið til løgreglu og síðani at standa við málið. Sum arbeiðsbólkurin skilir løgregluna, so kemur tað meira enn so fyri, at eftir, at mál eru meldað, verða tey tikin aftur. Tí er týðandi, at løgregla og dómsvald hava vitan um sálarligu støðuna hjá harðskaparraktum og eisini støðuna hjá tí, ið fremur harðskap. Hetta er serliga umráðandi fyri løgregluna, tá hugsað verður um átak 18, har hesi hava ein virknan leiklut at eggja teimum, sum hava harðligan atburð, at fara í viðgerð. Starvsfólk í heilsuverkinum Tey starvsfólk í heilsuverkinum, sum serliga koma í samband við harðskaparrakt menniskju, eru sjúkrarøktarfrøðingar, læknar, kommunulæknar, heilsurøktarar, sálarfrøðingar, ljósmøður og heilsufrøðingar. Tørvurin hjá hesum yrkisbólkum liggur allarhelst mest í at fáa vitan um harðskapareyðkenni, sálarstøðu hjá tí harðskaparrakta og um at veita stuðul og hjálp. Tað er eisini av alstórum týdningi, at hesi starvsfólk eru brynjað til at tora og duga at spyrja um ein persónur hevur verið fyri harðskapi. Til tað krevst vitan um sálarstøðu hjá tí harðskaparrakta og um handfaring av tílíkum málum. Arbeiðsbólkurin hevur eisini fingið beinleiðis at vita frá kvinnum í einum harðskaparsjálvhjálparbólki, at hesar so inniliga ynsktu at onkur spurdi, um tær høvdu verið fyri harðskapi, serliga tá talan var um starvsfólk á stovnum, myndugleikum, sjúkrahús og heilsuverk annars. Sum eitt dømi upp á yrkisfólk, sum beinleiðis spyrja um harðskap, kann nevnast, at kommunulæknar í einum øki í Englandi vóru við í einari royndarverkætlan. Í hesari royndarverkætlan skuldu kommunulæknar spyrja allar sínar sjúklingar, um hesi høvdu verið fyri harðskapi - sum eitt 25 slag av grundspurningi, eins og tað er vanligt at spyrja, um sjúklingur roykir. Verkætlanin royndist sera væl og bæði kommunulæknar og sjúklingar søgdu seg vera væl nøgd við at verða spurd, um tey høvdu verið fyri harðskapi. Starvsfólk, sum hava samband við børn Tey starvsfólk, sum arbeiða við børnum, sum t.d. námsfrøðingar, lærarar, heilsufrøðingar og sálarfrøðingar, hava eina eyka avbjóðing við fráboðanarskylduni. Fráboðanarskyldan er viðgjørd undir átaki 12. Hesir yrkisbólkar eiga tó at fáa økta vitan um sjúkueyðkenni hjá børnum, sum hava verið fyri harðskapi, og hvussu eitt barn sum hevur verið fyri harðskapi, best kann handfarast. Í hesum viðfangi er eisini ætlanin at samstarva við Mentamálaráðið, Fróðskaparsetur Føroya og NÁM, sum hava førleikar og ávísa játtan at skipa fyri førleikamenning av starvsfólki, sum arbeiða við børnum í skúlum og úti á stovnum. Ætlanin er, at førleikamenningin verður skipað sum skeið, evnisdagar og kunning fyri yrkisbólkar - alt eftir, hvat hóskar best til evnið. Fyri at veita førleikamenning, eigur samstarv at fáast í lag við fólkini, sum hava royndir á økinum. Í fleiri londum kring okkum hava ymsir stovnar og felagsskapir staðið fyri førleikamenning av yrkisbólkum, viðvíkjandi harðskapi. Arbeiðsbólkurin hevur sæð tilfar úr Hetlandi og úr Danmark. Eitt dømi er Dialog mod Vold, sum hevur staðið fyri nógvum skeiðum í Danmark fyri yrkisbólkar innan almenna geiran. Ein møguleiki er at brúka leistin hjá Dialog mod Vold og hava hesi sagt seg sinnað at geva samskipara undirvísing, so hesin sjálvur kann halda skeið fyri føroyskum yrkisbólkum. Annar møguleiki er at samla lutfalsliga nógv saman og gera førleikagevandi átøk soleiðis, at kostnaðurin er meira avmarkaður. Harumframt kann gjald takast fyri skeiðs-/útbúgvingartilboðið. Átak 16 Fáa í lag fastar mannagongdir hjá myndugleikum og millum myndugleikar at viðgera harðskaparmál og fólk, ið hava verið fyri harðskapi Endamálið er at tryggja, at harðskaparrakt fáa ta hjálp og tann stuðul, teimum tørvar. o Mettur kostnaður: Eingin kostnaður o Ábyrgdari: AMR, HMR og samskipari o Tíðarætlan: Byrja í 2012 og stigvíst ment til 2014 Tað er umráðandi, at tey, sum fáast við mál um harðskap, eru professionell og vita, hvussu tílík mál skulu viðgerast. Starvsfólk skulu tí hava greiðar mannagongdir ella framferðarhættir, soleiðis at viðskiftafólk kenna seg at vera í góðum hondum. Eitt nú skal umgangast, at kvinna, ið kemur til lækna ella á sjúkrahús eftir harðskap, er tvungin at taka støðu til, hvørt málið skal meldast, áðrenn politiattest verður skrivað. Sjúkrahúsini og kommunulæknar skulu hava ta greiðu mannagongd, at politiattest verður skrivað um so er, at kvinnan seinni ynskir at melda málið til løgregluna. Almannastovan skal hava fasta mannagongd, tá kvinna kemur á Kvinnuhúsið og manglar pening til uppihald. Umgangast skal, at kvinnan kemur í ta støðu, at hon má bíða í fleiri dagar áðrenn peningur er á konto. Somuleiðis skulu barnaverndartænastur og løgregla hava greiðar mannagongdir, bæði innanhýsis og sínámillum. Viðgerðartilboð til teirra, sum hava harðligan atburð Tey átøkini, sum verða bólkað undir viðgerðartilboð til teirra, sum hava harðligan atburð, hava avgerandi týdning fyri, at harðskapurin steðgar, har hann byrjar - nevniliga hjá tí, sum hevur harðligan atburð. Í fleiri av londunum kring okkum eru royndir gjørdar við viðgerðartilboðum og eru tað nøkur, ið hava sera góð úrslit at vísa á. Í tíðini síðani 8. 26 mars, hevur arbeiðsbólkurin vitjað viðgerðarstovn og verið í sambandi við føroyskan serkunnleika á økinum. Átøkini í hesum bólki eru: Átak 17. Fáa í lag skipað viðgerðartilboð til teirra, sum hava harðligan atburð Átak 18. Fáa samstarv í lag við viðkomandi myndugleikar og felagsskapir um viðgerðartilboð til tey, sum hava harðligan atburð. Átak 17 Fáa í lag eitt skipað viðgerðartilboð til teirra, sum hava harðligan atburð Endamálið er, at tey, sum hava harðligan atburð mótvegis familju, fáa hjálp og amboð til at steðga við harðliga atburðinum. Mettur kostnaður: kr. 50.000 í 2012 og síðani kr. 400.000 árliga Ábyrgdari: Samskipari, HMR og AMR Tíðarætlan: 2012 førleikamenning og klárt at seta í verk í 2013 Stutt lýsing av átakinum Alt bendir á, at harðligur atburður er innlærdur heldur enn nakað, sum ein er føddur við. Tí er umráðandi, at tey sum hava harðligan atburð, fáa hjálp og viðgerð til at steðga við tí. Fleiri orsøkir eru til hetta. Fyri tað fyrsta er avmarkað gagn av at hjálpa harðskaparraktum, um tann, sum hevur harðligan atburð, fer í annað parlag og framhaldandi er harðlig/ur. Fyri tað næsta eru tað nógvar familjur, sum ynskja framhaldandi at verða saman, men sum tørva hjálp til at steðga harðliga atburðinum. Eitt nú kann nevnast, at hjá viðgerðarstovninum Dialog mod Vold eru tað 60 % av pørum, sum framhaldandi vilja vera saman. Tey vilja bara hava harðliga atburðin at steðga. Ásannandi, at tað viðhvørt er besta loysnin, at pør fara hvør til sítt, er tað tó umráðandi at hava eina tilbúgving, sum gevur teimum, ið hava harðligan atburð, amboð at steðga við tí. Í Danmark og Noregi eru nøkur viðgerðartilboð til teirra, sum hava harðligan atburð. Ein frágreiðing11, sum er gjørd fyri Servicestyrelsen, hevur mett um fýra viðgerðartilboð12 í Danmark og úrslitini, hesi kunnu vísa á við viðgerðini. Í frágreiðingini eru kanningar, sum byggja á kvantitativar og kvalitativar kanningar, bæði við fólk, sum hava verið í viðgerð og hagtøl frá viðgerðarstøðunum. Ein av høvuðsniðurstøðunum er, at viðgerðin hjá øllum fýra viðgerðartilboðunum hevur eina jaliga ávirkan og hjálpir teimum, sum eru í viðgerð, at steðga við harðliga atburðinum. Ein onnur niðurstøða í frágreiðingini er, at longri viðgerðartilboð (t.v.s. yvir seks mánaðir) kunnu vísa á betri úrslit. Dømi um tvey viðgerðartilboð í Danmark eru Alternativ til Vold og Dialog mod Vold (DMV). Alternativ til Vold er eitt viðgerðartilboð til menn og skriva tey á heimasíðuni hjá sær, at tað er orsakað av vantandi tilfeingi, at tilboðið ikki fevnir um kvinnur eisini. DMV hevur í nógv ár einans havt menn í viðgerð, men er hendan støðan nú broytt. Kvinnur eru nú eisini í viðgerð og er hetta ein viðurkenning av, at kvinnur eisini kunnu hava harðligan atburð. Felags fyri bæði hesi viðgerðartilboð er, at talan er um skipað tilboð við fakfólki við viðkomandi førleikum. Sum dømi upp á, hvussu tílík viðgerð kann fara fram, verður her stutt greitt frá tilgongdini hjá DMV. 11 Stevenson, G., Stenager, K. og Barlach. L. (2011), Behandling af mænd, der udøver vold: Evaluering af fire projekter. Servicestyrelsen. 12 Tey fýra viðgerðartilboðini eru Alternativ til Vold, Dialog mod Vold, Krisecenter Odenses behandlingstilbud til mænd og Manderådgivningen i Herning Kommune. 27 DMV13 Tann størsta avbjóðingin at fáa fólk í viðgerð, er allarhelst tann skommin, sum mong kenna av at viðurkenna, at tey hava ein harðligan atburð og at teimum tørvar hjálp. Fyri makan, fyri familjuna og fyri tann, sum hevur harðligan atburð, er tað trupult. Serliga tí, at í nógvum førum er samfelagið kring familjuna óvitandi um, hvat fyriferst. DMV hevur tí fingið samstarv í lag við løgreglu og aðrar myndugleikar, fyri at fáa boðskapin út um viðgerðartilboðið. Samstarvið hevur verið roynt í nærum tvey ár við góðum úrslitum. Nærri verður greitt frá hesum undir átaki 18. Uttanfyri hølini hjá DMV er einki skelti og er uppgongdin felags við fleiri aðrar skrivstovur og íbúðir. Hetta er tilætlað, fyri at fólk kunnu koma til hølini og síggja, at til ber at dylja, hvørji ørindi tey hava. DMV hevur telefonviðtalu og harumframt er eitt bráðfeingistelefonnummar. Starvsfólk hjá DMV skulu øll lúka ávís krøv til útbúgving og skulu hesi antin verða sálarfrøðingar ella góðkendir psykoterapeutar. Harumframt fara øll starvsfólk ígjøgnum eina innanhýsis útbúgving, har dentur er lagdur á ein kognitivan viðgerðarleist. Viðgerðartilboðið hjá DMV er alment og ókeypis. Viðgerðartíðin er eitt ár og er býtt í fleiri stig. Í fysta stigi er talan um samrøður, har DMV ger eina sálarfrøðiliga/sosiala frágreiðing (sokallaða AIM ella Assessment and Intervention Model). Eisini er ein sálarfrøðilig meting gjørd við støði í eini MCMI kanning (Millon Clinical Multiaxial Inventory). Makin hjá tí, ið hevur harðligan atburð, skal eisini svara somu spurningum. Hetta gevur DMV vitan um viðurskifti hjá teimum einstøku, sum verður grundarlag undir einari persónliga tillagaðari viðgerð. Í viðgerðini brúkar DMV ymisk amboð fyri at hjálpa fólki at koma ígjøgnum viðgerðina. Sum dømi kann nevnast, at DMV ger sáttmála við tann, sum er í viðgerð. Í hesum sáttmála skrivar tann, sum er í viðgerð, undir uppá, at tey í viðgerðartíðini ikki fara at hava harðligan atburð. Eisini leggur DMV áherðslu á, at makin skal til samrøður, tí á henda hátt gevur viðgerðin nógv betri úrslit. Í seinnu stigunum verður, umframt einstaklingasamrøður, eisini talan um parterapi, bólkaterapi og møguliga eisini samrøður við børn. DMV hevur eini serliga innrættað høli til børn. Eftir einum ári verður MCMI kanningin gjørd aftur og úrslitini hjá DMV eru góð. Heili 80% av teimum, sum fara í viðgerð, eru steðgað við at hava harðligan atburð eftir einum ári. DMV hevur tilboð runt alt Danmark, men er viðgerðin nakað tillagað á summum smærri plássum. T.d. kann nevnast, at ongar bólkasamrøður eru í Bornholm av tí, at viðurskiftini eru so smá har. DMV sigur, at viðgerðin hóast alt kann geva góð úrslit. Møguliga er hetta viðkomandi fyri Føroyar, sum eisini eru eitt lítið samfelag. Hetta skal tíðin tó vísa. DMV veitir eisini nógv skeið til starvsfólk innan almenna geiran í Danmark og aðrastaðni. Hesi skeið eru ætlað at førleikamenna starvsfólk, sum koma í samband við tey, sum eru harðskaparrakt ella onnur, sum hava harðligan atburð. DMV hevur sagt seg verða sinnað at veita tílík skeið í Føroyum, um hetta er ynskiligt frá føroyskari síðu. Viðgerðartilboð í Føroyum Í heildarætlanini er tilskilað, at eitt viðgerðartilboð skal fyrireikast í 2012, sum so skal verða klárt í 2013. Talan kann vera um starv/størv, har ein viðgeri við viðkomandi førleikum partvís kann taka sær av viðgerðartilboði til tey, sum hava harðligan atburð og partvís veita viðgerð sambært átaki 10 (skipað viðgerðartilboð til børn). Harumframt er tilskilað í samgonguskjalinum, at heildarætlanin eisini skal umfata kynsligan ágang og at eitt viðgerðarstað skal fáast í 13 Upplýsingar um tilgongdina hjá DMV eru frá: Hensen, P. I. (2007), Vold i Familien i Danmark. København: Askovgården. Hensen, P. I. og Petersen, H. Ø. (2004). Dialog mod Vold. Systime Academic. Samrøður við Helle Øbo Petersen. 28 lag til teirra, sum hava verið fyri kynsligum ágangi. Tí er ein møguleiki at hava ein í starvi, sum førleikamennir seg við hesi øki, sum hava eitt ávíst samband hvørt við annað. Uppgávan hjá samskiparanum í 2012 verður tí at kanna og fyrireika viðgerðartilboð umframt at fáa tilmæli frá fakkunnugum um, hvussu tað kann skipast. Arbeiðsbólkurin hevur umrøtt eitt viðgerðartilboð við Felagið Føroyskir Sálarfrøðingar. Felagið mælti til, at fyrireika viðgerðartilboðið, men ikki at fastlæsa viðgerðarháttin áðrenn ein, sum kann standa fyri viðgerðini er sett/ur. Á tann hátt er gjørligt hjá viðkomandi at taka støði í royndum hjá øðrum, og sjálvur tillaga viðgerðartilboðið eftir einum leisti, sum er hóskandi í Føroyum. Kunning um viðgerðartilboð til málbólkin er viðgjørt undir átaki 18. Samanumtikið eru nøkur týðandi viðurskifti, sum samskiparin skal hava í huga/taka støðu til í sambandi við eitt viðgerðartilboð: Viðgerðartilboðið skal vera atgongiligt bæði við telefon, á skrift og staðseting. Her er talan um at fáa atgongd til upplýsingar um harðligan atburð og/ella viðgerðartilboð á t.d. heimasíðu. Tað skal vera møguligt at ringja/skriva dulnevnt og fáa svar. Staðseting av viðgerðartilboði skal hava møguleika fyri at vera mobilt, diskret og ótengt at sjúkrahúsbygningum. Eisini er umráðandi at viðgerðartilboðið ikki verður integreraður partur av Psykiatriska Deplinum soleiðis, at tey, ið hava hjálpina fyri neyðini, koma á ein bíðilista til viðgerð og at henda viðgerðin bert verður ein av nógvum viðgerðum, ið Psykiatriski Depilin veitir. Við øðrum orðum skal tilboðið verða sjálvstøðugt - men møguliga rekast saman við viðgerðartilboðnum í átaki 10. Støða skal takast til, hvussu viðgerðartilboð verður skipað og staðsett í bygnaðinum hjá avvarðandi ráði. Verandi royndir úr Danmark vísa á týdningin av, at maki (og børn) eru við í viðgerðini. Støða skal takast til, um fólk skulu beinleiðis setast at taka sær av viðgerðini, ella um tænastan verður boðin út. Átak 18 Fáa samstarv í lag við viðkomandi myndugleikar og felagsskapir um upplýsing um viðgerðartilboð til teirra, sum hava harðligan atburð Endamálið er, at veita kunning um viðgerðartilboð til teirra, sum hava harðligan atburð. Mettur kostnaður: Eingin kostnaður Ábyrgdari: Samskipari, IMR og AMR Tíðarætlan: 2013 Stutt lýsing av átakinum Tá eitt viðgerðartilboð er klárt, er tað sjálvsagt, at tey, sum eru í málbólkinum, bæði eru vitandi um tilboðið og eru eggjað at taka av tilboðnum. Málbólkurin er tey, sum hava harðligan atburð móti maka og familju. Til hetta krevst ein miðvís upplýsing og samstarv við viðkomandi myndugleikar og felagsskapir. Tað inniber, at myndugleikar og felagsskapir, sum kunnu hugsast at koma í samband við harðlig fólk, eru kunnað um viðgerðartilboðið. Tað eru fleiri viðurskifti, sum gera tað avbjóðandi at fáa málbólkin í viðgerð. Ein avbjóðing er, at summi í málbólkinum ikki síggja seg sjálvan sum ein, ið hevur harðligan atburð. Onnur avbjóðing er samfelagsliga áskoðanin á harðskap í familjuni, sum ein trupulleika, fólk kenna skomm av. Tað er greitt, at um eitt viðgerðartilboð skal eydnast og fólk fáast í viðgerð, er alneyðugt við einum samstarvi um eitt felags tak. 29 Fyri at røkka málbólkinum er neyðugt at samskifta við tey, sum eru tætt at tí, sum hevur harðligan atburð, eitt nú maki ella familjulimir. Harumframt er umráðandi at samstarva við myndugleikar og felagsskapir, sum koma í samband við familjuna sum heild. Dømi um hetta eru serliga løgregla og kriminalforsorgin, men eisini kommunulækni, skaðastova, Kvinnuhúsið, sosialir myndugleikar og rúsevnisviðgerðarstovnar, so sum Blákrossheimið og Heildbrigdi. Í Danmark hevur DMV fingið í lag samstarv við løgreglu og aðrar myndugleikar, og hevur hetta roynst sera væl. Samstarvið virkar soleiðis, at tá løgreglan verður kallað út til mál við harðskapi í familjuni, skal løgreglan innan eina viku eftir hendingina vitja familjuna við einum faldara og samtykkisváttan frá DMV við sær. Faldarin upplýsir um harðskap og viðgerðartilboð og løgreglan eggjar tá tí, sum hevur verið harðlig/ur at skriva undir samtykkisváttanina. Hendan váttan er eitt samtykki, sum loyvir viðgerðarstaði (DMV) at seta seg í samband við viðkomandi, fyri at greiða nærri frá einari møguligari viðgerð. DMV sigur frá, at í 60 % av førunum eydnast tað løgregluni at fáa viðkomandi at skriva undir samtykkisváttan. Heili 50 % av teimum, sum DMV ringir til, taka av viðgerðartilboðnum. Arbeiðsbólkurin hevur sett seg í samband við Bergleif Brimvík, leiðara á kriminaldeildini hjá løgregluni, og metir hann, at hendan mannagongdin avgjørt kann verða ein gongd leið í Føroyum. Ein annar týðandi miðil at upplýsa um viðgerðartilboð, er gjøgnum heimasíðu. Ein heimasíða loyvir málbólkinum at leita sær upplýsingar um viðgerð, og eigur tað harumframt at vera møguligt at seta spurningar um viðgerðina. Fígging av heimasíðu skal rindast av peningi, avsettum til átak 17. 30 Uttanríkisráðið Sendistova Føroya í London FØRLEIKI Í ÚTLEGD HUGBURÐAR, SAMLEIKAR OG FRAMTÍÐARÆTLANIR HJÁ ÚTISETUM Í BRETLANDI Rógvi Absalonsen London 2009 Samandráttur Summary Henda verkætlan viðgerð hugburðar, samleikar og framtíðarætlanir hjá føroyskum útisetum í Bretlandi. Høvuðsorsøkin hjá føroyingum at flyta av landinum er útbúgving. Eins og aðrastaðni í vesturheiminum er talið á føroyingum, ið taka hægri útbúgving, vaksandi. Eftirspurningurin eftir hægri útbúgvingum kann ikki nøktast í Føroyum, og tí hava verið nógv, ið hava leitað sær uttanlands, serliga til Danmarkar, har flestar útbúgvingar eru ókeypis. Men seinastu árini er talið á føroyingum, ið fara til Bretlands, hækkað. Gongdin tók av álvara dik á seg, tá ið Stuðulsstovnurin í 1999 fekk hækkað ÚSUN (Útbúgvingarstuðul til lesandi uttanfyri Norðurlond) upp í 120.000 kr. um árið. This study deals with attitudes, identities and future plans of Faroese migrants currently residing in the United Kingdom. The chief reason for Faroese people to emigrate from the Faroes is the inclination to obtain higher education. Because of the limited choice of degrees available in the Faroes - and the fact that Denmark offers all Danish citizens (including Faroese and Greenlanders) free university education - Denmark has naturally been the most common destination for these migrants. However, since the Faroese student grant fund Stuðulsstovnurin in 1999 started to offer sponsorships of up to 120,000 DKK per year for higher education obtained outside of Denmark, the number of Faroese migrants to the United Kingdom has risen every year. Útisetarnir tykjast at hava eitt ynski um at búgva uttanfyri Føroyar, í minsta lagi meðan teir lesa. Tað eru nógv, sum flyta til Bretlands við ynskinum um at "royna okkurt nýtt". Eisini síggja vit, at fólk ikki bara klára seg væl í arbeiði og útbúgving, men hava eisini sera lætt við at finna seg til rættis og trívast í nýggjum sosialum umhvørvi. The respondents seem to have a desire to live abroad for a few years - at least during their studies. Many of them listed "trying something new" as one of the reasons to move to the United Kingdom. Once there, they generally settle easily into their new lives, and seem to, not only do well in jobs and education, but also to thrive in their new social environments. Hugburðurin hjá útisetum er merktur av tvílyndi, tí teir síggja bæði fyrimunir og vansar við at búgva í Føroyum. Sum heild vera Føroyar hildnar at vera eitt lokkandi stað at búgva fyri tey, sum leggja stóran dent á tryggleika, familju og barnauppaling; og minni lokkandi fyri tey, sum eru framsøkin viðvíkjandi yrkisleið. Fyri summi verður tað, at flyta heimaftur, hildið at vera eitt afturstig á yrkisleiðini. Fatanin av føroyska arbeiðsmarknaðinum tykist sostatt at vera, at hann er tryggur men ikki spennandi. The respondents' attitudes are paradoxical, as most of them recognise great advantages and disadvantages to living in the Faroes. The Faroes are generally seen as an attractive place for those who emphasise safety, family life and bringing up children; and less inviting for ambitious individuals who put higher emphasis on their careers. For some, moving to the Faroes is seen as a step backwards on one's career path. Thus, the respondents' general impression of the Faroese labour market is that it is safe but unexciting. Kanningin vísir, at tað eru trý mál, umframt starvsmøguleikar, sum útisetarnir eru serliga misnøgdir við, og sum hava stóra ávirkan á avgerðina um bústað í framtíðini. Eitt er, at samfelagið er konservativt, til dømis tað, at politikkarar eru ov upptiknir av fiskivinnu og viljin til at fáa nýggjar vinnur upp at standa manglar; og at føroyskur politikkur er ov nógv merktur av átrúnaði. Tað næsta er, at tað er ov dýrt at ferðast til og úr Føroyum, og tað triðja er, at bústaðarviðurskiftini ikki eru nøktandi. In addition to the lack of job possibilities in the Faroes, three other issues were generally negatively perceived by the respondents and were said to have an impact on whether or not they would choose to live in the Faroes in the future. Firstly, the Faroese society is perceived as conservative in a variety of ways. For example, politicians are too absorbed in the fishing industry, which makes them neglect possibilities to promote other forms of industry; and politics are too often influenced by religion. Secondly, transport to and from the Faroe Islands is seen as too expensive, and thirdly, choice in housing in the Faroes is perceived as limited. Útisetar í Bretlandi kenna seg fyrst og fremst sum føroyingar, men nógvir tykjast eisini at hava fingið eina sterkari norðurlendska samleikakenslu síðani teir fluttu av landinum. Summi av teimum sum hava búð í Bretlandi í nógv ár, siga seg kenna seg bretskan á onkran hátt. Greitt er, at hóast summi siga seg hava aðrar samleikar enn tann føroyska, so broytir hetta sera lítið (um nakað) uppá føroysku samleikakensluna, sum í flestu førum verður verandi líka sterk sum áður. Sostatt koma hinir samleikarnir ikki ístaðin, men leggjast afturat tí føroyska. The respondents have a strong Faroese identity, and many of them seem to develop a stronger Nordic identity when they move from the Faroes. Also, those who have lived in the United Kingdom for many years reveal that they feel British to some degree. Although the respondents are able to develop other identities, such as Nordic or British, the Faroese identity remains by far the strongest. Thus, the Faroese identity is not replaced, but is accompanied by other identities, so that, on an individual level, the sense of belonging becomes multi-layered. Hóast føroyska samleikakenslan er sterk hjá allarflestu av útisetunum, kann hetta ikki takast sum tekin um, at teir ætla sær at flyta heimaftur, hóast ein stórur partur av teimum ikki útihýsir møguleikanum. Sera fá av hesum fólkum hava tikið endaliga avgerð um, hvat tey ætla at gera, og hvar tey ætla at búgva, í framtíðini. Vert er at nevna, at flestu útisetarnir halda tað vera sannlíkt at búgva í Føroyum, men, sum áður nevnt, eru sera fá, sum vita við vissu hvat framtíðin hjá teimum inniber. Orsøkin kann vera, at luttakararnir eru ungir - teir allarflestu eru yngri enn 30 ár - og ein sera stórur partur er lesandi. Ein leysligur og flótandi hugburður viðvíkjandi framtíðarætlanum er sostatt nakað, sum, sambært kanningini, eyðkennir ungar føroyskar útisetar. But even if the Faroese identity remains strong this cannot be taken as a sign that the respondents want to live in the Faroes in the future. Many of them say that they will possibly or probably live in the Faroes, but very rarely have clear-cut ideas about what the future may involve. The research showed that very few of the respondents have made up their mind about their future country of residence. This may be due to the fact that many of them are young - most of them 30 years or younger - and most of them are students. They have a loose and fluid attitude towards future planning. Líkt er til, at talið á útisetum, í Bretlandi og aðrastaðni, fer at vaksa í framtíðini. Nøkur av hesum fara óivað at flyta heimaftur eftir nøkur ár, men hjá øðrum eru Føroyar ikki partur av framtíðarætlanunum. Loysnin uppá hesar trupulleikar er ikki einføld, og til tess at betra um møguleikan, at hesir sokallaðu "førleikar í útlegd" kunnu koma samfelagnum til góðar seinni, er tað umráðandi, at ein veruligur útisetapolitikkur verður orðaður, sum inniber eitt meira umfatandi samskifti við útisetar og eina áhaldandi dagføring av vitan okkara um føroyingar búsitandi uttanlands. The amount of Faroese people living in the United Kingdom is likely to increase in the coming years. Some of these will probably move back after a while, whereas for others the Faroes are not necessarily included in future plans. This is a complex issue, which is why improved dialogue and continuous research on Faroese emigrants would be necessary in order to find out how to make it more appealing for them to move back. 2 Formæli Endamálið við hesi ritgerð er at byggja undir vitanina um føroysk lesandi uttanlands og útisetar sum heild, og at seta evnið útisetar á dagsskránna í Føroyum. Ein av mest átrokandi spurningum í hesum sambandi er, hvørjar høvuðsorsøkirnar eru til, at summir føroyingar ikki hava ætlanir um, ella hug til, at flyta aftur til Føroya eftir at hava búð uttanlands í eina tíð, og hví aðrir ætla at flyta heimaftur. Norðuratlantsbólkurin á Fólkatingi ("NAB" eftir hetta) gav í 2008 út bóklingar við heitunum Hagtøl um Føroyskar útisetar, Hví føroyingar búseta seg í Danmark og Eg vil so fegin hava, at børnini læra føroyskt.1 Við hesum var roynt at lýsa tilveruna hjá føroyskum útisetum í Danmark, hugburðar teirra viðvíkjandi føroyska samfelagnum, og hvat eyðkennir teir, ið ikki hava ætlanir um at flyta heimaftur í framtíðini. Kanningarnar hjá NAB vóru sera týdningarmiklar, tí tær góvu hvørjum føroyingi - serfrøðingum, politikkarum og øðrum - møguleika at luttaka í kjakinum um útisetar í Danmark. Vitan okkara um hetta evnið hevur verið sera avmarkað, og kanningarnar góvu bæði greiðar og minni greiðar ábendingar um hugburðar hjá føroyingum búsitandi í Danmark. Hetta hevur skapt eitt kjak millum føroyingar úti og heima, sum einans kann vera til fyrimuns fyri samfelagið. Henda ritgerð er ein roynd at breiðka kjakið til eisini at umfata føroyingar búsitandi í Bretlandi. Við kanningini fer at bera til at samanbera útisetar í Danmark við teir í Bretlandi. Tó má havast í huga, at talið á útisetum er væl lægri í Bretlandi enn í Danmark, og tí ber ikki eins væl til at gera avgjørdar niðurstøður um tilveruna hjá teimum, og hvussu teir møguliga ávirkast av vertslandinum. Hinvegin eru so fáar upplýsingar um føroyingar uttan fyri Føroyar, at ábendingar, sum ein slík kanning kann geva, eru bæði áhugaverdar og ómetaliga neyðugar. Eg vil fegin takka teimum, sum hava víst verkætlanini áhuga, og sum hava hjálpt og samstarvað við mær á ymsan hátt. Hesi eru Sigga Jacobsen og Áki Johansen á Sendistovuni í London, Stuðulsstovnurin, Meginfelag Føroyskra Studenta, Føroyingafelagið í London, Tórshavnar Kommuna, Atlantic Airways, Eik, Mentamálaráðið, Samvit, Vinnuhúsið o.o. Myndina á forsíðuni hevur Sámal Blak teknað. 1 Sí heimasíðuna hjá Norðuratlantsbólkinum, http://www.dnag.dk/index.php?id=752 3 Mín vón er sjálvandi, at kanningin lýst niðanfyri fer at fáa enn meiri gongd á kjakið um føroyskar útisetar, men eisini at sjálvt kjakið elvir til eina breiðari og betri fatan av avbjóðingini, sum stendur fyri framman. Rógvi Absalonsen, á vári 2009 4 Innihaldsyvirlit 1. Inngangur .......................................................................................................................... 6 2. Granskingarsnið og avmarkingar ....................................................................................... 9 2.1. Kvantitativa kanningin ................................................................................................ 9 2.2. Kvalitativa kanningin................................................................................................. 10 3. Kvantitativa kanningin ..................................................................................................... 12 3.1. Demografisk samanseting ......................................................................................... 12 3.2. Viðurskifti í Bretlandi ................................................................................................ 12 3.3. Samband við Føroyar og føroyingar .......................................................................... 14 3.4. Hugburður til føroyska samfelagið ............................................................................ 14 3.5. Samleikakenslur........................................................................................................ 16 3.6. Framtíðarætlanir ...................................................................................................... 17 4. Kvalitativa kanningin ....................................................................................................... 18 4.1. Viðurskifti í Bretlandi ................................................................................................ 18 4.2. Samband við Føroyar og føroyingar .......................................................................... 20 4.3. Hugburður til føroyska samfelagið ............................................................................ 21 4.4. Samleikakenslur........................................................................................................ 25 4.5. Framtíðarætlanir ...................................................................................................... 26 5. Kjak og niðurstøður ......................................................................................................... 29 6. Fylgiskjøl ......................................................................................................................... 32 6.1. Myndir frá kvantitativu kanningini ............................................................................ 32 6.2. Sitat frá kvalitativu kanningini ................................................................................... 50 5 1. Inngangur Um allan heim er tilflyting ella fráflyting blivin meira vanlig. Tøkniligar og hugburðsligar broytingar gera, at fólk, sum annars skulu eitast at "hoyra til" eitt ávíst stað ella land, hava lættari við at flyta til og búleikast í øðrum støðum ella londum. Føroyar eru einki undantak hesum viðvíkjandi. Vit eru partur av einum kosmopolitiskum og meira ella minni altjóðagjørdum heimi, sum eisini í størri og størri mun er merktur av einari skjótari og áhaldandi útbreiðslu av miðlum. Føroyingar búsitandi í Føroyum uppliva sostatt ikki bert teirra egna lokala umhvørvi, men nú eisini onnur umhvørvi bæði umvegis miðlar og við tað, at tað er lættari at vitja onnur lond. Tað, sum fyrr hevði verið kallað ókent og fremmant, er ikki so ókent og fremmant longur, og soleiðis kenna eisini føroyingar seg meira fríar at búgva aðrastaðni enn í Føroyum. Fráflytingin ger seg serliga galdandi millum føroyingar, ið vilja lesa á universiteti. Eins og aðrastaðni í vesturheiminum er talið á føroyingum, ið taka hægri útbúgving, vaksandi. Vælferðarsamfelagið, sum mentist í Føroyum í 60- og 70-árunum, hevði við sær, at ein mongd av fólki hevði møguleika at læra á hægri lærustovni. Stóri eftirspurningurin eftir hægri útbúgvingum kundi ikki nøktast í Føroyum, og tí vóru fleiri, ið leitaðu sær uttanlands, serliga til Danmarkar. Soleiðis byrjaði mynstrið, sum vit kenna so væl í dag. Millum fleiri onnur lond eru Føroyar í eini serstøðu við tað, at ein sera stórur partur av unga ættarliðnum og meginparturin av universitetslesandi búgva uttanlands. Tað, at eitt stórt tal av føroyingum antin eru í lestrarørindum ella vera verandi eftir loknað útbúgving, merkir, at ein hópur av tilfeingi hevur varandi sæti uttan fyri Føroyar. Hetta noyðist ikki at vera ein trupulleiki í sjálvum sær, men um vit ynskja menning í samfelagnum, er tað ein vandi, um hetta tilfeingi ella hesir "førleikar í útlegd" ongantíð vera til ágóða fyri Føroyar ella føroyingar. Kanningarnar, sum NAB almannakunngjørdi í 2008, geva okkum nakrar ábendingar um veruleikan. Tær vísa millum annað, at nógvir útisetar í Danmark ikki hava ætlanir um at flyta aftur til Føroya, og at orsøkirnar til hetta kunnu vera sera ymiskar (hóast nakrar týðiliga viga meiri enn aðrar). Kanningarnar benda sostatt á, at trupulleikin lýstur í reglubrotinum omanfyri er veruligur, og at Føroyar og føroyingar hava eina avbjóðing, sum er skapt av modernisering og (heldur ironiskt) øktari vælferð bæði heima og í londunum næst okkum. 6 Henda kanning um útisetar í Bretlandi er ein nýggjur liður í gongdini at svara sama átrokandi spurningi: Hví ætla summir føroyingar ikki at flyta heimaftur eftir at hava búð uttanlands í eina tíð; og hví ætla aðrir at flyta heimaftur? Um ein ynskir at samanbera hesa kanning við tølini hjá NAB, er vert at hava í huga, at í Danmark er bólkurin av føroyskum útisetum fleiri ferðir størri og væl meira fjølbroyttur (viðvíkjandi aldri, arbeiði, útbúgving o.ø.) enn í nøkrum øðrum landi. Talið á føroyingum í Bretlandi er ókent, men hildið verður, at tað liggur onkustaðni um 3002, um vit einans telja tey við, sum eru fødd í Føroyum. Talið á føroyskum lesandi í Bretlandi verður í skrivandi stund mett at vera onkustaðni ímillum 140 og 160. Nógv av hesum eru skrásett í ÚSUN (Útbúgvingarstuðul til lesandi uttanfyri Norðurlond) og tey flestu eru í ferðastuðulsskipanini hjá Stuðulsstovninum3. Hóast einstakir føroyingar hava tikið útbúgving í Bretlandi í 80- og 90-árunum og helst eisini áðrenn tað, so er tað, at nógv fólk fara at lesa í Bretlandi, eitt hampiliga nýtt fyribrigdi í føroyskum samanhangi. Gongdin tók av álvara dik á seg, tá ið Stuðulsstovnurin í 1999 fekk hækkað ÚSUN gjaldið úr 60.000 kr. upp í 120.000 kr. Hetta hevði við sær, at tað bleiv minni veruleikafjart fyri føroyingar at taka útbúgving í Bretlandi og aðrastaðni, tí fíggjarligu fortreytirnar blivu í flestu førum tær somu sum hjá teimum, ið fóru til Danmarkar at lesa. Sambært hagtølum frá Stuðulsstovninum var samlaða talið av lesandi føroyingum, t.v.s. allir føroyingar í hægri lesnaði, 1.477 í 2004/05, 1.509 í 2005/06 og 1.520 í 2006/07. Parturin av lesandi í Danmark minkaði hesi árini. Í 2004/05 vóru 53.3% av øllum føroyskum lesandi búsitandi í Danmark. Í 2005/06 var hetta minkað niður í 52.3% og í 2006/07 niður í 50.9%. Somu árini var parturin av lesandi í Bretlandi vaksandi. Her var tað 4.1% í 2004/05, 5.1% í 2005/06 og 6.2% í 2006/07. Gongdin hevur verið spakulig, men um hon heldur fram, verður tað um nøkur ár líka viðkomandi og týdningarmikið at tosa um útisetar í Bretlandi sum um útisetar í Danmark. Men hóast føroyskir útisetar búleikast í ymiskum býum í ymiskum londum, er tað sera umráðandi, at vit hyggja at heildini; at vit síggja útisetar sum ein part av føroyska 2 Tíverri hevur eingin eftirlit við, hvussu nógvir føroyingar búgva í Bretlandi. Metingin er gjørd av Sendistovuni í London. 3 Síðani Skotska stjórnin í 2007 tók gjaldið fyri hægri útbúgvingar burtur, eru føroysk lesandi í Skotlandi ikki longur í ÚSUN skipanini. Síðani hetta hevur borið illa til at finna neyva talið av føroyskum lesandi í Bretlandi. Tó veit Stuðulsstovnurin við vissu, at talið á lesandi í Bretlandi eisini er vaksið nógv síðani 2007. 7 samfelagnum og, ikki minst, "føroyska samleikanum". At føroyingar í Føroyum eru tilvitaðir um, at hugtakið "Føroyar" ikki einans fevnir um eitt stað, og fólkið sum har býr, men eisini strekkir seg út um landoddarnar, er týdningarmikið, um vit politiskt skulu kunna skapa teir neyðugu karmarnar til hesar sokallaðu "førleikar í útlegd" at vera til ágóða fyri samfelagið í framtíðini. Í kapitli 2 verður greitt frá granskingarsniði og avmarkingum í sambandi við kanningina. Kapittul 3 er ein gjøgnumgongd av teimum mest týðandi úrslitunum av kvantitativu kanningini, og kapittul 4 viðgerð kvalitativar samrøður, sum gjørdar vóru við útisetar í Bretlandi. Kapittul 5 tekur samanum og greiðir frá niðurstøðum og ábendingum, sum komu burturúr báðum kanningunum. 8 2. Granskingarsnið og avmarkingar Kanningin, sum er grundarlag fyri ritgerðini, varð gjørd millum útisetar í Bretlandi í seinnu helvt av 2008 og januar 2009. Talan er um tveir partar, ein kvantitativan og ein kvalitativan. 2.1. Kvantitativa kanningin Spurnablaðið, sum nýtt varð í kvantitativu kanningini, líkist sera nógv spurnablaðnum hjá NAB. Nógvir av spurningunum eru fullkomiliga eins, aðrir eru broyttir nakað, og uppaftur aðrir eru nýggir. Sum heild er kvantitativa kanningin gjørd soleiðis, at ein kann samanbera við útisetar í Danmark. Tílíkar samanberingar mugu tó gerast við tí í huga, at stórir demografiskir munir eru millum útisetar í Bretlandi og útisetar í Danmark. Nevnast kann millum annað, at útisetarnir í Bretlandi eru fáir í tali, eru sum heild sera ungir og hava eitt rættiliga stórt býti av lesandi í mun til útisetar í Danmark. Spurnablaðið varð sent út elektroniskt til 140 fólk. 120 av hesum svaraðu; 78 av teimum vóru lesandi. Havast má í huga, at brádligi vøksturin av lesandi í Bretlandi seinastu árini hevur við sær, at nógvir av luttakarunum hava búð í Bretlandi í stutta tíð. Tískil hevði helst verið enn meira viðkomandi at gjørt líknandi kanning um nøkur ár, tá ið (óivað) fleiri útisetar eru í Bretlandi tilsamans, og fleiri av núverandi útisetum hava búð har í longri tíð. Ung og lesandi eru væl umboðað millum luttakararnar í kvantitativa partinum. Orsøkin til hetta er, at tað var torførari at fáa fatur á tilkomnum og eldri útisetum, sum hava búð í Bretlandi í nógv ár, enn tað var at finna yngri og lesandi útisetar, sum hava búð í Bretlandi í stutta tíð4. Tískil kann talan vera um eina undirumboðan av arbeiðandi útisetum og eina yvirumboðan av lesandi útisetum millum luttakararnar. Tá ið ein hyggur at myndunum aftast í ritgerðini, er eisini umráðandi at hava í huga, at summi prosenttøl eru grundað á sera fá fólk. Til dømis, tá ið ein hyggur at mynd 19, "Tilknýti til Bretland í mun til longd á uppihaldi", sæst, at bert 8 av luttakarunum hava búð 5 ár, 10 hava búð 6-10 ár og 10 hava búð 11 ár ella longur í Bretlandi. Hóast vit fáa nakrar ábendingar um, hvussu tilknýtið til Bretlands broytist eftir, hvussu leingi útisetin hevur búð har, so mugu prosenttøl takast við stórum fyrivarni, tá ið N er so lítið, sum tað er í hesari og nøkrum av hinum myndunum. 4 Til dømis vóru nógv lesandi funnin umvegis Meginfelag Føroyskra Studenta. 9 2.2. Kvalitativa kanningin Kvalitativi parturin er bygdur á semi-struktureraðar samrøður við 15 einstaklingar. Felags fyri luttakararnir í kvalitativa partinum er, at allir hava búð í Bretlandi í tvey ár ella longur. Henda avmarking varð gjørd, fyri at samrøðuluttakararnir skuldu hava havt nøkur ár at hugleitt um teirra tilveru í Bretlandi og teirra hugburð til Føroyar í hesum sambandi. Kvalitativar kanningar, sum tann lýst í Kapitli 4, eru smalar, tí tær eru grundaðar á upplýsingar um fá fólk, og djúpar, tí at samrøðurnar ikki bara skulu brúkast, at finna útav hvørjar hugburðar fólk hava, men eisini hví ella hvussu hesi hava fingið sínar hugburðar. Samrøðurnar vóru heldur ymiskar, við tað at luttakararnir ikki løgdu líka stóran dent á ávís mál, sum tikin vóru upp undir orðaskiftinum. Tó var ein roynd gjørd at hava samrøðurnar innan fyri nakrar ávísar, men ikki alt ov fastar, rammur. Styrkin við kvalitativum einstaklingasamrøðum er nevniliga liðileiki, og tí fingu luttakararnir ofta loyvi at flyta seg inn á evni, sum ikki vóru í upprunaligu samrøðuætlanini. Ein tílík samrøða hevur tann eginleika, at hon kann avdúka ymiskt viðkomandi, sum granskarin møguliga ikki hevði hugsað um sjálv/ur. At luttakararnir onkuntíð fingu fríar ræsur merkti, at eitt stórt tal av áhugaverdum og viðkomandi málum blivu viðgjørd. Teir týdningarmiklastu spurningarnir, sum vóru viðgjørdir í samrøðunum, vóru: Viðurskifti í Bretlandi: Hví valdu luttakararnir at fara til Bretlands upprunaliga? Hvussu trívast tey í Bretlandi? Hvør er hugburðurin mótvegis bretskari mentan og øðrum mentanum, sum tey hava havt samband við undir uppihaldinum? Samband við Føroyar og føroyingar: Hvussu ofta verður vitja til Føroya? Í hvønn mun hava luttakararnir samband við aðrar føroyingar í Bretlandi? Hugburður til føroyska samfelagið: Hvat halda luttakararnir er gott og/ella ringt við føroyska samfelagnum? Samleikakenslur: Í hvønn mun kenna luttakararnir seg sum føroyingar? Í hvønn mun kenna tey seg sum annað enn føroyingar? Eru samleikarnir teir somu, sum áðrenn flutt var til Bretlands? 10 Framtíðarætlanir: Hvørji eru útlitini til, at luttakararnir fara at flyta aftur til Føroya? Hvat (um nakað) skal henda, áðrenn tey fáa hug (ella fáa betri hug) at flyta heimaftur? Ætlanin er ikki, at kvalitativi parturin skal vera umboðandi fyri allar føroyingar búsitandi í Bretlandi. Heldur eigur hann at leggja afturat kvantitativa partinum við at geva ábendingar um, hvussu summir útisetar hugsa, og hvussu hugburðurin hjá hesum tykist at vera mótvegis føroyska samfelagnum við bakstøði í tilveru teirra í Bretlandi. 11 3. Kvantitativa kanningin Legg til merkis, at úrslitini av kvantitativu kanningini kunnu síggjast í myndum aftast í ritgerðini (7.1. Myndir frá kvantitativu kanningini). Teksturin niðanfyri vísir til hesar myndir, so hvørt sum tær gerast viðkomandi. Kanningin fevnir rættiliga vítt, og allar myndirnar verða ikki viðgjørdar í tekstinum. Viðmerkingar eru gjørdar til tey úrslit, sum undirritaði heldur vera mest viðkomandi og áhugaverd. Tó skal dentur leggjast á, at møguligt er hjá hvørjum einstøkum lesara at hava sínar egnu tulkingar av úrslitunum og eisini metingar um, hvat er mest viðkomandi. 3.1. Demografisk samanseting Kynsbýtið av føroyskum útisetum í Bretlandi er rættiliga javnt (mynd 1), serliga um vit samanbera við útisetar í Danmark, har talan er um nógv fleiri kvinnur í mun til menn. Útisetar í Bretlandi eru eisini rættiliga ungir. Millum annað síggja vit, at væl omanfyri ein triðingur av teimum eru í aldursbólkinum 20-24, og sera fá eru 30 ár ella eldri (mynd 2). Sera stórur partur av teimum eru undir útbúgving, og nógv eru byrjað uppá útbúgvingina fyri stuttari tíð síðan (mynd 12). 3.2. Viðurskifti í Bretlandi Nógvir av útisetunum hava búð í Bretlandi í stutta tíð (mynd 5). Sum dømi kann nevnast, at meiri enn ein fimtipartur av øllum luttakarunum hevur búð í Bretlandi í minni enn eitt ár. Við at samanbera mynd 5 og mynd 12 kunnu vit staðfesta, at heilt nógvir av hesum "nýggju" útisetum eru byrjaðir uppá útbúgving á heysti í 2008. Knappligi vøksturin av føroyskum lesandi í Bretlandi sæst, við tað at ein stórur meginpartur av luttakarunum hevur búð í Bretlandi í 4 ár ella minni, sum eisini er vanliga longdin á útbúgvingum í Bretlandi. Sera nógvir av luttakarunum hava útbúgving sum orsøk til at koma til Bretlands (mynd 6). Havast má í huga, at mynd 6 er ein einføld útgáva av veruleikanum, tí at allar møguligar orsøkir, sum fólk kunnu hava til at flyta til Bretlands, eru ikki umboðaðar. Tó síggja vit, at tey flestu leita sær til Bretlands at fáa útbúgving, og rættiliga nógv vilja "royna okkurt nýtt". Útbúgving er eisini størsta orsøkin hjá fólki at búgva í Bretlani í løtuni. Næstan tveir triðingar av luttakarunum eru í Bretlandi í løtuni, tí tey eru undir útbúgving, meðan umleið ein fimtipartur hevur arbeiði sum orsøk (mynd 7 og 8). Her er talan um rættiliga stóran mun, um vit samanbera við kanningina hjá NAB, har nógv fleiri høvdu fulltíðararbeiði í Danmark. 12 Orsøkin til stóra munin millum útisetar í Danmark og í Bretlandi er óivað tann, at tað hevur verið vanligt hjá føroyingum at flutt til og búleikast í Danmark í nógv áratíggir, meðan tað er stutt síðani at føroyingar byrjaðu at flyta til Bretlands í stórum tali. Í myndunum 9, 10 og 11 eru tveir bólkar umboðaðir: Tey, sum eru í ferð við útbúgving í Bretlandi, og tey, sum einaferð hava tikið útbúgving í Bretlandi. Eitt, sum ger seg týðiliga galdandi, er, at rættiliga nógvir føroyingar fáa sær samfelagsvísindaliga útbúgving í Bretlandi. Tó eru handilsfrøðiligar, hugvísindaligar og listarligar útbúgvingar eisini væl umboðaðar; í øllum førum millum tey, sum eru undir útbúgving í løtuni (mynd 9). Flestu útbúgvingar, sum vera tiknar í Bretlandi, eru miðallangar (mynd 10). Hetta er ikki óvæntað, tí fáar einstakar útbúgvingar í Bretlandi eru longri enn 4 ár. Tær útbúgvingar, sum taka longri tíð, eru ofta innan faklig øki, sum ikki eru so væl umboðað í mynd 9, til dømis løgfrøði, læknavísind og verkfrøði. Nógvir útisetar í Bretlandi høvdu ikki verið áhugaðir í at tikið útbúgvingina í Føroyum um hetta var møguligt (mynd 11). Orsøkirnar til hetta kunnu vera nógvar, men hugsast kann, at nógv hava hug at búgva í fremmandum landi, ella "royna okkurt nýtt" (mynd 6), samstundis sum tey útbúgva seg. Tó skal leggjast afturat, at heilt fitt av fólki høvdu, ella høvdu kanska, tikið útbúgvingina ella partar av henni í Føroyum um gjørligt. Um vit leggja tey, sum hava sagt "ja", saman við teimum sum hava sagt "ivandi" í mynd 11, er talan um ein rættiliga stóran bólk, sum ikki hevði útihýst møguleikanum at tikið útbúgving í Føroyum. Størsti partur av lesandi føroyingum í Bretlandi eru á fyrsta ári av síni útbúgving. Harafturat er næstan ein triðingur á øðrum ári (mynd 12). Vert er at nevna, at nøkur av teimum, sum hava svarað "á 1. ári", hava møguliga búð í Bretlandi í fleiri ár, tí summi kunnu vera á fyrsta ári av Master útbúgving. Sostatt er møguligt, at myndin ikki vísir nágreiniliga, hvussu nógv eru komin til Bretlands at lesa í 2008. Hinvegin, um vit hyggja at og samanbera mynd 5, "Longd á uppihaldi í Bretlandi", við mynd 12 ,"Hvussu langt lesandi útisetar eru komnir við síni útbúgving", kunnu vit vera rættiliga vís í, at nógv av teimum, sum hava búð í Bretlandi í minni enn eitt ár, eru á 1. ári av síni útbúgving og umvent, tí talan er um sera stórt býti av øllum luttakarunum. Flestu føroyskir útisetar trívast í Bretlandi. Næstan tveir triðingar av luttakarunum søgdu seg trívast "sera væl", meðan ein hampiliga stórur partur segði seg trívast "væl" (mynd 17). 13 Trivnaður og tilknýti ganga ikki hond í hond, tí flestu av luttakarunum siga seg bara hava "nakað av tilknýti" til bretska samfelagið (mynd 18). Sostatt ber væl til at trívast í einum landi, hóast tilknýtið ikki er sterkt. Tað er púra greitt, at útisetar fáa sterkari tilknýti til sítt vertsland, jú longur teir búgva har. Nógvir av luttakarunum, sum søgdu seg hava "einki tilknýti" ella "nakað av tilknýti" hava búð í Bretlandi í fá ár, meðan tey flestu, sum søgdu seg hava "sterkt tilknýti" ella "sera sterkt tilknýti", hava búð har í longri tíð (mynd 19). Hetta samsvarar við kvantitativu kanningina hjá NAB, har føroyingar, ið hava búð í Danmark leingi, vístu seg at hava sterkari tilknýti til danska samfelagið. Næstan helvtin av luttakarunum hava sosiala samveru við ikki-føroysk vinfólk hvønn dag, meðan fyri ein góðan triðing er tað hvørja viku (mynd 20). Hetta er helst ikki óvæntað, tí fáir føroyingar eru í Bretlandi í løtuni, og tískil liggur ikki so væl fyri hjá nógvum at vera saman við øðrum føroyingum í gerandisdegnum. Hetta eru tey flestu, ið fara til Bretlands, óivað tilvitað um, og tað kann tí hugsast, at tey eru fyrireikað uppá at samskifta nógv við ikkiføroyingar. 3.3. Samband við Føroyar og føroyingar Útisetarnir í Bretlandi hava rættiliga sterkt og regluligt samband við Føroyar og/ella føroyingar. Ein stórur meiriluti hevði verið í Føroyum fyri minni enn 6 mánaðum síðani (mynd 27). Tað er sostatt sannlíkt, at flestu av luttakarunum vitja Føroyar regluliga. Eisini síggja vit, at meiri enn helvtin av teimum eru saman við føroyskum vinfólkum, sum eisini búgva í Bretlandi, antin hvønn dag ella hvørja viku5 (mynd 28), og at ein greiður meiriluti brúkar føroyskar fjølmiðlar hvønn dag (mynd 29). Stóra nýtslan av føroyskum fjølmiðlum kann hugsast at samsvara við stóra áhugan í føroyskum politikki (mynd 23). Nýtslan av føroyskum fjølmiðlum styrkir óivað um henda áhuga. Hinvegin er eisini møguligt at áhugin fyri føroyskum politikki økir um nýtsluna av fjølmiðlum, tó at tað eisini kunnu vera aðrir áhugar, sum birta uppundir. 3.4. Hugburður til føroyska samfelagið Myndirnar frá 30 til 44 vísa hugburð hjá útisetum til føroyska samfelagið. Myndirnar frá 30 til 35 viðgera fyrimunir ella ymiskt, sum útisetar kunnu hugsast at síggja sum orsøkir til at 5 Við at samanbera mynd 28 við mynd 20 síggja vit, at luttakararnir eru nakað meiri saman við ikki-føroyskum vinfólki enn saman við føroyskum vinfólki, tá ið tey eru í Bretlandi. 14 flyta til ella búgva í Føroyum, meðan myndirnar frá 36 til 44 viðgera vansar ella ymiskt, sum útisetar kunnu hugsast at síggja sum orsøkir til ikki at flyta til ella búgva í Føroyum. Myndirnar frá 30 til 44 hava myndir afturat sær, til dømis 30.a, sum vísa týdningin av viðkomandi spurningum fyri avgerðina um, hvørjum landi útisetarnir vilja búgva í. Millum fyrimunirnar sæst, at flestu av luttakarunum vilja, at teirra børn læra føroyskt (mynd 31), halda tað vera gott hjá børnum at vaksa upp í Føroyum (mynd 34), halda tað hava týdning at vera saman við familju og vinfólki í Føroyum regluliga (mynd 35), ynskja at skapa framgongd í Føroyum (mynd 30) og leingjast eftir náttúruni í Føroyum (mynd 32). Hinvegin var tað minni enn helvtin av luttakarunum, sum segði seg sakna frítíðarítriv/mentanarlig tilboð í Føroyum (mynd 33). Eisini er munur á, hvussu stóran týdning málini nevnd omanfyri hava fyri avgerðina um, hvørjum landi luttakararnir vilja búgva. Í hesum sambandi kann nevnast, at regluligt samanhald við familju og vinfólk (mynd 35.a), at tað er gott hjá børnum at vaksa upp í Føroyum (mynd 34.a) og ynski um at børnini læra føroyskt (mynd 31.a), vóru tey mál, sum vigaðu nógv, meðan hini trý málini - at skapa framgongd (mynd 30.a), føroyska náttúran (mynd 32.a) og frítíðarítriv/mentanarlig tilboð (mynd 33.a) - høvdu minni týdning. Millum vansarnar sæst, at sera nógvir av luttakarunum halda, at ferðasambandið til og úr Føroyum ikki er nóg gott (mynd 37), at fakligar avbjóðingar og/ella umhvørvi vanta (mynd 36), at støðið í fólkaskúlanum ikki er nóg gott (mynd 41), at veðrið er ov ringt (mynd 44), at samfelagið er ov konservativt (mynd 39), at tað er ov torført at finna hóskandi bústað (mynd 38), og at frítíðarítriv/mentanarlig tilboð ikki eru nøktandi (mynd 40). Harafturat er tað umleið helvtin av luttakarunum, sum finst at barnaansingarplássum (mynd 42) og væl minni enn helvtin, sum heldur, at fíggjarligar/sosialar stuðulsskipanir í Føroyum ikki eru nøktandi (mynd 43). Týdningurin av omanfyri nevndu málum var eisini ymiskur í sambandi við val av bústaði. Fakligar avbjóðingar og/ella fakligt umhvørvi (mynd 36.a) vigar mest, men ferðasamband (mynd 37.a), bústaðarviðurskifti (mynd 38.a), og tað, at samfelagið er ov konservativt (mynd 39.a), eru eisini sera týðandi faktorar fyri nógvar av luttakarunum. Fyri umleið ein triðing av luttakarunum hava frítíðarítriv/mentanarlig tilboð (mynd 40.a), barnaansingarpláss (mynd 42.a) og støðið á fólkaskúlanum (mynd 41.a) nógv at siga, meðan ein fjórðingur sigur, at 15 fíggjarligar/sosialar stuðulsskipanir (mynd 43.a) hava nógv at siga. Tað, sum hevur minst týdning fyri avgerðina um bústaðarland, er veðrið (mynd 44.a). Nógv av hesum úrslitum líkjast teimum, sum NAB fekk burturúr sínum kanningum. Hóast stórur munur er á demografisku samansetingini av útisetum í Danmark og teimum í Bretlandi kann staðfestast, at teir eru meira ella minni samdir um, hvat teir halda vera gott og ringt við føroyska samfelagnum (hóast onkur untantøk eru hesum viðvíkjandi6). Talva 1 er ein samanbering av mynd 30 og mynd 36. Her síggja vit, at tveir triðingar 7 av luttakarunum vóru bæði "samdir" ella "sera samdir" í, at tað eru vantandi fakligar avbjóðingar og/ella fakligt umhvørvi í Føroyum og "samdir" ella "sera samdir" í, at tey vilja skapa framgongd í Føroyum. Sostatt kann tað hugsast, at nógvir av hesum útisetum hava eitt ynski um, at fakligar avbjóðingar og umhvørvi í Føroyum betrast, tí so fáa tey samstundis møguleika at skapa framgongd í heimlandinum. 3.5. Samleikakenslur Teir allarflestu av luttakarunum hava eina sera sterka føroyska samleikakenslu, næstan ein triðingur sigur seg hava eina sterka norðurlendska samleikakenslu, og beint omanfyri ein fimtapart kennir seg "sterkt" sum heimsborgarar. Nógvir av luttakarunum hava miðal norðurlendska, evropeiska ella heimsborgara samleikakenslu. Flestu av luttakarunum hava antin onga ella veika bretska og danska samleikakenslu8 (mynd 45). Greitt er, at tey flestu, sum hava búð minni enn 1 ár í Bretlandi hava onga bretska samleikakenslu. Av teimum, sum hava búð eitt sindur longur (1-2 ár), eru nógv, sum hava eina veika bretska samleikakenslu, meðan nógv av teimum, sum hava búð 5 ár og longri 6 Teir einastu týðandi munirnir, sum funnir vóru á hugburðinum hjá útisetum í Danmark og útisetum í Bretlandi vóru viðvíkjandi fíggjarligum og sosialum stuðulsskipanum og ferðasambandi. Flestu av útisetunum í Danmark hildu fíggjarligar og sosialar stuðulsskipanir í Føroyum vera ónøktandi. Tað hildu útisetarnir í Bretlandi, sum heild, ikki. Orsøkin er møguliga tann, at útisetarnir samanbera Føroyar við sítt vertsland á hesum øki, og gera sær nakrar niðurstøður út frá tí. Bretskar stuðulsskipanir fevna ikki líka breitt sum tilsvarandi skipanir í norðurlondum, og tað kann tí hugsast, at fatanin hjá útisetum í Bretlandi av teimum føroysku skipanunum er betri enn hjá útisetum í Danmark, har stuðulsskipanir eru á sera høgum støði. Útisetarnir í Bretlandi funnust í nógv størri mun at ferðasambandinum til og úr Føroyum enn útisetarnir í Danmark. Orsøkin til hetta er óivað tann, at títtleikin á flogferðum til Danmarkar er væl hægri enn til Bretlands, og at er einki beinleiðis flogfar er millum Føroyar og Bretland stórar partar av árinum. 7 Tey fýra tølini skrivað við feitari skrift í talvu 1 telja 66,6% samanlagt, sum umboðar tveir triðingar av luttakarunum. 8 Teir útisetar, sum hava búð í Bretlandi í stutta tíð hava, eftir hesum at døma, heilt ymiskar fatanir av hugtøkunum "tilknýti" og "samleiki", tí teir hava lættari við at siga seg hava tilknýti til Bretlands (mynd 18), enn at teir hava bretska samleikakenslu (mynd 45). 16 hava miðal og sterka bretska samleikakenslu (mynd 46). Hóast fá fólk hava búð leingi í Bretlandi, so er hetta ein ábending um, at fólk kenna seg meira og meira sum bretar, jú longur tey búgva har. Tó vita vit, at næstan allir luttakararnir - eisini tey, sum hava búð leingi - hava eina sterka føroyska samleikakenslu. Harvið er greitt, at tann bretski samleikin ikki kemur ístaðin, men legst afturat føroyska samleikanum. 3.6. Framtíðarætlanir Meginparturin av luttakarunum búðu í Tórshavn, áðrenn flutt var til Bretlands (mynd 47), og tey allarflestu vænta eisini at búgva í Suðurstreymoy, um tey flyta aftur til Føroya (mynd 48). Teir flestu av luttakarunum hugsa antin "sjáldan" ella "við hvørt" um at flyta aftur til Føroya, meðan meiri enn ein fimtapartur hugsar "ofta" um tað (mynd 49). Ein triðingur av luttakarunum heldur tað vera "sera sannlíkt" at búgva í Føroyum í framtíðini, meðan minni enn ein fimtapartur segði tað sama um Bretland. Hóast nógv siga tað vera ósannlíkt, at tey fara at búgva í Danmark ella øðrum norðurlandi, so eru hesir møguleikar eisini "ivamál" og "sannlík" fyri nógvar av luttakarunum (mynd 50). 17 4. Kvalitativa kanningin Av tí at kvalitativa kanningin viðgjørdi eina ørgrynnu av ymiskum evnum, verða viðmerkingar gjørdar niðanfyri til tey mál, sum undirritaði helt vera mest viðkomandi og áhugaverd fyri føroyska lesaran. Øll viðkomandi sitat eru samlað aftast í ritgerðini (7.2. Sitat frá kvalitativu kanningini), og nøkur fá eru aftast í hvørjum undirkapitli niðanfyri. 4.1. Viðurskifti í Bretlandi Orsøkirnar hjá flestu av luttakarunum at fara til Bretlands upprunaliga var útbúgving. Nakað, sum gekk aftur í samrøðunum við teir luttakararnir, sum lesa, var, at tey, av ymiskum orsøkunum, ynsktu at lesa aðrastaðni enn í Danmark. Annars vóru tað enska málið, útbúgvingarstuðul (ÚSUN), avbjóðingin í sambandi við at búgva í einum sera stórum býi (í hesum føri London), og samband við fjølmiðlar gjøgnum uppvøksturin (í hesum føri MTV og BBC), sum vóru nevnd í samrøðunum sum orsøkir til at fara til Bretlands at lesa/búgva. Flestu av luttakarunum kenna seg heima antin í Bretlandi sum heild ella í býnum, har tey búgva. Ein av orsøkunum til hetta er, sambært nøkrum av luttakarunum, at tað er sera lætt hjá útlendingum at hava tað gott, tá ið so nógvir aðrir útlendingar eru í sama stað (í býnum ella á lærustovninum). Eisini verður nevnt, at longsulin heim til Føroya onkuntíð lúrir, og at ein onkuntíð kennir seg "splittaðan" ímillum tvey samfeløg. Fyri tey, sum búgva í London, er tað ein uppliving at búgva í einum býi við so nógvum mentanum. Sambært tveimum av útisetunum kunnu føroyingar læra av bretum, tá ið tað kemur til at fáa útlendingar at kenna seg vælkomnar í samfelagnum. Eisini verður Aberdeen nevnt sum dømi um, hvussu góða ávirkan eitt stórt altjóða universitet hevði havt á føroyska samfelagið. Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (1) Eg vildi gera okkurt annarleiðis enn at fara til Danmarkar. Eg vildi sleppa at læra enskt. Og eg vildi hava onkrar aðrar førleikar enn onnur, sum eru í Danmark. Kvinna, 25, arbeiðandi, 3. árið í London Tað virkaði eitt sindur meira útfordrandi og meira krevjandi at fara til London enn at fara til Danmarkar. Mær hevur altíð dámt væl enska málið. (...). Eitt annað var, at universitetini her eru viðurkend í øllum heiminum. 18 Kvinna, 27, lesandi, 5. árið í Aberdeen Eg havi ongantíð ætlað mær til Danmarkar at lisið, men eg havi ætlað mær at lisið. Og eg havi altíð hugsað um Bretland heldur enn Danmark, tí eg haldi tað er okkurt við mentanini her. Havi onkra familju í Onglandi...og vit høvdu BBC í sjónvarpinum fyrr og...hugdi nakað eftir tí...havi tímað væl enskt. Lisið enskar bøkur frá mann var lítil (...). So tað var kanska serliga málið og mentanin, sum vóru meira tiltalandi enn tað danska. Maður, 26, júst útbúgvin, 5. árið í Aberdeen Tá eg byrjaði at hugsa um at lesa, tá hugsaði eg at fáa tvær flugur við einum smekki. At fáa málið. (...). Tað var meira ella minni fastlagt at tað skuldi vera Bretland...eftirsum tað er so nær. Eg veit ikki um eg hevði tíma alt for langt, tí tað hevði verið dýrt. Og sjálvandi eisini tað, at tá var tað kortsíðani komið hetta við, at teir stuðla tær upp til 120.000. Og áðrenn máttu fólk betala og alt tað. Tað var eg slett ikki intresseraður í. So hevði eg farið til Danmarkar, heilt sikkurt, hevði tað ikki verið. Vissi eg hevði skulað betalt hvørt ár eini 40-50.000 og tá eg hevði verið liðugur við útbúgvingina, skylda eini 3-400.000. Tað hevði eg slett ikki tímað. So eg valdi Bretland, eftirsum at eg kundi fáa stuðul. Kvinna, 34, arbeiðandi, 15. árið í London Orsøkin til, at eg valdi akkurát London er, at eg føldi meg heima beinan vegin her. Altso, tá eg vaks upp í Føroyum, tá var tankin altíð onkra aðrastaðni. Tá eg so bleiv okkurt um 16 kom MTV til Føroyar, sum gratis kanal. Tað var ein stór inspiratiónskelda til mín...at síggja hvat skeddi aðrastaðni. (...) Eg visti líka sum aftan fyri onkra staðni, at tað var her, eg fór at vera. Maður, 29, lesandi, 5. árið í London Tað var soleiðis, at tá ið eg einaferð kom hendan vegin...at ein býur sum London er ein góð avbjóðing. Tað var nakað, sum eg vildi upprunaliga. Eisini tá mann hevur áhuga í at fáa sær útbúgvingina her og praktisera her...tað gevur nakað eyka, tí at tað er London. Tað er líka sum eitt heilt serligt stað. Kvinna, 25, arbeiðandi, 3. árið í London Eg búgvi í London, og tað er ikki akkurát tað sama sum at búgva aðrastaðni í Bretlandi. Hetta er ein mega stórur býur (...) og mær dámar væl, tí at tað er ógvuliga internationalt. Fólk koma allastaðni frá. Maður, 30, lesandi, 5. árið í London Eg haldi, tað er øðiliga lætt, at kenna seg heima her, tí at meginparturin av fólkunum, sum búgva her [í London], eru innflytarar. Men tað er altíð deiligt at koma heimaftur [til Føroya]. Legg merki til at eg sigi enn "heimaftur" um Føroyar. (...) men tað er eitt sindur soleiðis, at tá eg eri heima í ein mánaða ella tríggjar mánaðar, tá vil eg altso gjarna sleppa avstað aftur til London. So eg haldi, at eg kenni meg heima her, so nógv sum ein føroyingur nú einaferð kann. 19 Maður, 26, júst útbúgvin, 5. árið í Aberdeen Eg kenni meg heima her...men hvørja ferð eg havi verið her í einar tveir mánaðir, tá leingist mann eitt sindur aftur til Føroya. Og tá ið eg eri í Føroyum og havi verið har í ein, tveir mánaðir, so leingist mann aftur hertil. So mann hevur akkurát sum tvey heim. Mann er eitt sindur splittaður, men ikki uppá ein negativan máta. Eg haldi faktiskt uppá ein positivan máta. At vissi eg bara var í Føroyum, so hevði eg gingið glipp av nøkrum. Og vissi eg bara hevði verið her, so hevði eg følt, at so manglar okkurt, tí at eg føli ikki, at alt er her. Kvinna, 34, arbeiðandi, 15. árið í London Eg haldi, at eg komi í samband við næstan alt slag av fólkaslagi. Eg arbeiði saman við italienarum. Havi vinkonur frá Australia, Englandi og Suður Afrika... ja allastaðni frá. Eg fáist eisini við fólk sum eru allastaðni frá. (...). Uttan mann hevur hugsað um tað, so hevur mann ígjøgnum dagin tosað við so nógvar mentanir. Kvinna, 27, lesandi, 5. árið í Aberdeen Eg haldi, at vit í Føroyum kunnu læra av teimum. Til dømis, tá tað kemur til at integrera fólk og sovorðið. Tað hevur eydnast væl her. Útlendingar í Aberdeen og...universitetið í Aberdeen, haldi eg, riggar nokkso væl sum dømi uppá, hvat tað kann vera í Føroyum. Onkur hevur tosað um eitt stórt universitet einaferð, og hvør skal ganga har. Her eru eini 20.000 meir í býnum, tá ið fólk ikki eru í feriu. Og ræðuliga nógvir útlendingar, sum føla seg vælkomnan her. Tað er gott fyri vinnurnar í økinum. Møguleikar av øllum møguligum slag. Og at fáa nýggjar heilar til virkini her. Kvinna, 24, lesandi, 4. árið í Aberdeen Bretar eru meira fólkaligir og blíðir enn føroyingar. Tey eru meira opin yvirfyri fremmandum fólkum. Tú sitir ikki og følir teg illa, í hvussu er eg, tá ið tú sitir í einum tíma og roynir at úttrykkja teg. Sjálvt um tú ongantíð kemur at tosa líka væl sum tey. Tú følir teg yvirorðnað øðiliga væl, haldi eg. Eg veit ikki, um tað er tí, at tey eru von at hava fólk, sum ikki tosa øðiliga væl enskt. Tey eru von við at hava nógv onnur fólkasløg og sovorðið inni. (...) tað er í hvussu er eitt inntrykk, sum mann fær øðiliga skjótt. 4.2. Samband við Føroyar og føroyingar Tað er serliga viðvíkjandi sambandi við aðrar føroyingar, at tað er munur á útisetum í Aberdeen og teimum búsitandi í London. Tey, sum búgva í Aberdeen, siga seg hava sera nógv samband við aðrar føroyingar í býnum; nóg nógv til at tey hava fingið fleiri nýggj føroysk vinfólk undir uppihaldinum í Bretlandi, meðan Londonbúgvarnar siga seg hava minni samband við aðrar føroyingar. Viðvíkjandi vitjan til Føroya leggja luttakararnir serliga dent á, at ferðaseðlarnir áttu at verið bíligari. 20 Kvinna, 27, lesandi, 5. árið í Aberdeen Tað, at tað eru so nógvir føroyingar her, ger, at mann følir seg eyka føroyskan og heima og tryggan og ikki so langt heimanífrá. Og ger tað, at mann kanska hugsar um at flyta heimaftur, tí at mann tosar føroyskt allatíð og kemur saman við føroyingum. Kvinna, 24, lesandi, 4. árið í Aberdeen Her hevur verið øðiliga gott at verið, men tað hevur kanska okkurt við tað at gera, at her eru nógvir føroyingar, og at eg kom skjótt inn í ein bólk av fólkum...av føroyingum. Og at mann kom at kennast, faktiskt bara tí mann var føroyingur. Og nú hevur mann fingið fleiri ordiliga góðar vinir. Eisini valdi eg at búgva á kollegii, og har kom eg at kenna nógv fólk her frá. Tað helt eg vera ordiliga positivt. At koma inn í mentanina ordiliga. Og skúlan kann eg eisini bara siga gott um allan vegin ígjøgnum. Her er øðiliga annarleiðis enn í Føroyum, men eg haldi gott, at tað, sum er øðrvísi, kann vera gott. Kvinna, 34, arbeiðandi, 15. árið í London Eg síggi føroyingar her niðri við hvørt. Altso, eg royni ikki at síggja føroyingar fyri at síggja føroyingar, ella tosa føroyskt. Tað, at tosa heim, uppfyllir alt hatta har sum so. Men serliga í fyrstani, tá einki samband var, so hevur tað hjálpt mær at 100 prosent integrera meg her yviri, uttan at leita eftir sikkurheitsnetum (...) tað er ein sosial hending [tá ið føroyingar hittast], tí at mann er blivin eldri, og tað er stuttligt at síggja fólk og vita hvat sker. Kanska tey hava meira informatiónir um hvat sker heima, enn mann sjálvur hevur. Maður, 29, lesandi, 5. árið í London Seinastu trý árini havi eg verið eina ferð um árið í Føroyum, altso um summarið. Tað er minimum eina ferð, ella kanska tvær ferðir, um jólini. Tað kostar at koma heim. (...). Altso, vissi eg skuldi búð her beint og farið heim tvær ferðir um árið, so hevði eg ikki farið nakra aðrastaðni, so tað er nøkulunda. So, eg trúgvi eina ferð um árið er realistiskt. Kvinna, 25, arbeiðandi, 3. árið í London Eg plagi at fara heim tvær ferðir um árið. (...). Eg hevði ógvuliga gjarna vilja sæð bilettirnar blivið bíligari, so mann hevði kunna farið heim oftari. Ikki bara fyri at síggja familju og vinir oftari, men eisini fyri tað vinnuliga og fáa møguleikar har og halda tað við líka. Tað er fullkomuliga absurt, tí at eg kann fara til Morokko ella longur fyri sama prís. 4.3. Hugburður til føroyska samfelagið Samrøðurnar avdúkað eitt gjøgnumgangandi tvílyndi í útisetunum viðvíkjandi føroyska samfelagnum. Flestu av luttakarunum leggja út við positivum viðmerkingum, men viðganga stutt aftaná at vera misnøgd og onkuntíð beinleiðis ørg inn á ymiskt við føroyska samfelagnum. Positivu viðmerkingarnar eru ofta kenslubornar og bera onkuntíð brá av 21 einum longsli eftir farnari tíð. Sagt verður, at Føroyar fara altíð at vera heimið, og at bæði familja, vinir, føroyska náttúran og annað gera sítt til at varðveita eitt heldur ógreinandi tilknýti, sum liggur í øllum føroyingum. Føroyar vera eisini sagdar at vera tryggar og avstressandi í mun til onnur lond. Hóast útisetarnir búgva í býum, sum hava eina mongd av frítíðartilboðum, lata nøkur av teimum sera væl at frítíðarmøguleikum í Føroyum. Millum annað verður sagt, at í Føroyum eru nógvir av frítíðarmøguleikunum ókeypis, til dømis ymiskt, sum ein kann takast við í náttúruni, og at hetta er ein stórur fyrimunur. Eisini verður nevnt, at teir frítíðarmøguleikar, sum kosta pening (bowling, biograf o.s.fr.), eru betraðir seinastu árini. Munurin á frítíðarmøguleikum í eitt nú London og í Føroyum er, at tað ber betri til at vera kreativur í Føroyum, meðan í London er "óendaligt serverað á einum fati, fyri ein pening", sum ein tekur til. Til seinast verður nevnt, at tað er sjáldan, at ein skal ferðast leingi í Føroyum, og tí er tað skjótari og lættari at fáa gagn av frítíðarmøguleikunum, hóast hesir ikki eru so nógvir í tali. Ein av útisetunum hevur positiva fatan av starvsmøguleikum í Føroyum. Hon sigur seg hava hoyrt um størv í Føroyum, sum ljóða spennandi, og sum hon hevði havt hug at roynt. Hinvegin eru fleiri útisetar, sum hava eina verri fatan av starvsmøguleikum í Føroyum. Hesir vilja vera við, at føroyski arbeiðsmarknaðurin er heldur avmarkaður og hevur ov lítið at bjóða fólki við ávísum hægri útbúgvingum (hetta koma vit aftur til í 4.6. Framtíðarætlanir). Eisini verður nevnt, at føroyski arbeiðsmarknaðurin hevur ov lítið av vitan og manglandi perspektiv viðvíkjandi útbúgvingum tiknar uttanfyri Danmark. Í samanbering við Bretland verður sagt, at har er ein anti-intellektualisma í Føroyum, sum ger samfelagið minni áhugavert enn tað bretska. Eisini verður sagt, at føroyska samfelagið er ov konservativt. Her vera dømi tikin, bæði í sambandi við avoldaðar rúsdrekka- og heilidagslógir, manglandi vilja til at fremja aðrar vinnur enn fiskivinnuna, manglandi áhuga fyri at fáa útlendska arbeiðmegi til landi, snævurskygda tankagongd viðvíkjandi øðrum mentanum og tað, at politisk mál vera viðgjørd út frá persónligum átrúnaðarligum sjónarmiðum. Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (1) 22 Eg kenni meg mest heima, tá ið eg eri í Føroyum. Tað kemur sjálvandi av tí, at mann er føddur og uppvaksin í Føroyum. Mann hevur sína familju. Mann hevur eitt heim at koma heim til. Mann hevur eitt kamar. Tú hevur tínar vinir. Og tað, at tey tingini, sum definera ein føroying, eru tættari við. Tað, at tú hevur føroyskan mat og føroyska mentan, tað, sum tú kallar føroyska mentan. Tað liggur mær øðiliga nær. Maður, 30, lesandi, 5. árið í London Eg haldi at Føroyar altíð verður heimið. Tað haldi eg. Eg haldi at tá mann...ja onkuntíð hevur mann hug at blíva eitt sindur romantiskur um tað, men tað er eitt ella annað við at har eru nøkur bond, sum ongantíð koma at slítast. Tað er hatta har við náttúruni og at vera umringaður av fjøllum og havi. Eg trúgvi, tað fer ongantíð úr einum føroyingi. Mann hoyrir ofta um familjur sum eru fluttar til Danmarkar, sum flyta heimaftur aftaná 10-20 ár. Har er eitt ella annað, sum knýtir okkum at Føroyum. Kvinna, 25, arbeiðandi, 3. árið í London Hasin tryggleikin heima er so avstressandi. Eg veit, at tað eru fólk heima, sum eru stressaði av at arbeiða, men eg rokni við, at tað má vera eitt av teimum minst stressandi støðunum í verðini, í hvørt fall um familjusystemið hjá tær fungerar, og vissi tú hevur nóg nógv at gera í frítíðini. Jú eldri eg blívi, jú meira hugsi eg um tað. Kvinna, 34, arbeiðandi, 15. árið í London Tá mann kemur heim til Føroyar, so kemur mann oftani við tí í høvdinum, at mann er útlendingur sjálvur, tí at mann setur meira virði á náttúruna; tað er eitt stórt luksus, tá mann kemur heim. At mann bara kann fara ein gongutúr niðan í hagan ella Svartafoss. Tað, í sær sjálvum, kann vera eitt upplivilsi fyri meg, og so hugsar mann um møguleikarnar, um tað var ein útlendingur, sum aldrin hevur verið í Føroyum fyrr, hvussu nógv mann hevur at bjóða uppá, uttan at mann skal keypa seg til tað. Meðan her [í London] er óendaligt servera á einum fati, fyri ein pening. Kvinna, 25, arbeiðandi, 3. árið í London Eg haldi, at tað er massar av frítíðarmøguleikum í Føroyum. Eg gekk til dans, eg spældi við einum jazz horkestri, sang kór og so víðari. Eg haldi, at møguleikarnir at vera kreativur, og skapa nakað eru nógv størri í Føroyum enn nógva aðrastaðni. Her [London] er nógv ting at fara til og síggja, men øgiliga passivir frítíðarmøguleikar. (...). Eisini møguleikar hjá børnum í ítrótti og sovorðið nakað. Um mann vil nakað øðiliga spesifikt, so er tað kanska ringt [í Føroyum]. Um mann vil, so finnur mann okkurt, og mann hevur nógv meira tíð. Tað eru so stórir avstandir í stórbýnum, meðan í Føroyum er tað nógv tættari. Kvinna, 27, lesandi, 5. árið í Aberdeen Eg haldi, at har eru góðir møguleikar [at finna starv]. Eg havi spurt meg fyri hjá øðrum, sum arbeiða í Føroyum, og eg haldi har eru ordiliga nógv spennandi arbeiði, sum eg hevði tímað ordiliga væl. 23 Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (2) Mítt indtryk er, at mann má redusera seg sjálvan eitt sindur, um mann vil arbeiða í Føroyum. Um tú kemur til Føroya við einum Ph.D. í til dømis biologi, so eru tað eini fimm arbeiðspláss, sum tú kanst fara í. (...). Tað eru ikki verðins mest avbjóðandi størv í Føroyum. Tað eru ikki serliga nógv størv, sum passa til hægri akademiskar útbúgvingar. (...) tær resursir og teir førleikar, sum tú hevur útviklað við at gera eina Ph.D. í fleiri ár, teir vera ikki brúktir til fulnar, tað haldi eg ikki. Tú livir ongantíð ordiliga upp til potentialið, sum tú hevur. Tað er mítt indtryk. Maður, 29, lesandi, 5. árið í London Uttan at tað verður for negativt, so eru Føroyar eitt ræðuliga lítið land og tað er nokkso avmarkað, óansæð hvørja vinnugrein tú hevur. (...). Har eru ikki so nógvar avbjóðingar, arbeiðsmøguleikar og hvat tú hevur møguleika fyri at tjena og hvat tú hevur møguleikar fyri at gera yvirhøvur. Tað er ein øðiliga vigtigur postur hjá mær. Kvinna, 24, lesandi, 4. árið í Aberdeen Har er eitt sindur av manglandi vitan og perspektivering í Føroyum, tá ið tað kemur til útbúgving, tí tá ið tú hyggur at lýsingum til størv í tí almenna...tey søkja ofta eftir fólkum við donskum heiti, altso cand. mag. ella cand. mag. psych. Tað fær teg at hugsa eitt sindur um, hví tað er...hví hatta enn er so avmarkað, tá ið tað eru so nógv, sum lesa aðrastaðni enn niðri. (...). Mann følir seg eitt sindur fremmandagjørdan. Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (2) Tað er nógv meira interessant at fylgja við í samfelagnum í Bretlandi enn í Føroyum. Tíðindi eru nokkso inconsequential [ikki týðandi] í Føroyum. (...). Og tað henda meiri ting her. Samfelagið er bara uppá onkran máta meira interessant enn í Føroyum. Og her er ein nógv sterkari tradisjón fyri intellektualismu. Altso, tað eru klók fólk, sum sleppa framat í miðlunum og alt tað. (...). Eg haldi tað er orsakað av eini anti-intellektualismu í Føroyum...eini antielitismu. Tú skalt ikki koma her og siga nakað. Eitt slag av jantelóg. Tað hevur tú ikki her uppá sama máta. Maður, 30, lesandi, 5. árið í London Har er nógv í Føroyum, sum fáa meg at hugsa "lat meg sleppa vekk herfrá". Til dømis, tá ið politikkur blívir...politisk mál blíva viðgjørd útfrá persónligum religiøsum sjónarmiðum, tá hoppi eg av. Tá hugsi eg: "altso, eg tími ikki at búgva her". Tað er eitt sum ger at...eitt av høvuðsmálunum sum ger, at eg ivist í um eg nakrantíð...altso sjálvt um eg flyti aftur til Føroya, so veit eg ikki hvussu leingi tað verður, tí eg klári ikki sovorðið. Tað er eisini eitt, sum er hent nú, tá eg eri fluttur til London. Mann er bevístur um, at mann kanska vil seta nøkur krøv til tað samfelagið, mann býr í. Ístaðin fyri at tá eg búði í Føroyum, tá var tað bara: "soleiðis er tað bara". Maður, 29, lesandi, 5. árið í London 24 Altso, eg haldi at føroyska samfelagið hevur brúk fyri øllum kreftum. Serliga fólki við hægri útbúgvingum. Tí eftir mínari meting, so eru føroyingar lutfallsliga, nú sigi eg lutfallsliga, vælútbúnir. (...) men tað eru ikki so nógvar heilar akademiskar útbúgvingar. Eg haldi føroyingar hava stóran tørv á fólki við hægri lesnaði. Bæði innan fyri almannaverkið, tað politiska og so víðari. 4.4. Samleikakenslur Samleiki er viðkvæmur, tí hann broytist hvørja ferð hann kemur í samband við mentanarligar ávirkanir. Tí er tað ein stór broyting, sum fer fram, tá ið ein, sum hevur búð tað mesta av sínum lívi í Føroyum, leitar sær aðrastaðni at búgva. Ein av luttakarunum umtalaði sín samleika sum 'gypsy', fyri tað fyrsta, tí at hon, sum Londonbúgvi bara er ein av fleiri milliónum av øðrum útlendingum í býnum, og eisini tí at hon kennir tað, sum at samleikin altíð er í broyting nevniliga orsakað av regluliga sambandinum, sum hon hevur við nógvar ymiskar mentanir. Tó er greitt, at allir luttakararnir kenna seg fyrst og fremst sum føroyingar. Nøkur vilja vera við, at tjóðskaparkenslan økist, tá ið flutt verður uttanlands, meðan onnur siga, at tilknýtið til Føroyar er minkað, ella hevur broytt seg, síðani tey fluttu til Bretlands. Nógv bendir á, at ein norðurlendsk samleikakensla eisini ger seg galdandi, tá ið føroyingar flyta úr Føroyum. Sambært tveimum av luttakarunum var tað, tá ið teir komu til Bretlands og høvdu regluligt samband við ikki-føroyingar, at norðurlendska samleikakenslan kom fram. Tað kann tí hugsast, at norðurlendski samleikin er hentur, tá ið samskift verður við fólk, sum ikki vita nakað um Føroyar. Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (1) Eg eri ein ordiligur føroyingur. Tjóðskaparkenslan blívir altíð nógv størri, tá ið mann fer uttanlands, haldi eg ofta, tí mann sær, hvat vit hava, og hvat vit ikki hava. Altso vansar og fyrimunir við at vera føroyingur. Hvussu heldig vit í veruleikanum eru í nógvum førum. Og eisini í nógvum førum, hvat tað er, sum ger, at vit ikki eru komin longri. Men eg føli meg sum ein ordiligan føroying. (...) eg síggi tað, at vit hava ein kultur, sum eg haldi er meira mennandi og gevandi enn tann skotski, altso okkara máti at liva uppá, har familjuvirðir hava nakað at siga. Maður, 29, lesandi, 5. árið í London Mín samleiki...jaja, tað er fullstendiga ótreytað føroyskt líka sum tað var áðrenn. Tað er eingin ivi um tað. (...) Tað er ikki nakað, sum eg hugsi serliga nógv um. Tað er ótreytað. 25 Kvinna, 25, arbeiðandi, 3. árið í London So skjótt eg flutti úr Føroyum, so fekk tað nógv størri týdning, tað at mann var føroyingur. (...) Eg vildi ikki sagt, at eg føli meg sum ein heimsborgara, tí tað er ein sovorðin kliché, og tað passar heldur ikki. (...). Tað hevur nakað at siga, at mann veksur upp í smáum forholdum. At familja hevur nógv at siga, at familjan er stór, og at mann kennir tey øll, sysknabørn, trímenningar, ommudid og abbadid. (...) Um eg fái børn, so hopi eg, at tey einaferð eisini kunnu vera eitt sindur føroysk. So eg vóni at kunna leggja nakað føroyskt í tey eisini. Kvinna, 27, lesandi, 5. árið í Aberdeen Eg eri føroyingur og norðurlendingur ella skandinavi. Fyrst og fremst føroyingur og so norðurlendingur. Føli mest til felags við Ísland og Noreg og kanska Grønland uppá onkran máta. Eg kenni meg kanska eitt sindur av [bretskum] tilknýti, tá ið eg eri heima ella onkra aðrastaðni. Beint nú, tá ið eg eri her [í Aberdeen], tá føli eg meg ikki so bretska. (...) Mann blívir meira tjóðskaparsinnaður og føroyskur og sovorðið [av at vera uttanlands]. Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (1) Hann [føroyski samleikin] er broyttur [undir uppihaldinum í Bretlandi], ja...hann er meira...ella sterkari. Eisini haldi eg sjálvur, at eg eri blivin meira...eg veit ikki um mann kann siga tað... meira skandinaviskur. Ella pro-skandinaviskur... og eg síggi skandinavar sum, altso... eg haldi, at tey eru komin nógv longur enn bretar sosialt og mentanarliga. Maður, 30, lesandi, 5. árið í London Tá eg vaks upp í Føroyum, sum smádrongur, so sá eg meg ongantíð sum føroying. Eg var ein av hesum í MTV generatiónini. Eg sá meg sum ein evropeara heldur enn ein føroying. Ella tað vildi eg gjarna síggja meg sjálvan sum. Tá eg so flutti til London, fann eg útav, at tað var faktiskt ikki heilt rætt. Eg eri ikki so nógv evropeari. Eg eri heldur ein skandinavi...meiri enn nakað annað. So vissi onkur spyr meg, so haldi eg, at tað er nokk tað, eg fyrst vildi fortalt teimum, og síðani tað at eg var úr Føroyum. Men vónandi broytist samleikin so við og við, tá ið mann flytir til nýggj støð. Annars hevur mann misskilt eitt ella annað. Men eg trúgvi ikki, at øll gera tað. Summi koma her, og halda bara saman við sínum egnu landsmonnum uttan nakrantíð ordiliga at læra enskt. So eg trúgvi, at mann kann gott flyta til London, uttan at samleikin broytist, men eg...tað er stór synd um tað hendir. At halda krampaktigt í nøkrum, tað...altso samleiki skal heldur ikki vera ein religión...tað skal vera hampiliga dynamiskt vildi eg trúð. 4.5. Framtíðarætlanir Nakað, sum eyðkendi allar samrøðuluttakararnir var, at eingin hevði tikið endaliga avgerð, um flytast skal til Føroya í nærmastu framtíð ella ikki. Allir søgdu seg hava hug til at flyta 26 heimaftur, men nógvir av teimum nevndu eina ella fleiri orsøkir til, at hetta møguliga ikki fór at bera til. Tað, sum nøkur løgdu dent á var, at møguleikarnir at fáa eitt gott starv í Føroyum er alt avgerandi fyri, um tey nakrantíð flyta heimaftur. Summi av hesum hava útbúgvingar, sum tey ikki vænta kunnu brúkast í Føroyum (til dømis útbúgvingar innanfyri teologi ella bretska lóg) og tí søgdu tey, at útlitini fyri at flyta heimaftur ikki vóru serliga góð. Fleiri nevndu, at hóast tey ætla sær heimaftur, so verður hetta seinni, til dømis tá ið tey hava fingið arbeiðsroyndir, roynt seg í øðrum landi ella tá ið tey fara at fáa børn. Tað er ikki møguligt at skráseta parlag í Føroyum, og hetta heldur ein samkyndur útiseti vera ov galið. Hon sigur seg hava hug at búgva í Føroyum, men at hetta ikki er møguligt, tí hon er gift við kvinnu frá Suðuramerika, sum ikki kann fáa uppihaldsloyvi í Føroyum. Lagt var afturat, at tað er ikki kann vera rætt, at tær kunnu flyta saman til Danmarkar, men ikki til Føroya. Samanumtikið var hugurin at flyta til Føroya góður, hóast fleiri sóu tað sum órealistiskt at flyta heimaftur í nærmastu framtíð. Tó viðgingu teir flestu av útisetunum, at um starvið er tað rætta, og um samfelagið samstundis gerst meira lokkandi uppá aðrar mátar, so er møguleikin altíð til staðar. Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (2) Sjálvandi eg leingist til Føroya, tí tað er har mann...tað er har tað primera heimið uppá ein máta er. Men eg føli, at tað [tilknýtið til Føroyar] minkar eitt sindur. Tá ið eg hugsi um, hvat fari eg at gera í framtíðini. Tað verður allarhelst ikki í Føroyum. Kanska, men tað er líka stórur kjansur, um ikki størri kjansur, at eg verði uttanlands, í Bretlandi ella onkra aðrastaðni. Kanska hevur tað okkurt við tann kensluliga innstillingin at... eg fari sikkurt at vera her. Eg havi verið her leingi, og eg fari at vera her í nøkur ár afturat. (...) tað hevur nógv við tað professionella at gera. Um eg skal arbeiða við tí, sum eg havi lisið. Maður, 30, lesandi, 5. árið í London Tað hevði kanska verið ein sjarma at farið heim í eitt ár av og á. Men vissi eg fari heim, so er tað ikki permanent. Um eg vendi heim seinni, tað veit eg ikki. Men eg haldi ikki, at eg tími hatta við at leggja endaligar ætlanir um, hvar eg vil búgva permanent. Tað dugi eg ikki at síggja nakra grund til longur. Og um eg skal heimaftur at arbeiða permanent í Føroyum, so skal tað vera á einum góðum arbeiðsplássi. Tað er heilt sikkurt. Eg síggi tað eitt sindur sum, at mann ofrar eitt sindur við at fara heimaftur, og eg skal hava eitt sindur afturfyri. Tað vil siga at arbeiðsplássið skal vera gott, og tað skal vera góð løn og so víðari. 27 Kvinna, 24, lesandi, 4. árið í Aberdeen Eg haldi faktiskt, at um eg hevði fingið okkurt gott starv, at eg heilt sikkurt hevði viljað sloppið at roynt at búð í Føroyum. Men eg hevði ikki farið heim, um tað ikki var eitt ordiliga gott arbeiði. 28 5. Kjak og niðurstøður Tað, sum serliga eyðkennir luttakararnir í hesi kanning, er, at nógvir av teimum eru ungir - teir allarflestu eru yngri enn 30 ár - og ein sera stórur partur er lesandi. Sera fá av hesum fólkum hava tikið endaliga avgerð um, hvat tey ætla at gera, og hvar tey ætla at búgva, í nærmastu framtíð. Ein leysligur og flótandi hugburður viðvíkjandi framtíðarætlanum er sostatt nakað, sum, sambært kanningini, eyðkennir ungar føroyskar útisetar. Nógvir av útisetunum, sum antin eru lesandi ella hava lisið í Bretlandi, siga seg ikki útihýsa, at teir høvdu tikið útbúgvingina í Føroyum, um hetta var møguligt. Hetta er viðkomandi, tí seinastu árini hevur nógv prát verið, um økjast skal um útboðið av hægri útbúgvingum í Føroyum. Hinvegin vóru tað fleiri, sum søgdu, at tey ikki høvdu tikið útbúgvingina í Føroyum, um møguleikin var til staðar. Tað, at útisetarnir tykjast at hava eitt ynski um at búgva uttanfyri Føroyar, í minsta lagi meðan teir lesa, er nakað, sum endurspeglar ein vaksandi kosmopolitiskan hugburð millum ung í vesturheiminum. Sum áður nevnt, eru tað nógv, sum flyta til Bretlands við ynskinum um at royna okkurt nýtt. Eisini síggja vit, at fólk hava sera lætt við at finna seg til rættis og trívast í øðrum landi, enn tey eru uppvaksin. Bæði kvantitativa og kvalitativa kanningin geva ábendingar um, at føroyingar ikki bara klára seg í Bretlandi, men eisini at nógv av teimum stórtrívast. Lagt var til merkis, at teir útisetar, sum hava búð í Bretlandi í fleiri ár, siga seg hava sterkari tilknýti til bretska samfelagið enn teir, sum hava búð har í stutta tíð. Hetta líkist í stóran mun einari av niðurstøðunum hjá NAB, sum var, at útisetar í Danmark fáa sterkari tilknýti, jú longri teir vera verandi. Sosiala umhvørvið hevur óivað stóra ávirkan á trivnaðin hjá útisetunum. Flestu av luttakararnum siga seg hava samband við aðrar føroyingar í minsta lagi eina ferð um vikuna. Samstundis eru tað fleiri, sum eru saman við ikki-føroyskum vinfólkum meira enn við føroyskum vinfólkum. Hetta er áhugavert og kann hugsast at endurspegla tað, at flestu av útisetunum eru í einum lestrarumhvørvi, har frítíðartilboð og møguleikar at hitta fólk á sama aldri eru nógv/ir. Hugburðurin hjá útisetum er merktur av tvílyndi, tí teir síggja bæði fyrimunir og vansar við at búgva í Føroyum. Sum heild vera Føroyar hildnar at vera eitt lokkandi stað at búgva fyri tey, sum leggja stóran dent á familju, og minni lokkandi fyri tey, sum eru framsøkin viðvíkjandi 29 yrkisleið. Kvantitativa kanningin vísir, at luttakararnir halda Føroyar vera eitt gott stað at uppdraga børn og síggja eisini týdningin av samanhaldi við familju og vinum har heima. Samstundis halda tey, at starvsmøguleikar ikki eru nøktandi. Kvalitativa kanningin gevur ábendingar um tað sama: Føroyar eru sum heild eitt familju- og barnavinarligt samfelag, men samstundis eru starvsmøguleikarnir avmarkaðir ella beinleiðis vánaligir. Fyri summi verður tað, at flyta heimaftur, hildið at vera eitt afturstig á yrkisleiðini. Fatanin av føroyska arbeiðsmarknaðinum tykist sostatt at vera, at hann er tryggur men ikki spennandi. Tó er vert at nevna, at heilir tveir triðingar av luttakarunum, sum søgdu, at fakligar avbjóðingar í Føroyum vanta, søgdu seg eisini vilja vera við til at skapa framgongd í Føroyum. Tað er avmarkað, hvørjar niðurstøður ein kann gera burturúr hesum, men tað kann hugsast, at hugburðurin hjá nógvum útisetum er, at um føroyski arbeiðsmarknaðinum gerst meiri lokkandi, so ber til at fáa tvey ynski uppfylt samstundis: Spennandi starv og møguleika at menna føroyska samfelagið. Hóast starvsmøguleikar vigaðu mest fyri luttakararnar, vóru tað eisini onnur mál, ið høvdu týdning. Kvantitativa kanningin vísir, at tað eru trý mál, umframt starvsmøguleikar, sum útisetarnir eru serliga misnøgdir við, og sum hava stóra ávirkan á avgerðina um bústað í framtíðini. Hesi eru, at samfelagið er konservativt, at ferðasamband til og úr Føroyum er ov vánaligt, og at bústaðarviðurskifti ikki eru nøktandi. Kvalitativa kanningin gevur meira ítøkiligar ábendingar um, hvat útisetar eru misnøgdir við. Tað, sum fekk flest atfinningar undir samrøðunum var, at samfelagið er stirvið og konservativt. Nevnt var, til dømis, at rúsdrekka- og heilidagslógirnar er avoldaðar, at politikkarar eru ov upptiknir av fiskivinnu og mangla vilja til at fáa nýggjar vinnur upp at standa og at bæði føroyskur politikkur er ov nógv merktur av átrúnaði. Tá ið tað kemur til ferðasamband, eru tað serliga dýru flogferðaseðlarnir, sum fólk hava ampa av. Tílíkar atfinningar mugu takast í álvara, tí tað kann hugsast, at manglandi nøgdsemi hjá útisetum viðvíkjandi ávísum málum er orsøk til, at hesir kenna seg fremmandagjørdar og kunnu soleiðis fáa minni hug at búgva í Føroyum í framtíðini. Útisetar í Bretlandi kenna seg fyrst og fremst sum føroyingar. Umleið triði hvør av teimum kennir seg eisini sterkt sum norðurlending, meðan umleið fimti hvør sigur seg hava eina sterka kenslu av at vera heimsborgari. Greitt er, at hóast summi siga seg hava aðrar samleikar enn tann føroyska, so broytir hetta sera lítið (um nakað) uppá føroysku 30 samleikakensluna, sum í flestu førum verður verandi líka sterk sum áður. Kvalitativa kanningin gav ábendingar um, at norðurlendski samleikin kemur fram, tá ið ein flytir uttanlands. Orsøkin til hetta kann hugsast at vera, at ein samleiki, sum umboðar nakað størri og kendari enn Føroyar, er góður at hava, tá ið ein regluliga samskiftir við fólk, ið ikki kenna Føroyar. Føroyska samleikakenslan er sterk hjá allarflestu av útisetunum, men hetta ikki takast sum tekin um, at teir ætla sær at flyta heimaftur, hóast ein stórur partur av teimum ikki útihýsir møguleikanum. Nógvir siga seg onkuntíð hugsa um at flyta heimaftur, meðan umleið fimti hvør hugsar um tað ofta. Vert er at nevna, at flestu útisetarnir halda tað vera meira sannlíkt at búgva í Føroyum enn í øðrum landi (Bretland íroknað) í framtíðini, men, sum áður nevnt, eru sera fá, sum vita við vissu, hvat framtíðin hjá teimum inniber. Líkt er til, at talið av útisetum, í Bretlandi og aðrastaðni, fer at vaksa í framtíðini. Nøkur av hesum fara óivað at flyta heimaftur eftir nøkur ár, meðan hjá øðrum eru Føroyar ikki partur av framtíðarætlanunum. Loysnin uppá trupulleikarnir viðvíkjandi hugburðinum hjá útisetum mótvegis føroyska samfelagnum, og harvið manglandi huginum hjá teimum at flyta heimaftur, eru ikki einfaldar. Til tess at betra um møguleikan, at hesir førleikar í útlegd kunnu koma samfelagnum til góðar seinni, er tað umráðandi, at ein veruligur útisetapolitikkur verður orðaður, sum inniber eitt meira umfatandi samskifti við útisetar og eina áhaldandi dagføring av vitan okkara um føroyingar búsitandi uttanlands. 31 6. Fylgiskjøl 6.1. Myndir frá kvantitativu kanningini Mynd 2: Aldursbýti (N=120) Mynd 1: Kynsbýti (N=120) 45% 40% 35% 30% 25% Menn 47% Kvinnur 53% 20% 15% 10% 5% 0% 20-24 ár 25-29 ár 30-34 ár 35-39 ár Mynd 3: Útbúgving/ar áðrenn flutt varð til Bretlands (N=120) 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Viðm.: Møguleiki var at velja fleiri svar. 32 40-44 ár 45-49 ár 50-54 ár 55-59 ár Mynd 4: Arbeiðsroyndir í Føroyum áðrenn flutt var til Bretlands (N=120) 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Viðm.: Møguleiki var at velja fleiri svar. Mynd 5: Longd á uppihaldi í Bretlandi (N=120) 25% 20% 15% 10% 5% 0% Minni 1 ár enn 1 ár 2 ár 3 ár 4 ár 5 ár 6 ár 33 7 ár 8 ár 9 ár 10-19 20-29 30-39 ár ár ár Mynd 6: Orsøk/ir til at koma til Bretlands upprunaliga (N=120) Menn Kvinnur Tilsamans 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Viðm.: Møguleiki var at velja fleiri svar. Mynd 7: Orsøk/ir til at vera verandi í Bretlandi (N=120) Viðm.: Møguleiki var at velja fleiri svar. 34 Annað Havi foreldur/aðra familju, sum búgva í Bretlandi Havi stovnað familju í Bretlandi Ætli mær undir útbúgving í Bretlandi Tilsamans Eri undir útbúgving í Bretlandi Arbeiðsmarknaðurin í Føroyum er ikki nóg áhugaverdur Fái ikki arbeiði í Føroyum Havi arbeiði í Bretlandi Kvinnur Fái betri løn í Bretlandi enn í Føroyum Menn 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Mynd 8: Hvat útisetar gera í Bretlandi (N=120) 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Mynd 9: Útbúgvingar sum útisetar taka og/ella hava tikið í Bretlandi - skift á útbúgvingarslag Í ferð við útbúgving (N=75) Liðug við útbúgving (N=35) Annað Verkfrøðiligar Teldufrøðiligar Samfelagsvísindaligar Náttúruvísindaligar Løgfrøðiligar Heilsu- og læknavísindaligar Listarligar Hugvísindaligar (Humanistiskar) Handilsfrøðiligar 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Viðm.: Av teimum 120 luttakarunum eru 75 í ferð við útbúgving, meðan 35 hava fyrr lokið útbúgving í Bretlandi. Hesir báðir bólkar falla tó saman, tí summir luttakarar kunnu bæði vera lidnir við eina og í ferð við aðra útbúgving (til dømis við 1-ára MA/MSc útbúgving, sum eru vanligar í Bretlandi). Sostatt kann talan vera um minni enn 110 (75+35) persónar tilsamans. 35 Mynd 10: Útbúgvingar sum útisetar taka ella hava tikið í Bretlandi - skift á útbúgvingarstig Í ferð við útbúgving (N=75) Liðug við útbúgving (N=35) 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Stutt víðarigangandi Meðallang Lang víðarigangandi universitetsútbúgving víðarigangandi universitetsútbúgving (styttri enn 3 ár) universitetsútbúgving (longri enn 4 ár) (3-4 ár) Annað Viðm.: Av teimum 120 luttakarunum eru 75 í ferð við útbúgving, meðan 35 hava fyrr lokið útbúgving í Bretlandi. Hesir báðir bólkar falla tó saman, tí summir luttakarar kunnu bæði vera lidnir við eina og í ferð við aðra útbúgving (til dømis við 1-ára MA/MSc útbúgving, sum eru vanligar í Bretlandi). Sostatt kann talan vera um minni enn 110 (75+35) persónar tilsamans. Mynd 11: Um útisetar høvdu tikið útbúgvingina ella partar av henni í Føroyum um gjørligt Í ferð við útbúgving (N=75) Liðug við útbúgving (N=35) 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Ja Nei Ivandi Viðm.: Av teimum 120 luttakarunum eru 75 í ferð við útbúgving, meðan 35 hava fyrr lokið útbúgving í Bretlandi. Hesir báðir bólkar falla tó saman, tí summir luttakarar kunnu bæði vera lidnir við eina og í ferð við aðra útbúgving (til dømis við 1-ára MA/MSc útbúgving, sum eru vanligar í Bretlandi). Sostatt kann talan vera um minni enn 110 (75+35) persónar tilsamans. 36 Mynd 12: Hvussu langt lesandi útisetar eru komnir við síni útbúgving (N=75) 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Á 1. ári Á 2. ári Á 3. ári Á 4. ári Á 5. ári Á 6. ári ella longri Mynd 13: Fulltíðar arbeiðandi útisetar skiftir á slag av arbeiði (N=24) 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Sjálvstøðug vinnurekandi 70% Faklært arbeiði Ófaklært arbeiði Arbeiði sum krevur hægri útbúgving Mynd 14: Fulltíðar arbeiðandi útisetar skiftir á almenna og privata arbeiðsmarknaðin (N=24) 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Almenna Privata 37 Annað Mynd 15: Fulltíðar arbeiðandi útisetar skiftir á árliga inntøku (áðrenn skatt og frádrøg) (N=24) 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Mynd 16: Fulltíðar arbeiðandi útisetar skiftir á seinasta útbúgvingarprógv (N=24) 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 38 70% Mynd 17: Hvussu útisetar trívast í Bretlandi (N=120) Mynd 18: Tilknýti til Bretland (bretar, bretskari mentan og/ella annað) (N=120) 70% 60% 60% 50% 50% 40% 40% 30% 30% 20% 20% 10% 10% 0% 0% Illa Nøkulunda Væl Einki tilknýti Sera væl Nakað av tilknýti Sterkt tilknýti Sera sterkt tilknýti Mynd 19: Tilknýti til Bretland í mun til longd á uppihaldi (N=120) Einki tilknýti Nakað av tilknýti Sterkt tilknýti Sera sterkt tilknýti 100% 80% 60% 40% 20% 0% Minni enn 1 1 ár (N=16) 2 ár (N=20) 3 ár (N=16) 4 ár (N=14) 5 ár (N=8) ár (N=26) Mynd 20: Hvussu ofta útisetar eru saman við vinfólki, sum ikki eru føroyingar (N=120) 50% 40% 30% 20% 10% 0% Ongantíð Sjáldan Hvønn mánaða Hvørja viku Hvønn dag 39 6-10 ár (N=10) 11 ár ella longri (N=10) Mynd 21: Hjúnarstøða (N=120) Mynd 22: Barnaviðurskifti (N=120) 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Gift Støk Annað Eiga børn Mynd 24: Vallutøka til kommunuog/ella løgtingsval (N=109) Mynd 23: Áhugi í føroyskum politikki (N=120) 60% Eiga ikki børn 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Ongan áhuga Nakað av áhuga Stóran áhuga Hava valt Sera stóran áhuga Mynd 25: Føroyar skulu gerast limur í ES. (N=120) Hava ikki valt Høvdu ikki valrætt Mynd 26: Føroyar skulu hava fullveldi. (N=120) 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Sera samd Samd Ivandi Ósamd Sera ósamd Sera samd 40 Samd Ivandi Ósamd Sera ósamd Mynd 27: Nær útisetar vitjaðu í Føroyum seinast (N=120) 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Vitja ikki í Fyri 3 ella Fyri 1-2 Fyri 7-12 Fyri minni Føroyum fleiri árum árum síðani mánaðum enn 6 síðani síðani mánaðum síðani 35% Mynd 28: Hvussu ofta útisetar eru saman við føroyskum vinfólki, sum eisini búgva í Bretlandi (N=120) 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Ongantíð Sjáldan Hvønn Hvørja viku Hvønn dag mánaða Mynd 29: Brúk av føroyskum fjølmiðlum (N=120) 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Ongantíð Sjáldan Hvønn Hvørja viku Hvønn dag mánaða 41 Mynd 30: Eg vil fegin vera við til at skapa framgongd í Føroyum. (N=120) 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Sera Ósamd Ivandi ósamd Samd Ongan týdning Sera samd Mynd 31: Eg vil fegin at míni (komandi) børn læra føroyskt. (N=120) 35% 70% 30% 60% 25% 50% 20% 40% 15% 30% 10% 20% 5% 10% 0% 0% Samd Nakað av týdningi Stóran týdning Sera stóran týdning Mynd 31.a: Hvønn týdning hetta hevur fyri avgerðina um bústaðarland. (N=120) 80% Sera Ósamd Ivandi ósamd Mynd 30.a: Hvønn týdning hetta hevur fyri avgerðina um bústaðarland. (N=120) Ongan týdning Sera samd Mynd 32: Mær leingist eftir náttúruni í Føroyum. (N=120) Nakað av týdningi Stóran týdning Sera stóran týdning Mynd 32.a: Hvønn týdning hetta hevur fyri avgerðina um bústaðarland. (N=120) 50% 50% 40% 40% 30% 30% 20% 20% 10% 10% 0% 0% Sera Ósamd Ivandi ósamd Samd Ongan týdning Sera samd 42 Nakað av týdningi Stóran týdning Sera stóran týdning Mynd 33: Eg sakni frítíðarítrivini/mentanarligu tilboðini í Føroyum. (N=120) Mynd 33.a: Hvønn týdning hetta hevur fyri avgerðina um bústaðarland. (N=120) 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Sera Ósamd Ivandi ósamd Samd Ongan týdning Sera samd Mynd 34: Tað er gott hjá børnum at vaksa upp í Føroyum. (N=120) Nakað av týdningi Stóran týdning Sera stóran týdning Mynd 34.a: Hvønn týdning hetta hevur fyri avgerðina um bústaðarland. (N=120) 60% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Sera Ósamd Ivandi ósamd Samd Ongan týdning Sera samd 50% 40% 30% 20% 10% 0% Samd Sera stóran týdning 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 60% Ivandi Stóran týdning Mynd 35.a: Hvønn týdning hetta hevur fyri avgerðina um bústaðarland. (N=120) Mynd 35: Tað hevur týdning at vera saman við familju og vinfólki í Føroyum regluliga. (N=120) Sera Ósamd ósamd Nakað av týdningi Ongan týdning Sera samd 43 Nakað av týdningi Stóran týdning Sera stóran týdning Mynd 36: Tað eru vantandi fakligar avbjóðingar og/ella fakligt umhvørvi í Føroyum. (N=120) Mynd 36.a: Hvønn týdning hetta hevur fyri avgerðina um bústaðarland. (N=120) 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Sera Ósamd Ivandi ósamd Samd Ongan týdning Sera samd Mynd 37: Ferðasambandið til og úr Føroyum er ikki nóg gott. (N=120) Stóran týdning Sera stóran týdning Mynd 37.a: Hvønn týdning hetta hevur fyri avgerðina um bústaðarland. (N=120) 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Sera Ósamd Ivandi ósamd 35% Nakað av týdningi Samd Ongan týdning Sera samd Mynd 38: Tað er ov torført at finna bústað í Føroyum, sum hóskar til mín. (N=120) Sera stóran týdning 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Samd Stóran týdning Mynd 38.a: Hvønn týdning hetta hevur fyri avgerðina um bústaðarland. (N=120) 30% Sera Ósamd Ivandi ósamd Nakað av týdningi Ongan týdning Sera samd 44 Nakað av týdningi Stóran týdning Sera stóran týdning Mynd 39: Samfelagið í Føroyum er ov konservativt. (N=120) Mynd 39.a: Hvønn týdning hetta hevur fyri avgerðina um bústaðarland. (N=120) 40% 35% 30% 35% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 20% 30% 25% 15% 10% 5% 0% Sera Ósamd Ivandi ósamd Samd Ongan týdning Sera samd Mynd 40: Frítíðarítriv/mentanarlig tilboð í Føroyum eru ikki nøktandi. (N=120) Nakað av týdningi Stóran týdning Sera stóran týdning Mynd 40.a: Hvønn týdning hetta hevur fyri avgerðina um bústaðarland. (N=120) 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Sera Ósamd ósamd Ivandi Samd Sera samd Ongan týdning Mynd 41: Støðið í fólkaskúlanum er ikki nóg gott. (N=120) Nakað av týdningi Stóran Sera stóran týdning týdning Mynd 41.a: Hvønn týdning hetta hevur fyri avgerðina um bústaðarland. (N=120) 50% 60% 50% 40% 40% 30% 30% 20% 20% 10% 10% 0% 0% Sera Ósamd Ivandi ósamd Samd Ongan týdning Sera samd 45 Nakað av týdningi Stóran týdning Sera stóran týdning Mynd 42: Barnaansingarpláss í Føroyum eru ikki nøktandi. (N=120) Mynd 42.a: Hvønn týdning hetta hevur fyri avgerðina um bústaðarland. (N=120) 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 40% 30% 20% 10% 0% Sera Ósamd ósamd 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Ivandi Samd Ongan týdning Sera samd Nakað av týdningi Stóran týdning Sera stóran týdning Mynd 43.a: Hvønn týdning hetta hevur fyri avgerðina um bústaðarland. (N=120) Mynd 43: Fíggjarligar/sosialar stuðulsskipanir í Føroyum eru ikki nøktandi. (N=120) 50% 40% 30% 20% 10% 0% Sera Ósamd Ivandi ósamd Samd Ongan týdning Sera samd Mynd 44: Veðrið er ov ringt í Føroyum. (N=120) Nakað av týdningi Stóran týdning Sera stóran týdning Mynd 44.a: Hvønn týdning hetta hevur fyri avgerðina um bústaðarland. (N=120) 50% 60% 50% 40% 40% 30% 30% 20% 20% 10% 10% 0% 0% Sera Ósamd Ivandi ósamd Samd Ongan týdning Sera samd 46 Nakað av týdningi Stóran týdning Sera stóran týdning Talva 1: (36) "Tað eru vantandi fakligar avbjóðingar og/ella fakligt umhvørvi í Føroyum" samanborið við (30) "Eg vil fegin vera við at skapa framgongd í Føroyum". (N=120) 30 36 Sera ósamd Ósamd Ivandi Samd Sera samd Tilsamans Sera ósamd Ósamd Ivandi Samd Sera samd Tilsamans 0,0% 0,0% 0,8% 0,0% 0,8% 0,0% 2,5% 0,0% 0,0% 0,8% 0,0% 0,0% 4,2% 5,0% 5,0% 0,0% 5,0% 5,0% 28,3% 10,0% 0,8% 1,7% 1,7% 15,0% 13,3% 0,8% 9,2% 11,7% 48,3% 30,0% 1,7% 3,3% 14,2% 48,3% 32,5% 100,0% Mynd 45: Samleikakenslur hjá útisetum (hvat tey kenna seg sum) (N=120) Føroyingur Breti Danskari Norðurlendingur Evropeari Heimsborgari 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Eingin samleikakensla Veik samleikakensla 47 Miðal samleikakensla Sterk samleikakensla Mynd 46: Bretsk samleikakensla í mun til longd á uppihaldi (N=120) Eingin samleikakensla Veik samleikakensla Miðal samleikakensla Sterk samleikakensla 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Minni enn 1 ár (N=16) 2 ár (N=20) 3 ár (N=16) 4 ár (N=14) 5 ár (N=8) 1 ár (N=26) 70% Mynd 47: Bústaður áðrenn flutt var til Bretlands (N=120) 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Í Tórshavn Í øðrum Á bygd í býi í Føroyum Føroyum Í øðrum landi Mynd 48: Bústaður um flutt verður aftur til Føroya (N=120) 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 48 6-10 ár (N=10) 11 ella fleiri ár (N=10) 40% Mynd 49: Hvussu ofta hugsað verður um at flyta aftur til Føroya (N=120) 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Ongantíð Sjáldan Við hvørt Ofta Mynd 50: Hvar útisetar vænta at búgva í framtíðini (N=120) Í Føroyum Í Bretlandi Í Danmark Í øðrum Norðurlandi Í øðrum evropeiskum landi Í landi uttanfyri Evropa 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Sera ósannlíkt Ósannlíkt Ivamál Sannlíkt Sera sannlíkt Gevið gætur, at luttakararnir kundu svara tað sama fyri fleiri støð. Til dømis bar til at svara "sannlíkt" fyri allar seks møguleikar. 49 6.2. Sitat frá kvalitativu kanningini Viðurskifti í Bretlandi Orsøk/ir til at fara til Bretlands upprunaliga Vildi okkurt annað enn Danmark Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (1) Eg vildi gera okkurt annarleiðis enn at fara til Danmarkar. Eg vildi sleppa at læra enskt. Og eg vildi hava onkrar aðrar førleikar enn onnur, sum eru í Danmark. Kvinna, 25, arbeiðandi, 3. árið í London Tað virkaði eitt sindur meira útfordrandi og meira krevjandi at fara til London enn at fara til Danmarkar. Mær hevur altíð dámt væl enska málið. (...). Eg havi altíð havt tað hugskotið at koma til London. Eitt annað var, at universitetini her eru viðurkend í øllum heiminum. (...). Tað er akkurát sum at fara út í heimin, út um Keypmannahavn, men ikki so langt vekk allíkavæl. Kvinna, 24, lesandi, 4. árið í Aberdeen Tá ið eg gekk í student, visti eg væl, hvat eg tímdi at lesa, og hvat eg ikki tímdi, og eg visti væl, at eg ikki tímdi niður [til Danmarkar]. Eg tímdi best til Skotlands av onkrari grund. Universitetini eru góð og eg tímdi ikki niður, tí øll fara niður. Útbúgvingarnar eru...tað eru so ræðuliga nógv, sum hava akkurát líka útbúgving. Eg var ræðuliga interesserað í, at hava eina øðrvísi sálarfrøðiútbúgving, enn hvat allir aðrir sálarfrøðingar í Føroyum hava, tí teir hava allir lisið niðri. Eisini tað, at nógv av undirvísingini niðri gongur fyri seg á enskum allíkavæl...og bøkurnar eru á enskum, so kanska tað at sleppa undan einum máli [donskum]. Útbúgvingarstuðul hevði ein leiklut Maður, 26, júst útbúgvin, 5. árið í Aberdeen Tá eg byrjaði at hugsa um at lesa, tá hugsaði eg at fáa tvær flugur við einum smekki. At fáa málið [samstundis sum útbúgvingina]. Og eg hugsaði faktiskt England. Men so hevur pápi mín tilfeldigvís verið eitt ár her [í Skotlandi] og tikið eitt sovorðið skeið, og hann lat so øðiliga væl at Skotlandi. (...). Tað var meira ella minni fastlagt at tað skuldi vera Bretland...eftirsum tað er so nær. Eg veit ikki um eg hevði tíma alt for langt, tí tað hevði verið dýrt. Og sjálvandi eisini tað, at tá var tað kortsíðani komið hetta við at teir stuðla tær upp til 120.000. Og áðrenn máttu fólk betala og alt tað. Tað var eg slett ikki intresseraður í. So hevði eg farið til Danmarkar, heilt sikkurt, hevði tað ikki verið. Vissi eg hevði skulað betalt hvørt ár eini 40-50.000 og tá eg hevði verið liðugur við útbúgvingina, skylda eini 3-400.000. Tað hevði eg slett ikki tímað. So eg valdi Bretland, eftirsum at eg kundi fáa stuðul. London er spennandi/ein avbjóðing Kvinna, 25, arbeiðandi, 3. árið í London Mær dámar væl. Nú er tað eisini tað, at eg búgvi í London, og tað er ikki akkurát tað sama sum at búgva aðrastaðni í Bretlandi. Hetta er ein mega stórur býur (...) og mær dámar væl, tí at tað er ógvuliga internationalt. Fólk koma allastaðni frá. Her er nógv at gera, og mítt universitets upplivilsi hevur verið ógvuliga gott. Tað eru fólk, sum krevja nógv av tær, men læra teg eisini nógv (...) eisini gott at finna útav, at her eru nógvir føroyingar. Maður, 29, lesandi, 5. árið í London Tað var soleiðis, at tá ið eg einaferð kom hendan vegin...at ein býur sum London er ein góð avbjóðing. Tað var nakað sum eg vildi upprunaliga. Eisini tá mann hevur áhuga í at fáa sær útbúgvingina her og praktisera her...tað gevur nakað eyka, tí at tað er London. Tað er líka sum eitt heilt serligt stað, serliga tá tað kemur til ymiskar vinnugreinar. Ja, tað sum eg ætli mær í hvørfall. Fjølmiðlar høvdu ein leiklut 50 Kvinna, 34, arbeiðandi, 15. árið í London Orsøkin til, at eg valdi akkurát London er, at eg føldi meg heima beinan vegin her. Altso, tá eg vaks upp í Føroyum, tá var tankin altíð onkra aðrastaðni. Tá eg so bleiv okkurt um 16 kom MTV til Føroyar, sum gratis kanal. Tað var ein stór inspiratións kelda til mín...at síggja hvat skeddi aðrastaðni. Tá byrjaði eg líka sum at seta tað í samband við móta og ein livihátt...og hvussu nemt tað kundi uppnáast aðrastaðni, í mun til hvussu langa tíð tað fór at taka at seta sovorðið upp í Føroyum. (...) Eg visti líka sum aftan fyri onkra staðni, at tað var her, eg fór at vera. (...) Eg kann ikki ordiliga peika á, hvat gjørdi, at eg valdi at lesa her, men tað var nokk mest við tað at gera, at eg identifiseraði meg við tað, og at eg føldi meg øgiliga væl. Kvinna, 27, lesandi, 5. árið í Aberdeen Eg havi ongantíð ætlað mær til Danmarkar at lisið, men eg havi ætlað mær at lisið. Og eg havi altíð hugsað um Bretland heldur enn Danmark, tí eg haldi tað er okkurt...tí mentanin her. Havi onkra familju í Onglandi, sum...og vit høvdu BBC í sjónvarpinum fyrr og...hugdi nakað eftir tí...havi tímað væl enskt. Lisið enskar bøkur frá mann var lítil (...). So tað var kanska serliga málið og mentanin, sum vóru meira tiltalandi enn tað danska. Trivnaður í Bretlandi Kenna seg heima/væl í Bretlandi Kvinna, 34, arbeiðandi, 15. árið í London Eg kenni meg ikki endiliga heima í tí bretska, men eg kenni meg heima í tí "Londonska", um mann kann kallað tað so. Tí at tá eg til dømis fáist við ymisk fólk og fólkasløg í mínum dagligdegi, so síggi eg eingilskmannin og turkan uppá sama máta...sjálvt um fólk eru ymisk, so koma øll í puljuna og øll spæla sína rollu. Men eg kann gott indentifisera meg við tað bretska í heila tikið. Uppá nógvar mátar eri eg meira heima her enn í Føroyum. (...). Eg føli meg 100 prosent sum eina London kvinnu tá eg gangið runt. Eg føli meg 100 prosent heima. Eg føli meg ikki bangnan, eg føli meg ikki 'out of place'. Eg føli meg heldur meira 'in place'. Maður, 30, lesandi, 5. árið í London Eg haldi, tað er øðiliga lætt, at kenna seg heima her, tí at meginparturin av fólkunum, sum búgva her [í London], eru innflytarar. Men tað er altíð deiligt at koma heimaftur [til Føroya]. Legg merki til at eg sigi enn 'heimaftur' um Føroyar. Tað er deiligt at koma heimaftur at vitja, men tað er eitt sindur soleiðis, at tá eg eri heima í ein mánaða ella tríggjar mánaðar, tá vil eg altso gjarna sleppa avstað aftur til London. So eg haldi, at eg kenni meg heima her, so nógv sum ein føroyingur nú einaferð kann. Maður, 26, júst útbúgvin, 5. árið í Aberdeen Eg kenni meg heima her...men hvørja ferð eg havi verið her í einar tveir mánaðir, tá leingist mann eitt sindur aftur til Føroya. Og tá ið eg eri í Føroyum og havi verið har í ein, tveir mánaðir, so leingist mann aftur hertil. So mann hevur akkurát sum tvey heim. Mann er eitt sindur splittaður, men ikki uppá ein negativan máta. Eg haldi faktiskt uppá ein positivan máta. At vissi eg bara var í Føroyum, so hevði eg gingið glipp av nøkrum. Og vissi eg bara hevði verið her, so hevði eg følt, at so manglar okkurt, tí at eg føli ikki, at alt er her. Eg føli, at eg havi tvey heim. Tað síggi eg bara uppá ein positivan máta, tí mann sleppur at gleða seg oftari. Kvinna, 27, lesandi, 5. árið í Aberdeen Føli meg heima í býnum, í Skotlandi og Bretlandi eitt sindur, tí at nú kennir mann bretska mentan. (...). Fitt fólk allastaðni. Mann veit, hví tey eru, sum tey eru, og hvussu mann uppførir seg. Mann dugir 'interaction' við tey, og mann skilir tey, tí mann hevur verið her so leingi. Mann følir seg heima, mann følir seg tryggan. Hugburður mótvegis Bretskari mentan og samfelagnum sum heild 51 Fleirmentanarligt samfelag Kvinna, 34, arbeiðandi, 15. árið í London Eg haldi, at eg komi í samband við næstan alt slag av fólkaslagi. Eg arbeiði saman við italienarum. Havi vinkonur frá Australia, Englandi og Suður Afrika... ja alla staðni frá. Eg fáist eisini við fólk sum eru allastaðni frá. Tað er slett ikki nakað, sum eg hugsi um longur. Mann kann eisini hyggja eftir tí, sum eg eti sjey dagar um vikuna...kemur alla staðni frá, og tað minsta av tí er enskt. So tað kemur til alt...at filla búkin, at tosa við fólk...alt er allastaðni frá. Uttan mann hevur hugsað um tað, so hevur mann eisini ígjøgnum dagin tosað við so nógvar mentanir. Klassamunur Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (1) Altso fyri mítt viðkomandi í Aberdeen, ella í Skotlandi sum heild, tað er, at eg síggi, hvussu skotar eru. Altso hvussu mann definerar ein skota. Og soleiðis sum samfelagið her er. Altso, eg haldi nógv ting her í Skotlandi eru fullstendiga langt úti. Hvussu samfelagið er uppbygd, hvussu samfelagsstættirnir eru uppbygdir. Sosiali arvurin hjá teimum. Tá ið tú hevur sum so akkurát somu møguleikar at blíva til nakað, sum aðrastaðni, men allíkavæl hevur tú ein sosialan arv har tú ikki...har tú bara ert í tí sama syklusinum altíð. Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (2) Her er nógv gott at fara eftir, men tað er ræðuliga keðiligt við einum so týðiligum klassamuni. Og hinvegin, tað er feitt í Føroyum, at tað ikki er tað. Kvinna, 27, lesandi, 5. árið í Aberdeen Eitt, sum mann leggur merki til er, at tað er nógv størri klassamunur her enn í Føroyum. Annars finnur mann skjótt útav, at fólk líkjast meira føroyingum, enn mann hevur hildið. Kvinna, 24, lesandi, 4. árið í Aberdeen Eg havi ein heilt annan hugsunarhátt og tilgongd til ræðuliga nógv ting. Meira optimistisk uppá ein máta. Og...tað haldi eg karakteriserar ræðuliga nógv tey her, at tey hava ikki eina fleksibla tankagongd í sambandi við klassamun...hvussu eitur tað á føroyskum "social mobility" at mann kann arbeiða seg uppeftir í samfelagnum. Tað, haldi eg, er ein ræðuliga stórur munur. Eg trúði slett ikki, at tað var nakað sum at klassasamfelag fyrr enn eg kom hertil. Eg helt, at tað vóru bara nakrar teoriir um eitt samfelag, sum ikki ordiliga var til meir í vesturheiminum. Men her er er tað øðiliga prekað av tí. Tað er eisini ein manglandi optimisma haldi eg, sum vit hava, tí tað er ikki okkara klassi ordiliga sum avmarkar okkum, tá ið tað kemur til at fara at lesa á universiteti. Tað kann ein og hvør føroyingur, fíggjarliga. Tað kann mann bara ikki her. Kunnu læra av bretum Kvinna, 27, lesandi, 5. árið í Aberdeen Eg haldi, at vit í Føroyum kunnu læra av teimum. Til dømis, tá tað kemur til at integrera fólk og sovorðið. Tað hevur eydnast væl her. Útlendingar í Aberdeen og...universitetið í Aberdeen, haldi eg, riggar nokkso væl sum dømi uppá, hvat tað kann vera í Føroyum. Onkur hevur tosað um eitt stórt universitet einaferð, og hvør skal ganga har. Her eru eini 20.000 meir í býnum, tá ið fólk ikki eru í feriu. Og ræðuliga nógvir útlendingar, sum føla seg vælkomnan her. Tað er gott fyri vinnurnar í økinum. Møguleikar av øllum møguligum slag. Og at fáa nýggjar heilar til virkini her. Kvinna, 24, lesandi, 4. árið í Aberdeen Bretar eru meira fólkaligir og blíðir enn føroyingar. Tey eru meira opin yvirfyri fremmandum fólkum. Tú sitir ikki og følir teg illa, í hvussu er eg, tá ið tú sitir í einum tíma og roynir at úttrykkja teg. Sjálvt um tú ongantíð kemur at tosa líka væl sum tey. Tú følir teg yvirorðnað øðiliga væl, haldi eg. Eg veit ikki, um tað er tí, at tey eru von at hava fólk, sum ikki tosa øðiliga væl enskt. Tey eru von við at hava nógv onnur fólkasløg og sovorðið inni. Eg veit ikki, um tað er tí, men eg haldi, at tað er í hvussu er eitt inntrykk, sum mann fær øðiliga skjótt. 52 Samband við Føroyar og føroyingar Sosiala netverkið Aðrir føroyingar í Bretlandi Kvinna, 27, lesandi, 5. árið í Aberdeen Tað, at tað eru so nógvir føroyingar her, ger, at mann følir seg eyka føroyskan og heima og tryggan og ikki so langt heimanífrá. Og ger tað, at mann kanska hugsar um at flyta heimaftur, tí at mann tosar føroyskt allatíð og kemur saman við føroyingum. Kvinna, 24, lesandi, 4. árið í Aberdeen Her hevur verið øðiliga gott at verið, men tað hevur kanska okkurt við tað at gera, at her eru nógvir føroyingar, og at vit komu skjótt inn í ein bólk av fólkum...av føroyingum. Og at mann kom at kennast, faktiskt bara tí mann var føroyingur. Og nú hevur mann fingið fleiri ordiliga góðar vinir. Eisini so valdu vit at búgva á kollegii, og har komu vit at kenna nógv fólk her frá. Tað helt eg vera ordiliga positivt. At koma inn í mentanina ordiliga. Og skúlan kann eg eisini bara siga gott um allan vegin ígjøgnum. Her er øðiliga annarleiðis enn í Føroyum, men eg haldi gott, at tað, sum er øðrvísi, kann vera gott. Kvinna, 34, arbeiðandi, 15. árið í London Eg síggi føroyingar her niðri við hvørt. Altso, eg royni ikki at síggja føroyingar fyri at síggja føroyingar, ella tosa føroyskt. Tað, at tosa heim, uppfyllir alt hatta har sum so. Men serliga í fyrstani, tá einki samband var, so hevur tað hjálpt mær at 100 prosent integrera meg her yviri, uttan at leita eftir sikkurheitsnetum (...) nú er tað meira ein sosial hending [tá ið føroyingar hittast], tí at mann er blivin eldri, og tað er stuttligt at síggja fólk og vita hvat sker. Kanska tey hava meira informatiónir um hvat sker heima, enn mann sjálvur hevur. Samanbering av føroyskum og útlendskum vinfólkum Maður, 29, lesandi, 5. árið í London Tað er ein ekstremt stórur munur á netverkinum hjá mær her og tí í Føroyum. (...) herbeint kenni eg øðiliga nógv fólk, men ikki serliga væl, men heima kennir mann tey øll øðiliga væl...veit akkurát hvørji tey eru. Eg haldi, at her er tað ikki so nógv behov fyri at koma so djúpt inn á ein persón. Mann er ein meira privatur persónur her beint. Mann hevur síni vinfólk, men kennir tey ikki so øðiliga væl. Kvinna, 34, arbeiðandi, 15. árið í London Eg kann siga, at tað er eingin munur á loyaliteti og sovorðin ting eru faktiskt tað sama. Men av tí at mann er í stórbýnum her yviri, so prátar mann eitt sindur skjótari. Mann er kanska eitt sindur meira sarkastiskur og mann fangar kanska hvønn annan eitt sindur skjótari, av tí at alt er so 'fast pace' her yviri. Meðan tá mann kemur heim til vinirnir, so er tað ein heilt onnur rytma. Og kanska gloymir mann onkuntíð, tá mann kemur heim, at okkurt var for skjótt ella for ljótt, ella eitt ella annað...so verður tað ikki fangað uppá rætta máta. Vinarmessiga, eru vinarbondini líka vigtig har, sum tey eru her, og tey eru fyri so vítt tey somu, altso. Eg haldi ikki at tað er stórur, stórur munur á heima og her. Men tað kemur nokk mest av tí, at tey, sum mann hevur heima, er mann uppvaksin við. Tað hevur sínar kvalitetir, men her er tað sovorðnir, sum mann hevur møtt seinni í lívinum og sær meira. Tað er nokk størsti munurin. Hevði tað verið eitt nokkso stórt problem, av einum ella øðrum slag, so hevði eg nokk tosað við onkran her yviri, tí at eg tosið við tey meir. Ikki tí at tað er nakar munur, vinarmessiga. Tað er bara tí at mann sær tey meir. Vitjan til Føroya Dýrt at ferðast Maður, 29, lesandi, 5. árið í London 53 Seinastu trý árini havi eg verið eina ferð um árið í Føroyum, altso um summarið. Tað er minimum eina ferð, ella kanska tvær ferðir, um jólini. Tað kostar at koma heim. Eisini nokkso begrensað, hvussu nógva tíð mann hevur og sovorðið nakað. Altso, vissi eg skuldi búð her beint og farið heim tvær ferðir um árið, so hevði eg ikki farið nakra arðastaðni, so tað er nøkulunda. So, eg trúgvi eina ferð um árið er realistiskt. Kvinna, 25, arbeiðandi, 3. árið í London Eg plagi at fara heim tvær ferðir um árið. Men eg hevði gjarna vilja farið heim oftari. Altso arbeiðið krevur sítt tá mann er útlærdur, so eg kann ikki bara fara heim í trýggjar mánar, men eg hevði ógvuliga gjarna vilja sæð bilettirnar blivið bíligari, so mann hevði kunna farið heim oftari. Ikki bara fyri at síggja familju og vinir oftari, men eisini fyri tað vinnuliga og fáa møguleikar har og halda tað við líka. Tað er fullkomuliga absurt, tí at eg kann fara til Morokko ella longur fyri sama prís. Tað ger at mann ikki kann fara heim so oftani, sum mann vil. Eisini tí, at eg arbeiði sjálvstøðugt, so eg fái ongan at betala bilettir fyri meg. Helst í arbeiðsørindum Kvinna, 34, arbeiðandi, 15. árið í London Eg royni at fara [til Føroya] hvørji Jól, og so royni eg at fara einaferð soleiðis um seinsummar. Tað er planurin. Fyriuttan at tað sker nakað soleiðis sum brúdleyp, begravilsi ella okkurt sovorðið. So annars haldi eg ikki, at mann fer heim. Jú, tí tá eg havi havt størri projektir heima í Føroyum, so hava tey kanska havt brúk fyri mær, at eg flúgvi heim eitt vikuskifti og arbeiði saman við teimum o.s.v. Tá havi eg kanska verið heima einar 10 ferðir tað árið. Tað er fínar greiðir. Tað er einki galið við tí. Vissi eg skal heim, serliga í onkrum arbeiðsørindum, elski eg at fara heim. (...) tí at eg trívist best við at arbeiða. (...) eg hevði ikki tímað at farið heim so ofta bara fyri at slappa av. Mær dámar væl at fara heim ofta, so leingi sum har er eitt mál at fara heim til av einum ella øðrum slag. Hugburður til føroyska mentan og samfelagið sum heild Fyrimunir/positivt við Føroyum Føroyar er heimið Maður, 30, lesandi, 5. árið í London Eg haldi at Føroyar altíð verður heimið. Tað haldi eg. Eg haldi at tá mann...ja onkuntíð hevur mann hug at blíva eitt sindur romantiskur um tað, men tað er eitt ella annað við at har eru nøkur bond, sum ongantíð koma at slítast. Tað er hatta har við náttúruni og at vera umringaður av fjøllum og havi. Eg trúgvi, tað fer ongantíð úr einum føroyingi. Mann hoyrir ofta um familjur sum eru fluttar til Danmarkar, sum flyta heimaftur aftaná 10-20 ár. Har er eitt ella annað, sum knýtir okkum at Føroyum. Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (1) Eg kenni meg mest heima, tá ið eg eri í Føroyum. Tað kemur sjálvandi av tí, at mann er føddur og uppvaksin í Føroyum. Mann hevur sína familju. Mann hevur eitt heim at koma heim til. Mann hevur eitt kamar. Tú hevur tína familju, tú hevur tínar vinir. Og tað, at tey tingini, sum definera ein føroying, eru tættari við. Tað, at tú hevur føroyskan mat og føroyska mentan, tað, sum tú kallar føroyska mentan. Tað liggur mær øðiliga nær. Føroyar eru tryggar og avstressandi Kvinna, 25, arbeiðandi, 3. árið í London Hesin tryggleikin heima er so avstressandi. Eg veit, at tað eru fólk heima, sum eru stressaði av at arbeiða, men eg rokni við, at tað má vera eitt av teimum minst stressandi støðunum í verðini, í hvørt fall um familjusystemið hjá tær fungerar, og vissi tú hevur nóg nógv at gera í frítíðini. Jú eldri eg blívi, jú meira hugsi eg um tað. Unga ættarliðið er broytt 54 Kvinna, 34, arbeiðandi, 15. árið í London Tann generatiónin undir mær, er ein heilt nýggj generatión, so tá eg komi heim, í fyrstani, so helt eg, at tey fóru at vera, líka sum eg var, tá eg var í teirra aldri. Men tey eru nógv framkomin...tað ljóðar kanska eitt lítið sindur soleiðis snedugt, men tey eru meira opin, hava broytt meiningar og eru meira vokal, enn vit vóru eisini. Og tí verður mann eitt lítið sindur sjokeraður, tá mann kemur heim, so er tingini so nógv broytt. Tí hvørja ferð mann kemur, kemur mann altíð við tí gamla høvdinum heim, sum mann fór avstað við. Tí er tað týdningarmikið, at eg broyti mín hugburð. Til at líka sum 'update', til at nú sker nøkur nýggj ting heima og t.d. arbeiðsmessiga vildi eg hildið, at tá eg kom heim fyri 10 árum síðani, og eg kom við onkrum nýggjum, tá tók tað kanska teimum eitt ár ella tvey, áðrenn tað kom til Føroyar. Nú tá eg komi heim, tí at mann hevur internet og onnur samband, fólk ferðast í heilum, so eru tey fulkomuliga update'aði til akkurát tað sama, sum eg eri, ha? Og uppá tann mátan, tað er líka sum nakað nýtt. (...) Tað síggi eg sum nakað gott. Ókeypis/góðir frítíðarmøguleikar Kvinna, 34, arbeiðandi, 15. árið í London Tá mann kemur heim til Føroyar, so kemur mann oftani við tí í høvdinum, at mann er útlendingur sjálvur, tí at mann setur meira virði á náttúruna; tað er eitt stórt luksus, tá mann kemur heim. At mann bara kann fara ein gongutúr niðan í hagan ella Svartafoss. Tað, í sær sjálvum, kann vera eitt upplivilsi fyri meg, og so hugsar mann um møguleikarnar, um tað var ein útlendingur, sum aldrin hevur verið í Føroyum fyrr, hvussu nógv mann hevur at bjóða uppá, uttan at mann skal keypa seg til tað. Meðan her er óendaligt servera á einum fati, fyri ein pening. Kvinna, 25, arbeiðandi, 3. árið í London Eg haldi, at tað er massar av frítíðarmøguleikum í Føroyum. Eg gekk til dans, eg spældi við einum jazz horkestri, sang kór og so víðari. Eg haldi, at møguleikarnir at vera kreativur, og skapa nakað eru nógv størri í Føroyum enn nógva aðrastaðni. Her [London] er nógv ting at fara til og síggja, men øgiliga passivir frítíðarmøguleikar. Sjálvandi kann mann eisini tað [kreativa] her. Men í Føroyum er tað akkurát sum hasin nærleikin. (...). Tú kanst stovna títt kór í morgin, venja í tríggjar mánaðir og hava eina framførslu onkunstaðni. (...) Teir [møguleikarnir] eru nógv størri í Føroyum. Eisini um tú vil taka tað til eitt hægri stig og umboða Føroyar internationalt ella í Norðurlondum. Eisini eru tað møguleikar hjá børnum í ítrótti og sovorðið nakað. Um mann vil nakað øðiliga spesifikt, so er tað kanska ringt. Um mann vil, so finnur mann okkurt, og mann hevur nógv meira tíð. Tað eru so stórir avstandir í stórbýnum, meðan í Føroyum er tað nógv tættari. Maður, 26, júst útbúgvin, 5. árið í Aberdeen Altso Føroyar er ræðuliga nógv broytt tey seinastu árini, haldi eg, til tað positiva. Fyrr var munurin kolossalur, meðan nú er hann ikki. Vil eg bowla, so kann eg tað. Skal eg í biograf, so kann eg tað. Tú hevur nógvar møguleikar, men tað er líka eitt, sum irriterar meg, og tað er tað við rúsuni og rúsdrekkapolitikkurin. At vissi mann ætlar sær í býin, so má mann planleggja ordiliga áðrenn. Tað er ikki tann heilt stóri munurin, men tað er munur allíkavæl. Her er fríari, her er meira og alt hetta her. Góðir starvsmøguleikar Kvinna, 27, lesandi, 5. árið í Aberdeen Eg haldi, at har eru góðir møguleikar [at finna starv]. Eg havi spurt meg fyri hjá øðrum, sum arbeiða í Føroyum, og eg haldi har eru ordiliga nógv spennandi arbeiðir, sum eg hevði tímað ordiliga væl. Og har eru óivað eisini møguleikar at skapa sítt egna, um tað er. Vansar/negativt við Føroyum Vantandi starvsmøguleikar Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (2) 55 Mítt indtryk er, at mann má redusera seg sjálvan eitt sindur, um mann vil arbeiða í Føroyum. Um tú kemur til Føroya við einum Ph.D. í til dømis biologi, so eru tað eini fimm arbeiðspláss, sum tú kanst fara í. Sum studentaskúlalærari ella heilsufrøðiligu starvsstovuni...eitt ella annað, tú veitst. Tað eru ikki verðins mest avbjóðandi størv í Føroyum. Tað eru ikki serliga nógv størv, sum passa til hægri akademiskar útbúgvingar. Tað er kanska fínt, um tú hevur eina meira generella útbúgving, kommunikasjón ella politikk í bachelor. So er tað nokkso nógv, tú kanst gera...relativt nógv. Men tær resursir og teir førleikar, sum tú hevur útviklað við at gera eina Ph.D. í fleiri ár, teir vera ikki brúktir til fulnar, tað haldi eg ikki. Tú livir ongantíð ordiliga upp til potentialið, sum tú hevur. Tað er mítt indtryk. Maður, 29, lesandi, 5. árið í London Uttan at tað verður for negativt, so eru Føroyar eitt ræðuliga lítið land og tað er nokkso avmarkað, óansæð hvørja vinnugrein tú hevur. (...) Har eru ikki so nógvar avbjóðingar, arbeiðsmøguleikar og hvat tú hevur møguleika fyri at tjena og hvat tú hevur møguleikar fyri at gera yvirhøvur. Tað er ein øðiliga vigtigur postur hjá mær. Avmarkað sjónarhorn viðvíkjandi útbúgvingum uttanfyri Danmark Kvinna, 24, lesandi, 4. árið í Aberdeen Har er eitt sindur av manglandi vitan og perspektivering í Føroyum, tá ið tað kemur til útbúgving, tí tá ið tú hyggur at lýsingum til størv í tí almenna...tey søkja ofta eftir fólkum við donskum heiti, altso cand. mag. ella cand. mag. psych. Tað fær teg at hugsa eitt sindur um, hví tað er...hví hatta enn er so avmarkað, tá ið tað eru so nógv, sum lesa aðrastaðni enn niðri. Og fakfeløg í Føroyum eru ræðuliga hysterisk um tey fólkini, sum tey umboða. At mann skal vera til dømis pedagog við útbúgving úr Danmark ella Føroyum. So tankagongdin og kanska eisini lógarásetingar eru eitt sindur avoldaðar. So tá ið eg hugsi "jú, eg fari heim. Eg ætli mær at gera okkurt við tað", men samstundis følir mann, at mann ikki passar so ræðuliga væl inn. Mann følir seg eitt sindur fremmandagjørdan. Minni áhugavert í Føroyum Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (2) Tað er nógv meira interessant at fylgja við í samfelagnum í Bretlandi enn í Føroyum. Tíðindi eru nokkso inconsequential [ikki týðandi] í Føroyum. Hvat so um samgongan slitnar? Tað hevur onga ávirkan. Og tað henda meiri ting her. Samfelagið er bara uppá onkran máta meira interessant enn í Føroyum. Og her er ein nógv sterkari tradisjón fyri intellektualismu. Altso, tað eru klók fólk, sum sleppa framat í miðlunum og alt tað. Sjálvandi so er tað hin síðan, tann ultraprimitiva tabloid mentanin. Svakliga primitiv. Og tað kanska reflekterar ein klassamun, sum er her. (...) umhvørvið er hægri raðfest her enn í Føroyum. Eg haldi tað er orsakað av eini anti-intellektualismu í Føroyum...eini antielitismu. Tú skalt ikki koma her og siga nakað. Eitt slag av jantelóg. Tað hevur tú ikki her uppá sama máta. Samfelagið í Føroyum ov konservativt Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (1) Føroyar er alt í verðini for konservativt. Føroyar er ein so lítil tjóð. Tað burdi verið møguligt at tilpassa...at fingið nøkur ting...altso at nýggj ting kundu hent skjótt. Til dømis at fáa nýggjar vinnur í gongd. Smíða nýggjar lógir og alt sovorðið har. Tað burdi kunna gingið eitt sindur skjótari at tilpassa seg til nýtt umhvørvi. Nú er fiskurin (fiskiskapurin) ein farin tíð. Men mann hongur enn uppií tí. Tað er av tí, at føroyingar eru so konservativir. Teir eru bangnir fyri, at tað skal henda nakað nýtt í Føroyum, og teir eru bangnir fyri...altso hygg bara eftir útlendingalógini...tey vilja ikki hava útlendingar til Føroya. Tað eru sovorðin ting, sum eg haldi at Føroyar kundi gjørt betri. Og tað virkar, sum tað eru nógvir Føroyingar, sum halda, at tað er ein miðdepil í verðini næstan. Tí teir hava ikki sæð nakað annað, og halda tað, at Føroyar er nakað spesielt. Altso sjálvandi eru Føroyar nakað spesielt, men ikki nakað, sum ger nakran mun um mann hyggur internationalt uppá nakran máta. 56 Kvinna, 34, arbeiðandi, 15. árið í London Men tann mátin, sum eg ikki føli meg heima uppá [í Føroyum], er nokk tað, at tað er for konservativt, bæði í forhold til hvussu eg eri uppvaksin, men eisini soleiðis, sum eg eri broytt, meðan eg havi verið her. Tað er akkurát sum at hasin gamli skúlin, hann er stadigvekk har, og tað er kanska tað, sum ger, at tey ungu hava fingið nøkur nýggj ting, nýggjan hugburð o.s.fr. og tað dámar mær ordiliga væl. Eitt slag av polarisering er farin fram. (...) Tað konservativa er tað, sum eg irriterist nokkso nógv á, (...) visuelt, úttalilsini í bløðunum...tey eru so ógvuslig. Altso har er eingin respekt. Eisini tí at mann býr so ræðuliga multikulturelt her yviri, so verður mann eitt sindur fornermaður, tá mann kemur heim og hoyrir frá ymiskum flokkum og ymiskum fólki. Eisini privat (...). Serliga hetta her "eg eri ikki rasist, men...". Eg eri simpulthen so troytt av sovorðnum, tí at eg sjálv eri útlendingur, tá eg komi henda vegin. Eg haldi, at tað skal broytast, áðrenn eg komi aftur. Tað er ordiliga býtt, at tað skal irritera meg so nógv, men tað ger tað. (...) Tíbetur er tann [konservativa] generatiónin við at fara eitt sindur, og tær generatiónirnar, sum koma upp nú, eru so heilt ótrúliga frísk og nýhugsandi. Ja, tað hevur verið leingi, men tað hevur verið tann størsta uppmuntringin, um eg hevði farið heim. (...) Tað materialistiska betýðir slett einki, tí at eg veit, at tá eg komi heim til Føroyar, tá er kvaliteturin á lívinum so høgur. (...) Tað er mest hugburðurin. Maður, 30, lesandi, 5. árið í London Eg havi eina sovorðna kenslu av at vera mitt ímillum onkrastaðni, tá ið eg eri heima í Føroyum. Kanska er tað, tí at eg havi verið nógv heima og arbeitt, og flogið ímillum óteljandi ferðir. Kanska er tað tað, sum ger tað, at tá eg fari heim í ein mánaða, at eg eri eitt sindur rastleysur. Har er eitt ella annað. (...) Har er nógv í Føroyum, sum fáa meg at hugsa "lat meg sleppa vekk herfrá". Til dømis, tá ið politikkur blívir...politisk mál blíva viðgjørd útfrá persónligum religiøsum sjónarmiðum, tá hoppi eg av. Tá hugsi eg: "altso, eg tími ikki at búgva her". Tað er eitt sum ger at...eitt av høvuðsmálunum sum ger, at eg ivist í um eg nakrantíð...altso sjálvt um eg flyti aftur til Føroya, so veit eg ikki hvussu leingi tað verður, tí eg klári ikki sovorðið. Tað er eisini eitt, sum er hent nú, tá eg eri fluttur til London. Mann er bevístur um, at mann kanska vil seta nøkur krøv til tað samfelagið, mann býr í. Ístaðin fyri at tá eg búði í Føroyum, tá var tað bara: "soleiðis er tað bara". Tað er so vekk nú. Eg kann ikki liva í einum samfelag og bara acceptera ting, sum um at soleiðis er tað bara. Tað gongur ikki. Tað er so hent síðani, eg flutti til London. Og at síggja á portalinum hesar yvirskriftirnar sum hoyra heima í Saudi Arabia...tað øsir meg. (...) Tað at ein sovorðin hugsunarháttur finst í vesturheiminum, tað er ófatiligt. Og har eru óteljandi dømi, altso. Teir práta um at sensurera internet og annað. Tað gongur bara ikki. Og eg fari ikki at liva í einum sovorðnum samfelag. Føroyar er tað einasta norðurlandið, har tað gongur aftureftir í liberalum samanhangi. Meðan hini londini blíva meira liberal, so vísir tað seg, at í Føroyum verður prátað um fleiri avmarkingar. Tað gongur bara ikki í mínari verð. Tað er grund nokk til, at eg ikki tími at vera har. Tá ið 266b var frammi...tað bleiv so samtykt, og alt gott um tað, men øll tey tingini, sum komu fram undir tí málinum. Nú havi eg ein vinmann, sum býr í Danmark orsakað av hesum. Og at hoyra í fjølmiðlunum hvussu tosið fer fram, og hvussu føroyskir politikkarar kunnu úttala seg, uttan at tað fær fylgjur. Tað er sjokerandi. Hatta burdi ikki verið hent. Hatta burdi ikki kunnað hent í einum sokallaðum siviliseraðum landi. Tað er hol í høvdið, men soleiðis er tað bara. (...) So um eg skal flyta heim, so verður tað ikki ókritiskt. Tíbetur er tað hent, at mann ikki bara sigur: "soleiðis er tað bara". Sjálvandi, har eru nógv onnur ting eisini...altso smáting, men yvirhøvur...føroyingar eru eitt deiligt fólkaslag, men aftaná eina tíð so blívir mann nokkso troyttur av at hoyra ella tosa um tey somu tingini allatíðina. Sjónarringurin hjá nógvum fólki her er so ótrúliga breiður í forhold til í Føroyum, at tað er uppfrískandi at búgva her og at tosa við fólk her og at koma saman við fólkum her. Tað fari eg at sakna, vissi eg flyti heimaftur. Tað er so heilt sikkurt. 57 Maður, 29, lesandi, 5. árið í London Eg trúgvi eisini, at samfelagið, sum heild, kundi verið nógv meira liberalt. Mann er so ræðuliga konservativur á nógvum økjum. Tað er eisini frustrerandi fyri fólkini. Eg hugsi serliga um destruktivar forðingar og lógir til dømis rúsdrekka lógir, heilidags lógir...jaja sovorðnir dinosaurar, sum stadigvekk eru í Føroyum. Politiska støðan frustrerandi Maður, 29, lesandi, 5. árið í London Eg rokni faktiskt við, at politiska støðan ger nógvan mun. Tað er eitt sindur frustrerandi at verða føroyingur oftani, tí at tað við Danmark er eitt sindur frustrerandi. Hevði mann blivið samdur um eitt ella annað viðvíkjandi sjálvstýrisleiðini, so trúgvi eg, at tann identiteturin, samleikin hevði blivið nógv sterkari. Bara, at eg minnist aftur, tá eg gekk í Hoydølum í 98, tá helt mann, at mann fór at vera samdur um, at nú fór okkurt at henda. Tá var ein ótrúliga góð kensla í landinum. (...) tað ljóðar eitt sindur sum smáting, men í mínari verð er tað eingin ivi um tað, at tann politiska støðan og samleikin eru øðiliga nógv tengd at hvørjum øðrum. (...) ja tað er so tað allarfyrsta; tað politiska. Aðrar viðmerkingar um føroyska samfelagið Brúk fyri fólki við útbúgving Maður, 29, lesandi, 5. árið í London Altso, eg haldi at føroyska samfelagið hevur brúk fyri øllum kreftum. Serliga fólki við hægri útbúgvingum. Tí eftir mínari meting, so eru føroyingar lutfallsliga, nú sigi eg lutfallsliga, vælútbúnir. Føryingar hava generelt eitt høgt útbúgvingarstøði innan fyri..altso øll hava eina útbúgving, men tað er ikki so nógvar heilar akademiskar útbúgvingar. Eg haldi føroyingar hava stóran tørv á fólki við hægri lesnaði. Bæði innan fyri almannaverkið, tað politiska og so víðari. Realpolitisk viðurskifti viga meira enn frítíðarmøguleikar Kvinna, 24, lesandi, 4. árið í Aberdeen Eg haldi at gott arbeiði, barnaansing og eitt gott stað at búgva vigar meir enn frítíðarmøguleikar. Tað vil eg siga. Eg haldi tað vera nokkso órímiligt at forlanga at Havnin skal vera tað sama sum Aberdeen ella sum Keypmannahavn, tá ið tað kemur til frítíðarmøguleikar. Tað haldi eg ongantíð, at tað kann. Eg haldi ikki, mann kann krevja tað. Sjálvandi skulu frítíðarmøguleikar og ymiskt innanfyri mentan vera á einum rímiligum støði, men eg haldi bara ikki, mann kann forlanga, at tað er tað sama sum uttanlands. Samleikakenslur Fyrst og fremst føroyingur Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (1) Eg eri ein ordiligur føroyingur. Tjóðskaparkenslan blívir altíð nógv størri, tá ið mann fer uttanlands, haldi eg ofta, tí mann sær, hvat vit hava, og hvat vit ikki hava. Altso vansar og fyrimunir við at vera føroyingur. Hvussu heldig vit í veruleikanum eru í nógvum førum. Og eisini í nógvum førum, hvat tað er, sum ger, at vit ikki eru komin longur. Men eg føli meg sum ein ordiligan føroying. (...) eg síggi tað, at vit hava ein kultur, sum eg haldi er meira mennandi og gevandi enn tann skotski, altso okkara máti at liva uppá, har tú hevur stór familjuvirðir...ella har familjuvirðir hava nakað at siga. Og at tú heldur saman við vinfólki og familju. Og hvussu...ella hvat er tað, tú leggur dent á í lívinum. Altso, hvat ein føroyingur leggur dent á í lívinum, og hvat ein skoti leggur dent á í lívinum. (...). Maður, 29, lesandi, 5. árið í London Mín samleiki...jaja, tað er fullstendiga ótreytað føroyskt líka sum tað var áðrenn. Tað er eingin ivi um tað. (...) Tað er ikki nakað, sum eg hugsi serliga nógv um. Tað er ótreytað. 58 Kvinna, 34, arbeiðandi, 15. árið í London Eg eri føroyingur, og tað vil altíð koma fyrst, og tað merkist altíð í mínum arbeiði og tankagongd og so víðari. Har eru ymisk ting, mann líka verður settur inn í, tá mann er uppvaksin í Føroyum, sum altíð vilja koma við. Men tað er farið øðiliga nógv til síðuna, og tá mann er føroyingur, endar tað har. Mann hugsar ikki so nógv um tey tingini, sum mann burdi gjørt sum føroyingur. Tað er meira, at nú livi eg lívið hjá mær, og nú fer tað víðari til tann næstan kapittulin, og tað er tað, sum tað handlar um. Men føroyingurin í mær fer altíð at vera har. Føroyingurin í mær er líka viktigur, sum arbeiði hjá mær er. Tað kemur ikki á eitt hægri ella lægri støði. Kvinna, 25, arbeiðandi, 3. árið í London So skjótt eg flutti úr Føroyum, so fekk tað nógv størri týdning, tað at mann var føroyingur. (...) Eg vildi ikki sagt, at eg føli meg sum ein heimsborgara, tí tað er ein sovorðin kliché, og tað passar heldur ikki. (...) Tað hevur nakað at siga, at mann veksur upp í smáum forholdum. At familja hevur nógv at siga, at familjan er stór, og at mann kennir tey øll, sysknabørn, trímenningar, ommudid og abbadid. (...) Um eg fái børn, so hopi eg, at tey einaferð eisini kunnu vera eitt sindur føroysk. So eg vóni at kunna leggja nakað føroyskt í tey eisini. Kvinna, 27, lesandi, 5. árið í Aberdeen Eg eri føroyingur og norðurlendingur ella skandinavi. Fyrst og fremst føroyingur og so norðurlendingur. Føli mest til felags við Ísland og Noreg og kanska Grønland uppá onkran máta. Eg kenni meg kanska eitt sindur av [bretskum] tilknýti, tá ið eg eri heima ella onkra aðrastaðni. Beint nú, tá ið eg eri her [í Aberdeen], tá føli eg meg ikki so bretska. (...) Mann blívir meira tjóðskaparsinnaður og føroyskur og sovorðið [av at vera uttanlands]. Ja ehm...eg veit ikki, um eg eri blivin meira bretsk, men eg eri minni donsk, haldi eg. Nú tá ið eg fari til Danmarkar, føli eg meg ikki ordiliga heima ella...sum mann gjørdi áðrenn, ha? Sjálvt um eg havi familju. Ommu, abba, fastrar, systkinabørn og...eri har minst tvær ferðir um árið. Kvinna, 24, lesandi, 4. árið í Aberdeen Eg haldi ikki, at eg føli meg bretska ella skotska...tað haldi eg ikki [flennur]. Eg haldi fyrst og fremst, at eg eri ein føroyingur, men allíkavæl, so virkar tað ofta, sum mann stendur á síðulinjuni og kann observera tey, sum eru búgvandi í Føroyum. So tað er nokkso ringt at siga, um mann er líka sum tey, ella um mann er blivin ein føroyingur sum er í útlegd, hvat so enn tað er. (...) og hinvegin, tú kanst eisini vera ein føroyingur í útlegd, sum bara leingist heim og hugsar um at sleppa heim. Eg síggi meg meira sum ein føroying í útlegd, sum er farin útum, sum eisini stendur á síðunlinjuni og hyggur eftir nøkrum tingum...kann observera nøkur ting, sum eru góð og nøkur ting, sum slett ikki er góð...nøkur ting sum skulu broytast, men samstundis sum ein persónur, sum gjarna vil koma aftur og broyta nøkur ting. Men føli meg ikki skotska. Samleikakenslan broytt undir uppihaldinum í Bretlandi 'Gypsy' samleiki Kvinna, 34, arbeiðandi, 15. árið í London Altso tað, sum eg fann útav tey fyrstu árini, tá eg búði her, var at tað, at mann er føroyingur er øðiliga gott, men tað, sum eg fann útav, var at tað er týdningarmikið at integrera seg her yviri. Tað merkti so, at mann var ein 'foreigner' líka sum øll hini, og tað, at mann bleiv akkurát sum bara ein av øllum hesum millióninum bleiv tann nýggi identiteturin, men mann føldi altíð, at mann hevði hetta her spesiella við, at mann var føroyingur. Tað við arbeiði og so víðari, tað broytist við aldrinum og við umstøðum allatíðina. Tað broytist enn. So, tað er 'constantly evolving' sum mann sigur. Men tað er so, ja eg veit ikki um eg kanska eri ein sovorðin 'gipsy' samleiki. Tað er kanska tað, sum er 59 mín identitetur. (...). Altso, tað er ringt at peika á, akkurát hvat mann er, tá mann hevur verið næstan helvtina av sínum lívið her yviri. Norðurlendski/skandinaviski samleikin lúrir Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (1) Hann [samleikin] er broyttur [undir uppihaldinum í Bretlandi], ja...hann er meira...ella sterkari [kensla av at vera føroyingur]. Eisini haldi eg sjálvur, at eg eri blivin meira...eg veit ikki um mann kann siga tað...meira skandinaviskur. Ella pro-skandinaviskur...og eg síggi skandinavar sum, altso...eg haldi, at tey eru komin nógv longur enn bretar sosialt og mentanarliga. Maður, 30, lesandi, 5. árið í London Tá eg vaks upp í Føroyum, sum smádrongur, so sá eg meg ongantíð sum føroying. Eg var ein av hesum í MTV generatiónini. Eg sá meg sum ein evropeara heldur enn ein føroying. Ella tað vildi eg gjarna síggja meg sjálvan sum. Tá eg so flutti til London, fann eg útav, at tað var faktiskt ikki heilt rætt. Eg eri ikki so nógv evropeari. Eg eri heldur ein skandinavi...meiri enn nakað annað. So vissi onkur spyr meg, so haldi eg, at tað er nokk tað, eg fyrst vildi fortalt teimum, og síðani tað at eg var úr Føroyum. Men vónandi broytist samleikin so við og við, tá ið mann flytir til nýggj støð. Annars hevur mann misskilt eitt ella annað. Men eg trúgvi ikki, at øll gera tað. Summi koma her, og halda bara saman við sínum egnu landsmonnum uttan nakrantíð ordiliga at læra enskt. So eg trúgvi, at mann kann gott flyta til London, uttan at samleikin broytist, men eg...tað er stór synd um tað hendir. At halda krampaktigt í nøkrum, tað...altso samleiki skal heldur ikki vera ein religión...tað skal vera hampiliga dynamiskt vildi eg trúð. Øðrvísi at koma heim Maður, 29, lesandi, 5. árið í London Eg kenni meg heima [tá eg eri í Føroyum], men fyri hvørt ár verður tað eitt sindur øðrvísi hvørja ferð, tí at tingini blíva meira og meira uppá avstand. Eg havi ikki starv í Føroyum; eg havi ikki tað sama netverkið, sum eg hevði fyrr. Tað broytist eitt sindur fyri hvørt ár. Kanska vissi mann skal seta tað heilt spesifikt, so broytist tað fyri hvørt ár. Tað er ikki tað, at eg ikki føli meg heima, tað verður øðrvísi, í hvussu so er. Aðrar viðmerkingar viðvíkjandi samleika Danmark meira heimligt enn Bretland Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (1) Fyri mær virkar tað, sum tey flestu í Bretlandi ætla sær heimaftur eitt ella annað tíðspunkt. Men í Danmark, har haldi eg, at tey [útisetarnir] eru komin til eitt land, sum liggur nokkso tætt við teirra kultur. Ella ein kultur, sum tey taka undir við. Í Bretlandi hava tey ein kultur, sum vit ikki taka undir við...tað er tí, at vit ikki kenna okkum heima her beint. Meðan í Danmark hava tey ein kultur, sum vit føroyingar hava lættari at taka undir við. Tí føla tey seg meira, haldi eg sjálvur, at mann følir seg meira heima har beint. Tað er ein av grundleggjandi tingunum. At mann kann síggja Danmark sum eitt heim. (...) Altso, sjálvt eg havi búð her og verið ræðuliga lítið í Danmark, men eg hevði heldur vilja sæð Danmark sum eitt heim enn Bretland. (...) Vissi tú hyggur eftir Føroyum og Bretlandi...hvussu tætt vit eru uppá hvønn annan, men allíkavæl hvussu langt vit eru frá hvørjum øðrum. Tað kemur garanterað av tí, at vit hava tikið undir við tí donsku og skandinavisku mentanini og máta at liva uppá...har hetlendingar hava tikið fullstendiga undir við tí bretska. (...) Vit eru prekaði av einum meira skandinaviskum máta at liva uppá...lívsuppfatan meini eg. Og tí haldi eg tað vera lættari hjá okkum føroyingum at fara til Danmarkar og síggja tað, at har eru nógv ting...tí sjálvandi vit hoyra til Danmark, og tí eru nógv ting gjørd uppá sama máta í Føroyum og í Danmark. Framtíðarætlanir 60 Fari væntandi aftur til Føroya Tá ið eg fái børn Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (1) Eg ætli mær ikki heim til Føroyar enn. Eg haldi, eg eri for ungur til at flyta heim til Føroyar enn. Tí at eg havi stadigvæk nøkur ting, sum eg vil uppliva, áðrenn eg fari heimaftur. (...) Men Føroyar eru við í ætlanunum. Eg ætli mær heimaftur. Grundin til at eg ætli mær heimaftur er, tí at eg føli meg øðiliga heldigan, at eg eri komin úr Føroyum, tí at eg haldi tað, at føroyingar hava nakað í sær, sum er gott ella soleiðis. Og eg haldi, at tað hevði verið synd fyri míni børn ikki at sloppið at vaksið upp í Føroyum. (...) So kanska tá tann kapittulin byrjar, tá...nei, tað noyðist ikki at vera beinan vegin, men tá ið tey blíva eitt sindur eldri, so vil eg gjarna heimaftur. Tað er tað, sum eg hugsi, ha? Men tað er ikki nakað fastlagt. Vil hava royndir fyrst Maður, 26, júst útbúgvin, 5. árið í Aberdeen Eg hevði gott kunnað farið heim at búð nú, men so haldi eg, at eg hevði gingið glipp av nøkrum. Eitt er at hava lisið uttanlands, men eg haldi, tað er eitt sindur synd at leypa direkta heim aftaná. Uppá nógvar mátar. Bæði fyri mína egnu skyld, havi eingi børn ella nakað. Havi møguleika at búgva uttanlands og fáa nakrar erfaringar. Og eg vænti eisini at, altso, Føroyar sjálvt, samfelagið ella arbeiðspláss, at tað kemur eisini teimum til góðar, at eg havi verið úti og fingið erfaringar. Tað havi eg allatíðina ætlað mær. (...) Men eg vænti, at eg fari heim at búgva. (...) Men tað sum hevði gjørt, at eg hevði fingið betri hug [at farið til Føroya], tað er arbeiði. Arbeiðsmøguleikar og alt tað, ha? Og sjálvandi eisini tað at fingið eina íbúð ella hús, sum liggur soleiðis nøkulunda væl fyri. Um eg hevði fingið bjóðað eina íbúð sum lá væl fyri og eitt arbeiði, so hevði eg smekkað til beint nú. Tað hevði hjálpt uppá mína avgerð. Men har eru ikki so nógv arbeiði innanfyri mítt øki í løtuni. Men hinvegin hevði eg gott kunnað búð í Føroyum, sjálvt um eg ikki arbeiddi fyri eitt føroyskt felag. Vil sleppa at granska Kvinna, 27, lesandi, 5. árið í Aberdeen Eg ætli mær at fara heim til Føroya aftur einaferð, at arbeiða. Eg veit ikki akkurát hvat, men...eg giti at eg komi at sita á onkrari fyritøku...leiðari á onkrari deild ella samskipari av onkrum slag. Tað hugsi eg um, tí tað eru møguleikarnir í Føroyum, sum eg kann fyristilla mær at koma heimaftur til. Men tað, sum eg hevði tímað ordiliga væl, tað hevði verið at granska. Tað haldi eg ikki, tað er nakað beint nú. At menna føroyska samfelagið við at granska. Veit ikki, um farið verður aftur til Føroya Útbúgvingin hevur ein leiklut Maður, 29, lesandi, 5. árið í London Tá eg tók ta avgerðina at lesa ella blíva solicitor í enskari lóg, tá var tað heilt tilvitað, at eg fór at vera her í nøkur ár. Eg kann ikki brúka hana beinleiðis. Í hvussu so er ikki heima í Føroyum. Tú kann brúka hana aðrastaðni í heiminum. Eg hugsaði um at fara aftur til Føroyar, men tað var nakað, sum eg gjørdi mær greitt tá. Tað var ætlanin, og enn er ætlanin at vera her í nøkur ár. Eg dugi ikki at siga hvussu leingi; tvey ár, fimm ár, forever....eg veit ikki. (...) tað eru nógv ting, sum ikki eru tilfredsstillandi við Føroyum, men samstundis er tað bæði...ja samleiki og øll familjan hjá mær býr í Føroyum. So tað eru hasi bæði, sum liggja í bakhøvdinum. Kanska um umstøðurnar broytast, soleiðis at Føroyar verður meira attraktivt (...). Eg vil siga tað, at eg havi valt ikki at hugsa so langt út í framtíðina. 61 Maður, 25, lesandi, 4. árið í Aberdeen (2) Sjálvandi eg leingist til Føroya, tí tað er har mann...tað er har tað primera heimið uppá ein máta er. Men eg føli, at tað [tilknýtið til Føroyar] minkar eitt sindur. Tá ið eg hugsi um, hvat fari eg at gera í framtíðini. Tað verður allarhelst ikki í Føroyum. Kanska, men tað er líka stórur kjansur, um ikki størri kjansur, at eg verði uttanlanda, í Bretlandi ella onkra aðrastaðni. Kanska hevur tað okkurt við tann kensluliga innstillingin at...eg fari sikkurt at vera her. Eg havi verið her leingi, og eg fari at vera her í nøkur ár afturat. (...) tað hevur nógv við tað professionella at gera. Um eg skal arbeiða við tí, sum eg havi lisið. Kanska seinni í lívinum Kvinna, 34, arbeiðandi, 15. árið í London Tú kann ikki gera eina fimm ára plan, tí tú veit aldrin, hvønn veg tað fer at venda seg. Og tann ósikkurheitin og... ja eg veit ikki...challenges, sum eg trívist best við. So mær dámar nokkso væl ikki at vita, hvat tey næstu 14 árini fara at innibera. (...) eg veit ikki, um eg eri ein sovorðin risikotakari ella hvat, men eg haldi ikki, at tað er tað. Tað er meira tað, at eg vil ikki binda meg í nakað spesifikt...um 14 ár ætli eg mær hetta og hatta (...) nakað, sum eg plagdi at siga var, at tá eg fari at pensjonera meg, tá fari eg heim. Men tað er eisini soleiðis, at eg veit aldrin, hvussu tingini hjá mær fara at útvikla seg, og av tí at eg havi etablerað meg her. Eg havi ongantíð verið ein sovorðin persónur, sum hevur longst heim. (...). Eg haldi tað, sum fer at gera tað, at eg fari at flyta heim, kanska møguliga, í framtíðini eina ferð...langt frammi, er at kvaliteturin á lívinum heima í Føroyum er øðiliga høgur. Tú býr øðiliga væl, mann gloymir tað, tá mann ikki er har. So tað er nokk tað, sum fer at gera tað, at mann fær eitt øðiliga gott lív, tá einaferð seinastu helvtina av lívinum ella eitt ella annað. Gott starv hevur nógvan týdning Maður, 30, lesandi, 5. árið í London Tað hevði kanska verið ein sjarma at farið heim í eitt ár av og á. Men vissi eg fari heim, so er tað ikki permanent. Um eg vendi heim seinni, tað veit eg ikki. Men eg haldi ikki, at eg tími hatta við at leggja endaligar ætlanir um, hvar eg vil búgva permanent. Tað dugi eg ikki at síggja nakra grund til longur. Og um eg skal heimaftur at arbeiða permanent í Føroyum, so skal tað vera á einum góðum arbeiðsplássi. Tað er heilt sikkurt. Eg síggi tað eitt sindur sum, at mann ofrar eitt sindur við at fara heimaftur, og eg skal hava eitt sindur afturfyri. Tað vil siga at arbeiðsplássið skal vera gott, og tað skal vera góð løn og so víðari. Kvinna, 24, lesandi, 4. árið í Aberdeen Eg haldi faktiskt, at um eg hevði fingið okkurt gott starv, at eg heilt sikkurt hevði viljað sloppið at roynt at búð í Føroyum. Men eg hevði ikki farið heim, um tað ikki var eitt ordiliga gott arbeiði. Ikki møguligt at skráseta parlag Kvinna, 25, arbeiðandi, 3. árið í London Eg eri sjálv samkynd og partnarin hjá mær hevur fingið fimm ára uppihaldsloyvi [í Bretlandi], tí eg eri EU borgari við danska passinum hjá mær. So tað ger, at vit kunnu vera her. Í Føroyum kunnu vit ikki vera av fleiri orsøkum. Fyri tað fyrsta so er registrerað partnaraskap ikki góðkent í Føroyum, so hon kann ikki fáa uppihaldsloyvi. Hon er ikki evropeari, so hon skal eisini hava arbeiðsloyvi, og tað fær hon heldur ikki. Annað enn til at arbeiða við fisk, men hon er akademikari, so tað er nokk ikki tað, hon hevur í huga. Og so eisini tað professionella, sum eg havi valt at arbeiða við. (...) Vit høvdu gjarna vilja farið eitt ár, vissi tað hevði borið til, tí at hon er fólkalívstónlistafrøðingur og vil gjarna granska í Føroyum, og ætlar sær kanska at gera tað og kanska fáa eitt sindur av stuðuli til tað. Um vit høvdu kunna farið eitt ár, so høvdu vit gjørt tað. (...) Tað ber jú ikki til [at flyta til Føroya], uttan so at lóggevingin broytist. Tí eg ætli mær ikki at skiljast. (...) Tað er altíð ein møguleiki [at tað broytist]. Nógv er jú broytt. Føroyar 62 eru broyttar og samfeløg rundan um Føroyar eru broytt. Tað ger, at Føroyar eisini noyðist at broytast. (...) Um Føroyar ætlar at vera ein partur av øðrum felagsskapum, so broytast lógirnar fyri samkyndum...til dømis um tey skulu gera avtalur við ES, so mugu tey nokk broyta lógirnar, so samkynd sleppa at flyta aftur og fram. Tað er púra absurt, at eg kann flyta til Danmarkar við partnaranum hjá mær, men eg kann ikki flyta til Føroya. 63 Heildarætlan Fólkaflyting og fólkavøkstur Útbúgving og gransking 2 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Útbúgving og gransking Heildarætlan Fólkaflyting og fólkavøkstur Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 3 Give the ones you love wings to fly, roots to come back and reasons to stay Dalai Lama XIV Útgevari: Føroya Landsstýri Útgivið: apríl 2013 Ábyrgd: Vinnumálaráðið Forsíðumynd: Olav Martinsen Málslig ráðgeving: Marjun Arge Simonsen Talgild útgáva (PDF fíla) kann takast niður av heimasíðuni hjá Vinnumálaráðnum Uppseting, prent og liðuggerð: Føroyaprent Svanamerktur prentlutur 541 705 Innihaldsyvirlit Um heildarætlanina: Fólkaflyting og fólkavøkstur . . . . . . . . . . . . 7 Samandráttur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Átøkini: Kostnaðar- og tíðarætlan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Um tilgongdina at gera heildarætlanina . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Um fólkaflyting og føroysku støðuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Málbólkar fyri fólkavøkstur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Samfelagið tekur ábyrgd, og tiltøk eru longu sett í verk . . . . . . . . . 17 Um átøkini í heildarætlanini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Átøk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Átøk um útbúgving og gransking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Átøk um lívskorini í Føroyum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Átøk um tilknýtið til Føroya og ímyndin av Føroyum . . . . . . . . . . . 49 Átøk um forðingar í sambandi við at flyta til Føroya . . . . . . . . . . . 61 Átøk um útlendingar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Átøk um yvirskipað samfelagsviðurskifti . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 At skipa arbeiði framá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Fylgiskjal 1: Niðurstøður frá bólkasamrøðum (fokusbólkar) . . . . . . 85 Fylgiskjal 2: Niðurstøður frá viðmerkingum um fólkavøkstur, sum komu inn um heimasíðuna hjá Vinnumálaráðnum . . . . . . . . 90 Fylgiskjal 3: Sosialar veitingar í Føroyum og Norðurlondum . . . . . . 93 Fylgiskjal 4: Human capital (fólkatilfeingi) . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Fylgiskjal 5: Lívsinntøka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Fylgiskjal 6: Nýútbúgvin - rætt til arbeiðsloysisstuðul . . . . . . . . . . 100 Notur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Útbúgving og gransking 6 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Um heildarætlanina: Fólkaflyting og fólkavøkstur Heildarætlanin Fólkaflyting og fólkavøkstur hevur til enda­máls at vísa á átøk, sum kunnu vera við til at gera Føroyar til eitt meira lokkandi stað at bú­seta seg. Tað er í stóran mun unga ættarliðið, ser­liga kvinnur, sum tróta í Føroyum. Átøkini í heild­ar­ ætlanini eru skrivað við hesum í huga. Arbeiðsbólkurin hevur kannað nógv ymisk viður­ skifti, tí fólkafráflyting er ein ógviliga samansett av­ bjóð­­ing. Tí fevnir heildarætlanin breitt - men í henni eru ikki øll svar upp á fólkavøkstur. Tvørturímóti skal heildar­­ætl­an­in síggjast sum ein byrjan - ein byrjan at einum mið­vís­um arbeiði at skapa eitt samfelag, har ið fólk støð­ast og ynskja at venda aftur til. Av somu orsøk mælir bólkurin til, at ávís viðurskifti verða kannað og viðgjørd ná­greini­ligari, tí tey krevja longri tíð og meira orku. Átøkini í hesari heildarætlan eru grundað á tilfar, sam­­røð­ur og kanningar, sum arbeiðsbólkurin hevur staðið fyri. Harumframt hevur arbeiðsbólkurin sett seg inn í nógv annað viðkomandi tilfar, sum var fram­­leitt frammanundan. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 7 Útbúgving og gransking 8 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Samandráttur Fólkatalið í Føroyum er í minking. Hóast fólk í nógv ár eru flutt til og úr Føroyum, eru tað fleiri viðurskifti, sum gera støðuna í dag serliga álvarsama. Fráflyting og vantandi tilflyting eru størsta avbjóðingin, sum Føroyar hava í dag. byggja kollegium/lestraríbúðir til tey ungu at búgva í. Eisini eru átøk um gransking, m.a. vinnulig fígging av ph.d.-lestri, átøk um at gera útbúgvingarskrá og geva ung­um betri møguleika at nema sær vinnuliga ella handa­liga útbúgving. Tað eru í stóran mun tey ungu, men serliga kvinnurnar, sum flyta burtur - ofta í útbúgvingarørindum - men eis­ini at nema sær aðrar royndir. Samstundis sum nógv ung fara av landinum, eru tað ov fá, sum flyta aftur til landið. Burðartíttleikin er nógv minkaður, og burðar­­ avlopið (munur millum fødd og deyð) er lágt. Har­­um­ framt er aldurs- og kynsbýtið í samfelagnum so skeiklað nú, at tað eru alt ov fá ung í mun til gomul og ov fáar kvinnur í burðarførum aldri. Hesi viðurskifti samanlagt hava við sær, at fólkatalið er minkandi. Støðan krevur eina miðvísa heildarætlan, har alt samfelagið tekur ábyrgd. Átøk um lívskorini snúgva seg um møguleikarnar hjá fólki at seta búgv í Føroyum og at fóta sær fíggjarliga. Tí eru átøk, sum hava til endamáls at gera tað liviligari í Føroyum, eisini hjá støkum uppihaldarum. Eisini eru átøk, sum bøta um fíggjarligu umstøðurnar kring tað at føða og uppala børn betri. Í tilgongdini at gera heildarætlanina hevur arbeiðs­ bólkurin havt samband við nógv fólk, bæði her á landi og uttanlands, fakfólk og føroyingar sum heild. Arbeiðs­bólkurin hevur eisini fingið til vegar eitt stórt tal av frágreiðingum, kanningum og greinum úr øllum heiminum. Átøk um forðingar í sambandi við at flyta til Føroya, snúgva seg í stóran mun um tað at gera tað lættari at taka avgerðina um at flyta til Føroya. Arbeiðsbólkurin mælir til átøk á seks økjum. Hesi átøk eru um 1) útbúgving og gransking, 2) lívskorini í Føroy­ um, 3) tilknýtið til Føroya og ímyndin av Føroyum, 4) forð­ingar í sambandi við at flyta til Føroya, 5) út­lend­ ingar og 6) yvirskipað samfelagsviðurskifti. Átøkini um útbúgving og gransking fevna um menning av nýggjum útbúgvingum á Fróðskaparsetri Føroya og einum dragandi lestrarumhvørvi í Føroyum. Hetta fevnir eisini um at gera eitt universitetskampus og Átøk um tilknýtið til Føroya og at broyta ímyndina av Føroyum hava til endamáls at styrkja tilknýtið, sum føroyingar hava til Føroya. Serligur dentur er lagdur á at knýta sambond ímillum lesandi og føroyska arbeiðs­ marknaðin. Átøk um útlendingar hava eitt nú til endamáls at gera tað lættari hjá útlendingum at flyta til Føroya. Hetta er gal­dandi fyri vinnulívið, sum sóknast eftir arbeiðs­megi. Eisini eru átøk, sum skulu gera tað lættari hjá føroy­ing­ um, ið hava útlendskan maka, at flyta til Føroya. Átøkini um yvirskipað samfelagsviðurskifti eru tey viður­skifti, ið eru samansett ella krevja eina størri ætlan enn tað, sum kann rúmast í einum átaki. Hesi átøkini eru ein nýggjur vinnupolitikkur, skipan av einum listaog mentanarráði, ein javnstøðupolitikkur umframt ein grein­ing av ferðing til og úr Føroyum. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 9 Átøkini: Kostnaðar- og tíðarætlan1 Átøk Átøk um útbúgving og gransking 1 Fróðskaparsetrið: Útbúgving og gransking framtíðartryggja føroyska samfelagið 2 3 4 5 6 7 8 9 Vinnulig fígging av ph.d.-lestri Granskingarsamstarv millum vinnulív og Fróðskaparsetrið/granskingarstovnar Samstarv um hægri útbúgvingar millum lærustovnar Kveikjandi lestrarumhvørvi: Útbygging av Fróðskaparsetri Føroya Kveikjandi lestrarumhvørvi: Byggja kollegium/lestraríbúðir Útbúgvingarskrá: Yvirlit yvir útbúgvingarmøguleikar í Føroyum Lærlingar í almenna geiranum Almenn útboð og lærlingapláss í privata geiranum Høvuðsábyrgd síða 23 27 28 29 30 33 35 36 37 Átøk um lívskorini í Føroyum 10 Bústaðamarknaðurin: At byggja leigubústaðir 39 11 12 13 14 15 16 17 Skattaumskipan Arbeiðsfrádráttur fyri stakar uppihaldarar At tillaga skipanina við fríplássi á dagstovnum Hækkaður barnafrádráttur, frá og við triðja barni Barsilsskipanin At laga til starvsfólkapolitikkin hjá landinum og setanarviðurskifti At laga til umstøðurnar fyri familjur við børnum, ið bera brek 41 43 44 45 46 47 48 MMR og Setrið Føroya Arbeiðsgevarafelag MMR MMR MMR Bústaðir o.o. Studni FMR FMR Bústaðir o.o. FMR FMR AMR o.o. FMR VMR FMR AMR, HMR, MMR Átøk um tilknýtið til Føroya og ímyndin av Føroyum 18 Samband við útisetar 50 MMR og VMR 19 20 21 22 23 24 Vinnustarvslæra fyri nýútbúgvin við hægri útbúgving Heimasíða, sum knýtir føroyskar arbeiðsgevarar til føroysk lesandi Vegleiðaraskipan Marknaðarføring av yrkismøguleikum á føroyska arbeiðsmarknaðinum At styrkja sjálvsfatanina hjá føroyingum frá barnsbeini Føroyingar uttanlands valrætt til løgtingsval 53 55 56 57 59 60 VMR Føroya Arbeiðsgevarafelag Føroya Arbeiðsgevarafelag VMR MMR IMR Átøk um forðingar í sambandi við at flyta til Føroya 25 Arbeiðsloysisstuðul í tríggjar mánaðir at leita eftir arbeiði 62 VMR 26 27 28 29 Nýútbúgvin - rætt til arbeiðsloysisstuðul Stovnspláss framman undan flyting Serskattaskipan fyri serfrøðingar Meting av, hvørjar avleiðingar lógaruppskot hevur á fólkavøkstur 63 65 66 67 VMR MMR FMR IMR Átøk um útlendingar 30 31 32 33 At bøta um møguleikarnar at fáa útlendska arbeiðsmegi til Føroya Familjusameining Working holiday Undirvísing fyri útlendingar 69 71 72 73 IMR IMR IMR IMR Átøk um yvirskipað samfelagsviðurskifti 34 35 36 37 Javnstøðupolitikkur Eitt lista- og mentanarráð Ein nýggjur vinnupolitikkur At greina ferðing til og úr Føroyum Tað litaða økið tilskilar nær átakið skal gerast, meðan tørvur á fígging kann falla onnur ár. 1 10 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 75 77 79 82 VMR MMR VMR VMR 2013 2014 2015 2016 2017 2018-20 tkr. tkr. tkr. tkr. tkr. tkr. 1 11.000 22.000 33.000 33.000 33.000 árliga 2 EAF 3 15.000 15.000 15.000 15.000 15.000 árliga 4 250 250 5 VJ 50.000 100.000 100.000 6 EAF EAF EAF EAF EAF EAF 7 VJ VJ VJ VJ VJ VJ 8 VJ VJ VJ VJ VJ VJ 9 VJ 10 EAF EAF EAF EAF EAF EAF 11 VJ VJ 12 VJ 10.000 10.000 10.000 10.000 13 EM EM EM EM EM EM 14 21.000 21.000 21.000 21.000 15 VJ VJ 16.000 16.000 16.000 16.000 16 VJ 17 VJ VJ 18 VJ 1.500 1.500 1.500 1.500 1.500 19 VJ 2.000 2.000 3.000 3.000 3.000 20 EAF EAF EAF EAF EAF EAF 21 EAF EAF EAF EAF EAF 22 70 60 60 60 60 árliga 23 VJ 2.500 3.000 3.000 3.000 árliga 24 VJ 25 VJ VJ 26 4.200 4.200 4.200 27 VJ* 28 EM 29 VJ 4.200 árliga 30 VJ VJ 31 VJ VJ 32 VJ 33 1.800 1.800 1.800 1.800 1.800 árliga 34 VJ VJ 35 600 600 600 600 600 36 VJ VJ 37 VJ Tils. 0 32.220 146.910 209.160 209.160 109.160 EAF: Eingin almenn fígging ella fígging úr landskassanum VJ: Verandi játtan. Átakið verður gjørt við verandi starvsfólkatilfeingi. Lagt er ikki upp fyri møguligum príshækkingum. EM: Eingin meting. * Hetta átakið kann bera í sær ein kostnað hjá nøkrum kommunum av at laga telduskipanir til. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 11 Um tilgongdina at gera heildarætlanina Seinnu árini er fólkatalið í Føroyum minkað, og er tað serliga unga ættarliðið, ið er vorðið ov fáment. Greitt er, at tey ungu, og serliga kvinnurnar, eru ein fortreyt fyri, at vit sum samfelag hóra undan. Uttan tey verða ikki nóg nógv børn fødd, sum kunnu bera samfelagið áfram. broyta kós. Harumframt er tað umráðandi, at átøkini, har tað er møguligt, eru ítøkilig, kunnu fremjast og gera mun. Tílík átøk kosta í fyrsta umfari, men ikki í nánd av, hvussu nógv tað kostar í seinasta enda, um vit einki gera. Í almenna rúminum hevur fólkafráflyting verið um­rødd í eina tíð, og somuleiðis er tað vorðið nógvum før­oy­ing­ um greitt, at hetta er eitt álvarsmál. Á sumri 2012 legði Javn­aðar­flokkurin eisini eitt uppskot til samtyktar fyri Løg­tingið um at seta í verk tiltøk til at venda gongdini við fráflyting og minkandi fólkatali í Føroyum. Hesum tók Løgtingið undir við, og er breið semja um, at tiltøk skulu til fyri at skapa fólkavøkstur. Í oktober 2012 setti Johan Dahl, landsstýrismaður í vinnumálum, ein arbeiðs­bólk at gera eina heildarætlan um fólkaflyting og fólka­vøkstur, ið skuldi vera liðug 1. apríl 2013. At gera eina heildarætlan um fólkavøkstur er ein stór og avbjóðandi uppgáva. Arbeiðsbólkurin hevur verið í samband við viðkomandi stovnar/myndugleikar, ser­frøð­ing­ar, fólk í lykilstøðum, politikarar, lesandi, fak­fólk, leiðarar, vinnulívsfólk o.s.fr. Ein uttanhýsis bú­ skap­ar­frøð­ingur hevur eisini gjørt metingar um átøk­ ini. Harumframt hevur arbeiðsbólkurin fingið til vegar og troytt eitt stórt tal av frágreiðingum, kann­ing­um og grein­um úr øllum heiminum um viðkom­andi viður­ skifti. Eitt úrval av teimum er at finna á heima­síð­uni vmr.fo/folkaflyting. Endamálið við verkætlanini er at fáa eyðmerkt tey við­ ur­skifti, sum hava við sær, at fólkavøksturin er steðg­ að­ur, og gera eina heildarætlan, sum kann virka til, at Føroyar gerast eitt land, ið fólkið velur til heldur enn frá. Upp­gávan, sum arbeiðsbólkurin hevur fingið, er at gera eina heildarætlan, sum fevnir um: Arbeiðsbólkurin hevur lagt dent á at hoyra sjónarmiðini hjá føroyingum, bæði teimum, sum eru búsitandi her á landi, og eisini útisetum. Arbeiðsbólkurin hevur tí havt bólkasamrøður (fokusbólkar) í Danmark1 millum ƒƒ At eyðmerkja høvuðsorsakirnar til, at eingin fólka­ vøkstur er í Føroyum ƒƒ At raðfesta, hvørji øki eru mest týðandi fyri at fáa fólkavøkstur í Føroyum ƒƒ At skriva eina heildarætlan við ítøkiligum langtíðarog stutttíðarátøkum at seta í verk ƒƒ At gera eitt tilmæli til, hvussu arbeiðið kann skipast, eftir at heildarætlanin er latin landsstýrinum Stóra fólkaflytingin og fólkaminkingin rakar føroyska samfelagið meint. Greitt er, at avleiðingarnar kunnu gerast fleiri ferðir ógvisligari í framtíðini, um gongdin heldur fram. Heildarætlanin skal vera ein byrjan til at 12 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur føroysk lesandi og millum aðrar føroyingar. Eisini hevur arbeiðsbólkurin havt bólkasamrøður í Englandi og í Føroyum, bæði á miðstaðarøkinum2 og í Suðuroy. Á heimasíðuni hjá Vinnumálaráðnum varð ein undir­ síða gjørd soleiðis, at fólk høvdu høvi at siga sína hugs­ an um fólkaflyting og fólkavøkstur. Um heima­síð­una fekk arbeiðsbólkurin nógvar við­kom­andi við­merk­ingar frá fólki, bæði úr Føroyum og frá úti­setum. Høv­uðs­ niðurstøðurnar frá bólka­sam­røð­un­um og við­merk­ ingunum, sum komu inn um heima­síð­una, eru í fylgiskjali 1 og 2. Flest ung, sum flyta av landinum, fara í lestrarørindum. Tí er útbúgving eitt av høvuðsevnunum í hesi heildar­ ætlan. Fyri at fáa íblástur til, hvussu vit sum útjaðari kunnu gerast kappingarfør á útbúgvingarøkinum, heitti arbeiðs­bólkurin, saman við Fróðskaparsetri Føroya, á tveir serfrøðingar at standa fyri einum evnisdegi um møgu­leikar at menna hægri útbúgvingar í Føroyum. Hesir serfrøðingar hava drúgvar royndir við tílíkum viðurskiftum í ávikavist Tromsø í Noregi og Akureyri í Íslandi. Arbeiðsbólkurin Erika Anne Hayfield, Vinnumálaráðið Elin Mortensen, Løgmansskrivstovan Bergur Berg, Mentamálaráðið Sigurð í Jákupsstovu, Fróðskaparsetur Føroya Niels Winther, Føroya Arbeiðsgevarafelag Tilvísingarbólkurin Í tilgongdini at gera heildarætlanina er niðurstøðan greið: Føroyingar í og uttan fyri landið taka avbjóð­ing­ ina við fólkaflyting í størstum álvara og vilja, at tiltøk skulu gerast fyri at fáa fólkavøkstur í Føroyum. Valdið at taka tær stóru avgerðirnar liggur hjá leiðsluni her á landi - men ábyrgdin liggur bæði hjá tí almenna, vinn­ uni og hjá hvørjum einstøkum føroyingi. Arbeiðsbólkurin ynskir at takka øllum, sum hava givið sær stundir at tosa við arbeiðsbólkin, givið íkast til heildar­ætlanina og útvegað tilfar. Umframt arbeiðsbólkin, sum hevur havt høvuðs­ábyrgd­ ina av heildarætlanini, hevur ein tilvísingarbólkur verið knýttur at arbeiðinum. Tilvísingarbólkurin hevur verið mann­aður av umboðum úr teimum aðal­ráð­um, sum ikki vóru umboðað í arbeiðsbólkinum. Til­vís­ing­ar­bólk­ ur­in hevur fylgt arbeiðinum og hevur eftir tørvi givið íkast til heildarætlanina. Eisini hevur ein politiskur fylgi­­­bólk­ur við umboðum úr øllum flokkum á tingi verið við í arbeiðinum. Hans Kári Vang, Fíggjarmálaráðið Marjun Magnussen, Almannamálaráðið Hilmar Høgenni, Innlendismálaráðið Ásmundur Guðjonsson, Fiskimálaráðið Jóannes N. Dalsgaard, Heilsumálaráðið Politiski fylgibólkurin Bjørt Samuelsen, Tjóðveldi Rósa Samuelsen, Sambandsflokkurin Kristianna Winther Poulsen, Sjálvstýrisflokkurin Jenis av Rana, Miðflokkurin Hanus Samró, Fólkaflokkurin Poul Clementsen, Framsókn Eyðgunn Samuelsen, Javnaðarflokkurin Janus Rein, uttanflokkaumboð Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 13 Um fólkaflyting og føroysku støðuna Føroya størsta avbjóðing er, at fólkatalið í Føroyum er í minking; vit eru vitni til eina fólkafráflyting. Ser­liga eru tað tey ungu, sum flyta úr Føroyum - ofta í útbúgv­ing­ arørindum. Tað hevur við sær, at stórir part­ar av unga ættarliðinum saknast í Føroyum, og tað merk­ist. Tey ungu skapa rørslu rundan um seg, tey flyta sam­ felagið, eru nýskapandi og hava ávirkan á mentanina. Har­um­framt eru tað tey, sum skulu seta nýtt ættarlið við. Men í dag eru tey alt ov fáment - tey fara av land­in­ um, og mong venda ikki aftur. Fráflyting sum fyribrigdi í Føroyum er í roynd og veru einki nýtt. Nú á døgum er stóri munurin, at burðar­ avlopið (t.e. munur millum fødd og deyð) er lægri enn netto­flytingin (t.e. munur millum til- og fráflyting). Við øðrum orðum er talið á føddum børnum í mun til tal á deyð­um ikki nóg høgt til at viga upp ímóti fráflytingini. Talva 1 á bls. 15 vísir aldurs- og kynsbýtið í Føroyum í 1970, í 2012 og í 2052. Tað, sum sæst týðiliga í talv­ uni, er, at í 1970 vóru nógv fólk í aldursbólkunum upp til 30 ár. Fólkabýtið tá var sum eitt pýramidusnið. Verð­ ur hugt at metingum um kyns- og aldursbýtið í 2052, sæst ein heilt onnur mynd. Sniðið vísir eitt fólkabýtið, sum vantar støðufesti í botninum. Orsøkin er tann, at tey ungu ættarliðini eru vorðin alt ov fáment. Ein av høvuðsorsøkunum til, at framtíðarmyndin kann ger­ast døpur, er, at samfelagnum tørvar fleiri enn 2.000 kvinnur, og serliga eru tað kvinnur í barnførum aldri. Kvinn­urnar í Føroyum eru framvegis óførar at føða børn. Føroyar hava hægsta føðitíttleika í Evropa (t.e. hvussu nógv børn i miðal, hvør kvinna føðir). Trupulleikin er tó, at her á landi eru alt ov fáar kvinnur til at føða børnini. Kvinnutrotið í Føroyum byrjaði longu í 1930-árunum4 og hevur mestsum verið eitt ósjónligt fyribrigdi í sam­ felag­num. Tað er fyrst nú, tá ið fólkatalið minkar, og aldurs­býtið verður so skeiklað, at samfelagið gevur 14 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur sær far um trupulleikan. Tí hevur tað stóran týdning, at heildarætlanin serliga leggur dent á kvinnur. Eftir ein­ um tíggju ára tíðarskeiði (2001-2011) eru tað nú 861 færri kvinnur í aldursbólkinum 15-44 ár sam­an­borið við 2001, og í sama aldursbólki eru 629 færri menn samanborið við 20015. Við øðrum orðum er undir­ skotið av kvinnum í hesum unga aldursbólki, sum skal føða børnini, økt við 232 kvinnum í hesum tíðarskeiði. Talva 2 á bls. 15 vísir undir­skotið av kvinnum í Føroyum. Tølini á y-ásini vísa heildar­kvinnutrotið (undir­skotið av kvinnum) í tølum, og x-ásin vísir árstal.6 Kanningar vísa, at nógv útjaðarasamfeløg kring okkum hava júst somu avbjóðing, at tey ungu - og serliga kvinn­urnar - flyta.7 Fyri Føroyar eru avleiðingarnar, tá ið fólk flyta burtur, tó meira ógvisligar enn fyri størri lond, har fráflyting bert fer fram á ávísum økjum í landinum. Aðra­staðni er heldur talan um eina umskipan av bú­ støð­unum hjá fólki, sum tó framvegis búgva í sama landi. Tá ið fólk flyta úr Føroyum, eru tey rætt og slætt burtur og geva tí nærum einki íkast til samfelagið - hvørki búskaparliga, sosialt og mentanarliga. Stundum verður fólkavøkstur knýttur at búskapar­ vøkstri og skapanini av arbeiðsplássum. Búskapar­ vøkstur sigur tó einki um, hvussu fólkatalið er býtt eftir aldri og kyni og harvið heldur einki um, hvussu burðar­ dygt eitt samfelag er. Tað ber eisini til at hava fólka­ vøkstur og samstundis økja um trotið á kvinnum - tað hendir, um fleiri menn enn kvinnur flyta til landið. Gransking vísir nevniliga, at hjá monnum og kvinnum eru tað øðrvísi viðurskifti, sum kynini raðfesta, tá ið tey flyta bústað. Menn raðfesta løn hægri enn kvinnur gera8. Harafturímóti raðfesta kvinnur møguleikar at brúka sína útbúgving í starvinum hægri samanborið við menn9. Tí er tað ikki nóg mikið at skapa størv - tað er eisini umráðandi at seta sjóneykuna á arbeiðs­mark­ naðin sum heild og breiddina á úrvali av størvum. Talva 1 Aldurs- og kynsbýtið í Føroyum í 1970, í 2012 og mett fyri 20523. Menn 1970 Tils. 38.612 2400 1800 1200 Menn 2012 Kvinnur 1970 Tils. 48.351 Kvinnur 2012 Menn 2052 Tils. 44.628 Kvinnur 2052 95 - 99 ár 95 - 99 ár 95 - 99 ár 90 - 94 ár 90 - 94 ár 90 - 94 ár 85 - 89 ár 85 - 89 ár 85 - 89 ár 80 - 84 ár 80 - 84 ár 80 - 84 ár 75 - 79 ár 75 - 79 ár 75 - 79 ár 70 - 74 ár 70 - 74 ár 70 - 74 ár 65 - 69 ár 65 - 69 ár 65 - 69 ár 60 - 64 ár 60 - 64 ár 60 - 64 ár 55 - 59 ár 55 - 59 ár 55 - 59 ár 50 - 54 ár 50 - 54 ár 50 - 54 ár 45 - 49 ár 45 - 49 ár 45 - 49 ár 40 - 44 ár 40 - 44 ár 40 - 44 ár 35 - 39 ár 35 - 39 ár 35 - 39 ár 30 - 34 ár 30 - 34 ár 30 - 34 ár 25 - 29 ár 25 - 29 ár 25 - 29 ár 20 - 24 ár 20 - 24 ár 20 - 24 ár 15 - 19 ár 15 - 19 ár 15 - 19 ár 10 - 14 ár 10 - 14 ár 10 - 14 ár 5 - 9 ár 5 - 9 ár 5 - 9 ár 0 - 4 ár 0 - 4 ár 600 0 600 1200 1800 2400 2400 1800 1200 600 0 - 4 ár 0 600 1200 1800 2400 2400 1800 1200 600 0 600 1200 1800 2400 Talva 2 Kvinnutrotið (undirskotið) 1901-2012 Kvinnuundirskot 1901-2012 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 -500 -1.000 -1.500 -2.000 1901 1906 1911 1916 1921 1925 1930 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1966 1970 1977 1985 1990 1995 2000 2005 2012 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 15 Málbólkar fyri fólkavøksur Tey, sum velja at búseta seg í Føroyum, gera tað, tí her eru nøkur viðurskifti, sum draga. Tøtt sosial- og familju­netverk, stuttir teinar millum bygd og bý, smid­leikin at seta tiltøk í gongd, møguleikar at ávirka sam­felagið, góðar umstøður hjá børnum at vaksa upp, vøkur náttúra og reint umhvørvi. Hinvegin eru onnur viðurskifti, sum eru lokkandi í stór­ um samfeløgum, eitt nú kann nevnast fyrimunurin við, at tað ikki eru so nógv, ið kenna teg, breiða úrvalið av frí­tíðar­møguleikum, ymisleikin, lægri kostnaðarstøði, betri úrval av miðlum og brúksvørum, breiðari sam­ felags­kjak og meira samansett vinnulív. Sostatt eru tey viðurskifti, sum eru fyrimunir við stórum samfeløgum, ofta vansar við útjaðarasamfelagnum - og hinvegin. Tískil er tað umráðandi at skyna á mun­in­ um á tí, sum vit kunnu og eiga at broyta, og tí, sum vit eru noydd at góðtaka sum part av tí at vera eitt oyggja­ sam­felag. Nøkur viðurskifti eru torfør at broyta, og Føroyar verða ongantíð ein metropolur. 16 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Tó eru viðurskifti, sum kunnu betrast munandi, soleiðis at Føroyar verða eitt meira lokkandi stað at búseta seg. Tað er við hesum møguleikum og avmarkingum í huga, at átøkini í heildarætlanini eru vald. Málbólkurin, sum átøkini venda sær til, er tað unga ættar­liðið, serliga við atliti at kvinnum. Málbólkarnir fevna um: ƒƒ Tey, sum búgva í Føroyum og ynskja møguleika at verða verandi ƒƒ Teir føroyingar, sum búgva uttanlands, og sum ynskja at/møguliga vilja flyta til Føroya ƒƒ Útlendingar, sum ynskja at virka í Føroyum Samfelagið tekur ábyrgd, og tiltøk eru longu sett í verk Í tilgongdini at gera heildarætlanina hevur tað verið týðiligt, at nógv í sam­felagnum taka samfelagsavbjóðingina við fólkaminking í álvara. Nógv eru tey, sum arbeiðsbólkurin hevur tosað við, ið longu hava gjørt sær hugsanir um, hvørji tiltøk, tey kunnu seta í verk fyri at gera mun. Niðanfyri eru nøkur dømi: flyting til Føroya. Hetta ber í sær, at TAKS kann veita betri ráðgeving til teirra, sum hava fyrispurningar í sambandi við tilflyting - bæði munnliga og á heima­ síðuni hjá TAKS. Vinnuhúsið, Kommunusamskipan Føroya og Sendistovan Neiligi hugburðurin og vantandi álitið á Føroyar sum land at virka og liva í er ein sera týðandi - og higartil undir­mettur partur av minkingini í fólkatalinum. Vinnu­húsið, Kommunusamskipan Føroya og Sendi­ stovan arbeiða tí við at fyrireika eitt átak, har endamálið er at venda neiligu umrøðuni av Føroyum og at skapa bjart­skygni og stoltleika ístaðin. Málbólkurin er bæði føroy­ing­ar í Føroyum og útisetar. Átakið skal sam­ stundis gerast eitt grundarlag undir samskifti og teimum átøkum, sum verða sett í verk fyri at skapa fólka­vøkstur í framtíðini, t.e. hjá kommunum, felags­ skap­um, vinnulívi, politiska myndugleikanum o.ø. Sum eitt felag, ið varðar av einum yrkisbólki, hevur Felagið Føroyskir Sálarfrøðingar miðvíst roynt at menna eitt fakligt umhvørvi í Føroyum fyri føroyskir sálarfrøðingar búsitandi um allan heim. Í hesum viðfangi er allur heimurin ein pallur, sum verður brúktur til fyrimunar fyri sálarfrøðini í Føroyum. Felagið hevur skrásett sálarfrøðingar um allan heim, sum annaðhvørt eru føroyingar, ella sum hava tætt tilknýti til Føroya. Felagið er sera virkið og skipar fyri fakligum tiltøkum - og harumframt er eitt felag fyri føroysk sálarfrøðilesandi stovnað, har tað longu eru nógvir limir. Nógvir av limunum uttan fyri Føroyar luttaka eisini virknir í felagnum og kenna seg sum ein part av sálarfrøðiliga umhvørvinum í Føroyum. Fólkaheilsuráðið Kringvarp Føroya Fólkaheilsuráðið heldur, at tosið millum fólk og í miðlum er vorðið heldur neiligt, og kann hetta hava keði­ligar avleiðingar fyri okkara sjálvsfatan. Tí er Fólka­ heilsu­ráðið farið at kanna (m.a. við spurna­kann­ingum), hvussu nøgd fólk eru við lívið í Føroyum og hvussu gott Føroyar sum land er at búgva í samanborið við onnur lond. Hetta væntar Fólkaheilsuráðið fer at hava týdning fyri okkara sjálvsfatan og okkara tilvitan um, at her er gott at vera. Kringvarp Føroya vil fegið vera við til at lyfta uppgávuna at venda gongdini við fólkafráflyting. Sum mentanarberi og samleikaskapandi stovnur hevur Kringvarpið eina ábyrgd og eisini ávís amboð, sum kunnu nýtast í hesum sambandi. Kringvarp Føroya hevur ført fram, at tá ið skráin verður løgd, ber til at: ƒƒ Gera tilfar, sum setur sjóneykuna á og viðger evnið fólkafráflyting ƒƒ Gera sendingar, sum eru savnandi, og á tann hátt styrkja felagskensluna og stoltleikan av at vera føroyingur ƒƒ Gera sendingar við jaligum fyrimyndum, sum yngra ættarliðið, kanska serliga kvinnurnar, kunnu kenna seg aftur í og síggja upp til TAKS Í tilgongdini at gera nýggjan tænastudepil arbeiðir TAKS við at útbúgva nøkur starvsfólk, so tey gerast ser­ køn í skatta- og avgjaldsviðurskiftum í sambandi við Felagið Føroyskir Sálarfrøðingar - yrkissamstarv Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 17 Granskingarráðið Annað Granskingarráðið arbeiðir í løtuni við at byggja upp eina sonevnda EURAXESS-tænastu, sum skal gera tað lættari hjá útlendskum granskarum at koma til Føroya. Á øðrum økjum eru eisini tiltøk sett i verk. Eitt nú kann nevnast, at integratiónsálitið, sum Innlendismálaráðið hevur staðið fyri, hevur verið til aðalorðaskifti í Løgtinginum. Harumframt hevur Fíggjarmálaráðið lagt uppskot fyri Løgtingið um at strika MVG í sambandi við bygging av leiguíbúðum komandi fimm árini. Á tann hátt kann meira ferð fáast á byggingina av leigubústaðum í Føroyum. Føroyska EURAXESS-tænastan verður ein partur av ES-fíggjaða EURAXESS-netverkinum, ið 40 lond í Evropa eru við í. Tænastan fer at hava ein internetportal við ókeypis starvslýsingum frá føroyskum granskingarstovnum, og harumframt verður kunnað um tað at flyta til og virka í Føroyum sum granskari. Eisini verður ein persónlig hjálpartænasta, ið ráðgevur útlendskum granskarum, ið ætla at flyta til Føroya ella eru í Føroyum. Føroyskir granskarar, ið búgva uttanlands, fara eisini at kunna brúka tænastuna, um teir hava í hyggju at flyta heim. 18 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Um átøkini í heildarætlanini Vanliga verður í fólkaflytingarhøpi tosað um tvey høv­ uðs­viðurskifti, sum hava við sær, at fólk flyta úr einum staði í annað. Tað eru annaðhvørt viðurskifti, sum tvinga fólk úr einum staði í annað (push factors) ella viður­­skifti, sum eru lokkandi á staðnum, hagar tey flyta (pull factors)10. Í hesari heildarætlan verður áherðsla lagt á: ƒƒ Viðurskifti, sum hava við sær, at fólk kenna seg noydd at flyta (push factors), eitt nú grundað á vantandi út­búgv­ingarmøguleikar. Í størstan mun skal tað vera møguligt hjá teimum, sum ynskja tað, at vera í Føroyum. Sostatt eru átøk, sum hava til endamáls at skapa tílíkar umstøður. ƒƒ Tað skal vera meira lokkandi at búgva í Føroyum og/ ella flyta til landið. Føroyska samfelagið skal leggja áherð­slu á nøkur av teimum viðurskiftunum, sum eru neyðug í einum samfelag, fyri at tað skal vera eitt lokk­andi stað at vera. Sostatt eru átøk, sum hava til enda­máls at vera við til at gera Føroyar til eitt meira drag­andi stað (pull factors). ƒƒ At taka burtur ítøkiligar forðingar fyri at flyta millum útheimin og Føroyar. Arbeiðsbólkurin er vorðin kunn­­aður um fleiri ítøki­ligar forðingar, sum eru í sam­­bandi við at flyta til Føroya. Sostatt eru átøk, sum hava til endamáls at taka burtur hesar forðingar. Átøkini í heildarætlanini eru sera ymisk. Heildarætlanin hevur ítøkilig uppskot til átøk, sum kunnu vera við at skapa fólkavøkstur. Nøkur krevja stóra fígging og nógv arbeiði at seta í verk. Onnur eru einføld. Heildarætlanin fevnir ikki um øll hugsandi átøk. Neyðugt hevur verið við avmarkingum í arbeiðinum. Eitt nú ber tað ikki til eftir fáum mánaðum at gera eina umfatandi greining av, hvussu nýggjar vinnur og nýggj arbeiðspláss skulu skapast - og hvat slag av arbeiðsplássum, ið tað skal snúgva seg um. Hóast heildarætlanin vísir á átøk, sum hava við sær, at arbeiðspláss verða skapt, fyri­ ligg­ur eingin útgreinað loysn á, hvussu eitt stórt tal av arbeiðs­pláss­um kunnu skapast. Hinvegin hevur arbeiðs­bólkurin mælt til átøk innan útbúgving og gransking, sum eru við at skapa arbeiðspláss, ið eisini kunnu verða grundarlag undir nýggjum arbeiðsplássum í privatu vinnuni. Eitt annað øki, sum krevur eina sjálvstøðuga verkætlan, er vantandi trivnaður hjá kvinnum í Føroyum. Í heildar­ ætl­an­ini hevur arbeiðsbólkurin lagt dent á kvinnur. Fleiri av átøkunum, sum mælt verður til, er við kvinn­ unum í huga. Tó hevur arbeiðsbólkurin ikki eftir so stutt­ari tíð møguleika at gera eina neyva útgreining av ein­um so samansettum spurningi sum, hví kvinnur hava verri við at støðast í føroyska samfelagnum. Átøkini í heildarætlanini eru býtt í hesar høvuðsbólkar: ƒƒ ƒƒ ƒƒ ƒƒ ƒƒ ƒƒ Átøk um útbúgving og gransking Átøk um lívskorini í Føroyum Átøk um tilknýtið til Føroya og ímyndin av Føroyum Átøk um forðingar í sambandi við at flyta til Føroya Átøk um útlendingar Átøk um yvirskipað samfelagsviðurskifti Hvørt átak er skipað soleiðis, at byrjað er við einari frá­greiðing um bakstøðið fyri átakinum. Síðan er sjálvt átakið lýst í einum kassa við heiti, endamáli við átak­ inum, málbólki/um, kostnaðarmeting fyri átakið og tíðar­ætlan. Teksturin niðan fyri kassan greiðir ítøkiliga frá átakinum, og hvussu tað kann fremjast. Ein meting av búskaparligum árinum av átakinum er eisini við í teim­um átøkum, har tað er viðkomandi. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 19 Útbúgving og gransking 20 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Átøk Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 21 Átøk um útbúgving og gransking 1. Fróðskaparsetur Føroya: Útbúgving og gransking framtíðartryggja føroyska samfelagið 2. Vinnulig fígging av ph.d.-lestri 3. Granskingarsamstarv millum vinnulív og Fróðskaparsetrið/granskingarstovnar 4. Samstarv um hægri útbúgvingar millum lærustovnar 5. Kveikjandi lestrarumhvørvi: At byggja út Fróðskaparsetur Føroya 6. Kveikjandi lestrarumhvørvi: At byggja kollegium/lestraríbúðir 7. Útbúgvingarskrá: Yvirlit yvir útbúgvingarmøguleikar í Føroyum 8. Lærlingar í almenna geiranum 9. Almenn útboð og lærlingapláss í privata geiranum Nógv av teimum ungu, sum flyta av landinum, fara í útbúgvingarørindum, serliga í sambandi við hægri lestur ella aðrar útbúgvingar, sum eru oman fyri mið­ nám. Tí eru fleiri átøk í heildarætlanini, sum snúgva seg um útbúgvingar. Viðmerkingarnar og samrøðurnar hava víst, at fólk sóknast eftir fleiri útbúgvingum - bæði á bachelor-, master- og ph.d.-stigi. Tey vilja hava eitt Fróð­­skapar­setur, har meira samstarv er við vinnulívið við øktum granskingarvirksemi. Harumframt ynskja fólk, at fleiri vinnuvendar útbúgvingar kunnu takast í Føroyum, bæði styttri hægri útbúgvingar og lærupláss. Tað, sum hevur stóran týdning fyri tey ungu, er, at tað er eitt gott útbúgvingarumhvørvi í Føroyum. Fyri tey skal meira til enn eitt breitt útboð av útbúgvingum. Tey sók­n­ast eftir einum umhvørvi, sum kennist kveikjandi og mennandi. Tað skal bæði snúgva seg um sjálv­ar karm­arnar um útbúgvingarstovnin, men eisini møgu­ leik­an at búgva saman við øðrum lesandi. Í Føroyum hava vit eina mentan, sum eggjar ungum til at fara av landinum fyri at útbúgva seg, menna seg og fáa royndir. Tílíkur hugburður er kendur í øðrum út­ jaðara­­samfeløgum. Eitt nú skrivar granskarin, Michael Corbett, um ein fiskivinnubý í Nova Scotia, har børn verða uppald við tí hugburði, at tað er neyðugt at flyta fyri at menna seg. Tey læra í uppalingini at flyta 22 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur burtur, og Micheal Corbett nevnir hetta "learning to leave"11. Arbeiðsbólkurin metir, at fyri at byrgja fyri slík­um hugburði er neyðugt at seta á stovn nýggjar yrkis­­vendar útbúgvingar, ið ganga samfelagstørvinum og vinnulívinum á møti, og sum eru soleiðis skipaðar, at tað er møguligt at leggja ein part av útbúgvingini uttan fyri Føroyar. Tó er tað týdningarmikið, at tey ungu í lestrartíðini eisini eru í Føroyum fyri m.a. at menna faklig og arbeiðsmarknaðarlig sambond. Hetta er í sam­ svari við niðurstøðurnar hjá arbeiðsbólkinum, tí nógvir úti­setar hava víst á, at tey fegin høvdu tikið ein part av út­búgv­ingini í Føroyum, um møguleiki var til tess - men ikki allan lesturin. Eins og í nógvum øðrum londum eru tað serliga kvinn­ ur­nar, sum fara undir hægri útbúgvingar samanborið við menninar. Nevnast kann, at í lestrarárinum 2010/11 vóru 61% av teimum føroyingum, ið lesa hægri lestur uttanlands, kvinnur, og 39% vóru menn12. Sæð í síni heild (lesandi í Føroyum og uttanlands) vóru 54% av teimum lesandi kvinnur, og 46% vóru menn.13 Tí vónar arbeiðsbólkurin, at átøkini um útbúgving og gransk­ing serliga kunnu hava eina ávirkan á hugin hjá kvinnum at búgva í Føroyum - bæði hvat viðvíkur útbúgv­­ing­ar­møguleikum, hvørjar útbúgvingar verða bodnar út og teimum størvum, sum verða skapt á hægri útbúgv­­ing­ar­stovnum. Átøk um útbúgving og gransking 1. Fróðskaparsetrið Útbúgving og gransking framtíðartryggja føroyska samfelagið Alt fleiri ung flyta av landinum at leita sær útbúgving, og greiðar ábendingar eru um, at umleið helvtin av teim­um, sum fara, ikki venda heim aftur eftir loknan lestur14. Hetta er eitt stórt vandamál, tí hesi fólk saknast í samfelagnum, meðan tey lesa, og teirra førleikar koma heldur ikki samfelagnum til góðar eftir loknan lesnað. Vit missa stóran part av okkara dýrasta tilfeingi, og longu nú sæst, at lutfallið millum unga fólkið í mun til eldra ættarliðið er nógv minkað seinastu árini.15 Úrslitið verður ein álvarsom minking í fólkatalinum, um ikki munadygg átøk verða framd. Maður í 30-árunum, búsitandi í Føroyum: Í handbóltinum síggja vit, at teir allarflestu leik­ ararnir fara av landinum í útbúgvingarørindum. Seinastu 5 árini eru 16 leikarar, sum hava verið partur av besta manshópinum hjá (handbóltsliði), farnir til Danmarkar í útbúgvingarørindum. Sama tíðarskeið er bert 1 leikari heimafturkomin. Nærum allir leikararnir ynskja eina útbúgving og fara til DK fyrst og fremst, tí vinfólkini eru har. Teir allarflestu høvdu ynskt, at møguleiki var at verða verandi í Føroyum, m.a. tí at handbólturin fyllir nógv í teirra lívi. Íløgur í útbúgving og gransking eru vorðnar týdning­ar­ mesta átaksøkið hjá flestum framkomnum sam­feløg­ um í heiminum. Um føroyska samfelagið ikki mið­víst rað­festir útbúgving og gransking, missir landið tey ungu ættar­liðini og harvið tað tilfeingi og ta megi, ið eru neyðug fyri at skapa búskaparvøkstur, arbeiðspláss og eitt framkomið vælferðarsamfelag. Fyrimunurin við íløgum í útbúgving og gransking er, at tær bæði kunnu vera við til at skapa størri vøkstur í verandi vinnum og til at skapa gróðrarbotn fyri at menna nýggjar vinnur. Í verandi vinnum kunnu tær røttu íløgurnar í útbúgving og gransking stuðla undir, at fyritøkurnar megna at fáa meira burturúr, og at tær megna at flyta virksemið longri fram í virðisketuni. Hetta kann eitt nú vera í sambandi við virking, vøru­ menn­ing, marknaðarføring o.s.fr. Útbúgving og gransking kunnu harumframt skapa grund­ar­lag undir nýggjum vinnum, um rætt verður at­ borið. Í framkomnum samfeløgum eru flestu nýggju ar­ beiðs­plássini og størsti vinnuvøksturin í vit­an­ar­tungum og skapandi vinnugreinum, sum t.d. heilsu­vísindum, KT, mati, sniðgávu og undir­halds­ídnaðinum. Hesum vinnu­greinum tørvar væl útbúgvið fólk. Ein fyrimunur við at hava viðkomandi útbúgvingar og gransking í Føroyum er, at tað ber til at skapa eitt um­ hvørvi, sum virkar mennandi fyri at stovna fyritøkur á hesum økjum. Harumframt hava viðkomandi útbúgv­ ingar við sær, at samfelagið fær eina støðuga til­gongd av útbúnum fólki, sum hava vitan um føroysk viður­ skifti, annaðhvørt tað snýr seg um almenna geiran ella privata geiran. Íløgur í útbúgving og gransking eru ein neyðug fortreyt, men eisini má havast í huga, at tað er umráðandi at skapa sambond við verandi vinnulív fyri at gera ítøkiligt, hvussu útbúgving og gransking kunnu vera við til at handilsgera hugskot. Fróðskaparsetrið sum vakstraramboð Fróðskaparsetrið hevur í dag útbúgvingar, ið fevna um ein part av samfelagstørvinum, t.e. á skúla-, og men­tan­ ar­økinum, í sambandi við sjúkrarøkt, sam­felags­vís­indi og náttúruvísindi. Umframt at endurskoða og styrkja verandi útbúgvingartilboð er neyðugt, at Fróð­skap­ar­ setrið mennir nýggj útbúgvingartilboð og gransk­ing­ar­ øki, ið føroyska samfelagið hevur tørv á. Við miðvíst at økja samstarvið við vinnulívið skapast gróð­rar­botnur fyri nýskapan, íverksetan og nýggjum fyri­tøkum. Maður í 30-árunum, búsitandi í Føroyum: Útbúgvingarnar høvdu útbúgvið fólk til at virka í egnum landi og blivið serfrøðingar í føroyskari vinnu. Nógv dømi eru um, at útjaðaraøki hava vent gongd­ini í sambandi við fólkafráflyting við at skapa fleiri út­búgv­ ing­ar­møguleikar í nærsamfelagnum. Uni­versi­tet­ini í Tromsø og Akureyri eru góð dømi um universitet sum Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 23 Átøk um útbúgving og gransking høvuðs­leikarar í sambandi við menning og vøkstur í økis­sam­felagnum. Fólkaflyting fer fram í øllum lond­ um, har fólk flyta frá útjaðara til miðstaðarøki at leita sær útbúgving og arbeiðsmøguleikar. Fólkavøksturin er størstur, har ið býarmentanin blómar, og tað eru eisini hesi økini, sum serliga draga kvinnur16 at sær. Tí eru ser­liga góðar orsakir til, at vit styrkja miðstaðarøkið í Føroyum við einum framsøknum universiteti, ið m.a. leggur áherðslu á vinnuliga gransking, heilsugransking, skap­andi vinnur og nýskapan til at stimbra eitt kapp­ ing­ar­ført og burðardygt samfelag. Peter Arbo, granskari á universitetinum í Tromsø, hevur granskað økismenning og hevur gjørt nakrar niður­ støð­ur um, hvussu eitt vælvirkandi universitet ávirkar sam­felagið, ið tað virkar í17. Eitt nú verður ført fram, at frá at høvuðsleikluturin hjá uni­versitetum var at útbúgva fólk til væl­ferð­ar­sam­ felagið, so eru uppgávurnar hjá uni­versi­tetum nú á døg­um munandi meiri fjøltáttaðar. Vit liva í einu al­ heims­ligum vitanarsamfelag, har granskingargrundað ný­skap­an og førleikar eru avgerandi kappingarfaktorar. Áhuga­bólkarnir eru fleiri, og krøvini til universitetini eru al­samt vaksandi. Universitet elva til ringvirknað Eitt universitet skapar ringvirknað í samfelagnum, og tað er sambært Peter Arbo: 1) Øktur eftirspurningur: Eitt universitet dregur til sín øktar inntøkur, fleiri lesandi og fleiri starvsfólk og skapar harvið øktan eftirspurning í samfelagnum eftir einum stórum tali av tænastum 2) Ígongdseting: Við at skapa útbúgvingartilboð á stað­ num velja fleiri at fara undir útbúgving, tí at nú er møgu­ligt hjá teimum at fáa eina útbúgving, sum tey annars ikki kundi nomið sær, tí tey noyddust at fara burtur. 3) Økt útboð: Tá ið fleiri lesa í nærsamfelagnum, verður útboðið av væl útbúnari arbeiðsmegi í samfelagnum 24 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur størri. Hetta hevur stóran týdning fyri almenna geiran og vinnulívið. 4) Nýskapan: Við granskingargrundaðum út­búgv­ing­um skapast gróðrarbotnur fyri nýskapan og øktum sam­ starvi við vinnulívið. Á hesum marka­mót­in­um verður gransking umskapað til vinnuvøkstur.18 5) Atdráttarvirknaður: Tað, at eitt universitet dregur lesandi og starvsfólk at sær, hevur við sær, at tað verður lokkandi fyri fleiri fólk at seta búgv í nánd av universitetsumhvørvinum. Vaksandi fólkatilfeingi dregur handils- og vinnulív at sær. 6) Sterkari netverk: Universitetini byggja sterk sambond til onnur universitet og grannasamfeløg gjøgnum økt samstarv um gransking og útbúgving. Á henda hátt knýtast varandi bond millum granskarar og lesandi av bæði óformligum og formligum slag, sum - umframt at framleiða nýggja vitan - hava stórt mentanarligt og vinnuligt virði. 7) Mentanarligt virði: Eitt universitet er ein tann týdningarmesti mentanarberin í samfelagnum. Fyri tjóðskaparligu sjálvsfatanina er eitt sterkt staðbundið universitet av avgerandi týdningi. Ikki minst er uppgávan hjá universitetinum at framtíðartryggja samfelagið við at seta sjóneykuna á, hvussu vit skilja okkara samleika, samfelag og náttúru í samspæli við fremstu altjóða vitanina. 8) Ímynd: Eitt samfelag, ið leggur áherðslu á vitan gjøgnum útbúgving, gransking og at skapa eitt vælvirkandi lestrarumhvørvi, styrkir sína ímynd (sítt image) og sína sjálvsfatan. Maður í 20-árunum, útiseti: Eg tók tvey ár í Føroyum. Nú taki eg bachelor her. Nú mangli eg rættiliga lítið - í staðin fyri at hava lisið sjey ár í Danmark. So verður tað tað lættari. Sannlíkindini verða størri fyri, at tú kanska flytur heimaftur, tí tú hevur tikið ein part av útbúgvingini í Føroyum. Og útbúgvingin er tilrættað føroyskari framleiðslu t.e. fiski og laksi o.s.fr Sostatt eru fleiri fyrimunir við at hava eitt vælvirkandi og sterkt universitet í Føroyum. Átøk um útbúgving og gransking Hvussu kunnu vit økja talið á lesandi á Fróðskaparsetrinum? Til at økja talið á lesandi ber til at: 1) Stovnseta fleiri nýggjar granskingargrundaðar útbúgvingar, ið bæði nøkta ein tíðarbæran og komandi samfelagstørv, og sum leggur upp fyri, hvat tey ungu ynskja at lesa. 2) Byggja universitetskampus (sí átak 5) 3) Gagnnýta tøkniligu samskiftismøguleikarnar til at: a) økja útboð gjøgnum fjarlestur b) økja samstarvið við onnur universitet c) styrkja altjóðagerðina 4) Betra um bústaðarmøguleikarnar/byggja lestrar­ íbúðir (sí átak 6) Tað eru uml. 2500 føroyingar, sum í dag eru undir hægri lestri. Sambært nýggjastu tølunum hjá Studna lesa uml. 900 í Føroyum, 1360 í Danmark og 250 í øðrum londum. Tað er eyðsæð, at um Fróðskaparsetrið skal vaksa munandi, er neyðugt, at fleiri av teimum ungu velja at lesa í Føroyum, annaðhvørt heilt ella lutvíst. Fyri at hetta skal eydnast, mugu fleiri útbúgvingar setast á stovn í Føroyum. Átak 1 At seta pening av til útbúgving og gransking stigvíst yvir trý ár xx Endamálið er at økja um talið á lesandi og menna gransking, útbúgving og nýskapan í samfelagnum. xx Málbólkurin er ung, ið søkja sær hægri útbúgvingartilboð og granskarar. xx Ábyrgdari: Mentamálaráðið - í samstarvi við Fróð­skap­ar­setur Føroya. xx Kostnaður og tíðarætlan: Játtanin til Fróðskaparsetrið verður stigvíst hækkað við 33 mió. (úr 67 mió. kr. til 100 mió. kr.) árini 20142016. Arbeiðsbólkurin mælir til, at játtanin til Fróð­skapar­ set­ur Føroya til gransking og hægri útbúgving verður hækkað úr 67 mió. kr. til 100 mió. kr. í stigum fram til 2016. Maður í 20-árunum, útiseti: Eg hevði ikki verið áhugaður í at lisið øll fimm árini í Føroyum. Eg hevði fegin lisið ein yvirbygning í Føroyum. Tað rokni eg við, at nógv høvdu viljað. Ella tikið ein bachelor í Føroyum og so tikið yvirbygning uttanlands - sett tað saman. Tað hevði faktiskt verið stuttligt at roynt at lisið í Føroyum. Mett verður, at fyri hesa íløguna fær føroyska sam­felag­ið: 4-5 nýggjar bachelor-útbúgvingar 7 nýggjar master-útbúgvingar Talið á lesandi kann økjast við uml. 50% til uml. 900 lesandi fram til 2016, og 1500 fram til 2023. Bakstøði fyri hesum tilmæli er: ƒƒ Útbúgvingartilboðini skulu taka støði í tørvinum í samfelagnum Nýggjar bachelor- og master-útbúgvingar verða rað­ fest­ar við støði í samfelagstørvinum og í teimum mest eftir­spurdu útbúgvingunum millum ung. Tað snýr seg í stóran mun um yrkisvendar útbúgvingar í náttúru, tøkni og tilfeingi, samfelagi, løgfrøði, búskapi, mentan, skap­ andi læra og heilsu. Sum part av menningini av nýggjum útbúgvingum legg­ur Fróðskaparsetrið eisini dent á tær vinnuvendu út­búgv­ing­arnar, sum bæði kunnu vera við til at menna ver­andi vinnur og til at stovnseta nýggjar vinnur. Hetta ber eisini í sær, at Fróðskaparsetrið leggur eina ætlan fyri, hvussu útbúgving og gransking á hesum økjum verða knýtt at ítøkiligum virksemi í fyritøkum, og hvussu gransking og hugskot kunnu verða handilsgjørd. Tað hevur stóran týdning at taka støði í teimum út­ búgv­ingum, ið vit serliga hava tørv á. Um hetta ikki verður gjørt, verður avleiðingin, at vit útflyta fólk við hægri útbúgvingum í staðin fyri fólk við mið­náms­út­ búgv­ing­um. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 25 Átøk um útbúgving og gransking ƒƒ Fróðskaparsetrið hevur fyrilit fyri kyni Í tilgongdini at menna nýggjar útbúgvingar hevur Fróð­skap­ar­setrið fyrilit fyri kyni soleiðis, at útboðið av út­búgv­ingum er áhugavert fyri bæði kvinnur og menn. ƒƒ Fróðskaparsetur Føroya víðkar um samstarvið við universitet aðrastaðni Kvinna í 20-árunum, útiseti: Fyrst og fremst má Setrið samlast eitt sindur, so tú fært ta kenslu, at tað er eitt universitet og ikki bara onkur, sum lesur í einum lítlum rúmi á einum lofti onkrastaðni. Tað trúgvi eg hevði verið við til at fingið onkran universitetsanda í Føroyum. Fyri at kunna stovnseta nýggjar útbúgvingar og taka upp munandi fleiri lesandi er neyðugt at knýta tættari bond við onnur universitet, t.d. í Íslandi, Noregi og Danmark. Hetta skapar møguleikar fyri at menna út­ búgv­ingar, har ið tey lesandi lutvíst fáa sína út­búgv­ing í Føroyum og lutvíst uttanlands. Á henda hátt kunnu les­andi annaðhvørt fara av landinum í styttri ella longri tíðar­skeið ella lesa gjøgnum fjarlestur. ƒƒ Fróðskaparsetrið skal vera opið fyri útlendskum lesandi ƒƒ Høvi til at taka part av lestrinum uttanlands ƒƒ Fróðskaparsetrið skapar eitt dynamiskt umhvørvi Í samrøðum, sum arbeiðsbólkurin hevur havt við tey ungu, siga tey, at tey fegin vilja lesa í Føroyum - bara ikki taka alla útbúgvingina her. Nógv ung vilja fegin sleppa uttanlands at royna flogið. Tí er tað neyðugt at skapa fortreytir fyri, at tey, ið ynskja tað, kunnu taka partar av útbúgvingini í Føroyum og partar aðrastaðni. Ung lesandi í dag seta krøv til lestrarumhvørvið, tá ið tey taka støðu til, hvar tey fara at lesa. Við røttu fysisku kørmunum og øktari játtan kann Fróðskaparsetrið í størri mun skapa tað umhvørvið, sum er ein fortreyt fyri, at ung vilja lesa her á landi. Fróðskaparsetrið kann við øktari játtan í størri mun menna útbúgvingar, har útlendsk lesandi eru boðin at taka sína útbúgving í Føroyum. Hetta kann skunda undir, at fleiri lesandi verða í Føroyum, at lestrarumhvørvið verður meira dynamiskt og at fleiri í unga ættarliðinum geva sítt íkast til samfelagið. ƒƒ Universitetsbókasavn Eitt nú kann Fróðskaparsetrið bjóða útbúgvingar út eftir frymlinum: ƒƒ Lestur í Føroyum -> Lestur uttanlands -> Lestur/høvuðsuppgáva í Føroyum Fróðskaparsetrið kann gera samstarvsavtalur við universitet í øðrum londum um slíkar útbúgvingar. ƒƒ Fjarlestur skal vera ein sameindur partur av undirvísingini Fjarlestur skal nýtast í stóran mun bæði til at menna nýggj tilboð á Fróðskaparsetrinum - við at taka inn undirvísing frá universitetum um netið, men eisini við at Fróðskaparsetrið veitir undirvísing við fjarlestri til onnur øki í Føroyum. 26 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Virksemið á Landsbókasavninum styrkjast og um­skip­ ast, soleiðis at tað kann virka sum eitt fullfíggjað uni­ versi­tets­bókasavn. Átøk um útbúgving og gransking 2. Vinnulig fígging av ph.d.-lestri Øktar íløgur í útbúgving og gransking á Fróðskaparsetri Føroya skulu í størstan mun fíggjast yvir fíggjarlógina. Við verandi halli á fíggjarlógini verður trupult brádliga at økja útreiðslurnar til útbúgving og gransking á Set­ rinum, serliga tí fíggjarlógirnar søguliga sæð broytast lítið frá einum ári til annað. Í grannalondunum er tó van­ligt at fíggja ein minni part av virkseminum á uni­ versi­tetum við uttanhýsis fígging til ávísar út­búgv­ing­ar og serliga til gransking. Ein partur av fíggingini kem­ur m.a. frá vinnufyritøkum á økinum, har ið uni­versi­tet eru staðsett. Ein hægri raðfesting av útbúgving og gransking á øk­ in­um, sum er viðkomandi fyri vinnulívið, kann geva fyri­tøk­unum nýggja vitan, kann økja um førleikarnar hjá verandi starvsfólkum á fyritøkunum og kann serliga geva vinnulívinum atgongd at væl útbúnum starvsfólki. Fyri at tryggja ein skjótan vøkstur í útbúgvingum, sum eru viðkomandi fyri vinnulívið, eiga møguleikar fyri aðrari fígging at verða kannaðir, umframt ta almennu fíggingina. Átak 2 Verkætlan at fáa vinnufyritøkur til at fíggja vinnuvendan ph.d.-lestur á Fróðskaparsetri Føroya xx Endamálið er at fáa eina skjótari øking í útbúgving og gransking á økjum, sum eru viðkomandi fyri vinnulívið. xx Málbólkurin er vinnufyritøkur og lesandi. xx Ábyrgdari: Føroya Arbeiðsgevarafelag. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: Eingin kostnaður fyri tað almenna av hesum átaki. Kann setast í verk í 2014. Føroya Arbeiðsgevarafelag fer at taka stig til at fáa part av ph.d.-útbúgvingunum, sum eru viðkomandi fyri vinnu­lívið, fíggjaðar av vinnufyritøkum. Fortreytin fyri hesum er, at ein greið menningarætlan verður gjørd fyri Fróðskaparsetur Føroya, sum eisini fevnir um økta almenna fígging av setrinum og eina raðfesting av vinnuvendum útbúgvingum. Um undirtøka er millum fyritøkurnar at vera við til at fíggja ein vøkstur í íløgunum í útbúgving og gransking, verður ein serlig skipan gjørd fyri ph.d.-stuðulin. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 27 Átøk um útbúgving og gransking 3. Granskingarsamstarv millum vinnulív og Fróðskaparsetrið/ granskingarstovnar Skal føroyska vinnulívið menna seg og verja sítt kapp­ ing­ar­føri, er neyðugt at raðfesta vinnuliga gransking og nýskapan. Flestu nýggju arbeiðsplássini og størsti vinnu­vøksturin eru longu nú og fara framhaldandi at vera í vitanartungum og skapandi vinnugreinum. Hesar vinnu­greinar hava ikki í sama mun tørv á jarðrunnum ella lívrunnum ráevnum - men harafturímóti er tørv­ urin fyrst og fremst á væl útbúnum fólkatilfeingi. Tí er neyðugt at skapa gróðrarbotn fyri gransking og væl út­bú­num fólki, har samfelag og vinnulív í felag skapa fram­burð og vøkstur. Framburður er treytaðar av einum væl­virkandi vitanartríhyrningi19, ið byggir á gransking, nýskapan og útbúgving. Kvinna í 30-árunum, búsitandi í Føroyum: Ein háttur at fáa útbúgvið fólk at støðast er at økja játtanina til Granskingargrunnin, soleiðis at fleiri væl útbúgvin fólk fáa møguleika at granska í Føroyum. Við at gera íløgur í gransking kann vinnulívið skapa grund­ar­lag fyri virðisøking og øktum kappingarføri. OECD mælir til, at 3% av BTÚ verður sett av til gransk­ ing, t.e. almennu kassarnir rinda 1% og vinnu­lívið 2%. Fyri at samfelagið framhaldandi skal skapa vøkstur, er gransk­ing týðandi. Føroyar eru eftirbátur, tá ið tað snýr seg um gransking, serliga vinnuliga gransk­ing, ið svarar til einans 0,21% av BTÚ. Tær almennu útreiðsl­urnar til gransk­ing eru 0,66 % av BTÚ20. Átak 3 At skapa granskingarsamstarv millum vinnulív og Fróðskaparsetrið/granskingarstovnar xx Endamálið er at økja um vinnuliga gransking í Føroyum. xx Málbólkurin er granskaraumhvørvið og vinnulívið. xx Ábyrgdari: Mentamálaráðið - í samstarvi við Granskingar­ráðið. xx Kostnaður og tíðarætlan: 15 mió. kr. um árið í eini 5 ára royndartíð. Kann setast í verk í 2014. 28 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Arbeiðsbólkurin mælir til, at 15 mió. kr. verða játtaðar til vinnugransking. Hendan játtan skal fíggja vinnuligar granskingarverkætlanir. Um vinnulívið ber sama kostnað, eru tilsamans 30 mió. kr. árliga til miðvísa vinnugransking, ið leggur lunnar undir økta virðisskapan og ein vitanargrundaðan arbeiðsmarknað. Maður í 60-árunum, búsitandi í Føroyum: Miðvís granskan á Fiskivinnuskúlanum og Fróðskaparsetrinum eigur at verða stuðlað og ment, har spurningurin fyrst og fremst er, hvat finst av verandi vørum, og hvat tilfeingi finst, ið ikki verður nýtt, sum kann góðskast og framleiðast á høgum tekniskum stigi. Mælt verður til, at játtanin er skipað soleiðis, at vinnuligur umsøkjari leggur ein munandi part av fígging í verkætlanina. Treyt fyri at fáa pening av hesi játtan kann vera, ƒƒ at granskingarverkætlanin er skipað í samstarvi millum vinnuvirki og Fróðskaparsetrið ella gransk­ ing­ar­stovn ƒƒ at vinnuvirki ber ein lutfalsligan part av kostnaðinum (t.d. krónu-fyri-krónur-háttin) ƒƒ og at ein miðvís ætlan fyriliggur fyri gransking og miðling. Mælt verður til, at Granskingarráðið umsitur játtanina og ger nærri reglur fyri at tilluta granskingarstuðul. Harumframt eigur Fróðskaparsetrið og vinnulívið í Føroyum at fara í skipað samstarv til at eyðmerkja vinnuliga týdningarmikil øki, har ið virðisøking fæst við gransking og nýskapan. Átøk um útbúgving og gransking 4. Samstarv um hægri útbúgvingar millum lærustovnar Framhaldandi búskaparvøkstur er treytaður av, at vinnu­lig­ir førleikar eru til taks í Føroyum. Til hetta krevst, at ung hava møguleika eisini at taka vinnu­ vend­­ar útbúgvingar. Í løtuni verða nakrar vinnu­vend­ar út­búgv­ingar bodnar út í Føroyum; sum dømi kunnu nevn­ast HD, teldustøðingaútbúgving, aka­demi-útbúgv­ ing, tøknifrøðilig útbúgving, maskin­meist­ara­útbúgving o.s.fr.21 verður tað meira lokkandi hjá ungum at taka eina styttri hægri útbúgving í Føroyum heldur enn aðrastaðni. Har­ um­framt kann tílíkt samstarv skapa grundarlag fyri at økja um útboði av styttri hægri útbúgvingar. Skal slíkt samstarv eydnast, er neyðugt, at neyv sam­ skip­an er millum stovnarnar um innihald og dygd í út­búgv­ing­unum. Maður í 30-árunum, búsitandi í Føroyum: Átak 4 Eg kundi hugsað mær, at styttri hægri útbúgvingar, sum vóru meira vinnuvendar og praktiskar, kundu verið ein góður møguleiki hjá føroyskum ungdómi, t.d. innan útflutning, sølu og marknaðarføring, logistikk og framleiðslu, sum jú er tað, ið landið livir av. At skipa samstarv um hægri útbúgvingar, t.e. bæði stuttar, miðallangar og langar, millum lærustovnar xx Endamálið er, at tað verður meira lokkandi at taka styttri hægri útbúgvingar í Føroyum (serliga vinnuvendar útbúgvingar). xx Málbólkurin er tey, sum skulu velja útbúgving. xx Ábyrgdari: Mentamálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: 250.000 kr. um árið í 2014 og 2015 í eini royndartíð. Tá ið ung fara undir útbúgving, hevur tað týdning at vita, hvørjar møguleikar tey hava eftir lokna útbúgving. Sum nú er, hava lesandi, sum taka tær vinnuvendu út­ búgv­ing­arnar, ið nevndar eru omanfyri, fáar møgu­leik­ar at taka ein yvirbygning í Føroyum, sum leggur upp fyri fyrru útbúgvingini á ein skipaðan hátt. Til at bøta um hesi viðurskifti verður skotið upp at stovnseta eitt skipað samstarvsráð millum læru­stovn­ arnar. Arbeiðsbólkurin hevur tosað við fleiri læru­ stovn­ar, og taka teir undir við hesum sjónarmiði. Við at styrkja samstarvið millum stovnarnar verður møgu­ ligt at økja um útboðið av útbúgvingum og at tryggja møgu­leikar fyri framhaldandi lestri í Føroyum. Har­ um­framt kann tað vera neyðugt við samstarvi tvørtur um landamørk við aðrar lærustovnar fyri at fáa eina viður­kenda heildarútbúgving. Hesi tilgongd kann eitt sam­starvs­ráð eisini virka fyri. Í hesum átaki verður mælt til, at eitt skipað samstarv millum útbúgvingarstovnar í Føroyum verður sett í verk. Tílíkt samstarv eigur at hava skrivara ella sam­ skip­ara, sum stendur fyri arbeiðinum og sum vísir til eitt samstarvsráð fyri teir útbúgvingarstovnarnar, ið taka lut. Arbeiðsbólkurin mælir til, at peningur til eitt hálv­dags­starv, fyribils í tvey ár, verður settur av til hetta enda­mál. Útbúgvingarstovnar kunnu í felag gera av, hvar við­ kom­andi er staðsettur. Ein fyrimunur, sum kann fáast burtur­úr, er eisini, at læraratilfeingið verður brúkt meira skynsamt, og tí er eisini hugsandi, at hesin kost­ nað­ur lutvíst ella heilt kann sparast inn aftur. Tann mest eyðsýndi fyrimunurin av einum miðvísum sam­starvi millum lærustovnarnar er, at lesandi fáa betri møgu­leikar at skipa sína útbúgving í Føroyum. Sostatt Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 29 Átøk um útbúgving og gransking 5. Kveikjandi lestrarumhvørvi At byggja út Fróðskaparsetur Føroya Lestrartíðin er eitt tíðarskeið í lívinum, har ung menn­ ast persónliga og broyta samleika. Gransking vísir, at eitt gott umhvørvi hevur grund­leggjandi týd­ning fyri, hvussu ung laga seg til og trívast í nýggju støðuni og lívinum sum lesandi22. Kvinna, tannáringur, búsitandi í Føroyum: Eitt universitet við einum universitetsumhvørvi! Setrið er spjatt, eingin felagsskapur og einki kollegium sum so. Er tað lokkandi fyri ung, sum vilja lesa? Nei! Undirvísingin er fín, men vit eiga at skapa lektiukaféir, savna universitet og kollegium á einum øki! Møguliga eisini felagsrúm og bókasavn, fimleikahallir o.s.fr. Tað hevði ið hvussu er fingið meg at verða verandi!!! Eg elski jú Føroyar :) Arbeiðsbólkurin hevur fingið nógvar viðmerkingar um vantandi lestrarumhvørvið í Føroyum - bæði í fokus­­ bólk­um og í viðmerkingum um heimasíðuna. Eftir við­­merk­ingunum at døma er einki at ivast í, at unga ættar­liðið velur útbúgvingarstovnar, sum hava liv­andi og kveikjandi lestrarumhvørvi, framum. Tørvur er á, at lestrarumhvørvið verður raðfest sum ein natúr­lig­ur liður í menningini av Fróðskaparsetri Føroya og hægri lestri sum heild í Føroyum, og er tað eisini ein av avger­ andi fortreytunum fyri samfelagsligu og bú­skap­ar­ligu menn­ing landsins. Nøktandi fysiskir karmar eru ein fortreyt fyri at skapa eitt lestrarumhvørvi, sum kann tryggja góðsku og sum er lokk­andi hjá lesandi og hjá starvsfólki. Harumframt vísa royndir aðrastaðni, at fysisku karmarnir verða rað­ fest­ir frammarlaga, tá ið ung velja hægri læru­stovn23. Við ver­andi karmum hjá Fróðskaparsetri Føroya er tað ikki lætt at skapa eitt livandi og framtakshugað um­ hvørvi. Fróð­skaparsetrið húsast í fleiri smáum eindum, sum hava við sær, at tann dynamikkur, sum er við til at gera ein hægri lærustovn lokkandi hjá lesandi og starvs­ fólki, saknast. 30 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Sostatt er neyðugt at skapa eitt miðsavnandi um­hvørvi á Fróðskaparsetri Føroya. Eitt miðsavnað um­hvørvi kann gerast eitt savningarstað hjá lesandi á Fróð­ skap­ar­setrinum, hjá starvsfólkum og granskarum og kann harumframt veita lesandi, sum taka útbúgving sum fjarlestur, møguleika at hittast í einum størri lestrarumhvørvi. Átak 5 At knýta Fróðskaparsetur Føroya saman við útbyggingum xx Endamálið er at skapa fysisku karmarnar, sum eru ein fortreyt fyri einum lokkandi universitetsumhvørvi og ein fortreyt fyri at menna Fróðskaparsetur Føroya. xx Málbólkurin er ung, sum fara undir lesnað, starvsfólk og aðrir brúkarar av Fróðskaparsetri Føroya. xx Ábyrgdari: Mentamálaráðið - í samstarvi við Fróðskapar­setur Føroya. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: 175-250 mió. kr. Bygging og umbygging liðug í seinasta lagi 2017. Mælt verður til at skapa eitt umhvørvi, sum bindur eindirnar saman á Fróðskaparsetri Føroya. Eitt um­ hvørvi við felags bókasavni, matstovu, felagsrúmi og arbeiðs­rúmi o.s.fr. gevur lesandi og starvsfólki nógv betri møguleikar at vera saman og arbeiða saman. Kvinna í 40-árunum, búsitandi í Føroyum: Eg droymi um, at vit kundu havt eitt størri lestrarumhvørvi og at vit kundu havt ein universitetsbý við skilagóðum og ambitiøsum ungdómi, sum eisini torir og hevur stundir at vera við í samfelagskjakinum og samfelagslívinum. Í 2010 bað stýrið fyri Fróðskaparsetur Føroya eitt arkitektavirki gera eitt skitsuuppskot til heildarætlan um at byggja út Fróðskaparsetur Føroya á Debesartrøð/ Átøk um útbúgving og gransking VÍÐKING AV CAMPUSUMRÁÐINUM NÝGGJ INNKOYRING TIL FRÓÐSKAPARSETRIÐ OG PARKERINGSØKIÐ SERNÁMSDEPILIN VENJINGARSKÚLIN LÆARARASKÚLIN PARKERINGSHÚS 230 BILAR HÁSKÚLIN HAVSTOVAN NÝGGJUR BYGNINGUR NÝGGJUR BYGNINGUR VINNUHÁSKÚLIN CAMPUS HEILSUFRØÐILIGA VÍÐKING AV CAMPUSUMRÁÐINUM LANDSBÓKASAVNIÐ Útbyggingar av Fróðskaparsetri Føroya á Debesartrøð/Frælsinum Frælsinum, soleiðis at virksemið, sum í dag er spjatt runt í býnum, verður miðsavnað. Tað hevur avgerandi týdning fyri Fróðskaparsetur Føroya eisini at brúka fysisku karmarnar til at gera universitetið meiri lokkandi og vælvirkandi. Ein útbygging er tí ein fortreyt fyri at menna eitt hægri lestrarumhvørvi. Eitt veruligt kampus savnar deildir, starvsfólk og lesandi og fær ein sjónligan samleika í býarmyndini. Debesartrøð/Frælsið er væl hóskandi øki og er staðsett í vøkrum umhvørvi mitt í býnum, og harumframt eru granskingarstovnar, Landsbókasavn og Vinnuháskúli á sama øki. Eftir at hava kannað fyrivarni og fortreytir meta arki­ tekt­arnir, at tað er møguligt at byggja eitt kampus­um­ hvørvi, sum vit kenna frá øðrum hægri læru­stovn­um. Skitsu­uppskotið (sí omanfyri) býður til, at ein byg­ning­ ur á 5.000 fermetrar verður bygdur á økinum, har so­ nevnda Bátahøllin í dag er staðsett. Harumframt verð­ur mælt til at byggja ein nýggjan bygning við parker­ings­ økið í Nóatúni. Fyri at hesar ætlanirnar kunnu frem­jast, er neyðugt við einum nýggjum atkomuvegi frá Fræls­ in­um, fram við Háskúlanum. Harumframt má havast fyri­lit fyri byggisamtyktum og økisfriðingum. Í øðrum byggistigi verður skotið upp, at Læraraskúlin/ Venj­ingarskúlin verður umbygdur og nýmótansgjørdur til at hýsa lestrar- og granskingarvirksemi. Tórshavnar komm­una hevur ynski um at yvirtaka vøllin við Lær­ara­ skúlan og leggja graslíki á hann. Høvið eigur at verða nýtt til at gera ein parkeringskjallara undir gras­líkis­vøll­ in­um. Hann hevði nøktað tann stóra tørv á park­er­ing, sum er á økinum og gjørt ætlanina møguliga. Ein ætlan um at skapa eitt miðsavnandi lestrar­um­ hvørvi á Fróðskaparsetrinum eigur eisini at fevna um einar 20 - 60 lestraríbúðir sum eitt kollegium (sí eisini átak 6) á kampusøkinum. Hesar lestraríbúðir kunnu eisini skapa ein serligan smidleika hjá gestalærarum, styttri skeiðslesandi og hjá skiftisnæmingum. Uppskot til útbygging og umbygging 1. Byggistig: ƒƒ Bygging av nýggjum bygningi á 5.000 fermetrar til Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 31 Átøk um útbúgving og gransking ƒƒ ƒƒ ƒƒ ƒƒ fyrilestrasalir, lesisalir, samkomustað til lesandi, matarhøll, umsiting og undirvísing á økinum, har "Bátaneystið" á Debesartrøð stendur. Bygging av nýggjum bygningi á 2.500 fermetrar til at hýsa undirvísing og gransking. Hann verður bygdur í Nóatúni nærindis Havstovuni og Vinnuháskúlanum. Universitetsbókasavn. Nýggj atkoma frá Frælsinum til Nóatún. Ferðslan í dag til Nóatún gongur gjøgnum Hornabø. Parkeringsøkið við Læraraskúlan/Venjingarskúlan verður víðkað. Um verandi vøllur verður nýttur til endamálið, kann pláss fáast til 230 bilar. Gjørligt er at leggja dekk á, sum kann vera undirlag undir einum komandi nýggjum vølli. Kostnaður 1. byggistig (leyslig meting) ƒƒ Bygging av nýggjum bygningi á 5.000 fermetrar 100 -150 mió. kr. ƒƒ Bygging av nýggjum bygningi á 2.500 fermetrar 50 -75 mió. kr. ƒƒ Nýggj atkoma, parkeringardekk og vøllur 25 mió. kr. 2. Byggistig ƒƒ Samskifti hevur javnan verið millum Tórs­havn­ar komm­unu og Mentamálaráðið um, at Venj­ing­ar­ skúl­in verður umbygdur til uni­versi­tets­virk­semi. 32 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Byg­ning­urin er eldri enn 40 ár og krevur nógvar ábøt­ur fyri at kunna lúka nútímans krøv. Hinvegin er stað­setingin framúr góð, tá ið hugsað verður um at mið­savna gransking og hægri lestur á Debesartrøð/ Nóa­túni og á Frælsinum. Eingin kostnaðarmeting fyriliggur fyri 2. byggistig. Loysnin, sum er skotin upp, er munandi bíligari enn at byggja nýtt Fróðskaparsetur á øðrum stað. Hon er skjót at seta í verk, og hon knýtir - til fyrimunar fyri allar partar - Fróðskaparsetrið natúrliga at øðrum stovnum í grannalagnum, sum hava nær skylt virksemi. Harafturat er staðsetingin inni í býnum í sjálvum sær sera nógv verd fyri lestrarumhvørvið. Mett verður, at væl fleiri eisini velja at verða verandi í Føroyum eftir loknan lestur, um hetta átak verður framt, og tað kann upp á 10 ár geva samfelagnum 500 mió. kr. í inntøkum fyri hvørji 100 lesandi (sí fylgiskjal 5), og við støði í tí er kostnaðurin av at byggja út Fróð­skapar­setrið ikki so høgur. Átøk um útbúgving og gransking 6. Kveikjandi lestrarumhvørvi At byggja kollegium/lestraríbúðir24 At víðka um lestrarmøguleikarnar ella at betra um lestr­ ar­um­hvørvið á Fróðskaparsetrinum er ikki nóg mikið í sjálv­um sær til, at ung velja at lesa í Føroyum, ella at ung vel­ja at flyta til Føroya at lesa. Lívið skal livast sam­ stund­is - bæði tann stuttligi og tann álvarsami parturin. Sum heild er føroyski bústaðamarknaðurin alt ov eins­ hátt­aður, og eisini er bústaðarkostnaðurin í sambandi við leigu alt ov høgur serstakliga í Havn. Hetta styðjar á ongan hátt undir eitt kveikjandi lestrarumhvørvi, sum eis­ini megnar at draga lesandi til sín. Her saknast eitt ella fleiri stór kollegii eins og fleiri lestr­ ar­íbúðir at leiga. Tann ungdóms- ella lestrar­ment­anin, sum eyðkennir kollegiilívið, er nærum ikki til í Havn. Nógv betraðu samferðsluviðurskiftini hava eisini havt við sær, at tað er lættari at koyra millum bústað á bygd og útbúgvingarstað í Havn, og tað er ikki til fyrimunar fyri at skapa eitt dynamiskt lestrarumhvørvi. Maður í 30-árunum, útiseti Tað (at fáa fólkavøkstur) kann gerast við góðum lestrar­møgu­leikum, samstundis sum tey viðurskifti, sum hoyra til, eisini eru til staðar. Tað merkir bú­ stað­ar­møgu­leikar, helst í form av kollegium, fyri trivnað og ungdómsmentan. Harumframt hava pør ella lesandi við børnum sera fáar møguleikar at liva í einum veruligum umhvørvi, har hægri útbúgving er teirra felagsnevnari. Havnin hevur heldur ikki ein bústaðamarknað, sum megnar at møta tí smidleika og flytføri, sum eyðkennir altjóða út­búgv­ ingar- og granskingarumhvørvið, har lesandi, lærarar og granskarar virka og hava bústað í ymsum londum í styttri tíðarskeið. Avbjóðingin er tí at skapa loysnir, ƒƒ har lesandi fáa atgongd at munandi betri møgu­ leik­um at leiga kollegii- og lestraríbúðir í hósk­andi støddum og virkisføri í mun til tørv og til ein bíligan leigukostnað, og sum styðjar undir uni­versi­tets­ menn­ingina, lestrarumhvørvið og eitt fjølbroytt býarog mentanarumhvørvi. Átak 6 At byggja kollegii- og lestraríbúðir til bíligan leigukostnað sum part av lestrarumhvørvinum í Tórshavn xx Endamálið er at styrkja lestrarumhvørvið við at fáa til vegar munandi fleiri kollegii- og lestrar­íbúð­ir til ein bíligan leigukostnað, so at lesandi í nógv størri mun eru savnað um útbúgv­ing­ar­staðin. xx Málbólkurin er lesandi í Føroyum og lesandi, sum í styttri ella longri tíð koma til Føroya at lesa. xx Ábyrgdari: Bústaðir - í samstarvi við Tórshavnar komm­una, Fróðskaparsetur Føroya og møgu­liga aðrir íleggjarar. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: Íløgu­kost­nað­urin av lestraríbúðum skal undir van­lig­um for­treyt­um vinnast innaftur yvir ár við leigu­gjøldum (sí tó eisini á næstu bls.). Fyri­reik­ing og bygging fer fram 2013 - 2018. Hetta átakið fevnir um fleiri viðurskifti, sum hava til enda­máls at skapa eitt lestrarumhvørvi í og kring út­ búgv­ing­ar­staðin eisini í frítíðini. Til tess krevst m.a. at byggja kollegii- og lestraríbúðir, sum skulu vera bíligar at leiga. Ein fortreyt er eisini ein miðvís savnan av út­ búgv­ingum og útbúgvingarstovnum fyri at økja um talið á lesandi. Havnin eigur at vera universitetsbýur, og tað samsvarar væl við ætlanirnar hjá Tórshavnar kommuna um Havn­ ina sum altjóða universitetsbý. Í Keypmannahavn er lutfallið av ungdóms- og lestr­ ar­íbúðum uml. 18% í mun til heildartalið á lesandi25. Eitt mál hjá Bústøðum og Tórshavnar kommunu kundi verið, at lutfallið í Havn skal vera har á leið ella hægri. Í fyrstu atløgu eigur størri dentur at verða lagdur á at byggja kollegii- og lestraríbúðir til lesandi, sum eru á hægri útbúgvingarstigi enn miðnám, og sum tí í stóran mun hava tilknýti til Fróðskaparsetrið og út­búgv­ing­ar­ stovn­arnar á Debesartrøð. Í løtuni eru um 600 lesandi á Fróðskaparsetrinum. Tað Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 33 Átøk um útbúgving og gransking svarar til, at í Havn áttu at verið uml. 120 lestraríbúðir. Miðnámsskúlalesandi eru ikki íroknað. Størsta avbjóðingin í sambandi við lestraríbúðabygging er kostnaðurin. Minni íbúðirnar eru, jú kostnaðarmeiri eru tær fyri hvønn fermetur. Bústaðapolitikkur landsins er fyri stóran part latin í hendurnar á Bústøðum og komm­un­un­um at útinna. Tó so hevur landið ábyrgd av lóg­givnu fortreytunum, sum Bústaðir og kommunan virka undir fyri at fremja so bíliga bygging sum til ber. Hetta skal viðvirka til, at rakstur og leiga verða so lág sum møguligt soleiðis, at leigan er í samsvari við fíggjar­ orkuna og stuðulsmøguleikarnar hjá teimum les­andi. Vísast skal í hesum sambandi á, at landið í løgtingslóg um bústaðarhús til fólk í útbúgving, við seinni broyt­ ingum26 longu hevur møguleika at veita stuðul til bygg­ ing av kollegium við upp til 65% av byggi­kost­nað­in­um við rentu- og avdráttafríum lánum umframt at veita rakstrarstuðul. Stuðulsskipanin er ikki nýtt nógv, men landið eigur eisini at taka hesa lóggávu í álvara í øll­um førum sum part av tí at fara undir kollegiibygging og at menna lestrarumhvørvið. Sum lógin nú er orðað, kann stuðul einans verða veittur til kollegium, sum eru sjálvs­ ognarstovnar. Neyðugt er tí at broyta lógina, so til ber at veita stuðul, hóast Bústaðir standa fyri verk­ætlanini. andi búgva so nær miðbýnum og Fróð­skap­ar­set­ri­num/ kam­pus­økinum, sum til ber. Komm­unu­skúlin, sum bý­ ráðið longu hevur avgjørt ikki skal nýt­ast til skúla aftur, kundi verið nýttur sum mið­býar­kollegium ella sum íbúða­bygningur við lestraríbúðum. Ymsar fyrireikingar eru í gongd við at staðseta og byggja lestraríbúðir. Við støði í hesum er møguligt at staðseta tær fyrstu 120 lestraríbúðirnar soleiðis: ƒƒ 20-60 sum kollegium við kampusøkið á Fróð­skapar­ setrinum ƒƒ 20-60 við Marknagil ƒƒ 20-60 býtt á: Oman Mattalág, Berjabrekku 3, mið­ býin, t.d. Kommunuskúlin og Dalavegur Átaksætlan 2013-2014 ƒƒ Bústaðir, Tórshavnar kommuna og Fróðskaparsetur Føroya seta sum mál, at í minsta lagi 20% av teim les­andi á Fróðskaparsetrinum skulu hava møgu­ leik­ar at leiga eina kollegii- ella lestraríbúð til bí­lig­ an leigukostnað. Hetta býður til, at menningin av Fróðskaparsetrinum, sum ætlandi um nøkur ár skal hava dupult so nógv lesandi, og byggingin av nýggjum lestraríbúðum fylgjast og styðja hvørt annað. ƒƒ Bústaðir og Tórshavnar kommuna byggja fyrstu 25 lest­ rar­íbúðirnar, sum verða tøkar til skúlaársbyrjan 2014. ƒƒ Bústaðir og Tórshavnar kommuna byrja fyrstu kollegii­ Eitt annað fíggjarligt amboð, sum landið kann brúka fyri at stimbra henda partin av lestrarumhvørvinum, er endur­rindan av MVG-útreiðslum í sambandi við bygg­ ing av leiguíbúðum. Landsstýrið hevur sent uppskot til løgtingslóg í Løgtingið27. Bústaðir hava eisini ymsar møguleikar viðvíkjandi lánsfígging við at áseta lága rentu við longum avdráttaráramáli og harumframt at miðsavna rakstur og umsiting av íbúðunum. Fyri bæði Bústaðir og kommununa er galdandi, at bygging og umsiting av íbúðunum er uttan vinning. Ein avbjóðing í mun til kostnað er eisini at finna ein hósk­andi leist fyri lestraríbúðir bæði í stødd, tal á rúm­ um, felagsrúmum o.ø. Eitt dømi kundi verið lest­rar­íbúð á 40 m2, við tveimum rúmum og felagskøki og bað, til tveir persónar - ein slík íbúð kundi verið bygd fyri uml. 6 - 800.000 kr. svarandi til 3 - 4.000 kr. um mán­aðin. Býarskipanarlig avbjóðing er eisini at finna hósk­andi staðseting til kollegium og lestraríbúðir, so at tey les­ 34 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur byggingina, har ið 35 íbúðir verða tøkar til skúla­árs­ byrjan 2015. ƒƒ Bústaðir, Tórshavnar kommuna og Fróðskaparsetrið leggja ætlan fyri komandi útbyggingar árini 20152018. Lestrarárini er tíðarskeiðið í lívinum, har ið fólk t.d. kunnu finna sær maka og annars festa røtur, og er tað gott, um tað fer fram í Føroyum heldur enn í øðrum londum. Ung hava lutfalsliga fáar fastar útreiðslur og spara lítið upp, og samstundis hava tey nógva orku og arbeiða í frítíðini. Tí hava tey nakað av tøkum peningi, og tey sóknast eftir somu vørum og tænastum, sum ung aðrastaðni sóknast eftir. Hettar fjølgar um matstovulívið, náttarlívið og upplivingarvinnuna, sum mennist. Eisini skapa tey trivna í miðbýnum, sum hevur tørv á fólki og lívi. Eisini gagna tey tænastuvinnuni og ferðavinnuni við tað, at tey at arbeiða í frítíðini, og tey hava góðar førleikar til hesi størv. Átøk um útbúgving og gransking 7. Útbúgvingarskrá Yvirlit yvir útbúgvingarmøguleikar í Føroyum Ein grundleggjandi fortreyt fyri, at ung velja at útbúgva seg í Føroyum, er, at tey vita, hvørji útbúgvingartilboð eru. Hóast talið á útbúgvingum í Føroyum er avmarkað, eru tað tó samanumtikið nógv ymisk tilboð, serliga tá ið parttíðarútbúgvingar og staklærugreinir verða tiknar við. Ung í Føroyum hava lætta atgongd at yvirlitum yvir út­búgvingarmøguleikar uttanlands. Tað skal vera eins lætt at fáa yvirlit yvir útbúgvingarmøguleikar í Føroyum. Átak 7 At gera útbúgvingarskrá fyri allar føroyskar útbúgvingar (eftir fólkaskúla) xx Endamálið er at menna eina skipaða kunning um útbúgvingartilboð í Føroyum og harvið fáa størri eftirspurning eftir útbúgvingum í Føroyum. xx Málbólkurin er tey, sum skulu velja útbúgving heilt frá miðnámi til yrkisútbúgvingar og hægri útbúgvingar, ið kunnu vera stuttar, miðallangar og langar. xx Ábyrgdari: Studni samskipar vegna útbúgvingar­ stovnarnar. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: 90.000 kr. í 2014 og síðan 70.000 kr. um árið. Fíggjað av útbúgvingarstovnum, fakfelagi o.ø. í felag. Arbeiðið kann byrja í 2013. Mælt verður til at gera eitt heildaryvirlit (útbúgv­ing­ ar­skrá) soleiðis, at tað verður lætt og ómakaleyst at síggja, hvørjir útbúgvingarmøguleikar eru í Føroyum. Ein útbúgvingarskrá eigur at vera talgild og vera tøk á al­net­inum soleiðis, at tilfarið lætt kann dagførast, so hvørt sum nýggjar útbúgvingar, nýggj skeið o.tíl. verður boðið út. Hetta gevur eisini útbúgvingarstovnunum ein pall afturat at marknaðarføra síni útbúgvingartilboð á. Kvinna í 40-árunum, búsitandi í Føroyum: Eg minnist til, tá ið eg sjálv var um at vera liðug við mína miðnámsútbúgving, so ognaði eg mær eina bók um "Hvad kan jeg blive"- eina uppslagsbók um, hvørjar útbúgvingar eg kundi taka í Danmark...men her saknast, at føroyskir skúlar eru úti og bjóða seg fram, reklamera fyri sær sjálvum. Ein verkætlan er longu í gongd um at gera eina út­búgv­ ing­ar­skrá. Tað er S&K Felagið o.o., sum hava stuðlað ein­ari útgávu, sum Føroya Ungdómsráð (FUR) stendur fyri. Eftir ætlan verður útbúgvingarskráin givin út í bók á vári 2013. Um tað skal vera ein fastur árligur táttur, er umráðandi at tryggja, at framtíðarútgávur fáast í eina fasta legu. Tí er semja millum arbeiðsbólkin, S&K Felagið og FUR um, at samskipanaruppgávan eigur at vera kjølfest í almenna geiranum, men við fram­hald­ andi samstarvi við FUR. Ein møguleiki er, at ein almennur stovnur, sum t.d. Studni, fær ábyrgd av at samskipa útbúgvingarskránna, ið kann skipast sum ein heimasíða (sum t.d. www. ug. dk). Studni kann dagføra skránna, so hvørt sum nýggj ella tillagað útbúgvingartilboð eru boðin út. Fleiri leikarar (t.d. Vinnuháskúlin, S&K Felagið, Fróðskaparsetur Føroya, Føroya Handilsskúli, Tekniski Skúli og Tekniski Skúli í Klaksvík o.o.) hava sagt seg vera áhugaðar í at vera við í tílíkum samstarvi og eru sinnaðir at fíggja eina útbúgvingarskrá framyvir. Á tann hátt kann hugsast, at tað í minni mun verður tørvur á, at einstøku útbúgvingarstovnarnir framleiða egið lýsingartilfar. Ein tílík heimasíða gevur nógvar aðrar møguleikar. Eitt nú ber til at marknaðarføra útbúgvingarmøguleikar við talgildum tíðindabrævi og aðrastaðni á netinum. Um fólk velja at lesa í Føroyum, er størri møguleiki fyri, at tey verða verandi í landinum ella koma aftur eftir styttri uppihald uttanlands. Sostatt er hetta samfelagsbúskaparliga ein góð íløga, tí fyri hvørji 100 lesandi, sum velja at brúka sína arbeiðsmegi í Føroyum eftir loknan lestur, gevur tað samfelagnum 500 mió. kr. í eyka vinningi upp á 10 ár (fylgiskjal 5). Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 35 Átøk um útbúgving og gransking 8. Lærlingar í almenna geiranum Ein fortreyt fyri, at landið hevur fólk við yrkis­út­búgv­ing­ um, er, at tað ber til at fáa lærupláss í Føroyum. Vinnu­ lívið hevur flest lærupláss, hóast talið á lærlingum hevur sveiggjað nakað. Eitt nú kann sigast, at í 2006 vóru 395 lærlingar, og í 2011 vóru bert 234 lærlingar. Tey eru nærum øll í privata geiranum. Almenni geirin hev­ur hinvegin nærum ongan í læru. Verður hugt at 2011, vóru einans 5 av teimum 234 lærlingunum í tí almenna (íroknað almenn partafeløg). Hetta svarar til bert 2%. Neyðugt er, at tað almenna eisini skapar læru­ pláss fyri at hava fólk við røttu førleikunum í landinum. Har­umframt skal ein støðug tilgongd av útlærdum fólki til fyri at kunna vera meistarar hjá nýggjum lærlingum. Átak 8 At seta krøv um lærlingar í almenna geiranum xx Endamálið er at tryggja eina støðuga tilgongd av fólki við yrkisútbúgvingum. xx Málbólkurin er almennir stovnar og myndugleikar. xx Ábyrgdari: Fíggjarmálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: Eingin mettur kostnaður, men kann fíggjast av játtan hjá hvørjum einstakum stovni. Tilgongdin at seta lærlingar kann byrja í 2013. 36 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Mælt verður til, at krav verður sett til almennar stovnar og myndugleikar, sum hava ávísa stødd, um at hava ein ella fleiri lærlingar í starvi. Somuleiðis kann áheitan bein­ast til kommunur hesum viðvíkjandi. Fíggjarmálaráðið hevur í november 2012 sent eina tílíka áheitan til stovnar hjá landinum. Harumframt hevur Fíggjarmálaráðið í skrivi sagt, at "Landsstýrið umhugsar eisini møguleikan at seta kvotur á, soleiðis, at stovnar í ávísari stødd skulu altíð hava lærlingar, men í fyrstu atløgu kemur bara henda áheitanin." Hetta merkir, at ein kvotuskipan kann noyða stovnar, ið hava ávísa stødd, at hava lærlingar. Smærri stovnar kunnu sam­starva við aðrar stovnar um lærling. Leggjast skal afturat, at tað er umráðandi, at ein møgulig kvotu­skip­ an tekur støði í, hvussu stórur eftirspurningur er eftir fólki við ymiskum lærlingaútbúgvingum. Arbeiðs­bólk­ ur­in mælir til, at um ongar stórvegis broytingar verða í 2014, eigur ein kvotuskipan at verða sett í verk. Átøk um útbúgving og gransking 9. Almenn útboð og lærlingapláss í privata geiranum Kvinna í 40-árunum, búsitandi í Føroyum: Og har ung eru, koma fleiri ung til. Tí hevur tað eisini týdning at hava møguleika at fáa lærupláss í Føroyum. Í Føroyum er skipanin við læruplássum soleiðis háttað, at skalt tú fara í læru, krevst ein lærusáttmáli. Við øðrum orðum er neyðugt at hava lærupláss fyri at fara í læru. Setan av lærlingum er ofta knýtt at broytingum í virkseminum í landinum. Hetta merkir, at tá ið nógv virk­semi er í samfelagnum, eru ofta nógv lærupláss, men í verri tíðum eru færri lærupláss. Avleiðingin er, at spar­ingar í ringum tíðum ofta hava við sær, at tað eru ov fá útlærd fólk, tá ið virksemið økist. Privati geirin eigur nógv tann størsta partin av teimum lærusáttmálunum, sum verða gjørdir, og í átaki 8 verður mælt til, at almennir stovnar seta fleiri lærlingar. Tó kann tað almenna eisini í sambandi við útboð av al­menn­um uppgávum gera tað meira lokkandi fyri fyri­tøk­urnar at taka fólk í læru. Tí verður í hesum átaki mælt til, at í sambandi við størri almenn útboð er eitt av kapp­ing­ar­parametrunum, í hvønn mun fyritøkan hevur lærlingar. Átak 9 At seta fleiri lærlingar í privata geiranum xx Endamálið er at tryggja, at tað eru nóg nógv lærupláss til tess at nøkta eftirspurningin eftir fólki við yrkisførleikum í framtíðini. xx Málbólkurin er vinnan, sum sóknast eftir útbúnari arbeiðsmegi. xx Ábyrgdari: Fíggjarmálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: Eingin beinleiðis kostnaður at gera leiðreglur. Klárt í 2014. Skotið verður upp, at tað almenna í sambandi við útboð av vørum og tænastum leggur dent á, í hvønn mun fyri­tøkan hevur lærlingar og nýútbúgvin í fyritøkuni. Tað kann eitt nú verða lagdur dentur á hetta, tá ið tað almenna undangóðkennir fyritøkur til at geva eitt til­boð upp á eina veiting. Eisini kann tað vera eitt kapp­ingar­ para­metur í sambandi við útboð uttan und­an­góð­ kenning, har ið lóggávan loyvir tí. Fíggjarmálaráðið, sum varðar av økinum alment inn­ keyp, kann í rundskrivi gera leiðreglur hesum við­ víkjandi. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 37 Átøk um lívskorini í Føroyum 10. Bústaðamarknaðurin: At byggja leigubústaðir 11. Skattaumskipan 12. Arbeiðsfrádráttur fyri stakar uppihaldarar 13. At tillaga skipanina við fríplássi á dagstovnum 14. Hækkaður barnafrádráttur, frá og við triðja barni 15. Barsilsskipanin 16. At laga til starvsfólkapolitikkin hjá landinum og setanarviðurskifti 17. At betra umstøðurnar fyri familjur við børnum, ið bera brek Arbeiðsbólkurin hevur fingið nógvar viðmerkingar um lív­skorini í Føroyum. Fólk sóknast eftir møguleikum at leiga íbúðir undir skipaðum umstøðum. Nógv hava sagt, at tað er ein forðing at flyta til Føroya, at leigu­ marknaðurin er so avmarkaður, samstundis sum tey bera seg undan at binda seg at keypa eini hús. Føroyar kenn­ast hjá mongum sum ein "endastatión", sum ein les­andi tók til í einari bólkasamrøðu. Tey setast tí aftur, tí tey kenna tað soleiðis, at tey skulu vera púra vís, tá ið tey flyta, tí avgerðin tykist sera endalig. Sosialar veitingar eru áleið ájavn við tær í granna­lond­ um (sí eisini fylgiskjal 3). Tí eru eingi tilmæli um bein­ leiðis at tillaga sosialar veitingar. Ístaðin verður mælt til átøk, sum á annan hátt skuldu gjørt tað meira livi­ligt í Føroyum, t.d. eina skattaumskipan, og at lætta um hjá stakum uppihaldarum, sum eru í arbeiði. Í nógv­um førum eru stakir uppihaldarar kvinnur - og ikki minst orsakað av kvinnutrotinum í Føroyum, metir arbeiðs­ bólk­urin, at tað er alneyðugt at gera tað lættari hjá hesum bólki at búgva her á landi. Nógv hava viðmerkt, at tað er kostnaðarmikið at búgva í Føroyum. Samanborið við Danmark (har ein stórur part­ur av føroyingum uttanlands búgva) eru tað fleiri viður­skifti, sum gera seg galdandi. Lønirnar eru í fleiri førum lægri í Føroyum, livikostnaðurin er hægri, og har­umframt er einki bústaðarískoyti (boligsikring) í Føroyum. Hesi viðurskifti tilsamans hava við sær, at mong kenna, at tey hava færri pengar at brúka í Føroyum - serliga stakir uppihaldarar. Harumframt eru eisini átøk, sum hava til endamáls at skapa betri fíggjarligar umstøður kring tað at fáa børn. Føroyskar kvinnur eru frammanundan óførar at eiga børn, samanborið við onnur lond. Tó skulu fíggjarligu byrðurnar av at fáa børn avmarkast. 38 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Átøk um lívskorini í Føroyum 10. Bústaðamarknaðurin At byggja leigubústaðir Oman Mattalág At hava nøktandi bústaðir er ein grundleggjandi fortreyt fyri, at fólk støðast og at fleiri leggjast afturat. Maður í 20-árunum, útiseti: Beint nú - faktiskt tað einasta, sum beint nú er ein forðing fyri meg og mítt húsarhald, er, at tú ikki kanst leiga teg inn í eina trí- ella fýraverilsisíbúð fyri ein rímiligan penga. Tað at tað er kostnaðarmikið at flúgva og alt hatta har, tað er keðiligt, men tað er ikki ein forðing. Tað at noyðast at binda seg fyri 2,5 mió. krónur (at keypa eini hús), tað er ein ítøkilig forðing. Tað er ein "deal breaker". At her eru ov fáir leigubústaðir, er ein tann størsta forð­ingin hjá mongum at vera búsitandi í Føroyum ella hjá útisetum at flyta aftur til Føroya. Eftir fleiri ár uttanlands er tað hjá mongum ein ov stórur biti at keypa hús og seta seg í skuld - og fleiri eru eisini tey, sum einki lán kunnu fáa. Hjá mongum, sum hava búð uttanlands í fleiri ár, er tað umráðandi at royna at búgva aftur í Føroyum, áðrenn tey skuldbinda seg. Bústaða­marknaðinum tørvar eitt størri, fjølbroyttari, betri og bíligari útboð av bústøðum, tí tað er ein fortreyt fyri, at fólk støðast og at fleiri leggjast afturat. Ver­andi útboð á føroyska marknaðinum er eyðkent av, at fólk búgva í egnum sethúsum. Til samanburðar er út ímóti einum fimtingi av øllum bústøðum í okkara granna­londum almennar leigu- ella lutabústaðir, ið virka undir væl skipaðum viðurskiftum. Okkara leigu­ marknaður er ikki skipaður í bústaðafeløg. Kvinna í 30-árunum, útiseti: Tá ið tað kemur til at fáa fólk heim aftur til Føroya, so verður enn dúvað upp á familjurnar at taka sær av teimum ungu. Tey, sum flyta heim, búgva ofta fyrst hjá foreldrum. Men hvussu við teimum útisetunum, sum ikki hava kjallaraíbúðir at flyta heim til? (Eg havi onga kjallaraíbúð hjá foreldrunum at flyta inn í). Í 2011 búðu 11% av fólkinum í Føroyum í leigu­ bústaði28. Sambært viðmerkingum, sum arbeiðs­bólk­ urin hevur fingið, er hetta lága talið eitt tekin um, at út­boðið av leigubústøðum er ónøktandi heldur enn, Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 39 Átøk um lívskorini í Føroyum at eingin eftirspurningur er. Bústaðamarknaðurin í Føroyum er einsháttaður, ótíðarhóskandi og ein forðing fyri, at fólk flyta til landið. Kostnaðarstøðið í Føroyum er høgt, og bústað­ar­kost­ nað­urin er størsta upphæddin á familju­fíggjar­ætlanini. Tí er tað umráðandi at tryggja eitt fjølbroytt, smidligt og nøktandi útboð av ymiskum sløgum av bústøðum á ymiskum prísstøði kring landið. Á henda hátt kunnu for­treytirnar fyri fólkavøkstri stimbrast - í staðin fyri, sum nú er, at bústaðamarknaðurin í sær sjálvum kann virka forðandi fyri fólkavøkstri. Bústaðir hava lagt eina ætlan fyri at byggja leigu- og lutabústaðir komandi árini og skipa fyri, at: ƒƒ 100 leigubústaðir verða bygdar um árið komandi 5-7 árini ƒƒ Bústaðirnir verða til allan tørv, í øllum støddum og kring alt landi𠃃 Bústaðirnir lúka nútímans krøv, verða orkuvinaligir, smidligir og atkomuligir ƒƒ Húsaleigan verður so lág, sum til ber, og alt virksemið verður rikið skynsamliga og dygdargott. Kvinna í 20-árunum, útiseti: Útboðið av bústøðum skal fylgja lívsleiðini hjá fólk­in­ um. Yngri fólk, ið flyta heimanífrá og fara undir lest­ur ella í læru, ynskja sær helst minni og bíligar leigu­ bú­stað­ir. Snýr tað seg um pør, og tey fáa børn, kann tørv­ur vera á størri og dygdarbetri leigubústøðum ella luta­íbúðum. Størri familjur - við børnum, ið standa í vøkstri - hava tørv á meira plássi, og tær ynskja sær tí eini sethús ella størri íbúð. Men tørvurin, tá ið børnini eru flutt heimanífrá, fer kanska hinvegin, og fólk ynskja sær minni, lættari og bíligari bústaðir. Átak 10 At byggja 100 nýggjar leigubústaðir um árið komandi 5-7 árini xx Endamálið er at fjøltátta bústaðaútboðið, so tað nøktar tørvin um alt landið. (Bústaðir hevur sett sær hetta sum mál treytað av MVG-frítøku av bygging av leigubústøðum) xx Málbólkurin er øll, sum nú ella sum frá líður, hava annan bústaðartørv enn eini stór sethús. xx Ábyrgdari: Bústaðir, Fíggjarmálaráðið o.o. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: Um hvør íbúð í miðal kostar 1 millión kr., fer ætlanin at kosta uml. 500 mió. kr. fram til 2018-2020. Eingin beinleiðis fígging skal fáast til vegar úr landskassanum. 40 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Bústaðamøguleikarnir forða fyri fleksibiliteti. At koma og so kanska eitt hálvt ár seinni fara avstað aftur. Bústaðir grunda sítt virksemi á royndir, sum grannalond hava gjørt gjøgnum áratíggju í sambandi við bygging, fígging, umsiting, bíðilistar, røkt, roknskap o.s.fr. Átøk um lívskorini í Føroyum 11. Skattaumskipan Tað eru nakrir grundleggjandi trupulleikar við føroysku skattaskipanini, sum kunnu forða fyri fólka­vøkstri í Føroyum. Tann fyrsta er, at skatta­trýstið er sera høgt, serliga á løn. Tann næsta er, at hátturin, ið vit krevja inn skattin eftir, er rætti­liga tálmandi fyri virkishugin, tí so stórur partur av skatt­inum verður lagdur á arbeiði. Tann triði er, at ein alsamt størri partur av fólk­inum í royndum ikki rind­ar skatt til lands- ella kommunu­kass­ arnar, og at skatta­byrðan á teimum, sum rinda skatt, tí al­samt økist. Harumframt eru eisini aðrir trupul­leik­ar í skatta­skip­an­ini, tá ið um ræður at skapa ein fjøl­tátt­ aðan bú­staða­marknað. Eitt nú verða leigu- og eigara­ bú­stað­ir ikki viðgjørdir eins skatt­liga, og hetta kann vera ein við­virk­andi orsøk til at leigu­bústaða­marknaðurin í Føroyum er so lítil. Hesir trupul­leik­ar verða nærri lýstir niðan­fyri. 1. Stórt skattatrýst Vit hava í Føroyum eins og í grannalondunum ein stóran almennan geira, sum m.a. framleiðir nógvar kapp­ing­ar­førar vælferðartænastur. Føroyar hava sam­ stundis eitt av heimsins hægstu skattatrýstum. Eitt ov høgt skattatrýst minkar um hugin at búseta seg í einum landi og kann harumframt minka um hugin at fram­leiða og at arbeiða. Harvið minkar eisini bú­skapar­ vøkst­urin, og tað verða færri størv í landinum, enn tað kundi verið. Skattatrýstið er eitt av fleiri viðurskiftum, sum fólk taka við í metingina, tá ið avgerð skal takast um, hvar ið tey vilja búseta seg. Umráðandi er tó, at arbeitt verður miðvíst við at royna at lækka skattatrýstið fyri tann breiða hópin av fólki, so tað ikki verður ov stórur munur á skattatrýstinum í Føroyum og í øðrum evropeiskum londum. 2. Skattaskipanin Spurningurin er so, hvussu skattainnkrevjingin kann verða skipað, so skattingin hevur sum minst ávirkan á hugin hjá fólki at framleiða virði í føroyska samfelagnum. Í dag stavar stórur partur av skattainntøkunum hjá tí almenna frá lønarskatti - partvíst landsskatti og partvíst kommunuskatti. Har­umframt eru onnur gjøld á lønarinntøku, sum eru markað til ávís endamál, eitt nú til ALS, Barsils­skip­an­ ina o.s.fr. Tá ið arbeiðsskatturin gerst ov høgur, minkar hugurin at framleiða virði, tí alsamt størri partur av løn­ini fer til felagskassarnar. Hetta er ein av or­søk­ un­um til, at fleiri lond, eisini í Norðurlondum, hava minkað um lønarskattin. OECD hevur eisini nýliga mælt Danmark til at flyta ein part av skattingini frá løn­ar­ skatti til aðrar minni tálmandi hættir at skatta, eitt nú bústaðarskatt29. 3. Alsamt smalri skattagrundarlag Samstundis sum arbeiðsskatturin er høgur í Føroyum, er tað ein alsamt vaksandi partur av fólkinum, sum í royndum ikki rindar skatt til lands- ella kommunu­ kassan. Hetta er ein samfelagstrupulleiki, tí um talið á skattgjaldarum minkar, samstundis sum trýstið á væl­ferðartænasturnar økist, økist eisini skattabyrðan hjá teimum, sum arbeiða og gjalda skatt í Føroyum. Hetta ger tað eisini torførari at lækka arbeiðsskattin fyri tann breiða hópin. Samstundis er tað eisini ein stórur trupulleiki hjá teimum kommunum, har ið stórur partur av borgarunum ikki rinda skatt. Sostatt eru fleiri trupulleikar í okkara skattaskipan, sum hava ávirkan á, hvussu áhugavert Føroyar eru sum samfelag at búseta seg í, og sum eiga at verða loystir. Mælt verður tí til eina grundleggjandi skattaumskipan, sum skal hava sum aðalendamál at flyta skattin frá arbeiði yvir á minni tálmandi skattavirði, t.d. bú­stað­ ir og ávísa nýtslu, uttan tó at hækka heildarinntøkur lands­kassans. Um hetta átak skal gera mun, má tað vera ein broyting, sum munar. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 41 Átøk um lívskorini í Føroyum Átak 11 At seta skattanevnd at gera tilmæli um skattaumskipan xx Endamálið er at gera tað meira lokkandi at arbeiða og at fáa breiðkað skattagrundarlagið, so skatturin fyri tann einstaka kann lækkast. xx Málbólkurin er løntakarar í Føroyum og alt samfelagið annars. xx Ábyrgdari: Fíggjarmálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: Eingin bein­ leið­is kostnaður er av hesum átaki, men ein slík um­legg­ing krevur eina neyva fyrireiking, har eisini avleiðingarnar eru lýstar, áðrenn ein um­ skip­an verður sett í verk. Ein skattanevnd kann byrja sítt arbeiði longu í 2013 og verða liðug í 2014. Fleiri ymiskir hættir eru at krevja inn skatt, sum í minni mun ávirkan hugin at arbeiða, í mun til høga lønar­ skatt­­in, sum vit hava í dag. Hetta kann eitt nú vera at leggja skatt á bústaðir og á ávísa nýtslu. Fyrimunurin við eitt nú at skatta ognir 42 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur og/ella nýtslu er, at øll, sum búgva í Føroyum, rinda til almennu kassarnar, og tað ber tí til at lækka skattingina fyri tann breiða hópin. Ein eyka fyrimunur við at skatta nýtslu kann vera, at tað ber til at ávirka atferðina hjá borg­ar­un­um, eitt nú so nýtslumynstrið verður meira um­hvørvis­vinaligt. Harumframt er hugsandi, at um arbeiðs­skatt­urin verður lágur, fer tað at seta meira ferð á búskapin, eisini hóast inntøkurnar hjá tí almenna eru óbroyttar. Hetta snýr seg um grundleggjandi broytingar í skattaskipanini. Tí verður mælt til at skipa eina skattanevnd at greina møguleikar og avleiðingar av slíkari umlegging, og hvussu hon skal setast í verk. Ein annar møguleiki at breiðka skattagrundarlagið fyri at lækka skattin fyri tann breiða hópin kann vera at gera eina serliga tryggingarskipan, allir føroyingar yvir ávísan aldur skulu gjalda til, og sum skal fíggja ávísar vælferðartænastur. Ein slík skipan loysir ein part av vansunum við skattaskipanini, um gjaldið til slíka skipan verður knýtt at lønarinntøkuni. Átøk um lívskorini í Føroyum 12. Arbeiðsfrádráttur fyri stakar uppihaldarar Í øllum samfeløgum eru serliga stakir uppihaldarar við smáum børnum í fátækraváða í mun til aðrar samfelagsbólkar. Arbeiðsbólkurin hevur fingið nógvar viðmerkingar um hetta. Víst verður á, at stakir uppihaldarar ofta hava torført við at fóta sær í føroyska samfelagnum, serliga orsakað av høga kostnaðarstøðinum í Føroyum. Fyri at betra um lívskorini hjá støkum uppihaldarum verður mælt til at áseta ein arbeiðsfrádrátt til stakar uppihaldarar, so teir fáa betri ráð at liva í tí føroyska samfelagnum. Ein slíkur frádráttur hevði harafturat gjørt tað lættari hjá støkum uppihaldarum, sum búgva uttanlands, at flutt heim til Føroya. Ein annar fyrimunur við at seta í verk tílíkan arbeiðsfrádrátt er, at galdandi skattaskipan kann hava við sær, at hjá summum, serliga teimum við lágari inntøku, loysir tað seg illa at fara úr skipanum við ALS-útgjaldi og skattskyldugum almannaveitingum og út á arbeiðsmarknaðin. Átak 12 At áseta arbeiðsfrádrátt fyri stakar uppihaldarar xx Endamálið er at betra um lívskorini hjá støkum uppihaldarum, sum eru á arbeiðsmarknaðinum. xx Málbólkurin er stakir uppihaldarar. xx Ábyrgdari: Fíggjarmálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: 10 mió. kr.30 Kann setast í verk í 2014. Skotið verður sostatt upp at áseta ein arbeiðsfrádrátt til stakar uppihaldarar. Hetta kundi t.d. verið gjørt soleiðis, at tey, sum eru støk, hvørki gift ella hava nakran samliva og hava ábyrgd av børnum, í sambandi við skattauppgerðina fáa ein frádrátt í lønarinntøkuni á 20%, tó í mesta lagi 30.000 kr. árliga. Hesin frádráttur verður einans givin í lønarinntøku og ikki í aðrari skatt­ skyldugari inntøku. Hetta hevði havt við sær, at stakur uppi­haldari við einari lønarinntøku á 150.000 kr. ella oman­fyri fáa útgoldið áleið 1.000 kr. meira hvønn mánað. Kvinna í 20-árunum, búsitandi í Føroyum: Eg kom heim við einari útbúgving og sum nýútbúgvin eri eg á lægsta lønarstigi, havi SU lán og eri støk mamma. Eg havi brúk fyri mest, men havi kanska minst. Eg búgvi í eini sera lítlari íbúð í kjallaranum hjá mammu, eitt kamar, og tað er ikki optimalt. Nú siti eg tvey ár seinni - ENN í kjallaranum hjá mammu....tað er forbiðið súrt. Nú skal eg samla í nógv ár afturat, áðrenn eg kann nakað - og tá er tað ikki eina borg, sum eg ynski mær. Eg kanni møguleikar fyri at seta búgv og renni meg alla tíðina í múrar - tað ger meg troytta. Um eg hevði møguleika fyri at vera í einum leigubústaði fyri ein rímiligan kostnað, so var eg har í dag. Tað er dýrt, ógvuliga dýrt, fyri meg at vera í Føroyum. Eg haldi, at man er noyddur at góðtaka, at tað er ein bólkur í Føroyum, sum eru stakir uppihaldarar. Eg haldi, at vit gera nógvar íløgur í eldri fólk - men hvat við ungu familjunum? Eg sigi ikki, at tey tilkomnu einki skulu fáa, men hvat við teimum ungu? Um hetta átakið ger tað meira lokkandi at flyta til Føroya ella verða verandi í Føroyum, kann hesin peningur verða væl givin út, tí fyri hvørji 100 fólk vinnur samfelagið upp á 10 ár 500 mió. kr. (fylgiskjal 5). Átakið krevur eina broyting í Ásetingarlógini31. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 43 Átøk um lívskorini í Føroyum 13. At tillaga skipanina við fríplássi á dagstovnum Skipanin við fríplássum virkar soleiðis, at tey húski, sum hava inntøkur lægri enn uml. 240.000 kr., fáa fult frípláss á dagstovnum. Gjaldið fyri ansing hækkar so stigvíst við hægri inntøkum. Tá ið húskisinntøkan er uml. 284.000 kr., skal fult gjald rindast fyri at hava barn á dagstovn. At skipanin við fríplássum á dagstovnum er sett soleið­is saman, hevur við sær, at stakir uppihaldarar í roynd og veru arbeiða niðursetta tíð ella fyri lága løn. Hóast stak­ir uppihaldarar kundu havt møguleika at arbeitt meira ella skift til eitt hægri lønt starv, forðar skip­an­in fyri, at teir hava møguleika at betra um fíggj­ar­ligu við­ur­skiftini. Hetta verður lýst við døminum høgru­megin. Borgarar, sum hava árligar lønarinntøkur mill­um 65.000 kr. og 500.000 kr., hava eitt marginal­skatta­ pro­sent á 46% (við einum miðal­komm­unu­skatta­pro­ senti). Í verki virkar skipanin við frí­plássum sum ein stigvaksandi skattur, og myndin høgrumegin vísir, at veruliga marginalskattaprosentið í tal­strekk­inum 240.000-284.000 kr. er á 132%. Júst hetta strekkið rakar nógvar yrkisbólkar í Føroyum - t.d. sjúkra­røktar­ frøð­ingar, námsfrøðingar og lærarar. Um vit í døminum taka støði í einum persóni, sum fer upp í løn úr 19.500 kr. um mánaðin fyri skatt til 26.500 kr. um mánaðin (t.e. ein hækking á 7.000 kr. um mán­aðin), hækkar tøka inntøkan við bert uml. 250 kr. um mánaðin. Við øðrum orðum kann skipanin við 44 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Inntøka stakur uppihaldari við tveimum børnum - í barnagarðs- og vøggustovualdri 20000 19000 18000 17000 16000 360000 340000 320000 300000 280000 270000 260000 240000 235000 14000 220000 15000 200000 Tøk inntøka pr. mðr. Í øllum samfeløgum eru serliga stakir uppihaldarar við smá­um børnum í fátækraváða í mun til nógvar aðrar sam­­felags­bólkar. Skipanin við fríplássi á dagstovnum lættir lutvíst um hjá hesum bólki. Tey, sum hava eina inn­tøku, sum er niðanfyri eitt ávíst mark, kunnu fáa fult ella lutvíst frípláss á dagstovnum. Í roynd og veru eru tað serliga stakir uppihaldarar, sum kunnu gera brúk av skipanini, tí húski við tveimum inntøkum fer vanliga fara upp um ásetta markið fyri frípláss. Árlig lønarinntøka fyri skatt fríplássum vera við til at halda støkum uppihaldarum føstum í eini láglønarstøðu. Tað er eisini ósunt fyri búskapin, at ein samfelagsbólkur hevur ein marginalskatt, sum er oman fyri 100%. Hetta virkar forðandi fyri, at fólk átaka sær meira arbeiði. Átak 13 At tillaga skipanina við fríplássi á dagstovnum xx Endamálið er taka burtur óhepnu avleiðingarnar í skipanini soleiðis, at tað er lønandi at arbeiða meira. xx Málbólkurin er stakir uppihaldarar og familjur við einari ella tveimum lágum inntøkum. xx Ábyrgdari: Almannamálaráðið, sum skal sam­ ráð­ast við Kommunusamskipan Føroya og Føroya Kommunufelag. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: Ógreitt, men hetta kann hava við sær mista inntøku fyri komm­un­ur­nar fyri barnagarðspláss. Tó kann rok­nast við, at arbeiðsútboðið økist hjá hesum bólki, og tað hevur við sær hægri skatta­inn­tøk­ ur. Miðað eigur at verða ímóti at seta til­lagaðu skip­anina í verk í 2014. Mælt verður til at tillaga skipanina við fríplássi á dag­ stov­num soleiðis, at óhepnu avleiðingarnar í verandi skip­an verða tiknar burtur. Hetta ber i sær at lækka rætt­in til frípláss meira líðandi í mun til inntøku. Ein tílík tillaging í skipanini tekur forðingar burtur fyri, at stakir uppihaldarar arbeiða meira og fáa hægri inntøku. Átøk um lívskorini í Føroyum 14. Hækkaður barnafrádráttur frá og við triðja barni Tá ið gjørt verður av, um ein yvirhøvur vil hava børn ella ikki, er tað sjáldan ein fíggjarligur spurningur. Men barna­talið kann vera ávirkað av fíggjarligum viður­skift­ um. Fyrr var heimið arbeiðsplássið hjá mammuni, og var barnauppaling sostatt í búskaparligum høpi at meta sum ein hjáframleiðsla í heiminum. At fáa nógv børn var sostatt lutfalsliga bíligt. Nú á døgum eru heimið og arbeiðs­plássið atskild, og barnauppaling kostar har­við tíð, sum annars kundi verði brúkt til arbeiði og út­búgv­ ing. Tað má ásannast, at nú á døgum er tað kost­nað­ar­ mikið at fáa sær nógv børn. Skotið verður upp at áseta ein hækkaðan barnafrádrátt til teirra, sum eiga fleiri enn tvey børn. Til hetta krevst ein lógarbroyting í ásetingarlógini33. Barnafrádrátturin í landsskattinum er í dag 6.500 kr. fyri hvørt barnið. Eitt uppskot kundi verið, at barnafrádrátturin fyri tvey tey fyrstu børnini verður tann sami sum í dag, og frádrátturin verður tvífaldur (13.000 kr.) frá og við triðja barninum. Átak 14 At áseta hækkaðan barnafrádrátt frá og við triðja barni xx Endamálið er at økja um talið á børnum í barnafamiljum. xx Málbólkurin er barnafamiljur. xx Ábyrgdari: Fíggjarmálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: 21 mió. kr.32 Krevur einans lógarbroyting. Kann virka frá 2015. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 45 Átøk um lívskorini í Føroyum 15. Barsilsskipanin Barsilsskipanin í Føroyum er, sum nú er, minni smidlig enn í flest øðrum Norðurlondum. Eitt nú ber aðrastaðni til at gera avtalur um at goyma partar av barnsburðarfarloyvinum til seinni. Harumframt er útgjaldingartíðin styttri í Føroyum - bæði til mammur og pápar. Hetta eru viðurskifti, sum gera umstøðurnar at føða børn minni góðar í Føroyum enn í okkara granna­londum. Tí er tað umráðandi at seta sjóneykuna á Barsils­skipanina sum eitt amboð at skapa góðar karmar kring tað at fáa børn. Barsilskipanin í Føroyum skal vera viðvirkandi til, at fólk velja at fáa børn her á landi, serliga tá ið havt verður í huga, at familjur ofta festa røtur, har ið børnini eru fødd. Harumframt kann barsilskipanin gerast eitt amboð at skapa betri umstøður fyri javnstøðu í Føroyum. Barsils­ far­loyvi til menn gevur pápanum betri møguleika at vera við í lívinum hjá barninum fyrstu tíðina, og tað kann ávirka, í hvønn mun foreldur býtast um uppgávur í sambandi við barnauppaling. Við longdum farloyvi til pápar eru tað eisini í størri mun bæði kynini, sum fara av arbeiðsmarknaðinum vegna barnsburð. Tað kann vera við til at ávirka hugburðin til javnstøðu í sam­ felagnum. Átak 15 At leingja barnsburðarfarloyvi við átta vikum og at skipa barsilsskipanina í ein grunn xx Endamálið er at gera tað meira lokkandi at føða børnini í Føroyum við at betra um karmarnar kring tað at fáa børn. xx Málbólkurin er familjur og komandi foreldur. xx Ábyrgdari: Vinnumálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: 16 mió. kr34. Fyrireikingararbeiðið kann gerast frá 2013 og setast í verk í 2015. Mælt verður til at leingja barnsburðarfarloyvi við átta vik­um. Harav skulu minst fýra av teimum markast til páp­an. Við hesum broytingum hevur pápin samanlagt 46 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur átta vikur, harav hann kann geva mammuni tvær vikur, um foreldrini eru samd um tað. Tær írestandi fýra vik­urnar (av teimum átta) kunnu mamman ella páp­in brúka. Harvið fer mamman framvegis at hava 14 vikur, ið bara hon kann taka, og talið á vikum, ið bæði for­eldr­ ini kunnu taka, økist úr 18 til 22 vikur. Foreldrini kunnu sostatt fáa barsils­pening í tilsamans 42 vikur. Skipanin fer tá at síggja soleiðis út: ƒƒ Markað til mammuna: 30 vikur, harav kann mamman lata pápanum 16 vikur ƒƒ Markað til pápan: 8 vikur, harav kann pápin lata mammuni 2 vikur ƒƒ Írestandi 4 vikur, sum kunnu býtast ímillum mammu og pápa Mælt verður til, at barnsburðarfarloyvið stigvíst verður økt og umskipað komandi fimm árini. Miðað eigur at vera ímóti einari skipan, sum líkist tí íslendsku, har mamman og pápin fáa hvør sín triðing av barns­burðar­ far­loyv­inum og síðan hava ein triðing av tíðini at býta millum sín. Soleiðis, sum barsilsskipanin er skipað nú, fer møguligt yvirskot í landskassan. Tey árini tá ið barsilsskipanini tørvar pening, er neyðugt at hækka gjaldið til barsils­ skip­anina. Hetta metir arbeiðsbólkurin er óheppið og mæl­ir tí til, at barsilsskipanin verður skipað sum ein grunn­ur. Á tann hátt er møguligt yvirskot framvegis í skipanini. Vinnumálaráðið hevur sett í gongd eina greining av barsilsskipanina, har ið skip­an­in sum heild skal eftirmetast. Hetta arbeiði skal vera liðugt á ólav­søku 2013. Arbeiðsbólkurin hevur tó mett, at tað er neyð­ ugt at gera tilmæli um at leingja barns­burðar­far­loyvið longu nú. Tilmæli um aðrar møguligar til­lag­ingar kunnu gerast eftir, at eftir­met­ingin av barsils­skip­an­ina er liðug. Átøk um lívskorini í Føroyum 16. At laga til starvsfólkapolitikkin hjá landinum og setanarviðurskifti Tilflyting úr útlond frá 2007-2011 Hóast ein stórur partur av teimum, sum flyta til landið, velja at búseta seg í Tórshavn, eru tað fleiri, sum hava eitt sterkt ynski um at búseta seg aðrastaðni enn í høvuðsstaðnum, ofta í ella nærindis heimbygdini. Eitt nú kann nevnast, at í fokusbólki í Suðuroy søgdu øll, sum luttóku, at tey tilvitað høvdu valt at búseta seg í Suðuroy. Um hetta ikki hevði verið gjørligt, høvdu tey heldur valt at verið verandi uttanlands. Kvinna í 30-árunum, búsitandi í Føroyum (úr fokus­bólkasamrøðu): Vit tosaðu um at flyta til Havnar, men tað bleiv beinanvegin feiað av borðinum. So verða okur í Danmark. Tí tað var eingin munur á at búgva í Havn og í Kjøbinhavn. Verður hugt at hagtølum um tey, sum hava búsett seg í størstu oyggjunum í tíðarskeiðinum 2007- 2011, sæst í talvuni høgrumegin, at tað eru nógv, sum búseta seg uttan fyri Tórshavn. Viðmerkjast skal, at hesi hagtøl einans vísa tilflyting og ikki fráflyting. Fleiri av teimum, sum búgva uttan fyri miðstaðarøkið, ferð­ast rættiliga langt fyri at koma til arbeiðis. Í 2010 var talið á fjarferðafólki (pendlarar) 3.000 fólk, sum í mið­al koyra 56 km um dagin til arbeiðis og heim aftur.36 Eitt nú vóru tað fleiri í fokusbólkinum í Suðuroy, sum annaðhvørt sjálv høvdu starv í Tórshavn ella høvdu mak­ar við starvi í høvuðsstaðnum. Tí er umráðandi, at arbeiðs­mark­naðurin ger sítt til, at hugburðurin er ja­ ligur til smidleika í starvsviðurskiftum. Átak 16 At laga til setanarpolitikkin og setanarviðurskifti hjá starvsfólki, sum ferðast langan veg til arbeiðis xx Endamálið er at gera tað so smidligt sum møguligt hjá fólki, sum ferðast langan veg fyri at koma til arbeiðis. xx Málbólkurin er tey, sum ferðast langan veg til og frá arbeiði. xx Ábyrgdari: Fíggjarmálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: Eingin beinleiðis kostnaður og kann setast í verk í 2014. 3910 4000 3500 3000 2500 2000 1422 1500 1000 605 0 520 397 500 177 Borðoy Eysturoy Streymoy Vágar Sandoy Suðuroy Við hesum átaki er ætlað, at almenni starvsfólka­poli­ tikk­urin og setanartreytir bæði skulu eggja og veita arbeiðs­gevarum betri heimildir at geva starvsfólkum møgu­leika fyri størri rásarúmi í mun til, hvussu arbeiðs­ lívið verður skipað. Her verður hugsað um at bjóða starvs­fólki t.d. heimastarvspláss ávísar dagar, har starvs­fólkið arbeiðir úr heiminum, longri, men færri arbeiðs­dagar, at møguleiki er fyri at arbeiða, meðan ferð­ast verður til og frá starvsstaðnum o.s.fr. Um­ráð­ andi er eisini at hava í huga, at fáa fólk møgu­leika at fjarferðast, kann tað skunda undir, at bú­stað­ar­komm­ unur fáa ein part í menningini á mið­stað­ar­økinum. Kvinna í 30-árunum, búsitandi í Føroyum (úr forkus­bólka­sam­røðu) um orsøkina at, at hon bert vil búseta seg í Suðuroy: Tað er familjan...tú hevur framvegis tveir tímar at sigla í staðin fyri tveir tímar at flúgva. Loysnirnar mugu sjálvsagt lagast til tørvin á starvs­stað­ num. Heitt verður eisini á vinnulívið um at taka tílík við­ ur­skifti við í sambandi við starvsetanir, har ið tað ber til. Hetta átak er serliga fyri at gera tað lagaligari fyri tey, sum vilja búgva uttan fyri høvuðsstaðin. Men tað fer eisini at gera tað lagaligari hjá fólki, ið ikki vilja gjalda so nógv fyri ein bústað í Føroyum, sum tað í dag kostar at seta búgv í høvuðsstaðnum. Tey fáa ein møguleika til at seta búgv uttan fyri Tórshavn fyri ein bíligari pening. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 47 Átøk um lívskorini í Føroyum 17. At betra umstøðurnar fyri familjur við børnum, ið bera brek Í kanningararbeiðinum hevur arbeiðsbólkurin fingið fleiri viðmerkingar um, at umstøðurnar hjá familjum, sum hava børn við serligum tørvi, ikki eru serliga góðar í Føroyum. Tað hevur tíðum verið frammi, at børn við serligum tørvi og familjur teirra kenna, at tilboðini og heimildarfólkini eru spjadd millum fleiri myndugleikar. Avleiðingin er, at heilar familjur flyta av landinum av hesi orsøk. Ivasamt er, um Føroyar fara at veita nóg góð tilboð at nøkta allan tørv hjá hesum familjum. Tó so kann nógv gerast. Ikki minst tá ið tað ræður um at minka um óvissuna um, hvørji tilboð almenna skipanin veitir og nær og frá hvørjum myndugleika familjurnar kunnu vænta at fáa tilboðini frá. Semja tykist vera um, at hesi viðurskifti kunnu betrast munandi. Samgongan hevur sett sær fyri, at nakað munagott skal gerast fyri at fáa betri samskipan av tænastum til familjur, ið eiga børn, sum bera brek. Samstarv og samskipan er neyðug, um almennu tænasturnar til børn, ið bera brek, skulu fáast at virka nøktandi. Átak 17 At betra umstøðurnar fyri familjur við børnum, ið bera brek xx Endamálið er at samskipa tænasturnar til familjurnar so tær fáa eina betri heildartænastu. xx Málbólkurin er familjur við børnum, ið bera brek. xx Ábyrgdari: Almannamálaráðið, Menta­mála­ráðið og Heilsumálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: Eingin beinleiðis kostnaður. Royndarverkætlanin er liðug í 2014. 48 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Almannamálaráðið, Mentamálaráðið og Heilsumála­ ráðið eru samd um, at ítøkiligar loysnir skulu finnast, og at loysnirnar skulu finnast við støði í børnunum og familjunum, sum hava ein ávísan tørv. Aðalstjórarnir í hesum ráðum hava sett ein embætismannabólk til at finna ein ítøkiligan leist til at samskipa verandi tilboð og fyriskipanir við tí fyri eyga at veita eina samanhangandi heildartænastu. Sum eina roynd verður í fyrstu atløgu tikið støði í royndum hjá familjum, ið hava børn, sum hava sjúkueyðkennini autismu. Semja er millum ráðini um: ƒƒ at tørvur er á formligum samstarvi millum ymisku stovnarnir, sum veita tilboð til børnini/familjurnar, ƒƒ at tørvur er á at hava brúkaran í miðdeplinum, tá ið loysnir skulu finnast, ƒƒ at tørvur er á at hava fakfólk á økinum við, tá ið loysnir skulu finnast, ƒƒ at tørvur er á at hava familjurnar við, tá ið loysnir skulu finnast. Embætismannabólkurin ger nú kanningararbeiðið, sum tekur støði í royndunum hjá børnunum og familjunum. Við støði í hesum verður arbeitt við at seta arbeiðsbólkar við føstum arbeiðssetningum, ið fevna um gongdina: frá eygleiðing til sjúkuavgerð, frá sjúkuavgerð til tænastu og endaliga samskipan av tænastum. Tíðarætlanin fyri hesa verkætlan fevnir um eitt tíðarskeið á eitt til hálvtannað ár. Úrslitið av átakinum skal eisini kunna brúkast á øðrum økjum enn í sambandi við autismu. Átøk um tilknýtið til Føroya og ímyndin av Føroyum 18. Samband við útisetar 19. Vinnustarvslæra fyri nýútbúgvin við hægri útbúgving 20. Heimasíða, sum knýtir føroyskar arbeiðsgevarar til føroysk lesandi 21. Vegleiðaraskipan 22. Marknaðarføring av yrkismøguleikum á føroyska arbeiðsmarknaðinum 23. At styrkja sjálvsfatanina hjá føroyingum frá barnsbeini 24. Føroyingar uttanlands valrætt til løgtingsval Tað hevur verið sera týðiligt í arbeiðinum hjá arbeiðs­ bólkinum, at nógvir føroyingar uttanlands sakna tilknýti til Føroya. Hetta er serliga galdandi fyri tilknýtið til arbeiðsmarknað og faklig netverk. Nógvir útisetar hava ta fatan, at einki fakligt umhvørvi er í Føroyum og tað at fara til Føroya er at raðfesta yrkisleiðina lægri. Fleiri hava eisini nevnt prísin á loftvegis ferðaseðlum sum eina forðing fyri annaðhvørt at varðveita tilknýtið til Føroya ella at hava bústað í Føroyum. kennir tað sum, at hann hevur broytt seg ov nógv í mun til heimlandið. Neiliga ímyndin av Føroyum er ein stór avbjóðing, sum øll í landinum hava møguleika at ávirka. Ein liður í hesum er, at hvør einstakur okkara eigur at vera tilvitaður um ikki at spjaða og halda lív í mýtum um tað føroyska samfelagið. Samfelagskritikkur er ein av lívæðrunum í einum samfelagi, men neiligar mýtur, sum einki hald hava í veruleikanum, kunnu enda við at gerast veruleiki av sær sjálvum. Tá ið tosað verður um til- og fráflyting, er ímyndin, sum nógv hava av Føroyum, ein trupulleiki. Arbeiðsbólkurin hevur ta fatan, at bæði føroyingar í Føroyum og útisetar tíðum hava eina rættiliga neiliga ímynd av Føroyum. Harafturat hava fólk, sum flyta av landinum, við hvørt eina fatan av vantandi framburði í Føroyum. Ein útiseti skrivaði soleiðis í einum blaði37 herfyri: Heildarætlanin vísir á fleiri átøk, sum hava til endamáls at styrkja sambandið við útisetar og skapa møguleikar fyri dialogi millum føroyingar í Føroyum og føroyingar uttanlands. Á tann hátt vónar arbeiðsbólkurin, at ein miðil kann skapast, sum kann bera tær góðu søgurnar úr Føroyum, samstundis sum útisetar kunnu knýtast tættari at føroyska samfelagnum. Eg elski mítt land og eg havi sera sera nógv gott at fortelja um teg, men sum tað kundi verið deiligt, um tú eisini inn ímillum flutti teg eitt vet, tí eg flyti meg alla tíðina og so líðandi tykist tú mær so langt vekk, men tú hevur als ikki flutt teg. Arbeiðsbólkurin viðurkennir eisini týdningin av, at børn vaksa til og hava eina sterka sjálvsfatan - ikki minst fyri at viðvirka til eitt samfelag við einum høgum sjálvsáliti. Tí er í heildarætlanini eisini at finna átak, sum kann vera ein byrjan at hesi tilgongd. Orðini omanfyri umboða eina hugmynd av Føroyum, har viðkomandi, hóast hann er sera góður við landið, Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 49 Átøk um tilknýtið til Føroya og ímyndin av Føroyum 18. Samband við útisetar Í Føroyum duga vit væl at hjálpa føroyingum at fara av landinum. Eitt nú er at nevna Føroyska Ráðgevingin í Keypmannahavn, sum hjálpir føroyingum, ið eru fluttir til Danmarkar, og harumframt ráðgevur ASK (Altjóða Skrivstovan) føroyingum, sum ætla sær undir lestur uttan fyri Føroyar. Tó eiga vit at gerast nógv betri til at røkja sambandið við føroyingar uttan fyri Føroyar og veita teimum kunning og ráðgeving í sambandi við heimflyting. Maður í 20-árunum, útiseti: Tú fært alla tíðina teldubrøv frá karrierusentrinum á universitetinum. Tú fært eitt showcase av møguleikum. Føroyski arbeiðsmarknaðurin er upp á ein máta í bakgrundini - í skugganum... Tá tú fært sovorðin teldubrøv, so fært tú eina kenslu av, at tað upp á ein ella annan máta - tað er brúk fyri mær. Í arbeiðinum at gera heildarætlan er eitt av viður­skift­ un­um, sum er komið í ljósmála, at fólk ynskja at hava meira samband við Føroyar, tá ið tey búgva uttanlands. Fólk søgdu seg hava tætt familju- og vinatilknýti, men sam­bond, sum geva teimum tilknýti til fakbólkar, til arbeiðs­marknað og til arbeiðspláss, var nærum einki av. Hetta var nakað, sum serliga tey lesandi upplivdu sum eina forðing fyri: ƒƒ At skapa faklig netverk ƒƒ At fáa sambond í lag við arbeiðsmarknaðin ƒƒ At skriva uppgávur um føroyska samfelagi𠃃 At gerast starvslesandi ƒƒ At fáa starv í Føroyum eftir lokna útbúgving um meira praktiskar spurningar. Sum heild uppliva nógvir útisetar, at føroyskar skipanir eru ógvuliga ógjøgnumskygdar, og at tað ikki er lætt at fáa atgongd at upplýsingum í teimum. Hetta verður fatað sum ein forðing. Maður í 20-árunum, útiseti: Har er eingin"first point of contact". Tað átti at verið ein reseptión á "Hotellinum Føroyar", tú veitst... Eg áni ikki, hvat eg skal gera... Tað hevði verið nokkso upplagt við einari heimasíðu við sovorðnum upplýsingum... vegleiðing, grundleggjandi upplýsingum. Ein portalur fyri útisetar, har tú hevur eitt fakligt øki, eitt til vinnulívið og eitt við tílíkum, reint praktiskt, tú veitst - ein inngongd til Føroya Samanumtikið kann sigast, at nógvir útisetar kenna ein sera lítlan áhuga frá føroyska arbeiðsmarknaðinum og fakbólkum. Hetta var serliga galdandi hjá teimum les­ andi, sum tíðum høvdu vent sær til føroyskar myndug­ leikar, stovnar, felagsskapir og vinnulívið og sýnt áhuga t.d. fyri at søkja starv ella skriva uppgávu um føroysk viðurskifti. Tey kenna ofta, at áhugin frá arbeiðs­mark­ nað­in­um yvirhøvur er nærum eingin, samstundis sum tey fáa nógvar áheitanir frá karrieru­sentrum á læru­stov­ nun­um, har ið tey lesa. Tílík sambond kunnu gerast grundarlag undir starvi og yrkis­leið og hava tí avgerandi týdning fyri, um við­kom­ andi tekur avgerð um at flyta til Føroya. Tað er eingin ivi um, at hóast útisetar kenna Føroyar og hava búð her áður, er tað trupult at vera í einum øðrum landi, samstundis sum ein miðar ímóti at fóta sær í Føroyum. Tá ið útisetarnir so samstundis kenna tað, sum um arbeiðsmarknaðurin er so fjarur, og at landið ikki hevur stórvegis áhuga fyri, at tey venda heimaftur, kann tað alt ov lættliga henda, at dreymurin um at flyta aftur til Føroya ongantíð verður veruleiki. Harumframt vóru tað nógv, sum hildu tað vera sera trupult at fáa ráðgeving og finna upplýsingar í sambandi við tað at flyta heim. Her var ofta talan At Føroyar hava so lítið samband við útisetar, hevur tað óhepnu avleiðing, at teir við hvørt hava skeiva fatan av ymiskum viðurskiftum í Føroyum. Teir minnast aftur 50 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Átøk um tilknýtið til Føroya og ímyndin av Føroyum á, hvussu føroyska samfelagið var, tá ið teir fluttu av landinum og halda kanska, at einki er broytt. Hetta kann skapa mýtur, sum ofta eru neiligar. Avbjóðingin er tí: ƒƒ At varðveita sambandið við útisetar, meðan teir eru staddir uttanlands. T.e. at fatanin verður lagað soleiðis til, at Føroyar verður roknaðar sum einar "størri Føroyar", har nøkur eru (fyribils) stødd uttan fyri landoddarnar - men sum hóast alt hoyra til og kunnu geva íkast til samfelagið. ƒƒ At skapa smidleika og gjøgnumskygni í almennum og privatum skipanum soleiðis, at tað verður lætt at fáa upplýsingar, t.d. skipaða ráðgeving og kunning til útisetar í sambandi við nógv ymisk viðurskifti. Átak 18 At seta á stovn útisetastovu í Føroyum xx Endamálið er at styrkja tilknýtið, sum útisetar hava við arbeiðsmarknaðin og faklig netverk. Eisini er endamálið at hava samband yvirhøvur við føroyingar, sum búgva uttan fyri Føroyar. xx Málbólkurin er føroyingar, sum búgva uttan fyri Føroyar. xx Ábyrgdari: Mentamálaráðið og Vinnumálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: 1,5 millión kr. árliga. Fyrireiking í 2013 og játtan at byrja í 2014. Hetta átakið fevnir um nógv viðurskifti, sum hava til endamáls at hava samband við útisetar. Talan verður í veruleikanum um eitt slag av snarskivu, har útisetar kunnu fáa ymsa kunning ella kunnu beinast víðari til rættan myndugleika. Mælt verður til, at farið verður undir eina útisetastovu. Fyri at fáa samvirkandi fyrimunir eigur ein útisetastova at vera knýtt at einum verandi stovni. Tað má vera ein stovnur, sum frammanundan hevur borgaratænastu, og har týðandi partur av virkseminum snýr seg um tænastuveiting, samskifti, kunning o.s.fr. Sum dømi kann nevnast, at hendan uppgávan kundi hóskað væl inn í tað arbeiðið, sum Studni frammanundan fremur við Yrkistænastuni. Yrkistænastan virkar fyri at styrkja sambandið millum føroyska arbeiðsmarknaðin og tey lesandi við at venda sær beinleiðis til føroyingar undir útbúgving við upplýsingum um leys størv. Høvuðsuppgávur hjá útisetastovu ƒƒ Skráseta allar útisetar ƒƒ Vera ráðgevandi og kunnandi eind um føroysk viðurskifti mótvegis útisetum ƒƒ Veita teimum leiðbeining, sum vilja flyta/júst eru flutt til Føroya, um praktisk viðurskifti ƒƒ Standa fyri einari heimasíðu (ella portali) við kunning um: a. Hvussu útisetar kunnu fáa samband við arbeiðsmarknaðin og øvut b. Skipanir fyri starvslæru c. Hvørjar fyritøkur og almennir stovnar hava ítøkiligar verkætlanir, sum lesandi kunnu skriva høvuðsuppgávu um d. Faklig netverk e. Praktisk viðurskifti, t.d. tá ið ein skal flyta til Føroya f. At savna viðkomandi upplýsingar, ið finnast á øðrum heimasíðum (eitt nú hjá kommunum, TAKS, ALS o.s.fr.) ƒƒ Hava samband við útisetar, t.d. við tíðindabrævi, við starvsmøguleikum, jaligum søgum og øðrum, sum kann hava áhuga ƒƒ Senda karrierusentrum á lærustovnum aðrastaðni kunning, har ið føroyingar lesa, fyri at kunna um tiltøk og onnur viðurskifti, sum eru áhugaverd hjá lesandi Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 51 Átøk um tilknýtið til Føroya og ímyndin av Føroyum Kvinna í 30-árunum, útiseti: Eg sakni dialogin millum útisetan og tey heimabúgvandi; hví hoyra vit ikki søgur frá teimum, ið búgva heima?...Hvat meta tey kann gerast betur, og hvat er gott? Hvør er hugburðurin hjá teimum, ið búgva heima? Vilja tey hava okkum heim? Hvar eru sólskinssøgurnar? Myndin, sum útisetar hava av Føroyum, er eisini tíðum skeiv, og hava Føroyar á mangan hátt eitt vánaligt "image" ímillum útisetar. Hetta hevur óivað samband við, at vit í alt ov lítlan mun hava sagt tær jaligu søgurnar - søgur um góð úrslit, framgongd og góð avrik. Mett verður, at hetta átakið veruliga kann gera mun og vera við til at broyta ímyndina av Føroyum. Harumframt kann átakið gera tað lættari hjá útisetum at fáa tilknýti til arbeiðsmarknaðin, og tað kann vera ein týðandi liður í at finna starv. 52 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Kostnaðurin fyri eina útisetastovu verður mettur at vera 1,5 millión kr. árliga. Hetta er fyri løn, skrivstovu og skrivstovuútgerð til ein samskipara umframt ein upphædd, ið skal fíggja heimasíðu, kunningartilfar, samskifti o.s.fr. Samfelagsbúskaparliga er átakið gott, tí tað kann vera við til at fáa fleiri at flyta heimaftur og kenna seg trygg við tað. Fyri at síggja vinningin í mun til kostnaðin av, at t.d. 10 fólk flyta heim, er tað vert 50 mió. kr. fyri samfelagið eftir 10 árum (fylgiskjal 5), og er tað sostatt møguleiki fyri nógv hægri vinningi, enn kostnaðurin er av hesum átaki. Átøk um tilknýtið til Føroya og ímyndin av Føroyum 19. Vinnustarvslæra fyri nýútbúgvin við hægri útbúgving Hjá nýútbúnum fólki er tað umráðandi at fáa rímiliga skjóta atgongd at arbeiðsmarknaðinum fyri at fáa starvs­royndir og at royna sínar førleikar. Í tilgongdini at søkja størv er tað ein sannroynd, at nýútbúgvin eru í harð­ari kapping við tey, sum hava drúgvar arbeiðs­ royndir. Tað kann tí vera trupult hjá fleiri ungum at fáa fóta­festi á arbeiðsmarknaðinum, serliga í niður­gongu­ tíð­um. Tí kunnu skipanir sum vinnustarvslæra vera ein góð­ur háttur at knýta nýútbúgvin til arbeiðsmarknaðin. Maður í 30-árunum, búsitandi í Føroyum: Í staðin fyri at arbeiða fram ímóti at senda lesandi beinleiðis inn í ALS, tá ið tey koma heim, so átti VMR via ALS saman við vinnulívinum at funnið fram til eina ALS -stuðlaða vinnulívspraktikkskipan, sum frá fyrsta degi vildi knýtt tey arbeiðsleysu lesandi, sum koma heim, til føroyska vinnulívið. Í almenna geiranum í Føroyum eru nógv fólk við hægri útbúgvingum - bæði konufólk og mannfólk. Hinvegin sæst í fleiri pørtum av privatu vinnuni, at lutfalsliga fá fólk við hægri útbúgvingum eru í starvi. Orsakirnar kunnu vera fleiri. Tað kostar lutfalsliga meira at seta fólk við hægri útbúgvingum. Hetta er ein forðing hjá fleiri fyritøkum - serliga teimum smærru - og hjá teim­ um, sum ongar royndir hava av, hvat fyrimunurin er við at hava fólk við hægri útbúgving í starvi. Eitt nú vísti ein kanning38, sum Granskingardepilin fyri Sam­felags­ menn­ing hevur gjørt fyri ALS, at 65% av fyritøkunum, sum vóru við í kanningini, søgdu, at komandi árini tørvar teimum at seta fleiri fólk við førleikagevandi útbúgv­ingum, og 13% søgdu seg tørva fólk við før­leik­ um, men hava ikki ráð. Skipanir aðrastaðni við vinnustarvslæru hava roynst væl. Eitt nú kann nevnast, at í einari eftirmeting39 av bretsku starvslæruskipanini fyri nýútbúgvin søgdu tey flestu, sum tóku lut í sonevndu "Graduate talent pool"skipanini, at tey høvdu fingið nógv burturúr. T.d. ƒƒ høvdu fleiri tryggjað sær størv eftir, at starvslærutíðin var liðug, ƒƒ tey høvdu fingið royndir, ƒƒ hevði starvslærutíðin við sær, at tey gjørdu sær greitt, hvørja yrkisleið tey ynsktu sær og ƒƒ tey søgdu seg hava fingið økt sjálvsálit. Átak 19 At seta í verk vinnustarvslæru fyri nýútbúgvin við hægri útbúgving xx Endamálið er at skapa grundarlag fyri, at fleiri nýútbúgvin fólk kunnu fáa starv í privatu vinnuni, og at vinnan kann fáa gagn av framsøknum og ágrýtnum fólkum. xx Málbólkurin er nýútbúnir føroyingar við hægri útbúgving, bæði í og uttan fyri Føroyar. xx Ábyrgdari: Vinnumálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: 2 mió. kr. í 2014 í eini royndartíð við møguleika fyri at økja upphæddina til 3 mió. kr. árini 2015-19. Kann fyrireikast í 2013. Skotið verður upp at gera eina skipan við vinnustarvslæru fyri nýútbúgvin við hægri útbúgving. Ein tílík skipan virkar soleiðis, at fyritøkur, sum hava millum t.d. 2 og 30 starvsfólk, kunnu fáa ískoyti í seks mánaðir til at seta eitt fólk, sum hevur ávíst útbúgvingarstig. Treytir verða vanliga settar fyri at luttaka í skipanini, bæði til fyritøkuna og tann, sum settur verður. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 53 Átøk um tilknýtið til Føroya og ímyndin av Føroyum Fleiri fyrimunir eru við tílíkari skipan. Fyri starvsfólkið, sum nýliga er útbúgvið, kann ein vinnustarvslæra fyri nýútbúgvin: ƒƒ Gerast ein góð byrjan á yrkisleiðini og virka til, at viðkomandi fær royndir ƒƒ Geva atgongd at føroyska arbeiðsmarknaðinum og møguleika at fáa í lag sambond á arbeiðsmarknaðinum Fyri fyritøkuna kann vinnustarvslæra: ƒƒ Gerast eitt gott høvi at seta fólk við nýggjum førleikum, sum fyritøkuni vantar ƒƒ Geva fyritøkuni tilfeingi at loysa verkætlanir ƒƒ Geva fyritøkuni royndir í at seta fólk við hægri útbúgvingum 54 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Skotið verður upp at gera eina royndarskipan í 2014 og í fyrstu atløgu knýta 20-25 útbúgvin fólk til føroyskar fyritøkur. Ein kvotuskipan eigur at ásetast soleiðis, at helmingurin av peninginum verður tillutaður kvinnum. Hetta er ein háttur at royna at fáa kvinnur út í føroyskt vinnulív. Roynist hetta væl, verður skotið upp at hækka játtanina í 2015 og framyvir. Skotið verður upp, at ískoyti, sum arbeiðsgevarin fær til løn til starvsfólkið, er 12.50040 kr. um mánaðin í seks mánaðir. Átøk um tilknýtið til Føroya og ímyndin av Føroyum 20. Heimasíða, sum knýtir føroyskar arbeiðsgevarar til føroysk lesandi Tá ið lesandi eru stødd uttanlands í lestrarørindum, kann tað vera torført at koma í samband við føroyskar arbeiðs­gevarar eitt nú í sambandi við serritgerðir. Veg­ leið­arar og karrierusentur á útlendskum útbúgv­ing­ar­ stovnum kenna harumframt lítið og einki til føroyskt vinnu­lív og arbeiðsgevarar og beina tí í størstan mun tey les­andi til útlendskar arbeiðsgevarar. Samstundis kunnu føroyskir arbeiðsgevarar hava tørv á at fáa gjørt eina ella fleiri kanningar av viðurskiftum av týdningi fyri fyritøkuna. Tó kann tað vera torført at fáa yvirlit yvir, hvør lesur ávísar lærugreinir, og sum kundi havt áhuga at samstarva við fyritøkuna um at fáa lýst og viðgjørt ávís evni. Við hesum átaki verður mælt til at menna eina heima­ síðu, sum ger tað lættari hjá lesandi og arbeiðsgevarum í vinnulívinum í Føroyum at knýta sambond. Ætlanin er at skipa eitt betri samband millum les­andi og føroyskar fyritøkur við eini heimasíðu, har fyri­tøk­ urnar kunnu skráseta verkætlanir, sum tær kundu hugsað sær at samstarva við ein ella fleiri lesandi um. Eisini er ætlanin, at føroysk lesandi kunnu skráseta seg á heimasíðuni, so fyritøkurnar kunnu seta seg bein­leiðis í samband við tey, um tær heldur vilja tað. Í Íslandi hava tey góðar royndir við tílíkum verkætlanum, og hevur Føroya Arbeiðsgevarafelag ætlanir um at taka atlit til einari tílíkari heimasíðu úr Íslandi, sum hevur eydnast væl (http://www.verkefnamidlun.is/). Átak 20 At menna eina heimasíðu til at skapa fleiri møguleikar hjá lesandi at skriva og loysa uppgávur um føroysk viðurskifti xx Endamálið er at knýta sambond millum føroysk lesandi og føroyskar arbeiðsgevarar. xx Málbólkurin er føroysk lesandi og føroyskir arbeiðsgevarar. xx Ábyrgdari: Føroya Arbeiðsgevarafelag. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: Føroya Arbeiðsgevarafelag fíggjar heimasíðuna. Heimasíðan verður klár seinnu helvt av 2013. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 55 Átøk um tilknýtið til Føroya og ímyndin av Føroyum 21. Vegleiðaraskipan Lesandi leggja ofta grundarsteinarnar undir sína yrkis­leið stutt fyri og stutt eftir, at tey eru liðug við útbúgv­ingina. Undir lestri eru tað lærugreinir og val av ser­rit­gerð, sum beinir tey inn á ávísa kós, og eftir lokna útbúgv­ing verður fyrsta starvið ofta avgerandi fyri val av yrkis­leið. Um tann lesandi í hesum tíðarskeiðum hevur fingið eitt regluligt samband við eina føroyska fyritøku, økj­ast sannlíkindini fyri, at tann lesandi kann koma aftur til Føroya at arbeiða, eisini hóast viðkomandi skuldi valt at fingið sær nakrar royndir uttanlands fyrst. Ein sonevnd mentorskipan - ella vegleiðaraskipan - kann gera sítt til, at tey lesandi verða meira áhugaverd fyri føroyskar arbeiðsgevarar og kann samstundis skapa sam­band millum føroyskar arbeiðsgevarar og lesandi í Føroyum og uttanlands. Átak 21 At seta í verk vegleiðaraskipan fyri lesandi og nýliga útbúgvin xx Endamálið er at skapa grundarlag fyri, at fleiri nýútbúgvin fólk fáa starv í Føroyum. xx Málbólkurin er nýútbúnir føroyingar bæði í og uttan fyri Føroyar. xx Ábyrgdari: Føroya Arbeiðsgevarafelag fær í lag og samskipar samband millum áhugað lesandi og fyritøkur/vegleiðarar. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: Eingin beinleiðis kostnaður, tó mugu tær fyritøkur, sum eru sinnaðar at luttaka, seta nakrar tímar av árliga hjá starvsfólki at virka sum leiðbeinarar. Tíðarnýtslan verður tó avmarkað (t.d. 6 tímar um árið). Skipan kann setast í verk í 2014. 56 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Mælt verður til at fáa í lag eina vegleiðaraskipan. Í einari slíkari skipan virkar eitt starvsfólk við vitan og við­kom­ andi royndum í einari fyritøku sum eitt slag av ráðgeva hjá tí lesandi. Uppgávan hjá einum vegleiðara er at geva tí lesandi leiðbeining um ymisk viðurskifti í sambandi við eina yrkisleið í privata vinnulívinum. Tað kann eitt nú vera í sambandi við at fáa skrivað eitt áhugavert CV, at greiða tí lesandi frá, hvørjir førleikar kunnu vera áhuga­verdir hjá føroyskum vinnulívi, at geva góð ráð í sam­bandi við setanarsamrøður og at miðla sambond við møguligar arbeiðsgevarar. Kvinna í 30-árunum, búsitandi í Føroyum, um sínar royndir við einum vegleiðara: Mentorin greiddi frá, hvat hann arbeiddi við og greiddi okkum frá um fyritøkuna. Tað var sera áhugavert og læruríkt fyri okkum lesandi at hava samband við vinnulívið og at fáa høvi at koma í dialog við ein, sum hevði lisið júst okkara lærugrein. Fyri at báðir partar skulu hava eina hilling á, hvussu nógva orku hetta krevur av starvsfólkinum, verður kravt, at tey starvsfólk, sum bjóða seg fram, í minsta lagi seta 6 tímar av árliga til at virka sum vegleiðarar. Um starvsfólkið í fyritøkuni hevur hug at seta meira tíð av til hetta, stendur tað teimum sjálvandi frítt. Royndir aðrastaðni vísa, at sambandið millum vegleiðara og lesandi eisini kann vera gevandi fyri vegleiðaran. Átøk um tilknýtið til Føroya og ímyndin av Føroyum 22. Marknaðarføring av yrkis­ møgu­leikum á føroyska arbeiðs­ marknaðinum At velja útbúgving ella yrkisleið er ein avgerð, sum hevur ávirkan langt fram í tíðina hjá tí einstaka. Tað er ein avgerð, sum er við til at skapa framtíðina. Tí hevur tað stóran týdning, at ung eru kunnað um, hvørjar starvs­møguleikar ymsu útbúgvingarnar hava við sær. Tá ið tað snýr seg um fólkaflyting, er tað umráðandi, at ung hava eina vitan um møguleikar á føroyska arbeiðs­ marknaðinum bæði her og nú og í framtíðini. Kvinna í 20-árunum, útiseti (úr bólkasamrøðu): Eg haldi, at tá tú velur at gera okkurt, tá ið tú...sum oftast ert so ungur, at tú hugsar ikki tíggju ár fram.... Tað haldi eg ikki er ein vinkul, sum kemur inn í myndina yvirhøvur, tá tú ert so ungur. Tú hugsar bara, at tað hevði eg viljað verið. Tað handlar bara um at realisera seg sjálvan. Eg haldi, at um tú hevði fingið meira vegleiðing...um onkur spurdi, hvar vilt tú vera um tíggju ár"...so kundi tú gjørt tær nakrar tankar, og so kundi útbúgvingin fylgt eftir tí. Ein onnur avbjóðing í fólkaflytingarhøpi er, at í útjað­ ara­samfeløgum við siðbundnum vinnum flyta kvinnur burtur - eins og í Føroyum41. Granskingarúrslit benda á, at arbeiðsmarknaðurin ikki er nóg lokkandi hjá kvinn­ um á útjaðaraøkjum42. Tær síggja færri starvs­møgu­leik­ ar í siðbundnu fiskivinnuni. Tí er tað serliga týðandi at vísa á starvsmøguleikar og møguleikar fyri yrkisleið fyri ung­ar kvinnur - eisini tá ið talan er um siðbundnu vinn­urnar í Føroyum. Ein óheppin, men vanlig, fatan millum útisetar er, at avbjóðingarnar á føroyska arbeiðsmarknaðinum eru sera avmarkaðar. Harumframt eru nógv av teirri fatan, at valið at flyta til Føroya ber við sær at velja familju framum og velja yrkisleið frá. Eisini hetta kom fram í kann­ingini hjá Norðuratlantsbólkinum, har 74% av teim­um spurdu søgdu, at tey annaðhvørt vóru "samd" ella "sera samd" við útsøgnina: "Fakligar avbjóðingar og fakligt umhvørvi vantar í Føroyum" (s. 22). Veruleikin er allarhelst, at arbeiðsmarknaðurin hevur nakrar færri starvsmøguleikar samanborið við størri arbeiðsmarknaðir aðrastaðni - serliga tá ið sóknast verður eftir breidd á førleikum. Tó so metir arbeiðs­bólk­ urin, at fatanin, at ongar veru­lig­ar starvs­av­bjóð­ingar eru í Føroyum, er skeiv. Møgu­leik­arnir eru sjálv­sagt ikki teir somu, men hjá summum ber betur til at koma sær skjótt fram á yrkisleiðini í Føroyum. Flestu fyri­tøk­urnar og fyrisitingarligu eindirnar eru smáar, og er tað í minni mun smalar, háserkønar arbeiðsroyndir, ið ein fær. Men lítla umhvørvið hevur við sær, at fak­ligu avbjóðingarnar og fakliga ábyrgdin oftast eru stór. Tann, sum heldur seg framat og ikki er bangin fyri at leggja nógv fyri, hevur tí mangan framúr góðar møgu­leikar til veruliga at gera mun á egnum fakøki í Føroyum. Átak 22 At upplýsa um føroyska arbeiðs­markn­aðin og møguleikar í sambandi við yrkis­leið xx Endamálið er at veita kunning um møguleikar á føroyska arbeiðsmarknaðinum og at fáa fólk at broyta hugburð um vantandi starvsavbjóðingar í Føroyum. xx Málbólkurin er ung, sum skulu velja útbúgving, og úti­setar, men í báðum førum serliga við atliti at kvinnum. xx Ábyrgdari: Vinnumálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: 70.000 kr. í 2014 og síðan 60.000 kr. um árið. Mælt verður til, at í hesum átaki skal skipað kunning um møguleikar á føroyska arbeiðsmarknaðinum vera knýtt at tveimum verandi átøkum, nevniliga Markleys Útbúgving og útbúgvingarskránna, sum mælt verður til í átaki 7. Á tann hátt kann tilfeingið brúkast á skynsamasta hátt við góðum úrslitum. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 57 Átøk um tilknýtið til Føroya og ímyndin av Føroyum Samrøða millum tveir løgfrøðingar (báðir í 30-árunum) í fokusbólki í Danmark, har ið tosað verður um yrkismøguleikar í Føroyum: A: Sjálvt um eg kundi forfylgt eini karrieru her niðri, so hevur familja so nógv at siga fyri meg. At liva uttan familju er fyri meg ein ordiligur missur. At hava Vega, Cinimaxx og alt hetta her meti eg ikki er grundarsteinur fyri míni børn. B: So tit ætla tykkum heim? A: Ja. Vit ætla okkum heim í komandi ár. B: Men skalt tú arbeiða á Kiosk Vár ella okkurt sovorðið? Altso sum løgfrøðingur fært tú ikki realiserað teg. Markleys Útbúgving Ítøkiliga verður mælt til, at ein skipað kunning um møguleikar sum heild á føroyska arbeiðsmarknaðinum t.e. starvsmøguleikar, yrkisleiðir og avbjóðingar verður skipað í sambandi við tiltakið Markleys Útbúgving. Markleys Útbúgving er eitt afturvendandi árligt tiltak fyri fráfarandi næmingar á miðnámi. Høvuðsdenturin er útbúgvingarmøguleikar, men sum nú er, fevnir tiltakið ikki um føroyska arbeiðsmarknaðin og teir møguleikar, ið eru knýttir at honum. Luttøka hjá næmingum á tiltakinum Markleys Útbúgving er kravd, 58 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur og skulu allir tí møta. Sostatt er hetta eitt gott høvi at veita miðvísa kunning og ráðgeving um møguleikar á føroyska arbeiðsmarknaðinum. Kostnaður fyri luttøku og kunningartilfar til tiltakið Markleys Útbúgving er mett til 50.000 kr. árliga. Heimasíða Annar háttur at gera vart við yrkisleiðir og møguleikar á arbeiðsmarknaðinum í Føroyum er at upplýsa um heimasíðu. Neyðugt er tó ikki at gera serstaka heimasíðu til endamálið. Heldur kundi ein loysn verið at skipa ein part á tí heimasíðuni (í átaki 7) við útbúgvingarskrá til hetta endamál. Sostatt kunnu átøk 7 og 22 knýtast saman. Her kann vera kunning og ráðgeving um starvsmøguleikar o.s.fr. Tílík kunning kann vera knýtt at teimum ítøkiligu útbúgvingartilboðunum, sum eru í Føroyum. Til ber eisini at veita breiðari kunning um fleiri viðurskifti, sum t.d. arbeiðsmarknað yvirhøvur, starvsmøguleikar, møguleikar at gerast sjálvstøðugur, um vinnuna og um almenna geiran. Kostnaður fyri at gera serstakan part av heimasíðu til hetta endamálið er mett til 20.000 kr. og hareftir 10.000 kr. fyri at røkja og menna síðuna framhaldandi. Átøk um tilknýtið til Føroya og ímyndin av Føroyum 23. At styrkja sjálvsfatanina hjá føroyingum frá barnsbeini Eitt vandamál, sum hevur verið afturvendandi í kann­ ing­ar­­arbeiðinum hjá arbeiðsbólkinum, er ímyndin ella fat­anin, sum føroyingar hava av Føroyum. Mong hava ov trupult við at fáa eyga á stórar partar av teim­um møgu­leikum, sum landið rúmar. Trupulleikar og vanda­ mál, sum javnan stinga seg upp í øllum sam­feløgum, sum vit kunnu bera okkum saman við, verða ofta fataðir sum serstøk brek við føroyska sam­felagnum. Eitt, ið bendir á hetta, er, hvussu ofta við­merk­ingin "typiskt føroyskt" kemur fyri í orðaskiftum í sosialu miðlunum, og tað í neiligari merking. Neiligi hugburðurin til møguleikar í føroyska sam­ felagn­um kemur fyri ein part av veikari sjálvsfatan, har eisini føroyska málið hevur ein týðandi leiklut. Fyri ein part verður hendan skeiklaða myndin av veruleika og møgu­leikum í Føroyum løgd í okkum heilt frá barna­ árum. Eitt nú, at tørvilig málslig fyribrigdi, sum børn og ung kenna seg aftur í, ofta saknast í føroyskum, einki før­oyskt er í tøkniligu sosialu miðlunum, lítið føroyskt til­far er í undirvísingarhøpi o.s.fr. Átak 23 At styrkja sjálvsfatanina við fleiri ítøki­lig­um átøkum til at ávirka, hvussu skúla­børn uppliva og brúka føroyska málið xx Endamálið er at laða upp undir eina sannari, jaligari fatan av Føroyum og teimum korum og møguleikum, ið eru her á landi. Í fyrstu atløgu við at móðurmálið í størri mun skal vera natúrliga fyrsta valið - lykilin til alt annað. xx Málbólkurin er fyrst og fremst næmingar í fólkaskúlanum. xx Ábyrgdari: Mentamálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: 2,5 mió. kr. í 2015 og 3 mió. kr. 2016-20. Fyri at styrkja sjálvsfatanina hjá føroyingum frá barns­ beini mælir bólkurin tí til at seta í verk ítøkilig átøk at bøta um støðuna hjá móðurmálinum í øllum liðum í undir­vís­ingini hjá børnum. Skotið verður upp at marka pening á hvørjum ári til ítøki­lig átøk hesum viðvíkjandi. Fyrsta árið verður før­ oyskt mál lagt inn í brúkaramótið á First Class-skip­an­ ina, ið er samskiftisskipan, sum skúlaverkið nýtir. Átøk til komandi árini vera: ƒƒ Føroyskt mál á fartelefonir ƒƒ Føroyskt mál á nýtslumótini í ávísum forritum, so sum Office-pakkanum ƒƒ 100% føroyskt undirvísingartilfar í øllum læru­grein­ um upp á C-stig á miðnámi ƒƒ Skipað átøk at styrkja sambandið millum søvn, vinnu­lív og granskingarstovnar øðrumegin og fólkaskúlan hinumegin Tá ið tú hevur havt lærugrein á C-stigi á móður­mál­in­ um, hevur tú fingið nóg gott støði til, at fram­hald­andi lær­an kann vera á fremmandum máli43. Um útlendskt, teldu­tøkt tilfar verður týtt og lagað til føroysk viðurskifti í øllum lærugreinum, har tað kann verða gjørt uttan mun­andi innihaldsligan miss, ber til (við umrað­fest­ ing­um) at útvega hetta tilfar uttan stóran fígg­ing­ar­tørv, um skúlarnir taka tilfarið til sín beinan­vegin. Í ein­støk­ um lærugreinum, sum t.d. søgu, er neyðugt at gera upp­runa­ligt føroyskt tilfar, og her kosta bæði skriving og framleiðsla nógv. Metti kostnaðurin er 750.000 - 1.000.000 kr. til hvønn árgang/hvørt stig í hvørji læru­grein. Ókendur viðmerkjari: Týdningarmikið er longu frá barnaárum at gera børn­ini varug við alt tað góða og positiva, vit hava í okkara landi, at leggja niður í tey ein fostur­lands­ alsk, eina ábyrgdarkenslu eitt "drive" til at vilja verða her. Fyrimunirnir við øllum átøkum eru, at tey eru ítøkilig og kunnu bera ávøkstur alt fyri eitt. Heldur enn at taka móti ávísum boðskapi, fara næmingarnir við hesum átøkum ítøkiliga at uppliva føroyskt sum eitt sjálv­ sagt amboð - og øvut verður í alt færri førum neyð­ugt at skifta mál og harvið at uppliva ítøkiliga - um enn óneyðuga - at føroyskt ikki røkkur til. Átøkini kunnu eisini slóða fyri, at føroyskt verður meira at­komu­ligt og natúrligt í øðrum pørtum av tøkniligu sam­skiftis­ miðlunum. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 59 Átøk um tilknýtið til Føroya og ímyndin av Føroyum 24. Føroyingar uttanlands valrætt til løgtingsval Stórur partur av fólkinum í besta aldri er uttanlands í út­búgv­ingar- ella arbeiðsørindum. Tey eru tí lítið virkin í felags­lív­inum í Føroyum, og okkum tørvar tey í politiska lív­inum. Í bólkasamrøðunum við føroyingar uttanlands kom greitt fram, at tey kendu seg fremmandgjørd frá poli­tisku skipanini í Føroyum, og tey kenna seg ikki um­ boðað á tingi. Kvinna í 20-árunum, útiseti: Men eg havi hug at siga, hvør umboðar hesi fólkini, tey, sum eru í hesum unga aldri, sum kanska fáa børn og sum eru aka­de­mik­arar og vilja heim aftur til Føroya. Hvørjum skulu tey atkvøða fyri? Hvønn skulu tey siga um, at hesin er komin fyri at tryggja okkara fram­tíð - tí tað eru jú nógv fleiri eldri fólk, og tá tey skulu velja, so velja tey eftir tí. Og so kemur eingin inn, sum kann umboða hesi fólk­ini, sum vilja sleppa heim til Føroya. Lesandi hava møguleika at skráseta seg og á tann hátt fáa valrætt til løgtingsval, men umstøðurnar eru ósmid­ ligar. Tey fata skipanina sum stirvna, og hon verður einans nýtt í avmarkaðan mun. Tey, sum ikki eru les­ andi, hava ongan rætt, sum er. Tá ið ein so stórur partur av unga ættarliðinum fer burt­ ur í onnur lond, kann Løgtingið, ótilvitað, vera við til at halda tey burtur úr Føroyum, tí ov lítið verður hugsa um áhuga­málini hjá hesum bólki. Vit síggja í sosialu miðlunum, at samskiftistøknin hev­ur við sær, at einki sjálvsagt einfalt samband er mill­um bústað og samleika. Tí er sjálvsagt at broyta val­skip­an­ ina samsvarandi, og soleiðis eggja til, at meira sam­band verður millum føroyingar uttanlands og sam­felagið heima - bæði lesandi og tey, sum eru burt­ur annars. Leggjast kann afturat, at tað eru nógv lond í heiminum, sum hava tílíkar skipanir, m.a. hava Ísland, Avstralia og Noregi tílíkar ásetingar í vallógini. Maður í 20-árunum, útiseti: Hatta við valrættinum - tað, at tú ikki ert umboðaður í Føroyum. Tað eru eisini nógv, sum arbeiða í eina tíð aftan á, at tey eru liðug at lesa - og sum ikki hava nakra ávirkan á, hvør er valdur. Ein kundi longt valrættin, - summi lond hava eitt áramál, og onnur geva borgarum valrætt fyri lívstíð. 60 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Bólkurin mælir til, at vallógirnar verða broyttar, soleiðis at føroyingar uttanlands varðveita valrætt og valbæri í sam­bandi við løgtingsval fyrstu 8 árini, ið tey eru uttan­ lands. Mælt verður til, at tey síðan kunnu søkja um at hava rættin 4 ár afturat. Broytingin hevur við sær, at samfelagið í størri mun fær ágóðan av okkara fólki í besta aldri, sum fyribils ikki búgva í landinum; tey verða við til at menna samfelagið og verða samstundis knýtt tættari at tí. Í mongum førum hava føroyingar einki í at velja enn at fara av landinum at nema sær útbúgving, tí útbúgv­ ing­in ikki finst her á landi. Eisini eru við hvørt yrkisligir fyri­munir við at vera uttanlands part av yrkisleiðini. Tí er rímiligt at taka hesi stig til tess at økja líkindini fyri, at føroyingar uttanlands varðveita tilknýtið til Føroya og kenna seg aftur í samfelagnum her. Føroyingar í arbeiðs­ørindum uttanlands eiga tískil at verða javn­sett­ ir við føroyingar í útbúgvingarørindum uttan­lands. Hetta kann økja um tilflytingina til Føroya, og gevur hetta Føroyum eitt størri fólkatilfeingi. Um bert ein úti­seti við hægri útbúgving flytur aftur til Føroya, gevur við­komandi landinum uml. 30 mió. kr. í inntøku í síni lívs­tíð (fylgiskjal 5). Her eru maki og børn ikki roknað uppí, sum aftur geva meirinntøku til samfelagið. Átak 24 At broyta løgtingsvallógina, so føroyingar varðveita valrætt og valbæri uttanlands xx Føroyingar uttanlands varðveita valrætt og valbæri í sambandi við løgtingsval fyrstu 8 árini, ið tey eru uttan­lands. Tey kunnu søkja um at hava rættin 4 ár afturat. xx Endamálið er, at skipanin við valrætti og valbæri í størri mun skal virka til at knýta samband millum skipanirnar her heima og føroyingar, sum búgva uttanlands. xx Málbólkurin er í fyrstu atløgu allir føroyingar, sum búgva uttanlands, men óbeinleiðis eisini politisku skipanirnar í Føroyum. xx Ábyrgdari: Innlendismálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: Ávís starvsfólkaorka skal til at gera lógarbroytingina, men ógreitt er, um ein nýggj skipan førir við sær eyka kostnaðir. Skipanin kann virka frá ársbyrjan 2015. Átøk um forðingar í samband við at flyta til Føroya 25. Arbeiðsloysisstuðul í tríggjar mánaðir at leita eftir arbeiði 26. Nýútbúgvin - rætt til arbeiðsloysisstuðul 27. Stovnspláss framman undan flyting 28. Serskattaskipan fyri serfrøðingar 29. Meting av, hvørjar avleiðingar lógaruppskot hevur á fólkavøkstur Tey ungu í dag hava í minni mun enn fyrr eina greiða ætlan við lívinum. Tey hugsa sum heild sjáldan meira enn nøkur fá ár fram í tíðina og vilja fegin halda sínar møgu­leikar opnar. Tað er ein stór avgerð at flyta til annað land, og um tað ikki er smidligt at flyta til Føroya, verður tað torført at fáa tey ungu heim aftur. urin hevur uppskot til átøk, sum taka burtur nakrar av hes­um forðingum. Hjá nógvum, sum eru búsitandi aðra­staðni, kann tað vera trupult at leita eftir starvi í Føroyum, samstundis sum tey eru stødd langt burtur. Tí eru eisini átøk, sum hava til endamáls at gera tað lættari at fáa tilknýti til arbeiðsmarknaðin í Føroyum. Í tilgongdini at gera heildarætlanina hava nógv víst á ítøkiligar forðingar fyri at flyta til Føroya. Arbeiðs­bólk­ Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 61 Átøk um forðingar í samband við at flyta til Føroya 25. Arbeiðsloysisstuðul í tríggjar mánaðir at leita eftir arbeiði Meginreglurnar í norðurlendska millum­tjóða­sátt­mál­ anum um almannatrygging loyva fólki, sum fáa út­g jald úr einari arbeiðsloysisskipan, at fara til annað Norður­ land at leita eftir arbeiði. Í tríggjar mánaðir ber tí til at fáa útgjald úr arbeiðs­ loysis­skipanini í tí landi, har viðkomandi hevur bústað, og tískil ber til at vera í øðrum Norðurlandi og leita eftir arbeiði. Hesar áset­ingar eru sera viðkomandi, tá ið tað snýr seg um fólka­flyting, tí tær geva fólki møgu­leika at koma til Føroya at søkja sær starv í upp til tríggjar mánaðir og sam­stundis fáa útgjald úr arbeiðs­loysis­skipanini, har tey eru búsitandi. Treytin fyri framhaldandi útgjaldi er, at við­komandi ikki flytur bústað í tíðarskeiðinum. Hóast hesar reglur eru galdandi millum Føroyar og Norðurlond annars, eru tær tó ikki galdandi millum Føroyar og Danmark44. Støðan er tí tann, at har flestir úti­setar eru, nevniliga í Danmark, vanta rættindi, sum annars eru millum Føroyar og onnur Norðurlond. Fyri at broyta avtaluna millum Føroyar og Danmark krevst, at Vinnumálaráðið í samstarvi við ALS tekur upp sam­ráðingar við donsku stjórnina. Hesar samráðingar áttu at verið skjótt avgreiddar, tá ið havt verður í huga, at hetta eru rættindini, sum longu eru galdandi millum øll hini Norðurlondini. 62 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Átak 25 At broyta avtaluna millum Føroya landsstýri og Arbejdsministeriet (um samskipan av arbeiðsloysistrygging millum Føroyar og Danmark), so hon viðurkennir rættindi í norðurlendska sáttmálanum hjá arbeiðsleysum at fara í annað Norðurland við rætti til arbeiðsloysisstuðul í upp til tríggjar mánaðir xx Endamálið er at gera tað lættari hjá útisetum, sum eru í arbeiðsloysisskipanini í Danmark, at koma til Føroya í upp til tríggjar mánaðir at søkja starv við arbeiðsloysisstuðli. xx Málbólkurin er føroyingar búsitandi í Danmark, sum fáa útgjald úr donskum A-kassa. xx Ábyrgdari: Vinnumálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: Eingin beinleiðis kostnaður. Arbeiðið kann byrja í 2013, og avtalan verða klár í 2014. Mælt verður til, at Vinnumálaráðið, í samstarvi við ALS, tekur upp samráðingar við donsku stjórnina fyri at broyta avtaluna millum Føroyar og Danmark um sam­ skipan av arbeiðsloysistryggingum. Hetta átakið er gott fyri samfelagið, tí vandi er fyri, at tey, ið eru liðug at lesa, verða bundin at útlendska sam­felagnum og tí velja ikki at koma heim aftur. Hetta átakið kann hava við sær, at fólk í størri mun flyta til Føroya. Og tað hevur stóran búskaparligan týdning, tí hvør persónur, sum flytur til Føroya at búgva, hevur stórt virði fyri føroyska samfelagið. Eru t.d. 100 flutt heim, er vinningurin fyri samfelagið 500 mió. kr. eftir 10 árum (fylgiskjal 5). Átøk um forðingar í samband við at flyta til Føroya 26. Nýútbúgvin - rætt til arbeiðsloysisstuðul Sum í nógvum útjaðarasamfeløgum eru tey, sum flyta av land­i­num í størstan mun ung, sum ofta flyta í út­ búgv­ingar­ørindum45. Fyri at fáa so nógv heimaftur sum gjør­ligt eftir loknan lestur er ein av avbjóðingunum at gera tað lættari hjá teimum at flyta aftur til Føroya. Arbeiðsbólkurin hevur fingið nógvar viðmerkingar46 um, at ein ítøkilig forðing fyri at flyta heim aftur er, at ný­út­búgv­in ikki hava rætt til arbeiðsloysisstuðul eftir loknan lesnað, eins og tey hava í eitt nú Danmark. Tey fata tað sum trupult at søkja størv og fáa sambond í lag við arbeiðsmarknaðin í Føroyum, meðan tey eru uttan­ lands og heldur ikki hava búð í Føroyum í longri tíð. Harafturat er tað eitt skeivt signal at senda teim­um, sum velja at førleikamenna seg og harvið frá­siga sær møgu­leikan at hava lønarinntøku í út­búgv­ing­ar­tíðar­ skeið­inum, at samfelagið einki vil bjóða teimum, fyrr enn tey hava fingið fótin fastan á arbeiðs­marknaðinum. Í roynd og veru kann vantandi møguleikin hjá nýútbúnum at koma í ALS-skipanina hava óhepnar avleiðingar. Tær eru: ƒƒ Tann nýútbúni/-a hevur ikki ráð at flyta til Føroya, so leingi viðkomandi ikki hevur fingið starv ƒƒ Tann nýútbúni/-a gerst partur av einum útlendskum arbeiðsmarknaði - annaðhvørt við at melda seg í arbeiðsloysisskipanina aðrastaðni ella við at fáa starv uttanlands, áðrenn viðkomandi hevur fingið starv í Føroyum. Flestar arbeiðsloysisskipanir krevja, at fólk alsamt virkin søkja arbeiði. Tá er sannlíkt, at hesi fólk, sum frá líður, finna eitt starv og harvið festa røtur í tí samfelagnum. Kvinna í 50-árunum, búsitandi í Føroyum: Eg haldi, at ung nýútbúgvin fólk, annaðhvørt tey eru útbúgvin her í Føroyum ella aðrastaðni, skulu fáa annaðhvørt ALS ella okkurt líknandi at liva av, meðan tey bíða eftir starvi. Júst umstøðurnar hetta tíðarskeiðið í lívinum eru kanska avgerandi fyri, hvar tey koma at støðast. Hetta er eisini í tráð við úrslit av kanningini hjá Norður­ atlantsbólkinum47, har eitt greitt samsvar er millum, hvussu leingi fólk hava búð í Danmark og hvar tey ætla sær at seta búgv. Kanningin vísti, at jú longur fólk høvdu búð í Danmark, jú færri vóru tey, sum søgdu seg vilja búgva í Føroyum. Annað, sum er áhugavert í hesum viðfangi, er, at kanningin eisini vísti, at eftir at fólk hava búð í Danmark í fýra ár, byrjar talið á teimum, sum vilja búgva í Føroyum, at lækka rættiliga nógv (s. 20). Tí er tað umráðandi at skapa møguleikar í Føroyum fyri ung at flyta aftur til landið eftir lokna útbúgving. Átak 26 At geva nýútbúnum atgongd at ALS-skipanini xx Endamálið er at gera tað lættari hjá nýútbúnum at flyta til Føroya eftir loknan lestur og at fáa tey, ið hava tikið hægri útbúgving í Føroyum, at verða verandi í landinum. xx Málbólkurin er tey, sum júst eru liðug við hægri útbúgving, annaðhvørt í ella uttan fyri Føroyar. xx Ábyrgdari: Vinnumálaráðið saman við ALS. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: 4,2 mió. kr. (sí fylgiskjal 6) úr ALS-skipanini. At seta í verk í 2015. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 63 Átøk um forðingar í samband við at flyta til Føroya Við hesum átaki er ætlanin at eggja fólki at flyta aftur til Føroya eftir loknan lestur fyri at søkja starv og at eggja teimum, sum hava tikið framhaldslestur í Føroyum, til at verða verandi í landinum og søkja starv. Arbeiðsbólkurin metir, at skipanin eigur at fevna um tey, sum eru liðug við hægri útbúgving (t.e. styttri, miðal- og langar útbúgvingar48). Eftir hesum leisti er metti kostnaðurin 4,2 mió. kr. Viðmerkjast skal tó, at treytir, tíðarskeið og útgjald eiga at viðgerast nærri. Harumframt eigur at verða viðgjørt, hvussu hesin kostnaður skal fíggjast. Arbeiðsbólkurin hevur skotið upp, at tíðarskeiðið er 9 mánaðir, og sum frá líður kundi hetta verið hækkað. Til ber eisini at eftirmeta og tillaga skipanina eftir eina royndartíð. Við støði í tílíkum skipanum aðrastaðni er niðanfyri eitt uppskot til, hvussu ein føroysk skipan kundi verið háttað: ƒƒ At tilmelding í skipanina fer fram innan ein mánað eftir loknan lestur ƒƒ At nýútbúgvin fáa 80% av mest loyvda ALS-útgjaldi ƒƒ At tey nýútbúnu hava møguleika at vera í skipanini undir hesum treytum í 9 mánaðir. Búskaparliga hevur átakið stóran týdning. Kostnaðurin fyri føroyska samfelagið er nógv størri enn missurin er fyri at gjalda teimum arbeiðsloysisstuðul. Um ein ný­út­ búgvin fær arbeiðsloysisstuðul í seks mánaðir á 14.000 kr., tekur tað bert uml. 3-4 mánaðir við einum van­lig­ um starvi, til tað úr einum samfelagsligum sjónarmiði er afturgoldið. Orsøkin er tann, at viðkomandi hevur tá skapt vælferð (BTÚ) fyri tað, ið viðkomandi hevur fingið í ALS-stuðli (sí eisini fylgiskjal 6). 64 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Átøk um forðingar í samband við at flyta til Føroya 27. Stovnspláss framman undan flyting Í tilgongdini at gera heildarætlan hevur arbeiðsbólkurin skilt, at óvissan um stovnspláss til børn við heimflyting kennist sum ein forðing hjá nógvum. Arbeiðsbólkurin hevur tosað við fleiri kommunur og hevur skilt, at av tí at barnatalið er í minking, ber til hjá teimum flestu at fáa stovnspláss til børnini til ásettu tíð. Tó so er avgerðin at flyta til Føroya fyri mong ein stór avgerð - serliga tá ið børn skulu flyta við. Tá ið barnafamiljur skulu taka støðu til heimflyting, er tí umráðandi, at tær í rímiliga góðari tíð vita við vissu, um til ber at fáa stovnspláss. Hetta hevur týdning í heildarmetingini, tá ið fólk skulu taka eina avgerð um at flyta og at taka av møguligum starvstilboði. Kvinna í 30-árunum, útiseti: Um ein vil hava stakar útisetar heim, so MÁ ein tryggja útisetum stovnspláss innan fyri ein ávísan tíðarkarm, tí serliga stakir uppihaldara kunnu ikki flyta heim uttan so, at tey kunnu vera trygg við at fara til arbeiðis mestsum beinanvegin. Hóast kommunur loyva børnum, sum ikki eru búsitandi í kommuni, at verða uppskrivað til stovnspláss framm­ an undan flyting, hava fleiri kommunur boðað frá, at tað eru ávísar forðingar (m.a. tøkniligar og um­sit­ing­ar­ lig­ar) í sjálvari tillutingini av plássum til børn, sum enn ikki eru flutt til landið. Neyðugt er at finna eina loysn, sum ger tað møguligt hjá kommununum at tilluta børn­um, sum standa á bíðilista og skulu flyta til landið, stovns­pláss í rímiligari tíð. Átak 27 At gera tað møguligt at fáa váttan um stovnspláss framman undan flyting xx Endamálið er at gera tað lættari hjá foreldrum at taka avgerð um at flyta til Føroya. xx Málbólkurin er barnafamiljur, sum búgva uttan fyri Føroyar. xx Ábyrgdari: Mentamálaráðið saman við kommununum. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: Eingin beinleiðis kostnaður at gera mannagongdir, hóast hetta kann bera við sær ein kostnað fyri tillagingar av telduskipanum í nøkrum kommunum. At seta í verk í 2014. Mælt verður til, at Mentamálaráðið saman við teimum báðum kommunufeløgunum (Kommunusamskipan Føroya og Føroya Kommunufelag) fáa í lag felags mannagongdir fyri, hvussu stovnspláss verða tillutað børnum, sum standa á bíðilista. Upptøkureglur hjá kommunum líkjast nógv og hava heimild í Løgtingslóg nr. 67 frá 10. mai 2000 um dagstovnar og dagrøkt, við seinni broytingum (§ 4, stk. 2). Greitt kunningartilfar eigur harumframt at gerast hesum viðvíkjandi. Sambært OECD hevur tað stóran týdning, at ser­liga barnafamiljur fáa góða viðferð í einum út­jaðara­sam­ felag (fylgiskjal 4), tí er hetta átakið sera eyðsýnt at seta í verk. Um hetta kann hava við sær, at fleiri útisetar flyta heim, er hetta rein inntøka fyri samfelagið, tí tað verður mett, at hvør útiseti, sum flytur heim, gevur sam­ felagnum eitt íkast á 5 mió. kr. eftir 10 árum. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 65 Átøk um forðingar í samband við at flyta til Føroya 28. Serskattaskipan fyri serfrøðingar Ein serfrøðingur er ein persónur við serligari vitan ella ser­ligum førleikum á einum ávísum øki. Hann hevur vit­an og førleikar, sum tað tekur nógv ár at til­ogna sær. Snýr tað seg um kunnleikar, sum eru nógv eftir­ spurd­ir, verður serfrøðingurin at meta sum eitt av­ markað tilfeingi, sum tað er dýrt hjá vinnufyritøkum og stovnum at keypa sær. Høgi skatturin í Føroyum ger tað dýrari hjá føroyskum fyritøkum at kappast um ser­frøð­ina uttanlands, við tað at munurin millum tað, sum fyritøkan skal rinda, og tað, sum serfrøðingurin fær útgoldið, er rættiliga stórur. Eisini er tað soleiðis, at flest onnur lond hava tílíka skipan, og tað ger tað enn tor­førari hjá føroyskum fyritøkum at kappast. Skotið verður upp at seta í verk eina serskattaskipan fyri serfrøðingar. Ein møguleiki er, at hesir persónar, í staðin fyri vanligan skatt, rinda ein reinan bruttoskatt á eini 20-25%. Einføld, men strong krøv eiga at verða sett til, hvør kann koma undir skipanina, soleiðis at sloppið verður undan ov nógvari umsiting, og sleppast má eisini undan, at skipanin verður brúkt av vanligum løntakarum til at sleppa undan skatti. Eitt krav kundi verið, at persónurin ikki áður hevur havt fulla skattskyldu í Føroyum, og at skipanin í mesta lagi kann vera virkin í 3 ár fyri hvønn. Átak 28 At seta í verk serskattaskipan fyri serfrøðingar xx Endamálið er í størri mun at gera tað møguligt hjá fyritøkum at fáa serfrøðingar til Føroya. xx Málbólkurin er serfrøðingar uttanlands. xx Ábyrgdari: Fíggjarmálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: Eingin beinleiðis kostnaður, og talan er um serfrøðingar, sum annars ikki høvdu komið til Føroya. Kann setast í verk í 2015. At fingið fleiri serfrøðingar til Føroya, í styttri ella longri tíðarskeið, hevði ment føroyska samfelagið og skapt framleidnisvøkstur. Her verður hugsað bæði um bein­leiðis tøkniliga menning og óbeinleiðis menning gjøgnum nýhugsan á ymiskum økjum. Serfrøðingar kundu økt um førleikarnar og fakliga sjónarringin hjá føroysku arbeiðsmegini. Átakið kann setast í verk við broyting í skattalógini49 og ásetingarlógini50. Tó er vansin við tílíkari skipan, at tað kann vera torført at lóggeva neyvt, hvønn skipanin skal fevna um. 66 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Átøk um forðingar í samband við at flyta til Føroya 29. Meting av, hvørjar avleiðingar lógaruppskot hevur á fólkavøkstur Av tí at fólkaminkingin seinnu árini er vorðin eitt av størstu álvarsmálum í Føroyum, er neyðugt at hava fyrilit fyri hesum í øllum tí, sum tað almenna útinnir. Við øðrum orðum má fyrisitingin hugsa um, hvørt tær fyriskipanir og tann lóggáva, sum verða settar í verk, hava ávirkan, beinleiðis ella óbeinleiðis, á fólkaflyting. Í hesum viðfangi verður ítøkiliga sipað til lógaruppskot og í hvønn mun tey - ótilvitað - kunnu skapa forðingar fyri fólkavøkstri. Átak 29 At tillaga "Rundskriv um lógarsmíð" viðvíkjandi partinum um avleiðingarnar av uppskotinum xx Endamálið er, at tá ið lógaruppskot verða gjørd, skal støða verða tikin til, í hvønn mun lógaruppskotið hevur árin á fólkavøkstur, jalig, neilig ella onga ávirkan. xx Málbólkurin eru starvsfólk í almennu fyrisitingini, sum standa fyri og skriva lógaruppskot. xx Ábyrgdari: Innlendismálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: Eingin kostnaður. Kann setast í verk í 2014. Í Rundskrivi um lógarsmíð er ásett, at í viðmerkingunum til eitt lógaruppskot skal altíð sum kapittul 2 upplýsast og støða takast til ávísar avleiðingar av einum lógaruppskoti. Hesar avleiðingarnar eru settar upp í 10 ymiskar spurningar, sum viðvíkja fíggjarligum/búskaparligum avleiðingum, umsitingarligum avleiðingum, umhvørvisligum avleiðingum, avleiðingum í sambandi við altjóða avtalur og reglur og sosialar avleiðingar. Mælt verður til at seta "avleiðingar fyri fólkaflyting og fólkavøkstur" afturat inn í uppskotið. Hetta kann tá vera við til at fáa fyrisitingina at hugsa um fólkaflyting og fólkavøkstur, so sleppast kann undan at skriva lógaruppskot, sum seta forðingar upp á hesum øki. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 67 Útbúgving og gransking Átøk um útlendingar 30. At bøta um møguleikarnar at fáa útlendska arbeiðsmegi til Føroya 31. Familjusameining 32. Working holiday 33. Undirvísing fyri útlendingar Hóast vit í Føroyum megna at fáa føroyingar at flyta til Føroya, tekur tað nógv ár at fáa skeiva aldurs- og kynsbýtið í Føroyum aftur á beint. Arbeiðsbólkurin metir, at meira skal til enn at fáa føroyskar útisetar at venda heimaftur. Neyðugt er eisini at fáa fleiri útlendingar at vera við til at menna føroyska samfelagið. Í samrøðum við arbeiðsbólkin hava fleiri viðmerkt, at tilflytingarreglurnar eru ov strangar í Føroyum, og at vit noyðast at økja um fólkatalið við at fáa fólk úr øðrum londum eisini at búseta seg her. 68 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Harumframt hava arbeiðsgevarar sagt í eina tíð, at teimum vantar starvsfólk. Nógvir føroyingar arbeiða í øðrum londum t.d. í Noregi, og tað er sera torført hjá vinnuni at fáa neyðugu arbeiðsmegina. Arbeiðsbólkurin er eisini av teirri áskoðan, at útlendingar, sum eru búsitandi í Føroyum, í nógv størri mun kunnu geva samfelagnum eitt íkast, um teir duga føroyska málið og fáa virkað í samfelagnum. Á útlendingaøkinum vísir heildarætlanin á átøk m.a. um integratión og um at tillaga reglur um arbeiðsloyvi. Átøk um útlendingar 30. At bøta um møguleikarnar at fáa útlendska arbeiðsmegi til Føroya Ein fortreyt fyri at skapa vinnuligan vøkstur í Føroyum er, at fyritøkur kunnu seta starvsfólk við røttu før­leik­ unum. Alsamt fleiri útbúnir føroyingar fara uttanlands at arbeiða, og samfelagið er tí nú komið í ta støðu, at her er ikki nóg nógv fólk við førleikum, sum fyritøkunum tørvar. Eitt nú er hetta galdandi í handverksvinnuni. Hóast eitt ávíst arbeiðsloysi er í landinum, er størsti parturin av hesum ófaklærd arbeiðsmegi. Maður, tannáringur, búsitandi í Føroyum: Tilflytaralógin er óhóskandi til okkara samfelag og skal gerast av nýggjum. Hetta hevði kunnað fingið fleiri útlendingar til landið, ið er sera gott." Við galdandi útlendingalóg, ið er gjørd til donsk viður­ Átak 30 At gera tað lættari hjá føroyskum arbeiðsgevarum at fáa fatur á neyðugari arbeiðsmegi úr útlondum xx Endamálið er at betra um møguleikarnar fyri vinnuligum vøkstri í føroyskum fyritøkum og at gera tað lættari at koma til Føroya at búgva. xx Málbólkurin er føroyskt vinnulív. xx Ábyrgdari: Innlendismálaráðið. xx Kostnaður og tíðarætlan: Eingin beinleiðis kostnaður er av hesum átaki. Tó so eru umsitingarligir kostnaðir og møguligir kostnaðir í sambandi við integratiónsátøk. Arbeiðið kann byrja í 2013. skifti og lagað smávegis til føroysk viðurskifti51,er tó torført at fáa útlendska arbeiðsmegi til Føroya, tí viður­skifti í sambandi við at fáa arbeiðs- og uppi­halds­ loyvi forða fyri hesum. Um ein fyritøka ynskir at seta ein útlending í starv, má hesin persónur fyrst fáa arbeiðsog uppihaldsloyvi eftir teimum vanligu reg­lun­um, og tekur viðgerðin ofta fleiri mánaðir. Hetta merkir, at um ein føroysk fyritøka ætlar at bjóða upp á eitt størri arbeiði, má hon bjóða upp á arbeiðið uttan fram­ man­undan at vita, um hon hevur atgongd at neyðugu arbeiðs­megini fyri at kunna átaka sær upp­gávuna. OECD mælir í frágreiðing um útnorðurøkið52 til, at strongu tilflytingarreglurnar í Føroyum og í Grønlandi verða linkaðar. OECD skrivar, at sjálvt smærri broytingar í flytingarmynstrinum kunnu fáa positivar avleiðingar. Sostatt kunnu broytingar í tilflytingarreglunum eisini vera viðvirkandi til at økja um fólkatalið í Føroyum. Við serlógini um arbeiðsloyvi til ávís arbeiði í Føroyum53 er ávísur møguleiki at geva arbeiðs- og uppihaldsloyvi, tá ið støðan á arbeiðsmarknaðinum gevur orsøk til tað, hóast talan ikki neyðturviliga er um fólk við serligum førleikum. Til ber at brúka tær lagaligaru reglurnar í serlógini fyri at viðgera umsóknir frá ES-borgarum, tá ið tørvur er á arbeiðsmegi. Hesar reglur hava fyrr verið nýttar, tá ið arbeiðsloysið var niðan fyri 3,5%. Hóast arbeiðsloysið í dag er oman fyri 3,5%, er tó framvegis tørvur á skikkaðari arbeiðsmegi í fleiri vinnugreinum. Um hesar reglur skulu nýtast, hóast arbeiðsloysið er oman fyri 3,5%, skulu føroyskir myndugleikar meta ítøkiliga um støðuna og síðan senda eina fráboðan til donsku útlendingamyndugleikarnar um, at støðan á arbeiðsmarknaðinum hevur við sær, at landsstýrið Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 69 Átøk um útlendingar ynskir at seta í gildi reglurnar um lagaligari viðgerð av umsóknum frá ES-borgarum. Helst er neyðugt, at undirtøka eisini er fyri tí í Løgting­ in­um. Ítøkiliga merkir skipanin við lagaligaru reglum í ser­lógini, at ES-borgari, sum annaðhvørt hevur gjørt ein sáttmála við føroyskan arbeiðsgevara, ella hevur fingið tilboð um arbeiði í minsta lagi á 30 tímar um vikuna, kann fáa arbeiðs- og uppihaldsloyvi uttan at føroyskar myndugleikar verða hoyrdir frammanundan. Føroyskir arbeiðsgevarar kunnu góðkennast frammanundan til at seta útlendingar í starv, og skulu tá bert boða frá í hvørjum einstøkum føri, tá ið starvssáttmáli verður gjørdur við ES-borgarar. Sostatt er hetta ein munandi smid­ligari skipan enn vanliga skipanin fyri arbeiðsog uppihaldsloyvi. Skipanin verður tó ikki einans at galda fyri skikkaða arbeiðsmegi, sum tørvur er á í fleiri vinnu­greinum, men fyri arbeiðsmegi úr ES-londunum yvirhøvur. Annar møguleiki er við heimild í útlendingalógini at brúka møguleikarnar at gera ein positivlista yvir "serliga skikkaða arbeiðsmegi", sum tað ítøkiliga verður mett, at tørvur er á, og síðan avtala við danskar myndugleikar, at 70 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur umsóknir um arbeiðs- og uppihaldsloyvi frá persónum við slíkum formligum førleikum kunnu viðgerast, uttan at Landsstýrið verður hoyrt fyrst. Í slíkum førum verður arbeiðs- og uppihaldsloyvi annars givið eftir vanligum treytum. Hetta merkir, at loyvi hevur gildi í eitt ár í senn og verður knýtt at ávísum arbeiðsgevara. Hesin møguleiki er ikki avmarkaður til ES-borgarar, men er galdandi fyri fólk úr øllum heiminum. Í løtuni er henda skipan bert galdandi fyri læknar og ítróttafólk. Eftir hesari skipan kunnu arbeiðsgevarar ikki góðkennast frammanundan til at seta útlendingar í starv, og skipanin er tí minni smidlig enn omanfyri nevnda skipan fyri ES-borgarar. Ein triði møguleiki er at taka stig til at broyta verandi útlendingalóggávu, sum er í gildi fyri Føroyar. Talan er tó um felagsmál, og tað má tí gerast í samráð við danskar myndugleikar, men serlógin frá 2008 er dømi um, at tað kann bera til at fremja broytingar í slíkari lóggávu eftir lutfalsliga stuttari tíð. Ein slík broyting kundi snúð seg um at gera uppaftur smidligari, meira miðvísar skipanir fyri skikkaða arbeiðsmegi úr ESlondum. Átøk um útlendingar 31. Familjusameining Av tí at føroyingar gera so nógv av at arbeiða og útbúgva seg í øðrum londum, fáa alt fleiri føroyingar útlendskar makar. Makunum tørvar at fáa uppihaldsloyvi, tá ið teir skulu seta búgv her. Hetta er ikki lætt, um parið bert hevur hildið saman í avmarkaða tíð, og harafturat kann máls­viðgerðin taka langa tíð. Hetta kann hava við sær, at parið eitt nú heldur setur búgv í landinum, har tey møtt­ust, ella tey flyta til annað land, har reglurnar eru lagaligari. Sum er nú, skulu pør búgva saman í parlagi í hálvt­ annað til tvey ár og skulu kunnu skjalprógva tað, áðrenn mak­in kann fáa uppihaldsloyvi við familjusameining. Reglurnar um familjusameining fyri føroyingar eru, sum útgangsstøði, lagaligari enn donsku reglurnar. Tó so er avbjóðingin hjá okkum føroyingum øðrvísi í mun til londini kring okkum. Tí fólkið í ES- og EBS-londum, sum eru lond, vit kappast við, hevur frítt at fara millum londini. Sostatt eru reglurnar um familjusameining í ES- og EBS-londum bert galdandi fyri borgarar úr londum uttan fyri ES ella EBS. Í Føroyum, hinvegin, tá ið familjur skulu sameinast, eru reglurnar galdandi fyri borgarar úr øllum londum, tó Norðurlond undantikin. Hesin trupulleikin gerst enn størri av, at einans norðurlendingar hava rætt til at flyta higar uttan at fáa uppihaldsloyvi eftir útlendingalógini. Sjálvt ríkisborgarar úr næsta grannalandi okkara, Stórabretlandi, skulu søkja um uppihaldsloyvi. Arbeiðsbólkurin metir, at tað at so stórur partur av unga fólki okkara og fólki í bestu árum er uttanlands í útbúgvingar- ella arbeiðsørindum, ger, at neyðugt er, at bæði treytirnar fyri at fáa familjusameining og mannagongdin í hesum sambandi verða lagaligari. Átak 31 Lagaligari reglur fyri familjusameining xx Endamálið er at kanna, á hvønn hátt reglurnar fyri familjusameining kunnu verða gjørdar lagaligari, soleiðis at tær hóska betur til føroysku viðurskiftini, og so at reglurnar ikki forða føroyingum í at flyta heim aftur við útlendskum maka. xx Málbólkurin er føroyingar, sum hava verið uttanlands og ynskja at venda heim aftur við maka, ið tørvar at fáa uppihaldsloyvi her. xx Ábyrgdari: Innlendismálaráðið. xx Kostnaður og tíðarætlan: Eingin beinleiðis kostnaður er av hesum átaki. Tó so eru ávísir umsitingarligir kostnaðir og møguligir kostnaðir í sambandi við integratiónsátøk. Miðað eigur at verða ímóti at seta hetta í verk í 2014. Talan kann annaðhvørt vera um at gera nýggja skipan ella at broyta treytirnar fyri at fáa familjusameining. Neyð­ugt verður tí - í samstarvi við donsku myndug­leik­ arnar, ið varða av økinum - at broyta útlendingalógina ella at gera serlóg á sama hátt, sum tá ið serlógin frá 2008 varð gjørd, ið m.a. snúði seg um arbeiðsloyvi til borgarar úr ES-londunum. Sum áður nevnt (í átaki 30 um arbeiðsloyvi) metir OECD, at tilflytingarreglurnar eru ov strangar í Føroyum54 og mælir til, at reglurnar í Føroyum og í Grønlandi verða linkaðar. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 71 Átøk um útlendingar 32. Working Holiday Útlendingastovan fær javnan fyrispurningar frá ungum útlendingum, sum hava hug at koma til Føroya í eina tíð. Tíðum er talan um útlendskar unnustur/-ar hjá ungum føroyingum, sum kundu hugsað sær at roynt at búgva í Føroyum í eitt tíðarskeið. Ofta snýr tað seg um, at tey halda tað vera ov tíðliga at ganga saman í hjúnalag, og harumframt er tað ofta torført hjá teimum at prógva, at tey hava búð saman í meir enn 1 1/2 ár. Tískil lúka tey ikki krøvini til at søkja um familjusameining í Føroyum. Harumframt hava tey sjáldan nakrar serligar arbeiðsroyndir at vísa á, og tí eru eisini forðingar fyri, at tey kunnu fáa arbeiðsloyvi. Arbeiðs- og uppihaldsloyvi er harafturat heft at, at tørvur skal vera á arbeiðsmegi í Føroyum. Arbeiðsbólkurin metir, at tað er sjálvsagt, at eitt land í støðu sum okkara hevur skipan, sum undir skipaðum viðurskiftum kann lata ungfólk koma serliga lagaliga til landið. Útlendingastovan metir, at tørvur er á at fáa eina skipan í lag, sum kann gera tað møguligt hjá ungum fólki at koma til landið í avmarkaða tíð. Átak 32 At gera avtalur við lond um Working Holiday xx Endamálið við sonevndu Working Holidayskipanini er at geva teimum ungu frá londum, sum avtala er gjørd við, betri møguleikar fyri at læra um mentan og lívshátt í avtalulondunum og hervið skunda undir vinasamlag millum tjóðir. xx Málbólkurin er ung, sum í eini royndartíð vilja búgva í Føroyum við møguleika fyri at arbeiða. xx Ábyrgdari: Innlendismálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: Útlendingastovan metir, at tað er møguligt at viðgera umsóknir uttan eyka játtan. Tískil er eingin beinleiðis kostnaður av hesum átaki. Kann setast í verk í 2015. 72 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Working Holiday er ein skipan, sum byggir á eina felags politiska avtalu millum lond um møguleikan fyri at fáa uppihaldsloyvi í upp til eitt ár við tí fyri eyga at arbeiða í einum avmarkaðum tíðarskeiði, meðan umsøkjarin ferðast í Føroyum. Útlendingastovan metir, at treytirnar kunnu ásetast av Løgtinginum, og kann hetta gerast sum millumlandaavtalur heldur enn við einari broyting í útlendingalóggávuni. Við atliti at ynskinum um at fáa fólk heim aftur til Føroya, kann Working Holiday vera eitt høvi hjá teim­ um, sum hava fingið útlendska/-n unnustu/-a, at vita, um tey kundu hugsað sær at sett búgv í Føroyum. Skip­­anin gevur hervið møguleika fyri eini royndartíð í Føroyum. Er samlívið fyrst byrjað her, batna líkindini fyri, at tey ungu eisini velja at seta búgv her. Og er hin­ veg­in teirra fyrsta felags uppliving av Føroyum, at tað er trupult ella "ómøguligt" hjá útlendska makanum at fáa loyvi at búsetast í landinum, kann hetta við vissu gera sítt til, at líkindini fyri, at tey seinni seta búgv her, minka munandi. Uppihaldið skal í fyrsta lagi vera grundað á ynskið um at ferðast í Føroyum og í øðrum lagi at arbeiða sum ískoyti til ferðaútreiðslurnar. Fólk á Working Holiday kunnu arbeiða nakrar mánaðir - upp til 3 mánaðir - undir einum uppihaldi á 12 mánaðir. Undir uppihaldinum kann umsøkjarin - uttan serstakt loyvi - fylgja skúlagongd ella taka útbúgving. Krøv kunnu setast til ymisk viðurskifti sum t.d. aldur, at umsøkjarin eingi børn kann hava við, at hann skal hava ferðaseðil tøkan aftur og fram, nóg mikið av peningi til uppihaldið í Føroyum, sjúkratrygging o.s.fr. Átøk um útlendingar 33. Undirvísing fyri útlendingar Ein natúrligur partur av fólkatilfeinginum í einum modern­­aðum samfelagi sum Føroyum eru fólk, sum hava sín uppruna í øðrum londum. Um vit taka støði í fólkateljingini Manntali, eru 3,4% av teimum, sum búgva her á landi, fødd uttan fyri Føroyar og Danmark55. Hetta svarar til meir enn 1.600 fólk, um vit grundað útrok­n­ingina á fólkatalið við árslok 201256. Nógv av hes­um fólkum tosa eitt annað mál og hava trupult við at læra føroyskt, tá ið tey koma til landið. Arbeiðsbólkurin metir, at Integrasjónsálitið eigur at setast í verk og tekur undir við tí í síni heild. Tó so verður her tikið fram tann parturin, sum snýr seg um undirvísing í føroyskum máli og samfelagsviðurskiftum fyri útlendingar. Frálæran í løtuni er innihaldsliga óskipað og fevnir bert um fáar tímar. Hetta verður mett at vera alt ov lítið, og tað er ov lítið miðvíst til at geva fólki teir grundleggjandi málførleikarnar, sum skulu til fyri at gerast partur av samfelagnum. Í integratiónsálitinum57, sum varð givið út í 2011, Átak 33 stendur soleiðis: Umráðandi er, at teir útlendingar, ið flyta til Føroya, fáa høvi at geva sítt íkast til samfelagið á ein týðandi hátt. Tá ið vit eggja teimum til at vera við og virka í samfelagnum, fáa vit økt virknið í samfelagnum, og tað verður okkum til stóran fyrimun. (s. 4) At geva útlendingum frálæru í føroyskum máli og føroyskum viðurskiftum xx Endamálið er, at útlendingar kunnu virka í sam­ felag­num og geva sítt íkast, serliga á arbeiðs­ mark­naðinum. xx Málbólkurin er útlendingar, sum ikki duga føroyskt. xx Ábyrgdari: Innlendismálaráðið. xx Kostnaðarmeting og tíðarætlan: 1,8 mió. kr. árliga58. Kann setast í verk í 2014. Maður, tannáringur, búsitandi í Føroyum: Við ymisleika kunnu vit skapa eitt betri og rúmligari samfelag. Tá fólk flyta til landið, skulu vit taka væl ímóti teimum og geva teimum møguleika at læra føroyskt og blíva ein partur av samfelagnum. Arbeiðsbólkurin tekur undir við hesi útsøgn og álitinum sum heild og er av teirri áskoðan, at tá ið vit hugsa um fólkavøkstur, er neyðugt eisini at hava í huga onnur enn føroyskar útisetar. Frálæru í føroyskum máli og føroyskum viðurskiftum eigur at skipast á tann hátt, at kravt verður, at útlend­ ing­ar eru við í undirvísing (100 tímar í føroyskum og 50 tím­ar í samfelagsviðurskiftum). Tað snýr seg um teir út­lend­ingar, sum eru familjusameindir við persón, sum er búsitandi í Føroyum. Kring heimin eru í fleiri londum ov nógv fólk, og tann stóri fólkavøksturin í heiminum verður umrøddur sum ein stór avbjóðing - bæði nú og í framtíðini. Hóast hetta eru Føroyar, sum er eitt ríkt og trygt samfelag, fyri álvarsamari fólkaminking. Tí er neyðugt, at teir útlendingar, sum fáa loyvi at vera í landinum, kenna seg væl móttiknar, so teir kunnu integrerast og geva sítt íkast til samfelagið. Hetta kemur ikki av sær sjálvum. Ein fortreyt fyri veruliga at gerast ein partur av einum samfelagi er at duga málið. Uttan málførleikar er tað, hjá teimum flestu, torført at taka lut og finna starv - tvey viðurskifti, sum eru rættiliga grundleggjandi fyri trivnaðin hjá mongum fólkum. Mett verður, at tað kann vera órímiligt at krevja, at tey, sum eru í landinum í avmarkað tíðarskeið við einum arbeiðsloyvi, sum er fyribils, eisini skulu taka lut í undirvísing. Arbeiðsbólkurin, sum hevur skrivað Integrasjónsálitið, hevur eisini ført fram, at krav kann setast til, at útlendingar skulu standa próvtøku í føroyskum máli og føroyskum viðurskiftum, áðrenn tey kunnu fáa uppihaldsloyvi, sum ikki er tíðarbundið. Við øðrum orðum verður mælt til, at ein útlendingur bara kann fáa uppihaldsloyvi, sum ikki er tíðarbundið, um viðkomandi hevur lokið prógv í byrjanarundirvísingini. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 73 Átøk um yvirskipað samfelagsviðurskifti 34. Javnstøðupolitikkur 35. Eitt lista- og mentanarráð 36. Ein nýggjur vinnupolitikkur 37. At greina ferðing til og úr Føroyum Heildarætlanin fevnir í stóran mun um ítøkilig átøk. Tó eru nøkur grundleggjandi samfelagsviðurskifti, sum tørva eina nærri greining og fevna ov breitt til hesa heildarætlanina. í nevndum. At gera grundleggjandi broytingar á hesum øki er trupult, um vit ikki hava ein miðvísan politikk, sum stuðlar undir javnstøðu. Tí verður mælt til, at trivnaður og javnstøða verða útgreinað. Ein fortreyt fyri at fólk flyta til Føroya er, at tað eru arbeiðspláss tøk. At skapa búskaparvøkstur og nógv arbeiðspláss tekur tíð og krevur eina miðvísa tilgongd, og má tað gerast sum partur í vinnupolitikkinum. Arbeiðsbólkurin metir, at vinnupolitikkur krevur eina viðgerð fyri seg. Tí verður mælt til at orða og fremja ein nýggjan vinnupolitikk. Ein týðandi partur av trivnaðinum í einum landi er, hvussu virkið lista- og mentanarumhvørvið er. Hetta hava eisini nógv gjørt vart við í bólkasamrøðum og um heimasíðuna hjá Vinnumálaráðnum. Tí er eisini átak, sum hevur til endamáls at brúka tilfeingið betur, hvat list og mentan viðvíkur. Trotið á kvinnum í Føroyum er eitt týðuligt tekin um, at Føroyar ikki eru nóg lokkandi stað at búgva. Sum oftast tá ið kvinnukor og javnstøða verða umrødd, verður víst til kvinnuumboðan á tingi, í vinnulívinum og 74 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Nógvar viðmerkingar vóru um prísin á loftvegis flog­ ferða­seðlum til og úr Føroyum. Arbeiðsbólkurin metir, at tørvur er á at útgreina hesi viðurskifti nærri fyri at gera eina meting um møgulig átøk. Átøk um yvirskipað samfelagsviðurskifti 34. Javnstøðupolitikkur Human Sex Ratio for Total Population Less than 0.95 0.95-0.97 0.97-0.99 1 1.0-1.03 More then 1.03 No data Í 2011 vóru 2155 færri kvinnur enn menn í Føroyum í aldrinum 0-5959. Sambært CIA World Factbook er tað bert í 12 londum, at parturin av monnum er størri í mun til partin av kvinnum enn í Føroyum60. Millum lond­ini í vesturheiminum er tað einans Grønland, sum hevur lutfalsliga færri kvinnur enn í Føroyum. Myndin omanfyri vísir lutfallið millum kvinnur og menn í heiminum61. Í londunum við bláum litum eru lutfalsliga fleiri menn enn kvinnur. Føroyar síggjast ikki so væl, men hava myrkabláan lit. Myndin vísir, at trupulleikin við trotið á kvinnum ikki er serføroyskur. Myndin vísir samstundis, at londini, sum vit vanliga bera okkum saman við, ikki hava kvinnutrot, tá ið hugt verður at íbúgvatalinum í síni heild. Tó eru nógv útjaðarasamfeløg í granna­lond­ un­um, sum hava sama trupulleika62. Stóri munurin millum Føroyar og onnur útjaðarasamfeløg er tó, at í størri londum flyta kvinnurnar til stórbýirnar og ikki av landinum. Í hesum londum snýr tað seg um eina broyt­ ing í búsetingarmynstrinum. Í Føroyum er har­aftur­ ímóti talan um eina fólkafráflyting. Tað merkir færri kvinnur á arbeiðsmarknaðinum, færri kvinnur at vera makar og færri kvinnur at føða børn. Stutt sagt: Uttan kvinnur, ongin fólkavøkstur. Eg giti, at nógv konufólk ikki vilja flyta heimaftur, tí her er so stirvið, mannfólk stýra landinum, og teimum dámar sum oftast best alt tað gamla. Brot úr samrøðu í bókini Exit Føroyar (s. 61). Gransking vísir, at kvinnur hava verri við at støðast í útjaðara- og veiðisamfeløgum63. Felags eyðkenni fyri hesi samfeløg er, at stórur munur er á leiklutunum hjá kvinnum og monnum. Av tí at menn taka sær av veið­uni, verður virksemið meira sjónligt og mett at vera ser­liga virðismikið fyri framgongdina í samfelagnum. Kvinn­urnar taka sær av at hagreiða veiðuni og av heim­inum, og tær hava tí ein minni sjónligan leiklut64. Menn­ingin av modernaða samfelagnum hevur við sær, at nógvar av ungu kvinnunum í útjaðara- og veiði­sam­ feløgum ikki longur eru nøgdar við tað, sum heim­staðið kann bjóða teimum. Tí velja tær at flyta til størri býir, har tær kunnu nema sær útbúgving, fáa áhugaverd størv og harvið ein annan leiklut í samfelagnum. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 75 Átøk um yvirskipað samfelagsviðurskifti Føroyar er eitt vælferðarsamfelag, sum telist millum heimsins ríkastu. Samstundis kunnu Føroyar lýsast sum eitt veiðisamfelag við tað, at føroyski búskapurin er heftur fullkomiliga at veiðu og fyrstalagsvinnu. Nógv bendir á, at leiklutabýtið millum kvinnur og menn fram­vegis er sera siðbundið í Føroyum eins og í øðrum út­jaðara- og veiðisamfeløgum. Í mun til arbeiðið sæst hetta m.a. við einum kynsbýttum arbeiðsmarknaði65, ein­um stórum muni á lønarútgjaldingum í síni heild til kvinnur og menn66, og at kvinnur í nógv størri mun arbeiða niðursetta tíð67. Í mun til vald og umboðan68 sæst hetta m.a. við munandi lægri umboðan av kvinn­ um í landsstýrinum, løgtinginum69 og kommunu­ stýrum70. Eru hesar ábendingar um eitt siðbundið kynsbýti og eitt ójavnt valdsbýti orsakir til, at kvinnur hava verri við at støðast í føroyska samfelagnum eins og tað er í øðrum útjaðara- og veiðisamfeløgum? Átøkini í hesi heildarætlan eru ætlað báðum kynum og fara vónandi at hava við sær, at kvinnur fara at støðast betri í føroyska samfelagnum. Kvinnutrotið er tó ein so mikið álvarsligur og samansettur trupulleiki, at tað krevur eina serstaka og meira umfatandi viðgerð enn gjørligt hevur verið í í hesi heildarætlan. Skulu vit venda hesi álvarsligu gongd við einum kvinnu­ troti, sum er millum tey hægstu í heiminum, er tað av­ger­andi at skilja sera samansetta spurningin um, hví so nógvar kvinnur fara og ikki koma aftur. 76 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Átak 34 At greina kvinnutrotið nærri og orða ein javnstøðupolitikk xx Endamál: At skapa bestu karmarnar fyri einum samfelag, har kvinnur og menn støðast eins væl. xx Málbólkurin er føroyska samfelagið, men serliga kvinnur. xx Ábyrgdari: Vinnumálaráðið. xx Kostnaður og tíðarætlan: Átakið krevur starvsfólkaorku. Harafturat skal fígging fáast til vegar til kanningararbeiði og møguliga uttanhýsis ráðgeving. Arbeiðið eigur at gerast 2013-14. Hóast ávís vitan fyriliggur um trivnað hjá kvinnum í útjaðarum, mælir arbeiðsbólkurin til, at ein miðvís greining verður sett í verk, har orsakirnar og avleiðingarnar av kvinnutrotinum í Føroyum verða kannaðar. Greiningararbeiðið skal vera grundarlag undir at finna loysnir, sum kunnu tryggja, at fleiri kvinnur ynskja at venda aftur ella verða verandi her á landi, og harumframt vera grundarlag undir at gera og fremja ein javnstøðupolitikk. Mælt verður til, at greiningararbeiðið tekur støði í einari kanning av trivnaðinum og viðurskiftunum hjá føroyskum kvinnum. Viðgerðin eigur harafturat at kanna viðurskifti í mun til arbeiðsmarknað, umboðan og vald. Harafturat er tað sera týdningarmikið, at viðgerðin eisini snýr seg um heilt grundleggjandi samfelagsviðurskifti sum t.d. javnstøðu við hús. Átøk um yvirskipað samfelagsviðurskifti 35. Eitt lista- og mentanarráð Øll eru vit brúkarar av list og mentan, og mentan er ein grundarsteinur undir trivnaði í einum samfelag. Eingin ynskir ella kann ímynda sær eitt land uttan tónleik, sjón­leik, filmslist, málningalist o.s.fr., tí í einum slíkum sam­felag trívast fólk ikki. Og har tað er vantandi triv­naður, flyta fólk frá. At list og mentan verða viður­ kend er tískil ein fortreyt fyri, at Føroyar kunnu vera eitt drag­andi samfelag at búseta seg í. Maður, tannáringur, búsitandi í Føroyum: List er eitt tað týdningarmesta, vit eiga her heima í Føroyum. Føroyar skapa nógva fantastiska list, og hetta skal virðast og raðfestast høgt. Eingin onnur tjóð sparir á list; heldur skuldi listin fingið betri karmar. Í tilgongdini at gera heildarætlanina hava nógv fólk gjørt vart við tann týdning, ið list og mentan hava fyri trivnaðin í Føroyum. Ymisleiki trívst á støðum, sum kunnu bjóða eitt stórt úrval av listarligum og mentan­ ar­ligum upplivingum, og tað hevur eisini avgerandi týd­ning fyri menning og nýskapan í einum samfelag. Eitt land, sum raðfestir list og mentan, hevur tær grund­leggjandi fortreytirnar fyri, at list og mentan kunnu mennast, t.d. við einum tjóðleikhúsi, góðum um­støð­um til symfoniorkestur og tónleikafrálæru til børn og vaksin. Tað at nógv fólk, sum arbeiðsbólkurin hevur tosað við, eru av teirri áskoðan, at list og mentan hava ringar umstøður her á landi, er allarhelst ábending um, at list og mentan verða ikki raðfest nóg høgt í Føroyum. At viðurkenna, hvønn týdning list og mentan hava fyri trivnaðin, er ein neyðugur liður í at virða list og ment­an. Virðingin er eisini ein fortreyt fyri at skilja, hví list og mentan skulu raðfestast. Tað tykist, sum um hetta onkursvegna hevur svikið í Føroyum. Møgu­­ liga hongur hetta saman við, at spurningurin um, júst hvørja ávirkan list og mentan hava í einum sam­felag, er torførur og samansettur. Hetta er ikki minst gald­andi, tá ið tað snýr seg um búskaparliga týd­ning­in av list og mentan. Eitt er tó víst, um skapandi vinn­ur­nar skulu mennast og gerast ein týðandi partur av sam­felags­ búskapinum, er ein fortreyt, at skapandi listin hevur líkinda kor. Skapandi vinnur spretta ikki úr ongum. Fleiri eru álitini, sum eru skrivað um list og mentan; eitt nú kunnu nevnast: ƒƒ ƒƒ ƒƒ ƒƒ ƒƒ ƒƒ Avmarkaður marknaður 1996, Mentan og menning 2002, Álit um rútmiskan tónleik 2005, Mál og vegir (visjón 2015, mentanarparturin) 2007, Álit um skipan av listaráði 2008 og Filmsvinna í Føroyum - ein framtíðarmøguleiki 2008 Í hesum álitum verður víst á týdningin, ið eitt fjølbroytt, livandi og sterkt mentanarlív hevur fyri eitt øki - bæði tá ið tað snýr seg um at draga fólk til sín og fyri trivnaðin hjá teimum, ið búgva har. Harumframt eru i álitunum ítøkilig tilmæli til átøk, sum eiga at setast í verk. Tilfar við ymsum tilmælum og stevnumiðum skortar sostatt ikki. Tí metir arbeiðsbólkurin, at tað er eingin loysn at skjóta upp, at enn eitt tilmæli verður gjørt. List og mentan eru sera fjølbroytt og margtýdd hugtøk. Ásannandi, at samfelagið ikki hevur siðvenju fyri at raðfesta hesi øki, kundi ein breitt grundað, formlig lista- og mentanarráðgeving verið ein hjálp til almennar myndugleikar, politikarar og listaumhvørvið í síni heild, sum tey kunnu brúka, tá ið tað snýr seg um at raðfesta tilfeingi, at seta mál fyri list og mentan, at seta karmar fyri skapandi vinnur, at brúka list í almenna rúminum o.s.fr. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 77 Átøk um yvirskipað samfelagsviðurskifti Átak 35 At skipa eitt lista- og mentanarráð xx Endamálið er at brúka teir møguleikar, sum list og mentan geva, til at skapa menning og vøkstur í samfelagnum. Hetta ber í sær, at almenna fíggjarliga og menniskjaliga tilfeingið, ið verður brúkt til list og mentan, verður brúkt skynsamt og miðvíst. xx Málbólkurin er myndugleikar, politiska skipanin, listaumhvørvið og samfelagið í síni heild. xx - Ábyrgdari: Mentamálaráðið. xx - Kostnaðarmeting og tíðarætlan: 600.000 kr. um At seta í verk í 2014. Arbeiðsbólkurin mælir til, at lista- og mentanarráðið verður skipað - eitt ráð, har dentur verður lagdur á tað listfrøðiliga og á ráðgeving og vegleiðing, eisini til politisku skipanina - soleiðis sum mælt verður til í álitinum frá 2008 um at skipa listaráð. Lista- og mentanarráðið skal ráðgeva og leiðbeina, kunna og kveikja bæði myndugleikar, listafólk og almenning og harumframt umsita stuðulsskipanir á økinum, sum Mentamálaráðið og Mentanargrunnurin í dag umsita. Við íblástri frá grannalondunum verður ein skipan uttan fyri Mentamálaráðið mett at vera skilabest. Fakliga og listarliga umhvørvið, har førleikin er miðsavnaður, kann tryggja menningina á listaliga økinum, og eitt óheft ráð hevur bestu fortreytirnar fyri at røkka endamálinum at varpa ljós á økið yvirhøvur og skapa breitt orðaskifti, soleiðis at vaksandi tilfeingið, ið almennu Føroyar fara at brúka til list og mentan verður væl brúkt. 78 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Maður í 20-árunum, búsitandi í Føroyum: Tað umhvørvið, sum eg komi frá (uttanlands) var virkið. Har eru teatur, konserthøllir og operastøð, har tú kanst spæla. Tað er einki her. Her er eitt symfoniorkestur, sum spælir einar 4-5 ferðir um árið, og ein musikkskúlaskipan, sum ikki fær meira pening at seta lærarar í starv fyri. Eg havi lítið at arbeiða við her. Eg havi bestan hug at flyta av landinum. Hetta er ein akademiskur kirkjugarður fyri tónlistarfólk. Mentanargrunnur Landsins hevur í dag partvís henda leiklut, men virksemi grunsins fevnir í høvuðsheitum um stuðulsveiting. Lista- og mentanarráðið kann t.d. hava hesar uppgávur: ƒƒ At veita politisku skipanini og almenninginum listfrøðiliga ráðgeving og vegleiðing ƒƒ At geva landsstýrismanninum ráð um, hvussu fíggjarliga tilfeingið, sum verður brúkt til list og mentan, skal raðfestast ƒƒ At arbeiða saman við mentanarstovnum við at seta mál fyri list og mentan í Føroyum ƒƒ At geva ráð um at brúka list í almenna rúminum, t.d. nýggjum bygningum ƒƒ At geva ráð um, hvussu list og mentan kunnu vera partur av t.d. ferðavinnu og frálæru í skúlum ƒƒ At umsita stuðulsskipanir á økinum, sum Mentamálaráðið og Mentanargrunnurin nú umsita ƒƒ At taka sjálvstøðug stig til at kunna og kveikja myndugleikar, listafólk og almenning Átøk um yvirskipað samfelagsviðurskifti 36. Ein nýggjur vinnupolitikkur Fólkatalið í Føroyum er heft at, hvussu liviligt tað er hjá fólkinum, sum býr her. Eru lívskorini ikki kappingarfør við tey í grannalondunum, er væntandi, at fólkatalið fer at minka, tí fólk flyta til onnur samfeløg, har ið um­støð­ urnar eru betri. Fjøltáttaðir vinnumøguleikar og um­ støð­ur at fáa arbeiði til kappingarføra løn og ikki minst um­støður at byrja sjálvstøðugt virki við einum kapp­ing­ ar­førum avkasti eru grundleggjandi fyri, at fólk velja at búgva í einum samfelagi. Vinnupolitikkur snýr seg um at skapa umstøður fyri, at framleiðslan kann gerast so framleiðin sum gjørligt og at vinnugreinar kunnu mennast. Tí tað hevur við sær, at fyritøkurnar kunnu bjóða starvsfólkunum eina kappingarføra løn, og at íleggjarar kunnu fáa eitt kappingarført avkast. Vit skulu skapa sum mest virði fyri hvønn arbeiðstíma og fyri hvørja ílagda krónu. Um vit ikki eru nóg framleiðin, verður lønin lægri enn í grannalondunum, og avkastið til kapitalin verður minni. At fáa fólk at støðast snýr seg tí eisini um, at samfelagið leggur sínar skipanir soleiðis til rættis, at sum mest fæst burtur úr framleiðsluni. Sostatt er tað ikki eitt endamál í sjálvum sær at fáa sum mest av fólki at arbeiða í einari ávísari vinnu. Endamálið er at fáa júst tað talið av fólki at arbeiða í einari ávísari vinnu, sum kann skapa tað mest framleidnu vinnuna. Avbjóðingin er at: 1) fáa framleidnið í einstøku vinnunum at vera so stórt sum gjørligt og at 2) skipa so fyri, at framleiðslufaktorarnir smidliga kunnu flyta seg til tær mest framleidnu vinnurnar. Átak 36 At skipa ein nýggjan vinnupolitikk xx Endamál: At skapa bestu karmarnar fyri at menna føroyska búskapin. xx Málbólkurin er føroyskt vinnulív. xx Ábyrgdari: Vinnumálaráðið. xx Kostnaður og tíðarætlan: Eingin beinleiðis kostnaður er av hesum tiltaki, tó má starvsfólkaorka nýtast í Vinnu­mála­ráðnum til verkætlanina. Arbeiðið kann gerast 2013-14. Nøkur av høvuðsøkjunum, sum hugt kann verða at í einum vinnupolitikki, eru m.a.: Grundleggjandi korini hjá vinnulívinum Sum støðan er í dag, virkar vinnulívið í Føroyum ikki undir eins korum. Ymiskar serskipanir eru, serliga á fiski­vinnu­økinum, sum gera, at fíggjarmegi og fólka­til­ feingi ikki leita hagar, sum ágóðin hevði kunnað verið best­ur. Fleiri greið tilmæli fyriliggja hesum við­vík­jandi, eitt nú í seinastu frágreiðingunum hjá Búskapar­ ráðnum. Støðug politisk kós Eitt, sum gongur aftur í bólkasamrøðum, og sum fólk eisini á annan hátt hava gjørt vart við sum eitt vanda­ mál, er, at avgerðirnar, sum politiska skipanin tekur - ella ikki tekur - verða nevndar sum vandatættir. Ymiskir veikleikar við politisku avgerðunum verða tiknir fram, sum t.d. at politiska skipanin ikki lurtar eftir fakligari ráðgeving og tykist illa tilbúgvin til at taka stór­ar avgerðir. Týðandi avgerðir verða tiknar og gjørdar um eftir fá ár. Eisini er tað eitt vandamál, at sera stórar Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 79 Átøk um yvirskipað samfelagsviðurskifti av­gerð­ir verða tiknar við lutfalsliga smalari politiskari undir­tøku og við stuttum skotbrá, so ivasamt er, um teimum verður langt lív lagað. Í londum, har politiska støðufestið ikki er gott, eru fyri­ tøk­ur afturhaldandi at gera íløgur. Ein støðug politisk kós er ein fortreyt fyri, at vinnumenning virkar sum best. Tí er tað umráðandi, at politiska landslagið virkar fyri vinnuligari menning við einum støðugum politikki, so­ leið­is at karmarnar fyri vinnuni eru so tryggir, sum til ber. Fiskivinnan Sera lítil vøkstur hevur verið í framleidninum í fiski­vinn­ uni sum heild seinastu áratíggjuni. Fyrsta fortreytin fyri at fáa sum mest burtur úr fiskivinnuni er, at stov­ nar­nir verða umsitnir búskaparliga og lívfrøðiliga burðar­dygt. Hetta merkir m.a., at veiðutrýstið er rætt stillað, at fiskivinnuumsitingin er skipað við greiðum selj­andi fiskirættindum, og at fiskivinnan í mest møgu­ligan mun virkar undir somu grundleggjandi kor­um sum vinnan annars. Harafturat er neyðugt, at fiski­vinnuumsitingin er skipað eftir greiðum gjøgnum­ skygd­um reglum og mannagongdum. Í Føroyum hevur tað víst seg at vera trupult at stilla veiðu­trýstið rætt. Harumframt finnast í føroysku fiski­ vinnu­lóggávuni nógvar forðingar fyri fram­leidnis­vøkstri, ser­liga í botnfiskaveiðuni. M.a. eru forðingar fyri at selja fiskidagar. Harumframt eigur at vera hugt nærri at eftirverandi, bein­leiðis og óbeinleiðis, stuðulsskipanunum í fiski­ vinn­uni. Ein munadyggan almennan geira Tað hevur stóran týdning fyri búskapin, at almenni geirin er munadyggur. Hetta merkir m.a., at fyrisitingin 80 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur altíð virkar við tí fyri eyga, at kunning og tænastur eru atkomiligar, heildligar og borgaravendar, og at um­ sóknir og fyrispurningar verða avgreidd skjótt og væl eftir greiðum og gjøgnumskygdum reglum og manna­ gongdum. Hættir at gera almenna geiran munadyggari eru t.d. greitt og eintýtt ábyrgdarbýti millum myndugleikar, at sam­skipa veitingar og tænastur, sum ymiskir almennir myndug­leikar veita, og skipað átøk at einfalda lógir, skip­an­ir og regluverk, so tey hóska betur til smáu viður­ skift­ini her. Nýtsla av nýggjari tøkni, serliga kunningartøkni, kann geva betri og javnari tænastu og helst eisini sparingar, og í summum førum kann eitt nú økt útbjóðing kanska vera við til at gera almenna geiran munadyggari. Greitt og eintýtt ábyrgdarbýti millum myndugleikar og millum land og kommunur, við betri samsvari millum gjald og vald, kann eins og størri kommunueindir og harvið serkønari umsitingar eisini gera almenna geiran muna­ dyggari. Førleikamenning og útbúgving Førleikin og vitanin hjá starvsfólkunum eru okkara stør­stu virði her í landinum. Tað snýr seg tí um at skapa um­støð­ur fyri áhaldandi at útbúgva og eftirútbúgva hesi starvs­fólk, so tey kunnu gerast so framleiðin sum gjør­ligt. Nýskapanararfyritøkur OECD hevur staðfest at, livistøðið í einum landi er neyvt knýtt at stiginum á nýskapan, t.e. hvussu væl borgarar og vinna duga at menna og taka í nýtslu nýggjar vørur, tæn­astur, mannagongdir og tøkni. Um ein vil skapa tær bestu umstøðurnar fyri búskaparvøkstri í einum landi, snýr tað seg tí eisini um, at fyritøkurnar eru nýskapandi, annað­hvørt gjøgnum vørumenning ella gransking. Átøk um yvirskipað samfelagsviðurskifti Vælvirkandi marknaðaratgongd Fyri at kunna framleiða mest møguligt virði við teimum framleiðslufaktorum, ið vit hava, er týdningarmikið at hava vælvirkandi marknaðaratgongd. Í hesum liggur eisini, at føroyskar fyritøkur hava góða atgongd at útlend­skum marknaðum við sínum útflutningi. Sum nú er hava føroyskar fyritøkur ikki atgongd at fleiri mark­ nað­um við stórum vøkstri. Harumframt er neyðugt at arbeiða áhaldandi við at øki, har innlendiskappingin er lítil ella eingin, virka sum frægast hóast hetta. Alment innkeyp Tað almenna ávirkar, við síni atferð í sambandi við innkeyp av vørum og tænastum, í stóran mun menn­ ing­ina av føroysku fyritøkunum, og teirra møguleikum fyri at seta fólk við hægri útbúgving í starv. Tað almenna kann við síni atferð viðvirka til at uppbyggja førleikar í Føroyum, um rætt verður atborið. Um tað almenna í stóran mun eftirspyr tænastur í sambandi við størri verk­ætlanir uttanlands, verður tað torført at menna før­leikarnar hjá føroysku fyritøkunum. Um tað almenna hin­vegin eisini gevur føroyskum fyritøkum møguleikan at bjóða seg fram til tær spennandi verkætlanirnar, kann fáast ein positiv ringrás, har føroyskar fyritøkur kunnu menna seg, og verða uppaftur betri fyri at loysa størri uppgávur, bæði í Føroyum og uttanlands. Útlendskar fyritøkur skulu sjálvandi sleppa at bjóða seg fram. Tó ber til at skipa innkeyp og útbjóðingar á ein hátt, har settu krøvini taka støði í einum føroyskum veru­leika, m.a. í mun til virkisstødd og til at geva fyri­ tøk­unum møguleika at lyfta størri uppgávur, enn tær eru vanar við. Tað er umráðandi, at tað er breið undir­ tøka hjá almennu myndugleikunum fyri einum slíkum poli­tikki, og at tað ikki bara stingur seg upp í einstøkum verk­ætlanum. Um útbúgvin fólk skulu setast í fast starv, er umráðandi, at talan er um ein varandi politikk á økinum. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 81 Átøk um yvirskipað samfelagsviðurskifti 37. At greina ferðing til og úr Føroyum Í tilgongdini at gera heildarætlanina hevur arbeiðs­bólk­ urin nógvar viðmerkingar um, at prísurin á loftvegis ferða­seðlum til og úr Føroyum er ov høgur. Fleiri meta, at høgi prísurin er ein forðing fyri at búgva í Føroyum. Har­um­framt hevur verið víst á, at hetta eisini ger tað minni smidligt at reka virksemi við høvuðsstøð í Føroyum, og at tað er kostnaðarmikið hjá útisetum at koma heim at vitja - ikki minst í háárstíð. Ein onnur av­bjóð­ing, sum fleiri hava víst á, er, at flestir ferð­ing­arog flutningsmøguleikar, bæði loftvegis og sjóvegis, eru til tað mest fjarlagda av grannanlondum okkara. Tey meta, at ov fáir møguleikar eru at ferðast til stór­býar­ mið­­deplar. Føroyar liggja soleiðis fyri landafrøðiliga, at ferðing út í heim er ein størri avbjóðing samanborið við nógv onnur smá­samfeløg. Eitt nú liggur Áland nógv betur fyri, tá ið hugsað verður um atkomu og veðurlag. Føroyingar hava altíð verið eitt fólk, sum flytur seg nógv, og ongantíð meira enn nú. Nógvir føroyingar annaðhvørt búgva ella arbeiða uttanlands. Hetta - saman við altjóðagerðini - hevur við sær, at ferðsla til og úr Føroyum, serliga flog­ferðsla, er ein lívæðr út í heim. Møguleikar eru at gera serskipanir og tillagingar í ver­ andi skipan soleiðis, at lesandi t.d. kunnu ferðast aftur og fram fyri ein lægri kostnað. Men skal prísurin á loftvegis ferðaseðlum lækka, so tað munar, krevur hetta rættiliga stórar upphæddir. Arbeiðsbólkurin metir, at tað er tørvur á at lýsa nærri, hvørjir møguleikar eru fyri at gera tillagingar í sambandi við prísstøði og útboð av ferða­seðlum til og úr Føroyum. 82 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Átak 37 At kanna, um tað er møguligt at tillaga prísstøðið í sambandi við at ferðast til og úr Føroyum xx Endamálið er at lýsa møguleikar og kostnaðir, sum skulu vera grundarlag undir einari framtíðarætlan um ferðing til og úr Føroyum. xx Málbólkurin er politiska skipanin, sum skal taka støðu til og seta í verk møguligar broytingar. xx Ábyrgdari: Vinnumálaráðið. xx Kostnaður og tíðarætlan: Eingin kostnaður fyri kanningararbeiðið. Kann gerast innan verandi karmar hjá ráðunum. Tilmælið eigur at vera liðugt í 2014. Mælt verður til, at ein arbeiðsbólkur greinir og lýsir, hvørjir møguleikar eru at tillaga prísstøðið í sambandi við at ferðast til og úr Føroyum. Hetta ber m.a. í sær: ƒƒ At kanna skipanir aðrastaðni ƒƒ At kanna, hvørja ávirkan ein lækking í ferðaseðlaprísi kann hava (t.d. við støði í royndum aðrastaðni) ƒƒ At viðgera, hvørjar tillagingar kunnu gerast í verandi skipan t.d. við tillagingum í ferðastuðlinum til lesandi ƒƒ At viðgera, um ein møgulig tillaging eigur at fevna um alla ferðing til og úr Føroyum ƒƒ At viðgera ferðamál í mun til føroyska tørvin nú og í framtíðini Átak 1 Landsstýrið Átak 2 Átak 3 Stýrisbólkur (aðalstjórar) Átak 4 Løgmansskrivstovan Vinnumálaráðið Fíggjarmálaráðið Innlendismálaráðið Almannamálaráðið Heilsumálaráðið Mentamálaráðið Fíggjarmálaráðið Tveir ráðgevar (embætisfólk) Átak 5 Átak 6 At skipa arbeiðið framá Í heildarætlanini eru átøk, sum eru ymisk í vavi. Nøkur eru einføld at seta í verk, og onnur krevja nógva orku. Eisini er stórur munur er á, hvussu nógv hvørt átak krevur av fígging - alt frá ongum til stórar upphæddir. Felags fyri átøkini eru tó, at tey mestsum øll eru rætti­ liga ítøkilig. Arbeiðsbólkurin hevur lagt seg eftir í hvørjum einstøkum føri at skriva, hvat átakið ber í sær og hvør hevur ábyrgd av at fremja tað í verki. . . . Mælt verður til at seta ein stýrisbólk. Í samráð við landsstýrið hevur stýrisbólkurin ábyrgd av at rað­festa, gera tilmæli til fígging og seta í verk átøkini í heildar­ ætlanini. Viðkomandi aðalstjórar eru umboðaðir í stýris­bólk­inum. Harumframt eiga tveir ráðgevar at vera í stýrisbólkinum, sum hava innlit í heildarætlanina. Teir veita ráðgeving til stýrisbólkin og tey, sum skulu seta eins­tøku átøkini í verk. Tilgongdin er lýst omanfyri. Tað hevur stóran týdning, at arbeiðið verður skipað eftir, at heildarætlanin er handað landsstýrinum. Arbeiðs­bólk­urin hevur tí gjørt uppskot um, hvussu til­ gongd­in at raðfesta og seta í verk átøkini kann gerast. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 83 Útbúgving og gransking Fylgiskjøl 84 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Fylgiskjøl Fylgiskjal 1 Niðurstøður frá bólkasamrøðum (fokusbólkar) Áskoðanirnar í hesum skjalinum eru ein samandráttur av práti við fýra bólkar av føroyingum. Í teimum fýra bólk­unum vóru fyrrverandi útisetar búsitandi í Suðuroy, fyrr­verandi útisetar búsitandi í Tórshavn, Klaksvík, Vágunum og á miðstaðarøkinum, føroyingar búsitandi í Danmark og føroysk lesandi í Danmark. Í hvørjum bólki vóru millum 7 og 12 luttakarar. Samanumtikið tykist avgerðin hjá hesum fólkunum um at flyta heim ella ikki at verða knýtt at hesum viður­skift­um: ƒƒ Bústaðarmøguleikum ƒƒ Tilknýti til familju, og um foreldur ynskja, at børnini vaksa upp í Føroyum ƒƒ Fatanini av fakliga støðinum og fakligum avbjóðingum í Føroyum ƒƒ Fatanini av, í hvønn mun føroyska samfelagið er afturhaldssinnað (konservativt) ƒƒ Kostnaðarstøði og sosialum veitingum í Føroyum ƒƒ Politiskum ótryggleika og vantandi áliti á politisku skipanini ƒƒ Sambandi við arbeiðsmarknaðin knýtið til Føroya er minni hjá teimum, sum ikki hava sam­band við heimlandið gjøgnum t.d. arbeiði, og har­ um­framt síggja nøkur Føroyar sum eina endastøð, har ið tú skjótt verður settur í bás. Arbeiðslívið - tilknýti, fakliga støðið og smidleiki Tað er ov torført at fáa samband við føroyska arbeiðs­ marknaðin. Tey, sum høvdu ella komu í samband við arbeiðspláss í Føroyum undir lesnaðinum, ætla sær eisini heim aftur, eins og nøkur, ið eru búsitandi i Føroyum, siga, at sambandið, ið tey høvdu við arbeiðs­ marknaðin, var orsøkin til, at tey fluttu heim. Tey flestu meta, at tað hevði verið nógv lættari at flutt heim, um: ƒƒ Almenni og privati geirin gjørdu meira við at brúka lesandi til uppgávur ƒƒ Bachelor- og kandidat-uppgávur vórðu gagnnýttar - tær eiga at savnast og skrásetast ƒƒ Gjørt varð meira burtur úr starvslæru, starvslesnaði og summararbeiði til lesandi ƒƒ Krav verður sett um, at eitt ávíst tal av starvslesandi eru við í uppgávum, sum tað almenna býður út. Um bólkarnar Bólkarnir koma í stóran mun inn á tey somu viðurskifti, tó legði hvør bólkur høvuðsdentin á ymisk viðurskifti. Bólk­urin úr Suðuroy legði stóran dent á smidleika í sam­bandi við arbeiði, familju og tað at tey vilja búgva júst í Suðuroy. Bólkurin í Tórshavn var hinvegin kanska meira upptikin av fakliga støðinum, livikostnaði og sam­an­setingini av frítíð og arbeiði. Eyðsýnt var, at tey, sum eru liðug at lesa og enn búgva í Danmark, vóru tann bólkurin, sum var mest atfinningarsamur mót­ vegis føroyska samfelagnum. Serliga var tað jantelóg, poli­tiska støðan, at fólk eru ov afturlatin, og at landið er lítið áhugavert, hvat ið arbeiði viðvíkur. Tey, sum enn lesa og búgva í Danmark, sóu í stóran mun tær somu avbjóðingarnar og fyrimunirnar við at flyta heim sum tey, ið eru búsitandi í Føroyum. Tó tykist tað so, at til­ Tað er misjavnt, um fólk meta, at føroyska arbeiðslívið er avbjóðandi. Sum heild hevur munurin sín uppruna í, at hóast tú sleppur lættari framat í Føroyum og skjótari fært spennandi uppgávur, er tað verri at serútbúgva seg, og fakliga umhvørvið er ov veikt. Serliga kann tað vera torført hjá fólki, har ið fakið er ein týdningarmikil partur av arbeiðinum, og tey framhaldandi vilja menna seg fakliga. Í tí sambandi var tað serliga betri tilknýti til fakliga umhvørvið og betri møguleikar at førleikamenna seg, sum fólk nevndu. Serliga tey, sum búgva í Suðuroy, vístu á, at smidleikin er ov avmarkaður á nógvum arbeiðsplássum í Føroyum. Tað hevði verið lættari at búð í Suðuroy, um tey t.d. høvdu møguleika at arbeiða um alnetið ella arbeiða Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 85 Fylgiskjøl meira og minni í tíðarskeiðum. Fólk í Suðuroy løgdu mun­andi størri dent á smidleika enn at fáa fleiri av­ bjóð­andi arbeiðspláss í Suðuroy. Tey, sum eru bú­sit­ andi í Danmark, vístu harumframt á, at: ƒƒ Tað almenna eigur at gera meira fyri at stuðla góðum verkætlanum, persónum og bólkum í sambandi við mentan og íverksetan ƒƒ Føroyar eiga at hugsa meira um útisetar sum ein møguleika, bæði tá ið tað snýr seg um at útflyta vørur/tænastur, og tá ið tað snýr seg um mentan ƒƒ Føroyar eiga at veita stuðul til íverksetarar uttan fyri Føroyar, sum vilja útflyta føroyskar vørur úr Føroyum ƒƒ Føroyar eiga at brúka útisetar til at seta tiltøk í verk í landinum, ið kunnu varpa ljós á Føroyar úti í heimi og harvið stuðla ferðavinnuni Sum heild vóru øll samd um, at arbeiði er sera týð­andi, tá ið fólk hugsa um at flyta til Føroya. Í hesum sam­ bandi snýr tað seg um at hava eitt starv, men eisini hvørjar avbjóðingar eru við starvinum, hvussu áhuga­ vert tað er, og hvør lønin er. Fleiri vístu eisini á, at meira eigur at verða gjørt fyri at fáa gransking og tey við høgari út­búgv­ing inn í privatu vinnuna. Familjutilknýti, barnatilboð og heilsuverk At fáa børn og vera nærindis familjuni var fyri nógv av­ ger­andi fyri, um tey flyta heim ella ikki. Tey vildu heim aftur til Føroya við børnunum. Orsøkin var bæði tann, at børn­ini kunnu læra føroyskt og at tey kunnu vaksa upp í einum tryggum umhvørvi. Hjá nógvum var orsøkin eisini tann, at tey sjálv kundu fáa hjálp við børnunum og tískil meira frælsi. Fleiri vístu á, at tað er torført at fáa hjálp til barnaansing í Danmark. Samstundis var tó ein trupulleiki hjá støk­ um, at tað er ov kostnaðarmikið at búgva í Føroyum. Har er ov avmarkaður almennur stuðul til fólk, sum eru stak­ir uppihaldarar. 86 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Sum heild tykjast fólk at vera ótrygg, tá ið tað snýr seg um stovnspláss. Fólk hava ongan kunnleika um, um tað ber til at søkja um stovnspláss frammanundan, tá ið flutt verður, og tey hava misjavnar royndir við hesum. Øll vóru tó samd um, at tað skal bera til at søkja um og fáa stovnspláss tillutað allastaðni í Føroyum, áðrenn flutt verður til landið. Harumframt varð víst á, at ein betri kunning um tilgongdina at søkja er neyðug. Útisetarnir vístu á, at tey vóru stúrin um sjúkrahúsverkið og psykiatriina í Føroyum. Tey eru stúrin um, at tænastan fyri brúkarar er ov vánalig, og í arbeiðshøpi meta tey, at avbjóðingarnar eru ov avmarkaðar í Føroyum. Vitanin á økinum er ótíðarhóskandi og verður raðfest ov lágt. Somuleiðis eru fólk ónøgd við tilboðini, sum børn við serligum tørvi fáa frá dagstovnum og í útbúgvingarskipanini. Útbúgvingartilboð, útbúgvingarumhvørvi og eftirútbúgving Í sambandi við hægri lestur í Føroyum var breið semja um, at: ƒƒ Tað er eitt gott hugskot at útbyggja og savna hægru útbúgvingarnar í Føroyum ƒƒ Færri flyta av landinum, um tað ber til at taka ið hvussu er ein part av útbúgvingini í Føroyum ƒƒ Eitt útbúgvingarumhvørvi hevði gjørt tað munandi meira spennandi at flutt heim, hevði havt stóran vøkstur við sær, hevði lætt um hjá íverksetarum við at givið teimum betri atgongd at fólki við ávísum førleikum og lyft støðið í miðlunum ƒƒ Nordic Masters, har útbúgvingarstøð í ymsum londum samstarva um útbúgvingarnar, er eitt gott hugskot. Harvið fáa fólk eisini mettað trongdina til at uppliva heimin uttan fyri Føroyar ƒƒ Útbúgvingarnar skulu savnast í Tórshavn Summi vístu á, at tað er týdningarmikið, at fólk fara Fylgiskjøl uttanlands fyri at fáa íblástur og víðka sjónar­ring­in. Onnur siga hinvegin, at við einum útbúgvingar­um­ hvørvi í Føroyum er møguleiki fyri at víðka sjónarringin úr Føroyum. Fólk eru tó samd um, at vil ein lokka lesandi til, er neyðugt við spennandi fyrilesarum, einum góðum umhvørvi og góðum og øðrvísi útbúgvingum. Eitt nú ber til lokka fólk at lesa í Føroyum við at bjóða útbúgvingar úr einum meira óvanligum sjónarhorni. lesandi í Danmark á, at føroyingar eru sera væl lýddir í frálandsvinnuni, og tí eiga hesar útbúgvingar at raðfestast høgt. Altjóða næmingar kunnu tá eggjast til at koma til landið. Onnur vístu á, at meira eigur at gerast við at royna nýggja tøkni í Føroyum - sum t.d. tøkni til at framleiða hita og ravmagn. Somuleiðis vísa eitt nú tey lesandi í Danmark á, at tað hevur stóran týdning at lokka altjóða næmingar til Føroya at lesa. Bæði tí tað skapar eitt meira áhugavert umhvørvi og gevur meira íblástur, men eisini tí hesir næmingar geva samfelagnum eitt fíggjarligt íkast. Eitt nú segði ein, at í Aberdeen í Skotlandi hava myndugleikarnir roknað út, at hvør altjóða næmingur legði so nógvan pening og virksemi eftir sær í Aberdeen, at tað var nóg nógv til tvey starvspláss. Sum heild hildu fólk, at tað er jaligt, at viðurskiftini í Føroyum eru minni formlig og meira spontan samanborið við Danmark. Fólk umrøddu tað góða við at fólk hava minni skund í Føroyum, samstundis sum tey hildu tað vera neiligt, at ferðin á arbeiðsplássum er ov lág. Nøkur hildu tað vera meira hugaligt at arbeiða í Føroyum, tí skemt, mál og felags bakstøði gera tað lættari at vera saman. Tað vóru tó fleiri, sum nevndu, at tað er eitt stórt frælsi í tí, at tað eru so fá, ið kenna teg í í Danmark. Tey kendu seg eygleiddan og hildnan aftur í Føroyum. Fólk sakna eisini, at tað verður tosað jaligari um Føroyar, og tey sakna, at fólk gera meira burturúr, fyri at fáa útisetar at kenna seg vælkomnar heim. Fólk vóru av teirri fatan, at støðið á útbúgvingum er lægri í Føroyum samanborið við Danmark. Eitt nú varð nevnt í Suðuroy, at undirvísingin í føroysku studentaskúlunum er ótíðarhóskandi samanborið við t.d. Danmark, Noregi og Grønland. Mestsum øll vóru eisini samd um, at betri møguleikar eiga at vera fyri førleikamenning í Føroyum. Ov fá skeið verða útboðin frá almennari síðu, og tað ger tað torført hjá fólki at dagføra sína vitan. Ein, sum arbeiðir sum granskari í Føroyum, var ónøgd við, at privata vinnan er ov trek til at stuðla nýggjar verkætlanir. Nøkur eftirlýstu eisini betri samband millum útbúgvingarstovnar og vinnulívið, eins og gjørt verður í Íslandi. Somuleiðis eru ov fáar útbúgvingar, sum eru vinnuvendar. Tú kanst læra háttalagið til privatu vinnuna í Danmark, men føroyska vinnulívið er øðrvísi, og tí hóska útbúgvingarnar ikki altíð so væl til føroysk viðurskifti. Somuleiðis vísti ein av teimum Frítíðarlív, hugburður og netverkan í fakbólkum Nakrar av kvinnunum í Suðuroy vístu á skeiva hug­ burð­in í Føroyum til javnstøðu í sambandi við arbeiði og børn. Nakrar høvdu slept tankanum um at fáa eina góða yrkisleið í Føroyum. Eitt av mannfólkunum vísti tó á, at hann kendi seg noyddan at velja yrkisleið frá grundað á, hvar tey høvdu búsett seg. Tað er kortini týdningar­mikið fyri tey, sum eru flutt aftur til Føroya og hava búsett seg í Suðuroy, at tey vilja búgva í Suðuroy heldur enn aðrastaðni í Føroyum. Tey mettu, at tað eru fleiri útisetar, sum hava somu áskoðan. Tey lesandi í Danmark sakna eitt netverk millum útbúnar føroyingar í Føroyum. Tað er ov torført at fáa samband við onnur, og tú sært ov lítið til føroyskar akademikarar. Tey halda, at til ber at bøta um hetta við at brúka alnetið meira til at savna fólk. Tó meta Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 87 Fylgiskjøl tey, at tað, sum veruliga ger mun, er um eitt veruligt lestrarumhvørvi var í Føroyum. Ein vísti eisini á, at hann saknaði meira lív í býnum við kafélívi, tónleiki, sjónleiki o.s.fr. Nøkur vóru av teirri fatan, at Føroyar duga illa at taka ímóti útlendingum. Tey meta, at vit eiga at gera meira fyri at hjálpa fólki at læra mál og mentan, og tey halda, at nógvir føroyingar eru ov skjótir at flenna at og gera gjøldur burtur úr tilflytarum. Álit á politisku skipanina og tjóðskapur Fleiri tosaðu um politisku støðuna í Føroyum, ið hevur við sær, at tey ikki eru fegin um at flyta heim. Serliga nevndu tey: ƒƒ Mentanin verður raðfest ov lágt ƒƒ Politikarar lurta ikki eftir embætisverkinum ƒƒ Skipanin hevur alt ov lítið av virðing fyri serfrøði - summi vóru beinleiðis ill um hetta ƒƒ Útisetar eiga at hava valrætt, eins og útisetar úr eitt nú Avstralia og USA ƒƒ Ungdómurin er ov illa umboðaður Somuleiðis sakna fólk politiskt støðufesti, greiðar politisk ætlanir og gjøgnumskygni í politisku skipanini. Fjølmiðlarnir í Føroyum eru eisini ov veikir. Somuleiðis vóru tey ónøgd við, at fólk í Føroyum hava ov lítið av virkisfýsni og tykjast líkasæl. Nøkur vístu tó á, at tað er jaligt, at í Føroyum er tað lættari at sleppa framat og hava ávirkan. Tey, sum lesa í Danmark, høvdu eina týðiliga fatan av, at tey eru føroyingar, tó at tey eru uttanlands. Sum heild halda tey, at júst tá ið tú flytur til Danmarkar, fyllir tað nógv, at tú ert føroyingur, men sum frá líður fyllir tað minni. Tó kenna tey seg at varðveita føroyska samleikin. Ein vísti á, at føroyski samleikin hevur í veruleikanum lítið við bústað at gera. 88 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Kostnaðarstøði og bústaðarmøguleikar Fólk eru samd um, at kostnaðarstøðið er ov høgt í Føroyum. Sum heild mettu fleiri, at kostnaðarstøðið í mun til lønarlagið er ein tann størsta orsøkin til, at fólk setast aftur við at flyta til Føroya ella til at tey flyta av landinum. Nøkur, ið vóru búsitandi í Føroyum, søgdu, at høga kostnaðarstøðið kann noyða tey av landinum aftur. Fólk meta, at støk foreldur hava ikki ráð at flyta heim til Føroya, hóast tey ofta hava góðar útbúgvingar. Yvirhøvur halda nógv, serliga tey í Tórshavn, at munandi meira eigur at gerast fyri tey, sum ikki eru væl fyri fíggjarliga. Breið semja var um, at tað kostar ov nógv at seta búgv í Føroyum. Fólk sakna bíligari íbúðir og skipaði viðurskifti á íbúðamarknaðinum. Tað var serliga í Tórshavn, at fólk hildu, at kostnaðurin á bústøðum er ein vansi. Millum tey lesandi í Danmark var breið semja um, at næstan øll høvdu bestan hug til at búseta seg í Tórshavn og vóru jalig í umrøðuni av Tórshavnar Kommunu. Eitt nú helt onkur, at ókeypis busskoyringin í Tórshavn er eitt framtakshugað tekin at senda, og ein av teimum kvinnuligu lesandi umrøddi Tórshavn sum ein "lekkran lítlan stórbý". Nógv hildu, at prísurin á flogferðaseðlum til og úr Føroyum er ein trupulleiki. Fólk vístu fleiri ferðir á, at skal ein familja heim at vitja (í háárstíð), kostar tað einar 20.000 krónur. Onkur kendi seg tiknan til fanga, tí tey ikki høvd ráð at flúgva. Fólk nevndu eisini, at tað hevði gjørt tingini munandi lættari hjá lesandi, um tey kundu koma í okkurt slag av ALS-skipan í Føroyum, meðan tey leitaðu eftir arbeiði. Kunning, samskifti og skráseting, tá ið flutt verður til Føroya Tey lesandi mettu, at tað tá ið tú setur teg í samband við myndugleikar, tekur tað sum heild ov langa tíð at Fylgiskjøl fáa svar. Tey eru ónøgd við tænastuna og vantandi samskifti millum ymsu stovnarnar, aðalráðini og kommunurnar. Somuleiðis meta nøkur, at tað tekur ov langa tíð at fáa eitt føroyskt p-tal til børn hjá útisetum, og harumframt eru tað ov nógvir ymsir stovnar, ið tú skalt venda tær til, tá ið tú flytur heim. Tey, ið vóru búsitandi í Danmark, vístu á, at tað eigur at gerast lættari og skjótari at fáa børn á stovn, fáa V-tal o.s.fr. Fleiri nevndu, at tað hevði verið gott við einari heimasíðu um mannagongdirnar, tá ið tú flytur heim. Hvat skal gerast, hvar fært tú hjálp, hvønn skal tú venda tær til o.s.fr. Onkur helt somuleiðis, at tað eigur at verða kravt av kommunum, at tær hava dagførda kunning um mannagongdir til tey, ið flyta til kommununa. Føroyar eiga at vísa á virknari hátt, at vit vilja hava lesandi heimaftur. Tey, sum í løtuni lesa í Danmark, vístu á, at hóast Jobmatch er eitt gott tiltak, kann tað ikki berast saman við øll teldubrøvini, sum lesandi niðri áhaldandi fáa frá yrkisleiðardeplum á útbúgvingarstovninum. Har fáa tey innbjóðingar, og temum verður víst á møguleikar á arbeiðsmarknaðinum í Danmark. Føroyski arbeiðsmarknaðurin eigur í so máta at gera nógv meira fyri at lokka lesandi heim at arbeiða ella at fáa tey at skriva um føroysk viðurskifti. Fleiri vístu á, at kunning saknast um, hvat tú skalt lesa, um tú vilt arbeiða í Føroyum. Her hava lestrarvegleiðarar ein týðandi leiklut. Tó vístu nøkur á, at tað stendur eisini til teirra við nissjuútbúgvingum sjálv at vera við at skapa arbeiðspláss í Føroyum, og harumframt hevur tú nógv at bjóða meira siðvandnum fyritøkum, um tú hevur eina óvanliga útbúgving. Yvirhøvur var ein greið ábending um, at fólk, sum høvdu samband við føroyska arbeiðsmarknaðin - gjøgnum uppgávur, ella tí tey høvdu arbeitt, áðrenn tey fóru at lesa/í summarfrítíðini - høvdu lættari við at koma inn á føroyska arbeiðsmarknaðin og í størri mun fluttu heim. Onkur vísti á, at ein í størri mun skal bjóða miðnámsnæmingum út á arbeiðspláss at royna, hvussu tað er at arbeiða har. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 89 Fylgiskjøl Fylgiskjal 2 Niðurstøður frá viðmerkingum um fólkavøkstur, sum komu inn um heimasíðuna hjá Vinnumálaráðnum Hetta skjal er ein samandráttur av viðmerkingum frá ein­staklingum, feløgum, áhugabólkum og fyritøkum. Í alt komu einar hundrað viðmerkingar inn um heima­ síðuna hjá Vinnumálaráðnum. tí­lík­um umhvørvi í Føroyum varð mett, at ung fólk fóru lætt­ari at støðast her, og meira peningur fór at verða brúktur í Føroyum. - Harumframt vóru tað fleiri, sum vístu á, at fjarlestur er ein góður møguleiki í Føroyum. Inn komu nógv góð hugskot til, hvussu til ber at fáa fleiri fólk til Føroya. Fleiri viðmerkjarar høvdu eisini gjørt sær tann ómak at skriva longri frágreiðingar, har teir gjørdu vart við trupulleikar og forðingar fyri fólka­ vøkstri. Harumframt nevndu fleiri, at tey fegin vildu greiða nærri frá, um tørvur var á tí. Undirtøkan í sjálvum sær er eisini eitt greitt tekin um, at fólk vilja vera við til at skapa eitt betri og meira lokkandi sam­felag. Út­búgv­ ing og gransking, kostnaðarstøði og íbúðir, samband við vinnulívið og arbeiðsmøguleikar vóru tey evnini, ið flest fólk nevndu. Harumframt var nógv umrøða av vant­andi áliti á politisku skipanina, sam­band­in­um við út­heimin, vantandi kunning og etisk mál. Sum heild varð nógv áherðsla lagt á tað at raðfesta gran­ sk­ing og nýhugsan hægri. Hetta var bæði ítøki­liga í sam­ bandi við framleiðslu av ymsum slagi, á heilsu­­øk­in­um og viðvíkjandi gransking sum heild. Fólk vísti á tørv­in á hægri játtan og betri umstøðum fyri gransking, og at tað hevur týdning, at íverksetan verður knýtt at Fróð­skap­ ar­setrinum. Fleiri fólk vístu á, at út­flut­nings­virðið kann øk­jast munandi á hendan hátt. Onn­ur vístu á, at vit áttu at bjóða fleiri handligar út­búgv­ingar og rað­fest tær, ið vit hava, hægri. Dømi vóru nevnd sum fiskivinna og tøkni. Útbúgving og gransking Í sambandi við útbúgving og gransking varð sjóneykan mest sett á Fróðskaparsetur Føroya. Fleiri fólk bóru fram, at tey ynsktu, at Fróðskaparsetrið skuldi savnast á einum stað, og eitt veruligt umhvørvi skuldi skapast kring tað. Harumframt mæltu fólk til, at lestraríbúðir verða bygdar nærindis Setrinum, og at á økið, har sum Setrið er, sum heild skuldi gerast dámligari við mat­ stov­um o.ø. Nógv vístu á, at hetta hevði gjørt tað lokk­ andi at verða verandi í Føroyum. Somuleiðis varð víst á, at handils- og kafélívið kann gerast virknari í einum tí­lík­um umhvørvi kring Fróðskaparsetrið. Við einum 90 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Tað var breið semja um, at karmarnir kring út­búgv­ing í Føroyum skulu betrast og gerast meira lokkandi, eitt nú í sambandi við fólkaskúlan, miðnám og hægri út­búgv­ ingar. Onkur vísti eisini á, at tørvur er á at hækka støðið á barna- og ungdómsútbúgvingum og víðka um t.d. møgu­leikar at fara á eftirskúla í Føroyum og at før­leika­ menna seg. Kostnaðarstøði og samband við útheimin Nógv vísti á, at tørvur er á skipaðum og bíligum møgu­ leik­um at seta búgv í Føroyum t.d. íbúðum av ymsum slag ella lættari atgongd at grundstykkjum. Fólk halda, at tað er ov kostnaðarmikið, og at tað valdar ov nógv óvissa kring tað at finna bústað - serliga í Tórshavn, har nógvir viðmerkjarar tykjast vilja búgva. Fylgiskjøl Harumframt vóru tað fleiri, sum nevndu, at tað er ov kost­n­aðar­mikið at keypa gerandisvørur í Føroyum og at flyta inn vørur. Skotið var upp, at høga kostnaðarstøðið verður kannað. Onnur mæltu til, at avgjaldið á heilsu­ góðar vørur verður avtikið, og onkur vístu á, at tað kostar ov nógv at fáa flytigóðs við inn í landið. Við­merk­ ing­ar vóru eisini um, at skatturin eigur at lækka, og skatta­skipanin skal gerast meira stigvaksandi. orku fyri at skapa arbeiðspláss og fyri at vit kunnu vera minni bundin av at innflyta olju. Onnur vístu á, at fyri at skapa fleiri størv eigur tað almenna fyrst og fremst at brúka føroyskar fyritøkur í verkætlanum, at stuðla teim­ um nýútbúnu og at skunda undir fleiri tænastu­vinnur. Harafturímóti var onkur av teirri áskoðan, at útlendsk feløg eiga at fáa fyrimunir, um tey komu til Føroya. Almennar veitingar og tænastur Nógv nevndu, at tað er neyðugt við betri og bíligari sam­bandi við útheimin, og tey vístu sína ónøgd við kostn­aðin á loftvegis ferðaseðlum til og úr Føroyum. Tey hildu, at tað skapar eina kenslu av at vera fangaður í Føroy­um, tí nógv hava ring ráð at ferðast ofta. Onnur vísti á, at prísurin á ferðaseðlum forðar fyri vinnu­ligari og listaligari menning. Ein føroyingur bú­ sit­andi í Danmark segði, at "fólk, sum á ein ella annan hátt fáast við okkurt, sum krevur, at tú ferðast, ella at onn­ur ferðast til tín, hava sera trupult við at búgva í Før­oy­um." Í hesum viðfangi varð nevnt, at ferðaseðlar í mesta lagi eiga at kosta 1.000 krónur aftur og fram. Ein vísti á, at besta loysnin var, um landið keypir Atlantic Airways, so tað kann gerast ein stovnur líkur Strand­ fara­skipum Landsins, og á henda hátt kundi ein fjar­ ferð­ingar­leið verið skapt. Vinnulív og arbeiðsmøguleikar Nøkur sóknaðust eftir betri almennum tænastum og veitingum. Eitt nú vilja fólk hava eina betri barsils­skip­ an, sum er ájavnt við hana í Danmark og at hava betri tilboð til tey við serligum tørvi. Harumframt varð eis­ini nevnt, at útbúgvingarstuðulin eigur at hækka. Somu­ leiðis vóru tað nøkur, sum fegin vildu hava, at lesandi kundu koma upp í eitt slag av ALS-líkari skip­an eftir loknan lestur, meðan tey leita eftir arbeiði. Har­um­framt vísti onkur á, at tað eigur at vera lættari hjá út­lend­ing­ um at búseta seg í Føroyum, tey eiga at fáa betri tilboð um at læra føroyskt, og meira eigur at verða gjørt fyri, at út­lend­ingar kunnu gerast virknir í sam­felagnum. Víst varð eisini á, at stakir uppihaldarar eiga at fáa betri sømdir. Eitt nú varð nevnt, at teir eiga at fáa hægri lestrar­stuðul og fáa bústaðarstuðul (boligsikring). Eis­ini varð nevnt, at børnum eigur at verða útvegað stovns­pláss beinanvegin, tá ið foreldrini flyta til Føroya, soleiðis at tey sleppa til arbeiðis. Serliga hevur tað týdn­ ing fyri stakar uppihaldarar. Yvirhøvur verður sóknast eftir, at stakir uppihaldarar fáa eins góðar sømdir sum í Danmark. Nógv sóknaðust eftir, at vinnulívið og tað almenna sýna størri áhuga fyri lesandi. At tey ítøkiliga royna at vísa á møgu­leikar í Føroyum, brúka lesandi til uppgávur og yvir­høvur gagnnýta tær ritgerðirnar, sum lesandi kortini skulu gera. Eisini var tað onkur, ið sóknaðist eftir, at vinnu­lívið í størri mun setur fólk við útbúgving í starv. Politiska skipanin, álit og kunning Nakrar viðmerkingar vóru um, at Føroyar eiga at venda sær móti øðrum vinnumøguleikum og ikki einans seta sjóneykuna á fiskivinnuna. Eitt nú vístu fólk á at fram­­leiða vatn til sølu, at skapa nýskapanarmiðdeplar, at virka tara og at selja meira viðgjørdar fiskavørur. Har­umframt nevndi onkur týdningin av at menna grøna Eitt, sum gekk aftur í viðmerkingunum, var misálit á pol­itisku skipanini. Fólk líta ikki á, at politikarar taka røttu avgerðirnar ella at løgtingsarbeiðið er nóg skyn­ samt. Fleiri nevndu nepotismu í politisku skip­an­ini - kanska serliga í sambandi við fiski- og ali­vinn­una. Fólk vóru av teirri fatan, at skipanin ikki er nóg gjøgn­ um­skygd, og at tað er vantandi virðing fyri ser­frøð­ini. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 91 Fylgiskjøl Annað, sum funnist varð at, var ferða­endur­g jald hjá pol­itikarum og fráfaringaravtalur. skulu betrast og at sambondini til Havnina sum heild eiga at gerast betri. Fleiri fólk vístu eisini á, at tey sakna at hoyra fleiri góð­ar søgur úr Føroyum. Tey vilja fegin hoyra um góð viður­ skifti, og eisini varð víst á, at hetta eigur at vera ein upp­ gáva hjá t.d. Kringvarpi Føroya. Onnur vilja fegin hava eina "hotline" ella portal á netinum, sum gevur fólki leið­bein­ing, sum nýliga eru flutt heim. Onkur annar helt, at ein fundarstaður, har ið heimfluttir útisetar kunnu hittast, hevði gjørt tað møguligt hjá fólki at hjálpt hvør øðrum við ivamálum o.tíl. Ymiskt Fólk sóknaðust eftir einum arbeiðsportali til lesandi, starvs­stevnum (Jobmatch) til fólk búsitandi í Føroyum og betri kunning um útbúgvingartilboð í Føroyum. Onk­ur helt eisini, at vit eiga at fylgja við, hvussu langt fólk eru komin í teirra útbúgving og senda teimum eina kunning um, at vit fegin vilja hava tey heimaftur, tá ið prógvið er lokið. Niðurstøða Mentan, útjaðari og samferðsla Eitt av teimum evnunum, sum kom fyri oftari enn tey flestu, var, at fólk fegin vilja hava eina hægri játtan til lista­stuðul. Somuleiðis vóru tað nøkur, sum vístu á, at tey fegin vilja hava, at karmarnir til list gerast betri, at meira list kemur inn í skúlarnar, at fleiri íløgur verða gjørdar í listaverk og at bókasavnstænastur verða rað­ fest­ar hægri. Harumframt vilja nøkur fegin hava, at tað verður lættari hjá einstaklingum at ogna sær ein jarð­ar­ teig ella sleppa upp í part í einum felagshaga. Tað eru rættiliga fá, sum beinleiðis nevna tað, at út­jað­ arin ella miðstaðurin skal mennast. Nøkur fá meta, at út­jað­arin skal mennast, eitt nú vit at savna tey almennu størv­ini, sum hava nakað við útjaðaran at gera. Onnur halda, at tað fyrst og fremst er í miðstaðnum ella á støð­um við góðum sambandi til miðstaðarøkið, at fólk vilja búseta seg. Her varð eisini víst á, at tunnil eigur at gerast millum Eysturoy og Streymoy, at bussleiðirnar 92 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Eitt evni, sum fekk flestar viðmerkingar, var, at sam­ kynd skulu hava fleiri rættindi, eitt nú fáa rætt til at ganga saman í skrásett parlag og hava rætt til ætt­leið­ ing. Fleiri hava viðmerkt, at hetta hevði havt við sær, at fleiri samkynd flyta heim, og at tað eisini hevði verið eitt tekin um, at Føroyar eru vorðnar meira fram­burð­ ar­hug­aðar. Harumframt vóru tað nøkur, sum eftirlýstu størri javnstøðu millum kynini í Føroyum. Sum heild hava fólk tikið sera væl ímóti møguleikanum at senda viðmerkingar og hugskot inn. Nøkur evni hava verið meira eyðsýnd, tí tey hava verið nevnd ofta í viðmerkingunum. Tey eru: betri og bíligari bú­staðar­ møgu­leikar, at raðfesta hægri útbúgvingarøkið og at útbúgvingarnar eiga at savnast á einum stað, so Fróð­skaparsetrið kennist meira sum eitt hægri lestrar­ umhvørvi. Viðmerkingarnar bera heilt greitt boð um, at viðmerkjararnir halda, at fólkafráflyting er ein trupulleiki, sum samfelagið má gera nakað við, t.e. seta tiltøk í verk so skjótt sum gjørligt. Í einari viðmerking var eitt dømi, ið lýsti støðuna við frá­flyting væl. Tað var ein, sum er knýttur at ítrótta­ felagi, ið skrivaði: "Seinastu fimm árini eru 16 leikarar, sum hava verið partur av besta manshópinum hjá [felagnum], farnir til Danmarkar í útbúgvingarørindum. Sama tíðarskeið er bert 1 leikari heimafturkomin." Í so máta er lítil ivi hjá teimum flestu, ið hava sent arbeiðs­ bólk­inum viðmerkingar, at fráflyting er ein trupulleiki. Tó er hugaligt, at tað eru nógv ítøkilig uppskot í við­ merk­ing­unum, ið kunnu betra um støðuna, um tey verða sett í verk. Fylgiskjøl Fylgiskjal 3: Sosialar veitingar í Føroyum og Norðurlondum Norðurlendsk kanning vísir, at munurin millum inn­tøku hjá fólki á arbeiðsmarknaðinum og uttanfyri arbeiðs­ marknaðin er minni í Føroyum enn í grannalondunum Almannamálaráðið greining, 7. mars 2013 "Sosialar veitingar eru lægri í Føroyum enn í granna­ lond­um okkara". Hetta er ikki óvanligt at hoyra í pol­ itisk­um viðmerkingum, fjølmiðlum, greinum og frágreiðingum og í almenna kjakinum annars. Før­oy­ ing­ar - bæði í Føroyum og í útlondum - hava tí ta fatan, at neyðugt er at hækka sosialu veitingarnar fyri at vit kunnu fáa eitt betri og liviligari samfelag. Sostatt liggur eitt áhaldandi trýst á politisku skipanina um at betra okk­ara sosialu skipanir. Almannamálaráðið hevur í nøkur ár luttikið í norður­ lend­ska samstarvinum í Nososco, sum samanber sosi­ al­ar skipanir tvørtur um norðurlendsku landamørkini. Kann­ing­arnar vísa, at sosialar veitingar í Føroyum í høvuðs­heitum eru á hædd við grannalondini. Sam­an­ ber­ingar skulu tó takast við tí fyrivarni, at tað ber illa til at samanbera veiting fyri veiting. Til tess eru skip­ an­irnar ov ymiskar. Í staðin verða ávísar familju­týp­ur í ávísum støðum samanbornar. Tað kann t.d. vera tøka inn­tøkan hjá einum persóni, sum hevur verið á arbeiðs­ markn­aðinum í 25 ár, sum verður fyri­tíðar­pen­sjón­istur. Ella tøka inntøkan hjá einum stakum uppi­hald­ara við einum barni, sum býr í vanligum leigu­bústaði. Tá tað er skrivað "í høvuðsheitum", so er tað tí, at tær stóru skipanirnar, sum eru í øllum norðurlondunum, so sum fyritíðarpensjón, sjúkradagpengar, forsorgarhjálp, veitingar til stakar uppihaldarar o.a. - eru á hædd við grannalondini. Eisini aðrar skipanir, sum skipanarliga ikki hoyra til almannaøkið, til dømis arbeiðsloysisstuðul og útbúgvingarstuðul, eru á hædd við grannalondini. Men einstakar skipanir eru eisini, har sjónligur munur er á - eitt nú veitingar í sambandi við barsil (styttri tíð), og føroyingar hava ikki eins og danir rætt til eftirløn. Ongantíð verið eitt endamál at javnseta upphæddirnar millum londini Eitt sereyðkenni fyri norðurlendsku vælferðar­sam­ feløgini er, at trygdarnetið hjá teimum, sum ikki arbeiða, er á lutfalsliga høgum støði í mun til aðrar partar av heiminum. T.v.s. at fíggjarliga kom­pensa­ sjón­in - og harvið inntøkan - hjá teimum, sum ikki arbeiða, er lutfalsliga høg í mun til tey, sum arbeiða. Men tað er týdningarmikið at undirstrika, at fíggjarliga kom­pensa­sjónin verður sædd í mun til onnur, sum liva í sama samfelag. Tað hevur ongantíð verið eitt mál hjá norðurlendingum at javnseta upphæddirnar í teimum einstøku veitingunum landanna millum. T.d. miða íslendingar ikki eftir at fáa sama støði á almanna­veit­ ingum sum í Norra. Lønarlagið í Norra er gott 140 % hægri enn í Íslandi, og skulu íslendingar hava eins høg­ ar almannaveitingar sum norðmenn, so verða almennu veit­ingarnar hægri enn lønirnar. Hevur tú hetta í huga, so er eyðsýnt, at tað ikki er nøkt­ andi bara at samanbera eina upphædd í Føroyum við til­svarandi veiting í einum øðrum landi, tá politikarar leggja til rættis fordeilingspolitikk. Men prinsippini líkjast Prinsippini í fleiri av norðurlendsku skipanunum líkjast. Til dømis eru arbeiðsloysisdagpengar umleið 80% av inn­tøkugrundarlagnum. Hvat faktisku dagpengarnir eru í grannalandinum er ikki eitt parametur, sum verður brúkt í ásetanini av veitingum. Hinvegin er tað í Før­ oy­um ikki óvanligt í almennum kjaki at samanbera við sjálv­ar veitingarupphæddirnar í Danmark. Í fleiri um­ før­um hevur alment verið víst á munin á fíggjar­lig­um korum hjá fólkapensjónistum í Danmark og Føroyum Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 93 Fylgiskjøl og munin á stuðli til stakar uppihaldarar í Føroyum og Danmark o.s.fr. Tað er ein sannroynd, at vit missa ein stóran part av fólkagrundarlagi okkara til Danmark, og sostatt er tað eisini í ein ávísan mun neyðugt at taka atlit til donsk viðurskifti. Og tað er somuleiðis ein sann­ roynd, at nógvar føroyskar sosialar veitingar bæði í lóg og upphæddum líkjast donskum sosialum veit­ing­um. av eini miðalløn, sum blívur hæg­sti fyritíðarpensjónistur, so hækkar tøka inntøkan upp í 120 % í mun til inntøkuna frammanundan fyri­tíðar­pensjónina. Kompensasjónsgrad við fyritíðarpensjón 120 100 Sambært hagstovunum er miðallønin eftir skatt í Dan­ mark gott 30 % hægri enn í Føroyum, og tá sosialu veit­ ing­ar­nar eru áleið eins høgar, so merkir tað, at mun­urin mill­um arbeiði og ikki-arbeiði er minni hjá okk­um enn aðrastaðni. Her skal eisini havast í huga, at tað eru munandi fleiri fólk í Føroyum enn aðrastaðni, sum ar­ beiða niðursetta tíð, og sum harvið hava lut­fals­liga lág­ ar lønarinntøkur. Tað er tí ikki óvanligt at fáa hægri inn­ tøku, tá mann fer frá lønararbeiði til al­manna­veiting. Munurin millum arbeiði og ikki-arbeiði í norðurlondum Kompensasjónsgrad vísir veitingarstøðið í mun til løn­ ar­lagi. Samanberingarnar eru gjørdar útfrá tí sokallaða average wage (aw), sum er roknað eftir OECD-stand­ ard­um og verður vanliga brúkt til samanberingar mill­um lond. Ein aw100 er ein miðal inntøka fyri full­tíð­ar­arbeiði, meðan aw67 svarar til 67 % av eini miðal­inn­tøku o.s.fr. Nevnast skal, at ein ársinntøka fyri ein føroysk-an aw100 í 2011 var 308.665 kr. Kompensasjónsgradin hjá einum aw100 vísir, hvussu tøka inntøkan - t.v.s. eftir skatt og onnur gjøld - broyt­ist, tá mann fer frá arbeiði til t.d. eina almanna­veit­ing. Talv­an niðanfyri skal lesast soleiðis, at inntøkan áðrenn al­manna­ hendingina er 100 %. Talvan vísir, at tá ein mið­al­løntur føroyingur fer frá fulltíðararbeiði til hægstu fyri­tíðar­ pensjón (næstytsti reyði stabbin til vinstru), so lækk­ar tøka inntøkan niður í 88 % í mun til inntøkuna framm­an­undan. Er tað ein persónur, sum hevur eina løn, sum svarar til 67 % 94 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 80 60 40 20 0 Danmark Føroya hfp Føroya mfp aw67 Føroyar Finnland lfp Norra Svøríki aw100 hfp: hægsta fyritíðarpensjón; mfp: miðal fyritíðarpensjón; lft: lægsta fyritíðarpensjón Á næstu síðu sæst kompensasjónin við arbeiðsloysi. Fyri ein ordans skyld eru føroysku tølini fyri bæði 2011 og 2013 við í myndini. Hámarksveitingin lækkaði úr 20.000 niður í 17.500 kr./mðr. í 2012, og tískil eru bæði árini tikin við. Veitingin er treytað av inntøku frammanundan arbeiðsloysi. Í Danmark er veitingin 90 % av inntøkuni frammanundan, meðan í Føroyum var veitingin 80 % í 2011 men lækkaði til 75 % í 2012. Men hámarksveitingin er hægri í Føroyum, og tí er kompensasjónin á hámarksveitingini hægri í Føroyum. Í hinum norðurlondunum er veitingin við arbeiðsloysi: Finnland 70 % av inntøkuni; Ísland 70 % av inntøkuni; Norra 62,4 % av inntøkuni; Svøríki 80 % av inntøkuni. Myndin vísir kompensasjónina hjá miðalløntum, og í hes­um førum er veitingin í øllum londunum av­markað av einum hámarki. Um myndin í staðin vísti kom­pensa­ Fylgiskjøl sjón hjá lágløntum, hevði veitingin verið undir há­mark­ in­um, og tað hevði sostatt ávirka munin millum londini nakað. Sosialhjálp í % av miðalløn - støk við einum barni 100 80 Kompensasjónsgrad arbeiðsloysi aw100 60 100 40 80 20 60 0 40 Danmark FO 2011 FO 2013 Finnland Ísland Norra Svøríki FO 2011 hámarksveiting 20 0 Danmark FO 2011 FO 2012 Finnland Ísland Norra Svøríki Niðanfyri sæst, hvussu nógv sosialhjálpin er í prosent av miðalløn. Sosialhjálp eitur í Føroyum forsorgarhjálp. Samsvarandi veitingin í Danmark er kontanthjálp. Sosialhjálp er tað niðasta trygdarnetið og verður veitt, tá allir aðrir møguleikar eru troyttir. Sosialhjálp í % av miðalløn - støk uttan børn 80 Frá 1. januar 2013 varð skipanin í Føroyum broytt grundleggjandi, og tí er talið fyri 2013 eisini tikið við í myndina omanfyri. Í Føroyum er farið burtur frá sokallaðum tørvsmettum veitingum til fastar veitingar. T.v.s. at í 2011 vóru veitingarnar individuelt ásettar, tó í mesta lagi svarandi til stabban omanfyri. Í øllum samanberingunum er hædd tikin fyri ymsum barnastuðlum og bústaðarstuðli. Á útreiðslusíðuni er hædd tikin fyri skattum og arbeiðsmarknaðargjøldum. Í síðstu talvuni er eisini hædd tikin fyri dagstovnagjaldi. Trupult at samanbera fólkapensjónina 70 At samanbera pensjónsskipanirnar í norðurlondum er bert í sera avmarkaðan mun gjørligt. Sjálvt millum Danmark og Føroyar eru fleiri fyrivarni, sum skulu havast í huga, um tað skal vera heilt neyvt. Við undantak av Danmark og Føroyum, er tað í stóran mun talan um tvungnar egnar pensjónsskipanir, og hjá hesum er pensjónsinntøkan individuel. 60 50 40 30 20 10 0 Danmark FO 2011 FO 2013 Finnland Ísland Norra Svøríki Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 95 Fylgiskjøl Fólkapensjónssatsir í donskum krónum hjá teimum, sum ikki hava spart upp til egna pensjón Danmark 9.350 Føroyar 9.419 Finnland 5.132 Ísland 7.053 Norra 13.024 Svøríki 5.591 Fyrivarni: satsir frá 2011 umroknaðir til DKK við gjaldoyra pr. dags dato Í Finnlandi, Íslandi, Norra og Svøríki eru bert fá fólk, sum fáa hesar upphæddirnar. Egnar pensjónsuppsparingar hava við sær, at samlaða inntøkan blívur hægri. Í Føroyum eru tað 60-70%, sum fáa upphæddina omanfyri, og í Danmark eru tað 5060%, sum fáa upphæddina. Í donsku upphæddini er eldrakekkurin við, men ikki pensjón frá ATP. Miðal ATP í 2011 var 1.058 kr. (skattskyldugt). Tað kann nevnast at eldrakekkurin byrjar longu at lækka við inntøku á 16.000 kr./ár, og ATP verður roknað upp í tað inntøkuna, sum mótroknar eldrakekkin. Harumframt er tað bústaðarískoyti, sum í hinum londunum hevur týdning fyri tey, sum búgva til leigu. Men havast skal í huga, at tey, sum fáa høgt bústaðarískoyti, eisini hava uppaftur hægri bústaðarútreiðslur. Sambært kanning um korini hjá fólkapensjónistum í Føroyumi eru tað 84 % av øllum fólkapensjónistum, sum hava null krónur í útreiðslum til húsaleigu ella bústaðarlán. ella verri kor enn aðrastaðni. Norðurlendska kanningin fevnir eisini um keypikraft, men vit mangla upplýsingar í Føroyum, fyri at vera við í hesum pørtunum av kanningunum. At veitingarnar eru lutfalsliga høgar í Føroyum kann vera neyðugt, tí ábendingar eru um, at kostnaðarstøðið er høgt í Føroyum. Tá krevst ein hægri inntøka fyri at hava eitt minimum livistøði. Soleiðis sum bústaðarmarknaðurin er háttaður, er eisini í ávísum førum neyðugt við lutfalsliga høgum veitingum. At samanbera almannaveitingar við løn er bert eitt av fleiri møguligum parametrum, sum atlit kunnu takast til, tá talan er um sosiala trygdarnetið. Um ætlanin er at betra um korini hjá fíggjarliga sperdum borgarum, er hækking av veitingum ein háttur, men tað eru eisini onnur amboð enn beinleiðis fíggjarligur stuðul. Sosiala trygdarnetið er sjálvsagt annað enn veitingin til uppihald. Tað snýr seg um bústaðarpolitik, stuðul til heilivág, stuðul til viðgerðir og hjálpitól og so øgiliga mangt annað. Tað snýr seg um, at tey, sum eru í serligum sosialum støðum og hava serligan tørv, kunnu hava eina rímiliga tilveru. Hetta notatið lýsir sostatt bert ein heilt lítlan part av sosialu heildarmyndini. Til ber ikki út frá hesum at siga, um sosiala trygdarnetið er verri ella betri enn í grannalondum okkara. Yvirlit yvir veitingar og lønarinntøkur í Føroyum eftir skatt Niðanfyri er eitt yvirlit yvir inntøku hjá láglønarbólkum og hjá fólkum, sum fáa almannaveiting. Inntøkan er eftir skatt og møgulig arbeiðsmarknaðargjøld. At betra um fíggjarligu korini Sum tað sæst omanfyri, er munurin millum arbeiði og ikki-arbeiði minni í Føroyum enn í øðrum londum. Tað ber tó ikki út frá hesum kanningunum at siga, hvørt fólk, sum fáa sosialar veitingar í Føroyum, hava betri 96 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Til yvirlitið niðanfyri skal viðmerkjast, at tað eru ávísar veitingar og annað, sum allir stakir uppihaldarar hava rætt til. Tað er barnagjald, barnaískoyti og barnafrádrátturin í skattinum. Hesar veitingar eru ikki Fylgiskjøl við í yvirlitinum. Veitingarnar til stakar uppihaldarar eru ikki treytaðar av støðu á arbeiðsmarknaðinum, og sostatt ávirkar hetta ikki munin á inntøku millum arbeiði og ikki-arbeiði. Harumframt skal nevnast, at skattur, arbeiðsmarknaðargjøld og Heilsutrygd er trekt frá. Útreiðslur til fakfelag í sambandi við arbeiði, sum er umleið 300 kr./mðr., er ikki trekt frá. Mánaðarligar upphæddir eftir skatt, arbeiðs­ marknaðargjøld og heilsutrygdargjald: S&K byrjunarløn full tíð FA-tímaløntur full tíð ALS - hámarksgjald Hægsta fyritíðarpensjón Miðal fyritíðarpensjón Lægsta fyritíðarpensjón Forsorgarveiting støk u/børn Forsorgarveiting stakir uppihaldarar Arbeiðsbúgving støk u/børn Arbeiðsbúgving stakir forsyrgjarar Fólkapensjón - støk (uttan aðra innt.) Fólkapensjón - gift tilsamans 11.068 11.800 10.918 12.902 10.658 9.382 8.139 9.476 9.030 10.368 9.779 16.349 Í Føroyum er barnafrádrátturin í miðal 1.051 kr. fyri øll børn 0-17 ár. Í Tórshavnar kommunu er barnafrádrátturin 1.200 kr. pr. barn. Børnetilskud til enlige í Danmark = Barnaískoyti í Føroyum Stakir forsyrgjarar í Danmark fáa 432 kr. pr. barn umframt 440 kr. (men ikki pr. barn). Í Føroyum er barnaískoyti 544 kr. pr. barn. Børnebidrag í Danmark = Barnagjald í Føroyum Børnebidrag í Danmark er 1.247 kr./mðr. pr. barn. Barnagjaldið í Føroyum er 1.074 kr./mðr. pr. barn. Sum kunnugt er tað bústaðarstuðulin, sum er ein týðandi munur millum í fíggjarligu korini hjá barnafamiljum á leigumarknaðinum í Føroyum og Danmark. Hetta er tó í stóran mun avmarkað til tey, sum eru støk við børnum. i Fróðskaparsetur Føroya, Søgu- og samfelagsdeildin, Juli 2010: Í triðja aldri ráða vit yvir degnum - ein kanning av livikorum hjá fólkapensjónistum. Javnan verður víst á góðu viðurskiftini hjá barnafamiljum í Danmark í sambandi við ymsu barnaískoytini. Hartil er at siga, at skipanirnar í Føroyum og Danmark líkjast. Barnakekkur í Danmark = Barnafrádráttur í Føroyum Barnakekkurin í Danmark í 2013 er pr. barn: 0-2 ár: 1.433 kr./mðr. 3-6 ár: 1.134 kr./mðr. 7-17 ár: 893 kr./mðr. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 97 Fylgiskjøl Fylgiskjal 4 Human capital (fólkatilfeingi) NORA hevur saman við OECD gjørt eina búskaparliga greining av Íslandi, Grønlandi og Føroyum víðvíkjandi búskaparvøkstri í fjarskotnum økjum (OECD, 2011).71 Í greiningini verður hugtakið Human Capital ella fólkatilfeingi brúkt sum ein av stóru avbjóðingunum á einum øki. Greiðast kann soleiðis frá Human Capital: ƒƒ Human Capital er heildarvirðið á førleikum, vitan, sosialum eginleikum, persónligum eginleikum og skapan, ið ein persónur, roknaður sum arbeiðsmegi, framleiðir í búskaparligum virði. Íløgur í Human Capital verða ofta roknaðar sum útbúgving og førleikamenning. Í greiningini hjá OECD verður sagt um NORA-økið, at íløgur í fólkatilfeingið í mun til útbúgving og førleikamenning eru avgerandi fyri menningina av vøkstri, t.d. í tøkni og vitanartungum vinnum. Eisini verður í OECD-greiningini staðfest, at í alheimshøpi eru nøkur ferðingarmynstur, sum eru týðilig og ganga aftur. Um møguleikar eru fyri arbeiði, so flyta fólk ofta heim aftur. Ofta hendir hetta eftir, at tey hava fingið børn. Íbúgvafrøðiligi týdningurin av hesum kann vera serstakliga góður, um tey longu hava funnið sær útlendskan maka. Harafturat koma fólk aftur við vitan og tilfeingi, sum tey hava fingið aðrastaðni, og hevur tað tí nógv at siga fyri Human Capital ella heildarfólkatilfeingið. 98 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Nøkur OECD-tilmæli til politikk (OECD 2011): ƒƒ Tey, sum áður hava búð á einum øki, eru tey, sum mestu líkindi eru fyri, at tey flyta aftur hagar ƒƒ Tað er ikki neyðugt at fáa øll, sum eru flutt, at flyta heim aftur. Set heldur fokus á tey, sum hava børn og leita eftir einum betri lívi og einum betri umhvørvi hjá børnunum at vaksa upp í ƒƒ Set fokus á tey lesandi, sum eru útbúgvin á økjum, sum hóska til tørvin, ið landið hevur, ella eru eyðsýndir vinnumøguleikar hjá landinum ƒƒ Skipa soleiðis fyri, at fyrimunirnir við at flyta heim eru sera sjónligir hjá eini familju ƒƒ Tryggja, at búskaparligu fyrimunirnir eru útgreinaðir í útlandinum, har útisetarnir eru, og skapa møguleikar hjá teimum, sum ynskja tað, at flyta heim Hesi tilmæli eru øll áhugaverd í sambandi við heildarætlanina. Fylgiskjøl Fylgiskjal 5 Lívsinntøka Á danska arbeiðsmarknaðinum hevur verið roknað út, hvussu høg lívsinntøkan er fyri ymiskar fakbólkar. Hendan greining er frá 2009, og tað er Arbejdernes Erhvervsråd, ið hevur gjørt hana: http://www.ae.dk/analyse/store-forskelledanskernes-indkomst-gennem-livet Her verður m.a. staðfest, at um tú tekur eina longri hægri útbúgving, fært tú í miðal eina inntøku upp á 18,4 mió. kr. (tøk inntøka eftir skatt) ígjøgnum lívið. Um tú hinvegin velur at taka eina styttri hægri útbúgving (t.d. námsfrøðing) kanst tú í miðal vænta at fáa 12,9 mió. kr. í tøkari inntøku. Um tú tekur eina styttri hægri útbúgving (t.d. elektrikara), er inntøkan 12,2 mió. kr. fyri alt lívið. Til seinast verður roknað út, at ein ófaklærdur hevur eina inntøku á 9,1 mió. kr. ígjøgnum lívið. Hetta kann flytast á føroysk viðurskifti frá einum samfelagsbúskaparligum sjónarmiði. Fyri hvønn persón, ið ikki flytur heim til Føroya eftir loknan lestur, missir samfelagið inntøkur (varlig meting) fyri 30 mió. kr. fyri hvønn persón (roknað sum bruttoinntøka), um viðkomandi hevur eina hægri útbúgving. Inntøkan, sum samfelagið fær frá einum ófaklærdum, er bert helvtin av inntøkuni fyri ein við hægri útbúgving, tá ið hugt verður at lívsinntøkuni hjá persóninum. Mist inntøka fyri Føroyar roknað fyri hvørji 100 fólk við hægri útbúgving (nøkur dømi) Stutt tíðarskeið - fyri hvørji 100 fólk, sum hava eina hægri útbúgving, sum tey ikki flyta heim við, roknað yvir eitt tíðarskeið á 5 ár (inntøka fyri samfelagið á 500.000 kr. um árið): - 250 mió. kr. Miðallong tíðarskeið - fyri hvørji 100 fólk, sum hava eina hægri útbúgving, sum tey ikki flyta heim við, roknað yvir eitt tíðarskeið á 10 ár: - 500 mió. kr. Longri tíðarskeið - fyri hvørji 100 fólk, sum hava eina hægri útbúgving, sum tey ikki flyta heim við, roknað yvir eitt tíðarskeið millum 40-50 ár: - 2-3 mia. kr. í inntøku. Her er kostnaðurin fyri at útbúgva fólk tey fyrstu lívsárini ikki drigin frá, men tað hevur ikki so stóran týdning í hesum sambandi. Grundarlagið undir hesi útrokning er, at lívslønin er tann sama, sum virðið á einum persóni er fyri samfelagið. Hendan útrokning verður t.d. nýtt, tá ið roknað verður við virðisøking fyri almenna geiran. Tá ið tað snýr seg um privata geiran, hevur ein persónur vanliga meiri virði enn sína løn. Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 99 Fylgiskjøl Fylgiskjal 6 Nýútbúgvin - rætt til arbeiðsloysisstuðul Talið er grundað á, at tey, sum hava eina hægri útbúgving ella vinnuførleikagevandi útbúgving annaðhvørt frá lærustovni í ella uttan fyri Føroyar, fáa útgjald úr ALS í 6 mánaðir. Studni metir, at uml. 450 nýútbúnir føroyingar við hægri útbúgving (styttri, miðallangari ella langari) kundu roynt at fingið arbeiði á tí føroyska arbeiðsmarknaðinum árliga. Av hesum eru 300 útbúgvin í Føroyum og restin er uttanlands (mett verður, at helvtin av teimum 300, sum eru útbúgvin uttanlands, koma til Føroya hvørt ár). Hinvegin eru tað fleiri av teimum, sum koma aðrastaðni frá, sum kunnu hava trupult við at finna arbeiði, tí tey t.d. ikki hava eitt tilknýti til arbeiðsmarknaðinum og sakna netverkið í Føroyum. Her nýta vit donsk tøl72, ið siga, at nýútbúgvin eru tríggjar ferðir so nógv í vanda fyri at gerast arbeiðsleys enn restin av arbeiðsmarknaðinum; t.e. av teimum 150, sum flyta heim, verða í miðal 13,5% arbeiðsleys teir fyrstu seks mánaðirnar (mest tann fyrsta mánaðin). Hetta vil siga 20 fólk. Av tí at hetta er ein nýggj skipan, er ilt at meta um, hvat hon kemur at kosta. Sambært ALS eru tað uml. 10% (januar 2013) av teimum arbeiðsleysu, sum hava eina hægri útbúgving. Hetta kann samanberast við, at tað fyri allar føroyingar eru uml. 25%, sum hava eina hægri útbúgving (Hagstovan, Manntal). Sostatt hava væl útbúgvin fólk lættari at fáa arbeiði enn tey uttan útbúgving. Í alt kann væntast, at 34 nýútbúgvin koma í ALSskipanina, og fer hetta at kosta 34 x 6 mánaðir x (14.000) = 2,856 mió. kr. um árið. Um skipanin fer at galda í 12 mánaðir, verður kostnaðurin minni enn tað dupulta, tí fleiri fáa arbeiði, sum mánaðirnir ganga. Ábendingar eru um, at tey útbúnu í Føroyum mest sum øll fáa eitthvørt arbeiði (300 fólk hvørt ár), tí kann arbeiðsloysisprosentið fyri tey varliga metast til 4,5% (14 fólk); tað er tað sama sum fyri restina av arbeiðsmarknaðinum. 100 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur Hinvegin kann roknast við, at vinningurin av, at útbúgvin fólk koma til Føroya, er nógv størri, um tað eydnast teimum at fáa arbeiði. Fær viðkomandi arbeiði, skal hann bert arbeiða nakrar mánaðir fyri at hava skapt vælferð (BTÚ) fyri tað, ið viðkomandi hevur fingið í ALSstuðli. Notur Notur 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Arbeiðsbólkurin vildi fegin havt tosað við aðrar útisetar enn teir, ið eru búsitandi í Danmark og í Englandi, men avmarkaða tíðin forðaði hesum. Arbeiðsbólkurin hevur tó um aðrar samskiftismiðlar fingið íkast frá útisetum uttan fyri Danmark. Bólkasamrøðan varð hildin í miðstaðarøkinum, men fólk, ið eru búsitandi í Norðoyggjum, Eysturoynni og øðrum bygdum uttan fyri Havnina, luttóku. Fortreytirnar fyri framskrivingina er, at burðartíttleikin minkar niður í 2,15, og livialdurin økist nakað við lítlari fráflyting (uml. 100 um árið) Kelda: Hagstova Føroya Kelda: Hagstova Føroya Kelda: Hagstova Føroya Hamilton, L. C. og Otterstad, O. (1998). "Sex ratio and community size: Notes from the Northern Atlantic", Population and environment: A journal of interdisciplinary studies, 20 (1): 11-22. Mobilitetstyregruppen (2010). "Mobilitet i Grønland: Sammenfatning af hovedpunkter fra analysen af mobilitet i Grønland", 2. udgave. Mobilitetstyregruppen (2010). "Mobilitet i Grønland: Sammenfatning af hovedpunkter fra analysen af mobilitet i Grønland", 2. udgave. Eurostat (2000). "Push and pull factors of international migration", Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities. Corbett, M. (2007). Learning to Leave The Irony of Schooling in a Coastal Community. Halifax: Fernwood Publishing. Kelda: Studni Kelda: Studni Olsen, J. M. (2010) "The Faroe Islands: Studying abroad: Welcome exposure or brain drain?" í Saarikallio-Torp, M. Og Wiers-Jenssen, J. (eds.). Nordic students abroad: Student mobility patterns, student support system sand labour market outcomes. 109-118. Hagstova Føroya Godfrey Baldacchino: Population Dynamics from Peripheral Regions: A North Atlantic Perspective, Refereed Articles, Feb 2008, no 27, European Journal of Spatial Development. Peter Arbo, Hvordan kan de statlige høgskolene styrke sin posisjon som regionale utviklingsaktører? Gransk­ing­ar­grund­aðar útbúgv­ingar eru eyðkendar við, at tað eru virk­nir gransk­arar, sum hava ábyrgd av, at út­búgv­ingin altíð hev­ur støði í nýggjastu gransk­ing­ar­úr­slit­un­um og vit­anarmenningini. Kunskapstriangeln i Norden, Kartläggning av strategier och genomförda aktiviteter, Göran Melin och Linda Blomkvist (Faugert & Co Utvärdering) http://www.hagstova.fo/portal/page/portal/HAGSTOVAN/ Hagstova_Foroya/tema/GRANSKING_MENNING Í átøkum 1, 4 og 9 er tørvurin á fleiri vinnuførleikagevandi útbúgvingum eisini umrøddur. 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 Briggs, A.R.J.; Clark, J. and Hall, I. (2012). "Building bridges: Understanding student transition to university", Quality in Higher Education, iFirst article, 1-19. Universitets- og bygningsstyrelsen (2009). Campus og studiemiljø: Fysiske rammer til morgendagens universiteter. s 106. Eitt kollegium er ofta ein rættiliga stór eind við nógvum íbúðum til lesandi. Við hvørt er talan um sjálvstøðugar íbúðir, men tað kann eisini vera kømur, har lesandi eru felags um køk. Dansk Studerendes Fællesråd. Løgtingslóg nr. 63 frá 23. Juni 1983 um bústaðarhús til fólk í útbúgving, við seinni broytingum.  Løgtingsmál nr. 91/2012. Uppskot til løgtingslóg um broyting í løgtingslóg um meirvirðisgjald. Kelda: Manntal http://www.oecd.org/economy/surveys/49447668.pdf http://nyhederne.tv2.dk/article.php/id-47731214:oecdboligskat-skal-op-i-danmark.html Kostnaðarmetingin er ein leys meting. Hon er grundað á tey, sum fáa fíggjarligt frípláss, har arbeiðsbólkurin hevur mett, at tey í stóran mun eru stakir uppihaldarar. Støðið er tikið í fríplássum í Tórshavnar Kommunu samanborið við mongd av børnum á stovnum í kommununi og fólkatali, og síðan er lutfallið roknað í mun til fólkatalið í síni heild í landinum. Løgtingslóg nr. 87 frá 1. september 1983 um áseting av skatti. Kelda: Hagstova Føroya og Fíggjarmálaráðið. Talið er grundað á 6.500 kr.* 3200 familjur, sum hava 3 børn ella fleiri. 3200 er ein meting grundað á hagtøl hjá Hagstovu Føroya. Løgtingslóg nr. 87 frá 1. september 1983 um áseting av skatti. Kostnaðarmetingin er grundað á lønar- og burðarhagtøl fyri 2011 og hvussu nógv barnburðarfarloyvi, sum pápar hava tikið. Kelda: Hagstova Føroya. Landsverk (2012). "Føroyar sum ein býur: Samferðsluætlan 2012-2024: Strategi og mál", 1. partur, s. 39. Staksberg, K. J. (2012). "Hava Føroyar kós ímóti havsins dýpi", Sosialurin 23. november. Holm, D. (2012). "Førleikamenning og arbeiðsmegi: Tørvurin hjá føroyskum fyritøkum". Granskingardepilin fyri samfelagsmenning. Arbeiðsrit 29/2012. Evaluation of the graduate talent pool internship scheme (2011), Department for Business, Innovation and Skills,BIS Research Paper 28. Talið er grundað á donsku skipanini, sum veitir 12.500 kr. í ískoyti til fyritøkur í seks mánaðir. http://vover.dk/fagomrader/ videnspilo/. Corbett, M. (2007). "All kinds of potential: Women and outmigration in an Atlantic Canadian coastal community", Journal of rural studies, 23, 430-442. Hamilton, L. C. og Otterstad, O. (1998). "Sex ratio and community size: Notes from the Northern Atlantic", Population and Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 101 Notur 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 environment: A journal of interdisciplinary studies, 20 (1): 11-22. Kelda: Nám Tann norðurlendski millumtjóðasáttmálin um almannatrygging (Nordisk Konvention af 18. august 2003 om social sikring) varð víðkaður 1. juli 2005 til eisini at fevna um Føroyar. Tó so er sáttmálin ikki galdandi fyri innanhýsis viðurskifti millum Føroyar og Danmark. Viðurskiftini, sum eru galdandi millum londini, eru tilskilað í Aftale af 26. august 1993 mellem Arbejdsministeriet og Færøernes Landsstyre om koordination af arbejdsløshedsforsikring. Í árinum 2010/11 vóru 1240 lesandi uttan fyri Føroyar. Kelda: Studni. Hesar viðmerkingar eru m.a. frá MFS, Føroysku ráðgevingini í Keypmannahavn, frá fokusbólkum og teimum almennu viðmerkingunum, ið eru innkomnar um heimasíðuna. Norðuratlantsbólkurin á Fólkatingi (2007). "Hví føroyingar búseta seg í Danmark". Lærlingar eru ikki fevndir av skipanini, tí teir frammanundan hava havt A-inntøku í Føroyum og kunnu tí melda seg inn í ALS eftir, at lærutíðin er lokin. Tey, sum hava verið í læru í øðrum Norðurlandi og hava verið meldað í ein A-kassa, hava eisini frammanundan møguleika at melda seg inn í ALS. Løgtingslóg nr. 86 frá 1. september 1983 um landsskatt og kommunuskatt. Løgtingslóg nr. 87 frá 1. september 1983 um áseting av skatti. Anordning nr. 182 frá 22. marts 2001. Ikrafttræden for Færøerne af udlændingeloven, sum broytt við anordning nr. 704 frá 29. juni 2012 ("Útlendingalógin"). OECD (2011): OECD Territorial Reviews: NORA region 2011: The Faroe Islands, Greenland, Iceland and Coastal Norway. OECD Publishing. Lov nr. 462 frá 17. juni 2008 for Færøerne om udlændinges adgang til opholdstilladelse med henblik på visse former for beskæftigelse. OECD (2011): OECD Territorial Reviews: NORA region 2011: The Faroe Islands, Greenland, Iceland and Coastal Norway. OECD Publishing. Hagstova Føroya (2012) "Øll telja við". Grundað á 48.351 fólk. Heimasíða hjá Hagstovu Føroya. Integratsjónsálit (2011). Innlendismálaráðið. Integratsjónsálit (2011). Innlendismálaráðið. s. 34. Er grundað á undirvísing fimm støð í landinum. Omaná legst kostnaður til høli og undirvísingartilfar. Hagstova Føroya CIA World Factbook: Sex ratio, http://en.wikipedia.org/wiki/ List_of_countries_by_sex_ratio (6/3/13) ChartsBin statistics collector team 2011, Worldwide Human Sex Ratio for Total Population, ChartsBin.comhttp://chartsbin.com/ view/2337 (6/3/13.) Norden (2011) Megatrends s. 50 102 Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 Hamilton, L. C. og Otterstad, O. (1998). "Sex ratio and community size: Notes from the Northern Atlantic", Population and environment: A journal of interdisciplinary studies, 20 (1): 11-22. Dahlstrøm M. (1996) "Young women in a male periphery: Experiences from the Scandinavian North", Journal of rural studies, 12 (3) 259-271. Granskingardepilin fyri samfelagsmenning, Arbeiðsrit 27/2011 s. 13. Í 2012 forvunnu menn 61% av samlaðu lønarútgjaldingunum og kvinnur 39%. www.hagstovan.fo. Arbeiðsbólkurin hevur fingið fleiri viðmerkingar um at kvinnur arbeiða niðursetta tíð. Fleiri hava víst á, at tað kann vera trupult hjá kvinnum, serliga í umsorganarstørvum, yvirhøvur at sleppa at arbeiða fulla tíð. Ein orsøk verður søgd at vera, at stovnsleiðararnir eru av tí fatan, at arbeiðsmegin er mest støðug, um starvsfólkini arbeiða niðursetta tíð. At nógvar kvinnur, sum arbeiða niðursetta tíð, ynskja at arbeiða fulla tíð, sæst eisini aftur í hagtølunum frá Manntali. Har sæst, at meira enn helmingurin av kvinnunum arbeiða niðursetta tíð. Av teimum eru tað oman fyri 20%, sum halda tímatalið vera ov lágt; hetta svarar til meira enn 1200 kvinnur. Knudsen, Karin Jóhanna L. (2009). "Køn og magt i politik og erhvervsliv på Færøerne", í TemaNord 2009:569. Umboðan í verandi løgtingið eru 11 kvinnur og 22 menn. Á kommunvalinum í 2012 vórðu 149 menn og 57 kvinnur vald, svarandi til 72% menn og 28% kvinnur. Demokratia. OECD Territorial Reviews (2011). NORA Region 2011 The Faroe Islands, Greenland, Iceland and Coastal Norway'. OECD Publishing. Arbejderbevægelsens erhvervsråd (http://www.ae.dk/analyse/ store-forskelle-danskernes-indkomst-gennem-livet). Heildarætlan: Fólkaflyting og fólkavøkstur 103 Føroya Landsstýri apríl 2013 ____________________________________________________________ Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum ____________________________________________________________ Vinnumálaráðið / Ministry of Trade and Industry 2011 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum 2 Vinnumálaráðið 2011 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum Innihaldsyvirlit 1. Arbeiðssetningur og inngangur ...............................................................................................4 1.1 Arbeiðssetningur ............................................................................................................................. 4 1.2 Inngangur ........................................................................................................................................ 5 1.3 Nakrar allýsingar ............................................................................................................................. 6 2. Niðurstøður og tilmæli ............................................................................................................7 3. Lóggáva og bygnaður á elorkuøkinum ................................................................................... 10 3.1 Skipanin av elorkuøkinum í Danmark ...........................................................................................11 3.2 Uppskot til broytingar í lóggávu og bygnaði .................................................................................11 3.3 Skilnaður millum net- og framleiðslupart .....................................................................................12 3.4 Fyrimunir við at landsstýrið yvirtekur SEV ....................................................................................13 3.5 Um landsstýrið yvirtekur SEV ........................................................................................................14 4. Búskapur innan elorkuøkið ................................................................................................... 17 4.1 Kapping og nýskapan í elframleiðsluni..........................................................................................18 4.2 Elprísirnir í Føroyum í mun til í Danmark ......................................................................................18 4.3 Oljuprísir og útlit ...........................................................................................................................18 4.4 Elnýtslan fyri hvønn íbúgva í nøkrum útvaldum londum ..............................................................19 4.5 Framtíðar íløgur innan elorkuøkið - nøkur dømi ..........................................................................19 4.6 Framleiðsluhættir og prísir ...........................................................................................................21 4.7 Fyrimunir og vansar við teimum ymisku framleiðsluhættunum ..................................................22 5. Tørvur á elorku ..................................................................................................................... 24 5.1 Veðurlagspolitikkur Føroya ...........................................................................................................24 5.2 Elektrifisering er neyðug ...............................................................................................................24 5.3 Ítøkilig átøk á veg ..........................................................................................................................24 5.4 Útlát og oljunýtsla .........................................................................................................................24 5.5 Framskrivingar av eltørvi...............................................................................................................25 5.6 Gongdir í elektrifisering ................................................................................................................25 6. Elframleiðsla ......................................................................................................................... 27 6.1 Elframleiðslan í dag .......................................................................................................................27 6.2 Útbyggingarmøguleikar.................................................................................................................27 6.3 Framtíðar elframleiðsla í Føroyum ...............................................................................................30 7. Elnetið og keldur til elframleiðslu .......................................................................................... 32 7.1 Elnet og stýrisskipanir ...................................................................................................................32 7.2 Smart Grid í Føroyum ....................................................................................................................32 7.3 Vindorka berandi í framtíðar orkuframleiðslu ..............................................................................34 7.4 Elkaðal til onnur lond ....................................................................................................................35 7.5 Avmarkingar, vansar og loysnir .....................................................................................................37 Vinnumálaráðið 2011 3 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum 1. Arbeiðssetningur og inngangur 1.1 Arbeiðssetningur Vinnumálaráðið sendi 7. apríl 2011 tíðindaskriv út, har tað millum annað stóð: "Triple E er vælkent. Energy, Environment and Economy ella at orka, umhvørvi og búskapur ganga hond í hond. Fleiri álit, frágreiðingar og ætlanir eru gjørdar seinastu árini, og tørvur er nú á, at ein heildarætlan fyri elorkuøkið verður gjørd, og at er hon so ítøkilig, at grundarlag er fyri politiskari viðgerð, tiltøkum og møguligum lógarbroytingum komandi heyst. Ein elektrifisering í føroyska samfelagnum tey komandi árini er givin. Elektrifisering er neyðug av fíggjarligum og umhvørvisligum ávum, og hon er hartil tøknifrøðiliga vorðin alsamt meira áhugaverd. Ein elektrifisering vil innibera eina hægri elnýtslu í samfelagnum og fer hetta at seta størri krøv til okkara elframleiðslu og okkara elkervi. Verður elmegin fyri størsta partin framleidd við olju, sum í dag, er einki vunnið. Umhvørvismálini verða ikki rokkin, vit verða bundin av innfluttari olju, og samfelagsbúskapurin verður tyngdur av høgum orkuprísum og fækkandi møguleikum. 4 Arbeiðssetningur: Ynskt verður, at ein heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum verður liðug at leggja fram 1. juli 2011, soleiðis at stig kunnu takast til íverksetan av tiltøkum og broytingum á heysti 2011. Heildarætlanin skal innihalda greiningar, niðurstøður og tilmælir innan fimm høvuðsøkir, ið eru: 1. Elektrifisering 2. Elframleiðsla 3. Kervispartur og stýriskipanir 4. Búskapur 5. Lóggáva og bygnaður á økinum Heildarætlanin skal fevna um tíðarskeiðið fram til ár 2020 og við støðulýsing, ið eisini peikar frameftir til ár 2050." Heildarætlanin verður við hesum latin landsstýrismanninum í vinnumálum. Tórshavn, 11. august 2011 Vinnumálaráðið 2011 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum 1.2 Inngangur Umhvørvis- og orkuspurningar hava verið á breddanum tey seinastu mongu árini. Veðurlagsbroytingar av umhvørvisligum ávum er eitt viðkvæmt evni, sum hevur fingið stóran ans. Hetta, saman við alsamt hækkandi orkutørvi og minkandi goymslum av fossilum brennievnum, ger, at tað eru tær varandi orkukeldurnar, sum størsti dentur eigur at verður lagdur á framyvir. Føroyar eru í eini støðu har: Nógv størsti parturin av upphiting og meira enn helmingur av elframleiðslu er við olju Vinnuliga virksemið er ógvuliga tætt tengt at olju Flutningur til og úr Føroyum og á landi er tengdur at olju Í Føroyum er nógvur vindur og máttmikið sjóvarfall til varandi orkuframleiðslu Í Føroyum er væl av vatnorku, ið eisini er egnað til orkugoymslu Tey flestu framkomnu londini hava tikið stig til at gerast minni heft at fossilum orkukeldum. Tó má ásannast, at hetta ikki gerst eftir einum degi, og at øll tann neyðuga tøknin ikki er til taks í dag. Fylgjast má við í, hvat hendir uttanfyri Føroyar og vit mugu taka tað til okkum, sum er hóskandi til føroysk viðurskifti. Eisini eigur at kannast, um tað loysir seg at knýta føroyska el-netið til onnur lond (Evropeiska meginlandið og Ísland), og hvørjir fyrimunir og vansar kunnu vera við slíkum kaðalsambandi. Hetta fer at kosta stórar upphæddir. Men prísurin er ikki ein størri hóttan, enn at tað við tíðini gerst uppaftur dýrari onki at gera. Orkupolitikkur skal eisini síggjast í ljósinum ella sum ein partur av samlaða vinnupolitikkinum. Hesir hanga óloysiliga saman, av tí at kappingarfør og støðug orkuveiting er ein av fortreytunum fyri vinnuligari menning. Vinnumálaráðið og Jarðfeingi hava í orkupolitiskum høpi valt at byrja við elveitingini á landi og í tí sambandi at finna útav, um verandi tøkni, bygnaður og ætlanir eru nøktandi til tær avbjóðingar, sum standa fyri framman. Avbjóðingin er stór, men nógv bendir á, at loysnirnar eru samanhangandi - at orka, umhvørvi og búskaparlig menning kunnu ganga hond í hond, um rætt verður borið at. Nýggj tøknifrøði fer at betra um møguleikarnar at gagnnýta varandi orkukeldur, minka um CO2 útlátið og skapa nýggja búskaparliga menning. Henda heildarætlan er skipað í sjey partar. Aftaná henda fyrsta partin eru niðurstøðurnar og tilmælini savnað saman í øðrum parti. Síðani koma analysupartarnir: Í triðja parti verður greitt frá, hvussu bygnaður og lóggáva er á elorkuøkinum, har eisini nakrir viðkomandi spurningar verða lýstir við atliti til bygnaðarligar broytingar og broytingar á lóggávuøkinum. Í fjórða parti verður greitt frá um búskaparlig viðurskifti í føroyskum orkuhøpi. Í fimta, sætta og sjeynda parti verða ymisk tøknilig viðurskifti á elorkuøkinum lýst. Í fimta parti verður mett um orkutørvin komandi árini. Í sætta parti verður greitt frá skiftinum frá orkuframleiðslu frá fossilum orkukeldum til orkuframleiðslu frá varandi orkukeldum. Sjeyndi og seinasti partur lýsir nakrar møguligar keldur til elorkuframleiðslu. Vinnumálaráðið 2011 5 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum 1.3 Nakrar allýsingar Niðanfyri eru lýsingar av nøkrum av hugtøkunum, sum verða nýtt í hesi heildarætlan: Effekt (máttur) er orka pr. tíð og verður mátað í Watt (W), kilowatt(1 kW=1.000 W) ella megawatt (1 MW=1.000 kW). Elorka verður mátað í kilowatt-tímum (kWh), megawatt-tímum (1 MWh= 1.000 kWh) ella gigawatt-tímum (1 GWh= 1.000 MWh). Ein gigawatt-tími er 1.000.000 kWh. Elektrifisering er umlegging av orkunýtslu frá til dømis fossilum orkukeldum til elorku. Dømi um elektrifisering eru at fara frá upphiting av húsum við olju til upphiting við elorku og at brúka elektromotorar í bilum heldur enn bensinmotorar. Pumped Storage (PTS) er ein máti at goyma orku, sum í einum tíðarbili verður framleidd í størri nøgd, enn tørvur er á, til eitt seinni tíðarbil, tá ið tørvur er á goymdu orkuni. Í Føroyum verður talan um at nýta óstøðuga yvirskotsvindorku at pumpa vatn frá lægri vatnbyrgingum til vatnbyrgingar, sum liggja hægri, og á henda hátt goyma vindorkuna sum vatnorku, ið kann nýtast, tá ið tørvur er á henni. Smart Grid (ella intelligent net) er eitt elnet, sum við intelligentum sentralum amboðum kann stýra framleiðslu og nýtslu av elorku. Til dømis soleiðis, at óstøðugar varandi orkukeldur kunnu nýtast í stóran mun í eini skipan, sum eisini hevur høga veitingartrygd og er fíggjarliga burðardygg. HVDC kaðal (high voltage direct current) verður brúktur at flyta stórar orkumongdir langar leiðir við lítlum tapi av orku. 6 Vinnumálaráðið 2011 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum 3. 2. Niðurstøður og tilmæli Fyri at geva eitt samlað yvirlit eru niðurstøðurnar og tilmælini í heildarætlanini savnaði saman í hesum parti. Niðurstøða Kommunal áhugamál kunnu koma í stríð við áhugamálinini hjá SEV sum ravmagnsfyritøku Verandi bygnaður hjá SEV kann vera ein forðing fyri skjótari menning av varandi orkukeldum 1. Niðurstøða Gjøgnumskygni manglar í skipanini Fortreytirnar fyri nýggjum elframleiðarum eru ikki nóg góðar undir verandi lóggávu Neyvan gjørligt at skapa veruliga kapping Tilmæli Lógarkrav um, at øll nýggj framleiðsluverk skulu bjóðast út Tilmæli Leggja netpartin hjá SEV undir sjálvstøðuga leiðslu Flyta ognarviðurskiftini frá kommununum til landsstýrið Leggja virksemið hjá SEV í partafelagsform - netvirksemi fyri seg og framleiðsluvirksemi fyri seg 4. Niðurstøða Framleiðsluprísurin á ravmagni er lutfalsliga høgur í Føroyum í mun til t.d. í Danmark 2. Niðurstøða Møguleikar hjá nýggjum framleiðarum at byrja Pumped Storage eru avmarkaðir undir verandi skipan Tilmæli Útvega greiðari lógarheimild í sambandi við møguleikarnar hjá triðja parti at stovnseta Pumped Storage í tilknýti til vatnverkini hjá SEV Møguliga útvega lógarheimild til landsstýrið um at stovnseta nýtt elframleiðsluverk í sambandi við Pumped Storage Í Føroyum eru ongi avgjøld uttan MVG Í Danmark er ein røð av avgjøldum, ið m.a. fara til at fremja útbyggingar av varandi orkukeldum, og sum gera, at prísurin, ið brúkarin rindar, er hægri í Danmark enn í Føroyum Tilmæli Tað eigur at verða umhugsað at seta í verk virknisfremjandi skipanir, t.d. við lægri elprísi til hitapumpur til upphiting av sethúsum Eisini eiga onnur umhvørvisgjøld at verða umhugsað, ið kunnu skunda undir útbygging av varandi orkukeldum Vinnumálaráðið 2011 7 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum 5. 7. Niðurstøða Oljuprísurin hevur stóra ávirkan á føroyska framleiðsluprísin av ravmagni, og hægsta kWhprís gevur elframleiðsla úr olju í mun til elframleiðslu úr vatn- og vindorku Niðurstøða Tað er avmarkað, hvussu nógv vatnorkan kann útbyggjast afturat fyri at nøkta ein øktan tørv á elorku Íløgukostnaðurin til útbyggingar av vatnorku er lutfalsliga stórur, meðan íløgukostnaðurin til útbyggingar innan vindorku og Pumped Storage er lutfalsliga lágur og gevur lutfalsliga lægri framleiðsluprís pr. kWh Tilmæli Seta í verk neyvar kanningar av, hvørjar orkukeldur kunnu knýtast í eitt framtíðar føroyskt elorkunet Tilmæli Útbyggingar av vindorku og innan Pumped Storage-økið eiga at fáa hægstu raðfesting í útbyggingini av elframleiðsluni 6. Niðurstøða Fyri at lúka ásetingarnar í veðurlagspolitikkinum um at minka CO2 útlátið má nýtslan av fossilum brennievni minkast. Hetta krevur ógvuliga stóra øking í elframleiðsluni Tilmæli Skunda undir elektrifisering av upphiting og ferðslu á landi Gera munagóð tiltøk fyri at minka um orkunýtsluna Økja nógv um framleiðsluna av el frá varandi orkukeldum 8. Niðurstøða Oljuriknu orkuverkini, sum í dag eru grundarlagið undir elframleiðsluni, eru ov dýr í rakstri og hava ov stórt CO2 útlát Tilmæli Umleggingar skulu gerast í elframleiðsluni, soleiðis at vindur - og seinni eisini sjóvarfalsorka - verða grundarlagið undir framleiðsluni, vatn skal nýtast at javna og goyma vindorku og olju- ella gassrikin verk skulu vera til at taka 9. Niðurstøða Elektrifisering og útbygging av varandi orkukeldum krevur stórar broytingar í elveitingarskipanini Tilmæli Allar útbyggingar av elnetinum skulu miða eftir skjótast gjørligt at kunna taka ímóti eini umfatandi elektrifisering og gera elkervið til Smart Grid 8 Vinnumálaráðið 2011 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum 10. Niðurstøða Vindorka verður berandi orkukeldan í framtíðini Tilmæli 14 MW av vindorku skulu vera virkin í 2012. Kanning, ið skal vísa á vegir at fáa heilt nógva orkuframleiðslu úr vindi, skal vera liðug í 2012 11. Niðurstøða Tekniskt er onki til hindurs fyri at leggja kaðal til Íslands ella Skotlands fyri at keypa ella selja elorku Tilmæli Nærri kanningar av møguleikum at selja elorku til Evropa skulu gerast 12. Niðurstøða Týðandi avmarkingar eru í verandi skipan, sum forða fyri gagnnýtslu av vindorku. PTS er avgerandi neyðugur partur av framtíðar elskipan Tilmæli Umfatandi kanning av elskipanini skal setast í verk beinanvegin og vera liðug summarið 2012 Vinnumálaráðið 2011 9 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum 3. Lóggáva og bygnaður á elorkuøkinum Elveitingarøkið er í høvuðsheitum skipað við hesum lógum: Løgtingslóg nr. 59 frá 7. juni 2007 um framleiðslu, flutning og veiting av ravmagni (elveitingarlógin) Løgtingslóg nr. 134 frá 10. juni 1993 um sterkstreymsútbúnað Harumframt hevur elfelagið SEV einkarrætt at nýta vatnorku við heimild í kunngerð nr. 76 frá 5. oktober 1963 um loyvi givið SEV til nýtslu av vatnkraftini. Elfelagið SEV er ogn hjá føroysku kommununum og hevur til endamáls at framleiða, flyta og veita ravmagn til føroyska brúkaran. SEV er ein vertikalt integrerað fyritøka, t.e. hevur øll framleiðsluliðini í virðisketuni - elframleiðslu, elflutning og elveiting. Harumframt hevur SEV systemábyrgd viðvíkjandi veitingartrygd, avbalansering av elskipanini og ábyrgd av at tryggja elgóðskuna. Systemábyrgdin er vanliga ein myndugleikauppgáva, men helst gera serligu viðurskiftini í Føroyum, at hendan uppgávan er løgd til SEV. Sambært elveitingarlógini er í prinsippinum møguleiki fyri kapping á marknaðinum fyri elframleiðslu. Men støðan í løtuni er tann, at SEV umboðar umleið 97% av elframleiðsluni, meðan Sp/f Røkt umboðar umleið 3%. SEV hevur einkarætt til flutning og veiting av el umvegis elnetið. verulig kapping neyðugt gjøgnumskygni somu viðgerð av verandi og komandi kappingarneytum at órímilig veitingarkrøv ikki verða sett kappingarneytum at virksemið verður rikið effektivt Í elveitingarlógini er í ávísan mun lagt upp fyri hesum, við at framleiðsla og veiting krevur loyvi eftir nøkrum nærri ásettum treytum. Harumframt tryggjar lógin, at serstakur roknskapur skal gerast fyri netvirksemið. Hóast elveitingarlógin er frá 2007 og sostatt ikki hevur nógv ár á baki, hevur tað víst seg, at lógin ikki í øllum førum virkar eftir ætlan, sí eisini niðanfyri. Við atliti til høvuðsendamálið í lógini, sum eru at útvega landsmyndugleikunum hóskandi heimildir at stýra viðurskiftum av týdningi fyri framleiðslu, flutningi og veiting av elorku, eiga broytingar at verða gjørdar í elveitingarlógini. Broytingarnar skulu tryggja, at landsstýrið fær betri og smidligari heimildir at útinna yvirskipaðu ábyrgdina av eløkinum, undir hesum m.a. í hægri mun at stimbra nýtslu av varandi orkukeldum. Okkara grannalond hava í stóran mun liberaliserað og privatiserað elorkuøkið, eins og tað fyrr er hent við t.d. fjarskiftisøkinum. Tað hevur verið ein natúrlig gongd í øðrum og størri londum. Spurningurin er so, í hvønn mun hetta heilt ella lutvíst eisini eigur at verða gjørt í Føroyum. Tað er ivasamt, um tað er rætt, at ein fræls vinna framleiðsla av elorku - natúrligt er í kapping við eitt kommunalt felag. Við ráðandi støðuni hjá SEV á marknaðinum sum elframleiðari og einkarættinum hjá felagnum at flyta og veita el og sum systemábyrgdari, er spurningurin, hvussu best kann tryggjast: 10 Vinnumálaráðið 2011 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum Umframt at SEV hevur: nágreiniligar reglur. Hetta fyri at forða fyri missmuni og ólíkari viðgerð. ráðandi støðu sum framleiðari, hevur einkarætt uppá flutning og veiting av el, og hevur systemábyrgdina, kann meginreglan, um at SEV er bundið av at hvíla í sær sjálvum, vera ein trupulleiki í sambandi við útboð av loyvum til elframleiðslu úr vindorku, av tí at SEV ikki kann rokna sær vinning. Uttan so, at tað í boðinum hjá SEV verður innroknaður ein vinningur, sum svarar til tað, sum væntast kann at privatu vindmyllueigararnir við rímiligheit kunnu rokna sær í vinningi, kunnu teir privatu bjóðararnir ikki kappast á jøvnum føti við SEV. 3.2 Uppskot til broytingar í lóggávu og bygnaði Tað er neyvan møguligt at fáa ein loysn í Føroyum, sum minnir um ta donsku loysnina, tí hon vildi verið ov tung og dýr at umsita. Hinvegin er tørvur á at tryggja, at umstøður eru fyri veruligari kapping, gjøgnumskygni og somu viðgerð av verandi og komandi kappingarneytum hjá SEV. Í ávísan mun er lagt upp fyri hesum í elveitingarlógini, og spurningurin er, hvussu hetta kann gerast uppaftur betur. Uppskotini niðanfyri kunnu verða íkast til, hvussu omanfyrinevndu spurningar verða loysttir. 3.1 Skipanin av elorkuøkinum í Danmark Í Danmark er tað Energinet.dk (sum er 100% ogn hjá danska statinum), sum hevur systemábyrgdina og eigur háspenningsnetið, umframt elkaðalar til Noreg, Svøríki og Týskland. Energinet.dk er undir víðfevndari regulering, sum verður umsitin av Energitilsynet og Energistyrelsen. Gjøld fyri flutning av el umvegis høvuðsnetið og fyri at taka sær av systemábyrgdaruppgávunum verða uppkravd av Energinet.dk. Gjøldini eru grundað á "hvíla í sær sjálvum"-meginregluna, og verða goldin av elframleiðarum og detaildistributørum av elorku. Í Danmark er greiður skilnaður millum framleiðslu og flutning av ravmagni til brúkaran øðrumegin, og systemábyrgdaruppgávur og atgongd til høvuðsnetið hinumegin. Skilnaðurin er ikki einans grundaður á skilnaðin í ognarviðurskiftunum, men eisini við at systemábyrgd og flutningur av elorku umvegis høvuðsnetið er ogn hjá statinum og stýrt av statinum. Frí kapping er fyri framleiðslu av el, meðan smærru netini, sum leiða el út til brúkaran, virka sum lokal monopol undir somu treytum gjøgnum Verulig kapping: Lógarkrav um, at øll nýggj framleiðsluverk skulu bjóðast út Reglur um, at framleiðsluloyvi til nýggj framleiðsluverk bert kunnu veitast SEV, tá ið landsstýrismaðurin hevur givið SEV serskilt loyvi til at geva boð uppá eitt nýtt framleiðsluverk Útvega greiðari heimild hjá triðjaparti at stovna "Pumped Storage" í tilknýti til vatnorkuverk hjá SEV Gjøgnumskygni: Úrskilja netið og systemábyrgdina og flyta ognarrættin frá kommununum til landsstýrið Leggja netvirksemið og systemábyrgdina bygnaðarliga í eitt sjálvstøðugt felag Eisini eiga at ásetast hóskandi revsiheimildir fyri brot á treytirnar í elloyvunum ella brot á elveitingarlógina. Heimildin kundi verið orðað greiðari í § 4, stk. 5, í elveitingarlógini, sum sigur at: Vinnumálaráðið 2011 11 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum "Landsstýrismaðurin kann í sambandi við veitan av loyvi ella seinni seta krav um, at loyvishavarar samstarva um útbúnað og savningarøki. Um loyvishavararnir ikki finna semju um samstarv, kann landsstýrismaðurin taka avgerð hesum viðvíkjandi." Hetta við tí endamáli beinleiðis at heimila einum triðja parti atgongd til at fara í holt við m.a. Pumped Storage verkætlanir í tilknýti til vatnorkuverkini hjá SEV. 3.3 Skilnaður millum net- og framleiðslupart Við verandi bygnaði hjá SEV, har netvirksemið og framleiðsluvirksemið eru undir somu leiðslu, kunnu óhepnar støður koma í, tá ið SEV sum netfelag skal taka avgerðir, sum viðvíkja framleiðslupartinum. Ikki minst ger hetta seg galdandi, tá ið talan er um feløg, sum í kapping við framleiðslufelagið SEV, virka undir treytum, sum netfelagið SEV ásetir - av somu persónum, sum viðkomandi felag skal kappast við. Sæð út frá einum eftirlits- og myndugleikasjónarmiði kunnu eisini íkoma ógreiðar støður, tí ivi kann vera um, hvønn myndugleikin samskiftir við - SEV Net ella við SEV Framleiðslu. Nevndu viðurskifti eru galdandi, uttan mun til um SEV verður yvirtikið av landsstýrinum ella heldur fram sum nú við kommununum sum eigara. Niðanfyri verður víst eitt ítøkiligt dømi um, hvussu sundurbýtið millum netpart og framleiðslupart kann fremjast. Umframt at elveitingarlógin beinleiðis ásetur roknskaparligt sundurbýti, so er, vísandi til §12, stk. 4 í elveitingarlógini, heimild eisini hjá landsstýrismanninum at gera bygnaðarligar broytingar, av tí at partur av virkseminum, sum nevnt omanfyri, kann leggjast undir sjálvstøðuga leiðslu, ella at netvirksemið í síni heild verður lagt í sjálvstøðugt felag. 12 Ein hugsaður leistur kundi verið at býtt felagið sundur í tvær høvuðsdeildir - net og framleiðslu - har hvør deild hevur egna búskapar- , fíggjar- og tekniska funktión. Skrivstovu- og starvsfólkafunktiónin kundi verið í einari deild (stabsfunktión), og í útgangsstøði kundi sami stjóri framhaldandi verið stjóri fyri samlaða SEV. Bæði sæð út frá einum kappingarsjónarmiði og myndugleika-/eftirlitssjónarmiði, er tað av stórum týdningi, at ivi ikki kann setast við skottið, sum eigur at vera millum elframleiðslu og elnet. Spurningurin er, um tað í heila tikið er praktiskt gjørligt at hava skott millum nevndu øki við somu leiðslu, eins og tað er í dag. Skal eitt møguligt sundurbýti sum omanfyri nevnt fremjast í verki, er neyðugt at tryggja, at "krossstuðlan" ikki fer fram millum deildirnar/økini bæði, og at flytingar/transaktiónir millum økini verða gjørdar eftir marknaðarbúskaparligum fortreytum. Í hvønn mun tað møguliga kann gerast neyðugt at fara longur í einum bygnaðarligum sundurbýti, har talan verður um at gera tvey sjálvstøðug feløg - SEV Net og SEV Framleiðslu - kann við tíðini eisini gerast ein áhugaverdur spurningur. Avgerðir um omanfyri nevndu spurningar/viðmerkingar eru politiskar, men uttan mun til, hvør loysn verður vald, ella um valið verður onki at gera, koma avgerðir hesum viðvíkjandi at fáa stóran týdning fyri, hvørt høvuðsendamálini í elveitingarlógini um m.a.: økta varandi orku veitingartrygd kapping og hóskandi elprísir í framtíðini kunnu náast. Vinnumálaráðið 2011 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum Niðurstøða Gjøgnumskygni manglar í skipanini Fortreytirnar fyri nýggjum elframleiðarum eru ikki nóg góðar undir verandi lóggávu Neyvan gjørligt at skapa veruliga kapping Tilmæli Lógarkrav um, at øll nýggj framleiðsluverk skulu bjóðast út Niðurstøða Møguleikar hjá nýggjum framleiðarum at byrja Pumped Storage eru avmarkaðir undir verandi skipan Tilmæli Útvega greiðari lógarheimild í sambandi við møguleikarnar hjá triðja parti at stovnseta Pumped Storage í tilknýti til vatnverkini hjá SEV Møguliga útvega lógarheimild til landsstýrið um at stovnseta nýtt elframleiðsluverk í sambandi við Pumped Storage 3.4 Fyrimunir við at landsstýrið yvirtekur SEV Við virknaði frá 1. januar 2009 varð SEV broytt til felagskommunalt felag við avmarkaðari ábyrgd. Samstundis broyttist umboðsráðið til ein árligan aðalfund. Á aðalfundinum kunnu umboð fyri kommunurnar møta, soleiðis at 1 umboð er fyri hvørjar 1.000 íbúgvar. Regluligur aðalfundur er einaferð um árið, og eykaaðalfundur er eftir tørvi. Við hesi broyting kom virksemið hjá SEV í størri mun enn frammanundan at minna um virksemi, rikið í partafelagsformi. Hóast hesa broyting eru viðurskifti, sum við verandi eigaraskara í síni natúru kunnu skapa trupulleikar, við tað at lokal kommunal áhugamál kunnu koma í stríð við áhugamálinini hjá SEV sum elfelag. Um landsstýrið yvirtók SEV, høvdu eigararnir, sum í dag eru allar kommunurnar, verið umboðaðir av einum persóni, nevniliga avvarðandi landsstýrismanni á økinum. Landsstýrismaðurin á økinum virkar undir ábyrgd mótvegis Løgtinginum. Av tí at SEV er ein landsumfevnandi fyritøka við einum virkisøki, sum samfelagið ikki kann vera fyri uttan, eru hetta eisini viðurskifti, sum tala fyri, at tað í síðstu atløgu er Løgtingið og ikki kommunurnar, sum eiga at varða av og ábyrgdast fyri SEV. Eitt felag í lutvísari kapping, sum SEV er á framleiðsluøkinum, kundi harumframt við fyrimuni verið lagt um til partafelag, rikið á handilsligum grundarlagi, og við tí verið skipað undir teimum kørmum, sum partafelagslógin ásetir. Ein annar fyrimunur við at landsstýrið yvirtekur SEV er, at tað kann geva møguleikar fyri lagaligari fígging. Aðalfundurin velur nevnd, sum er sett saman av einum nevndarlimi og einum eykalimi fyri hvørt øki í landinum. Skyldurnar/kautiónirnar hjá kommununum fyri skuld hjá SEV hildu uppat 1. januar 2009, meðan tænastumannaskyldurnar framvegis galda. Vinnumálaráðið 2011 13 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum Niðurstøða Kommunal áhugamál kunnu koma í stríð við áhugamálinini hjá SEV sum ravmagnsfyritøku Verandi bygnaður hjá SEV kann vera ein forðing fyri skjótari menning av varandi orkukeldum Tilmæli Leggja netpartin hjá SEV undir sjálvstøðuga leiðslu Flyta ognarviðurskiftini frá kommununum til landsstýrið Leggja virksemið hjá SEV í partafelagsform - netvirksemi fyri seg og framleiðsluvirksemi fyri seg 3.5 Um landsstýrið yvirtekur SEV Niðanfyri verður gjørd ein meting av, hvørji viðurskifti eiga at verða lýst í sambandi við, at landsstýrið møguliga yvirtekur ella keypir SEV. Støði verður tikið í teimum fortreytum/kørmum, sum SEV virkar undir í dag (t.e. elveitingarlógini og teim loyvum til framleiðslu og net, sum eru veitt felagnum). Sæð verður burtur frá møguligum privatum keyparum. Hetta kemur m.a. at hava við sær, at SEV, eftir eina møguliga yvirtøku, so leingi eingin reel kapping er, framhaldandi verður bundið at "hvíla í sær sjálvum"-meginregluni bæði fyri framleiðsluog netpartin. Tað finst ikki ein objektivt rættur prísur fyri eina fyritøku ella ein objektivt rættur háttur at rokna út virðið á eini fyritøku. Virðisásetanin vil altíð í stóran mun verða treytað av, hvat keypari og seljari vænta sær av søluni og framtíðar avkastinum av fyritøkuni. Av tí, at avkastið sambært "hvíla í sær sjálvum"-meginregluni skal verða null, er virðið á fyritøkuni í prinsippinum eisini null, sæð út frá einum yvirskotssjónarmiði. 14 Ein virðismeting av SEV eigur eisini at taka støði í virðunum/ognunum í felagnum. Harumframt skal havast í huga, at prísurin fyri SEV ikki bert skal síggjast í handilsligum høpi, men skal eisini síggjast í politiskum høpi, sum í síðstu atløgu kann gerast rættiliga avgerandi fyri endaliga prísin fyri yvirtøku av SEV. Bakstøði Elveitingarøkið í Føroyum kann býtast sundur í framleiðsluverk, sum framleiða ravmagn grundað á olju-, vatn- og vindorku, og netvirksemi, sum er flutningur og veiting av ravmagni millum framleiðara og brúkara. SEV eigur og rekur føroyska elnetið, hevur einkarrætt til netvirksemið og stendur fyri umleið 97% av elframleiðsluni. Írestandi 3% verða framleidd av trimum vindmyllum, sum Sp/f Røkt eigur. Eigararnir av SEV, sum eru føroysku kommunurnar, eiga felagið við einum innskotskapitali uppá kr. 4.139.875. Bókførdi eginpeningurin hjá SEV er sambært roknskapinum fyri 2010 kr. 889.131.031. Eginpeningurin hjá SEV er fingin til vega innanfyri galdandi "hvíla í sær sjálvum"-meginreglu gjøgnum ásetanina av elprísunum. Ein avleiðing av hesi meginreglu er, at eginpeningurin ikki kann verða mettur sum avsett yvirskot ella sum avkast til eigararnar, grundað á tann í aðrar mátar lága innskotskapitalinum uppá góðar 4 mió. kr., tí "hvíla í sær sjálvum"-meginreglan gevur ikki møguleika fyri avkasti. Eginpeningurin - innskotskapitalurin tó undantikin - skal harafturímóti metast sum neyðugur tiltakspeningur til rakstur av felagnum, og kann, grundað á áður nevndu "hvíla í sær sjálvum"meginreglu, verða mettur sum ogn hjá brúkarunum. SEV kan ikki avhenda felagið uttan loyvi frá landsstýrinum/Elveitingareftirlitinum. Vinnumálaráðið 2011 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum Serligu marknaðarviðurskiftini innan el-økið og einkarrættarstøðan innan netpartin (og enn eisini innan framleiðsluøkið) gera, at ein møgulig avhendan av loyvunum hjá SEV verður trupul at góðkenna, og søla av felagnum til onnur enn landsstýrið má tí metast at vera hypotetisk. Hinvegin verður tað helst ikki møguligt at noyða kommunurnar at avhenda SEV til landsstýrið. SEV vil vísa til vanliga ognarrættin umframt rættin til at virka undir teimum givnu framleiðslu- og netloyvunum og loyvið hjá SEV at gagnnýta vatnið í áunum fram til 5. oktober 2013 í Vágum, Eysturoy, Streymoy og Suðuroy. Dømir um hættir at virðismeta feløg Teir mest vanligu hættirnir at virðismeta eitt felag eru: Price/earning (P/E) - hátturin, har tað er inntøkan, sum er grundarlagið Discounted cash flow - hátturin (DCF), har tað er afturrindingartíðin, sum er avgerandi Normalinntøku - hátturin, har útgangsstøðið er miðal inntøkan hjá felagnum yvir t.d. 5 ár Uttan mun til, hvør háttur skuldi verið valdur, er neyðugt eisini at hyggja at: Reella søluvirðinum á felagnum undir teimum givnu umstøðunum Innskotskapitalinum hjá eigarunum Virðinum á felagnum við alternativum eigaraskara Áhuganum hjá eigarunum at avhenda felagið Teir tríggir nevndu hættirnir at virðismeta felagið taka allir støði í evnunum hjá felagnum at skapa inntøkur. Av tí at nettoinntøkan hjá felagnum yvir tíð, sum ein avleiðing av "hvíla í sær sjálvum"meginregluni, skal vera null, so vil virðið á felagnum eftir hesum hættunum altíð verða null. Felagið hevur eitt søluvirði. Men hetta søluvirðið eigur ikki falla í eigaranna lut, tí kommunurnar hava í prinsippinum ikki havt rætt til at savna sær yvirskot til hækkan av eginpeninginum út yvir at fáa til vega neyðugan kapital til rakstur. Hesi viðurskifti tala fyri, at tað er brúkarin og ikki eigarin, sum hevur rætt til søluvirðið av felagnum. Harafturímóti hava eigararnir uttan iva krav upp á at fáa teirra innskotskapital aftur, møguliga við eini ávísari rentu. Ískoyti fyri rakstrarváða hjá felagnum kann ikki koma uppá tal, av tí at "hvila í sær sjálvum"-meginreglan tekur burtur allan rakstarligan váða hjá felagnum. Eigararnir hjá SEV kunnu heldur ikki skjóta seg undir, at privatir íleggjarar kanska kunnu vera áhugaðir í at rinda ein góðan prís fyri felagið. Orsøkin er, at avhendan til privatar íleggjarar krevur góðkenning frá myndugleikunum, sum helst kann verða trupul at geva, orsakað av teimum serligu viðurskiftunum, sum eru galdandi innan økið. Eisini skal havast í huga, at um felagið varð selt eftir vanligum marknaðartreytum, hevði hetta havt við sær, at brúkarin einaferð afturat skuldið rinda fyri tær ognir í felagnum, sum longu eru goldnar einaferð gjøgnum brúkaragjaldið. Áhugin hjá kommununum at selja SEV fyri innskotskapitalin við rentum fyri ein prís upp á null er neyvan stórur. Virðið á felagnum fyri kommunurnar stendur eisini í tí valdi og teirri ávirkan, sum tað hóast alt gevur kommununum at kunna reka og stýra elveitingini í Føroyum. Kommunurnar kunnu væntast at halda fast við - á sama hátt sum tað fór fram í Danmark - at tann eginpeningur, sum ikki beinleiðis kann førast aftur til innskotskapitalin, er ogn hjá luthavarunum og skal verða verandi í geiranum (men tó sundurskiljast og má ikki verða nýttur til kappingaravlagandi endamál). Vantandi kompensatión fyri hendan partin av eginpeninginum er í stríð við grundlógartryggjaða ognarrættin og er at meta sum ognartøka. Vinnumálaráðið 2011 15 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum Tað er tí av týdningi at fáa greiðu á, hvør eigur hendan pening: Eru tað el-brúkararnir, og um so er, hvussu kann peningurin so afturrindast teimum? Eru tað lutahavararnir (kommunurnar), og kunnu/skulu kommunurnar um so er brúka peningin til elveitingarendamál? Hvussu við møguligum óhepnum avleiðingum fyri framtíðar kapping innan el-økið? Er tað landsstýrið, ið eigur peningin, tí landsstýrið umboðar elbrúkararnar - bæði gamlar og nýggjar - har peningurin kemur frá? Ber til við løgtingslóg at gera av, hvat skal verða av peninginum (tí partinum, sum ikki stavar frá innskoti)? Omanfyri nevnda frágreiðing skal ikki skiljast sum ein endalig roynd at virðismeta SEV, men heldur sum ein lýsing av teimum kørmum, sum fara at verða avgerandi fyri, hvussu ein prísur kann ásetast fyri felagið. Neyðugt er at fáa hesi viðurskifti neyvari lýst og greidd, áðrenn farast kann undir endaliga umrøðu av eini virðismeting av SEV. Ein samlað greining og meting av eini virðismeting av SEV er í veruleikanum rættiliga kompleks, tí eigararnir av SEV væntandi eisini vilja hava eitt politiskt gjald fyri at avhenda felagið. Meting av støddini á einum tílíkum gjaldskravi fer at krevja víðtøknar greiningar, og støða skal takast til nógvar umstøður, sum fara at galda fyri keypara og seljara framyvir. Sum í øðrum førum við virðisásetingum av feløgum, vil virðisásetanin av SEV, tá ið samanum kemur, koma at svara til tann prís, sum keypari og seljari kunnu semjast um. Vísandi til omanfyri nevndu áskoðanir og sjónarmið, er samlaða niðurstøðan tó, at SEV út frá eini búskaparligari áskoðan kann yvirtakst fyri innskotskapitalin, men at kommunurnar neyvan vilja verða áhugaðar í at avhenda felagið eftir hesum treytum. Spurningurin er so, hvat endurgjald keypari og seljari møguliga kunnu semjast um, undir teimum fortreytunum, sum nevndar eru frammanfyri. Eitt tílíkt endurgjald vil í stóran mun valdast styrkina í argumentatiónini hjá keypara og seljara. 16 Vinnumálaráðið 2011 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum 4. Búskapur innan elorkuøkið frá einum búskaparligum og einum umhvørvisligum sjónarmiði. Um sett verður sum mál, at nýtslan av elorku verður lagað til framleiðsluna, heldur enn sum nú har tað er nýtslan, ið stýrir framleiðsluni, og um tað samstundis eydnast at fáa "Triple E" at ganga hond í hond, eru møguleikar fyri alsamt at nærkast størri gagnnýtslu av grønari orku við lutfalsliga lágum elprísum. Elfelagið SEV er ein stórur spælari á føroyska elmarknaðinum. SEV er einsamalt um at veita streym til føroysku brúkararnar. SEV eigur elnetið og hevur ábyrgdina av hesum, eins og felagið til fyri nýliga eisini var einsamalt um at framleiða streym í Føroyum. SEV hevur ment og útbygt føroyska elnetið og elframleiðsluna til eitt støði, har umleið 40% av orkuframleiðsluni kemur úr varandi orkukeldum. Sambært elveitingarlógini er eitt av høvuðsendamálunum, at elprísurin ikki skal vera hægri enn neyðugt, umframt at elveitingin í Føroyum skal leggjast til rættis við fyriliti fyri veitingartrygd, samfelagsbúskapi og umhvørvi. Samstundis skal nýtslan av varandi orkukeldum stimbrast, tó við neyðugum atliti til veitingartrygdina. Fyri at røkka omanfyri nevndu málum verður verksetingin av eini komandi Smart Grid-skipan avgerandi, sí eisini part 7.2. Við Smart Grid hugsunarháttinum er tað avgerandi at flyta seg frá passivari nýtslu av elframleiðsluni til aktiva og intelligenta nýtslu. Smart Grid skipanin kann m.a. geva møguleika fyri effektivum samspæli millum: Vindorkuframleiðslu Pumped Storage-skipanir Fjarðhitaskipanir Elbilar Hitapumpur í privatum húsarhaldum Talan er sostatt um eina skipan, ið kann integrera atferðina hjá øllum brúkarum, bæði teimum, sum framleiða el, teimum, sum nýta el, og teimum, sum gera bæði, fyri effektivt at kunna veita burðardygga, økonomiska og trygga elveiting. Kanning hjá Energinet.dk vísir, at stórar sparingar kunnu røkkast við at innføra Smart Grid, sæð bæði Við íløgum, ið tey seinastu 15 árini hava ligið millum 35 og 75 mió. kr. árliga, er SEV ein týðandi virksemisskapandi fyritøka. Nettosøla felagsins liggur í dag um 280 mió. kr. árliga - inntøkur, ið koma frá føroyskum elbrúkarum. Eitt vanligt húsarhald í Føroyum nýtir áleið 6% av inntøkuni til ravmagn. Hetta kann samanberast við 8% til fjarskifti og 30% til bústaðir o.a. Elprísir, saman við fjarskiftisprísum, eins og útreiðslurnar til bústað og flutning, hava sostatt stóran týdning fyri húsarhaldsbúskapin og tí eisini fyri livistøðið sum heild. Felags fyri fleiri av hesum útreiðsluøkjum er, at tað kann verða torført í einum so lítlum samfelag sum tí føroyska at fáa somu stórrakstrarfyrimunir sum í størri samfeløgum. Hetta ger týdningin av, at rætt verður atborið innan elorkuøkið, so mikið størri, bæði við atliti til framleiðslu, sølu og veitan av tænastum. Samstundis er tað av avgerandi týdningi at gera sær greitt, at tær loysnir, sum valdar eru í okkara grannalondum, ikki altíð eru rættar í føroyskum høpi. Millum annað kann hugsast, at liberalisering og frí kapping - sum ofta er vanligur heilivágur í øðrum londum - ikki í øllum førum vil geva besta úrslitið í einum lítlum samfelagi sum okkara, har marknaðarkreftirnar ikki altíð virka á nøktandi hátt. Vinnumálaráðið 2011 17 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum 4.1 Kapping og nýskapan í elframleiðsluni Fortreytirnar fyri gagnnýtslu av varandi orku eru í Føroyum betri enn í flest øllum øðrum londum. Nógv er til av vatni og vindi, men avbjóðingarnar eru, at uppsavningarøkini til vatngoymslur eru smá, og at vindurin er óstøðugur. Økta elnýtslan, sum serliga tók dyk á seg í sjeytiárunum, er fyri ein stóran part nøktað av tí tá nýggja oljurikna verkinum á Sundi. Støðugari og tryggari veiting lá fremst í huganum, og hevur tað fyri stóran part eydnast SEV at veita ta elorku, sum eitt nútímans samfelag krevur. Gongdin seinastu árini við størri tilvitan um umhvørvisárinini og høgum oljuprísum hava tó gjørt tað neyðugt, at ein heilt nýggj dagsskrá verður sett. Við hesum fyri eygað bleiv ein nýggj elveitingarlóg sett í gildi í 2007 og eru millum endamálini við hesi at tryggja eina burðadygga menning á økinum fyri samfelagið og fyri borgaran. Ein lutvís liberalisering á framleiðsluøkinum, ið skuldi elva til meira nýhugsan og stuðla undir alternativar loysnir, var eitt av endamálunum við nýggju lógini, og eitt elveitingareftirlit bleiv stovnað. Tað ber til í dag at siga, at hóast vit í Føroyum hava góðar fortreytir fyri varandi orku, so er hent lutfalsliga lítið á økinum, um sæð verður burtur frá vatnorkuútbyggingunum, sum SEV hevur framt. 4.2 Elprísirnir í Føroyum í mun til í Danmark Í 2010 var elprísurin til húsarhald í Føroyum kr. 1,50 fyri kWh (íroknað netkostnað uml. 20 oyru pr. kWh, og íroknað MVG). Til samanberingar var prísurin, sum brúkarin skuldi rinda í Danmark í 2010, um kr. 2,00 fyri kWh (íroknað øll avgjøld). Tað er stórur munur á samansetingini av gjaldinum í Danmark og Føroyum. Í Føroyum eru ongi avgjøld uttan MVG. Í Danmark eru avgjøld fyri m.a.: 18 Veitingarskyldu Ymiskar aðrar skyldur, eitt nú avbalansering Ymiskir netkostnaðir Momsur og onnur gjøld Í Danmark var grundelprísurin pr. kWh í 2010 millum 30 og 40 oyru. Hesin prísur kann samanberast við prísin til húsarhaldini í Føroyum uttan MVG, sum var kr. 1,20 pr. kWh. Mynd 4.1 niðanfyri vísir elprísirnar til húsarhaldini í Føroyum árini 1983 til 2011. Prísirnir til ávísar vinnumbólkar eru nakað lægri, enn myndin niðanfyri vísir. Mynd 4.1: Prísir til føroysk húsarhald 1983-2011 uttan MVG. Kelda: SEV. Avgjøldini í Danmark skulu tálma elnýtsluna og inntøkurnar frá avgjøldunum verða m.a. brúktar til at fíggja útbyggingar av varandi orkukeldum og betra um veitingartrygdina. Umhugsað eigur at verða at seta virknisfremjandi skipanir í verk í Føroyum, t.d. við lægri elprísi til hitapumpur til upphiting av sethúsum. Eisini kundi verið umhugsað at sett í verk onnur umhvørvisgjøld, ið kunnu skunda undir útbygging av varandi orkukeldum. 4.3 Oljuprísir og útlit Tað eru oyggjasamfeløg og landslutir aðrastaðni, sum eins og Føroyar hava Stand Alone skipanir. Serligu trupulleikarnir av hesum eru, at yvirskotsorka ikki kann seljast, og at manglandi Vinnumálaráðið 2011 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum orka ikki kann innflytast. Tí krevst ein fleksibul framleiðsluorka, ið altíð kann nøkta tørvin. Har eru olju-, kol- ella gassdrivin motorverk saman við vatnturbinum tryggasta og lættasta loysnin. Oyggjasamfeløg uttan kaðalsambond, sum t.d. Hetland, Gran Kanaria og Asorurnar, hava somu avbjóðingar sum vit í Føroyum. Motorverk verða ikki hildin hóskandi at byggja eina framtíðar elframleiðslu á. Umhvørvisárin og avgerðir um lægri CO2-útlát hava týdning. Vit vita tó, at peningurin í mongum førum talar við størri vekt enn idealisman. Út frá einum umhvørvisligum sjónarmiði er tað tí helst ein fyrimunur, at oljuprísurin er vorðin so høgur, sum hann er. Mynd 4.2 niðanfyri vísir gongdina í oljuprísunum seinastu árini. Mynd 4.2: Oljuprísir í 1987-2010 (USD). Kelda: Energistyrelsen. Í Føroyum eins og aðrastaðni slær oljuprísurin ígjøgnum í elprísinum, sum brúkararnir mugu gjalda. Umleið 1 litur av olju fer til at framleiða 4 kWh. 4.4 Elnýtslan fyri hvønn íbúgva í nøkrum útvaldum londum Elnýtslan fyri hvønn íbúgva í Danmark og Føroyum er á umleið sama støði, um 6-7.000 kWh fyri hvønn íbúgva, meðan elnýtslan í Noregi er umleið 24.000 kWh fyri hvønn íbúgva. Tølini fyri Finnland og Svøriki liggja millum 15.000 og 20.000 kWh fyri hvønn íbúgva. Orsøkin til høgu elorkunýtsluna í Noregi er partvís, at Noreg hevur elintensivan ídnað, og at elorka verður brúkt til upphiting av sethúsum. Við øktari elektrifisering kemur nýtslan pr. íbúgva at økjast munandi í Føroyum. 4.5 Framtíðar íløgur innan elorkuøkið - nøkur dømi Í talvu 4.1 eru víst nøkur um dømi um, hvat framtíðaríløgur innan nøkur útvald framleiðsluøki væntast at koma at kosta, og hvønn elprís brúkararnir kunnu vænta. Tølini kunnu geva eina ábending um kostnaðin pr. kWh fyri teir ymisku framleiðsluhættirnar, har hædd er tikin fyri íløgukostnaði, livitíð, rentustøði og framleiðslumátti. Útreiðslurnar pr. kWh eru neyvt tengdar at, yvir hvussu langa tíð, íløgan skal rindast aftur (áramál á fígging), eins og rentustøðið somuleiðis hevur stóra ávirkan á kostnaðin. Roknskaparliga avskrivingartíðin fyri vatnorkuverk er 50 ár, men roknast má við, at fíggingin av einum tílíkum verki verður styttri enn 50 ár. Um afturgjaldstíðin av lánunum fyri íløguna t.d. kann verða upp til 30 ár, so vísa fyribilstølini, at ein íløga í Víkarvatn kann vera kappingarfør í mun til verandi termiska orku. Virði er í hesum føri ikki sett á møguligt mistan vakurleika á økinum, og heldur ikki sjálvt inntrivið, sum eitt vatnorkuverk ger á náttúruna í økinum. Talva 4.1 vísir at útbyggingar av vatnorku krevja sera stórar íløgur. Samstundis er framleiðsluprísurin pr. kWh lutfalsliga høgur. Hinvegin sæst, at innan vindorkuøkið og Pumped Vinnumálaráðið 2011 19 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum Storage eru íløgurnar væl lægri og geva eisini ein lægri prís pr. kWh. Hægsta kWh-prís gevur elframleiðslan úr olju. Til samanberingar sæst í talvu 4.2, at prísurin pr. framleiddan kWh í 2010 var kr. 1,21 og søluprísurin til elbrúkaran í miðal (bæði til húsarhald og til vinnu) fyri hvønn framleiddan kWh var kr. 1,00. Talan er um metingar, og fyrivarni skulu takast fyri, at tølini kunnu broytast nógv við broytingum av teimum ymisku parametrunum í útrokningunum, eitt nú áramál fyri afturgjalding av íløgu, rentustøði og árligari elframleiðslu. Kostnaður fyri elframleiðslu Tøkur máttur, MW Árlig elframleiðsla í kWh Samlað íløga í kr. Renta p.a. Áramál fyri afturgjald av íløgu (dømi) Roknskaparlig avskrivingartíð, ár Rakstur, viðlíkahald og rávørur, % av saml. íløgu Rakstur, viðlíkahald og rávørur í kr. Rentur og avdráttir (annuitetslán) í kr. Árligur gjaldføristørvur í kr. Kostnaður fyri hvønn kWh í kr. 20 Víkarvatn 14 37.000.000 624.000.000 5% 30 50 Vindútbygging 3 10.000.000 27.000.000 5% 20 15 0,50% 3,00% 3.120.000 40.592.095 43.712.095 1,18 10 32.800.000 255.000.000 5% 20 40 Motorar á Sundi 10 20.000.000 100.000.000 5% 30 30 5 8.000.000 50.000.000 5% 20 20 Kjarnorka 50 150.000.000 200.000.000 5% 30 30 1,00% 20,00% 6,00% 1,50% PTS Heygadal Biogass 900.000 2.550.000 20.000.000 3.000.000 30.000.000 2.166.500 20.461.860 6.505.144 4.012.129 13.010.287 3.066.550 23.011.860 26.505.144 7.012.129 43.010.287 0,31 0,70 1,33 0,88 0,29 Talva 4.1: Kostnaður fyri elframleiðslu við ymiskum framleiðslukeldum. Kelda: Egin uppseting. Vinnumálaráðið 2011 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum Elframleiðsla og prísir í 2010 SEV 273.991 kWh Sp/f Røkt 6.375 kWh Íalt 280.366 kWh Miðal framleiðslukostnaður pr. kWh Kr. 1,21 Miðal søluprísur pr. kWh Kr. 1,00 Talva 4.2: Elframleiðsla og prísir í 2010. Kelda: Egin uppseting. 4.6 Framleiðsluhættir og prísir Í mynd 4.3 er talið av gigawatt tímum sett á útásan og prísur/kostnaður fyri hvørja eind er sett á uppásan. Til ber at avlesa støddina og lutfallið millum tað, sum verður framleitt úr vatni, vindi og olju. Men tað, sum er vert at leggja til merkis, er støddin á kassanum, sum umboðar oljuútreiðslurnar, og hvussu nógv hann verður ávirkaður av oljuprísinum. Mynd 4.3: Framleiðsla og kostnaðir fyri ymiskar framleiðsluhættir. Kelda: Egin uppseting. Vatnorkuverkini eru partvíst niðurgoldin/avskrivað og kunnu tí framleiða bíliga. Men nýggjar vatnorkuútbyggingar eru dýrar og tað ávirkar støddina á niðasta kassanum í vatnorkustabbanum. Vindorkan liggur í miðjuni og tað kostar í dag o.u. 0,40 kr. at framleiða ein kWh við teimum nýggjastu myllunum, tá roknað verður við, at tær halda í 15 ár. Men vansin er, at netið ikki tolir ov nógv av sveiggjandi framleiðslu. Hetta avmarkar breiddina á vindorkustabbanum. Niðanfyri er í mynd 4.4 víst, hvussu teir ymisku framleiðsluhættirnir kunnu ávirka samlaða prísin til brúkaran. Mynd 4.4 vísir, at framleiðsluprísirnir fyri hvørt einstakt framleiðsluverk sær, t.d. vatnverkini í Vestmanna og Eiði, verða innroknaðir sum eitt vigað miðal, og eru sostatt partur av prísinum, Pe, sum brúkararnir rinda fyri hvønn kWh. Mynd 4.4: Sambandið millum ymiskar framleiðsluhættir og elorkuprísin. M og m eru framleiðsla, P og p eru prísir. Kelda: Egin uppseting. Vinnumálaráðið 2011 21 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum 4.7 Fyrimunir og vansar við teimum ymisku framleiðsluhættunum Samanumtikið kunnu vit siga, at fyrimunir og vansar í høvuðsheitum við teimum ymisku framleiðsluhættunum eru: Vatnorka Fyrimunir: Langtíðar íløga, sum helst verður bílig sæð yvir eitt langt áramál (> 50 ár), sambært fyribilstølum kappingarfør í prísi í mun til termiska orku (serliga við verandi útlitum til hækkandi oljuprísir). Vansar: Stór og kapitaltung íløga, stórur váði, stór inntriv í náttúru, mistur náttúruvakurleiki. Vindorka Fyrimunir: Lutfalsliga lítil íløga og harvið bílig orka, ið er væl kappingarfør í mun til termiska orku. Ikki stór inntriv í náttúru, lutfalsliga lætt at endurskapa uppruna náttúruna, tí vindmyllurnar eru lættar at fáa burtur aftur eftir lokna nýtslu. Vansar: Óstøðug orka. Pumped Storage Fyrimunir: Lutfalsliga lítið meirinntriv í náttúruna (í teimum førum, har byrgingar eru frammanundan), langtíðar íløga, sum helst verður bílig, sæð yvir eitt langt áramál (>20-30 ár), sambært fyribilsútrokningum frá Jarðfeingi kappingarfør í prísi í mun til termiska orku. Tann óstøðuga bíliga vindorkan kann umskapast til støðuga vatnorku. Vansar: Lutfalsliga stór íløga (tó væl lægri enn eitt nýtt vatnorkuverk), óroynd tøkni við vindmyllum, knýttum í pumpuna. Aðrir framleiðsluhættir, sum í framtíðini eisini kunnu gerast aktuellir, eru t.d. sjóvarfalsorka, útlendskt kaðalsamband, biogassorka og kjarnorka. eftir í samfelagnum, skapa inntøkur og í rakstri eru bíligari enn aðrar orkukeldur. Hinvegin krevja oljurikin verk fyrst innflutning av motorum og síðani innflutning av olju. Á elframleiðslusíðuni eru stórir menningarmøguleikar, um rætt verður atborið. At seta eina vindmyllu upp í Føroyum kostar ikki nevnivert meira enn at seta hana upp aðrastaðni, meðan royndir og vindmátingar vísa, at framleiðslan fyri hvørja myllu í Føroyum er næstan tvífalt so stór sum á meginlandinum í Evropa. Vatnorkan er kostnaðarmikil at útbyggja. Harafturat eru goymslurnar í Føroyum heldur lítlar, og er árliga framleiðslan fyri hvørt MW installerað væl minni enn í t.d. Noregi. Niðurstøða Framleiðsluprísurin á ravmagni er lutfalsliga høgur í Føroyum í mun til t.d. í Danmark Í Føroyum eru ongi avgjøld uttan MVG Í Danmark er ein røð av avgjøldum, ið m.a. fara til at fremja útbyggingar av varandi orkukeldum, og sum gera, at prísurin, ið brúkarin rindar, er hægri í Danmark enn í Føroyum Tilmæli Tað eigur at verða umhugsað at seta í verk virknisfremjandi skipanir, t.d. við lægri elprísi til hitapumpur til upphiting av sethúsum Eisini eiga onnur umhvørvisgjøld at verða umhugsað, ið kunnu skunda undir útbygging av varandi orkukeldum Samfelagsbúskaparliga er tað týdningarmikið at leggja sær í geyma, at íløgur í sambandi við vatnorkuútbyggingar fyri ein stóran part verða 22 Vinnumálaráðið 2011 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum Niðurstøða Oljuprísurin hevur stóra ávirkan á føroyska framleiðsluprísin av ravmagni, og hægsta kWhprís gevur elframleiðsla úr olju í mun til elframleiðslu úr vatn- og vindorku Íløgukostnaðurin til útbyggingar av vatnorku er lutfalsliga stórur, meðan íløgukostnaðurin til útbyggingar innan vindorku og Pumped Storage er lutfalsliga lágur og gevur lutfalsliga lægri framleiðsluprís pr. kWh Tilmæli Útbyggingar av vindorku og innan Pumped Storage-økið eiga at fáa hægstu raðfesting í útbyggingini av elframleiðsluni Vinnumálaráðið 2011 23 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum 5. Tørvur á elorku 5.4 Útlát og oljunýtsla Í hesum partinum verður greitt frá um tørvin á elorku og hvørjar broytingar, ið eru væntandi komandi árini. Parturin endar við eini niðurstøðu við tilmæli. Veðurlagspolitikkurin er staðfesting av, at Føroyar sum ein partur av heimssamfelagnum hevur sín part av ábyrgdini av veðurlagsbroytingum, sum standast av útláti av vakstrarhúsgassum. 5.1 Veðurlagspolitikkur Føroya Føroyska útlátið stavar nærum alt frá nýtslu av oljuúrdráttum í at kalla øllum pørtum av samfelagnum. At minka um útlátið av vakstrarhúsgassi er tí at minka um oljunýtsluna. Løgtingið samtykti í 2009 einmælt Veðurlagspolitikk Føroya, sum ítøkiliga bindur føroyska samfelagið til at minka om oljunýtsluna í 2020 við í minsta lagi 20% í mun til oljunýtsluna í 2005. Aðalmálini við hesum politikki eru at gera Føroyar minni tengdar at olju og at økja munandi um orkuframleiðsluna við varandi orkukeldum. Hetta skal gerast við m.a. orkusparing, har hetta letur seg gera, og nýtslu av nýggjari umhvørvisvinarligari tøkni. 5.2 Elektrifisering er neyðug Elektrifisering vísir til umlegging av orkunýtslu beinleiðis frá fossilum orkukeldum til elorku. Dømi um hetta eru umlegging av upphiting frá olju til el og umlegging av ferðslu á landi frá olju til el. Um elframleiðslan kann koma frá varandi orkukeldum, er elektrifisering ein vegur at gerast minni heft at olju og at gerast meiri før fyri at gagnnýta varandi orkukeldur. Elektrifisering er neyðug, um vit skulu røkka málunum í veðurlagspolitikkinum. 5.3 Ítøkilig átøk á veg Landsstýrið fer í hesi tingsetu at leggja fram uppskot til byggilóg, sum fer at gera tað møguligt at seta orkukrøv til allar bygningar. Eisini hevur Løgtingið fyrr í ár viðgjørt lógaruppskot um jarðhita, sum væntandi verður samtykt í heyst. Ein kunngerð um jarðhita fer at skipa viðurskiftini á økinum, so at jarðhitainstallatiónir lúka øll nútímans krøv um góðsku og umhvørvisatlit. Vit síggja longu nú eina byrjandi elektrifisering av upphiting, við tað at fleiri og fleiri velja at brúka hitapumpu ístaðin fyri oljufýr. 24 Mynd 5.1: Føroyska oljunýtslan 1990-2010. Kelda: Umhvørvisstovan. Myndin vísir, at oljunýtslan er minkað nógv í 2008 og 2009 orsakað av gongdini í fiskivinnuni. Í 2010 er samlaða oljunýtslan aftur vaksin munandi. Ein partur av hækkingini stavar frá, at olja til elframleiðslu er vaksin frá 37.000 tonsum í 2009 til 42.000 tons í 2010. Vinnumálaráðið 2011 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum Tað er sostatt einki, sum bendir á, at oljunýtslan av sær sjálvum fer at minka munandi í næstu framtíð. Tað er tí neyðugt við aktivum tiltøkum fyri at minka varandi um oljunýtsluna við í minsta lagi 40.000 tonsum um árið, um málini í veðurlagspolitikkinum skulu røkkast. Í veðurlagspolitikkinum verður lagt upp til, at henda minking í høvuðsheitum skal gerast í oljunýtslu til upphiting, ferðslu á landi og framleiðslu av el. 5.5 Framskrivingar av eltørvi útrokningini av tørvinum av elorku til upphiting er roknað við, at allar oljufýringar til upphiting verða skiftar út við hitapumpur við einum nyttustigi á 3,0. 5.6 Gongdir í elektrifisering Mynd 5.2 niðanfyri gevur nøkur boð upp á, hvussu ein elektrifisering kann fara fram. Samstundis verður roknað við, at eltørvurin í samfelagnum annars veksur. Neyðugt verður at elektrifisera orkunýtsluna og økja framleiðsluna úr varandi orkukeldum munandi, um samfelagið sum heild skal gerast minni heft at innflutningi av olju og gerast meiri sjálvbjargi í orkuframleiðslu, og um málini í veðurlagspolitikkinum skulu røkkast. Ringt er at spáa um, hvussu stórur vøksturin í elnýtsluni verður komandi árini. Vøksturin er sjálvandi tætt knýttur at gongdini í samfelagnum annars og tætt knýttur at, hvussu stórur dentur verður lagdur á at elektrifisera orkunýtsluna. Vit hava valt at taka støði í, at samfelagið framvegis fer at mennast, sum tað hevur gjørt seinastu 50 árini, og at ein skipað og munandi elektrifisering av orkunýtsluni fer at henda. Mál Oljunýtsla (tons) El (GWh) Helvtin av oljunýtsluni í 10.026 27 ídnaðinum á landi Øll upphiting av 53.233 142 sethúsum og bygningum Øll ferðsla á landi í 2009 30.000 94 Íalt 93.259 263 Talva 5.1: Eltørvur við elektrifisering. Kelda: Egin uppseting. Talva 5.1 vísir, hvussu stórur eyka tørvur á el verður, tá og um orkunýtslan til helvtina av ídnaðinum, øll orkunýtslan til upphiting av sethúsum og bygningum og øll orkunýtslan hjá ferðsluni á landi verður elektrifiserað. Í Mynd 5.2: Metingar av elorkutørvinum fram til 2050. Kelda: Egin uppseting. Í mynd 5.2 omanfyri er Gongd II dømi um eina skjóta elektrifisering. Fortreytirnar eru: Upphiting løgd um til el - javnt í tíðarskeiðinum 2011-2020, síðani 0% vøkstur fram til 2050, orsakað av bjálving og øðrum orkusparandi tiltøkum. Ferðsla á landi løgd um til el - javnt í tíðarskeiðinum 20152030, síðani 0% vøkstur fram til 2050, orsakað av effektivari motorum og øðrum orkusparandi tiltøkum. Vinnumálaráðið 2011 25 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum Gongd III er dømi um eina seinni elektrifisering. Fortreytirnar eru nú: Upphiting løgd um til el - javnt í tíðarskeiðinum 2011-2030, síðani 0% vøkstur fram til 2050, orsakað av bjálving og øðrum orkusparandi tiltøkum. Ferðsla á landi løgd um til el - javnt í tíðarskeiðinum 2015-2040, síðani 0% vøkstur fram til 2050, orsakað av effektivari motorum og øðrum orkusparandi tiltøkum. Seinastu 10 árini hevur vøksturin í elnýtslu verið umleið 3% um árið. Reyði grafurin í mynd 5.2 omanfyri vísir nýtsluna, um hendan gongd heldur fram til 2050. Guli og grøni grafurin eru boð upp á elektrifiserings-gongdir. Í báðum hesum førum eru fortreytirnar: Helvtin av ídnaðinum lagt um til el - javnt í tíðarskeiðinum 2011-2020, síðani 1% vøkstur um árið fram til 2050. Harumframt er roknað við 2% vøkstri í elnýtslu um árið til alt annað enn elektrifisering frá 2010 til 2050. oljuframleiddum el, verður samfelagið framhaldandi ógvuliga heft at innfluttari olju og røkkur neyvan heldur teimum málum, sum eru sett í veðurlagspolitikkinum. Niðurstøða Fyri at lúka ásetingarnar í veðurlagspolitikkinum um at minka um CO2 útlátið má nýtslan av fossilum brennievni minkast. Hetta krevur ógvuliga stóra øking í elframleiðsluni Tilmæli Skunda undir elektrifisering av upphiting og ferðslu á landi Gera munagóð tiltøk fyri at minka um orkunýtsluna Økja nógv um framleiðsluna av el frá varandi orkukeldum Allar tríggjar gongdirnar vísa ein stóran vøkstur í elnýtslu, sum sjálvandi er tætt knýttur at valdu fortreytunum. Í 2020 verður elnýtslan millum 350 og 550 GWh/ár. Hetta er ein meirnýtsla millum 80 og 280 GWh/ár í mun til í dag. Verandi eltørvur verður fyri ein stóran part nøktaður av elframleiðslu við olju - umleið 160 GWh/ár. Avbjóðingin fram til 2020 er tí at framleiða millum 240 og 440 GWh/ár av orku við varandi orkukeldum. Avbjóðingin í 2050 verður at framleiða umleið 800 GWh/ár av grønari orku. Eins og ein byrjandi elektrifisering sæst á upphitingini av sethúsum, er tað eisini rættiliga sannlíkt, at ferðslan á landi spakuliga verður elektrifiserað. Trýstið á elframleiðsluna verður tí uttan iva størri og størri, sum eisini gongdirnar, sum eru lýstar omanfyri, vísa. Eitt gott høvi at minka munandi um oljunýtsluna í samfelagnum er við at útbyggja tær varandi orkukeldurnar. Við hinvegin at lata standa til og velja avmarkaða útbygging við varandi orkukeldum og framhaldandi útbygging av 26 Vinnumálaráðið 2011 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum 6. Elframleiðsla Í hesum parti verður greitt frá, hvussu elframleiðslan í Føroyum hevur ment seg við vatnog oljuriknum verkum. Hugt verður at alternativum elframleiðslukeldum og greitt verður frá, hvussu elframleiðslan í framtíðini kann skipast. 6.1 Elframleiðslan í dag Føroyska elorkusøgan hevur gott hundrað ár á baki. Í 1907, árið eftir at fyrsta telefonlinjan varð løgd millum Havnina og Vestmanna, varð ein roynd gjørd at brúka vatnorku í Vestmanna, men hetta eydnaðist ikki. Fyrstu vatnorkuverkini í Vági og Klaksvík komu ávikavist í 1921 og 1931. Vágur og Klaksvík vóru um tað mundið tveir vinnuligir kraftdeplar við nógvum virksemi, samstundis sum lendið rundanum var egnað til vatnorku. Í Havn, á Tvøroyri ella í Runavík eru smáir møguleikar til vatnorkuverk. Eftir seinna heimsbardaga tóku nakrar kommunur norðanfyri stig til at seta SEV á stovn og bygt varð út við vatnorku í Vestmanna. Seinni bleiv SEV víðkað at umfata alt landið og vatnorkuverkini saman við fáum oljuriknum verkum vóru álitið fram til fyrst í sjeytiárunum. Tá var nýtslan vaksin so nógv, at avgjørt varð at byggja út við dieselmotorum á Sundi. Hetta var áðrenn fyrstu oljukreppuna, meðan oljan enn var bílig. Hetta verk bleiv og er framvegis krumptappurin í elframleiðsluni. Í áttatiárunum varð vatnorkan útbygd í norðara parti av Eysturoy við verkinum á Eiði. Elnetini eru í dag bundin saman í eitt landsumfatandi net, men Suðuroyggin og fimm smáar útoyggjar eru uttanfyri. Tað, sum eyðkennir fyrsta tíðarskeiðið við elframleiðslu, er, at talan er um eina trilvandi byrjan, har eldsálir ganga á odda. Júst tað sama er hent í flestu øðrum londum, har byrjað er í smærri eindum, har tað sum oftast er kommunan, sum er stigtakari. Felags er, at tað í byrjanini er ivasamt, um tað hongur saman fíggjarliga - nakað sum ikki er ókent fyri nýggjar vinnur. Sjálvt um byrjað verður við vatnorkuútbyggingum á teimum best egnaðu økjunum, er talan um stórar íløgur, og tað gongur long tíð til nýtslan er komin upp á tað, sum hon er projekterað til. Av tí sama er talan um stóran yvirkapacitet fyrstu árini. Hetta er rakstrarliga tungt ella ógjørligt við stuttari og dýrari fígging. 6.2 Útbyggingarmøguleikar Í dag eru oljuriknu verkini grundarlagið undir elframleiðsluni. Vatnorka verður gagnnýtt mest møguligt, meðan vindorka bert verður nýtt marginalt og ofta er ein trupulleiki í skipanini. Tí er umráðandi at finna fram til, hvussu elframleiðslan skal byggjast út fyri at nøkta eina økta nýtslu og eina umlegging til el av aðrari orkunýtslu. Hjá okkum ber tekniskt til at brúka hesar orkukeldur: Vatn, vind, sjóvarfall, kol, olju, gass, biogass, brenning av burturkasti og kjarnorku. Hesir hættir verða umrøddir niðanfyri. Vatn: Fyrstu elorkuverkini í Føroyum vóru vatnorkuverk, og tey best egnaðu økini í landinum eru av góðum grundum útbygd. SEV hevur saman við Landsbyggifelagnum og norska ráðgevarafelagnum Norconsult í februar 2000 mett um møguleikar at byggja út fleiri øki í landinum, sí talvu 6.1 niðanfyri. Tað ber til at fáa til vega góðar 100 GWh árliga, men kostnaðurin er rættiliga høgur. Hesar ætlanir eru við jøvnum millumbili endurmettar og dagførdar. Vinnumálaráðið 2011 27 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum Øki Strond Árnafjørður Norðurstreymoy v. Saksunardali Víkarvatn, víðkað Týggjará við samlitunnili Í Vágum Fámjin Í Botni Frárenningarøki 2 Km Ársframleiðsla Mill. kWh 7,2 6,5 8,61 9,21 Útbyggingarkostn. Mill. kr. 255 242 22,7 21,2 36,55 41,29 699 533 12,3 18,3 15,3 1,9 19,12 12,91 11,79 242 20,53 23,17 477 20,59 5,55 267 48,11 1,22 13 10,41 Talva 6.1: Útbyggingarmøguleikar av vatnorkuverkum í Føroyum. Kelda: SEV og Landsbyggifelagið. Samlaða økið í talvuni er góðar 100 km2 og verandi vatnorkuframleiðsla gagnnýtir á leið somu vídd. Tó er okkurt sum bendir á, at tað ikki eru gjørdar neyvar og álítandi regnmátingar á øllum 1.400 km2 í Føroyum. Stór spjaðing er í mátingunum av avfalli. Árliga regnar góðar 800 mm. í Mykinesi, meðan tað í Hvalvík og á Hellunum regnar 3.200 mm. ella fýra ferðir so nógv. Eisini regnar meira í hæddini enn niðri við sjóvarmálan. Tí er helst vert at kanna aðrar minni útbyggingarmøguleikar, eitt nú í Kunoy, Borðoy og Viðoy. Seinastu útbjóðingarnar av byggiverkætlanum í Føroyum hava víst, at tað ofta er stórur munur á tilboðunum, og at hesi til tíðir liggja langt niðanfyri metingarnar, t.d. seinasta útbyggingin av flogvøllinum. Hetta tí nýggj tøkni og effektivari amboð eru komin á marknaðin. Tí er kanska vert at hyggja at hesum møguleikum í nýggju kanningini, sum mælt verður til at gera í næstum. Vindur: Vindorka er kend og roynd tøkni og sýnist í løtuni at vera einasta alternativ til olju og vatn, men við teimum sveiggjum, sum eru í orkuframleiðsluni frá vindi, er tað avmarkað, hvussu nógv elnetið í dag tolir av vindorku. Tað skal tó roknast við, at nýggjar vindmyllur og aðrar útbyggingar av elnetinum fara at gera tað møguligt at fáa meira vind inn í skipanina. Sí eisini part 7.3. 28 Byggikostnaður/kWh Kr./kWh/ár 29,61 26,28 Olja: Seinastu árini hava oljuriknu verkini umboðað eini 60% av allari el-framleiðslu í Føroyum. Meginparturin er framleiddur á Sundsverkinum og á verkinum í Vági, sum vórðu bygd í eini tíð, tá oljan var lutfalsliga bílig. Oljurikin verk eru bílig at byggja og løtt at reka og umsita og væl ber til at regulera framleiðsluna eftir tørvi. Tí eru tey rakstrarliga vælegnað at stabilisera sveiggini í føroysku vatnorkuturbinunum, ikki minst í summarhálvuni, tá ið tað regnar minni og vatnorkan lítið og einki munar. Soleiðis stóð vatnorkan í juli 2011 bert fyri 11% av elframleiðsluni, meðan vatnorkan samanlagt fyri fyrstu sjey mánaðarnar í 2011 stóð fyri 36,5% av elframleiðsluni. Men oljuprísurin sveiggjar og sostatt eisini framleiðslukostnaðurin. Ein hækking í oljuprísinum ella í dollarkursinum sæst beinleiðis aftur í hækkaðum framleiðslukostnaði. Kol: Av fossilum brennievni er mest til av koli. Mett verður, at kendu goymslurnar í heiminum fara at strekkja til nýtsluna í eini 200 ár. Og kol verður í stóran mun brúkt til elframleiðslu runt allan knøttin. Fyrst í 70'árunum, tá verkið á Sundi varð projekterað, var upp á tal at brúka kol - bæði innflutt og vunnið úr kolanámunum í Suðuroy. Her skal viðmerkjast, at seinastu metingarnar vísa, at tað eru 10-15 mió. tons av koli í Suðuroy. Føroyska kolið hevur ikki høgt brennivirði, og tað Vinnumálaráðið 2011 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum skulu 3-4 tons av koli til 1 tons av olju. Hetta merkir, at um elframleiðslan á Sundi varð løgd um til at vera grundað á kol, hevði tørvurin verið eini 150.000 tons um árið, og nøgdirnar í Suðuroy høvdu rokkið til eina øld, væl at merkja um til ber at fáa fatur á kolinum. Tey stóru kolakraftverkini eru bílig at reka samanborið við oljurikin verk. Men ein av vansunum við kolriknum verkum er, at tey bert kunnu nýtast til grundlast og eru illa egnað at regulera upp og niður. Neyðugt er at sleppa av við avlopshitan, og tey dálka lutfalsliga illa. Niðurstøðan er tí, at tað ikki er ráðiligt við slíkum verkum í Føroyum. Kjarnorka: Tey kjarnorkuverk, sum vit kenna til, eru vanliga stór verk, sum eru ætlað londum, ið eru nógvar ferðir størri enn Føroyar. Í norðanlondum eru tað bert Svøríki og Finnland, sum hava kjarnorkuverk. Finnar eru fyri stuttum farnir undir munandi útbyggingar á hesum øki. Men tað finnast eisini kjarnorkuverk, ið eru minni t.d umborð í kavbátum og ísbrótarum. Í vár vóru umboð fyri Vinnumálaráðið og Jarðfeingi og vitjaðu TOSHIBA í London, har greitt varð frá slíkum verkum, ið kunnu geva millum 20 og 50 MW av elorku, og sum væntandi eru tøk um eini 6-10 ár. Nágreiniligi kostnaðurin er ikki kendur, men okkurt bendir á, at roknast kann við einum elframleiðsluprísi á 50-60 oyru/kWh. Hetta er nakað hægri enn prísurin frá størri verkum (sí talvu 4.1 frammanfyri), og við tí óvissu, at hesi verk ikki eru í rakstri enn. Hesi verk eru annars ætlað til fjarskotin øki og til t.d. námsvinnu í óbygdum øki. Eisini eru serlig trygdarkrøv til slík verk. Roknað verður ikki við, at hesi verk eru aktuell fyri Føroyar tey fyrstu nógvu árini. Sjóvarfall: Royndir og tøknilig menning benda á, at um fá ár fer at vera lønandi at framleiða el á streymorkuverkum. Hetta fer avgjørt at vera gjørligt í Føroyum, har umstøðurnar í firðum og sundum eru vælhóskandi. Granskarar á Fróðskaparsetrinum hava gjørt eina meting av møguleikunum fyri streymorkuverkum og hava í tí sambandi hugt at møguleikunum í Vestmannasundi, Skopunarfirði, Hestfirði og Leirvíksfirði. Niðurstøðan er, at framleiðslumøguleikar eru til bæði egna nýtslu og yvirskotsorku til útflutning. Men hesi verk hava somu veikleikar sum vindurin, at tey ikki kunnu standa einsamøll, tí framleiðslan er sveiggjandi, um enn reglulig. Neyðugt er tí við goymsluskipanum til at útjavna sveiggini við. Gassorkuverk: Natúrgass (LNG) er áhugavert sum brennievni til føroyska elframleiðslu. Tað finnast motorar, sum kunnu koyra uppá diesel og/ella gass. Tí er tað vert at kanna møguleikarnar fyri at innflyta LNG t.d. úr Noregi, heldur enn sum nú at brúka tungolju til elframleiðslu. Ein onnur góð orsøk til at skifta til LNG er, at CO2 útlátið er minni, enn tá tungolja verður nýtt til elframleiðslu. Í sambandi við eina møguliga út- ella umbygging er tí vert at kanna nærri, um tað eru fyrimunir við at nýta LNG til elframleiðslu heldur enn olju. Eisini vísa uppgerðir, at oljan verður fyrr uppi enn gassið, og tí verður roknað við at oljan uppá seg dýrkar meira. Biogass: Fyri stuttum varð farið í holtur við at kanna, um tað er lønandi at fara undir at framleiða biogass í Føroyum burturúr lívrunnum burturkasti úr slógvi, tøðum o.ø. Ein upplagdur møguleiki er at framleiða elorku og hita úr hesum, umframt turrtøð. Brennistøðir: Avlopshitin frá Brennistøðini á Hjalla verður umvegis Fjarhitafelagið brúktur til at hita upp sethús og aðrar bygningar í Tórshavn. Frá brennistøðini á Hagaleiti verður hitin brúktur at turka fiskavørur á Høvdavirkinum. Tað letur seg eisini gera at framleiða elorku á eini brennistøð, men so verður tað minni av hita til upphiting. Jarðfeingi hevur áður mett, at um t.d. alt burturkast í Føroyum varð savnað og brent á einum stað, hevði ein dampturbina megnað at Vinnumálaráðið 2011 29 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum framleitt um 20 GWh av el, svarandi til 5.000 tons av olju. Niðurstøða Tað er avmarkað, hvussu nógv vatnorkan kann útbyggjast afturat fyri at nøkta ein øktan tørv á elorku og goyma) vindorku, og olja skal verða til at taka. Skipanir skulu setast upp, soleiðis at nýtslan av elorku verður lagað til framleiðsluna. Tilmæli Seta í verk neyvar kanningar av, hvørjar orkukeldur kunnu knýtast í eitt framtíðar føroyskt elorkunet 6.3 Framtíðar elframleiðsla í Føroyum Í dag eru oljuriknu verkini grundarlagið undir elframleiðsluni. Hetta er ikki haldbart, bæði tí oljuriknu verkini eru kostnaðarmikil at reka og helst fara at gerast enn dýrari við hækkandi oljuprísum. Eisini fer ein alsamt hækkaður tørvur á elorku við hesum oljuriknu verkum at hava við sær alsamt hækkandi CO2 útlát. Vatnorka verður gagnnýtt mest møguligt, meðan vindorka bert verður nýtt marginalt og til tíðir er ein trupulleiki í skipanini. Hetta skal vendast á høvdið. Vindur, og seinni eisini sjóvarfall, skal verða grundarlagið undir elframleiðsluni. Vatn skal nýtast at virðisøkja (javna 30 Miðað verður ímóti, at 10-14 MW av vindorku eru í skipanini í 2012. Komandi ár setir SEV 3 MW upp og innan heilt stutta tíð er ætlanin at bjóða út 3-7 MW. Kanning av allari elskipanini, sum skal verða liðug summarið 2012, skal staðfesta: o hvussu vatn best kann nýtast saman við vindi (vind/vatn pumpuskipanir) o hvussu elkervið, motorar, turbinur og vatngoymslur kunnu tillagast, so at øll framleiðslan kann stýrast við tí endamáli at fáa sum mest av vindorku til høldar o hvussu elnýtslan kann lagast til framleiðsluna við Smart Grid skipan o um vatnorkuútbyggingar kring landið eru lønandi í einari nýggjari elorkuskipan o hvørjar varandi orkukeldur kunnu knýtast í framtíðar elnetið Í 2020 er elframleiðslan framvegis tengd at olju/gassi, men miðast skal ímóti, at øll elframleiðslan er úr varandi orkukeldum áðrenn 2050. Vit skulu í Føroyum leggja okkum eftir at brúka mest møguligt av vindorku, sí mynd 6.1 niðanfyri. Vinnumálaráðið 2011 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum Mynd 6.1: Broyting í elframleiðsluni til at nøkta hægri elnýtslu við framleiðslu úr varandi orkukeldum. Kelda: Egin uppseting. Niðurstøða Oljuriknu orkuverkini, sum í dag eru grundarlagið undir elframleiðsluni, eru ov dýr í rakstri og hava ov stórt CO2 útlát Tilmæli Umleggingar skulu gerast í elframleiðsluni, soleiðis at vindur - og seinni eisini sjóvarfalsorka - verða grundarlagið undir framleiðsluni, vatn skal nýtast at javna og goyma vindorku og olju- ella gassrikin verk skulu vera til at taka Vinnumálaráðið 2011 31 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum 7. Elnetið og keldur til elframleiðslu Í hesum parti verður greitt frá um verandi elnet. Síðani verður komið inn á nakrar av teimum møguleikum fyri elframleiðslu frá varandi orkukeldum, sum kunnu vera viðkomandi í einum føroyskum høpi. Niðurstøður og tilmæli verða gjørd. 7.1 Elnet og stýrisskipanir Føroyska elnetið er í veruleikanum fleiri sjálvstøðug net. Tað størsta er í meginøkinum (90 MW installeraður máttur). Harafturat er netið í Suðuroy (11 MW) og 5 smá net (30 kW-200 kW) á smáu oyggjunum. Installeraði mátturin er settur saman av 31 MW frá 9 (1-6,7 MW) vatnturbinum, 4 MW frá 7 (0,15-0,66 MW) vindturbinum og 67 MW frá fleiri enn 10 (1-12,4 MW) oljuriknum motorum. Í netinum syrgja kaðalar, transformarar og linjur fyri at føra elorkuna frá framleiðslustøðunum og heilt út til einstøku brúkararnar. 7.2 Smart Grid í Føroyum Um ein munandi elektrifisering av orkunýtsluni verður framd, og tað samstundis verður valt at økja munandi um elframleiðsluna frá óstøðugum varandi orkukeldum, so mugu eisini gerast munandi broytingar á verandi elneti og í verandi skipan. Í verandi skipan er ein einvegis orkustreymur frá framleiðarum til elnetið, har systemábyrgdarin hevur møguleika fyri at stýra, hvussu nógv orka skal sendast inn á netið, men bara partvíst kann stýra samanspælið millum ymisku orkukeldurnar. Tað ber ikki til at stýra elnýtsluni. Hetta fer í 2020 at geva eitt nýtslumynstur, víst á mynd 7.3 niðanfyri, sum fer at gera tað ógvuliga trupult at hava munandi nøgd av óstøðugum orkukeldum í framleiðsluni. Tað er tí avgerandi neyðugt at finna nýggjar háttir at stýra framleiðslu og nýtslu. 32 Vinnumálaráðið 2011 Mynd 7.1: Føroyska elnetið. Kelda: SEV. Mynd 7.2: Modell yvir hvussu elskipanin virkar í dag. Kelda: SEV. Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum systemoperatørurin altíð kann hava so nógva varandi orku í framleiðslu sum gjørligt. Mynd 7.3: Nýtslan av elorku uttan Smart Grid. Kelda: SEV. Loysnin er sokallað "Smart Grid", har systemábyrgdarin ikki bara kann stýra framleiðsluni, men eisini nýtsluni í so stóran mun, at nýtslumynstrið broytist grundleggjandi frá stóru sveiggjunum í nýtsluni gjøgnum døgnið, sum vit kenna í dag, til eina nærum javna nýtslu gjøgnum samdøgrið. Mynd 7.5: Nýtslan av elorku við Smart Grid. Kelda: SEV. Á nýtslusíðuni verður neyðugt at kunna kobla stórar og smáar orkunýtarar inn eftir tørvi. Dømi um stórar orkunýtarar eru pumpur í "Pumped Storage" skipanum, stórar hitapumpur og elpatrónir - t.d. í fjarhitaskipanum. Dømi um smáar orkunýtarar eru sethús við hitapumpum ella elpatrónum og elbilar. Mynd 7.4: Modell yvir hvussu elskipanin virkar við Smart Grid. Kelda: SEV. Hendan loysnin kemur ikki eftir einum degi og er ein stór avbjóðing, bæði tøkniliga og fíggjarliga. Á framleiðslusíðuni verður neyðugt at útbyggja framleiðslueindirnar (motorar og turbinur) við teknikki og við stýringsskipanum, so at Mynd 7.6: Modell yvir eina framtíðar elskipan. Kelda: SEV. Í Smart Grid eru intelligentir elmátarar hjá einstøku brúkarunum avgerandi. Við teimum kann systemoperatørurin stýra, nær ymisku tólini skulu taka ímóti elorku ella lata elorku (t.d. elbilar, smáar vatnturbinur, smáar vindmyllur, sólcellur) Vinnumálaráðið 2011 33 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum og kann eisini differentiera elprísirnar - alt møguleikar, sum eru við til at javna orkunýtsluna yvir samdøgnið, sí mynd 7.5. Fyrstu súlurnar "El tørvur" vísa eina samlaða elframleiðslu í 2020 á umleið 500 GWh/ár og í 2050 á umleið 900 GWh/ár. Framleiðslan í dag úr varandi orkukeldum er góðir 100 GWh. Niðurstøða Elektrifisering og útbygging av varandi orkukeldum krevur stórar broytingar í elveitingarskipanini Næstu súlurnar "Meir enn í 2010" vísa, hvussu nógv pláss er fyri varandi orku í 2020 og 2050.Tað sæst, at pláss er fyri umleið 400 GWh/ár í 2020 og umleið 800 GWh/ár í 2050 av varandi orku. Tilmæli Allar útbyggingar av elnetinum skulu miða eftir skjótast gjørligt at kunna taka ímóti eini umfatandi elektrifisering og gera elkervið til Smart Grid Hesi tøl kunnu samanberast við potentialið fyri vatnorkuútbygging í Føroyum. Sambært SEV (apríl 2008) er tað umleið 135 GWh/ár fyri eina íløgu um 2,7 mia. kr. Triðju súlurnar "Nýggj vatnorka" vísa mongdina av vatnorku, sum kemur aftrat, tá ið ætlanirnar Eiði II og Víkarvatn eru veruleiki. 7.3 Vindorka berandi í framtíðar orkuframleiðslu Mynd 7.7 vísir væntaða tørvin á elorku komandi árini. Myndin vísir, at potentialið, sum er eftir í útbygging av vatnorkuni, kemur at muna sera lítið, sæð í mun til væntaða tørvin. Tað er sostatt neyðugt at hyggja at øðrum alternativum enn vatnorku fyri at finna varandi orkukeldur til elframleiðslu. Royndirnar við vindorku seinastu 10 árini hava víst, at myllur á landi í Føroyum framleiða tvífalt so nógv, sum myllur á landi í Danmark, og eins nógv sum vindmyllur á góðum vindøki offshore í Danmark. Framleiðsla av til dømis 400 GWh/ár av vindorku kann verða frá umleið 40 2,3 MW myllum. Hetta ber bara til í skipan, har øll vatnorka - núverandi og útbygd - verður nýtt at javna og goyma vindorku. Haraftrat krevst, at elorka verður nýtt í upphiting við hitapumpum, fjarhita, beinleiðis upphiting við elpatrónum, í ferðslu á landi og møguliga í smábátum. Sum nevnt aðrastaðni í hesum riti skal kanning vísa, hvussu samlaða skipanin skal síggja út við pumpuskipanum, størri byrgingum o.ø. Mynd 7.7: Væntaður eltørvur 2020 og 2050. Kelda: Egin uppseting. 34 Frágreiðingin "Indpasning af vindkraft på Færøerne", sum granskingarfyritøkan Risø gjørdi í 2009 vísir, at verandi skipan kann rúma munandi Vinnumálaráðið 2011 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum meir av vindorku, tó við ávísum avmarkingum. Ætlanin er, at longu í 2012 skulu 14 MW av vindorku vera í skipanini. Framleiðslan av vindorku kann sostatt longu næsta ár verða millum 50 og 60 GWh/ár. Risøfrágreiðingin vísir tó á, at fyrstu tíðina kann verða ringt at fáa alla orkuna til høldar og at nógv vatnorka og nógv vindorka fer at fara til spillis. Útrokningar við støði í Risøfrágreiðingini vísa, at um sett verður fyri, at einans 55% av vindorkuni verður gagnnýtt, so kunnu uml. 30 GWh/ár av vatnorku og vindorku fara til onkis. Útrokningarnar vísa eisini, at sjálvt við hesum stóra tapi verður prísurin á orkuframleiðsluni ikki størri enn í dag, um prísurin á tí partinum av vindorkuni (uml. 55%), sum kemur til høldar, er um 0,60 kr./kWh. Um teir 30 GWh/ár - ella partar av hesum - sum frá vatn- og vindorku kunnu roknast við fara til onkis, í staðin kunnu gagnnýtast fyri olju, vil tað geva stórar fíggjarligar og umhvørvisligar fyrimunir. SEV hevur ætlanir um vind/battarí orkuverk í Hoyvíkshaganum (sí mynd 7.8 niðanfyri), sum skal kosta umleið 200 mió. kr. og framleiða um 45 GWh/ár. Framleiðsluprísurin fer at vera um 0,50 kr./kWh. Myndin vísir, hvussu SEV hugsar sær at seta upp 13 vindmyllur á 1 MW í Húsahaganum, sum skulu framleiða meira enn 45 GWh/ár. Nýbrotið í hesi ætlan er kombinatiónin av vindorku og battaríum, sum tilsamans skulu geva eina stýrbara orkuframleiðslu úr vindi. Sambært ætlanini skal henda útbygging kunna framleiða el í 2013. Niðurstøða Vindorka verður berandi orkukeldan í framtíðini Tilmæli 14 MW av vindorku skulu vera virkin í 2012. Kanning, ið skal vísa á vegir at fáa heilt nógva orkuframleiðslu úr vindi, skal vera liðug í 2012 7.4 Elkaðal til onnur lond Vindorka kann bæði nýtast sum umhvørvisvinarlig framleiðsla av el til føroyska marknaðin, men við størri vindmylluparkum ber eisini til at framleiða el til útflutnings. Havast skal í huga, at veðrið her ger, at framleiðsla av el frá vindorku er munandi lønsamari í Føroyum, enn t.d. á evropeiska meginlandinum. Fleiri støð í Føroyum eru væl egnað til stórar vindmylluparkir. Á mynd 7.9 niðanfyri eru víst øki Mynd 7.8: Mynd yvir hvussu SEV sær eina vindmyllupark í Húsahaganum. Kelda: SEV. Mynd 7.9: Mynd yvir støð til vindmylluparkir í Suðurstreymoy, Sandoy og Nólsoy. Kelda: Egin uppseting. Vinnumálaráðið 2011 35 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum í sunnasta parti av Streymoynni, sunnara parti av Nólsoy og parti av Sandoynni. Hugsanin er at finna nøkur væl egnað øki til stórar vindmylluparkir, til dømis 3 parkir við 200 MW av vindorku í hvørjari. Vindmyllurnar skulu framleiða elorku, sum skal flytast gjøgnum undirsjóvarkaðal til evropeiska meginlandið (gjøgnum Skotland). millum Ísland og Føroyar. Gjøgnum henda kaðal ber til at senda upp til 700 GWh av elorku um árið. Hetta er nóg mikið til at veita orku til alla vanliga elnýtslu umframt til upphiting og ferðslu á landi. Um ein tílík verkætlan verður framd í verki, hevur hon sjálvsagt víttfevnandi avleiðingar fyri alla orkuveiting í Føroyum. Tá skal ikki hugsast um útbyggingar av varandi orku, men heldur um styrking av elveitingarskipanini og trygdarskipanum, sum kunnu veita orku, tá ið kaðalin ikki er virkin. Mynd 7.10: Lond í Evropa, Afrika og Miðeystri kunnu lata orku í eitt felags elnet. Kelda: Egin uppseting. Seinastu árini eru stór framstig gjørd í útgerð, sum ger tað møguligt at flyta stórar mongdir av elorku langar leiðir bæði á landi og eftir havbotninum millum lond. Í dag liggja og verða lagdir HVDCkaðalar, sum eru hundraðtals kilometrar til longdar eftir havbotninum millum lond í Norðurevropa í stórum og burðardyggum verkætlanum. Í Føroyum kunnu slíkar kaðalætlanir hava áhuga til tvey endamál. Tað fyrra er at keypa varandi elorku úr t.d. Íslandi, tað seinna er at selja varandi elorku, sum er framleidd við vindmyllum ella sjóvarfalsmyllum, til evropiska meginlandið umvegis t.d. Hetland ella Skotland. Í 2007 gjørdi arbeiðsbólkur við fólki frá Jarðfeingi, SEV og íslendska orkustovninum eina kanning av møguleikunum fyri at leggja 100 MW HVDC kaðal 36 Mynd 7.11: Kostnaður fyri elorku í Føroyum við kaðali úr Íslandi. Kelda: Egin uppseting. Fíggjarliga kann verkætlanin bara bera seg, um stórar mongdir av elorku verða fluttar gjøgnum kaðal. Sum dømi kann takast annar stabbin í mynd 7.11 omanfyri, sum vísir, at við eini nýtslu á 500 GWh/ár gjøgnum kaðalin verður framleiðsluprísurin hjá brúkara umleið 1 kr./kWh. Her er roknað við 2 mia. kr. til kaðal, 700 mió. kr. til styrkt net og reservakapasitet í Føroyum, 15% tap av orku í allari skipanini og 30 ára livitíð á kaðali. Tað ber eisini til at síggja Føroyar sum útflytara av varandi orku í einum stórum evropiskum orkuneti. Vinnumálaráðið 2011 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum Vindmyllur í Føroyum framleiða nærum tvífalt so nógv, sum myllur á meginlandinum, og sjóvarfalsorka kann útvinnast í stórum nøgdum. Ein sjókaðal fer eisini at gera tað møguligt at keypa elorku í stórum mongdum til Føroyar í tíðarskeiðum, har lítil vindur er. Orkuútflutningur krevur, at kaðal verður lagdur úr Føroyum til t.d. Skotlands ella Noregs, og at stór útbygging av vindorku og seinni sjóvarfalsorku fer fram í Føroyum. Nýggj orkuætlan fyri ES, sum kemur til heystar, fer at staðfesta, at potentialið fyri varandi orku skal troytast. Hetta merkir vindorka í norðurlondum og sólorka í suðurlondum, sí mynd 7.10 frammanfyri. Stóru verkætlanirnar skulu ikki fíggjast av einstøku londunum, men av øllum felagsskapinum. Hetta kann merkja, at ein kaðal til Føroyar og stór vindmyllu-/sjóvarfalsorku-park her verður áhugaverd. Kostnaðurin av slíkum verkætlanum er sera stórur - omanfyri 10 milliardir krónur - og krevur útlendskar íleggjarar. Ein 600 MW vindmyllupark tekur 15 km2 av plássi og kann framleiða um 2.000 GWh av elorku, sum kann seljast fyri um 1 mia. kr. Fyrstu stigini, sum mugu takast, eru: 7.5 Avmarkingar, vansar og loysnir Elkervið og stýrisskipanir í verandi líki eru lagaðar til ta framleiðslu og nýtslu, sum eru í dagsins samfelag. Meginreglan í stýringini er, at framleiðslan altíð má lagast so neyvt sum gjørligt til aktuellu nýtsluna. Hetta merkir millum annað, at ongar serligar fyriskipanir eru gjørdar, sum optimera stýringina av kervinum til at taka móti so nógvari vindorku sum gjørligt. Risø nevnir í síni frágreiðing frá 2009 um "Indpasning af vindkraft på Færøerne", at hóast tað kann viðmælast at økja vindorkuframleiðsluna frá núverandi 4 MW og upp til í minsta lagi 12 MW í verandi skipan, so eru týðandi avmarkingar í skipanini, sum forða fyri enn meiri gagnnýtslu av vindorku. Nevnt verður: At finna hóskandi øki at seta myllur á og at gera vindmátingar At tryggja keyparar av framleiddu orkuni At finna áhugaðar íleggjarar. Niðurstøða Tekniskt er onki til hindurs fyri at leggja kaðal til Íslands ella Skotlands fyri at keypa ella selja elorku Tilmæli Nærri kanningar av møguleikum at selja elorku til Evropa skulu gerast Verandi motoreindir kunnu ikki tillagast ta óstøðugu vindorkuna Tær flestu vatnturbinurnar hava gamlar stýrisskipanir, sum ikki eru egnaðar til at virka dynamiskt Skipanin er ikki før fyri at laga seg til óstøðugu orkuna frá øktari vindorkuframleiðslu. Hetta hevur við sær, at nógv vindorka til tíðir fer at fara til spillis Stýrisskipanirnar eru ikki nóg álítandi til at taka sær av vindorku í skipanini Verandi skipan hevur sostatt íbygdar avmarkingar og vansar í mun til stórar útbyggingar við varandi orku, sum mugu loysast í takt við útbyggingarnar. Harafturat koma tær natúrligu avmarkingarnar, sum standast av, at alt kervið er lítið og hevur lítla inerti bæði á framleiðslusíðuni og á brúkssíðuni. Hesar avmarkingar kunnu minkast munandi við øktari elektrifisering og við intelligentari stýring av nýtslu og framleiðslu. Á ráðstevnuni í Norðurlandahúsinum á heysti 2010 um goymslu av orku í vatnbyrgingum komu nógvar Vinnumálaráðið 2011 37 Heildarætlan fyri elorkuøkið í Føroyum greiðar ábendingar um, at "Pumped Storage" er ein avgerandi partur av framtíðar elskipan, sí tær tríggjar tekstboksirnar niðanfyri. Pumped Storage (PTS): Økir elframleiðsluna frá verandi byrgingum Økir veitingartrygdina hjá vatnorkuverkunum Endurnýtir byrgingar og minkar um tørvin á nýggjum økjum til vatnorku Orkukostnaður fyri eitt 10 MW verk í Vestmanna er 0,65 kr./kWh Stabiliserar aðrar óstøðugar orkukeldur sum sjóvarfals- og alduorku PTS ella onnur orkugoymsla er neyðug, um málið um 75% elframleiðslu frá varandi orkukeldum í 2020 skal náast Terji Durhuus, Jarðfeingi PTS kann: Nýta vindorku til pumping í staðin fyri at skerja hana Økja munandi um veitingarførleika frá vatngoymslunum Økja um førleikan hjá vatnturbinum sum reservi og harvið geva møguleika fyri at sløkkja dieselmotorarnar, heldur enn at hava teir gangandi í tómgongd Tom Cronin, Risø DTU (National Laboratory for Sustainable Energy) Pumpukraftverk í smáum elnetum hava umframt týdning í orkugoymslu eisini stóran týdning: Sum virðismikil effektreservi Tey kunnu bæði í pumpu- og turbinudrift tilføra effekt til netið og á henda hátt vera við at stýra netstabilitetinum Tey kunnu hjálpa til at avmarka neyðugar íløgur í elorkuskipan, sum er grundað á varandi óstøðugar orkukeldur Øyvind Holm, Voith Hydro 38 Niðurstøða Týðandi avmarkingar eru í verandi skipan, sum forða fyri gagnnýtslu av vindorku. PTS er avgerandi neyðugur partur av framtíðar elskipan Tilmæli Umfatandi kanning av elskipanini skal setast í verk beinanvegin og vera liðug summarið 2012 Vinnumálaráðið 2011 Harðskapur í parlagi og nærsambondum 8. MARS 2011 VINNUMÁLARÁÐIÐ almannamálaRÁÐIÐ innlendismálaRÁÐIÐ HEILSUMÁLARÁÐIÐ Harðskapur í parlagi og nærsambondum Innihaldsyvirlit Formæli...................................................................................................................................................................................................... 2 Um heildarætlanina................................................................................................................................................................. 3 Eitt lív við ongum harðskapi er ein mannarættur................................................................................................................................................................. 4 Innihaldið í heildarætlanini........................................................................................................................................ 6 Átøkini í heildarætlanini: Kostnaðir og tíðarætlan ................................................................................................................................................. 7 Ítøkilig uppskot til heildarætlan......................................................................................................................... 8 At upplýsa og fyribyrgja harðskap.................................................................................................................. 9 Stuðul til harðskaparrakt............................................................................................................................................ 12 Átøk, ið venda sær til yrkisbólkar................................................................................................................. 16 Átøk, ið venda sær til teirra, ið fremja harðskap................................................................................................................................................................ 20 Tittul: Harðskapur í parlagi og nærsambondum Útgivið: 8. mars 2011 Útgevari: Vinnumálaráðið, Heilsumálaráðið, Almannamálaráðið og Innlendismálaráðið Útgáva, 1. upplag, 300 eintøk Uppsetan: Sendistovan Málslig gjøgnumgongd: Sprotin Prent: Prenta Forsíðumynd: Sloyfa ímóti harðskapi í parlagi og nærsambondum (domestic violence) Talgild útgáva (PDF fíla) kann takast niður av heimasíðuni hjá avvarðandi ráðum Um tilfar í hesi frágreiðing verður endurgivið, skal vísast til útgávuna Uppgávur, sum myndugleikar og felagsskapir røkja í sambandi við harðskap í parlagi og nærsambondum................................................ 22 Harðskapur í parlagi og nærsambondum Harðskapur í parlagi og nærsambondum Formæli Um heildarætlanina Vit vita, at harðskapur í parlagi og nærsambondum fer fram í Føroyum eins og aðrastaðni. Tílíkur harðskapur er eitt ­lutfalsliga ósjónligt lógarbrot, tí aloftast fer tað fram í loyn­ dum, innan veggja í heiminum. Hóast talan er um lógarbrot, er hetta eitt tabu, og tøgnin valdar um hetta evnið í Føroyum. Skulu vit loysa trupulleikan er ein fortreyt, at vit sum sam­ felag bróta tøgnina og fara at tosa um harðskap í parlagi og nærsambondum. Harðskapur í parlagi og nærsambondum er ikki avmarkaður til nakrar ávísar samfelagsbólkar, men kann koma fyri sama hvønn aldur, útbúgving, ættarslag, tjóð, átrúnað, seksualitet ella evni fólk hava. Avleiðingarnar eru tó ógvusligar fyri tey, sum eru fyri harðskapinum bæði likamliga, kensluliga, sálar­ liga, búskaparliga og sosialt. Harumframt eru kostnaðirnir fyri samfelagið ómetaliga høgir. Sum menniskju og sum samfelag kunnu vit als ikki liva við, at harðskapur er partur av lívinum hjá nøkrum borgarum í ­okkara landi. Hugburður okkara er greiður - vit vilja fyri­byrgja og steðga harðskapinum. Tøgnin skal verða brotin. 4 Okkum manglar hagtøl í Føroyum, sum kunnu lýsa trupul­ leikan, men nógv bendir á, at tað fyri tað mesta eru menn sum eru harðligir ímóti kvinnum og børnum - serliga tá ið talan er um likamligan harðskap. Tað eru tó ábendingar um, at kvinnur kunnu fremja harðskap ímóti makanum, serliga sálarligan harðskap, men eisini likamligan harðskap ímóti børnum. Tí vendir heildarætlanin sær til bæði kynini, annaðhvørt tey eru fyri harðskapi ella fremja harðskap. Harumframt vendir heildarætlanin sær til børn, ið eru fyri harðskapi ella vitni til harðskap við hús. Heildarætlanin fatar víða og fevnir um 18 átøk, sum eru æ ­ tlað at fyribyrgja og upplýsa um harðskap umframt at stuðla og viðgera fólk, ið eru fyri harðskapi. Eisini eru átøkini ætlað at geva yrkis­bólkum betri amboð at handfara harðskap og fáa í lag betri samstarv og mannagongdir bæði hjá myndug­leikum og ímillum myndugleikar. Harumframt fevnir ætlanin um viðgerðartilboð til teirra, sum eru harðlig. Talan er sostatt um meira enn bara at bøta um sjúkueyðkenni, men eisini at seta í verk átøk, har harð­skapurin tekur seg upp, nevniliga hjá tí sum fremur harðskap. Hetta er fyrsta heildarætlanin, sum hevur til endamáls at fyribyrgja og steðga harðskapi. Heildarætlanin fevnir um fimm ár, og vilja vit seta sjøtul á eina tilgongd, sum hevur við sær broytingar og loysir trupulleikarnar. Henda yvirskip­ aða heildarætlanin vísir á ítøkilig átøk, sum skulu verða sett í verk. Hesi átøk skulu síðani útgreinast teir komandi mánaðir­ nar. Tað merkir, at átøkini í heildarætlanini skulu verða lýst gjøllari, og ein neyvari ætlan skal verða gjørd fyri, hvussu tey verða sett í verk. Í tilgongdini hava nógvir myndugleikar, felagsskapir og ein­ staklingar verið sera beinasamir at geva arbeiðsbólkinum og politiska fylgibólkinum ráð, fakligan kunnleika og upp­lýsingar. Tí vilja vit takka teimum fyri. Arbeiðið heldur fram, og tá fer arbeiðs­bólkurin framhaldandi at ráðføra seg við hesar. Johan Dahl landsstýrismaður í vinnumálum Annika Olsen landsstýriskvinna í innlendismálum Rósa Samuelsen landsstýriskvinna í almannamálum Á fundi í Norðurlandahúsinum 25. november 2010 gjørdu allir politisku flokkarnir týðiliga greitt, at teir vildu gera og seta í verk eina heildarætlan til tess at byrgja fyri og steðga harðskapi, sum fer fram í parlagi og í nærsambondum. Ein ­arbeiðsbólkur hevur síðan nýggjár 2011 staðið fyri at gera heildarætlanina og skuldi ætlanin verða klár 8. mars 2011. Umframt sjálvan arbeiðsbólkin hevur ein politiskur fylgibólkur verið við í arbeiðnum. Henda heildarætlanin er ein byrjan og er partur av einari tilgongd, sum í fyrstu syftu skal vara í fimm ár - frá 2012 til og við 2016. Í 2016 verður ætlanin endurskoðað og við nøkrum royndum á baki skal ein nýggj heildarætlan verða gjørd og vera klár at seta í verk í 2017. Stutt tíð hevur verið at gera eina so umfatandi ætlan, og hevur arbeiðsbólkurin tí gjørt eina yvirskipaða heildarætlan til 8. mars 2011. Fyri at lýsa neyvari júst, hvussu átøkini í ­heildarætlanini skulu verða sett í verk, skal tann yvirskipaða heildarætlanin verða útgreinað millum 8. mars og 25. novem­ ber 2011. Johan Dahl, landsstýrismaður i vinnumálum Rósa Samuelsen, landsstýriskvinna í almannamálum Annika Olsen, landsstýriskvinna í innlendismálum Aksel Johannesen, táverandi landsstýrismaður í heilsumálum Nógv yrkisfólk koma í sínum arbeiði í samband við børn og vaksin, sum eru fyri harðskapi. Sum dømi kunnu verða nevnd løgreglufólk, læknar, sálarfrøðingar, heilsufrøðingar, náms­ frøðingar, lærarar, sjúkrarøktarfrøðingar umframt starvsfólk á Kvinnuhúsinum og í Tú og Eg ráðgevingini. Arbeiðsbólkurin hevur leitað sær vegleiðing frá nógvum yrkisbólkum, og ­hevur hetta íkastið verið virðismikið grundarlag undir hesari heildar­ætlanini. Erika Anne Hayfield, Vinnumálaráðið Súsanna Nordendal, Almannamálaráðið Gudrun Mortansdóttir Nolsøe, Innlendismálaráðið Símun Jóannesarson Hansen, Heilsumálaráðið Arbeiðsbólkurin hevur fingið vegleiðing frá myndugleikum aðrastaðni, sum hava royndir á økinum og fleiri hava sagt seg vilja koma til Føroya at veita vegleiðing, tá ið ítøkiligu átøkini skulu verða sett í verk. Í tilgongdini er støði eisini tikið í ­nógvum viðkomandi frágreiðingum og vísindaligum kanningum. Landsstýrisfólkini, sum hava sett arbeiðið í gongd, eru: Í arbeiðsbólkinum eru: Í politiska fylgibólkinum eru: Bergtóra Høgnadóttir Joensen, løgtingskvinna, Tjóðveldi Marjus Dam, løgtingsmaður, Sambandsflokkurin Hans Pauli Strøm, løgtingsmaður, Javnaðarflokkurin Jenis av Rana, løgtingsmaður, Miðflokkurin Kitty May Ellefsen, ráðgevi, Fólkaflokkurin Kári á Rógvi, løgtingsmaður, Sjálvstýrisflokkurin John Johannesen landsstýrismaður í heilsumálum 5 Harðskapur í parlagi og nærsambondum Harðskapur í parlagi og nærsambondum Eitt lív við ongum harðskapi er ein mannarættur Øll menniskju hava rætt til eitt lív við ongum harðskapi. Tað er ólógligt at vera harðligur við børn1, og tað er ólógligt at vera harðligur við vaksin. Veruleikin er tó, at harðskapur móti maka og móti børnum fer fram í Føroyum. Harðskapur fer eisini fram í øllum samfelagsløgum og er ikki avmarkaður til ávísar bólkar. Kortini er tað sera torført at lýsa, hvussu um­fatandi trupulleikin er í okkara samfelag, tí eingin gran­ sking er og nærum eingi hagtøl eru. Tó vita vit, at tað fer fram - vit vita frá ymsum myndugleikum, eitt nú løgregluni, Gigni, Barna­verndartænastuni og dómsvaldinum og eisini frá felagsskapum sum Kvinnuhúsinum og Tú og Eg ráð­gevingini. Sambært samlaðu harðskapsmálunum hjá løg­ regluni2 í Føroyum, sum endaðu við ákæru ella dómi framgongur: ·· A  v teimum samlaðu 44 harðskapsmálunum í 2009, sum endaðu við ákæru ella dómi vóru 23% av hesum í par­ lagi ella nærsambondum. Av teimum 23% vóru fleiri av ákærunum mótvegis einum fyrrverandi maka. ·· A  v teimum samlaðu 56 harðskapsmálunum í 2008, sum endaðu við ákæru ella dómi vóru 11% av hesum í parlagi. Tey ákærdu vóru fimm menn og ein kvinna. ·· B  æði í 2008 og 2009 vóru ein triðing fleiri harðskapsmál, sum endaðu uttan ákæru av tí, at málið bleiv steðgað. Í nøkrum førum var hetta tí ákæra varð tikin aftur av tí órættaða. Børn, sum liva í húskjum við harðskapi - bæði tey, sum eru fyri harðskapi og tey, sum eru vitni til harðskap - kunnu hava nógv sálarlig árin, sum t.d., at tey hava lágt sjálvsvirði, eru ­óttafull, hava trupulleikar í vinaløgum, eru aggressiv, klára seg illa í skúla­num umframt fleiri langtíðar trupulleikar, so sum tunglyndi og trauma. Hvat er harðskapur? Harðskapur er ein gerð ella ein hóttan, sum kann gera seg inn á sjálvræðisrættin hjá einum persóni ella sum elvir til pínu, skaða ella ger viðkomandi bangnan - sama um tað eru børn ella vaksin. Harðskapur kann hava somu ávirkan á tey, sum eru vitni til harðskapin. Harðskapurin kann verða tilætlaður ella framdur í sinnisrørslu og fer út um samfelagsmørk, reglur og lógir.4 Harðskapur í parlagi og nærsambondum kostar eisini sam­ felagnum nógvan pening, bæði tí at tey, sum er fyri harðskapi, missa arbeiðsinntøku, og tí myndugleikar og felagskapir brúka nógva orku at viðgera harðskaparmál. Ein donsk kanning vísir, at harðskapur í parlagi og nærsambondum kostar danska sam­ felagnum 1/2 mia. kr. um árið3. Tá er lagt upp fyri skaðaviðgerð, løgregluviðgerð, tíð nýtt í rættarskipanini, kostnað at reka kreppu­miðstøðir, læknakostnað, kostnað í heilsuskipan a­ nnars og mistari arbeiðsinntøku. Leysliga umroknað til føroysk viður­ skifti er tað 5 mió. kr. um árið. Tá er hvørki kostnaður fyri at viðgera børn taldur við, ei heldur kostnaður, ið stendst av trupul­leikum hjá harðskaparraktum seinni í lívinum, so sum vánalig sálarlig heilsa. Harðskapur kann vera: Likamligur harðskapur: At verða sligin, bukað/ur, skumpað/ur, kastað/ur, ella har vápn ella onnur amboð eru brúkt. Sálarligur harðskapur: Tá ið ein sjálvur ella børnini eru hótt við harðskapi, rópt eftir, stýrd, avbyrgd frá øðrum menniskjum og áhaldandi niðrað og funnist at. Kynsligur harðskapur: At verða tvingaður at hava kynsligt samband ella vera við í kynsligum gerðum. Fíggarligur harðskapur: At missa møguleikan at nýta sín egna pening ella at hava pening til mat og annað grundleggjandi. Materiellur harðskapur: At verða fyri, at ognarlutir verða oyðilagdir. Aloftast er talan um eitt mynstur av valdsatburði, heldur enn einstakar hendingar. Tað merkir, at harðskapur í parlagi og nærsambondum kann vera ein samanseting av ymiskum atburði, ið ikki altíð er opinlýstur harðskapur ella beinleiðis lógarbrot. Harðskapur í parlagi og nærsambondum er ein trupulleiki, sum er ógvuliga torførur at basa, av tí at hann aloftast fer fram í loyndum - innan fyri teir fýra veggirnar í heiminum. Tí er eitt miðvíst mál við heildarætlanini, at samfelagið skal tosa um harðskap. Tey, sum eru fyri harðskapi, skulu verða stimbrað at siga frá, og tey, sum vita um harðskap, skulu vera við til at loysa trupulleikan. Verður eisini hugt at, hvussu mangar kvinnur gista á Kvinnu­ húsinum sammett við fólkatal, bendir alt á, at harðskapur í Føroyum er eins vanligur og aðrastaðni. Hvønn fevnir heildarætlanin um? Harðskapur í einum húski er ein sera álvarsamur trupul­ leiki hjá øllum pørtum. Hetta er galdandi fyri tann, ið er fyri harðskapi, tann, ið er fremur harðskap og børn í húsinum. Fólk, ið eru fyri harðskapi, kunnu fáa álvarsom likamlig og sálarlig árin, bæði her og nú og seinni í lívinum. Angist, lágt sjálvsvirði, tunglyndi, ilt við at sova eru bert nøkur eyðkenni, sum harðskaparrakt kunnu hava. 1 6  nordning nr. 228 fra 15. mars 2007 om ikraftræden for Færøerne af lov om forældremyndighed og samvær "Barnet har ret til omsorg og tryghed. Det skal behandles med respekt for A sin person og må ikke udsættes for legemlig afstraffelse eller anden krænkende handling." (§ 2, stk. 2) 2 Kelda: Løgreglan, februar 2011 3 Larsen, K. H., Kruse, M., Sørensen, J. Og Brønnum-Hansen, H. (2010) Voldens pris: Samfundsmæssige omkostninger ved vold mod kvinder, Statens institut for folkesundhed. s. 13. Harðskapur millum pør fer fram - eisini millum tey pør, sum ikki búgva saman og pør, sum eru farin frá hvør øðrum. Tí skal parlag verða fatað sum pør, ið eru gift ella ógift, búgva saman ella ikki og her eisini fyrrverandi parløg. Fyri børn, sum liva við harðskapi heima við hús kann tað hava álvarsligar sálarligar, sosialar og likamligar fylgjur. Tey eru tí eisini fevnd av heildarætlanini. 4 Grundað á greining hjá Voldsnetverket í Servicestyrelsen, http://www.servicestyrelsen.dk/bkfv, 10. februar 2011. 7 Harðskapur í parlagi og nærsambondum Harðskapur í parlagi og nærsambondum Innihaldið í heildarætlanini Átøkini í heildarætlanini: Kostnaðir og tíðarætlan Nr. Átak Heildarætlanin er, sum heitið sigur - ein heild. Ætlanin fevnir bæði um upplýsing, fyribyrging, tiltøk til tann, ið raktur er av harðskapi og fyri tann, ið fremur harðskap, og tiltøk, ið venda sær til myndugleikar. Upplýsing og fyribyrging Upplýsing og fyribyrging er ein grundleggjandi partur av heildar­ætlanini. Inntriv so tíðliga sum til ber geva bestu úrslit at steðga harðskapi. Tí snýr fyribyrging seg eisini um at fáa børn at verða tilvitað um harðskap, og at tey skulu tora at siga frá, um tey eru fyri harðskapi. Hetta er ikki minst um­ ráðandi, um vit hava í huga, at tað er tíggju ferðir sannlíkari, at dreingir, sum hava verið fyri harðskapi, sjálvir verða harð­ ligir sum vaksnir5. Aðrar kanningar vísa tó eisini, at sannlíkt er, at gentur, sum eru fyri harðskapi verða harðligar sum vaksnar.6 Hetta økir tí um sannlíkindini fyri, at hesar kvinnur verða harðligar við síni børn. Eisini er vandi fyri, at børn, sum annnaðhvørt hava verið fyri harðskapi ella vitni til harðskap, góðtaka harðskap seinni í lívinum. Tí kann verða sagt, at harðskapur er innlærdur atburður. Fyribyrging og upplýsing eru eisini sera umráðandi, tá ið tað snýr seg um at bróta tøgnina, sum valdar um harðskap í ­samfelagnum. Tey, sum eru fyri harðskapi, skulu fáa styrki at siga frá og leita sær hjálp, og samfelagið sum heild skal verða við til at basa tílíkum harðskapi. Hjálp og stuðul til tann harðskaparrakta Umráðandi er, at tey, sum eru fyri harðskapi, fáa ta hjálp, teimum tørvar. Í heildarætlanini eru fleiri átøk, sum eru æt­ lað at hjálpa og stuðla harðskaparraktum (bæði børnum og vaksnum) her og nú, men eisini í framtíðini. Eisini eru átøk, sum eru ætlað, at hjálpa bólkum, sum eru serliga útsettir fyri harðskapi. harð­skapur við hús verið mettur at vera ein privatur trupul­ leiki. Eisini er vanligt, at tey, sum liva í harðskaparraktum heimum, hava eina skomm av hesum trupulleikum. Tað er tí serliga avbjóðandi hjá viðkomandi myndugleikum at basa trupulleikanum, tí bæði tann, ið er fyri harðskapi og sam­ felagið sum heild er tigandi. Afturat hesum er eingin samlað ætlan, sum knýtir teir nógvu myndug­leikarnar saman, sum koma í samband við vaksin og børn, sum eru fyri harðskapi. Tað er alneyðugt at myndugleikar samstarva, býta vitan síná­ millum og samskipa arbeiðið, tá ið harðskaparmál verða handfarin. Eisini er neyðugt, at yrkisbólkar hava vitan, so tey eru før fyri at varnast tekin um harðskap. Arbeiðsbólkurin hevur fingið nógvar afturmeldingar frá myndugleikum og felagsskapum í Føroyum í sambandi við heildarætlanina. Tey hava víst á, at yrkisbólkum tørvar størri vitan um harðskap og at duga at síggja tekin um harðskap . Harumframt hevur verið víst á, at tørvur er á at skipa samstarvið og manna­gongdirnar innanhýsis í myndugleikum og ímillum myndugleikar. Tí greiðir heildarætlanin frá átøkum, sum hava atlit at myndug­ leikum. Viðgerðartilboð til teirra, sum fremja harðskap Ein fortreyt fyri at kunna steðga harðskapi, er at seta inn har harðskapurin byrjar - hjá tí ið fremur harðskap. Á donsku "Dialog mod Vold", sum er eitt tilboð til teirra, sum fremja harðskap, siga tey frá, at 80% av teimum, sum hava verið í viðgerð, gevast at vera harðlig eftir einum ári. Tí greiðir heildar­ætlanin frá átøkum, sum hava atlit at harðskapar­ fremjara. Átøkini eru sett upp í talvuni á næstu síðu og síðani er greitt nærri frá átøkunum. Átøk, sum eru vend móti yrkisbólkum At harðskapur fer fram við hús hevur ofta við sær, at flest onnur einki vita um, at harðskapurin fer fram. Fólk aftra seg eisini at leggja seg út í hesi viðurskifti, tí søguliga sæð hevur 1. 2012 2013 2014 2015 2016 Tíðarætlan Upplýsandi átak, sum vendir sær til børn 80.000 25.000 25.000 Annaðhvørt ár 2. Frálærutilfar til fólkaskúlabrúk 35.000 2012 3. Upplýsandi átak, sum vendir sær til ung 70.000 4. Upplýsandi átak til almenningin 5. Upplýsandi tilfar at 60.000 10.000 veita útlendskum kvinnum 150.000 6. Tilboð um sálarfrøðiliga hjálp til harðskaparrakt 25.000 25.000 Annaðhvørt ár 30.000 2012 og 2014 2012 við møguligum dagføringum í 2015 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 Árlig veiting 7. Veiting til Kvinnuhúsið til 20.000 keyp av mati og neyðsynjarvørum 20.000 20.000 20.000 20.000 Árlig veiting 8. Veiting til Kvinnuhúsið til tulkingarskipan til kvinnur 30.000 30.000 30.000 30.000 Árlig veiting 9. Lóg um burturvísing úr heiminum, broyting í rættargangslógini um hjálparverju og broyting í føroysku útlendingalógini 30.000 Uppskot liðug 2013 10. Skipað viðgerðartilboð til børn 50.000 400.000 400.000 400.000 400.000 Førleikamenning í 2012 og síðani árlig veiting 11. Skipað netverk til persónar, 20.000 20.000 20.000 20.000 ið eru fyri harðskapi Fyrstu ferð 2013 og síðani árlig veiting 12. Vegleiðing til yrkisfólk um fráboðanar- & tagnarskylduni 2012. Verður gjørt saman við átak 13 13. Handbók til myndugleikar 60.000 10.000 2012 við møguligum og felagsskapir dagføringum í 2015 14. Samskipari 600.000 600.000 600.000 600.000 600.000 Setast í 2012 og fimm ár fram 15. Førleikamenning fyri yrkisbólkar 40.000 40.000 40.000 40.000 40.000 Byrja 2012 og gjørt stigvíst í fimm ár 16. Fastar mannagongdir Byrja í 2012 og fyri harðskaparmál liðugt í 2014 17. Viðgerðartilboð til teirra, 50.000 400.000 400.000 400.000 400.000 sum fremja harðskap Førleikamenning í 2012 og síðani árlig veiting 18. Samstarv við Kvinnuhúsið o.ø. Byrja 2013 og síðani árlig veiting Samlað 5 8 6 Halskov, T., Jørgensen, P. S. og Polakow, V. (2000) Tab af rettigheder: Sårbare enlige mødre og deres børn, København: Hans Reitzels Forlag. s. 226 Søndergaard, P. S. (2003) Seje Tøser - stakkels piger. Krogs forlag. 1.305.000 1.570.000 1.650.000 1.590.000 1.620.000 9 Harðskapur í parlagi og nærsambondum Harðskapur í parlagi og nærsambondum At upplýsa og fyribyrgja harðskap Ítøkilig uppskot til heildarætlan Í hesum partinum verður greitt frá ítøkiligum uppskotum til heildarætlanina. Tey eru býtt í: 1. Upplýsing og fyribyrging 2. Stuðul til harðskaparrakt 3. Átøk, sum venda sær til yrkisfólk 4. Átøk, sum venda sær til teirra, ið fremja harðskap Royndir siga okkum, at inntriv, gjørd so tíðliga sum møguligt, geva bestu úrslitini í arbeiðnum at steðga harðskapi.7 Tí er fyrbyrging og upplýsing ein grundleggjandi partur av ­hesari heildarætlan. Fyribyrging og upplýsing er serstakliga viðkomandi, hugsa vit um tey, sum eru í vanda fyri annaðhvørt at blíva harðlig ella at góðtaka harðskap. Sum áður umrøtt, er tað nevniliga tíggju ferðir sannlíkari, at dreingir, sum hava verið fyri harðskapi, sjálvir verða harðligir ímóti ­makanum seinni í lívinum8. Eisini er meira sannlíkt, at gentur, sum hava verið fyri harðskapi blíva harðligar sum vaksnar.9 Vandi er fyri, at børn, sum hava livað við harðskapi, seinni fyrigeva, góð­ taka og finna seg í harðskapi. Hetta byggir undir próvførsluna, at harðskapur er innlærdur heldur enn viðføddur atburður. Her er tí bæði talan um átøk til børn, ung og vaksin. Fyri­ byrging er eisini at broyta hugburð til harðskap í parlagi og nærsambondum soleiðis, at hvør borgari kennir tað, sum sína ábyrgd at loysa trupulleikan. Hugtakið "fyribyrging" kann verða býtt í trý stig: ·· G  rundfyribyrging (primary prevention10) er at steðga harðskapi, áðrenn hann kemur fyri. ·· H  jáfyribyrging (secondary prevention11) er at varnast og steðga harðskapi so tíðliga sum møguligt. ·· Eftirfyribyrging (tertiery prevention12) er at fyribyrgja, at harðskapur, sum longu er framdur, endurtekur seg. Fyrsti partur av ítøkiligu uppskotunum til átøk (nr. 1-5) fevnir í høvuðsheitum um átøk á grund- og hjáfyribyrgingarstigi. Eftir­fyribyrging er gjøllari viðgjørt í átøkum nr. 6-18. Upplýsandi og fyribyrgjandi átøk, ið venda sær til børn Tað er sera umráðandi at børn í uppvøkstrinum fáa ta fatan, at eingin skal góðtaka harðskap, og at harðskapur er manna­ rættindabrot og lógarbrot. Børn skulu fáa tann greiða boðskap, at tey eiga at siga frá, um tey hava verið fyri harðskapi ella vita um harðskap, sum øðrum er fyri. Tað merkir, at børn fáa at vita, hvagar tey kunnu venda sær í slíkum førum, og tí skulu átøk ætlað børnum útvega slíkar upplýsingar. Ein týðandi liður í fyribyrgingararbeiðnum er at forða fyri, at børn vaksa til og sjálv verða harðlig ella góðtaka harðskap. Tí skulu børn, sum hava verið fyri slíkum ágangi, fáa stuðul og hjálp, so tey seinni í lívinum ikki verða partur av harðskapar­ trupulleikanum. Ein onnur orsøk til, at børn eru ein týðandi málbólkur í fyribyrgingararbeiðnum er, at børn stundum hava tætt tilknýti hvørt til annað og kunnu tey tá vera við til at siga frá og annars bróta tøgnina, sum valdar, tá ið tað snýr seg um harðskap. Fleiri eru mátarnir at røkka børnum í sambandi við upp­ lýsing og fyribyrging, tó hevur harðskapur so mikið ógvuslig nútíðar- og langtíðarárin á trivnað og heilsu hjá børnum, at mælt verður til, at tað eisini verður viðgjørt í skúlanum. Hjá børnum er ein tann mest týðandi málbólkurin tey, sum eru yngri enn 11 ár. Hetta tí at hugburðurin er lættari at broyta hjá teimum yngru børnunum.13 Átak 1. Upplýsandi átak við tilfari, kappingum og tiltøkum í skúlum ·· Endamálið er at gera børn og ung varug við harðskap og at útvega teimum upplýsingar og møguleikar at siga frá, um tey sjálvi ella onnur eru fyri harðskapi. ·· M  ettur kostnaður: kr. 80.000 í 2012 (kr. 25.000 í ávíkavist 2014 og 2016) ·· Ábyrgdari: Samskipari14, MMR, HMR og VMR15 ·· T íðarætlan: Verður framt í 2012 við tveimum minni átøkum í ávíkavist 2014 og 2016 Regeringen (2010) National strategi til bekæmpelse af vold i nære relationer, Ligestilling. s. 11 Halskov, T., Jørgensen, P. S. og Polakow, V. (2000) Tab af rettigheder: Sårbare enlige mødre og deres børn, København: Hans Reitzels Forlag. s. 226 9 Søndergaard, P. S. (2003) Seje Tøser - stakkels piger. Krogs forlag. 10 Appelt, B. og Kaselitz. V. (2000) Prevention of domestic violence against women, WAVE, Vienna. s. 5 11 Sama sum omanfyri 12 Sama sum omanfyri 13 Economic and social research council, Case study: Responding to domestic violence, http://www.esrc.ac.uk/ESRCInfoCentre/Images/CaseStudy_domesticviolence_tcm6-33831.pdf 14 Sí átak 14 um samskipara 15 Styttingar: MMR - Mentamálaráðið, HMR - Heilsumálaráðið, VMR - Vinnumálaráðið, IMR - Innlendismálaráðið, AMR - Almannamálaráðið 7 8 10 11 Harðskapur í parlagi og nærsambondum Harðskapur í parlagi og nærsambondum Átak 2. Átak 3. Frálærutilfar gjørt um harðskap til fólkaskúlabrúk Upplýsandi átak við tilfari, kapping og tiltøkum. Her er m.a. ætlanin at skipa fyri einari kapping, har tey ungu sjálvi gera t.d. eina stuttsøgu, ein stuttfilm ella innsløg undir 1 min. at sýna í "Gevið Gætur" um harðskap. Harumframt er ætlanin at samstarva við ung­dómshús og Tú og Eg ráðgevingina um hetta átakið. ·· Endamálið er, at evnið "harðskapur í parlagi og nærsambondum" verður tikið við inn í frálæruna fyri at tryggja, at hetta týðandi evnið verður viðgjørt í øllum árgangum og ikki bara, tá ið serlig høvi eru. er neyðugt, at samfelagið torir at nema við harðskapartrupul­ leikan og tosa um hann. Vitan um, at onnur eru fyri harðskapi, skal heldur ikki verða tagdur burtur. At varðveita tøgnina er at góðtaka harðskapin. Átak 4. Upplýsandi átak til almenningin. Upplýsandi átak við 2-3 stuttfilmum (innsløg upp til 1 min.) at sýna í "Gevið Gætur". Harumframt er ætlanin at samstarva við miðlar, fyri at seta sjóneykuna á harðskap í parlagi og í nærsambondum, gera PR arbeiði, faldara o.s.fr. ·· Mettur kostnaður: kr. 35.000 ·· Ábyrgdari: Samskipari, MMR, HMR og VMR ·· Tíðarætlan: Gerast liðugt í 2012 ·· Endamálið er at gera tey ungu varug við harðskap og at siga teimum, hvar tey kunnu leita sær hjálp, um tey hava verið fyri harðskapi frá unnustuni/unnustanum ella sjálv hava verið harðlig. ·· Endamálið kann verða býtt í tvey: 1. At broyta hugburð til harðskap í parlagi og nær­sambondum soleiðis, at fólk kenna ábyrgd, um tey vita um, at harðskapur fer fram. Í hesum viðfangi skal eisini verða upplýst um fráboðanarskylduna, sum er galdandi, tá ið børn eru í heiminum. Ætlanin er, at hetta átakið skal varpa ljós á harðskap í parlagi og nærsambondum sum ein trupulleika, og at fólk verða upplýst um harðskap og tosa um tað. ·· M  ettur kostnaður: kr. 70.000 í 2012 (kr. 25.000 í ávíkavist 2014 og 2016) Upplýsandi og fyribyrgjandi átøk, ið venda sær til ung Kanningar vísa, at ung eru ein bólkur, sum er fyri ágangi, serliga tá ið talan er um harðskap í parløgum millum ung (unnustu­harðskapur).16 17 Sannlíkt er, at tey góðtaka harðskap ella verða harðlig seinni í lívinum sjálv, um tað hevur verið partur av teirra lívi sum ung. Tað er tí umráðandi, at upp­ lýsandi átøk um harðskap venda sær til tey ungu soleiðis, at tey gerast før fyri at varnast harðskap - eisini tey fyrstu ­tekinini um harðskap og, um neyðugt, taka seg úr tílíkum par­ løgum. Upplýsing um harðskap kann eisini gera tað lættari hjá ungum at leita sær hjálp - bæði hjá teimum, sum hava verið fyri harðskapi, og teimum, sum hava framt harðskap. ·· Á  byrgdari: Samskipari, VMR og MMR í samstarvi við kommunur ·· T íðarætlan: Fremjast í 2012 við tveimum minni átøkum í ávíkavist 2014 og 2016 2. At tey, sum eru fyri harðskapi, viðurkenna ella fata, at eingin skal góðtaka ella liva við harðskapi. At samfelagið tosar um harðskap, gevur vónandi harð­ skaparraktum styrki til at siga frá, søkja sær hjálp og, um neyðugt, koma burtur úr harðligum parløgum. Upplýsandi og fyribyrgjandi átøk, ið venda sær til samfelagið sum heild og tey, sum liva við harðskapi Ein týðandi liður í fyribyrgingini er, at tey, sum liva í harðligum parløgum, bróta tøgnina og tora at søkja sær hjálp. Harðskapur í parlagi og nærsambondum eigur ikki at vera eitt tabu, og tí ·· M  ettur kostnaður: kr. 150.000 í 2012 (kr. 30.000 í 2014) ·· Ábyrgdari: Samskipari og VMR útlendskar kvinnur í einari serliga viðkvæmari støðu, um tær eru fyri harðskapi í parlagi. Tá ið útlendskar kvinnur fáa uppihaldsloyvi í Føroyum, eru kommunurnar fyrsti (og møguliga einasti) myndugleikin, sum við vissu veit um kvinnurnar, t.e. tá tær skráseta seg í kom­ mununi. Kvinnuhúsið hevur víst á, at fleiri av hesum kvinnum als ikki vita, hvørji rættindi tær hava, og hvørjar myndug­ leikar tær kunnu seta seg í samband við, um tær eru fyri harðskapi. Harumframt kunnu útlendskar kvinnur uppliva, at makin hóttir tær við, at tær verða sendar av landinum, um tær boða nøkrum frá harðskapinum. Tí verður mett, at tað hevur avgerandi týdning, at hesar kvinnur fáa upplýsingar um síni rættindi og um føroyska samfelagsbygnaðin sum heild, soleiðis at tær vita, hvagar tær skulu venda sær við ymiskum viðurskiftum. Átak 5. Upplýsandi tilfar á nøkrum høvuðs­málum at handa útlendskum kvinnum, tá ið tær skráseta seg í kommununi. ·· Endamálið er, at kvinnurnar fáa vitan um síni rættindi og vita, hvagar tær kunnu venda sær, um teimum tørvar hjálp, m.a. tá ið tær hava verið fyri harðskapi. ·· M  ettur kostnaður: kr. 60.000 í 2012 (kr. 10.000 í 2015) ·· Á  byrgdari: IMR í samstarvi við kommunur og aðrar myndugleikar ·· T íðarætlan: Tilfar verður gjørt í 2012 og møguligt er at dagføra í uppafturprenti í 2015 ·· T íðarætlan: Fremjast í 2012 við einum minni átaki í 2014 Upplýsandi og fyribyrgjandi átak, ið vendir sær til útlendskar kvinnur, sum hava fingið uppihaldsloyvi í Føroyum "Eg græt - føldi einki, bara pínu" 6 ára gomul genta, sum greiðir frá, hvussu tað kendist, tá ið harðskapur fór fram heima Kelda: Domestic Violence Center, Cleveland, http://www.domesticviolencecenter.org Helweg-Larsen, K. Og Kruse, M. (2004) Mænds vold mod kvinder: Omfang, karakter og indsats mod vold, Det nationale voldsobservatorium i kvinderådet. s. 7 Women's aid, domestic violence: Frequently asked questions factsheet 2009, http://www.womensaid.org.uk/domestic_violence_topic.asp?section=0001000100220041§ionTitle =Domestic+violence+%28general%29, 15. januar, 201 Vegleiðandi tøl frá Kvinnuhúsinum vísa, at lutfalsliga nóg­ var útlendskar kvinnur hava gist á Kvinnuhúsinum. T.d. kann nevnast, at frá 2005 - 2007 vóru øll árini 22-24% av teimum kvinnum, sum gistu á Kvinnuhúsinum, útlendskar kvinnur úr fjarskotnum londum18. Ikki er heilt greitt, hví so er, men tað kann hugsast, at hesar kvinnur ikki hava eina sosiala trygdar­ skipan, eins og føroyskar kvinnur vanliga hava. Sum heild eru 16 17 12 18 Kvinnuhúsið (2011), Framløga um virksemið hjá Kvinnuhúsinum, 21. januar 2011. 13 Harðskapur í parlagi og nærsambondum Harðskapur í parlagi og nærsambondum Stuðul til harðskaparrakt Í hesum partinum av ítøkiligu átøkunum til heildarætlan er sjóneykan sett á tey, sum hava verið fyri harðskapi. Her er tí bæði talan um beinleiðis viðgerð og stuðul til tann, ið er fyri harðskapi, umframt eftirfyribyrging, sum fevnir um átøk, sum hava til endamáls at fyribyrgja, at harðskapur, sum er farin fram, endurtekur seg. Hóast nærum eingi hagtøl eru fyri, hvussu vanligur harð­ skapur í parlagi og nærsambondum er í Føroyum, er eingin ivi um, at harðskapur kemur fyri. Hetta boða m.a. løgreglan, Kvinnuhúsið, Barnaverndarstovan, Gigni og aðrir myndug­ leikar/felagsskapir frá. Tað er tí sera umráðandi, at tey, sum eru fyri harðskapi í parlagi og nærsambondum - eisini tey børn, sum búgva undir slíkum viðurskiftum - fáa tann stuðul og ta viðgerð, teimum tørvar. Fáa tey ikki tað, kunnu avleiðin­ garnar vera ógvusligar og vísa seg bæði við likamligum og sálarligum árinum umframt, at lívsgóðskan verður vánalig. Átøk at veita bráðfeingis stuðul til harðskaparrakt Nógvar kvinnur og børn teirra, sum leita sær til Kvinnuhúsið, hava livað við harðskapi í áravís og eru bangnar um tryg­ dina hjá sær og hjá børnunum. Kvinnuhúsið er tí ein flýggjan - ein seinasta loysn - fyri at fáa eitt friðskjól. Tær kvinnur, sum leita sær til Kvinnuhúsið, eru ofta illa fyri bæði likamliga og sálarliga. Tí eru nógvar (og børn teirra) í teirri støðu, at teimum tørvar sálarfrøðiliga viðgerð. Í verandi skipan kunnu persónar, ið hava verið fyri harðskapi ella neyðtøku,19 fáa ískoyti til sálarfrøðiviðgerð. Henda viðgerðin er ikki ókeypis, men Heilsutrygd rindar 40% av viðtalukostnaði­ num. Undir barnaverndarskipanini ber tó eisini til at fáa sálar­ frøðiviðgerð til foreldur og børn, men tað er bara viðgerðar­ tilboð til teirra, sum hava børn. Fleiri av teimum, sum rýma frá maka orsakað av harðskapi, kunnu vera illa fyri fíggjarliga og/ ella hava ikki tamarhald á fíggjarstøðuni. Tí verður mælt til, at tað almenna rindar fyri upp til fimm viðtalur hjá sálarfrøðingini fyri at hjálpa teimum at koma fyri seg aftur. Tað kunnu sjálvs­ agt vera onnur enn tær kvinnur, sum koma á Kvinnu­húsið, sum eru rýmd úr harðligum parlagi, men sum vegna aðrar umstøður búgva aðrastaðni, til dømis um tey búgva uttan fyri ­høvuðsstaðarøkið og vilja sleppa undan at taka børn úr nærumhvørvinum og/ella hava møguleika at búgva aðrastaðni. 14 19 Kunngerð nr. 10 frá 11. februar 2000 um ískoyti til sálarviðgerð fyri serliga útsettar bólkar Tí eiga hesi eisini at fáa somu ókeypis sálarfrøðiligu viðgerð ígjøgnum til dømis kommunulækna. Fleiri av kvinnunum, sum koma á Kvinnuhúsið, koma við ongum pengum (til dømis tí maðurin hevur stýrt øllum fíggjarviður­ skiftunum, og tær tí ikki sleppa framat peningi) og bara við nøkrum fáum lutum til sín og til børnini. Á Kvinnuhúsinum sku­ lu kvinnurnar sjálvar keypa mat og rinda fyri uppihald. Í teimum førunum, tá ið tær ongan pening hava, ringja starvsfólkini í Kvinnuhúsinum til vælgerandi felagsskapir og biðja um hjálp. Í summum førum er talan um, at kvinnurnar og børn teirra liva av mati, sum er vorðin ov gamal og sum er burturkast frá mat­ vøruhandlum. Almannastovan hevur ta mannagongd, at hon veitir kvinnum, sum koma á Kvinnuhúsið, fíggjarliga hjálp, um tær ikki sleppa fram at pening. Í roynd og veru eru tó nakrar kvinnur, sum hava tørv á einari bráðfeingis fíggjarligari loysn til ein almannaveiting kann taka við. Tí verður her mælt til, at Kvinnuhúsið fær eina árliga játtan, sum er eyðmerkt til at keypa mat og aðrar neyðsynjarvørur til tær kvinnur, sum koma uttan pening og til ein almannaveiting tekur við. Tá ið kvinnur úr fjarskotnum londum gista á Kvinnuhúsinum, er tað stundum trupult hjá teimum at samskifta, tí málsligu før­ leikar teirra kunnu vera avmarkaðir. Tá ið tær frammanundan eru í kreppu, kann tað verða steinur oman á byrðu, at tær hava trupulleikar at samskifta við starvsfólk, sálarfrøðingi og myndug­leikar. Mælt verður til, at hesar kvinnur hava atgongd til tulkingarskipan. Átak 7. Veiting til Kvinnuhúsið til at keypa mat og neyðsynjarvørur til kvinnur og børn teirra. ·· Endamálið er, at Kvinnuhúsið skal hava møgu­leika at keypa mat og neyðsynjarvørur til teirra, sum koma til kreppumiðstøðina og ongan pening hava. ·· Mettur kostnaður: kr. 20.000 árliga ·· Ábyrgdari: AMR ·· Tíðarætlan: Árlig veiting, fyrstu ferð í 2012 Átak 8. Veiting til Kvinnuhúsið til tulkingarskipan til útlendskar kvinnur. ·· Endamálið er, at kvinnur og børn teirra skulu hava møguleika at samskifta, tá ið tað snýr seg um t.d. at seta seg inn í síni rættindi, føroysk viðurskifti og fáa sálarfrøðiliga hjálp. ·· Mettur kostnaður: kr. 30.000 árliga ·· Ábyrgdari: IMR og AMR ·· Tíðarætlan: Árlig veiting, fyrstu ferð í 2012 Átak 6. Tilboð um ókeypis sálarfrøðiliga hjálp til harðskaparrakt, sum koma á kreppu­miðstøð (Kvinnuhúsið) ella, sum eru rýmd undan maka vegna harðskap. ·· Endamálið er at veita harðskaparraktum sálarfrøðiliga hjálp (upp til fimm viðtalur), fyri at tey kunnu klára at koma fyri seg aftur. ·· Mettur kostnaður: kr. 60.000 árliga ·· Ábyrgdari: AMR og HMR ·· Tíðarætlan: Árlig veiting, fyrstu ferð í 2012 At rýma til kreppumiðstøð hevur við sær, at tað er tann harðskaparrakti, sum sjálv/ur flytur saman við børnunum úr heiminum. Hetta kann eisini hava ta avleiðing, at børn mugu flyta stovn/skúla eitt skifti. At liva í einum harðskapar­raktum húski ber við sær ótryggleika, og tá ið hugsað verður um ­veiku sálarstøðuna hjá hesi familjuni, er tað sera óheppið, at tað eru tey, sum hava verið fyri órætti, sum skulu flyta úr ­heiminum. Hetta hava fleiri myndugleikar, eitt nú løgreglan, víst á eigur at broytast. Tí verður mælt til, at geva løgregluni og dómsvaldinum heimild til at noyða harðskaparfremjara úr heiminum eitt skifti. Hetta kann verða ásett við lóg. Dømi um, at tílíkar skipanir kunnu virka, eru m.a. í Stóra Bretlandi og Danmark. Aðrastaðni hevur eisini verið víst á, at umframt høvuðsendamálið við lóggávuni, sum er at noyða harðskapar­ fremjara úr heiminum, kann lógin eisini virka fyribyrgjandi. Ein annar trupulleiki er støðan hjá tí harðskaparrakta undir ­einum sakarmáli og í sambandi við, at revsimál verður kannað. Sambært § 741a í rættargangslógini kann persónur, sum hevur verið fyri neyðtøku, fáa ein hjálparverja (bistandsadvokat), ið skal røkja áhugamálini hjá viðkomandi í sambandi við revsi­ málið. Danska rættargangslógin heimilar at veita teimum, sum hava verið fyri harðskapi, ein hjálparverja. Arbeiðsbólkurin mælir tí til at broyta § 741a í føroysku rættargangslógini samsvarandi donsku ásetingunum. Eisini mælir arbeiðsbólkurin til at broyta føroysku útlendinga­ lógina samsvarandi ásetingunum í donsku útlendingalógini soleiðis, at útlendingur, ið skal sam­einast við maka í Føroyum, kann fáa noktað uppihalds­loyvi, um makin í Føroyum - tíggju "Nú kann eg sova trygt fyri fyrstu ferð í áravís. Eg trúði veruliga, at tað var best fyri børnini at verða verandi saman við manninum, men nú síggi eg, hvussu nógv tað hevur gingið út yvir børnini" Kvinna, sum hevur gist á Kvinnuhúsinum 15 Harðskapur í parlagi og nærsambondum undanfarnu árini - hevur fingið treytaðan ella treytaleysan frælsisdóm fyri brot á revsilógina, t.d. vegna harðskap, van­ røkt ella tvingsil móti fyrrverandi maka ella hjúnafelaga. Átak 9. Tilmæli til lógarheimildir: 1. Veita heimild at vísa honum, sum fremur harðskap, burtur frá heiminum (og øðrum nevndum støðum) eitt ávíst skifti. 2. Lógarheimild, sum ger tað møguligt hjá teimum, ið hava verið fyri harðskapi at fáa hjálparverja í einum harðskapsarmáli, sum tað almenna rindar. Árin av harðskapi kunnu røkka langt inn í framtíðina og eru ikki avmarkað til trupulleikar her og nú. Tí er neyðugt at veita stuðul eftir, at fyrsti hóttandi vandin er av. Hetta umræður serliga børn tá hugsa verður um teirra sálarligu og likam­ ligu heilsu. Áður hevur verið umrøtt, at tað er sannlíkari, at børn, sum eru fyri harðskapi, seinni sjálv verða harðlig, og at tey nógv lættari góðtaka harðskap. Tí hevur tað týdning, at børn fáa stuðul og rætta viðgerð í sambandi við at fyribyrgja harðskap. Børn, sum hava verið fyri harðskapi, kunnu hava árin, sum víst niðanfyri20: ·· A  tferðartrupulleikar og sosialar/kensluligar trupulleikar (t.d. hava lágt sjálvsvirði, eru óttafull, hava ilt við at fáa vinir, eru tunglynd og aggressiv) ·· Endamálið við fyrstu lógarheimildini er at skapa frið eina tíð hjá tí harðskapsrakta til at taka støðu til framtíðina. Tílík heimild kann forða fyri, at børn verða flutt úr egnum umhvørvi til annað stað. ·· K  ognitivar og áskoðanartrupulleikar (t.d. skerdir kogni­ tivir førleikar, klára seg illa í skúlanum, duga illa at loysa avbjóð­ingar, góðtaka harðskap) ·· Endamálið við næstu lógarheimildini er at veita tí harðskaparrakta neyðuga rættarhjálp. ·· L angtíðar trupulleikar (t.d. lutfalsliga nógv hava tunglyndi og trauma sum vaksin, tola harðskap í parlagi og nær­ sambondum) ·· M  ettur kostnaður: Eingin kostnaður at seta átøkini í verk, men møguligir kostnaðir eru fyri:  Uppskot 1. Um nøkur skylda at endurhýsa harðskaparfremjara verður sett inn í lógina Uppskot 2. Ein hjálparverji hevur við sær rakstarkostnaðir fyri rættarskipanina ·· Ábyrgdari: IMR ·· T íðarætlan: Arbeiðið byrjar í 2012 og verður lagt fyri Løgtingið í 2013 20 Langtíðar átøk at stuðla tey, sum eru harðskaparrakt 3. Lógarheimild, ið kann sýta uppihaldsloyvi til útlending, um makin í Føroyum er dømdur treytaða ella treyta­ leysa frælsistøku fyri ávís revsirættarlig misbrot móti fyrrverandi maka ella hjúnafelaga. ·· Endamálið við seinastu lógarheimildini er at verja útlendingar móti harðskapi og aðrari mannminkandi viðferð. 16 Harðskapur í parlagi og nærsambondum Í málum við harðskapi í familjum metir Barnaverndar­ tænastan í hvørjum eintøkum føri um, hvussu barnið/familjan ­hóskandi kann fáa viðgerð ella stuðul. Tílíkar loysnir fevna ofta yvir styttri tíðarskeið, sum t.d. 10 viðtalur hjá sálar­ frøðingi. Barna­verndarstovan hevur víst á, at í fleiri førum er verandi tilboð ikki nøktandi og tí er umráðandi at seta í verk eitt ­skipað langtíðartilboð til børn. Tað er týðandi, at børnini ikki verða slept av skipanini eftir at hava fingið hesa fyrstu viðgerð tí tey hava mangan tørv á framhaldandi hjálp og koma eisini ofta aftur til eina trupla støðu við hús. Mælt verður tí til, at børnini fáa eitt skipað viðgerðar- og stuðuls­ tilboð, sum tekur við eftir, at tann fyrsta viðgerðin er veitt. Tílíkt tilboð kann t.d. fata um familjusamrøður, samstarv ­millum skúla, barna­vernd og onnur, einstaklingssamrøður og/ ella bólkasamrøður við børnum. Child welfare information gateway (2009) Children's exposure to domestic violence, http://www.childwelfare.gov/pubs/factsheets/domestic_violence/impact.cfm., 25. januar 2011 Fyri tey vaksnu, sum hava verið fyri harðskapi, kann tað vera til hjálpar at tosa við onnur, sum hava verið/eru í líknandi støðu, serliga tá ið talan er um eitt so viðkvæmt og tabuserað evnið, sum harðskapur í parlagi og nærsambondum er. Tí verður mælt til, at eitt tilboð um stuðulsbólkar fyri harðskaparrakt fæst at rigga. Kvinnuhúsið hevur áður roynt hetta við góðum úrslitum, men vantandi fíggjarlig orka hevur havt við sær, at hetta tilboð hevur verið heldur óskipað og óstøðugt. Átak 10. Skipað viðgerðartilboð til børn, sum hava verið fyri harðskapi ella verið vitni til tað. ·· Endamálið er, at børnini fóta sær, og at langtíðarárini av harðskapinum, verða avmarkað. ·· M  ettur kostnaður: kr. 50.000 í 2012 og síðani kr. 400.000 árliga ·· Ábyrgdari: HMR og AMR ·· T íðarætlan: 2012 førleikamenning og klárt at seta í verk í 2013 Átak 11. Fáa í lag eitt skipað netverk til teirra, ið hava verið fyri harðskapi í parlagi og nærsambondum. Ætlanin er, at ein sálarfrøðingur kann standa fyri á leið tíggju fundum um árið. ·· Endamálið er, at vaksin, sum hava verið fyri harðskapi í parlagi og nærsambondum, fóta sær, og at langtíðarárinini av at hava verið fyri harðskapi, verða avmarkað ·· Mettur kostnaður: kr. 20.000 árliga frá 2013 ·· Ábyrgdari: Samskipari og HMR ·· Tíðarætlan: Fyrsta netverk 2013 17 Harðskapur í parlagi og nærsambondum Harðskapur í parlagi og nærsambondum Átøk, ið venda sær til yrkisbólkar Tá ið harðskapur skal verða fyribyrgdur og steðgaður, eru yrkisfólk í einari lyklastøðu. Við neyvari vitan, samstarvi og skipanum eiga tey stóran part í heildarætlanini. Tá ið harðskaparmál koma í ljósmála, eru nógvir myndugleikar og felagskapir, sum koma ella kunnu koma í samband við bæði tann harðskaprakta og harðskaparfremjaran. Nøkur teirra eru løgregla, sjúkrahús, læknar, kreppumiðstøð, barnaverndar­ tænasta, almannastova, dómstólar, heilsufrøðingar o.s.fr. Virksemið hjá myndugleikum og felagsskapum og ábyrgdar­ økjum teirra í mun til harðskap, er neyvari lýst aftast í heildar­ ætlanini (fylgiskjal 1). Yrkisbólkar halda, at vitan, samstarv og samskifti millum yrkis­bólkar ikki virka nóg væl. Yrkisfólk vita ikki altíð, hvørji ábyrgdarøkini hjá øðrum yrkisbólkum eru, hvønn tey skulu venda sær til, og hvussu tey skulu fá gagn av kunnleikanum hvør hjá øðrum. Hetta er grundað á útsagnir hjá yrkis­fólkum og umboðum fyri brúkarar (t.d. Kvinnuhúsið). Tað er tí eyðsæð, at tey, sum hava verið fyri harðskapi - og sum frammanundan kunnu vera illa fyri, kenna skomm og hava trupult við at taka stig til at søkja sær hjálp, - kunnu hava torført við at fáa røttu hjálpina frá almennu skipanini. Neyðugt er tí við átøkum, ið venda sær til myndugleikar og felagsskapir, so tey eiga røttu amboðini at handfara tílík mál. Tagnarskyldan og fráboðanarskyldan Harðskapur í parlagi og nærsambondum er eitt ógvuliga eymt mál hjá teimum, ið hava kent sviðan av tí. Tað kemur tí ofta fyri, at tann harðskaparrakti ikki boðar frá ella viðgongur at hava verið fyri harðskapi. Sostatt kann tað vera trupult hjá yrkisfólki, sum beinleiðis ella óbeinleiðis koma í samband við harðskaparrakt, at staðfesta, um harðskapur er farin fram. Umframt hesa avbjóðingina hava yrkisfólk lógarásetta tagnar­skyldu - men tey hava eisini fráboðanarskyldu, tá ið um børn ræður (§ 14 í barnaverndarlógini). Henda fráboðanar­ skyldan gongur fram um tagnarskylduna. Tað tykist tó vera ógreitt hjá summum yrkisbólkum júst nær, og hvussu tey skulu boða frá. Privatpersónar hava eisini fráboðanarskyldu, tá ið um børn ræður, og ætlanin er tí eisini at kunna um tað við fyribyrgjandi og upplýsandi átøkum, sum verða framd í hesari heildarætlan. Myndugleikar hava víst á, at tað kann vera trupult at sam­ starva við aðrar myndugleikar og fylgja málum orsakað av tagnarskylduni. Tí er neyðugt við vegleiðingum um, hvussu myndugleikar eru bundnir av tagnarskylduni, og hvussu og nær myndugleikar kunnu lata øðrum myndugleikum upplýs­ ingar. Tílík vegleiðing fevnir um fráboðan og samstarv við tann, sum upplýsingarnar viðvíkja. Fráboðanarskyldan hevur týdning, tí myndugleikar, sum k­ enna trupulleikan kunnu taka stig til, at steðga harð­skapinum. Tað er eisini hugsandi, at ikki øll tey mál, sum eiga at verða fráboðað, verða fráboðað. Tað er neyðugt, at yrkisfólk kenna sína skyldu og rættindi og tí verður mælt til, at ein greið veg­ leiðing verður gjørd til yrkisfólk, so tey vita, hvat tey skulu gera í hvørjum einstøkum føri. Átak 12. Skriva vegleiðing til yrkisfólk, sum hava beinleiðis og óbeinleiðis samband við harðskap, um fráboðanarskylduna og tagnarskylduna. Starvsfólk, sum umrøður eina nýggja samstarvsskipan í Wales millum myndugleikar í samband við harðskap heima við hús. Kelda: Robinson, A. L. (2006) "Reducing repeat victimization among high-risk victims of domestic violence", Violence against women, 12 (8), s. 775 18 Átak 13. Gera handbók (prentað og teldutøk) til myndugleikar og felagsskapir, har ábyrgdar­ býti, lógarøki og arbeiðs­uppgávur og annað viðkomandi hjá ymsu fakbólkunum, eru greitt skipað. ·· Endamálið er, at yrkisfólk kenna sínar skyldur til lítar, og at viðkomandi mál verða fráboðað. ·· Endamálið er, at myndugleikar og felagsskapir lættliga hava yvirlit yvir, hvørjir viðkomandi partarnir eru, sum koma í samband við harðskapar­mál í parlagi og nærsambondum. ·· M  ettur kostnaður: Eingin kostnaður (verður gjørt saman við átak 13) ·· M  ettur kostnaður: kr. 60.000 í 2012 (kr. 10.000 í 2015) ·· Ábyrgdari: Samskipari, AMR, HMR og MMR ·· Ábyrgdari: Samskipari, AMR og HMR ·· Tíðarætlan: 2012 ·· Tíðarætlan: 2012 við møguligum dagføringum í 2015 Átak 14. Samskipan og samstarv millum yrkisbólkar "Nýggju mannagongdirnar hava havt við sær, at vit arbeiða nógv betur saman. Vit arbeiða við sama endamáli. Mannagongdirnar gera, at harðskapur fær tað ansni, hann hevur uppiborið og árinini av harðskapi á børn verða viðurkend." um heildarætlanin er sett í verk og røkkur málinum. Tí verður mælt til, at peningur verður játtaður til eitt tíðaravmarkað starvsfólk, sum skal samstarva við Fólkaheilsuráðið og verða knýtt at tí. Myndugleikar og felagsskapir vita ikki nóg væl, hvør ger hvat, hvønn tey eiga at venda sær til, og hvussu uppgávubýtið skal verða skipað. Hetta hevur við sær vantandi samstarv millum myndugleikar og tí er uppaftur truplari at hand­ fara harð­skaparmál og veita viðgerð og ráðgeva húskjum, sum eru fyri harðskapi. Aðrastaðni hava myndugleikar og felagsskapir góðar royndir við at gera tilfar, har ábyrgdarøki, arbeiðs­uppgávur o.s.fr. hjá ymsu yrkisfólkunum eru greidliga greinað og kunnað øllum, sum hava harðskap í parlagi og nær­sambondum um hendi. Mælt verður tí til, at ein handbók til yrkisfólk á hesum økinum verður skrivað. At nógvir partar eru við í harðskaparmálum hevur við sær, at ábyrgdin ikki veruliga er rótfest í nøkrum myndugleika. Harumframt er umráðandi, at átøkini í heildarætlanini k­ unnu verða við at røkka málinum um at steðga og fyribyrgja harðskap í parlagi og nærsambondum. Hetta kann bara verða gjørt, um økið verður røkt, fær ábøtur, og at eftirlit er við, Veita játtan til fulltíðar samskipara í tíðar­­av­markað starv at seta heildar­ætlanina í verk og vera við til at menna økið. Her skal ­serligt atlit verða tikið til samstarv millum yrkisbólkar og førleika­menning á økinum. ­Samskiparin skal eisini fáa í lag eitt samstarv millum yrkis­bólkar, vera við at gera manna­ gongdir og vísa á øki, har myndugleikar eiga at bøta um viðurskiftini (t.d. á lóggávuøkinum). ·· Endamálið er, at heildarætlanin verður sett í verk, og eftirlit er við økinum, har yrkisbólkar hava neyðugu førleikarnar, vitanarbýti og sínámillum samstarv. ·· Mettur kostnaður: kr. 600.000 árliga ·· Ábyrgdari: VMR, AMR, HMR og IMR ·· Tíðarætlan: Seta samskipara í byrjanini av 2012 19 Harðskapur í parlagi og nærsambondum At menna yrkisbólkar At undirvísa yrkisbólkum í harðskapi er ein týðandi partur av heildar­ætlanini. Røttu førleikarnir merkja, at yrkisbólkar eru betur førir fyri at gerast varugir við harðskap. Tey skulu førleikamennast at fara um harðskaparmál og veita stuðul og viðgerð til persónar, ið eru fyri harðskapi. Yrkisbólkarnir fevna víða og eru m.a. lærarar, námsfrøðingar/hjálparfólk, heilsufrøðingar, læknar, sjúkrarøktarfrøðingar, ljósmøður, løg­ reglufólk o.s.fr. Felags fyri allar hesar yrkisbólkar er tó, at teirra evni at varnast og handfara harðskaparmál, er avgerandi liður í fyribyrgingini - tí eiga allir yrkisbólkar at verða styrktir á hesum økinum. Mælt verður til at stimbra hesar yrkisbólkar við m.a. evnis­ døgum, kunning og førleikamennandi skeiðum. Partur av menningini eigur at fevna um førleikar hjá t.d. læknum, løgreglufólki og teimum, sum starvast á skaðastovu at a­ vdúka harðskap t.d. við samrøðuteknikki, tá ið illgruni er um, at harðskapur hevur verið uppií. Fastar mannagongdir Í samrøðum við myndugleikum og felagsskapum hevur fleiri ferðir verið víst á vantandi fastar mannagongdir í harðskapar­ málum í parlagi og nærsambondum. Víst hevur verið á (­m.a. Harðskapur í parlagi og nærsambondum av Kvinnuhúsinum), at harðskaparmál kunnu verða avgreidd ymisliga í hvørjum føri sær, alt eftir hvør ið hevur málið um hendi. Avleiðingin er, at nøkur av teimum harðskaparraktu ikki fáa nóg góða hjálp og halda ikki, at myndugleikarnir hava tikið sær væl av teimum. Tað kann gera, at harðskaparrakt hava ilt við stíga fram og siga frá, at tey eru fyri harðskapi. Tí er neyðugt við føstum mannagongdum so at starvsfólk vita, hvussu tey skulu handfara mál um harðskap, so hvørt tey stinga seg upp. Eitt ítøkiligt dømi um stovn, sum eigur at hava fastar manna­ gongdir um, hvussu hond verður tikin um fólk, ið hava verið fyri harðskapi, er Landssjúkrahúsið, sum tekur ímóti teimum, sum hava verið fyri so mikið grovum harðskapi, at teimum tørvar bráðfeingis læknaviðgerð. Hesi, sum hava verið fyri harðskapi og/ella neyðtøku, kunnu vera illa fyri og skelkað. Hildið verður, at Landssjúkrahúsið eigur at hava starvsfólk, sum hava venjing í at fara um hesar sjúklingar, bæði tá ið ­talan er um at savna próvtilfar og/ella veita stuðul og geva ráð um, hvørja hjálp viðkomandi kann fáa. Landssjúkrahúsið eigur eisini at kanna møguleikan at tey, ið hava verið fyri neyðtøku (og um neyðugt onnur, ið hava verið fyri harðskapi) kunnu fara inn í annað móttøkurúm, so tey við sjónligum merkjum eftir tað, teimum hevur verið, ikki skulu vera noydd at sita saman við øðrum. Átak 16. Átak 15. Skipa fyri førleikamenning (evnisdegi, skeiðum og kunning) hjá teimum yrkis­bólkum, sum hava samband/kunnu koma í samband við børn og vaksin, sum eru fyri harðskapi í heiminum. Harumframt verður mett, at tað er neyðugt, at yrkisbólkar í sínari útbúgving fáa grundleggjandi førleika til hetta. Her kann vera viðkomandi at samstarva við eitt nú Lærara­ skúlan og Sjúkrarøktarfrøðiskúlan um inni­ haldið í útbúgving­unum um harðskap. Fáa í lag fastar mannagongdir hjá myndug­ leikum og millum myndugleikar at viðgera harðskaparmál og persónar, ið hava verið fyri harðskapi. ·· Endamálið er at tryggja, at harðskaparrakt fáa ta hjálp og tann stuðul, teimum tørvar. ·· Mettur kostnaður: Eingin kostnaður ·· Ábyrgdari: AMR, HMR og samskipari ·· Tíðarætlan: Byrja í 2012 og stigvíst ment til 2014 ·· Endamálið er at tryggja, at yrkisbólkar duga at hand­ fara mál um harðskap og duga at síggja eyðkenni hjá teimum, sum eru fyri harðskapi. "Tað kann sammetast við, at viðgera eitt sjúkt knæ uttan at taka atlit til, at sjúklingurin vigar 150 kg og ikki íðkar ítrótt. Um tú ikki tekur hædd fyri hesum, ber ikki til at hjálpa sjúklinginum á nøktandi hátt. Sum lækni kendi eg tað eins og harðskapur í parlagi var ein stórur ógreinaður trupulleiki. Eg kendi meg illa av hesum og visti ikki, hvussu eg skuldi handfara mál um harðskap í parlagi og tað varð tí eitt gott høvi hjá mær at finna útav hvussu. Ein sjúklingur hjá mær er fyri harðskapi við hús ... eg meti tað ávirka heilsu hennara. Og við tað, at vit bæði vita, hvat henni er fyri, so kunnu vit eisini tosa um tað. Okkum nýtist ikki at látast sum, at eg kann grøða hana. Henni er boðin hjálp, men hon ynskir ikki hjálp. Sum er, megnar hon støðuna á sín egna hátt ... Eg veit, at eg havi verið førur fyri at bjóða hjálp ... vit kunnu halda áfram at tosa um harðskapin, inntil hon sjálv tekur avgerð um at gera nakað miðvíst við støðuna, men tað kemur at taka tíð." Kommunulækni, sum í sínum viðtalum er tilvitaður um at spyrja og tosa um harðskap við sjúklingarnar. Kelda: Aket, A., Berginger, A., Irvine, A. og Garfield, S. (2004) Tackling domestic violence: Exploring the health service contribution. Home office. http://library.npia.police.uk/docs/hordsolr/rdsolr5204.pdf. s. 41-42 ·· Mettur kostnaður: kr. 40.000 árliga ·· Ábyrgdari: AMR, HMR og MMR ·· Stigvís førleikamenning framd í fimm ár. At byrja í 2012. 20 21 Harðskapur í parlagi og nærsambondum Harðskapur í parlagi og nærsambondum Átøk, ið venda sær til teirra, ið fremja harðskap Fyri at bróta harðskaparringrásina er alneyðugt at hava átøk, sum hava til endamáls at veita viðgerð og hjálp til teirra, sum fremja harðskap. Tað, at ein harðligur persónur kann fara í viðgerð, kann virka fyribyrgjandi bæði fyri makar, børn - og møguligar framtíðar makar. Tað er jú lítið vunnið, um parløg enda av harðskapi, og tann, sum fremur harðskapin, síðani fer í nýtt parlag og heldur fram við tílíkum atburði. Leggjast kann afturat, at fýra kvinnur hava gist á Kvinnuhúsinum grundað á sama harðskaparmann.21 Í Danmark eru nøkur viðgerðatilboð til teirra, sum fremja harðskap og vísur Dialog mod Vold á góð úrslit. Eftir einari viðgerðagongd uppá eitt ár eru 80% av teimum, sum eru harðlig steðga við at fremja harðskap.22 Í tilgongdini sam­ starvar ­Dialog mod Vold eisini við makar hjá teimum, sum eru í viðgerð. Royndirnar hjá Dialog mod Vold vísa, at 60% av teimum pørum, sum tey hava samband við ynskja fram­ haldandi at verða saman, men vilja at harðskapurin skal steðga. Viðgerðartilboð til harðskaparfremjarar Áður hevur verið víst á, at børn sum eru fyri harðskapi nógv meiri enn onnur, annaðhvørt fremja ella góðtaka harðskap sum vaksin. Tað merkir, at próvførsla er fyri, at harðskapur er lærdur atburður - sum mong halda kann broytast. Royndir aðrastaðni vísa, at tey, sum fara í viðgerð, gera tað av trimum orsøkum23: 1. T í makin hevur sagt seg vilja rýma úr parlagnum, um viðkomandi ikki søkir sær hjálp 2. Dómsvaldið hevur givið viðkomandi boð um at fara í viðgerð 3. V  iðkomandi sjálv/ur søkir sær hjálp, tí hon/hann vil broyta atburð Fyri tær báðar fyrstu orsøkirnar er talan um tileggjan, sum ­kemur uttaneftir. Triðja orsøk er, at viðkomandi sjálv/ur leitar sær hjálp og tí ein tileggjan, sum kemur innaneftir. Tað er tí eyðsæð, at samfelagið (rættarskipanin, sosiala viðgerðar­ skipanin og familjuskipanin) hava sín leiklut í at fáa hesi fólk í viðgerð. Tað er tó trupult at siga neyvt hvørji fólkini eru, sum hava tørv á viðgerð - serliga um vit hugsa um, hvussu harðskapur í parlagi og nærsambondum er tabuiseraður. Tá ið viðgerðartil­ boð verða fingin í lag, má atlit vera at viðgerðartilboðunum, ið eru til rúsdrekkamisnýtarar. Soleiðis er, tí ein lutfalsliga stórur partur av teimum, sum fremja harðskap, hava eisini rúsevnistrupulleikar.24 Sostatt er tað rímiligt, at tað ber til at fáa fatur á nøkrum av teimum, sum fremja harðskap ígjøg­ num rúsevnis­viðgerðartilboð. Um starvsfólk á tílíkum støðum eru kunnað og vita um viðgerðartilboð til teirra, sum fremja harðskap, ber til hjá teimum at geva sínum klientum hesar upplýsingar. Mælt verður til, at gera eitt viðgerðartilboð til teirra, sum fremja harðskap og, at samstarv fæst við felag­ skapir og stovnar fyri at kunna bjóða teimum viðgerð, sum hava tørv á tí. Átak 17. Fáa í lag eitt skipað viðgerðartilboð til teirra, sum fremja harðskap. ·· Endamálið er, at tey, sum fremja harðskap, fáa hjálp og amboð til at steðga við tí. Hetta átakið eigur eisini í sær upplýsing til myndugleikar og almenningin um, at tilboð er. Átak 18. Fáa samstarv í lag við m.a. Kvinnuhúsið og tey, sum veita viðgerðartilboð fyri rúsdrekkamisnýtslu. ·· Endamálið er at bjóða teimum, sum eru harðlig í parlagi og nærsambondum at taka av viðgerðartilboði til tess at bróta harðskaparringrásina. ·· Mettur kostnaður: Eingin kostnaður ·· Ábyrgdari: HMR og AMR ·· Tíðarætlan: 2013 ·· H  já áhugaðum skal eisini bera til at lesa/seta spurningar um viðgerð (eisini ónavngivin). ·· M  ettur kostnaður: kr. 50.000 í 2012 og síðani kr. 400.000 árliga ·· Ábyrgdari: HMR og AMR ·· T íðarætlan: 2012 førleikamenning og klárt at seta í verk í 2013 "Eg sá, at tað hjálpti ... Í dag er eingin harðskapur hvørki likamligur harðskapur ella við orðum ... Alt eg lærdi um at hava tamarhald á sær sjálvum lærdi eg har." (í viðgerðini) Harðligur maður, sum greiðir frá úrsliti av viðgerð. Kelda: Shamai, M. og Buchbinder, E. (2010) "Control of the self: Partner-violent men's experience of therapy", J Interp Violence, 25 (7) s. 1349 Kelda: Kvinnuhúsið Kelda: Dialog mod Vold 23 Christensen, E. (2010) Alcohol problemer og vold, SFI. s. 16. 24 Christensen, E. (2010) Alkohol problemer og vold, SFI. s. 17. 21 22 22 23 Harðskapur í parlagi og nærsambondum Harðskapur í parlagi og nærsambondum Fylgiskjal 1 Uppgávur, sum myndugleikar og felagsskapir røkja í sambandi við harðskap í parlagi og nærsambondum Lands- og ríkismyndugleikar Løgreglan og ákæruvaldið Løgreglan kannar mál um harðskap. Eru børn í heiminum, skrivar løgreglan eina frágreiðing til Barnaverndartænastuna. Ákæruvaldið reisir ákæru í málum um harðskap. Dómsvaldið Dómsvaldið tekur avgerð, har revsimál um harðskap er lagt fyri rættin. Dómsvaldið tekur eisini avgerð um hjálparverja (bistands­ advokat). Kriminalforsorgin Kriminalforsorgin umsitur varðhaldsfongsling og revsingar­ fullgerð, ger persónskanningar av ákærdum og hevur eftirlit við sálarliga sjúkum kriminellum, ið fáa sálarfrøðiliga viðgerð. Kriminal­ forsorgin kann veita onnur viðgerðartilboð enn tey ­almennu. Sum dømi, kann Kriminalforsorgin í Føroyum hjálpa fangum at fáa hjálp at stýra s­ ínum sinnalagi. Sjúkrahús Sjúkrahúsini kring landið taka ímóti sjúklingum, ið hava tørv á sjúkrahúsviðgerð vegna harðskap og neyðtøku. Í hesum sam­ bandi tryggjar sjúkrahúsverkið møgulig prógv, og letur løgregluni politi­attest til málið. Føroya læraraskúli (Fróðskaparsetur Føroya) Føroya læraraskúli hevur til uppgávu at útbúgva lærarar­ og námsfrøðingar. Tey lesandi verða m.a. kunnað um umsorganar­svík, undir hesum børn, ið koma frá heimum, har harðskapur er partur av gerandisdegnum. Tey lesandi nema sær eisini vitan um, hvørji tekin ein námsfrøðingur/ lærari skal geva serligan ans og hvørji stig skulu takast, um ein hevur­­ill­gruna um, at eitt barn er fyri harðskapi. Sjúkrarøktarfrøðiskúlin (Fróðskaparsetur Føroya) Sjúkrarøktarfrøðiskúlin hevur til uppgávu at útbúgva sjúkrarøktar­frøðingar. Hetta inniber millum annað, at útbúgva hesar til at eygleiða, um ein sjúklingur sýnir tekin uppá at hava verið fyri harðskapi, og hvussu samskiftið eigur at fara fram við ein tílíkan sjúkling. Kommunalir myndugleikar Kommunulæknar Kommunulæknar veita einstaklingum læknaviðgerð og ráð­ geving. Kommunulæknar tryggja í summum førum prógv til revsimál og lata løgregluni politiattest. Kommunurnar Fyrsti og møguliga einasti myndugleikin, ið útlendsk kvinna møtir, tá hon kemur til landið, er kommunan, har ið hon verður skrásett. Gigni Gigni veitir heilsufrøðiliga tænastu til børn og ung kring alt landið. Ein heilsufrøðingur er útbúgvin sjúkrarøktarfrøðingur, sum hevur servitan um børn og barnafamiljur. Heilsufrøðingar hava til upp­gávu at ráðgeva og vegleiða familjur og børn eftir tørvi, soleiðis at ­familjan á bestan hátt kann klára avbjóðingina at vera ein familja. SSP SSP er ein stytting úr donskum og stendur fyri "skolesocial-politi".­Talan er um eitt formligt samstarv millum Mentamálaráðið - Almannamálaráðið - Heilusmálaráðið - Kommunusamskipan Føroya - Føroya Kommunufelag og Løgregluna í Føroyum. Enda­málið við SSP er at arbeiða fyri at fyribyrgja kriminaliteti og s­kakandi atburði millum børn og ung. Almannastovan Uppgávur hjá Almannastovuni eru at veita ráð og vegleiðing um rættindi innan sosialu lóggávuna og at játta ella tilvísa veitingar sambært hesum lógum. 24 Fólkaskúlin Fólkaskúlin hevur sum høvuðsuppgávu at veita undirvísing, men skal tryggja, at trivnaðurin í flokkinum er góður og skal hava fyri eyga um trivnaður hjá ávísum barni er í vanda. L­ ærarin skal hava skil fyri at varnast um børn eru fyri harðskapi og taka neyðug stig til viðkomandi myndugleikar. Barnaverndartænasturnar Barnaverndartænasturnar arbeiða fyri, at børn, sum liva undir­ viðurskiftum, ið kunnu skaða teirra heilsu og menning, fáa neyðuga hjálp og umsorgan í rættari tíð, og skal hjálpa teimum við at fáa ein tryggan uppvøkstur. Barnaverndar­tænasturnar skulu leggja dent á at finna loysnir, sum eru bestar fyri barnið. Myndugleikar og privatpersónar hava fráboðanarskyldu til Barna­verndartænastuna. Ansingarskipanir Í kommunalu ansingarskipanunum eru starvsfólk, ið hava eyga fyri trivnaðinum hjá tí einkulta barninum. Tað kunnu vera hesi yrkisfólkini, ið fyrst varnast at trivnaðurin hjá ­ávísum barni er í vanda. Felagsskapir og sjálvsognarstovnar Kvinnuhúsið Kvinnuhúsið veitir ráðgeving og vegleiðing til harðskapar­ raktar kvinnur og er eitt friðskjól, har harðskapar­ raktar ­kvinnur saman við børnum, kunnu gista í eina tíð. Tú og Eg ráðgevingin Tú og Eg ráðgevingin er ráðgeving undir Barnabata, har børn og ung umvegis telefon, brævkassa og kjatt, kunnu venda sær við alskyns spurningum, trupulleikum ella evnum, tey hava tørv á at tosa við ein vaksnan um. Tað kann vera t.d. kynsligur ­ágangur, harðskapur, rúsevnistrupulleikar í heiminum og ­mangt annað. Tað er ókeypis at ringja til ráðgevingina og ber til hjá tí, sum ringir og ráðgevanum at vera dulnevnd. Barnabati Barnabati er sjálvstøðugur barnarættindafelagsskapur, hvørs enda­mál er, við støði í ST barnarættindasáttmálanum, at virka fyri rættindum hjá børnum og at geva bæði bráðfeingis og meira langskygda hjálp til børn í vanda. Barnabati arbeiðir í høvuðs­heitum við upplýsing, útbúgving og vernd. Blákrossheimið Blákrossheimið í Tórshavn er ein viðgerðarstovnur fyri fólk við rúsdrekkatrupulleikum. Á heiminum fæst avrúsing, viðgerð og eftirviðgerð. Harumframt kann Blákrossheimið bjóða ambu­ lanta viðgerð og familjuviðgerð. Í sambandi við viðgerð av hesum trupul­leikum, kann koma fram, at persónurin antin ­hevur verið fyri harðskapi ella sjálvur er harðlig/ur. Hetta kann tá eisini verða partur av viðgerðini. Familjudeildin á Føroya Barnaheimi Á Familjudeildini kunnu familjur búgva í eitt styttri tíðarskeið. Staðið er ætlað familjum, har foreldrini av onkrari orsøk hava ilt við at megna uppgávuna sum foreldur, og har mistrivnaður er í familjuni. Ein partur av mistrivnaðinum í familjuni kann t.d. verða harðskapur í familjuni. Sjálvhjálpin Sjálvhjálpin er hjálp til sjálvhjálp og er ein ókeypis tænasta, sum fólk kunnu venda sær til við persónligum trupulleikum. Sjálvhjálpin kann veita vegleiðing og nøkur amboð, til at koma víðari í lívinum. Ein sosialráðgevi, ein sálarfrøðingur, ein gudfrøðingur og ein sexologur er knýttur at sjálvhjálpini. Rættarhjálpin Rættarhjálpin bjóðar ókeypis løgfrøðiliga hjálp og ráðgeving til einstaklingar. Rættarhjálpin møtir ikki í rættinum. Amnesty International Føroya deild Amnesty International er ein heimsumfatandi mannarættinda­ felagsskapur, ið ger kanningar og tiltøk at fyribyrgja og steðga álvarsligum brotum á rættin til kropsligt og sálarligt sjálvræði (integritet), samvitskufrælsi, framsøgufrælsi og frælsi frá ­mismuni. Heilbrigdi Heilbrigdi er ein viðgerðarstovnur, sum viðger alkohol- og rúsevnis­misnýtarar eftir tí sokallaðu Minnesotafyrimyndini. Í sambandi við viðgerð av hesum trupulleikum, kann koma fram, at viðkomandi antin hevur verið fyri harðskapi ella sjálvur er harðlig/ur. Hetta kann tá eisini verða partur av viðgerðini. 25 VINNUMÁLARÁÐIÐ almannamálaRÁÐIÐ innlendismálaRÁÐIÐ HEILSUMÁLARÁÐIÐ Vinnumálaráðið www.vmr.fo Almannamálaráðið www.amr.fo Innlendismálaráðið www.imr.fo Heilsumálaráðið www.hmr.fo Innkeyps- og útboðspolitikkurin hjá landinum fyri keyp av vørum og tænastum 1 INNIHALDSYVIRLIT Innihaldsyvirlit Samandráttur s. 3 Innkeyps- og útboðspolitikkurin 0.1 Inngangur s. 7 0.2 Hvør er umfataður av innkeyps- og útboðspolitikkinum s. 10 1. Partur: Innkeypspolitikkurin 1.1 Hvat er alment innkeyp 1.2 Hagtøl um alment innkeyp 1.3 Verandi skipan av almennum innkeypi 1.4 Lýsing av ymiskum innkeypshættum 1.5 Meginreglur fyri alment innkeyp 1.6 Altjóða sáttmálar í sambandi við alment innkeyp 1.7 Krøv í almennum innkeypi 1.8 Frámæli í almennum innkeypi 1.9 Førleikamenning og samstarv um alment innkeyp s. 12 s. 13 s. 16 s. 18 s. 22 s. 24 s. 25 s. 29 s. 30 2. Partur: Útboðspoltikkurin 2.1 Ætlanin við útboðspolitikkinum 2.2 Krøv til kappingarútseting 2.3 Útbjóðingartilgongdin 2.4 Útbjóðingartilfar s. 33 s. 34 s. 39 s. 43 Viðheft skjøl Orðalisti Viðkomandi spurningar og viðmerkingar s. 48 s. 52 s. 54 SAMANDRÁTTUR Samandráttur Leingi hevur verið sóknast eftir, at tað almenna fær eina skipaða tilgongd til keyp av vørum og tænastum. Mong hava eftirspurt hetta, bæði innan tað almenna og í vinnuligum høpi. Tað almenna brúkar á hvørjum ári stórar upphæddir og hevur skyldu at brúka skattaborgarans pening skynsamt. Í løtuni eru ongar skipaðar reglur fyri keyp av vørum og tænastum hjá tí almenna. Tó skal sigast, at allir almennir stovnar og myndugleikar hava eina lógarbundna skyldu at taka neyðug búskaparlig atlit, tá játtan verður brúkt (løgtingslóg nr. 42 frá 4. mai 2009 um landsins játtanarskipan). At taka búskaparlig atlit merkir, millum annað, at sýna í verki effektivitet, framleidni og sparsemi og er hetta beinleiðis skrivað í viðmerkingunum til lógina. Sostatt er hesin politikkur grundaður á eina lógarbundna skyldu. Innkeyps- og útboðspolitikkur ásetur, hvussu almennir stovnar skulu fyrihalda seg, tá hugsað verður um keyp av vørum og tænastum. Yvirskipaða endamálið við at orða og seta í verk ein innkeyps- og útboðspolitikk er, at almenna tilfeingið verður nýtt so effektivt sum gjørligt. Tí skal alment innkeyp fara fram eftir nøkrum meginreglum, sum eru við at tryggja effektivitet, gjøgnumskygni í innkeypsgongdini og at viðferðin av veitarum er eins. Við almennum innkeypi skal skiljast alt, sum tað almenna keypir av vørum og tænastum á privata marknaðinum, sama hvør innkeypsháttur verður brúktur. Við útboð og útbjóðingar skilst ein serligur formur fyri innkeyp, har vørur og tænastur verða bodnar út á privata geiran til vinnurekandi at bjóða upp á eftir einum ávísum leisti. Innkeyps og útboðspolitikkurin er galdandi fyri allar almennar stovnar og myndugleikar undir landinum. Sí nærri lýsing undir punkti 0.2 (s. 10). Sostatt eru somu reglur galdandi fyri alt tað almenna innkeypið hjá landinum. Innkeyps- og útboðspolitikkurin er býttur upp í tveir høvuðspartar. Fyrsti partur er innkeypspolitikkurin, sum ásetir tær meginreglur, sum skulu vera galdandi fyri vørur og tænastur, sum tað almenna keypir frá privatum veitarum, sama hvør innkeypsháttur verður nýttur. Annar partur er útboðspolitikkurin, sum ásetir, nær vørur og tænastur skulu verða bjóðaðar út millum privatar veitarar. Eisini ásetir útboðspolitikkurin tær mannagongdir, sum skulu verða nýttar í útbjóðingunum. Útboðspolitikkurin umfatar kappingarútsetan (s. 34) og útbjóðingarmannagongdir (s. 39). Málini við innkeyps- og útboðspolitikkinum Málini, sum landsstýrið vil røkka við at seta innkeyps- og útboðspolitikkin í gildi, eru: 1: At uppgávurnar hjá tí almenna verða kappingarútsettar í tann mun, tað er skynsamt SAMANDRÁTTUR At kappingarútseta merkir, at tað almenna, har tað er skynsamt og loysir seg, útsetur uppgávur, sum frammanundan verða loystar innanhýsis hjá tí almenna, fyri kapping frá privatu vinnuni við at bjóða út. 2: At vøksturin og effektiviteturin í privata geiranum verður stimbraður 3: At privatar fyritøkur fáa javnbjóðis møguleikar at bjóða seg fram til at loysa uppgávur fyri tað almenna Meginreglur fyri alment innkeyp Í innkeyps- og útboðspolitikkinum eru nakrar meginreglur, sum eru galdandi fyri alt keyp hjá tí almenna - og hetta sama hvør innkeypsháttur verður brúktur. Hesar eru sostatt nakrar grundhugsjónir, sum skulu vera týðiligar í øllum keypi hjá tí almenna. Meginregla 1: Virði fyri pening Grundhugsjónin í almennum innkeypi skal til eina og hvørja tíð vera, at virði skal fáast fyri pening. Tað merkir, at tilfeingið hjá tí almenna skal umsitast á so skynsaman hátt, sum møguligt, har mest virði fæst í almennum innkeypi. Sostatt skal tað almenna velja tær loysnir, har mest virði fæst fyri peningin. Meginregla 2: Gjøgnumskygni Mannagongdir í sambandi við alment innkeyp skulu verða gjøgnumskygdar. Fyritøkur, borgarar og onnur skulu hava álit á, at almenn innkeyp eru ópartísk, rættvís, saklig og sýna opinleika. Meginregla 3: At fremja virkna kapping Virkin kapping er ein fortreyt fyri, at marknaðurin verður effektivur og kappingarførur. Sostatt er tað umráðandi, at tað almenna er við til at undirbyggja hetta og ikki við sínum innkeypi er viðvirkandi til at minka um kappingina á marknaðinum. Krøv í almennum innkeypi Umframt at hesin politikkur vísur á nakrar meginreglur í almennum innkeypi, eru eisini nøkur ítøkilig krøv til almennar innkeyparar um, hvussu tey skulu fyrihalda sær. Niðanfyri eru høvuðskrøvini í innkeyps- og útboðspolitikkinum. Allar upphæddir eru uttan MVG. 1) Keyp úr kr. 50.000 upp í kr. 800.000: Minst tvey tilboð skulu umbiðjast 2) Keyp úr kr. 800.000: Skulu bjóðast út, men við ávísum undantøkum1 3) Rammusáttmálar við virði yvir kr. 800.000 skulu bjóðast út 4) Mál í útbjóðingartilfari skal vera føroyskt, umframt at annað viðkomandi mál kann nýtast, har bjóðað verður út uttanfyri Føroyar 5) Har tað fremur kapping, ella á annan hátt kann vera gagnligt, kunnu almennir myndugleikar býta eina veiting upp í fleiri vørubólkar. Endamálið við at býta eina veiting upp, er ikki at býta upp fyri at sleppa undan einari útbjóðing. Samlaða útboðsvirðið skal tí vera tað sama og talan er 1 Undantøkini eru nærri lýst í punkti 1.7 í innkeyps- og útboðspolitikkinum SAMANDRÁTTUR framhaldandi um eina útbjóðing, men við fleiri vørubólkum. Á henda hátt kunnu fyritøkur bjóða seg fram at loysa antin partar av samlaðu uppgávuni ella samlaðu veitingini 6) Myndugleikar skulu útseta innanhýsis uppgávur fyri kapping á privata marknaðinum, har tað er skynsamt. Myndugleikar skulu tí gjøgnumganga sínar uppgávur í minsta lagi 4. hvørt ár fyri at meta um, hvørjar uppgávur hóskandi kunnu bjóðast út. Ein nærri lýsing av omanfyrinevndu krøvum og onnur viðurskifti í samband við keyp av vørum og tænastum kann síggjast í restina av hesum skjali. INNKEYPS- OG ÚTBOÐSPOLITIKKURIN: SAMLAÐ SKJAL Innkeyps- og útboðspolitikkurin hjá landinum Skjalið í fullum líki 6 INNGANGUR 0. Innkeyps- og útboðspolitikk 0.1 Inngangur Í 2009 keypti landið vørur og tænastur fyri 1,1 mia. kr., umframt at íløgur vórðu gjørdar fyri 184 mió. kr. Kommunurnar keyptu inn fyri yvir 400 mió kr. í vørum og tænastum og gjørdu harumframt íløgur fyri áleið 375 mió kr. Leggja vit hesi hagtøl saman, er talan um alment innkeyp fyri yvir 2 mia. kr. um árið. Tað er eyðsæð, at her er talan um stórar upphæddir og sum ein stórur innkeypari er tað týdningarmikið og neyðugt, at tað almenna sýnir skynsemi og ábyrgd. Ábyrgd fyri at umsita skattapengar skilagott, ábyrgd fyri gjøgnumskygni og at sýna óheftni í innkeypstilgongdini og ábyrgd fyri at stimbra kappingina á teimum marknaðum, har tað almenna virkar sum innkeypari. Innkeyps- og útboðspolitikkurin er ein byrjan til at skipa almenna innkeypið, harímillum eisini útbjóðingar. Tó so er miðað ímóti, at skipanin verður so smidlig sum gjørligt fyri brúkararnar, t.v.s. vinnuna og myndugleikarnar. Sostatt er talan um eitt skipað alment innkeyp, sum skal vera til gagns fyri allar partar, uttan at vera ov bureaukratisk. Søguliga sæð hevur alment innkeyp verið óskipað og inntil fyri kortum var tað bert á tryggingar-, byggi- og annleggsøkinum, at reglur vóru galdandi. Seinastu tvey árini eru lóg5 og rundskriv6 sett í gildi, ið áleggja øllum landsstýrisfólkum og stovnsleiðarum at bjóða út tær vørur og tænastur, sum eru egnaðar til útbjóðing. § 7 í løgtingslógini um landsins játtanarskipan er orðað soleiðis: "Tá ið veitt játtan verður nýtt, skulu neyðug búskaparlig atlit verða tikin." Í viðmerkingunum til hesa ásetingina stendur millum annað: "At taka neyðug búskaparlig atlit ber við sær, at sýnast skal í verki effektivitetur (mál, ið sett verða fyri viðkomandi stovn ella stuðulsskipan o.a. samanborið við orkuna, ið nýtt er), framleidni (tal av framleiddum eindum, eitt nú í mun til talið av seingjardøgum ella skurðviðgerðum á einum sjúkrahúsið ella talið av loystum málum í eini umsiting) umframt sparsemi (at neyðug og nøktandi orka verður brúkt til at loysa eina uppgávu, at t.d. útreiðslur til umboðan eru á einum hóskandi og rímiligum støði, at avsláttarskipanir verða gagnnýttar, at kostnaðarstøðið fyri fingnar vørur og tænastur verður tryggjað við, at slíkar veitingar við jøvnum millumbilum verða bodnar út, hóast eingin lógaráløgd skylda er til tess, at bygningar stgøðugt verða røktir soleiðis, at tað slepst undan stórum umvælingum seinni o.s.fr.)" Harumframt er § 11 1) í rundskrivinum um at taka neyðug búskaparlig atlit, ið varð sett í gildi 1. oktober 2011, orðað soleiðis: "Í neyðugan mun skal verða biðið um fleiri tilboð, tá vørur og tænastur verða umbidnar." 6 6 Rundskriv um eftirlit og at taka neyðug búskaparlig atlit, sum kom í gildi 1. oktober 2011. Rundskriv um eftirlit og at taka neyðug búskaparlig atlit, sum kom í gildi 1. oktober 2011. 7 INNGANGUR Sostatt eru útboðsreglur longu galdandi fyri landsumsitingina, tá ið tað snýr seg um keyp av vørum og tænastum í gerandisdegnum, men útboðsmentanin í føroysku landsumsitingini er framvegis rættiliga veik. Í 1985 kom í gildi løgtingslóg um útbjóðing (licitatiónslógin) fyri veitingar innan byggivirksemi. Eitt av høvuðsendamálunum við útbjóðingarlógini var at fremja kapping á privata byggimarknaðinum og hevur byggivinnan víst á, at samanumtikið hava reglurnar roynst væl. Mint skal vera á, at innkeypsog útboðspolitikkurin umfatar keyp av vørum og tænastum og ikki byggi- og annleggsuppgávur. Tó so, fellur tað mesta av almennum innkeypi uttanfyri útbjóðingarlógina og hava almennir innkeyparar og privatir veitarar fáar reglur um innkeyp at halda seg til. Endamálið við innkeyps- og útboðspolitikkinum Yvirskipaða endamálið við at orða og seta í verk ein innkeyps- og útboðspolitikk fyri tað almenna er, at tilfeingið verður nýtt so effektivt sum til ber. At tilfeingið verður nýtt effektivt inniber, at roynt verður at fáa munadygga kapping um uppgávurnar, har tað er gjørligt. Harumframt er neyðugt at tryggja, at mannagongdirnar í sambandi við alment innkeyp virka fyri, at fyritøkur hava somu møguleikar at bjóða upp á uppgávur. Við hesum í huga eru niðanfyrinevndu mál sett fyri innkeyps- og útboðspolitikkin. Mál fyri innkeyps- og útboðspolitikkin 1. At vøksturin og effektiviteturin í privata geiranum verða stimbraður 2. At privatar fyritøkur fáa javnbjóðis møguleikar at bjóða seg fram at loysa uppgávur fyri tað almenna 3. At uppgávurnar hjá tí almenna verða kappingarútsettar í tann mun, tað er skynsamt og effektivt Mál 1: At vøksturin og effektiviteturin í privata geiranum verður stimbraður Við at tað almenna setur sum mál at loysa uppgávunar so effektivt sum møguligt kann tað væntast, at ein natúrlig avleiðing er, at kappingin í privata geirinum økist, og at uppgávurnar tí verða loystar meira effektivt. Øktur effektivitetur er grundarsteinurin undir búskaparvøkstri. Harumframt kann eitt økt fokus á, hvussu tað almenna mest effektivt fær vørur og tænastur til vega, føra til at tað í størri mun verður kannað um tað privata kann framleiða vørur og tænastur effektivari enn tað almenna. Mál 2: At privatar fyritøkur fáa javnbjóðis møguleikar at bjóða seg fram til at loysa uppgávur fyri tað almenna Í hesum málinum liggur tann hugsjónin, at fyritøkur skulu hava ein veruligan møguleika at bjóða seg fram undir somu fortreytum. Sostatt hevur tað almenna skyldu at lýsa alment tá talan er um útbjóðingar og at biðja um fleiri tilboð, tá talan er um smærri uppgávur. 8 INNGANGUR Mál 3: At uppgávurnar hjá tí almenna verða kappingarútsettar í tann mun, tað er skynsamt og effektivt Ætlanin við hesum málinum er, at tað almenna skal útseta uppgávur fyri kapping, har tað er skynsamt og effektivt. At útseta uppgávur fyri kapping inniber, at tað almenna kannar um ein ítøkjulig uppgáva kann loysast fyri minni kostnað við at bjóða hana út. Hetta antin tá talan er um innanhýsis uppgávur (t.v.s. tær, sum eru loystar av starvsfólki hjá tí almenna) ella uttanhýsis uppgávur, sum higartil ikki eru bodnar út í kapping millum fleiri fyritøkur. Ætlanin við innkeyps- og útboðspolitikkinum Tað er ein sannroynd, at Føroyar eru ein lítil marknaður og hetta hevur við sær, at fleiri marknaðir hava bert tveir ella í summum førum ein veitara. Hetta eigur tó ikki at vera ein forðing fyri at gera ein yvirskipaðan innkeyps- og útboðspolitikk fyri tað almenna. Heldur er ætlanin, at innkeyps- og útboðspolitikkurin skal vera ein grundhugsan um, hvørji atlit verða tikin, tá tað almenna keypir inn - ein grundhugsan, sum virkar sum eitt fast støði undir reglum og vegleiðingum í sambandi við alment innkeyp. 0.1.1 Arbeiðsbólkurin fyri innkeyps- og útboðsreglur Á heysti 2010 setti Johan Dahl, landsstýrismaður í vinnumálum, ein arbeiðsbólk at orða og seta í verk ein innkeyps- og útboðspolitikk. Í arbeiðsbólkinum vóru umboð fyri Vinnumálaráðið, Innlendismálaráðið, Kappingareftirlitið, Landsverk, Vinnuhúsið, Fíggjamálaráðið, Kommunusamskipan Føroya og Føroya Kommunufelag. Øll hava hesi høvdu eitt umboð hvør, tó undantikið Vinnumálaráðið, sum hevði tvey umboð (formann og skrivara). Arbeiðið varð skipað soleiðis, at arbeiðsbólkurin hevði fundir aðru hvørja viku. Í hesari tilgongdini hevur arbeiðsbólkurin fingið íkast frá umboðum úr vinnulívinum, feløgunum og almennum/ kommunalum aktørum. Harumframt hevur eisini verið kannað, hvussu onnur lond hava skipað seg í samband við almennum innkeypi og útboð og hvørjar reglur eru galdandi. Arbeiðsbólkurin hevur serliga lagt dent á at kanna innkeyps- og útboðsreglur í smátjóðum sum t.d. Isle of Man, Ísland, 9 INNGANGUR Hetland og Áland. Reglurnar í Danmark eru eisini nýttar sum íblástur, serliga skipanir fyri alment innkeyp og útboð hjá donskum kommunum. 0.1.2 Bygnaðurin í innkeyps- og útboðspolitikkinum Innkeyps- og útboðspolitikkurin er býttur í tveir høvuðspartar: 1) Innkeypspolitikk og 2) Útboðspolitkk Fyrsti partur snýr seg um innkeypspolitikk í síni heild innan almenna geiran. Her verður núverandi støðan viðgjørd og grundleggjandi hugsjónirnar undir nýggja innkeypspolitikkinum eru orðaðar. Harumframt eru teir mest vanligu innkeypshættirnir umrøddir og tilmæli til innkeypshættir gjørd. Seinast í hesum parti verða almennir førleikar at keypa inn umrøddir. Í øðrum parti, um útboðspoltikk, verður innkeyp gjøgnum útboð meira neyvt viðgjørt. Hesin partur er býttur upp í tveir yvirskipaðar partar, nevnliga kappingarútseting og útbjóðingartilgongd. Fyrsta evnið, kappingarútseting, snýr seg um, hvussu almennir myndugleikar kunnu taka støðu til, hvørjar uppgávur eiga at verða bodnar út og hvørji atlit skulu takast í hesari viðgerð. Næsta evnið, útbjóðingartilgongdin, er um mannagongdir í sambandi við eina útbjóðing og lýsir t.d. nøkur av viðurskiftunum, sum hædd skal takast fyri í einari útbjóðing og hvat innihaldið í útbjóðingartilfarinum eigur at vera. 0.2 Hvør er umfataður av innkeyps- og útboðspolitikkinum? 10 Tey, sum eru umfatað av innkeyps- og útboðspolitikkinum, eru: Feløg og myndugleikar, sum reka virksemi, sum kemur undir játtanarsløgini rakstrarjáttan og landsfyritøka í játtanarskipan landsins Tey, sum ikki eru umfatað av innkeyps- og útboðspolitikkinum, eru: Onnur feløg, sum eru meira óheft av almennu umsitingini, eitt nú almenn partafeløg og onnur, sum ikki koma undir omanfyrinevndu játtanarsløg Tað almenna kann krevja, at virksemi, sum verður fíggjað heilt ella partvís við almennum stuðli, fer fram í tráð við innkeyps- og útboðspolitikkin INNKEYPSPOLITIKKUR Fyrsti partur: Innkeypspolitikkurin hjá landinum 11 INNKEYPSPOLITIKKUR 1. Partur: Innkeypspolitikkur 1.1 Hvat er alment innkeyp? Sum part av virkseminum og í sambandi við tænastuveitingar til borgaran, keypir tað almenna vørur og tænastur á privata marknaðinum. Hesi keyp umfata alt frá bíligum og lutfalsliga einføldum veitingum, sum t.d. skrivstovuamboð til meira truplar, kostnaðarmiklar og samansettar vørur/verkætlanir, sum t.d. ein nýggj KT-skipan. Alment innkeyp er sostatt alt keyp hjá tí almenna av vørum og tænastum, sum ikki verða framleiddar í almenna geiranum. Innkeyp kann fara fram á ymsan hátt og er ofta tengt at slagi av keypi og hvussu stóra íløgu talan er um. Sum dømi um innkeypshættir kunnu nevnast útboð, hissini keyp og rammuavtalur. Hesi verða nærri umrødd seinni. Fyri at tryggja sær, at almenn innkeyp eru skynsom (t.e. rætta vøran/tænastan verður keypt og at mest virði fæst fyri peningin), er tað neyðugt, at tað almenna hevur innkeypsførleikar. Sostatt er umráðandi, at tað almenna sýnir dugnaskap og ábyrgd í innkeypstilgongdini, bæði so at fyritøkur hava álit á innkeypsmannagongdunum og soleiðis, at peningur verður nýttur á skynsaman hátt. Umframt at betra um innkeypsførleikar hjá tí almenna sum heild, er tað eisini neyðugt hjá tí almenna at hava serkunnleika til teir ymsu innkeypshættirnar. Tað kann nevniliga vera orkukrevjandi hjá tí almenna at bjóða út og hjá privata geiranum at veita tilboð. Tí er umráðandi, at innkeypið er greitt, gjøgnumskygt og væl skipað. Samanumtikið er tað tó neyðugt, at tað almenna hevur førleikar at tillaga innkeypsmannagongdina eftir, hvør vøra/tænasta verður keypt og eftir bygnaðinum á teimum ymsu marknaðunum. Ætlanin er tí, at innkeyps- og útboðspolitikkurin fyri keyp av vørum og tænastum - seinni saman við lóggávu á økinum - skulu gera tilgongdina greiðari og virka sum ein hjálp hjá almennum innkeyparum. 12 UM ALMENT INNKEYP 1.2 Hagtøl um alment innkeyp Tað almenna keypir eina víðfevnandi røð av vørum og tænastum. Í Føroyum eru tað viðhvørt serlig viðurskifti, sum gera seg galdandi fyri nógvar vørur og tænastur, sum tað almenna keypir nógv av. Hetta stendst av, at talan ofta er um keyp, har tað bert eru ein ella tveir útbjóðarar á føroyska marknaðinum, t.d. ferðaseðlar, olja, el, og telefoni. Sostatt kann kappingin á fleiri marknaðum vera avmarkað - ella, í summum førum, als ikki til staðar. Talva 1 vísir árligu rakstrarútreiðslurnar hjá landinum7 frá 2007 til 2011. Árligu rakstrarútreiðslurnar hjá landinum hava í miðal verið 3,3 mia. kr. hesi árini. 64% av árligu rakstrarútreiðslunum fara til lønir, meðan restin fer til keyp av vørum og tænastum. Talva 1: Rakstrarútreiðslur hjá landinum, 2007 til 2011 Mió. kr. 2007 2008 2009 2010 2011 Miðal % Rakstrarútreiðslur 3.079 3.331 3.342 3.407 3.409 3.314 100 -Lønir v.m. 1.893 2.036 2.120 2.250 2.258 2.111 64 -Keyp av vørum & tænastum 970 1.071 1.024 972 988 1.005 30 -Keyp av útbúnaði, netto 104 104 79 86 79 90 3 -Leiga, viðlíkahald og skattur 98 107 114 92 78 98 3 -Avskrivingar o.a. 1 2 1 1 1 1 0 5 8 0 -Ymsar rakstrarútreiðslur 13 11 4 6 Viðm. tølini fyri 2010 eru ikki endalig, og tølini fyri 2011 eru úr fíggjarlógaruppskotinum 2011. Afturat rakstrinum koma árligu íløguútreiðslurnar hesi árini, sí talvu 2. Íløgur eru størri verkætlanir, sum vanliga strekkja seg yvir fleiri ár, og er meginparturin av íløgunum innan byggi- og verklagsøkið. Talan er serliga um bygningar, skip, vegagerðir og aðrar verkætlanir hjá Landsverki. Talva 2: Løguútreiðslur hjá landinum, 2007 til 2011 Mió. kr. 2007 2008 2009 2010 2011 Miðal Íløguútreiðslur 288 228 188 176 209 218 Viðm. tølini fyri 2010 eru ikki endalig, og tølini fyri 2011 eru úr fíggjarlógaruppskotinum 2011. Íløguverkætlanirnar skulu tí játtast við serligari verklagslóg, umframt játtanina á løgtingsfíggjarlógini. Einstøku íløguverkætlanirnar kunnu tí í summum førum kosta fleiri hundrað milliónir, hóast árligu íløguútreiðslurnar á løgtingsfíggjarlógini ikki eru líka stórar. 1.2.1 Býti av dagliga keypinum hjá landinum Í 2009 keypti landið fyri góða 1,1 mia. kr. í vørum og tænastum. Talva 3 (á næstu síðu) vísir, hvørjar vørur og tænastur landið keypti fyri hesar pengar. Síðani er greitt frá nøkrum serligum viðurskiftum, ið eru galdandi fyri innkeypið og marknaðirnar, har landið keypir vørur og tænastur. 7 Almenni raksturin fevnir eisini um kommunurnar, men Fíggjarmálaráðið hevur ikki enn eina endaliga skipan, sum kann útgreina rakstrartølini hjá kommununum. Tí verður bert raksturin hjá landinum lýstur. 13 UM ALMENT INNKEYP Talva 3: Landsins keyp av vørum og tænastum í 2009 (kr.) Keyp av vørum, tænastum og útbúnaði tilsamans 1.102.825.074 Vørur og tænastu tilsamans 1.024.049.584 Ferðing 62.142.109 - Ferðing og flutningur alment sett innanlands 8.527.257 - Ferðing og flutningur alment sett uttanlands 24.004.794 - Ferðing og flutningur onnur 29.610.058 Umboðan 8.715.700 Matur og drykkivørur 25.209.851 El 19.915.814 Olja 55.979.279 - Olja til hiting 19.878.924 - Olja til flutning 36.100.355 Keyp av vørum/tilfari til víðari sølu Keyp av vørum/tilfari til víðari sølu punktgjøld v.m. Keyp av pappíri og prentlutum Keyp av vørum annars Telefon Postgjøld Grannskoðanar-, roknskapar- og løgfrøðiligar tænastur Trygging Keyp av tænastum í sambandi við edv og kt Keyp av tænastuveitingum annars Keyp av vørum og tænastum frá kommunum Útbúnaður tilsamans Flutningsútbúnaður Telduútbúnaður og edv-menning Skrivstovuútbúnaður Innbúgv, maskinur og útbúnaður annars 166.223.159 84.295.805 3.439.485 158.884.041 16.416.579 6.603.959 8.406.483 10.344.407 60.557.345 329.548.651 7.366.917 78.775.490 6.860.918 35.083.319 1.450.645 36.060.380 Tryggingarendurgjøld -374.427 Søla av brúktum flutningsútbúnaði -234.000 Søla av brúktum skrivstovuútb., maskinum, innbúgvi o.ø. -71.345 Keyp av vørum til víðari sølu eru vørurnar, sum Apoteksverkið (166 mió. kr.) og Rúsan (84 mió. kr.) keypa at selja víðari í vinnuligari sølu, í alt 251 mió. kr. Ferðing og flutningur fevna um starvsfólk hjá landinum og sjúklingaflutning til serviðgerð uttanlands. Her er bert ein veitari á marknaðinum millum Føroyar og Danmark og millum oyggjarnar innanlands, 62 mió. kr. Á elmarknaðinum er ein veitari á marknaðinum. 20 mió. kr. Á oljumarknaðinum eru tveir stórir veitarar á marknaðinum, 56 mió. kr. Á telemarknaðinum eru tveir stórir veitarar á marknaðinum, 16 mió. kr. Á postmarknaðinum er ein veitari innan brævasendingar. 7 mió. kr. Á tryggingarmarknaðinum eru tveir veitarar, men her eru útboðsreglur ásettar í Tryggingarrundskrivi landsins, 10 mió. kr. (Áðrenn tryggingarrundskrivið kom í gildi, vóru árligu tryggingarútreiðslurnar hjá landinum um 17 mió. kr.) Í 2009 hevur landið sostatt brúkt 442 mió. kr. av 1,1 mia. kr. til at keypa vørur at selja víðari, og at keypa vørur og tænastur á marknaðum, har tað bert er ein, tveir ella heilt fáir veitarar. Eftir eru sostatt góðar 660 mió. kr. at keypa vørur og tænastur fyri á marknaðum, har tað er størri kapping. Hetta tal skal tó takast við fyrivarni, tí tveir rættiliga stórir postar eru keyp av vørum og tænastum annars, í alt 489 mió. kr. í 2009. Partar av hesum keypinum kunnu allarhelst skrásetast undir mono- 14 UM ALMENT INNKEYP og duopolmarknaðunum omanfyri. Nú er 2009 tikið sum dømi, men býtið av vøru- og tænastukeypinum hjá landinum broytist ikki stórvegis frá ári til ár. Omanfyri fáa vit innlit í, hvussu landið keypir inn (hesi tøl umfata ikki kommunala innkeypið) og hvørjar vørur og tænastur, peningurin er nýttur til. Her er tað serliga merkisvert, at tað er eitt innkeyp upp á góðar 600 mió. kr., har økt kapping og meira skynsamt innkeyp kunnu skapa sparingar, hóast tað eru partar av hesari upphædd, sum frammanundan verða bjóðaðir út. Harumframt framleiðir tað almenna sjálvt tænastur fyri ein kostnað upp á oamnfyri 2 mia. kr. Partur av hesari framleiðslu kann sannlíkt kappingarútsetast og hava eina effektivisering við sær. Um landið nýtir hesar 600 mió. kr. 5% meira skynsamt, er talan um eina sparing upp á 30 mió. kr. um árið 15 UM ALMENT INNKEYP 1.3 Verandi skipan av almennum innkeypi Hyggja vit eftir almenna innkeypinum í dag, eru tað bara tvey øki, sum eru skipað við reglum. Hetta eru tryggingarviðurskiftini hjá landinum og byggi- og annleggsøkið, sum ávíkavist eru umfatað av tryggingarrundskrivi landsins og av løgtingslógini um útbjóðing8. Umframt hesi øki stendur eisini beinleiðis í løgtingslóg um játtanarskipan landsins, at búskaparlig atlit skulu verða tikin, tá játtan verður brúkt.9 Tað er ein sannroynd, at vit í Føroyum hava lutfalsliga drúgvar royndir við byggi- og annleggsarbeiði og í tílíkum verkætlanum er ofta talan um lutfalsliga stórar peningaupphæddir. Allarhelst er hetta orsøkin til, at júst hetta økið er betur skipað, enn tá talan er um keyp av vørum og tænastum. Hóast tað eru fáar ítøkiligar ásetingar um alment innkeyp, eru nakrar yvirskipaðar reglur, sum kunnu útleiðast av generellum lógum (t.d. fyrisitingarlógini) og dómaraskaptum rættargrundsetningum. Tær týdningarmiklastu í innkeypshøpi eru: Saklig atlit: Hetta merkir, at avgerðir hjá tí almenna skulu vera grundaðar á saklig metingarstøði. T.d. at velja veitara út frá, hvar hann hevur fyritøku, vil í flestu førum verða roknað sum eitt ósakligt metingarstøði Peningur hjá tí almenna skal brúkast skynsamt og á best møguligan hátt: Hetta merkir, at mest virði skal fáast fyri pengarnar hjá tí almenna Prinsippið um eins viðferð: Hetta inniber eitt krav um somu kor og umstøður, sum skulu nýtast ópartískt mótvegis teimum fyritøkum, sum ætla at bjóða ella hava bjóðað upp á eina uppgávu hjá tí almenna. Sostatt kunnu almennir myndugleikar ikki handfara eins umstøður ymiskt uttan so, at tað eru sakligar orsøkir til tess Í flestu londum kring okkum eru ásetingar um, hvørjar uppgávur skulu bjóðast út, tað veri seg við almennari útbjóðing ella avmarkaðum útboði. Ásetingar um nær ein uppgáva skal bjóðast út eru í flestu førum treytaðar av kostnaðir fyri eina verkætlan. Tey lond, sum eru umfatað av ES-reglum, hava greiðar ásetingar um, nær ein almenn uppgáva skal bjóðast út og undir hvørjum fortreytum. Í Føroyum hava vit ikki nøkur hagtøl fyri, hvussu keypt verður inn. Tað er tí trupult at meta um, í hvønn mun uppgávur verða bodnar út, men afturmeldingar frá kommunum geva ábendingar um, at fleiri kommunur hava innkeypsreglur og mannagongdir í onkrum líki, skrivaðar ella óskrivaðar. Tá talan er um innkeypssamstarv er helst lítið av innkeypi, har stovnar/myndugleikar samstarva sínámillum í sambandi við innkeyp/útbjóðingar, hóast nakrar kommunur samskipa innkeypið hjá sær til teir kommunalu stovnarnar. Tílík samstørv kunnu hava til endamáls at minka um kostnaðin og/ella at læra hvør av øðrum. Sum liður í arbeiðinum at gera ein innkeyps- og útboðspolitikk, hevur arbeiðsbólkurin havt samrøður við ymsar bólkar, bæði frá privata og almenna geiranum. Tað, sum hevur gingið aftur í 8 9 Løgtingslóg nr. 106 frá 15. november 1984 um útbjóðing v.m. Løgtingslóg nr. 42 frá 4 mai 2009 um landsins játtanarskipan 16 UM ALMENT INNKEYP fleiri av samrøðunum, er, at tey, ið keypa inn fyri tað almenna, sum heild ikki eru nóg serkøn/servand, tá tey keypa inn. Hesar afturmeldingar hava m.a. snúð seg um: Gjøgnumskygni: Tað skal vera møguligt og lætt at skilja innkeypstilgongdina. T.v.s. hvussu verður boðið út, hvat verður væntað av tilboðsgevarum og hvussu og hví verður ein veitari valdur fram um annan. Hetta krevur, at almenni myndugleikin er greiður, ópartískur og opin. Førleikar og fyrireiking: Fleiri afturmeldingar hava víst á, at førleikar hjá almennum innkeyparum eiga at betrast. Við hesum hevur serliga verið sipað til útbjóðingartilfar, sum viðhvørt hevur verið ógreitt, ófullfíggjað og sett órealisktiskar treytir til veitarar. Harumframt hevur ofta verið ov illa umhugsað, hvørji metingarstøði verða nýtt í avgerðini um, hvør veitari vinnur sáttmálan. Atfinningarnar, sum hava verið førdar fram, kunnu vera tengdar bæði at vantandi førleikum í sambandi við innkeyp sum heild, men harafturat hava innkeyparar ofta ov avmarkaða vitan um ta vøruna, tey keypa. Í innkeypstilgongdini hevur eisini verið fýlst á vantandi fyrireiking frá almennari síðu, t.v.s., at innkeyp sum heild eru ov illa umhugsað frammanundan, t.d. hevur verið víst á, at tað almenna ofta manglar eina grundleggjandi vitan um, hvussu bygnaðurin er á marknaðinum, tey venda sær til. Harafturat er útbjóðingartilfar ofta ógreitt, hevur manglar og sum heild ov illa gjøgnumarbeitt. Afturmeldingar frá vinnuni vísa á, at tað er umráðandi, at tað almenna: Ger innkeypstilgongdina greiða og skilliga fyri vinnuni Sýnir eins viðferð av tilboðsveitarum, so øll viðkomandi fáa høvi at bjóða upp á eina uppgávu Tryggjar sær, at útbjóðingartilfarið er greitt og fullfíggjað. Harumframt skal tað vera lætt hjá tilboðsveitarum at gjøgnumskoða hvørji metingarstøði verða nýtt í vali av veitara Eigur at hava grundleggjandi vitan um bygnaðin á tí marknaði, tey venda sær til Sum nevnt omanfyri er tað sera avmarkað, hvørji øki eru skipað, tá vit hugsa um alment innkeyp. Tá talan er um keyp av vørum og tænastum er hetta sera avmarkað. 17 LÝSING AV YMISKUM INNKEYPSHÆTTUM 1.4 Lýsing av ymiskum innkeypshættum Tá talan er um innkeyp hjá tí almenna, verða fleiri innkeypshættir nýttir. Hvussu ein myndugleiki velur at keypa inn, er tengt at fleiri viðurskiftum, eitt nú hvør vøra/tænasta skal keypast, hvussu stóra upphædd talan er um, hvussu nógvar fyritøkur eru á marknaðinum og um vøran/tænastan javnan ella afturvendandi verður keypt. Teir mest vanligu innkeypshættirnir verða nú umrøddir. 1.4.1 Hissini keyp Tá vit tosa um hissini keyp, er talan vanliga um smærri keyp, sum kosta lutfalsliga lítið, eitt nú keyp av kaffi ella skrivstovulutum. Í summum førum er eisini talan um vørur og tænastur, sum verða keyptar heldur sjáldan, t.d. smærri amboð, forrit ella ein blaðlýsing. Vanliga verður ikki nógv orka løgd í tílík keyp og eru hesi ofta vanakeyp. Innkeypsmannagongdin er sostatt eyðmerkt av, at lutfalsliga avmarkað vitan verður fingin til vega um vøruna, umframt at keypt verður ofta uttan at kanna, hvat fæst á marknaðinum. Sostatt er talan um ein innkeypsform, sum er merktur av, at eingin kapping er um vøruna/tænastuna. Hetta má eisini metast at vera ein mannagongd, sum kann góðtakast í førum, har talan er um smærri keyp, so tíðin, ein almennur myndugleiki nýtir at keypa inn, samsvarar við virðið á keypinum. Tó so er tað hugsandi, at tað eru fleiri keyp, sum koma undir hendan innkeypshættin, enn ráðiligt er. Her verður sipað til keyp, sum antin kosta lutfalsliga nógv ella keyp, sum eru heldur torskild, har myndugleikin eigur at leggja meira orku í at kanna, hvørjar veitingar kunnu fáast á marknaðinum og til hvønn prís. Eisini kann tað hugsast, at smærri afturvendandi keyp kunnu effektiviserast, um annar innkeypsháttur verður nýttur. 1.4.2 Útboð10 Útboð kann í stuttum lýsast sum ein innkeypsformur, har tað almenna heitir á ein breiðan ella avmarkaðan skara um at geva eitt tilboð upp á eina ávísa uppgávu í kapping við onnur. Harumframt eigur eitt útboð at fylgja serligum mannagongdum (nærri viðgjørt í partinum um útboðspolitikk). Endamálið við útbjóðingum er, at fyritøkur hava javnbjóðis møguleika at bjóða upp á almenn innkeyp. Útbjóðing kann gerast á ymsan hátt og ber viðhvørt í sær eina undangóðkenning av fyritøkum, serliga til stórar verkætlanir (prekvalifikatión). Sum innkeypsformur er útbjóðing sera útbreidd í flestu ídnaðarlondunum og verður hesin formur nýttur til keyp av vørum og tænastum, byggi- og annleggsverkætlanum og almennum veitingarvirksemi (t.d. el, telefon, hita, vatn). Fyri at tryggja fyritøkum javnbjóðis møguleika at bjóða upp á almenn innkeyp, seta flestu lond kring okkum krøv um útbjóðingar til viðurskifti, so sum: 10 Krav um, at uppgávur omanfyri eina ásetta upphædd skulu bjóðast út Innihald í útbjóðingartilfari (t.d. greið kunning um tað, ið uppgávan snýr seg um) Hvussu útbjóðing verður almannakunngjørd (t.d. hvussu og hvar skal lýsast) Mannagongdir í sambandi við val av veitara (t.d. greið krøv í útbjóðingartilfari, greið metingarstøði, at viðgerðin av tilboðum er almenn o.s.fr.) Útboð, m.a. teir ymisku útboðsformarnir verða meira neyvt lýstir í 2. parti, útboðspolitikkur. 18 LÝSING AV YMISKUM INNKEYPSHÆTTUM Í Føroyum hava vit nakað av royndum við útbjóðingum, men er hetta serliga í sambandi við byggiog annleggsverkætlanir. Tí er tørvur á at gera greiðari reglur um, nær ein uppgáva eigur at bjóðast út og hvussu farast skal fram í sambandi við útbjóðing av vørum og tænastuveitingum. Í framløgum og afturmeldingum, sum arbeiðsbólkurin hevur fingið frá kommunum, myndugleikum og vinnuni, hava fleiri áheitanir verið um, at nýggjar reglur eiga at vera liðiligar og greiðar. 1.4.3 Rammuavtalur Samanumtikið er ein rammuavtala ein sáttmáli millum veitara og innkeypara um keyp av vørum fyri ein ávísan prís í eina avmarkaða tíð. Ofta verða slíkir sáttmálar bodnir út. Sostatt er ein rammuavtala ikki ein innkeypsformur sum so, men er sjálvur sáttmálin, sum fastleggur ein prís fyri keyp av ávísum vørum og tænastum. Í einari rammuavtalu eru vanliga ikki krøv um, at ávísar nøgdir av einari vøru skulu verða keyptar. Tílíkar avtalur eru serliga væl egnaðar, tá talan er um vørur og tænastur, sum verða keyptar við jøvnum millumbilum og í lutfalsliga stórum mongdum yvir tíð. Í høvuðsheitum eru tvey sløg av rammuavtalum. Hesi eru: Rammuavtala við einum veitara: Her er talan um eina avtalu um keyp av somu vøru frá einum veitara. Vanliga er keyparin bundin at keypa allar vørur og tænastur, sum avtalan fevnir um frá sama veitara Rammuavtala við fleiri veitarum: Hetta slagið av rammuavtalu inniber, at keyparin hevur avtalu um keyp av samlíkum vørum og tænastum frá fleiri veitarum Hyggja vit eftir fyrimunum við rammuavtalum við einum veitara mótvegis fleiri veitarum kann sigast, at har talan er um ein veitara, sæst ofta størri loyalitetur frá veitarasíðu, størri títtleiki í keypi kann geva hægri avsláttur og tískil lægri kostnað og lægri umsitingarligar kostnaðir. Harafturímóti kunnu rammuavtalur við fleiri veitarum skapa størri kapping á marknaðinum og gera keyparan minni bundnan at veitaranum11. Tá rammuavtalur verða bodnar út, kann keyparin velja at snikka útboðið soleiðis saman, at tað ber til at hava meira enn ein veitara. Eitt nú kann tað vera møguligt hjá einari minni fyritøku í útjaðaranum at geva tilboð upp á partar av afturvendandi innkeypinum, sum verður boðið út. Annar møguleiki er, at tað verður bíligari hjá keyparanum at velja tveir ella fleiri veitarar fyri at halda samlaða kostnaðin á einum lægri støði. Hetta slagið av rammuavtalum hoyrir tó kortini undir tað fyrst nevnda slagið av rammuavtalu, nevniliga við einum veitara. Í Føroyum hevur tað almenna gjørt sær nakrar royndir við rammuavtalum í sambandi við veiting av KT, mati og heilivági. Nakrar av hesum rammuavtalunum hava verið bodnar út. Tó so er hugsandi, at almennir myndugleikar kunnu samstarva um innkeyp við rammuavtalum, serliga tá talan er um vørur, sum eru lutfalsliga standardiseraðar. SKI Rammuavtalur í sambandi við alment innkeyp verða nógv nýttar í londum kring okkum og eru hesar ofta á landsplani ella sum samstarv millum kommunur. Eitt nú kunnu stovnar í Skotlandi gerast partar av einum almennum felags innkeypsneti og kenna vit eisini líknandi innkeypssamtak í 11 r Linthorst, M. M. And Telgen, J. (2006) Public purchasing future: Buying from multiple suppliers. http://www.utwente.nl/mb/ompl/staff/Linthorst/67_linthorst_telgen_edited_acc.pdf 19 LÝSING AV YMISKUM INNKEYPSHÆTTUM Danmark, nevniliga Statens og Kommunernes Indkøbsforening (SKI). SKI hevur ein hóp av rammuavtalum innan øki so sum frálæru, bygging, KT og televeiting, skrivstovuamboð, mat, orku o.s.fr. Almennir føroyskir myndugleikar hava eisini atgongd at keypa umvegis SKI við at skráseta seg. Sum nú er, er hesin innkeypsmøguleikin bert nýttur til keyp av ávísum vørum og tænastum og eru tað lutfalsliga fá, sum keypa inn við at nýta SKI sáttmálar. Ábendingar eru tó um, at nakrar vørur kunnu fáast fyri ein minni kostnað, ímeðan aðrar eru bíligari at keypa á føroyska marknaðinum12. 1.4.4 Avbjóðingarrættur Í summum londum, eitt nú í Danmark, hevur tann skipanin verið roynd, at fyritøkur hava havt rætt til at bjóða upp á virksemi, sum tað almenna sjálvt rekur ella útinnur. Hesin avbjóðingarrættur er eisini galdandi fyri tænastur, sum ikki eru bodnar út frammanundan. Í tílíkum førum hevur tað verið krav, at tað almenna samanber veruligar kostnaðir at veita tænastuna við ítøkiliga tilboðið frá einari privatari fyritøku. Royndir við avbjóðingarrættinum hava víst, at hann ikki hevur haft ætlaðu effektina, tí privatar fyritøkur ikki nýttu henda møguleika í nóg stóran mun. Orsøkin var serliga, at privatu fyritøkurnar ivaðust í, um tað var stríðið vert at gera eitt fullfíggjað tilboð, tá tað var ógreitt, um tað almenna yvirhøvur ynskti, at uppgávan varð loyst av privatum. Reglurnar um avbjóðingarrætt eru nú strikaðar í Danmark. Harafturímóti hevur Kommunernes Landsforening (KL) gjørt avtalu við danska statin um nøkur mál fyri, hvussu stórur partur av tænastuveitingunum hjá kommununum skal bjóðast út. Í Føroyum er eingin formlig forðing fyri, at privatar fyritøkur nýta avbjóðingarrættin, tí tað stendur altíð einari privatari fyritøku frítt at senda eitt tilboð upp á eina veiting til tað almenna. Tó er hetta ikki vanliga nýtt. Allarhelst er tað ov ógjøgnumskygt og tungt hjá privatum fyritøkum at samanbera sínar prísir við veruligar kostnaðir hjá tí almenna at veita ávísar tænastur. Sí eisini punkt 1.8, har tað verður frámælt at nýta avbjóðingarrættin í Føroyum. 1.4.5 Alment privat samstarv Alment privat samstarv skal í hesum høpi skiljast sum ein serligur formur fyri samstarvi millum tað almenna og privatar fyritøkur. Tó eru nógvir variantar av hesum samstarvi, men her verður einans meginsjónarmiðið lýst - ofta kallað PPP (public private partnership) ella á føroyskum APS (alment privat samstarv). Í tílíkum samstarvi verður ein sáttmáli gjørdur millum tað almenna og ein ella fleiri privatar fyritøkur um veiting av ávísari tænastu í eitt longri tíðarskeið. T.d. kann talan vera um at byggja og fíggja eitt fongsul og reka tað í 30 ár, afturfyri at tað almenna rindar eitt árligt gjald frá teirri løtu, fongslið verður tikið í nýtslu. Í tílíkum førum verður ein fyritøka stovnsett, sum hevur til endamáls at samskipa og reka virksemið í sambandi við bygging og/ella rakstur av verkætlanini. Tílíkar verkætlanir seta stór krøv til partarnar og krevja stórar íløgur frá privatari síðu. Tað er ógreitt, júst nær hesin samstarvsformur loysir seg, men sambært summum metingum, skal ein íløga vera omanfyri 100 mió. kr. fyri at ein tílík samstarvsavtala er lønandi. Serliga í Bretlandi og Írlandi hevur hesin samstarvsformur verið nýttur og eru ávísar fyritøkur og myndugleikar vorðin rættiliga roynd í at reka verkætlanir í almennum privatum samstarvi. 12 T.d. hevur KT-fyrisitingin hesar royndir 20 LÝSING AV YMISKUM INNKEYPSHÆTTUM Hesin háttur er higartil ikki nýttur í Føroyum, hóast tað í tilgongdini viðv. Skálafjarðartunlinum eru brúkt nøkur elementir frá almennum/privatum samstarvi. Sí eisini punkt 1.8, har alment/privat samstarv (public-private partnership) sum innkeypsháttur verður frámæltur. Hetta merkir tó ikki, at tað almenna og privata ikki við fyrimuni kann samstarva meira. Tað merkir bert, at júst hesin háttur at samstarva verður frámæltur. 21 MEGINREGLUR Í ALMENNUM INNKEYPI 1.5 Meginreglur fyri alment innkeyp Endamálið við teimum meginreglum, sum eru partur av almenna innkeypspolitikkinum er, at tær eru grundarlag undir framtíðar innkeypi hjá tí almenna. Øll, sum eru fevnd av innkeypspolitikkinum, skulu tí sum útgangsstøði fremja innkeypini í samsvari við hesar meginreglurnar. Harumframt er ætlanin, at meginreglurnar verða nýttar sum grundarlag, tá rættarreglur verða settar í verk fyri alment innkeyp. Meginreglurnar fyri alment innkeyp eru lýstar niðanfyri. Meginreglur fyri alment innkeyp: Virði fyri pening Gjøgnumskygni At fremja virkna kapping Harumframt eru eisini serlig atlit, sum kunnu takast í almenna innkeypinum Virði fyri pening Grundhugsjónin í almennum innkeypi skal vera virði fyri pening. Tilfeingið hjá tí almenna skal umsitast á so skynsaman hátt, sum møguligt, har mest virði fæst í almennum innkeypi. Tað merkir, at tað almenna velur tær loysnir, har mest virði fæst fyri peningin. Hetta kann eitt nú gerast við: a) At nágreinilig krøv eru tilskilað í kravfestingini soleiðis, at skikkaður veitari verður valdur út frá prísi b) At veitari verður valdur út frá, hvør kann veita mest virði innan ein givnan fíggjarkarm c) At veitari verður valdur út frá einari samlaðari meting av prísi og øðrum viðurskiftum (t.d. dygd, royndum, tænastu og veitingartreytum) Gjøgnumskygni Mannagongdir í sambandi við almenn innkeyp skulu verða gjøgnumskygdar. Fyritøkur, borgarar og onnur skulu hava álit á, at almenn innkeyp eru ópartísk, rættvís, saklig og sýna opinleika. Tað merkir, at: Avgerðir um at keypa inn/bjóða út á privata marknaðinum fara fram eftir alment ásettum leisti - t.e. við støði í lóggávu og innkeyps- og útboðspolitikkinum Eitt dygdargott arbeiði er gjørt bæði í útbjóðingartilfari og fyri at eyðmerkja møguligar veitarar (um keypt verður uttan at bjóða alment út) Viðgerðin av veitarum er eins Opinleiki er um avgerðina og grundgevingar fyri vali av veitara eru haldgóðar At fremja virkna kapping Grundreglur um virkna kapping eru partur av almenna innkeypspolitikkinum, eins og tær eru grundleggjandi í vinnupolitikkinum. Virkin kapping er ein fortreyt fyri, at marknaðurin verður effektivur og kappingarførur. Sostatt er tað umráðandi, at tað almenna er við til at undirbyggja hetta og ikki við sínum innkeypi er við til at avmarka kappingina. Almenni innkeyparin hevur tí ábyrgd av at nýta teir møguleikar, sum eru í innkeypstilgongdini at skapa virkna kapping. At skapa kapping í almennum innkeypi inniber, at almenni innkeyparin vísur 22 MEGINREGLUR Í ALMENNUM INNKEYPI ansni fyri kappingini í allari tilgongdini. Sostatt snýr kappingar-fremjan seg ikki einans um val av innkeypshátti13, men um eina røð av avgerðum, sum tað almenna tekur í sambandi við keyp av vørum, tænastum, byggi- og annleggsverkætlanum o.s.fr. Tað er tó umráðandi at hava í huga, at kappingarfremjan kann vera ymisk frá einari verkætlan til eina aðra og er nær tengd at marknaðinum og hvussu hann er uppbygdur. Sum partur av innkeypstilgongdini er tað tí ábyrgdin hjá almenna innkeyparanum at seta seg inn í marknaðarstøðuna. Serlig atlit í almenna innkeypinum Tað kann verða ráðiligt, og í summum førum neyðugt, hjá almennum innkeyparum at taka serlig atlit í innkeypinum. Tað merkir, at tað almenna kann í ávísum førum seta krøv til innkeyp, tá tað er samfelagnum at gagni. Her kann talan vera um samfelags- og arbeiðsmarknaðargagnlig áhugamál, sum kunnu ávirka hvussu og hvat keypt verður. Eisini er umráðandi, at innkeyparar seta umhvørviskrøv, so almennu Føroyar eru við til at menna grønar marknaðir og harvið burðardygga menning. Í øðrum londum verður alt meira hugsað grønt, tá tað almenna keypir inn, og hugtakið grønt alment innkeyp (Green Public Procurement) merkir, at almennir myndugleikar royna at keypa vørur og tænastur, sum í síni lívs-ringrás (ella livitíð), hava betri árin á umhvørvið, samanborið við vørurnar og tænasturnar, sum annars vórðu keyptar. Dømi upp á serlig atlit (samfelags-, arbeiðsmarknaðar- og umhvørvisgagnlig) í almenna innkeypinum eru: Keyp av umhvørvisvinarligum bilum Val av veitara, har samlaða dálkingin av framleiðslu/flutningi av vøruni er sum minst Veitarar, sum hava eina ávísa mongd av lærlingum, í mun til stødd av fyritøku, kunnu nýta hetta sum kappingarparametur Veitarar, sum hava fólk við vardum størvum (í mun til stødd av fyritøku), kunnu nýta hetta sum kappingarparametur Sostatt kunnu serlig atlit takast í almenna innkeypinum í tann mun, tað er skynsamt, tó so skulu hinar meginreglurnar fyri innkeypi samstundis verða fylgdar. 13 Innkeypshættir verða viðgjørdir í punkti 1.7, men kunnu í høvuðsheitum býtast í: hissini keyp, útboð (almenn og avmarkað), rammuavtalur og avbjóðing. 23 ALTJÓÐA SÁTTMÁLAR Í SAMBANDI VIÐ ALMENT INNKEYP 1.6 Altjóða sáttmálar í sambandi við alment innkeyp Tað eru serliga tveir altjóða sáttmálar, sum eru viðkomandi at nevna í sambandi við alment innkeyp. Hesir eru Hoyvíkssáttmálin og WTO sáttmálin. 1.6.1 Hoyvíkssáttmálin Við Hoyvíkssáttmálanum frá 2005 gjørdust Føroyar og Ísland eitt felags búskaparøki. Hetta merkir, at tað við ávísum undantøkum er fríur flutningur av vørum, tænastum, arbeiðsmegi og kapitali millum londini bæði. Tað er bannað at gera mismun vegna tjóðskap, virkis- ella framleiðslustað. Hoyvíkssáttmálin er ein røð av alment galdandi prinsippum og tí er neyðugt at tulka sáttmálan í hvørjum einstøkum føri. Tó so er greitt, at íslendsk boð upp á føroyskar almennar uppgávur, sum eru bodnar út, ikki kunnu vrakast, grundað á tjóðskap ella virkisstað. Hinvegin er einki krav í Hoyvíkssáttmálanum um, at uppgávur skulu vera lýstar í Íslandi. Harumframt er heldur einki krav um, at útbjóðingartilfar skal vera á íslendskum máli umframt á føroyskum. Nærri er greitt frá Hoyvíkssáttmálanum í viðhefta skjali 1. 1.6.2 WTO sáttmálin Í WTO-høpi er avtala um alment innkeyp, Government Procure-ment Agreement (GPA). ES hevur ratifiserað hesa avtalu vegna Danmark. Hóast WTO-sáttmálin er galdandi fyri Føroyar, er ratifikatiónin av GPA ikki galdandi fyri Føroyar, tí Føroyar eru ikki partur av ES. Føroyar eru tí ikki bundnar til at fylgja reglunum í GPA. 24 KRØV Í ALMENNUM INNKEYPI 1.7 Krøv í almennum innkeypi Niðanfyri eru høvuðskrøvini í innkeypspolitikkinum. Allar upphæddir eru uttan MVG. Krøv í almennum innkeypi: 1) Keyp úr kr. 50.000 upp til kr. 800.000: Minst tvey tilboð skulu umbiðjast 2) Keyp úr kr. 800.000: Skulu bjóðast út, men við ávísum undantøkum14 3) Rammusáttmálar yvir kr. 800.000 skulu bjóðast út 4) Mál í útbjóðingartilfari skal vera føroyskt umframt at annað viðkomandi mál kann nýtast, har bjóðað verður út uttanfyri Føroyar. Føroyskar fyritøkur skulu hava møguleika at lata inn tilboð á føroyskum 5) Har tað fremur kapping, ella á annan hátt kann vera gagnligt, kunnu almennir myndugleikar býta eina veiting upp í fleiri vørubólkar. Endamálið við at býta eina veiting upp er ikki at býta upp fyri at sleppa undan einari útbjóðing. Samlaða útboðsvirðið skal tí vera tað sama og talan er framhaldandi um eina útbjóðing, men við fleiri vørubólkum Á henda hátt kunnu fyritøkur bjóða seg fram at loysa antin partar av samlaðu uppgávuni ella samlaðu veitingini. Í útbjóðingartilgongdini skal tí umhugsast, hvussu vøru-,tænastubýtið er sett saman. Hetta skal skiljast soleiðis, at har tað er gott fyri kappingina á marknaðinum, kunnu uppgávur bjóðast út við tí fyriliti, at meira enn ein fyritøka vinnur uppgávuna. Sostatt er ætlanin, at uppgávur kunnu, har tað er skynsamt (t.v.s. effektivt), býtast upp í útbjóðingartilfarinum á t.d.: Vørubólkar: Heldur enn at samla allar vørur undir ein bólk, kunnu vørur býtast upp í bólkar, har fyritøkur kunnu bjóða upp á antin allar vørubólkar ella úrvaldar vørubólkar Landafrøðiligt øki: Her kann veiting vera býtt upp í útbjóðingartilfarinum eftir landafrøðiligum øki, har fyritøkur kunnu bjóða upp á at veita til øll øki ella úrvald øki Tíð: Til ber at býta uppgávur upp í veitingar innan t.d. vanliga skrivstovutíð og uttanfyri vanliga skrivstovutíð Greitt verður nú nærri frá omanfyrinevndu krøvum. 1) Keyp úr kr. 50.000 upp til kr. 800.000: Minst tvey tilboð Fyri keyp, sum eru úr 50 - 800.000 krónur verður kravt, at minst tvey tilboð verða útvegað. Eitt tilboð inniber, at myndugleikin setur seg í samband við minst tveir møguligar veitarar fyri at fáa eitt tilboð upp á ítøkiligu uppgávuna. Tey, sum veita tilboð, skulu fáa somu upplýsingar fyri at tryggja, at tilboð verða givin undir somu fortreytum. Almenni innkeyparin kann eisini fáa fleri enn tvey tilboð. Mælt verður til, at innkeyparar gera sær ómak at eyðmerkja viðkomandi veitarar soleiðis, at tað ikki bert eru veitarar í ávísum landafrøðiligum 14 Undantøkini eru nærri lýst á næstu síðu 25 KRØV Í ALMENNUM INNKEYPI økjum, sum hava møguleika at geva tilboð. Hóast uppgávan hevur eitt virði, sum er niðanfyri kr. 800.000, kann innkeyparin velja at bjóða uppgávuna út. Tað er eingin treyt, at uppgávan skal vera omanfyri kr. 800.000 fyri at vera boðin út. Á teimum marknaðum, har tað bert er ein veitari og tað ikki er ráðiligt at biðja um tilboð uttanfyri Føroyar, er tað sostatt ikki ein møguleiki at fáa fleiri enn eitt tilboð. Almenni innkeyparin hevur tó skyldu til at kunna seg um, hvørjir veitarar eru á marknaðinum. 2) Keyp omanfyri kr. 800.000 skulu bjóðast út Sum útgangsstøði skulu allar uppgávur yvir kr. 800.000 verða bodnar út. Tilgongdin til útbjóðing er nærri lýst í útboðspolitikkinum í 2. parti. Tó so eru nøkur viðurskifti, sum kunnu umrøðast her. Í flestu førum ber til at bjóða út uppgávur, sum eru omanfyri kr. 800.000. Harumframt kann tað eisini í summum førum loysa seg at bjóða út hóast upphæddn er niðanfyri kr. 800.000. Sostatt ber til at bjóða út hóast upphæddin er lægri, men kravið er, at uppgávan skal bjóðast út er hon omanfyri kr. 800.000. Bygnaðurin á marknaðinum í Føroyum er í fleiri førum duopol og tá eru bert tveir veitarar. Hetta er tó ikki í sjálvum sær ein orsøk til at lata vera við at bjóða eina veiting alment út. Til hetta eru tvær orsøkir. Fyrst og fremst kann tað vera kappingarfremjandi at bjóða uppgávur út, í staðin fyri at fáa tilboð. Tað viðførir, at aðrir veitarar, sum kunnu hugsast at gerast áhugaðir, eru kunnaðir um útbjóðing-ina. Í tílíkum førum er tað hugsandi, at: a) Føroyskir veitarar gerast kappingarførir við at antin fáa í lag samstarv við aðrar fyritøkur ella at verandi fyritøkur fara inn á eitt nýtt virkisøki b) Útlendskir veitarar fáa áhuga fyri útbjóðingini Harnæst eigur ein uppgáva av hesari støddini at vera væl útgreinað og tá er munurin á arbeiðsorkuni, sum verður løgd í at bjóða út í mun til at fáa tilboð, ikki so stórur. Har talan er um eitt ikki-lógarásett monopol, kann tað, eins og við duopol, virka kappingarfremjandi at bjóða eina uppgávu út uttanfyri Føroyar. Frávik í útbjóðingum Kortini eru nøkur undantøk, har frávik kann gerast í kravinum um at bjóða uppgávur út, sum eru omanfyri kr. 800.000. Hesi eru: Fyri uppgávur, sum verða keyptar á einum marknaði, har talan er um lógarásett monopol, t.d. søla av rúsdrekka og elveiting Fyri uppgávur, har tað bert er ein veitari og tað ikki ber til ella er ráðiligt at keypa vøruna inn úr øðrum landi Har tað vegna umstøður ella vegna skipanir er neyðugt at keypa ávíst merki (t.d. forrit) og tað bert er ein veitari, sum umboðar merkið í Føroyum Har tað kunnu vera stórar neiligar avleiðingar (t.d. fíggjarligar avleiðingar ella vegna neyðstøðu), um uppgávan verður boðin út Har vørur og tænastur eru av slíkum slagi, at aðrar vørur/tænastur ikki kunnu lúka somu treytir Har lógarásetingar forða fyri at bjóða út 26 KRØV Í ALMENNUM INNKEYPI 3) Rammusáttmálar yvir kr. 800.000 Ein rammusáttmáli, við einum samlaðum virði upp á meira enn kr. 800.000, eigur at vera boðin út eftir somu fortreytum, sum vanligar útbjóðingar. Er rammusáttmálin fyri t.d. tvey ár og samlaða virði er meira enn kr. 800.000 eigur hann at verða boðin út. Er talan um ein rammusáttmála fyri eitt tiðarskeið, longri enn fýra ár, verður virðið roknað fyri fýra ár. 4) Føroyskt mál Sum útgangstøði skal føroyskt mál vera nýtt í útbjóðingartilfarinum, og tað skal vera gjørligt at lata inn tilboð á føroyskum. Er ynskiligt at skapa áhuga uttanlands fyri at fáa størri kapping, so eigur útbjóðingartilfar at verða orðað bæði á føroyskum og á viðkomandi útlendskum máli. Um ikki tvingandi orsøkir eru til tess, eigur føroyskt at vera høvuðsmálið í samskifti og samráðingum. Har útlendskur ráðgevi verður nýttur, t.d. at meta um tilboðini ella at gera útbjóðingartilfar, eigur hesin at hava kompetansu at skilja føroyskt mál - eitt nú kann hesin hava føroying afturat sær. 5) Uppbýti av innkeypi og útboði Í útbjóðingartilgongdini skal umhugsast, um tað kann vera ein fyrimunur at býta samlaðu veitingina upp í minni partar - men framvegis sum eitt útboð. Talan er ikki um at býta upp fyri at sleppa undan at bjóða út. Endamálið við einum uppbýti kann vera at økja um kappingina, um tað t.d. finst eitt virki, sum kann bjóða upp á ein part av uppgávuni, men ikki er ført fyri at bjóða upp á samlaðu veitingina. Eisini kann tað vera, at summi virki hava ein serkunnleika innan ávísar partar av veitingini, og tað tí samanumtikið fæst ein betri og/ella bíligari loysn við at geva fyritøkunum møguleika at bjóða upp á tann partin av veitingini, har tær eru betri og/ella bíligari. Endamálið við einum uppbýti kann eisini vera at styrkja møguleikarnar at varðveita framtiðar kappingina á einum marknaði. Sum dømi um at stimbra kappingina frameftir kann nevnast, at har tað eru fáar fyritøkur á einum marknaði, er tað darvandi fyri kappingina, um ein fyritøka fær eina stóran rammusáttmála yvir eitt áramál, um úrslitið er, at eingin onnur fyritøka er eftir á marknaðinum, tá sáttmálaskeiðið er runnið. Tað er sostatt ein skylda hjá tí, sum bjóðar út, at meta um tað er ráðiligt og skynsamt at býta eina veiting upp, so bjóðast kann upp á partar av samlaðu veitingini. Uppbýtið kann til dømis vera grundað á: Vørubólkar: Heldur enn at samla allar vørur undir ein bólk, kunnu vørur býtast upp á nakrar bólkar við tí fyri eyga, at fyritøkur kunnu bjóða upp á antin allar vørubólkar ella úrvaldar vørubólkar Landafrøðiligt øki: Her kann veiting vera býtt upp í útbjóðingartilfarinum eftir landafrøðiligum øki, har fyritøkur kunnu bjóða upp á at veita til øll øki ella úrvald øki Tíð: Til ber at býta uppgávur upp í veitingar innan t.d. vanliga skrivstovutíð og uttanfyri vanliga skrivstovutíð Tað er tó eitt mark fyri, hvussu nógv ein uppgáva kann býtast upp og her skal skynsemi brúkast. Almenni innkeyparin eigur harumframt at tilskila sær rætt í útbjóðingartilfarinum at velja ein ella fleiri veitarar. Á henda hátt kann tryggjast, at almenn innkeyp eru effektiv samstundis sum atlit 27 MEGINREGLUR Í ALMENNUM INNKEYPI verða tikin til fyritøkur, sum eru kappingarførar á ávísum økjum, men sum ikki neyðturviliga kunnu veita eina breiða og samlaða veiting. 28 FRÁMÆLI FRÁ ARBEIÐSBÓLKINUM TIL INNKEYPS- OG ÚTBOÐSPOLITIKKIN 1.8 Frámæli í almennum innkeypi og innkeypshættum Í tilgongdini at gera ein almennan innkeyps- og útboðspolitikk hava fleiri viðurskifti verið umrødd, men nøkur teirra hava verið frámælt, tí tey verða mett at vera óhóskandi til føroysk viðurskifti í løtuni. Tað kann tó hugsast, at hesi seinni kunnu koma upp á tal. Frámæli í almennum innkeypi og innkeypshættum: Avbjóðingarrætturin Elektroniskur innkeypsportalur Alment privat samstarv Avbjóðingarrætturin Avbjóðingarrætturin, sum varð umrøddur í punkti 1.4.4., verður her frámæltur. Orsøkin er tann, at royndir aðrastaðni vísa, at tað hevur verið avmarkaður vilji hjá fyritøkum at bjóða upp á eina uppgávu, tá tað almenna ikki hevur tikið avgerð um at bjóða hana út. Fyri tað fyrsta hevur tað víst seg, at fyritøkur er lítið hugaðar í, at bjóða upp á tílíkar uppgávur. Tilgongdin er tíðarkrevjandi og tá ein almennur myndugleiki ikki hevur víst í gerð, at tey eru sinnað at útveita uppgávuna, er tað ein størri váði hjá einari fyritøku at nýta tíð og orku at gera eitt ítøkiligt tilboð. Elektroniskur innkeypsportalur Fyrst skal viðmerkjast, at ein elektroniskur innkeypsportalur er øðrvísi í mun til eina útboðsheimasíðu, har allar útbjóðingar verða ladar út. Ein innkeypsportalur er ein formur fyri elektroniskt innkeyp og inniber, at fyritøkur leggja vørur á ein dátugrunn við viðkomandi upplýsingum um vøruna, so sum prís, veitingartreytir, vørufrágreiðing o.s.fr. Síðani ber til hjá almenna myndugleikanum at fara inn á portalin og lættliga síggja, hvør veitari hevur viðkomandi vøruna til besta prís. Hesin formur fyri innkeyp verður tó frámæltur, tí arbeiðsbólkurin hevur fingið afturmeldingar frá vinnuni, at flestu fyritøkur eru so smáar, at tað er ov krevjandi hjá teimum at leggja øll vørunummur inn á ein dátugrunn og eisini at viðlíkahalda upplýsingarnar. Alment privat samstarv Í punkti 1.4.5 er alment privat samstarv (Public Private Partnership) viðgjørt sum ein innkeypsháttur. Hesin verður tó frámæltur her, av tí at tað eru sera høgir transaktiónskostnaðir í einum slíkum samstarvshátti. Alment privat samstarv krevur eisini, at bæði almenni og privati geirin menna royndir og førleikar innan hendan innkeypsháttin. Mett verður, at ov fáar verkætlanir eru av hesari støddini (sum helst skulu vera omanfyri 100 mió. kr.) , fyri at alment privat samstarv loysir seg. Tað er hugsandi, at partar av hesum samstarvshátti kunnu loysa seg og, at tað loysur seg hjá tí almenna og privata at samstarva á annan hátt. Tó so verður alment privat samstarv, sum eitt ítøkiligt slag av samstarvi, frámælt. 29 FØRLEIKAMENNING OG SAMSTARV UM ALMENT INNKEYP OG ÚTBOÐ 1.9 Førleikamenning og samstarv um alment innkeyp og útboð Fleiri ferðir hevur verið ført fram, at tað er avbjóðandi at vera innkeypari og at tað krevur serligar førleikar at vera ein góður innkeypari. Førleikamenning og samstarv eru sostatt av avgerandi týdningi fyri at fáa innkeyps- og útboðspolitikkin væl grundfestan. Tí er neyðugt við einum miðvísum áhaldandi arbeiði at førleikamenna umframt at gera reglur. Eitt væl skipað innkeyp saman við kappingarútsetan og útboði (hesi eru nærri umrødd í útboðspolitikkinum í parti 2) krevur, at ábyrgdin fyri økinum verður løgd hjá ávísum myndugleika. Talan er hóast alt um eitt øki, har eitt meira skynsamt innkeyp eigur at spara tí almenna pening og at produktiviteturin økist í samfelagum (við at fremja virkna kapping). Fíggjarmálaráðið hevur nú ábyrgdina av hesum øki og tí skal ráðið standa fyri at: Veita ráðgeving um alment innkeyp og útboð Vísa til mannagongdir í sambandi við alment innkeyp og útboð Samskipa innkeypsførleikamenning innan tað almenna Gera eftirmetingar av innkeyps- og útboðspolitkkinum og standa fyri møguligum broytingum/dagføringum Hava eftirlit við, at innkeyps- og útboðspolitikkurin verður hildin Førleikamenning Sum høvuðsamboð skal innkeyps- og útboðspolitikkurin vera grundarlag undir almennum innkeypi av vørum og tænastum. Tað er eyðsæð, at tað setur krøv til innkeyparar at taka støðu til keyp av so nógvum ymiskum vørum og tænastum. Marknaðarbygnaðurin fyri teimum ymsu vørubólkunum er ólíkur og tað kann vera trupult at kenna mun á ymiskum vørum og tænastum. Fyri at stuðla innkeyparum, ger Fíggjarmálaráðið loypandi vegleiðingar fyri mest vanligu innkeypini. Hesar vegleiðingar kunnu nýtast sum eitt hjálpiamboð, tá bjóðað verður út. Innkeyp er ein týðandi partur av tí, sum almennir myndugleikar takast við og tí er ráðiligt, at almennir myndugleikar hava atgongd til fólk við innkeypsførleikum, bæði tá tað snýr seg um innkeypsroyndir og eisini kunnleika til innkeyps- og útboðspolitikkin. Neyðugt er tí at skipa fyri førleikamenning av teimum, sum takast við alment innkeyp. Samstarv Í løtuni er einki formligt samstarv innan tað almenna um innkeyp og útboð. Mælt verður til, at tílík samstørv verða sett í verk og verður hetta mett sum ein ábyrgd hjá einstøku ráðunum og stovnunum at samskipa innkeyp á tann hátt, at tað verður so skynsamt, sum til ber. Har almennir myndugleikar skulu nýta lutfalsliga eins vørur og tænastur, eiga samstørv at fáast í lag, har peningur kann sparast. Tað er eisini sera umráðandi, at almennir myndugleikar samskifta við onnur um innkeyp og útboð soleiðis, at tey kunnu fáa vegleiðing frá teimum, sum hava royndir/førleikar at keypa inn, t.d. við útboði ella við innkeypi av ávísum vørum á ávísum marknaðum. Sostatt hevur tað almenna skyldu til at arbeiða saman, vitanarbýta og førleikamenna innkeyparar í tann mun, tað er møguligt. 30 FØRLEIKAMENNING OG SAMSTARV UM ALMENT INNKEYP OG ÚTBOÐ Útbjóðingarheimasíða Ein heimasíða eigur at verða ment við tí endamáli, at allar útboðslýsingar hjá tí almenna verða savnaðar á einum stað. Fíggjamálaráðið kannar nú møguleikar fyri at menna eina tílíka síðu. Tá ein tílík heimasíða er virkin skulu allar útbjóðingar lýsast á hesum miðli. Ætlanin er, at útbjóðingarheimasíðan skal geva brúkarum (bæði almennum og privatum) niðanfyristandandi møguleikar: Skráseting í dátugrunn fyri at móttaka teldupostar: Fyritøkur skulu hava møguleika at skráseta seg at móttaka sjálvvirkandi teldupostar um útbjóðingar, sum verða lagdar inn á heimasíðuna. Harumframt ber til hjá teimum, sum umsita heimasíðuni at senda teldupostar við aðrari viðkomandi kunning til brúkarar um t.d. broytingar í lóggávu, førleikamennandi skeið og kunning annars um alment innkeyp og útbjóðing. Vitanarbýti: Almennir myndugleikar kunnu nýta heimasíðuna fyri at síggja, hvussu onnur hava skrivað útbjóðingartilfar og eru farin fram í sambandi við útbjóðingar. Kunning um útbjóðingartilgongd: Ætlanin er, at heimasíðan skal hava vegleiðingar til tað almenna og til fyritøkur um lóggávu, at skriva eitt tilboð (t.d. ein vegleiðandi frymil), at skriva útbjóðingartilfar og útbjóðingarmannagongdir annars. 31 ÚTBOÐSPOLITIKKUR Annar partur: Útboðspolitikkurin hjá landinum ÚTBOÐSPOLITIKKUR 2. Partur: Útboðspolitikkur 2.1 Ætlanin við útboðspolitikkinum Í fyrsta parti av hesum skjali hevur alment innkeyp verið viðgjørt og teir ymsu innkeypshættirnir umrøddir. Harumframt varð mælt til, hvørjir innkeypshættir eru best egnaðir at nýta í Føroyum. Serliga varð viðmælt, at innkeyp gjøgnum útboð eigur at vera ein av høvuðsinnkeypshættunum fyri innkeyp yvir 800.000 kr. Í hesum partinum verður útboð, sum ein serligur innkeypsháttur, umrøddur og hvussu útboðspolitikkurin hjá tí almenna framyvir skal virka. Tað eru tríggjar orsøkir til, at útboðspolitikkurin krevur eina serstaka viðgerð. 1. Innkeyp gjøgnum útboð kann vera við at fremja kapping á marknaðinum. 2. Talan er aloftast um lutfalsliga stórar upphæddir, tá boðið verður út. Sostatt er neyðugt at hava greiðar og gjøgnumskygdar reglur fyri útbjóðingar. 3. Almennar uppgávur eiga í størri mun at kappingarútsetast. Við hesum skal skiljast, at uppgávur, sum tað almenna loysir innanhýsis, skulu útsetast fyri kapping frá privata geiranum. Tað merkir, at ein meting skal fara fram, um ávísar uppgávur kunnu loysast meira effektivt á privata geiranum - og um so er, verða hesar antin bjóðaðar út alment ella tilboð útvegað frá fyritøkum. 2.1.1 Endamál og mál við útboðspolitikkinum Við omanfyrinevndu orsøkum í huga, er yvirskipaða endamálið við útboðspolitikkinum at hava eitt felags grundarlag hjá almenna geiranum fyri at: a) Meta um, hvørjar uppgávur kunnu kappingarútsetast og b) Hava greiðar karmar at fyrihalda seg til í útbjóðingarmannagongdini Málini við útboðspolitikkinum eru sostatt: Mál 1. Kappingarútsetan: At tað almenna bjóðar uppgávur út í tann mun, tað er skynsamt. Útboðspolitikkurin skal virka sum eitt grundarlag hjá almennum myndugleikum at gera metingar um, hvørjar uppgávur eru hóskandi at bjóða út á privata marknaðinum. Mál 2. Útboðstilgongdin: At útbjóðing hjá tí almenna verður meira professionell og gjøgnumskygd. Hetta umfatar mannagongdir sum heild fyri útbjóðingar og innihald í útbjóðingartilfari, metingarstøði (kriterie) í útbjóðingini, har lýst verður við útboði og mannagongdum í sambandi við val av veitara. Verður hugt eftir fyrsta máli, skulu almenn ráð og stovnar í størri mun gera metingar um, hvørjar tænastuveitingar, sum tey áður hava loyst innanhýsis, eru hóskandi at bjóða út, t.v.s. uppgávurnar verða kappingarútsettar. Dømi um veitingar, sum ofta eru framleiddar á almenna geiranum, sum kunnu hugsast at verða skynsamar at bjóða út, síggjast á næstu síðu. Í máli nummar tvey er talan um sjálvar mannagongdirnar at bjóða uppgávur út. Samanumtikið seta málini í útboðspolitikkinum sjóneykuna á uppgávur, sum í dag verða keyptar á privata geiranum umframt tær uppgávur, sum í dag verða loystar innanhýsis í ráðum og stovnum hjá tí almenna. 33 KAPPINGARÚTSETAN 2.2 Krøv til kappingarútseting Ein stór broyting í útboðspolitikkinum, í mun til galdandi reglur, er, at krøv verða sett til myndugleikar um at eftirkanna alt virksemi, fyri at gera metingar um, hvørjar uppgávur eiga at verða bodnar út, t.v.s. kappingarútsettar. Tað er ymiskt, í hvønn mun tað almenna kappingarútsetur uppgávur. Niðanfyri eru nøkur dømi15 um uppgávur, sum kunnu hugsast at vera egnaðar at kappingarútseta: Rakstur av kantinu Uppseting og innrykking av lýsingum Reingerðing Móttøkuvirksemi Flutningur Umsiting í sambandi við ferðing (t.d. keyp og søla av ferðaseðlum) Matskipanir til eldraøki Rakstur av kirkjugørðum Frítíðarfeløg fyri børn Forriting og menning av heimasíðum Rakstur og tænastuveitingar av teleskipanum Viðlíkahald av bygningum Viðmerkjast skal, at hesin listin eru dømi um uppgávur, sum kunnu kappingarútsetast og hann tí ikki úttømandi. Krav til kappingarútsetan: Myndugleikar og stovnar skulu gjøgnumganga uppgávur og gera metingar um, hvørjar uppgávur kunnu kappingarútsetast í minsta lagi 4. hvørt ár. Úrslit av gjøgnumgongdini skulu almannakunngerast. Tey, sum eru umfatað av útboðspolitikkinum, skulu tí við jøvnum millumbilum gera metingar um, hvørjar uppgávur kunnu kappingarútsetast. Tílíkar metingar skulu gerast í minsta lagi fjórða hvørt ár. Mælt verður eisini til, har til ber, at almenni myndugleikin almannakunnger hvørjar uppgávur væntandi verða bodnar út komandi árið. Hetta kann geva fyritøkum møguleika at fyrireika seg til at veita tilboð. Uppgávurnar, sum myndugleikar røkja, eru sera ymiskar bæði í útinnan og vavi. Tá myndugleikar taka avgerð um at kappingarútseta uppgávur, er tað tí neyðugt, at hetta er grundað á nøkur ítøkilig metingarstøði (kriterie). Tey mest týðandi metingarstøðini verða nú viðgjørd. 2.2.1 Meting av uppgávum, sum hóska til kappingarútsetan Niðanfyristandandi metingarstøðini skulu skiljast soleiðis, at tey verða nýtt at skapa eina heildarmynd, fyri at myndugleikin kann meta um, í hvønn mun ymsu uppgávurnar hjá teimum eru hóskiligar at kappingarútseta. 15 Hesi dømi skulu skiljast einans sum dømi og ikki sum uppgávur, sum arbeiðsbólkurin fyri innkeyps- og útboðsreglur hevur umrøtt ítøkiliga. Heldur er talan um dømi upp á royndir frá øðrum londum og er hetta bert ætlað at geva lesarum íblástur. Tað er væl hugsandi, at hesar uppgávur eru væl hóskiligar at kappingarútseta hjá nøkrum myndugleikum og ikki hjá øðrum. 34 KAPPINGARÚTSETAN Tá myndugleikar gjøgnumganga uppgávur og skulu avgera hvørjar uppgávur skulu/kunnu bjóðast út, eiga niðanfyristandandi spurningar at vera grundarlag undir metingini: 1. Er talan um eina myndugleikauppgávu? 2. Eru avmarkingar fyri útbjóðingar í viðkomandi lóggávu? 3. Hvussu stór er uppgávan? 4. Hvørjir møguleikar eru at samanseta/sundurskilja uppgávuna? 5. Hvørjar royndir hevur myndugleikin við at bjóða út? 6. Er møguligt at lýsa/avmarka uppgávuna? 7. Er uppgávan partur av eini skipan? 8. Hvussu er bygnaðurin á marknaðinum? 9. Hvørji trygdaratlit skulu takast? 10. Hvørjir kostnaðir eru í sambandi við kappingarútsetan? 11. Hvørjir møguleikar eru fyri at effektivisera uppgávuna? 12. Er talan um ávísar førleikar og førleikamenning, sum myndugleikin ynskir at varðveita? Hesir spurningar verða nú umrøddir. 1. Myndugleikauppgáva Myndugleikauppgávur kunnu ikki kappingarútsetast, grundað á rættartrygdina hjá borgarum. Tað er tó ofta trupult at gera mark ímillum rakstraruppgávur og myndugleikauppgávur. Nakrar uppgávur eru heilt greitt myndugleikauppgávur, eitt nú planlegging, tá avgerðir verða tiknar og at seta lógir í verk. Hinvegin kunnu fleiri uppgávur, sum eru tætt knýttar at myndugleikauppgávuni, væl hugsast at vera rakstrarvirksemi. Tá støða skal takast til, um ein uppgáva er myndugleika- ella rakstraruppgáva, eru nøkur øki, har tað kann vera trupult at tilskila, hvør partur er myndugleikauppgáva. Hesi øki eru: Fyrireiking av málum: Her kann hugsast, at tað er loyvt at lata eitt virki frá privatu vinnuni fyrireika eitt mál, um tað onga ávirkan hevur á mannagongdina ella sjálva avgerðina. Í høvuðsheitum kann sigast, at jú størri rásarúmið at lýsa eitt mál á ymsan hátt er, tess meira ivingarsamt er at kappingarútseta uppgávuna. Eftirlit: At seta í verk eftirlit er altíð ein mynduleikauppgáva. Tað sama er galdandi fyri avleiðingina av eftirlitinum, um hetta t.d. endar í einum kravboði. Tó so kann tað í ávísum førum vera gjørligt at gera avtalu við privatar veitarar um hjálp til útinningina av eftirlitinum. 2. Avmarkingar í lóggávu Í summum førum kann ein lóggáva vera soleiðis háttað, at hon avmarkar møguleika fyri kappingarútseting - eisini har talan ikki er um myndugleikauppgávu. 3. Stødd av uppgávu Í innkeypspolitikkinum (1. parti) er staðfest, at uppgávur, sum verða keyptar inn á privata geiranum og sum eru yvir 800.000 kr., skulu bjóðast út. Tá myndugleikar gera metingar um, hvørt uppgávur eru hóskiligar at bjóða út, kann tað vera trupult at áseta, hvussu nógv virði ein uppgáva hevur, ella hvussu nógv hon kostar á privata marknaðinum. Tó so er neyðugt í hvørjum einstøkum førum at gera eina rímiliga meting av, hvussu nógv uppgávan verður loyst fyri innanhýsis í myndugleikanum. Um ikki, verður tað sera torført at avgera, um ein uppgáva skal kappingarútsetast. 35 KAPPINGARÚTSETAN 4. Møguleikar fyri at samanseta/sundurskilja uppgávuna Nakrar uppgávur eru betur hóskandi at kappingarútsetast saman við øðrum, heldur enn at sundurskilja uppgávurnar og bjóða tær út hvør í sínum lagi. Sum dømi kann nevnast, at fleiri stovnar velja at hava bókhald saman og tí kann uppgávan einsamøll verða ov lítil at bjóða út. Her er tað væl hugsandi, at tað kann loysa seg at kappingarútseta uppgávur sum eina veiting, heldur enn fleiri ymiskar. 5. Royndir við útboð Royndirnar at bjóða út hjá myndugleikum eru sera ymiskar. Meðan nøkur javnan bjóða út, eru heldur nógv, sum ongantíð hava roynt tað. Tað førir við sær, at førleikarnir hjá almennum myndugleikum eru ójavnir. Tí er tað hugsandi, at ráð, stovnar og kommunur kunnu antin fáa vegleiðing um útbjóðing ella bjóða út saman við øðrum, sum hava drúgvari royndir á hesum økinum. 6. Møguleikar at lýsa/avmarka uppgávuna Nakrar uppgávur hjá myndugleikum eru sera samansettar og tað kann vera torført at avmarka uppgávuna, t.d. um hon hongur neyvt saman við øðrum uppgávum. Uppgávan má tó verða nóg greitt og neyvt lýst, fyri at hon kann vera ein útboðsegnað uppgáva. 7. Binding til skipanir Tað er vanligt, at keyp av skipanum kann binda myndugleikar til at nýta ávísan veitara, t.d. tí veitarin er tann einasti, sum kann tillaga ella viðlíkahalda skipanina. Talan kann eisini vera um, at keyp av einari vøru ella tænastu bindur myndugleikan til at keypa frá einum ávísum veitara, sum t.d. hevur einaumboð upp á vøruna/merkið. 8. Bygnaðurin á marknaðinum Talið av veitarum og hvussu stóran marknaðarpart tey hava hvør sær, er eitt týðandi atlit, tá støða skal takast til, um bjóðað verður út. Er einki ella sera avmarkað útboð av vøruni á marknaðinum, er hetta partur av samlaðu heildarmyndini, tá avgerð skal takast um, hvørjar uppgávur verða kappingarútsettar. 9. Trygd Tað er ábyrgdin hjá myndugleikanum, at neyðug atlit verða tikin til trygd, eitt nú trygd hjá starvsfólki, av upplýsingum, bygningum o.s.fr. Tískil kunnu/skulu atlit til trygd ávirka avgerðir, um uppgávur verða kappingarútsettar. 10. Kostnaðir í sambandi við kappingarútsetan Ein vansi við at kappingarútseta er, at tað kann gerast sera kostnaðarmikið. Tað skal tí vera eitt passandi lutfall ímillum kostnaðir at bjóða út og ta effektivisering, sum fæst við at bjóða út. 11. Møguleikar fyri at effektivisera uppgávuna Ein uppgáva kann verða kappingarútsett, um mett verður, at hon kann loysast meira effektivt í privata geiranum. 36 KAPPINGARÚTSETAN 12. Førleikar og førleikamenning Tað almenna kann hava áhuga í at varðveita kunnleika og førleikar til at útinna ávísar uppgávur og tí kann hetta vera eitt atlit, tá myndugleikin umhugsar, um uppgávur eiga at kappingarútsetast. 2.2.2 Atlit til starvsfólk tá myndugleikar kappingarútseta Í eini tilgongd, har ein myndugleiki tekur avgerð um at kappingarútseta eina uppgávu, er tað eyðsæð, at tað kann fáa avleiðingar fyri starvsfólk. Avleiðingar av, at ein myndugleiki bjóðar eina uppgávu út kann nevniliga vera, at innihaldið í starvinum hjá starvsfólkum kann broytast. Tá hugsað verður um, at starvsfólk skulu hava eftirlit við og fylgja einum útboði, kann tað seta nøkur øðrvísi krøv til teirra. Ein útbjóðing krevur nevniliga ávísar førleikar bæði til at gera útboðið, hava eftirlit við einum útboði og síðani at góðskutryggja veitingina. Tí er tað sera umráðandi, at myndugleikin tryggjar sær antin, at starvsfólk hava neyðugu førleikarnar at standa fyri einum útboði ella at uttanhýsis ráðgeving verður fingin til vega. Útbjóðing av uppgávum, har starvsfólk flyta við út á privata geiran Starvsfólkaatlit er tó av enn størri týdningi, tá talan er um, at størv verða flutt út á privata geiran, orsakað av einari útbjóðing. Her er umráðandi, at starvsfólk verða inndrigin í tilgongdina, so tíðliga sum til ber. Í flestu sáttmálum, Fíggjarmálaráðið hevur við fakfeløg á almenna arbeiðsmarknaðinum, er ein áseting,16 sum snýr seg um umlegging av almennum virksemi. Hendan áseting ljóðar soleiðis: "Um so er, at virksemi hjá landinum verður yvirtikið av øðrum at reka, eiga tær avtalur, rættindi og skyldur, landið hevur mótvegis starvsfólkunum, tá ið umskipanin fer fram, óskerdar at verða førdar yvir á tann, sum yvirtekur virksemið."17 Ásetingin er grundað á donsku lógina Virksomhedsoverdragelsesloven18, sum hevur til endamáls at tryggja rættindi hjá starvsfólkum, tá virksemið verður avhendað til annan at reka. Sostatt eru flestu starvsfólk hjá landinum onkursvegna vard, um virksemið verður flutt út á privata geiran. Lønardeildin (Fíggjarmálaráðið) skrivar í einum notati, at "...nýggi arbeiðsgevarin er bundin av tí sáttmálanum, sum er galdandi tá ið hann yvirtekur. Sáttmálin bindur til sáttmálaskeiðið er runnið. Ætlar nýggi arbeiðsgevarin, at lønar- og setanarviðurskiftini skulu verða broytt, tá ið sáttmálaskeiðið er runnið skal hann boðað tí setta frá tí, við í øllum førum líka langari freist sum uppsagnarfreistin hjá tí einstaka er."19 Sostatt ber til hjá fyritøku at gera nýggja avtalu við starvsfólkið eftir, at sáttmálaskeiðið er runnið. Sum útgangsstøði fylgja starvsfólkini við í einari útbjóðing og skal hetta tilskiljast í útbjóðingartilfarinum. Fyri eina útbjóðing merkir hetta, at tað skal tilskilast í treytunum í útbjóðingartilfarinum, at starvsfólk sum røkja uppgávuna, í løtuni eru partur av sáttmálanum og, at tey verða sett í starv hjá fyritøkjuni við somu sáttmálatreytum. Á tann hátt eru fyritøkur kunnaðar um treytirnar, sum eru partur av grundarlagnum undir útbjóðingini. Hetta er ikki galdandi, har myndugleikin velur at 16 Ásetingin er í antin sjálvum sáttmálanum ella í viðheftu skjølunum til sáttmálan Sí t.d. http://www.lnd.fo/Index.asp?pID={4CCF9DF7-BEC6-4C67-8709-475280715D5D} 18 LBK nr. 710 frá 20. august 2002. Bekendtgørelse af lov om lønmodtageres retsstilling ved virksomhedsoverdragelse 19 Fíggjarmálaráðið: Lønardeildin (2009). Starvsfólkaviðurskifti í samband við at øki verða flutt frá landinum til kommunurnar, s. 6 17 37 KAPPINGARÚTSETAN flyta viðkomandi starvsfólk yvir á aðrar uppgávur, sum fella innanfyri teirra setanarøki. Lønardeildin hevur viðmerkt, at tað kunnu vera einstakir sáttmálar, har omanfyrinevnda áseting ikki er ásett. Tí verður her mælt til, at uttan mun til sáttmála, er mannagongdin tann sama fyri øll starvsfólk. Tað skal tó sigast um hesa áseting, at hon er heldur stutt og kann hava við sær vantandi greidleika. Tað fyriliggur heldur einki tilfar, ið beinleiðis sigur, hvussu orðingin nágreiniliga skal skiljast og umsitast. Her er danska lógin (virksomhedsoverdragelsesloven) meira útgreinað. Tí metir Lønardeildin, at danska lógin helst verður nýtt sum tulkingaríkast, har ivamál stinga seg upp. Leggjast kann afturat, at virksomhedsoverdragelsesloven er brúkt í øðrum, men atknýttum høpi í Føroyum. Í lóg um starvsfólkaviðurskifti í sambandi við yvirtøkur av málsøkjum 20, verður beinleiðis víst til donsku lógina og hevur hon soljóðandi áseting: § 5. De færøske myndigheder overtager det ikketjenestemands-ansatte personale, som på tidspunktet for de færøske myndigheders overtagelse af en sag eller et sagsområde gør tjeneste inden for det pågældende sagsområde m.v. ved en dansk myndighed på Færøerne. Stk. 2. De færøske myndigheder sikrer, at de pligter og rettigheder, der følger af lov om lønmodtageres retsstilling ved virksomheds-overdragelse (virksomhedsoverdragelsesloven), finder tilsvarende anvendelse i forbindelse med den overtagelse, der er nævnt i stk. 1. Til seinast skal sigast, at støðan hjá tænastumonnum er serlig. Í skjali 2 er greitt frá serligu støðuni hjá tænastumonnum. 38 20 Lov nr. 528 frá 24. juni 2005 om visse personalmæssige spørgsmål i forbindelse med de færske myndigheders overtagelse af sager og sagsområder ÚTBJÓÐINGARTILGONGDIN 2.3 Útbjóðingartilgongdin Tá avgerðin um at bjóða eina uppgávu út er tikin, eru nógv atlit at taka. Tær grundleggjandi hugsjónirnar í almenna innkeypspolitikkinum, nevniliga virði fyri pening, gjøgnumskygni og at fremja kapping skulu vera eyðsæð í allari útbjóðingartilgongdini. Harumframt eru nøkur ítøkilig krøv, sum eru ásett í lóg21. 2.3.1 Høvuðs útboðsformar Í høvuðsheitum eru tríggir útboðsformar, hóast hesi kunnu hvør sær býtast upp í fleiri undirbólkar. Høvuðsútboðsformarnir eru: Alment útboð. Allir áhugaðir partar kunnu geva eitt tilboð Avmarkað útboð. Avmarkaður skari gevur eitt tilboð22 - ofta eftir einari undangóðkenning Kappingarkend samrøða. Myndugleikin hevur samrøður við møguligar veitarar og avmarkar síðani hesar til tríggjar, sum kunnu geva tilboð upp á uppgávuna Alment útboð Eitt alment útboð er ein útboðsformur, har allir áhugaðir partar kunnu geva eitt tilboð. Tað er sostatt ikki avmarkað til útvaldar veitarar, men opið fyri øllum at geva tilboð. Við almennum útboði eigur at verða lýst í miðlum (sum t.d. bløðum, heimasíðum) og á útboðsheimasíðu, sum eftir ætlan verður tøk í 2012. Myndugleikin hevur tá skyldu til at tryggja sær, at almenna útboðið er væl lýst í viðkomandi miðlum soleiðis, at áhugaðir veitarar hava nóg góðar møguleikar at verða kunnað um útboðið. 39 Alment útboð er ein væl egnaður útboðsformur, tá talan er um vørur og tænastur, sum eru lutfalsliga líkar (standardiseraðar), t.d. pappír og har tað verður kappast um prís. Her eigur tað nevniliga at vera einfalt at samanbera tilboðini. Hinvegin kann eitt alment útboð eisini verða valt, tí tað eru fá, sum kunnu bjóða og er tað tá ikki tørvur á at frávelja tilboðsveitarar. Ein fyrimunur við almennum útboði er, at í fleiri førum er hetta tann útboðsformurin, sum í størstan mun tryggjar kappingina. Avmarkað útboð Tað eru fleiri hættir at nýta avmarkað útboð, men í flestu førum er talan um okkurt slag av undangóðkenning (prekvalifikatión). Avmarkað útboð er sera vanligt, tá talan er um byggi- og annleggsverkætlanir og hevur hetta verið nýtt rættiliga nógv í Føroyum. Ein undangóðkenning ber í sær, at fyritøkur verða góðkendar, fyri síðani at kunna bjóða upp á eina verkætlan. Tær skulu vísa á, at tær lúka minstutreytir, sum verða settar, umframt at tær hava fakligu førleikarnar at veita eitt dygdargott arbeiði. Í einari undangóðkenning verða tær fyritøkur, sum ikki lúka minstutreytir, fyrst sáldaðar frá. Um neyðugt, kann útbjóðarin tá skerja talið av fyritøkum, við at nýta ópartísk og saklig atlit, sum t.d. við at hyggja at viðkomandi royndum hjá fyritøkunum við líknandi verkætlanum. 21 Sí t.d. punkt 0.1, 1.3, 2.2.2 og 2.4.1 Avmarkað útboð kann á summum økjum líkjast vanligum tilboði. Báðir hættirnir avmarka hvør kann geva tilboð upp á eina uppgávu. Tó so eru nakrir munir. Við einum avmarkaðum útboði verða øll tilboð upplatin samstundis, ímeðan hetta ikki neyðturviliga er so við tilboðum. Harumframt eru krøvini til framíhjáboð vanliga leysari, t.d. fyriliggja tillutingarmetingarstøði ikki og er tað vanligari við samráðingum um prís, tá talan er um tilboð. 22 ÚTBJÓÐINGARTILGONGDIN Ein undangóðkenning kann fara fram við at lýsa alment eftir umsóknum til undangóðkenning ella við áheitanum á fyritøkur, sum myndugleikin metir hava førleikar at bjóða upp á verkætlanina. Tá fyritøkur eru undangóðkendar, kunnu tær bjóða upp á veitingina. Tað kann vera sera kostnaðarmikið hjá fyritøkum at bjóða upp á størri verkætlanir. Tí er ein fyrimunur við avmarkaðum útboði, at tað eru færri fyritøkur, sum gera tað umfatandi arbeiðið, sum krevst at veita tilboð. Harumframt er talan um, at einans tær fyritøkur, sum veruliga kunnu gera arbeiðið, eru við í metingini. Kappingarkend samrøða Tann triði høvuðs útboðsformurin er kappingarkend samrøða. Hetta er tann formurin, sum verður minst nýttur, tí hann er best hóskiligur til heilt truplar og samansettar verkætlanir. Í kappingarkendari samrøðu hevur myndugleikin samrøður við møguligar veitarar og kann síðani avmarka talið av veitarum í so fall, at hetta er nóg mikið at fremja kappingina. Myndugleikin skal síðani í framhaldandi samrøðum biðja fyritøkurnar lýsa, hvussu teir ymsu partarnir av uppgávuni kunnu loysast. Tá myndugleikin hevur nóg mikið av upplýsingum/uppskotum til loysnir fyri at lýsa og avmarka verkætlanina, kann arbeiðið vera boðið út millum somu fyritøkur, sum hava verið við í samrøðunum. Tað skal viðmerkjast, at hóast talan er um áhaldandi samrøður við fyritøkur er "sjakring" bannað. Sjakring er ein mannagongd, har myndugleikin, eftir at tilboð eru komin inn, letur upp fyri møguleikanum at broyta tilboð og fer sostatt inn í samráðingar við nakrar fyritøkur um t.d. at broyta prísin. Í ES verður hesin formur einans nýttur í heilt serligum førum. Her kann talan vera um uppgávur, sum eru sera truplar at lýsa, t.d. tí myndugleikin ikki hevur møguleika at vita, hvussu uppgávan verður loyst tekniskt ella tí tað ikki ber til at greina váðabýtið ella fíggjarligu samansetingina av uppgávuni. 2.3.2 Val av útboðsformi Tá myndugleikin skal bjóða út eina veiting ella eina verkætlan, er tað av stórum týdningi, at útboðsformurin passar til ítøkiligu uppgávuna. Ein útbjóðing setur krøv til førleikar hjá øllum pørtum, bæði hjá tí almenna og hjá vinnulívinum. Tí er tað ráðiligt, at myndugleikar, í tann mun tað er gjørligt, halda seg til útbjóðingarformar, sum eru royndir í Føroyum og sum hava víst seg at virka. Hetta fyri at ráð/stovnar og privata vinnulívið kunnu menna sínar førleikar við útbjóðingum. Tískil skulu vera haldgóðar orsøkir til at royna nýggjar útboðsformar. Sum meginregla verður mælt til at nýta alment útboð ella innbodna útbjóðing við almennari undangóðkenning. Aðrar útboðsformar kunnu tó nýtast har tað er ráðiligt og hóskiligt. Tá støða skal takast til, hvør útboðsformur verður brúktur, skal serliga takast atlit til: Kappingina Fjøltætnið í uppgávuni Bygnaðin á marknaðinum Umsitingarligu byrðuna, sum stendst av útboðnum. Hesi atlit verða nú viðgjørd 40 ÚTBJÓÐINGARTILGONGDIN Kapping Tað almenna hevur skyldu til at fremja kapping á marknaðinum og hetta bæði tá talan er um kapping í nærmastu framtíð og eisini kapping langt frammi í tíðini. Her skal havast í huga, at um ein uppgáva (t.d. við rammusáttmála) verður boðin út, er tað umráðandi, at sáttmálatíðin verður hildin niðri á einum rímiligum støði soleiðis, at kappingarneytar enn eru eftir á marknaðinum, tá sáttmálaskeiðið er runnið. Fjøltætni í uppgávuni Nakrar uppgávur eru av náttúru meira samansettar enn aðrar og krevja breiðari førleikar at loysa tær. Eitt nú kann talan vera um, at fleiri fakbólkar skulu loysa eina uppgávu, t.d. við einari KT-skipan, har tørvur kann vera á fólki við førleikum innan KT, samskifisráðgeving og telduútbúnaði o.s.fr. Her kann tað vera passandi at nýta undangóðkenningarmannagongdina, har myndugleikin við almennari lýsing heitir á fyritøkur um at søkja um undangóðkenning. Bygnaðurin á marknaðinum Áðrenn ein myndugleiki bjóðar eina uppgávu út, er neyðugt at kenna til bygnaðin á marknaðinum. Bygnaðurin á marknaðinum hevur ávirkan á, hvussu ein velur at bjóða út - ella um útbjóðingarhátturin yvirhøvur skal verða nýttur. Um bert tveir veitarar eru á einum marknaði, kann ein uppgáva bjóðast út. Hetta hevur verið roynt við góðum úrslitum. Hinvegin, har tað bert eru tveir veitarar á marknaðinum, kann tað í ávísum førum vera ráðiligt, at myndugleikin biður um tilboð frá fyritøkunum á marknaðinum, heldur enn at bjóða uppgávuna út. Tó so, skal myndugleikin eisini hava atlit til kapping og tá kann vera ráðiligt at bjóða út alment í Føroyum og í summum førum eisini aðrastaðni. Hóast fáir veitarar eru á einum marknaði, kann eitt alment útboð eggja fyritøkum at samstarva, fyri síðani at gerast kappingarførur veitari á marknaðinum. Við øðrum orðum, um møguligir framtíðar veitarar ikki vita av, at eftirspurningurin er til staðar, hava tær ikki møguleika at gera vart við seg. Tí eiga almennir myndugleikar ikki neyðturviliga at ganga út frá, at teir eru vitandi um allar hugsandi veitarar. Umsitingarliga arbeiðsbyðran Útbjóðingar kunnu vera sera krevjandi fyri almennu umsitingina og er hetta ikki einans galdandi fyri tað arbeiðið, sum stendst av sjálvari útbjóðingini, inntil ein veitari tekur við uppgávuni. Tá ein uppgáva er bjóðað út, setur hetta eisini krøv til, at fólk eru tøk at fylgja veitingini, áhaldandi góðskutryggja hana og annars gera tær uppgávur, sum eru neyðugar, av tí at myndugleikin framvegis hevur ábyrgd av uppgávuni. Tí er sera umráðandi, at atlit verður tikið til umsitingarligu byrðuna fyri almennar myndugleikar, tá útbjóðingarformurin verður valdur. 2.3.3 Kunning av útboðum og nýtslu av miðlum Tað skal vera møguligt hjá viðkomandi pørtum at kunna seg um útbjóðingar. Myndugleikin skal sostatt tryggja sær, at eitt alment útboð er nóg væl lýst. Í føroysku útbjóðingarlógini (licitationslógin)23, sum er galdandi fyri byggivirksemi, er ein áseting um, at almenn útbjóðing skal lýsast í "...bløðunum ella á líknandi hátt..." (§ 2, stk. 3). 23 Løgtingslóg nr. 106 frá 15. november 1984 um útbjóðing 41 ÚTBJÓÐINGARTILGONGDIN Í dagsins samfelagi, har nógvir miðlar eru í at velja, harímillum elektroniskir miðlar, er kunningin til borgaran samansett við eini røð av ymsum miðlum. Tað viðførir, at samfelagið er í minni mun tengt at dagbløðum og tí er tað ikki neyðturviliga nóg mikið at lýsa við útbjóðingum í dagbløðum. Tað er tí ráðiligt, at eisini aðrir miðlar verða nýttir til upplýsing um almenn útboð. Her verður sett sum minsta krav, at uppgávur, sum eru bodnar út, eru lýstar á útboðsheimasíðuni, sum varð umrødd í fyrsta parti (innkeypspolitikkinum), tá hendan heimasíðan er klár. Harumframt verður mælt til, at eisini aðrir miðlar verða nýttir, so sum dagbløð, heimasíða hjá viðkomandi stovni og kunning umvegis Vinnuhúsið. 42 ÚTBJÓÐINGARTILFAR 2.4 Útbjóðingartilfar Tá ein uppgáva verður boðin út, eigur útbjóðingartilfarið at vera væl gjøgnumhugsað og sera neyvt. Tann, sum skal veita tilboð, skal hava møguleika at seta seg væl inn í uppgávuna. Hetta er eisini umráðandi fyri myndugleikan, tí óneyvt útbjóðingartilfar førir við sær ógreið tilboð, sum ger tað sera trupult at samanbera innkomin tilboð. Harumframt er tað sera ónøktandi hjá fyritøkum at hava fyri neyðini at "gita" seg fram til smálutirnar í uppgávuni. Tað er eingin ivi um, at gjøgnumarbeitt og neyvt útbjóðingartilfar setur stór krøv til útbjóðaran. Um neyðugt, eigur útbjóðarin at fáa yrkisliga ráðgeving/hjálp at gera tilfar. Hetta er vanlig mannagongd við stórum og ógreiðum verkætlanum, sum t.d. innan byggi- og annleggsvirksemi, har byggirráðgevar projektera verkætlanir. Útbjóðarin eigur eisini, um tey eru óroynd at bjóða út, at fáa ráðgeving ella samstarva við aðrar myndugleikar, sum hava viðkomandi førleikar ella royndir. Fyri at gera útbjóðingartilfar krevst, at ein røð av viðkomandi stigum eru umrødd og greinað. Stigini eru bólkað í 1) innihaldið í útbjóðingartilfarinum, 2) val av metingarstøði (kriterie), 3) góðskutrygging, 4) val av veitara og 5) mál í útbjóðingartilfari og tilboði. Hesi verða nú viðgjørd. 2.4.1 Innihald í útbjóðingartilfarinum Bygnaðurin í útbjóðingartilfarinum kann vera sera ymiskur og broytist eisini ímillum vinnur. Harumframt er innihaldið í útbjóðingartilfarinum eisini nær tengt at útboðsforminum. T.d. har fyritøkur eru undangóðkendar í byggi- og annleggsverkætlanum, er tilfarið vanliga sera neyvt, soleiðis at fyritøkurnar vita niður í smálutir, hvussu nógv tilfar skal nýtast og hvat góðskustøðið skal vera. Tí skal útbjóðarin tryggja sær, at samsvar er millum útboðsformin og útbjóðingartilfarið. Hóast tað er ein røð av viðurskiftum, sum ávirka innihaldið í útbjóðingartilfarinum og neyvleikan í upplýsingunum, eru tað fleiri grundleggandi upplýsingar, ein møguligur veitari eigur at vita. Tær mest týðandi upplýsingarnar í útbjóðingartilfarinum eru: Ein frágreiðing um uppgávuna sum heild Treytir, sum verða settar tilboðsgevarum Kravfesting av uppgávuni Ein frágreiðing um uppgávuna sum heild Orsøkin/bakgrundin til, at uppgávan verður bjóðað út, kann vera sera viðkomandi fyri tilboðsgevarar. Harumframt kann tað geva tilboðsgevarum eina betri heildarmynd, um nakrar upplýsingar fyriliggja um myndugleikan, sum bjóðar uppgávuna út. Uppgávan eigur at verða lýst í stuttum í byrjanini av útbjóðingartilfarinum. Hetta gevur fyritøkuni møguleika at gera eina skjóta meting um, hvørt tey eru áhugað at kunna seg nærri um uppgávuna. Seinni í tilfarinum eigur uppgávan at verða lýst meira neyvt. Lýsingin er sjálvandi tengd at, hvat slag av uppgávu talan er um, men ein neyvari lýsing fyri eina tænastuveiting kann t.d. greiða frá: Støddini á veitingini Hvar (geografiskt) veitingin skal fara fram Hvørjar almennar myndugleikar tilboðsgevaran skal samstarva við og, um nakrar, hvørjar fyritøkur Hvussu langt tíðarskeið veitingin skal fevna um Lógarheimild fyri veitingina 43 ÚTBJÓÐINGARTILFAR Treytir, sum verða settar til tilboðsgevarar Tær treytir, sum útbjóðarin setur til tey, sum bjóða, hava samband við bæði tey praktisku viðurskiftini umframt onnur meira grundleggjandi viðurskifti. Tað er umráðandi, at útbjóðarin hevur øll viðkomandi krøv við í útbjóðingartilfarinum. Hinvegin skal útbjóðarin eisini tryggja sær, at krøvini, sum verða sett fyritøkum, eru møgulig (realistisk). Eitt nú er týðandi, at krøvini ikki eru hægri enn neyðugt, soleiðis at ávísar fyritøkur óneyðugt verða útihýstar frá útbjóðingini. Treytir, sum verða settar til praktisk viðurskifti, eru t.d.: o Tíðarfreistir (nær tilboð skulu latast inn, nær seinasta freist er at seta spurningar um útbjóðingartilfarið, nær úrslitið verður almannakunngjørt) o Hvar og í hvørjum líki tilboðið skal latast inn og hvussu nógv eintøk (um talan er um tilboð í pappírsformi) o Hvar tilboðsgevarar kunnu venda sær við spurningum o Um nakrar útreiðslur verða álagdar tilboðsgevarum o Um tilboðsgevarar kunnu vera til staðar tá tilboð verða upplatin og viðgjørd o Hvussu og hvar tilboðsveitarar kunnu kæra um avgerðir í sambandi við val av veitara o Bankatrygd, har talan er um størri upphæddir Treytir í sambandi við útboðið eru t.d.: o Útbjóðingarformur o Úrvalsmetingarstøði (við undangóðkenningum) o Tillutingarmetingarstøði (kriterie fyri val av veitara) o Um boð kunnu gevast um at loysa uppgávuna á ein annan hátt, enn lýst í útbjóðingartilfarinum o Um/nær kunnandi fundir vera í sambandi við útbjóðingina. o Um nakrar serligar treytir eru við útbjóðingini, t.d. serlógir ella um serlig krøv eru til eitt nú tilfar ella umhvørvisatlit Útbjóðarin eigur at upplýsa um møguligar viðkomandi serlógir, sum eru galdandi fyri útbjóðingina umframt vanligar almennar lógir, so sum útbjóðingarlógin og aðrar almennar lógir. Harumframt skal upplýsast um ítøkiligar ásetingar í útbjóðingartilfarinum. Hesar eru: o Løgtingslóg nr. 98 frá 20. juni 1995 um at avmarka møguleikar hjá skuldarum, at taka lut í útbjóðingum hjá tí almenna o Rundskriv um arbeiðsklausular í sáttmálum um tænastu- og byggiarbeiði hjá tí almenna.24 Kravfesting av uppgávuni Um ein uppgáva verður bjóðað út á fyrsta sinni, kann arbeiðið at áseta metingarstøði verða umfatandi. Endamálið við kravfestingini er, at tilboðsveitarar fáa eina greiða mynd av innihaldinum í uppgávuni og ikki minst góðskustøðinum, sum verður kravt. Sostatt er hetta ein avgerandi partur av útbjóðingartilfarinum. Krøv kunnu setast til sjálva veitingina, men talan kann eisini vera um krøv, sum hava eitt óbeinleiðis samband við veitingina. Tey ymsu krøvini eru sjálvsagt neyvt tengd at, um talan er um eina vøru/tænastu ella byggi- og annleggsverkætlan. Tað er tó umráðandi, at krøvini eru viðkomandi og neyðug. Hyggja vit eftir ymiskum krøvum, kunnu hesi býtast í krøv til sjálva veitingina og onnur krøv. Krøv til sjálva veitingina kunnu eitt nú vera: o Mongd, góðska og dagfesting fyri veiting o Hvørji minstakrøv eru til t.d. teknisk krøv, umhvørvisatlit og tilfar 24 Rundskriv um arbeiðsklausular í sáttmálum um tænastu- og byggiarbeiði hjá tí almenna, http://www.vmr.fo/Default.aspx?ID=6855&PID=10187&NewsID=1918 44 ÚTBJÓÐINGARTILFAR o Møgulig minstakrøv til arbeiðsgongdina, t.d. hvørji tól og maskinur verða nýtt o Um talan er um keyp av vøru ella tænastu, hvørji minstakrøv eru til tænastustøðið o Krøv til veitingartrygd ella tænastu- og eftirlitssáttmálar, t.d. við keypi av teldum Onnur krøv til veitaran kunnu eitt nú vera: o At veitarin hevur ávísar tryggingar o Hvussu klagur frá brúkarum (t.d. um talan er um eina tænastuveiting) verða handfarnar o Krøv til arbeiðsklæðir o Krøv til útbúgvaringarstøðið hjá starvsfólkum o Krøv til handfaring av undirveitarum 2.4.2 Val av metingarstøði (kriterie) Tá ein uppgáva verður bjóðað út, er ein tann mest grundleggjandi spurningurin, hvørji metingarstøði skulu nýtast fyri at gera av, hvør veitari verður valdur. Metingarstøði eru tey yvirskipaðu krøvini, sum útbjóðarin ásetur. Hesi krøv eiga at verða vektað soleiðis, at tilboðsgevarin og útbjóðarin vita, hvussu metingin skal sundurbýtast. Ynskiligt er, at ein vekting verður gjørd við at áseta nøgd, t.d. prosent. Í teimum førum, har hetta ikki ber til, vektingin í minsta lagi at greiða frá við orðum sum t.d. "av stórum týdningi", "av minni týdningi" osfr. Harumframt verður útbjóðingarmannagongdin meira gjøgnumskygd, saklig og álitsvekjandi. Metingarstøði eiga at verða vektað og skal vektingin upplýsast í útbjóðingartilfarinum. Tvey sløg av metingarstøði vera nýtt fyri at meta um tilboðsgevarar Úrvalsmetingarstøði - verða nýtt at velja út fyritøkur í einari undangóðkenning, sum síðani bjóða upp á uppgávuna Tillutingarmetingarstøði - verða nýtt at velja endaliga veitara, t.v.s. tá sáttmálin verður tillutaður Úrvalsmetingarstøði (til útboð við undangóðkenningum) Úrvalsmetingarstøði verða nýtt við undangóðkenningar og hava til endamáls at velja tær fyritøkur við bestu førleikum at gera uppgávuna. Tær fyritøkur, sum verða undangóðkendar, geva síðani eitt boð upp á uppgávuna. Úrvalsmetingarstøði kunnu sostatt vera t.d. krøv til fíggjarligu og tøkniligu orkuna hjá fyritøkuni og royndir við líknandi verkætlanum. Dømi um úrvalsmetingarstøði eru: Inntøka/vinningur seinastu trý árini ella yvirlit yvir eginogn/skuld Skuldarbyrða Útbúgvingarstøði hjá starvsfólkum, sum eru knýtt at verkætlanini Viðkomandi royndir hjá fyritøkuni Yvirlit yvir amboð og tøkniliga útgerð Frágreiðing um góðskutrygging Tillutingarmetingarstøði Tillutingarmetingarstøði, hinvegin, eru grundarlag undir endaliga valinum av veitara og kunnu eitt nú vera grundað á lægsta prís ella hægsta virði fyri peningin. Tað er tó neyðugt, at hægst virði fyri pening má býtast upp soleiðis, at tilboðsgevarin veit, hvat hetta merkir í tí ítøkiligu útbjóðingini. Dømi um hetta eru: Rakstrarkostnaðir Prísur Góðskutrygging Veitingartrygd 45 ÚTBJÓÐINGARTILFAR Rakstrartrygd Tænastuveitingar Metingarstøði, sum kunnu haldast at gera mismun og vera ósaklig (t.d. veitari, sum er valdur, tí talan er um lokal fyritøku), eru ikki loyvd. 2.4.3 Góðskutrygging Hóast ein uppgáva verður bjóðað út, er tað almenni myndugleikin, sum framhaldandi hevur ábyrgd av veitingini. Tað er tí neyðugt, at ein góðskutrygging er greitt avtalað við veitara. Hvørji krøv verða sett til veitaran um góðskutryggingarskipan eigur eisini at vera skrivað inn í útbjóðingartilfarið. Góðskutrygging skal umfatað veitarans eftirlit við góðskuni, men eisini skal myndugleikin gera sær greitt, hvussu tað hevur eftirlit við veitingini. Hetta kann t.d. vera við at gera stakroyndir, brúkarakanningar ella handfaring av klagum. Umframt eina ætlan fyri góðskutrygging, skal ein sáttmáli innihalda framferðarhátt við góðskutryggingarskipan t.d. um nøkur fylgja skal standast av trupulleikum við góðskuni á veitingini. 2.4.4 Val av veitara Hesin partur av útbjóðingartilgongdini snýr seg um at taka avgerð um, hvør veitari endaliga vinnur útboðið. Eins og í allari tilgongdini, er eisini neyðugt í hesum partinum av útbjóðingini at vera neyvur, nærlagdur og hugsa um smálutir. Tað eigur at vera tilskilað í útbjóðingartilfarinum hvar og hvussu tilboð skulu latast inn og hvat frámerki skal vera á brævbjálvanum. Harumframt er umráðandi, at í teimum førum, har tilboðsveitarar sjálvir lata eitt tilboð inn til bústaðin hjá myndugleikanum, at tey fáa eina kvittan fyri móttøkuna. Fyri at skapa gjøgnumskygni, er tað av stórum týdningi, at myndugleikin er reglubundin og viðger tilboðsveitarar eins. Tá veitari skal veljast, skulu øll hava somu viðferð. Tað merkir t.d. at: Har fyrispurningar eru um útbjóðingartilfarið, eiga allir veitarar at fáa útflýggjaðar upplýsingar, sum verða latnar út til ávísan tilboðsgevara. Annar møguleiki er at skipa fyri almennum fundi, har tilboðsgevarar kunnu seta spurningar og fáa greiðu á viðurskiftum í útbjóðingartilfarinum Evstamark fyri at lata inn tilboð verður yvirhildið og tey tilboð, sum eru ov sein, eiga at verða burturvíst. Hetta er umráðandi fyri, at meginreglan um eins viðferð av veitarum verður hildin. Við øðrum orðum, skulu øll lata inn til tíðina og ikki bert nøkur Treytirnar, sum eru settar í útbjóðingartilfarinum, skulu haldast Tilboð eru afturlatin og eru í trúnaði inntil freistin er farin Tá ein útbjóðing er so opin og gjøgnumskygd, sum til ber, er tað eyðsæð, at tey, sum hava boðið, hava størri álit á myndugleikanum, at alt er farið rætt og sakliga fram. Tí verður viðmælt, at tilboð verða latin upp alment, har tað er møguligt. Tað, at tilboð verða latin upp, er tó bert at almannakunngera tey, sum hava latið tilboð. Avgerðin um, hvør fær uppgávuna, eigur at verða tikin bert tá viðkomandi partar, og møguligir serfrøðingar, hava havt høvi at kanna tilboðini neyvt. Tilboð skulu gjøgnumgangast og myndugleikin skal tryggja sær, at tilboðsveitararnir lúka tær treytir, sum eru settar í útbjóðingartilfarinum. Í teimum førum, har tilboð eru innlatin, sum ikki lúka treytirnar, skulu hesi sáldast frá og eigur veitarin at fáa boð um hetta við einari grundgeving sum skjótast. Um myndugleikin ivast í onkrum í tilboðnum, kunnu hesi seta seg í samband við tilboðsveitaran fyri at fáa svar upp á hetta. At venda sær til tilboðsveitaran við tí fyri eyga, at fáa 46 ÚTBJÓÐINGARTILFAR greiðu á onkrum, skal bert koma fyri, um tað er haldgott grundarlag at seta spurning til tilboðsveitaran. Tá talan er um prísáseting, er tað skyldan hjá myndugleikanum at taka atlit til møgulig fyrivarni í tilboðnum og gera eina meting um, hvør kostnaður kann standast av hesum fyrivarnum. Ein myndugleiki má ongantíð seta seg í samband við ein tilboðsveitara um ein prís, tí hetta kann skiljast sum ein roynd at ávirka prísin. Harumframt er tað ikki loyvt at seta seg í samband við tilboðsveitarar við tí fyri eyga, at leggja trýst á tey um viðurskifti, sum á annan hátt kunnu ávirka samlaða prísin. Sostatt er tað bert loyvt at samskifta við tilboðsveitarar, um tað er neyðugt, t.d. við einari neyvlýsing av viðurskiftum í tilboðnum - og hetta bert um hetta er í tráð við grundregluna um eins viðferð av tilboðsveitarum. Síðani skulu tilboðini kannast sambært metingarstøðinum, sum er tilskilað í útbjóðingartilfarinum. Um metingarstøðið er lægsti prísur samanber myndugleikin prísir og tekur hædd fyri møguligum fyrivarni og eyka veitingum, sum eru tilskilað í tilboðnum. Har talan er um onnur metingarstøði, kann t.d. gevast stig fyri hvørt av teimum tilskilaðu metingarstøðunum og tann, sum hevur flest stig, vinnur uppgávuna. Harumframt kann tað vera neyðugt at viga stigini soleiðis, at tað metingarstøði, sum hevur størst týdning, vigar mest. Tílíkar vektingar eiga at vera tilskilaðar frammanundan í útbjóðingartilfarinum. 2.4.5 Mál í útbjóðingartilfari og í tilboði Tungumálið í útbjóðingartilfarinum er lýst í fyrsta parti um innkeypspolitikk. Greitt varð frá, at útbjóðingartilfar eigur at vera á føroyskum, men kann harumframt eisini vera á útlendskum máli. Hetta um tað verður mett, at nøktandi kapping ikki kann fáast uttan at bjóða uppgávuna út uttanfyri Føroyar. Harumframt skal vera gjørligt at lata inn tilboð á føroyskum máli. Ein myndugleiki kann hava fyri neyðini at tilboðini og/ella útbjóðingartilfarið verður umsett til eitt annað mál, eitt nú um serfrøðingar skulu meta um tilboðini. Í tílíkum førum kann vera neyðugt hjá serfrøðingum at hava føroying afturat sær. VIÐHEFT SKJØL Viðheft skjøl 48 VIÐHEFT SKJAL 1 Skjal 1: Hoyvíkssáttmálin Við Hoyvíkssáttmálanum frá 2005 gjørdust Føroyar og Ísland eitt felags búskaparøki. Hetta merkir, at tað við ávísum undantøkum er fríur flutningur av vørum, tænastum, arbeiðsmegi og kapitali millum londini bæði. Tað er bannað at gera mismun vegna tjóðskap, virkis- ella framleiðslustað. Grein 5, nr. 2, litra I í sáttmálanum ásetur, at "allur mismunur í sambandi við alment innkeyp, í lóg sum í verki, skal vera bannaður." Hetta merkir, at tað ikki ber til at taka atlit til tjóðskap, virkis- ella framleiðslustað í sambandi við alment innkeyp. Gev gætur, at hetta bert er galdandi fyri alment innkeyp, og ávirkar sostatt ikki innkeyp hjá privata sektorinum. Hoyvíkssáttmálin kann fatast sum ein røð av alment galdandi prinsippum, sum í hvørjum einstøkum føri mugu tulkast í sambandi við ítøkiliga málið. Í sambandi við alment innkeyp snýr tað seg tí um at gera eina meting, nær mismunur verður gjørdur vegna tjóðskap, virkis- ella framleiðslustað, tá tað almenna keypir inn. Spurningarnir eru serliga viðkomandi, tá lýst verður eftir tilboðum, innihaldi í útbjóðingartilfarinum, avgerð um tillutan av sáttmálanum og spurninginum um møguligt útboðskrav. Lýsing eftir tilboðum Tað er eingin ivi um, at tað hevði verið í stríð við Hoyvíkssáttmálan at lýst eftir føroyskum veitarum ella á annan hátt givið ta fatan í lýsingini, at føroyskir veitarar hava ein fyrimun fram um íslendskar. Tó kann ikki roknast við, at Hoyvíkssáttmálin førir til nakað krav um, at útboð skulu lýsast í Íslandi eisini. Tað má vera upp til innkeyparan at meta, hvar tað er skilabest at lýsa, og tí ber framvegis til bert at lýsa í Føroyum, um innkeyparin ynskir hetta. Lýsingarnar kunnu eisini orðast á føroyskum, uttan at tað er í stríð við sáttmálan. Um íslendskt felag bjóðar upp á uppgávuna ella biður um at vera undangóðkent, eigur tilboðið ella umbønin tó at verða viðgjørd á jøvnum føti við tilboðini ella umbønirnar frá føroyskum veitarum. Hetta er eisini galdandi, hóast tað bert er lýst í Føroyum og/ella lýsingin er orðað á føroyskum. Krøv í útbjóðingartilfarinum Tað hevði sum útgangsstøði verið í stríð við Hoyvíkssáttmálan at sett sum krav í útbjóðingartilfarinum, at veitarin skal vera skrásettur ella hava sítt virkisstað í Føroyum. Tó kann tað eftir umstøðunum vera loyvt at seta sum krav, at umboð fyri veitaran er staðsett í Føroyum, at veitarin hevur kunnleika til føroysk viðurskifti ella at uppgávan heilt ella partvíst verður útint í Føroyum, um hetta er neyðugt fyri at kunna veita tænastuna ella vøruna á fullgóðan hátt. Tað ber tó ikki til at seta slíkt krav, um tað ikki er neyðugt fyri at veita tænastuna á fullgóðan hátt, tí tá kann tað bera brá av mismuni vegna tjóðskap. Sum útgangsstøði hevði tað eisini verið í stríð við sáttmálan at kravt ella sett sum metingarstøði, at arbeiðið verður útint av føroyskari arbeiðsmegi. Tað skal tó sambært rundskrivi frá Vinnumálaráðnum25 setast sum krav í sambandi við slíkar útbjóðingar, at sáttmálaviðurskiftini hjá møguligari útlendskari arbeiðsmegi ikki eru verri enn tey sáttmálaviðurskifti, sum eru galdandi á føroyska arbeiðsmarknaðinum. 25 Rundskriv um arbeiðsklausular í sáttmálum um tænastu- og byggiarbeiði hjá tí almenna, http://www.vmr.fo/Default.aspx?ID=6855&PID=10187&NewsID=1918 49 VIÐHEFT SKJAL 1 Viðvíkjandi tungumáli er spurningurin, um útbjóðarin kann orða útbjóðingartilfarið á føroyskum máli og seta krav um, at tilboðið skal vera orðað á føroyskum máli. Hóast einki beinleiðis verður sagt um henda spurning í íslandssáttmálanum, má roknast við, at útbjóðarin hevur rætt til at gera av, hvørjum máli útbjóðingartilfarið verður orðað á, og hvørjum máli tilboðið kann orðast á. Hetta er vanlig mannagongd í øðrum búskaparøkjum, eitt nú í ES. Tað eigur tó at vera tilskilað í lýsingini og/ella útbjóðingartilfarinum, hvat ella hvørji mál kunnu vera nýtt í tilboðnum. 50 VIÐHEFT SKJAL 2 Skjal 2: Útbjóðingar og tænastumenn Í Ll. um tænastumenn landsins26 er ásett í § 29: § 29. Verður tænastumaður loystur úr starvi, av tí at starvið verður tikið av vegna umlegging av fyrisitingini ella broyting av arbeiðslagnum, og tað ikki er gjørligt at ávísa honum annað starv, sum hann eftir §§ 11-12 hevur skyldu at taka av, fær hann sína higartil galdandi løn í 3 ár, tó ikki longur enn til tann fyri starvið galdandi fráfaringaraldur. Í hesum tíðarskeiði kemur hann undir reglurnar í §§ 11-12. Tænastumannasett starvsfólk eru í tí støðu, at í nógvum førum hava tey varandi størv og kunnu størv teirra ikki uttan víðari flytast til privata geiran. Í § 29 er tilskilað, at tænastumenn skulu, um teir verða uppsagdir vegna umleggingar, fáa løn í trý ár. Tó so, eru í fleiri førum umskipanir av tænastumannastørvum framdar við lóg, eitt nú tá Føroya Tele og Vága Floghavn vórðu løgd um til partafeløg. Í hesum førum varð lógarásett, at tænastumenn kundu ikki halda uppá, at starv teirra var niðurlagt og vórðu eisini semjur gjørdar millum tænastumenninar og tað almenna um treytir við flyting av starvi til partafelag. Tað skal hóast alt vera myndugleikanum greitt, at talan kann vera um ávísar kostnaðir, um ein almennur myndugleiki hevur í hyggju at bjóða út eina uppgávu, sum verður røkt av einum tænastumanni. Sostatt skal hetta innganga sum eitt atlit, tá myndugleikin skal taka støðu til eina kappingarútsetan. 51 26 Ll. nr. 31 frá 5. juli 1971 um tænastumenn landsins við seinni broytingum ORÐALISTI Orðalisti Innkeyp Við almennum innkeypi skal skiljast alt, sum tað almenna keypir av vørum og tænastum á privata marknaðinum. Innkeypspolitikkur Við innkeypspolitikki skulu skiljast tær reglur og vegleiðingar, sum Føroya landsstýri er samt um skulu vera galdandi fyri alment innkeyp hjá teimum myndugleikum, sum eru umfataðir av politikkinum. Útboð/útbjóðing Við útboð skilst ein serligur formur fyri innkeyp, har vørur og tænastur verða bodnar út á privata geiran til vinnurekandi at bjóða upp á eftir einum ávísum leisti. Tilboð at loysa eina uppgávu verða bjóðað út til fleiri ymiskar fyritøkur á sama útboðsgrundarlagi. Tilfar um uppgávuna verður veitt møguligum áhugaðum fyritøkum og skulu tilboðini vera inni somu tíð. Í tilfarinum verður eisini upplýst, hvørjum grundarlagi tilboðini verða mett út frá. Eitt útboð kann vera alment útboð ella avmarkað útboð. Útboðspolitikkur Við útboðspolitikki skal skiljast tær reglur og vegleiðingar, sum Føroya landsstýri er samt um skal vera galdandi fyri almennar útbjóðingar og metingar um uppgávur, sum kunnu bjóðast út á privata geiran. Útboðspolitikkurin er galdandi fyri teir myndugleikar, sum eru umfataðir av politikkinum. Har útboðslógin er galdandi, er lógin altið galdandi frammum politikkin. Onnur tilboð Onnur tilboð (enn tilboð veit í samband við útbjóðing) eru aðrar áheitanir um at fáa prís uppá vørur og tænastur, har talan ikki er um eina útbjóðing sambært omanfyrinevnda definitión uppá útboð/útbjóðing. Heitt verður á ávísar fyritøkur um at geva eitt tilboð upp á at loysa eina uppgávu. Eftir hesum leisti eru øll tilboð ikki neyðturviliga útbjóðaranum í hendi sama dag og er tilfarið um uppgávuna meira avmarkað. Alment útboð Eitt útboð, har allar fyritøkur, sum hava áhuga, kunnu luttaka í. Avmarkað útboð Eitt útboð, har ein ávísur avmarkaður skari av persónum ella fyritøkum verða biðin um at geva boð upp á eina veiting. Avmarkað útboð kann vera við ella uttan undangóðkenning (prekvalifikation). 52 ORÐALISTI Undangóðkenning Fyritøkur, sum eru góðkendar at bjóða upp á uppgávur, verða góðkendar grundað á eina meting um viðkomandi viðurskifti hjá fyritøkuni, so sum fíggjarlig og búskaparlig viðurskifti umframt t.d. fakligar førleikar og royndir við líknandi uppgávum. Við einum útboði við undangóðkenning kann verða heitt á útvaldar fyritøkur at søkja um undangóðkenning. Ein annar framferðarháttur við undangóðkenning er við almennari kunning at heita á áhugaðar fyritøkur um at søkja um undangóðkenning. Vørur og tænastur Vørur og tænastur umfata alt keyp hjá tí almenna uttan byggi- og annleggsvirksemi. Byggi- og annlegg Byggi- og annleggsvirksemi skal skiljast soleiðis sum hetta hugtakið vanliga verður nýtt. Sí t.d. lisitationslógina, har hugtakið er greinað. Innkeypsháttur Val av mannagongd, hvørjar mannagongdir nýtir tú, tá tú keypir inn á privata marknaðinum? Tað, sum verður lagt til grund, tá ein avgerð skal takast um, hvat tilboð er tað besta. Tey viðurskifti, sum dentur verður lagdur á, tá avgerðir verða tiknar. Kappingarútsetan At bjóða út ella biðja um tilboð á privata marknaðinum fyri at meta um, hvørt ein uppgáva eigur at loysast í privata geiranum, heldur enn í almenna geiranum. 53 VIÐKOMANDI SPURNINGAR OG VIÐMERKINGAR Niðanfyri eru nakrir av spurningunum, sum stovnar og myndugleikar hava sett okkum. Spurningur: Nær kemur innkeyps- og útboðspolitikkurin í gildi? Svar: Innkeypspolitikkurin kemur í gildi 1. mars 2012 Krøv til at gjøgnumganga uppgávur við tí fyri eyga at kappingarútseta (punkt 2.2), kemur í gildi 1. januar 2013 Restin av parti 2 um útboðspolitikk kemur í gildi 1. mars 2012 Spurningur: Eru vit innan mín myndugleika umfatað av innkeyps- og útboðspolitikkinum? Svar: Um tú hoyrir til ein myndugleika, sum rekur virksemi, sum kemur undir játtanarsløgini rakstrarjáttan, løgujáttan og landsfyritøka í játtanarskipan landsins, ert tit umfatað av reglunum í innkeyps- og útboðspolitikkinum. Spurningur: Fyri hvørjar vørur er innkeyps- og útboðspolitikkurin galdandi? Svar: Innkeyps- og útboðspolitikkurin er galdandi fyri keyp av vørum og tænastum, men ikki byggi- og annleggsuppgávur. Sí annars punkt 1.7 um undantøk. Spurningur: Hvørjar eru høvuðsbroytingarnar í mun til núverandi støðu? Svar: Í løtuni eru fáar reglur galdandi fyri keyp av vørum og tænastum, sum tað almenna tekst við. Tó so eru seinastu tvey árini lóg og rundskriv sett í gildi, sum áleggja øllum landsstýrisfólkum og stovnsleiðarum at bjóða út tær vørur og tænastur, sum eru egnaðar til útbjóðing. Hetta var umrøtt nærri í innganginum. Innkeyps- og útboðspolitikkurin ásetur nakrar mannagongdir fyri, hvørjar meginreglur skulu vera galdandi, tá tað almenna keypir inn. Harumframt eru eisini ásett ítøkilig krøv til innkeyp. Nakrar av høvuðsbroytingunum eru: Tá keypt verður fyri millum kr. 50.000 og kr. 800.000 skulu minst tvey tilboð umbiðjast. Hetta merkir, at meira enn ein fyritøka skal hava møguleika at geva tilboð upp á eina uppgávu. Arbeiðsbólkurin hevur spurt seg fyri og skilti, at kr. 50.000 er eitt rímiligt minstamark, har upphæddin hóast alt er so mikið stór, at til ber at fáa meira enn eitt tilboð til vega. Ásannandi, at tað eru dømi, har tað ikki ber til at fáa tvey tilboð til vega, er tað viðhvørt, at tað ikki ber til. Dømi um hetta eru: Fyri uppgávur, sum verða keyptar á einum marknaði, har talan er um lógarásett monopol Fyri uppgávur, har tað bert er ein veitari og har tað ikki ber til ella ikki er ráðiligt at keypa vøruna inn úr øðrum landi. 54 VIÐKOMANDI SPURNIGNAR OG VIÐMERKINGAR Har tað vegna umstøður ella vegna skipanir er neyðugt at keypa ávíst merki (t.d. forrit) og tað bert er ein veitari, sum umboðar merkið í Føroyum. Sí punkt 1.7, har fleiri undantøk eru nevnd. Tað, sum er umráðandi, er, at landsins myndugleikar skapa kapping um uppgávurnar. Harvið er meira sannlíkt, at peningur kann sparast. Harumframt er tað eisini rímiligt, at fyritøkur føla, at tær hava ein veruligan møguleika at bjóða seg fram til at loysa eina uppgávu. Tá keypt verður fyri omanfyri kr. 800.000 skal uppgávan verða bjóðað út sambært útboðspolitikkinum Hetta er eisini galdandi fyri rammusáttmálar. Frávik eru tó galdandi og síggjast undir punkti 1.7. Málið í útboðstilfari skal vera føroyskt Hetta merkir, at føroyskar fyritøkur skulu hava møguleika at lata inn tilboð á føroyskum umframt at útbjóðingartilfar skal vera á føroyskum. Útbjóðarin kann eisini taka ímóti tilboðum á øðrum málum, men fyritøkur skulu framvegis hava møguleikan at lata inn tilboð á føroyskum. Myndugleikar skulu gjøgnumganga sínar uppgávur 4. hvørt ár fyri at meta um, hvørt uppgávur eiga at kappingarútsetast Hetta merkir, at myndugleikar skulu meta um, hvørt nakrar uppgávur á betri hátt kundu verið loystar á privata marknaðinum. Ásannandi, at tað ikki eru allar uppgávur, sum kunnu ella eiga at verða bodnar út á privata marknaðinum, er tað tó ein ábyrgd hjá hvørjum einstøkum myndugleika at gjøgnumganga uppgávurnar fjórða hvørt ár, fyri at gera eina meting av uppgávunum. Spurningur: Hví júst omanfyrinevndu upphæddir? Svar: Vit ásanna, at tað er sera trupult at áseta upphæddir fyri, nær meira enn eitt tilboð skal umbiðjast og nær ein uppgáva skal bjóðast út. Tað er eisini sera ymiskt, hvussu nógv orka skal leggjast í innkeyp av ymsum vørum og tænastum. T.d er tað lutfalsliga einfalt at keypa vesirullur og vaskievni, ímeðan tað at keypa eina KT skipan kann vera ein sera samansett uppgáva. Tí kann tann orkan, sum brúkt verður upp á ymiskar útbjóðingar, vera sera ymisk, hóast talan er um somu upphæddir. Samanumtikið verður tó mett, at tey krøv, sum verða sett, eru ikki órímilig og er talan um eina tilvenjing. Spurningur: Hví verður mælt til, í mestan mun at brúka útboðsformarnir alment útboð, avmarkað útboð og kappingarkend samrøða? Svar: Í Føroyum hava mangla vit siðvenja at bjóða uppgávur út á ein skipaðan hátt, hóast vit vita, at tað eru ávís øki har tað almenna og privatar fyritøkur hava nakað væl av royndum við útbjóðingum. Fyri restina er tað umráðandi at fara í eina tilgongd, har almennu innkeypararnir og vinnulívið venja seg 55 VIÐKOMANDI SPURNIGNAR OG VIÐMERKINGAR við at hugsa í gjøgnumskygni, opinleika og ikki minst kapping. Tað er nevniliga ábyrgdin hjá myndugleikunum at tryggja, at hesi viðurskifti gerast partur av vanligu mannagongdunum í almennum innkeypi. Spurningur: Hvar skulu almenn útboð lýsast? Svar: Almenn útboð skulu lýsast í miðlum so tað er møguligt hjá fyritøkum at kunna seg um útbjóðingar. Í samgonguskjalinum er staðfest, at ein útboðsheimasíða skal mennast. Tá hetta arbeiðið er gjørt skulu øll almenn útboð lýsast á heimasíðuni. 56 o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 1 Innihaldsyvirlit INNLEIÐING ................................................................................................................................2 AVMARKINGAR AV KANNINGINI ...................................................................................................2 AÐRAR KANNINGAR .....................................................................................................................2 ORSØKIN TIL BROYTTA UPPGERÐARHÁTTIN .................................................................................3 1. LÝSING AV LANDBÚNAÐINUM OG KANNINGARHÁTTI...........................................4 SJÁLV LANDBÚNAÐARFRAMLEIÐSLAN .........................................................................................4 FORWARD OG BACKWARD LINKING ..............................................................................................4 TAÐ ALMENNA .............................................................................................................................5 2. SJÁLV LANDBÚNAÐARFRAMLEIÐSLAN .......................................................................6 BÝTIÐ AV LANDBÚNAÐARFRAMLEIÐSLUNI Í FØROYUM................................................................7 SAMANUMTIKIÐ UM SJÁLVA LANDBÚNAÐARFRAMLEIÐSLUNA ...................................................12 3. FORWARD OG BACKWARD LINKING...........................................................................13 FORWARD LINKING.....................................................................................................................13 BACKWARD LINKING ..................................................................................................................13 SAMANUMTIKIÐ UM FORWARD OG BACKWARD LINKING ............................................................14 4. TAÐ ALMENNA.....................................................................................................................15 INNGJALD TIL TAÐ ALMENNA .....................................................................................................15 STUDNINGUR FRÁ TÍ ALMENNA ..................................................................................................16 NETTOSTØÐAN ...........................................................................................................................17 5. VERJITOLLUR ......................................................................................................................18 6. NIÐURSTØÐA ........................................................................................................................19 TALVUR ......................................................................................................................................20 Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 2 Innleiðing Henda kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni fyri at kanna, hvussu gongdin í landbúnaðarframleiðslan í Føroyum hevur verið seinastu árini. Kanningin fevnir um: 1. Uppgerð av sjálvari landbúnaðarframleiðsluni 2. Uppgerð av backward og forward linkum 3. Uppgerð av peningarensli til og frá tí almenna Búnaðarstovan heitti í mars 2006 á Magna Laksáfoss um at standa fyri kanningini og varð kanningin latin Búnaðarstovuni apríl 2006. Avmarkingar av kanningini Kanningin er í høvuðsheitum avmarkað til seinastu 15 árini, t.v.s. tað er gongdin frá 1990 og fram, sum verður greinað. Harumframt er kanningin eisini avmarkað til at geva eina "rættvísandi mynd" av støðuni - tvs. talan er ikki um nakra beinleiðis hagtalslýsing av landbúnaðinum, við tað at hóast størsti parturin av uppgerðini er roknskapartøl og hagtalsuppgerðir, eru nøkur av tølunum mett ella roknaði - sostatt skulu tølini einans lesast sum rættvísandi og ikki sum nøkur roknskaparlig uppsetan. Aðrar kanningar Nakrar aðrar kanningar eru gjørdar av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum. Her verður serliga brúkt sonevnda landbúnaðarálitið: "Álit um landbúnaðarviðurskifti Føroya" frá 1997. Í landbúnaðarálitinum eru útrokningar gjørdar fyri at koma fram til virðið av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum og úrslitini frá álitinum eru endurnýtt og útbygd í hesi kanningini. Eitt annað álit er: "Álit um mjólkneytahald í Føroyum, 1. partur" skrivað av Gunnar Bjarnason í 2005. Nakrar talvur, útrokningar og hugsjónir eru endurnýttar úr tí álitinum. Hóast henda uppgerðin serliga tekur støði í landbúnaðarálitinum frá 1997, er munur á hesi uppgerðini og uppgerðini í landbúnaðarálitinum, serliga tí at: o Backward og forward linking - tvs. avleitt virksemi - var ikki við í landbúnaðarálitinum, men er tikið við her. Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 3 o MBM var ikki við í landbúnaðarálitinum, men er við her. o Avgjøld vóru ikki tikin við í landbúnaðarálitinum, men er við her - talan er serliga um MVG. o Meting av peningarenslinum millum landbúnaðin og tað almenna var ikki við í landbúnaðarálitinum, men er við her. o Nakrir feilir vóru í landbúnaðarálitinum, sum eru rættaðir her. Samanumtikið verður mett, at uppgerðin her er meiri fullfíggjað og gevur eina betri mynd av støðuni, sum hon er í dag. Fyrivarni skal tó alíkavæl takast fyri, at feilir og manglar kunnu vera komnir í uppgerðina, men roknað verður við, at uppgerðin gevur eina rættvísandi mynd av støðuni. Orsøkin til broytta uppgerðarháttin Orsøkin til at valt er at nýta annan uppgerðarhátt er, at hetta gevur eina meiri fullfýggjaða lýsing av landbúnaðinum í Føroyum. Forward og backward linking og MBM Við at taka backward og forward linking við í uppgerðina fæst tann samlaða ávirkanin landbúnaðurin hevur á búskapin, við tað at avleitt virksemi verður tikið við. Hetta svarar til at taka fiskasølu-liðið, flakavirkini og onnur virki við í eina viðgerð av fiskivinnuni. Tað verður mett, at uttan at taka hetta við, fæst ikki ein rættvísandi mynd av støðuni. Serliga er talan um MBM, sum er tikið við inn í uppgerðina, men metingar eru eisini gjørdar av øðrum backward og forward linkum. MVG Tá BTÚ og BFI skulu gerast upp fyri eina vinnugrein, eiga avgjøldini at vera tikin við inn í uppgerðina. Tískil má tað metast sum ein beinleiðis feilur í uppgerðini í landbúnaðarálitinum, at MVG'ið ikki er tikið við inn í uppgerðina. Hesin feilurin er rættaður her. Peningarenslið við tað almenna Peningarenslið við tað almenna er tikið við fyri at fáa eina meiri fullfíggjaða mynd av viðurskiftunum í landbúnaðinum. Hesin parturin er eisini lutvíst við í landbúnaðarálitinum, men er tó ikki so útgreinaður, sum í hesi uppsetingini. Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 4 1. Lýsing av landbúnaðinum og kanningarhátti Fyri at geva eina fatan av hvussu landbúnaðurin í Føroyum er bygdur upp og hvussu hendan frágreiðingin vil lýsa hann, verður her givin ein stutt lýsing av landbúnaðinum og kanningarháttinum. Tá týdningurin av eini vinnugrein skal lýsast, verður ofta bæði hugt eftir sjálvari vinnugreinini og hvørjar fylgjur vinnan hevur fyri aðrar vinnur. Ídnaðir, sum eru bygdir á landbúnaðin Landbúnaður Handil og tænastur, sum lata til landbúnaðin Backward linking Forward linking Skattur Avgjøld Studningar Tað almenna Sjálv landbúnaðarframleiðslan Á myndini omanfyri er landbúnaðurin settur inn í miðjuna. Har er bæði talan um framleiðslu av mjólk, seyði, eggum, eplum og líknandi. Við í landbúnaðin er eisini tikin víðari framleiðslan av mjólkaúrdráttunum - tvs. MBM er her roknað við í sjálvan landbúnaðinum. Orsøkin til at MBM fær hesa støðu er, at framleiðslan hjá MBM er nær tengd at landbúnaðinum, bæði sum keypari av mjólk og øðrum frá landbúnaðinum og sum veitari av vørum og tænastum til landbúnaðin. Forward og backward linking Umframt tær beinleiðis framleiðslunar sum landbúnaðurin hevur, eru eisini nakrar óbeinleiðis ávirkanir. Hesar vera róptar fyri backward og forward linking. Talan er um backward linking tá landbúnaðurin keypir vørur ella tænastur frá undirveitarum - t.d. fóður, medisin, bygging av súrhoyggjabrunni e.l. Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 5 Talan er um forward linking tá landbúnaðurin letur vørur ella tænastur til ein keypara "longri frammi í ketuni". T.d. hevur danski landbúnaðurin havt eina beinleiðis ávirkan á insulin-framleiðsluna, við tað at insulin upprunaliga er komið úr svínum. Sostatt er talan um samanhangandi vinnur, sum vanliga ikki verða bólkaðar saman, men sum hava link ímillum sín. MBM kundi bæði verið bólkað sum backward og forward link, men her er, sum áður nevnt, valt at fata MBM sum part av landbúnaðinum í staðin. Umframt MBM hevur føroyski landbúnaðurin ógvuliga fá forward link - nakað av ull verður latið til nakrar troyggjuframleiðarar o.l., men annars eru stórt sæð eingi forward link í Føroyum. Backward linking frá føroyska landbúnaðinum er eisini avmarkað, men tó ikki heilt so avmarkað sum í forward linking. Tað almenna At enda hava vit tað almenna. Her er einans talan um eina búskaparliga lýsing, so talan er um skatt og avgjøld, sum landbúnaðurin letur til tað almenna og um studningar sum landbúnaðurin fær frá tí almenna. Lógir og reglugerðir av ymiskum slag, sum tað almenna áleggur landbúnaðinum, verða ikki tikin við her. Um landbúnaðurin hevði verið ein stórur netto-skattgjaldari, átti lýsingin eisini at tikið hædd fyri, at landbúnaðurin er við til at gjalda fyri nøkur almenn arbeiðspláss, men, sum vit kom at síggja longur frammi í frágreiðingini, er føroyski landbúnaðurin ein nettomóttakari av peningi frá tí almenna - tískil er ikki neyðugt at fara longur inn á henda partin. Niðurstøðan er sostatt, at tá talan er um landbúnaðin er avmarkað av backward og forward linkum, samstundis sum støðan yvirfyri tí almenna antin javnvigar ella er "negativ". Samanlagt vil ein uppgerð av landbúnaðinum tískil í størsta mun fevna einans um kjarnuna, tvs. sjálvan landbúnaðin - meðan avleiddar ávirkanir frá landbúnaðinum eru so avmarkaðar, at tær hava ógvuliga lítlan týdning. Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 6 2. Sjálv landbúnaðarframleiðslan Landbúnaðarframleiðslan í Føroyum, er sum sagt tað sum er avmyndað í miðjuni av myndini omanfyri. Framleiðslan kann lýsast við at hyggja eftir BTÚ ella BFI. Mynd 1. BTÚ og BFI í landbúnaði 1990-2005 120.000 100.000 80.000 BFI 60.000 BTÚ 40.000 20.000 0 1990 1995 2000 2005 Kelda: Landbúnaðarálitið og egnar útrokningar bygdar á ymiskar keldur. Vanliga verður hugt eftir BTÚ tá hugt verður eftir støddini av einum búskapi ella eini vinnugrein. Av tí at føroyski landbúnaðurin fær so nógvan studning, er tó neyðugt at hyggja nakað eftir BFI eisini. Munurin millum BTÚ og BFI er studningur og avgjøld. Fallið í framleiðsluvirðinum í 1993 stavar frá tveimum ymiskum keldum - MVG'ið, sum kom í 1993 førdi til prísfall á seyðakjøti, og svínaframleiðslan gavst í 1992. Virðið á samlaðu landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum í ársins prísum hevur verið rímiliga støðugt vaksandi seinastu árini eftir at MVG'ið kom í 1993 - úr uml. 70 mió. kr. í 1994 til uml 90 mió kr. í 2005. Tá tað samstundis hevur verið talan um prísvøkstur í tíðarskeiðnum, er reali vøksturin helst ógvuliga lítil - ella møguliga negativur. Sjálvt um tað sostatt kundi verið líkt til, at eingin broyting er farin fram í landbúnaðinum seinastu árini, er hetta ikki heilt rætt, tí stórar broytingar liggja aftan fyri høvuðstølini. Eitt BTÚ í landbúnaði á uml. 90 mió. kr. í 2005 svarar til uml. 0,9 prosent av samlaðu framleiðsluni í Føroyum. Sjálvt um vit rokna forward og backward linking við inn í myndina, vil landbúnaðarframleiðslan í Føroyum ikki koma stórt upp um 1 prosent av samlaðu framleiðsluni. Týdningurin av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum er tískil avmarkaður, um vit síggja tað út frá samlaðu framleiðsluni í Føroyum. Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 7 Hyggja vit eftir tølunum fyri BFI, sum sigur nakað um støddina av inntøkuni frá vinnuni, liggja tey nakað hægri - um 110 mió. kr., og gevur hetta somu niðurstøðu, nevniliga at inntøkan frá landbúnaðarframleiðsluni er uml. 1 prosent av samlaðu inntøkuskapini í Føroyum. Býtið av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum Føroyski landbúnaðurin hevur tvær høvuðsframleiðslur umframt nakrar smærri framleiðslur. Framleiðslurnar eru: o Seyður o Mjólk o Onnur framleiðsla Býtið av framleiðsluni millum bólkarnar sæst á myndini niðanfyri. Mynd 2. Býtið av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum, BTÚ í 1.000 kr. 50.000 40.000 30.000 BTÚ - Neyt og mjólk 20.000 BTÚ - Seyður og svín BTÚ - Annað 10.000 0 1990 1995 2000 2005 Kelda: Egnar útrokningar Tað sæst, at BTÚ í seyðahaldi og mjólkaframleiðslu hava havt nógv størsta týdningin, samstundis sum framleiðslan í hesum báðum hevur verið nøkulunda ájøvn - uml. 35 mió. kr. í hvørjum av teimum. Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 8 Viðmerkjast skal, at av tí at seyðurin og mjólkineytini nýta av sama fóðurinum - og hetta ávirkar rávørunýtsluna í báðum vinnunum - skal býtið millum seyðahald og mjólkframleiðsluna ikki takast fyri stórt meiri enn ein grundað meting. Seyður Framleiðslan av seyði fer í stóran mun fram sum einstaklingaframleiðsla, har einstaklingar eiga nakað av jørð og hava seyð gangandi - antin á trøðum ella í haga. Kongsbøndirnir standa møguliga fyri upp ímóti eini helvt av seyðahaldinum. Metingar út frá áseyðatalinum og frá innkomnum skinnum tá flettingin er fyri, geva ábendingar um, at uml. 70.000 seyðir verða flettir árliga. Hetta svarar til eina árliga kjøtframleiðslu á uml. 950 tons. Hetta tal hevur ikki broytt seg stórvegis seinastu mongu árini. Myndin niðanfyri vísur prísgongdina á seyðakjøti. Prísurin ávirkaðist nógv tá MVG'ið kom í 1993. Prísurin hevur rættað seg nakað upp aftur eftir 1993, men er enn ikki komin upp á sama støði sum áðrenn MVG'ið bleiv sett í gildið. Seinastu árini hevur eingin samlað vegleiðandi prísáseting verið, men vælvitandi keldur meta prísin seinastu árini til at hava ligið á nøkulunda sama støði sum í ár 2000, nevniliga kr. 60,00 íroknað MVG. Mynd 3. Prísur á seyðakjøti (kr/kg) - uttan MVG 65 Prísur á seyðakjøti v/MVG 55 Prísur á seyðakjøti u/MVG 45 35 1990 1995 2000 2005 Kelda: Bóndafelagið Tá talan er um seyð, má fyrivarni takast fyri, at tað einans er minni parturin sum verður keyptur og seldur. Stórur partur av seyðinum verður framleiddur til egna nýtslu. Mjólk Gongdin seinastu árini hevur verið móti færri og størri eindum. Myndin niðanfyri vísir talið av bøndum, sum lata mjólk til MBM. Síðst í 1980'unum vóru gott 100 bøndir, sum Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 9 lótu mjólk til MBM - í dag er talið komið niður um 50 og fer væntandi at falla enn meiri komandi árini. Talan hevur verið um rímiliga javna minking í talinum. Mynd 4. Tal av bóndum, sum lata mjólk 100 75 50 25 0 1990 1995 2000 2005 Kelda: Hagstova Føroya og MBM Umframt at talið av framleiðslueindum er minkað, er framleiðslan til hvørja kúgv vaksin. Myndin niðanfyri vísir innvigaðu mjólkina til hvørja kúgv og til hvønn garð. Innvigaða mjólkin er farin úr 5-6.000 litrum til hvørja kúgv árliga upp í 7.000 litrar árliga. Samstundis er innvigaða mjólkin til hvønn garðin farin úr 60.000 litrum upp í góðar 150.000 litrar. Talan er sostatt bæði um, at úrtøkan til hvørja kúgv er farin upp, samstundis sum at garðarnir eru vorðnir størri. Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 10 Mynd 5. Innvigað mjólk, 1.000 litrar 8 160 6 120 4 80 Innvigað mjólk til hv. kúgv (vinstra ás) 2 40 Innvigað mjólk til hv. garð (høgra ás) 0 1990 1995 2000 0 2005 Kelda: Hagstova Føroya og MBM Onnur framleiðsla Framleiðslan av øðrum er: o Epli o Egg o Gæs, røtur, eginframleiðsla av eggum og mjólk o Garðyrki Av hesum hava eplini havt størstan týdning, við tað at prísurin av eplum hevur verið høgur. Í seinastuni er týdningurin av eggframleiðsluni tó vaksin munandi. Samlað er talan um ógvuliga avmarkaðan týdning, samstundis sum framleiðslan er bygd uppá eina óvissa meting um nøgdini av eplaframleiðsluni. Tá eplaveltingin hevur stóran týdning í hesum bólkinum hevur henda óvissan somuleiðis stóran týdning. Studningur til landbúnaðin Myndin niðanfyri vísir samansetingina millum vørustudning og annan studning. Studningurin til landbúnaðin hevur sum heild verið støðugur seinastu 15 árini. Tá hædd verður tikin fyri prísvøkstri í tíðarskeiðinum, er talan um eitt realt fall í studninginum. Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 11 Nakrar broytingar eru hendar í samansetingini av studninginum, við tað at í dag er einamest talan um studning til mjólkaframleiðsluna, tvs. talan er næstan einans um vørustudning. Annar studningur, t.d. studningur til velting, er ógvuliga avmarkaður í dag. Mynd 6. Studningur til landbúnaðin, 1.000 kr. 40.000 Annar studningur tilsamans 35.000 Vørustudningar tilsmans 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 1990 1995 2000 2005 Kelda: Hagstova Føroya, landskassaroknskapir, landbúnaðarálitið og MBM Myndin niðanfyri vísir gongdina í studninginum, um hædd verður tikin fyri avgjøldum, sum landbúnaðurin letur til tað almenna - tvs. MVG. Gongdin her er ikki tann saman sum omanfyri, her er talan um fallandi "netto-studning" frá tí almenna, soleiðis at samlaði studningurin er minkaður niður á um 15 mió. kr. árliga. Verður hædd tikin fyri prísvøkstri, er realað fallið enn størri. Mynd 7. Studningur minus avgjøld, 1.000 kr. 30.000 20.000 10.000 0 1990 1995 2000 2005 Kelda: Hagstova Føroya, landskassaroknskapir, landbúnaðarálitið, MBM og egnar útrokningar. Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 12 At enda kunnu vit hyggja eftir studninginum í mun til framleiðsluna í vinnuni. Myndin niðanfyri vísir, at síðan 1993 hevur verið talan um fallandi studning í mun til BTÚ - hetta óansæð um vit einans hyggja eftir studninginum ella um vit hyggja eftir netto-støðuni eftir at hædd er tikin fyri avgjøldum. Mynd 8. Studningur í mun til BTÚ 40% 30% 20% Studningur í mun til BTÚ 10% Studn. minus avgj. í mun til BTÚ 0% 1990 1995 2000 2005 Kelda: Hagstova Føroya, landskassaroknskapir, landbúnaðarálitið, MBM og egnar útrokningar. Sum heild kann sigast, at ein studningur millum 20 og 30 prosent er ikki nógv í mun til tað, sum landbúnaðurin fær í øðrum londum. Í ávísum londum fær landbúnaðurin upp í 70 prosent av BTÚ. Samanumtikið um sjálva landbúnaðarframleiðsluna Føroyska landbúnaðarframleiðslan er um 90 mió. kr. í BTÚ, svarandi til uml. eitt prosent av samlaða føroyska BTÚ'num. Nógv tann størsti parturin kemur frá framleiðslu av mjólk og seyðakjøti. Harumframt eru nakrar aðrar minni framleiðslur, sum fylla minni í samlaðu myndini. Her er serliga talan um framleiðslu av eggum og eplum. Vinnan fær uml. 26 mió. kr. árliga í studningi, men letur samstundis uml. 11 mió. kr. árliga í MVG. Samlað fær førsoyski landbúnaðurin minni í studningi enn í flestu londunum rundan um okkum. Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 13 3. Forward og backward linking Eftir at hava hugt eftir sjálvari landbúnaðarframleiðsluni, verður her hugt efter forward og backward linking, sum eru tær avleiðingarnar landbúnaðurin hevur á aðrar vinnur. Hetta kann vera sum keyp av vørum og tænastum frá onkrum veitara (backward linking) ella sum søla av vørum til onkran, sum viðgerð vøruna meiri onkursvegna (forward linking) Forward linking Forward linking í føroyska landbúnaðinum er serliga sølan av mjólk. Av tí at MBM her er roknað inn í landbúnaðin er bert eftir at telja søluna úti í handlunum - tvs. tað virðisskapan, sum kemur av at handlarnir selja vøruna til brúkararnar. Onnur forward linking í landbúnaðinum er sølan av ull til ullavirkini og av skinnum. Skinnini verða seld til MBM, so hesin parturin er longu tikin við í uppgerðini, meðan ullin verður seld til nøkur tøtingarvirki. Mjólkasølan Mjólkasølan frá MBM út til handlarnar er uml. 70 mió. kr. árliga við MVG. Um vit meta at vinningurin er um 20 prosent, sum verður lagdur omaná mjólkina í handlunum, vil hetta hava við sær, at um 11 mió. kr. av framleiðsluvirði verður skapt í handilsvinnunum sum fylgju av mjólkarsøluni. Frá hesum skal trekkjast nakað av rávørunýtslu - tvs. samlaða metingin kemur at liggja um 10 mió. kr. í BTÚ. Tøtingarvinnur Somuleiðis kann leysliga metast, at uml. 5 mió. kr. av BTÚ verður skapt í tøtingarvinnum o.l. Backward linking Backward linking er vinnur sum lata til landbúnaðin, td. bygging av fjósi, djóralæknar, søla av kraftfóðuri o.l. MBM er uttan iva størsti veitari av fóðuri, tøðum, amboðum o.l. til landbúnaðin - virksemi hjá MBM er longu roknað inn í landbúnaðin og er sostatt við í uppgerðini. Harumframt eru aðrir minni veitarar, sum lata traktorar, setepli, tøð o.l. Út frá innflutningum av fóðuri o.ø., søluni hjá MBM og uppgerðini av rávørunýtsluni hjá landbúnaðinum, kann metast, at uml. 10 - 20 mió. kr. av vørum og tænastum verða Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 14 árliga keyptar frá øðrum veitarum enn MBM. Um vit aftur rokna við einum 20-30 prosents vinningi, kann metast, at runt roknað 5 mió. kr. av BTÚ verða skaptar árliga, sum fylgju av backward linking frá landbúnaðinum. Samanumtikið um forward og backward linking Samlaða ávirkanin frá landbúnaðinum á aðrar vinnur vil leysliga mett liggja um: Forward linking: Umleið 15 mió. kr. Backward linking: Umleið 5 mió. kr. Samlað árin: Umleið 20 mió. kr. Talan er serliga um árin av at mjólkin verður seld í handlunum - her skal tó havast í huga, at um handlarnir ikki seldu føroyska mjólk høvdu teir uttan iva selt útlendska mjólk - tvs. at árinið hevði neyvan verið stórt øðrvísi um eingin mjólkaframleiðsla var í Føroyum. Um vit velja at frárokna árinið av mjólkaframleiðsluni, hevði samlaða árinið minkað niður í umleið eina helvt - tvs. um 10 mió. kr. Harafturímóti høvdu hinar framleiðslurnar - tøting, byggivirksemi, undirveiting av ymiskum tænastum o.l. - neyvan verið í Føroyum um eingin landbúnaður var. Tvs. hesi árinini eru beinleiðis tengd at eini landbúnaðarframleiðslu í Føroyum. Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 15 4. Tað almenna Landbúnaðurin fær nakað av studningi frá tí almenna og letur samstundis nakað aftur til tað almenna í skatti og avgjøldum. Við at hyggja nærri eftir peningarenslinum millum landbúnaðin og tað almenna, fæst ein mynd av netto-støðuni hjá landbúnaðinum. Inngjald til tað almenna Lanbúnaðurin letur nakað av skatti og avgjøldum til tað almenna, tvs. til landskassan og kommunukassarnar. Av tí at framleiðslan av seyðakjøti vanliga ikki verður skattað í Føroyum - tí tað oftast eru smáir framleiðarir, sum framleiða til egna nýtslu - kemur inngjaldið serliga frá mjólkaframleiðsluni. Mynd 9. Inngjald til tað almenna 30.000 25.000 MVG Skattur 20.000 15.000 10.000 5.000 0 1990 1995 2000 2005 Kelda: Egnar útrokningar. Myndin omanfyri vísir eina meting av inngjaldinum til tað almenna. Talan er ikki um nakra neyva hagtals-uppgerð av inngjaldi til tað almenna, men einans um eina útrokning út frá teimum upplýsingum ið fyriliggja. Mett er m.a. at 20 prosent av framleiðsluni av seyðakjøti verður skattað, meðan 80 prosent er framleiðsla til egna nýtslu, sum tískil ikki verður skattað. Á myndini sæst, at inngjaldið til tað almenna vaks munandi eftir at MVG'ið kom í 1993. Frá at hava ligið um 12 mió. kr. árliga fór inngjaldið upp í 20-25 mió. kr. árliga. Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 16 Studningur frá tí almenna Nógvur ymiskur studningur verður latin til landbúnaðin. Studningurin hevur verið nakað viðgjørdur í "Studningur til landbúnaðin" á síðu 10. Her skal tí einans verða givin ein stutt lýsing av hvørjir studningar talan er um. Talvan niðanfyri vísir hvørjir studningar vóru latnir til landbúnaðin í 2005. Tilsamans vóru 26,5 mió. kr. latnir í studningi til landbúnaðin í 2005. Herav varð nógv tann størsti parturin latin til mjólkaframleiðsluna: 13,9 mió í MVG-endurgjaldi, 2,9 mió. í flutningsstudningi og 4,6 mió. í mjólkastudningi. Harumframt høvdu fleiri aðrir studningar beinleiðis tilknýti til neytahaldið, t.d. studningurin til neytakjøt, avloysingarstuðulin og studningurin til stráfóður, meðan aðrir studningar høvdu meiri óbeinleiðis tilknýti til neytahaldið - t.d. studningurin til velting. Vørustudningar studningur til seyðahald studningur til neytakjøt studningur til svínakjøt MVG-studningur - mjólk Flutningsstudningur - mjólk mjólkastudningur Vørustudningar tilsmans Annar studningur Avloysingarstuðul Rentustuðul Studningur til húsdjórahald Studningur til stráfóður Súrhoyggjabrunn Velting Annar studningur tilsamans Annar studningur, sum óbeinleiðis hevur við landbúnaðin at gera Træplanting Føroysk húsdjór Tilsamans Studningur tilsamans 1.753 904 0 13.917 2.939 4.621 24.134 480 0 68 1.012 0 726 2.286 0 50 50 26.470 Samlaða myndin av studninginum til landbúnaðain er sostatt, at talan einamest er um studning til mjólkframleiðsluna. Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 17 Nettostøðan Myndin niðanfyri vísir inngjaldið av skatti og avgjøldum frá landbúnaðin til tað almenna, studningin frá tí almenna til landbúnaðin og nettostøðuna av peningarenslinum. Mynd 10. Nettostøðan av peningarenslinum millum landbúnaðin og tað almenna. 30.000 25.000 20.000 15.000 Nettogjald til tað almenna 10.000 Gjald frá tí almenna Gjald til tað almenna 5.000 0 1990 -5.000 1995 2000 2005 -10.000 -15.000 Kelda: Egnar útrokningar. Meðan gjaldið frá tí almenna hevur staðið nøkulunda í stað, er inngjaldið frá landbúnaðinum vaksið munandi seinastu árini. Nettostøðan millum landbúnaðin og tað almenna hevur tískil broytt seg munandi, frá at tað almenna lat omanfyri 10 mió. kr. árliga til landbúnaðin og til at tað stórt sæð er javnvág í peningarenslinum seinastu árini. Her er ikki hædd tikin fyri peningarenslinum av backward og forward linkum - um hædd varð tikin fyri hesum, hevði óivað verið javnvág í peningarenslinum, ella landbúnaðurin hevði verið nettogjaldari til tað almenna. Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 18 5. Verjitollur Føroyski landbúnaðurin er vardur við verjitolli. Verjitollurin er: Tollur Punktavgjald MVG Mjólk 20 % 0,60 kr. pr. litur 25 % Jogurt 20 % 2,06 kr. pr. litur 25 % Seyðakjøt 10 % - 25 % Egg 0% - 25 % Ostur 0% - 25 % Smør 0% - 25 % Talvan vísir ikki allar landbúnaðarvørur, men gevur eina mynd av hvussu verjitollurin er býttur á vøruflokkar. Sum dømi um árinið av verjitollinum kunnu vit t.d. hugsa okkum at føroysku framleiðarnir kunnu selja mjólkina til handlarnar fyri kr. 6 pr. litur u/MVG, tvs. 7,50 v/MVG. Um handlarnir skulu keypa sama slag mjólk úr útlondum, mugu teir fyrst av við toll og punktavgjald. Tvs. at mjólkin ikki má kosta meiri enn kr. 4,50 í innkeypi, tí (4,50*1,2)+0,6=6,00. Tvs. at útlendska mjólkin í hesum døminum má keypast fyri 75 % av tí, sum føroyska mjólkin kostar. Tá talan er um Jogurt er munurin enn størri. Um vit framvegis siga at føroyskt jogurt kann seljast fyri kr. 6,00 pr. litur, má útlendska mjólkin ikki kosta meiri enn kr. 3,28 pr. litur um hon skal hava sama prís í handlinum. Verjitollurin gevur sostatt føroysku framleiðarum ein fyrimun í mun til útlendsku framleiðarnar. Harumframt fær MBM eisini MVG'ið afturborið, tvs. at veruligi munurin er enn størri. Íslandssáttmálin kann tó møguliga koma til at minka um hesa verju. Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 19 6. Niðurstøða Føroyski landbúnaðurin hevur eina framleiðslu á uml. 90 - 100 mió. kr. árliga - alt eftir um avleiddar vinnur verða tiknar við ella ikki. Hetta svarar til umleið eitt prosent av BTÚ í Føroyum. Landbúnaðarframleiðslan er serliga framleiðsla av seyðakjøti og mjólk. Nakað verður framleitt av øðrum vørum, men henda framleiðsla er rættiliga avmarkað. Talan er serliga um epli, sum verða velt til egna nýtslu, og egg, framleidd á Velbastað. Landbúnaðurin fær umleið 26,5 mió. kr. í studningi, men letur samstundis út við eins stóra upphædd aftur til almennu kassarnar í skatti og avgjøldum. Studningurin til føroyska landbúnaðin er annars munandi minni enn í flestu londunum rundan um okkum. Landbúnaðurin er vardur av verjitolli. Talan er serliga um toll á mjólkavørum, sum er við til at verja føroyska mjólkaframleiðslu. Íslandssáttmálin kann tó møguliga koma til at minka um hesa verju. Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo o Kanning av landbúnaðarframleiðsluni í Føroyum síða 20 Talvur 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Kjøtframleiðsla av seyði av neytum av svíni Kjøt tilsamans 51.624 2.035 2.682 56.341 51.624 2.318 2.628 56.570 51.624 2.583 4.246 58.453 53.775 2.573 0 56.348 47.800 3.095 0 50.895 49.712 3.263 0 52.975 51.624 2.756 0 54.380 51.624 2.953 0 54.577 51.624 3.206 0 54.830 54.492 2.700 0 57.192 57.360 2.528 0 59.888 57.360 2.673 0 60.033 57.360 2.788 0 60.148 57.360 2.683 0 60.043 57.360 2.386 0 59.746 57.360 2.085 0 59.445 Mjólk Mjólkabøndir Mjólkavirking o.l. Mjól tilsamans 25.139 65.000 90.139 26.750 65.000 91.750 28.644 67.785 96.429 37.349 70.169 107.518 36.741 73.296 110.037 35.643 73.626 109.269 37.935 78.466 116.401 38.596 80.103 118.699 40.100 80.526 120.626 40.402 83.835 124.237 41.785 93.878 135.663 42.360 99.562 141.922 43.807 105.785 149.592 48.474 103.820 152.294 50.517 105.908 156.425 48.124 105.844 153.967 Annað Avroð mett Epli Gæs.egg,røtur, eginnýtsla av mj Garðyrki Eggframleiðsla Annað tilsamans 2.450 2.346 2.000 4.000 0 10.796 2.450 2.604 2.000 4.000 0 11.054 2.450 1.960 2.000 4.000 0 10.410 2.450 1.632 2.000 5.623 0 11.705 2.450 2.756 2.000 4.978 0 12.184 2.450 4.649 2.000 5.000 0 14.099 2.450 5.627 2.000 5.000 0 15.077 2.450 6.094 2.000 5.000 0 15.544 2.450 6.665 2.000 5.000 0 16.115 2.450 8.920 2.000 5.000 0 18.370 2.450 9.155 2.000 5.000 563 19.168 2.450 10.352 2.000 5.000 1.014 20.815 2.450 9.600 2.000 5.000 1.858 20.908 2.450 9.600 2.000 5.000 2.139 21.189 2.450 9.600 2.000 5.000 2.803 21.853 2.450 9.600 2.000 5.000 3.824 22.874 Framleiðsluvirði uttan vørustudn 157.276 159.374 165.291 175.570 173.116 176.342 185.858 188.820 191.571 199.799 214.719 222.770 230.648 233.526 238.024 236.286 19.055 9.945 2.500 0 55.000 86.500 18.555 9.445 2.500 0 55.000 85.500 18.218 8.782 2.500 0 56.764 86.264 19.428 11.823 3.625 0 66.287 101.162 19.428 10.573 3.273 0 68.754 102.027 19.602 9.907 3.125 0 69.825 102.459 20.201 10.107 3.125 0 74.745 108.178 20.531 10.940 3.125 0 78.986 113.582 20.243 10.271 3.125 0 78.892 112.530 18.568 10.499 3.125 0 80.761 112.953 18.840 10.986 3.125 350 91.820 125.121 21.911 13.640 3.125 630 98.662 137.968 23.343 16.129 3.125 1.154 104.838 148.589 23.300 15.301 3.125 1.329 99.508 142.563 23.613 16.653 3.125 1.741 102.197 147.328 23.759 16.303 3.125 2.375 101.375 146.937 Landbúnaðarframleiðsla Rávørunýtsla Seyður Neyt og mjólk Garðyrki Eggframleiðsla Mjólkavirking o.l. Rávørunýtsla tilsamans BTÚ i marknaðarprísum ( = Framleiðsluvirði - rávørunýtsla ) BTÚ BTÚ - Seyður og svín BTÚ - Neyt og mjólk BTÚ - Annað 70.776 73.874 79.027 74.407 71.089 73.883 77.680 75.238 79.041 86.846 89.598 84.802 82.059 90.964 90.696 89.349 37.701 27.229 5.846 38.147 29.623 6.104 40.102 33.465 5.460 36.798 31.980 5.630 30.823 33.805 6.461 32.560 32.800 8.524 33.873 34.304 9.502 33.543 31.726 9.969 33.831 34.670 10.540 38.374 35.677 12.795 40.970 35.385 13.243 37.899 32.292 14.611 36.467 31.414 14.179 36.510 40.169 14.285 36.197 39.961 14.537 36.051 38.375 14.924 0 1.702 1.040 0 3.000 10.448 16.190 0 1.266 700 0 3.000 9.830 14.796 0 1.652 1.329 0 3.084 8.572 14.637 0 1.119 509 9.747 3.089 5.853 20.317 0 1.534 0 10.100 2.972 5.650 20.256 1.064 1.557 0 9.971 2.829 5.468 20.888 1.308 1.272 0 10.482 2.812 5.428 21.301 587 1.114 0 10.283 2.931 4.892 19.807 2.125 1.271 0 10.731 2.838 6.070 23.034 1.396 971 0 11.190 3.046 5.798 22.401 1.501 912 0 11.519 3.120 5.997 23.049 1.576 885 0 11.791 3.235 6.120 23.608 1.722 865 0 12.330 3.441 6.090 24.447 2.004 911 0 13.645 2.906 3.537 23.003 1.631 766 0 14.139 3.012 4.099 23.647 1.753 904 0 13.917 2.939 4.621 24.134 580 2.636 170 842 745 2.644 7.617 580 1.836 110 1.274 599 3.313 7.712 580 1.650 89 1.284 318 2.419 6.340 580 1.471 80 1.260 297 1.658 5.346 480 1.167 74 1.366 77 2.184 5.348 480 0 117 1.369 326 2.240 4.531 480 0 92 1.351 450 932 3.305 480 0 85 1.217 121 1.686 3.589 480 0 86 1.173 324 1.297 3.360 480 0 81 1.184 229 964 2.938 480 0 81 1.507 112 311 2.491 480 0 84 1.468 13 710 2.755 480 0 83 1.279 73 444 2.358 480 0 68 1.402 0 716 2.666 435 0 65 1.191 0 782 2.473 480 0 68 1.012 0 726 2.286 23.807 34% 22.508 30% 20.977 27% 25.663 34% 25.604 36% 25.420 34% 24.606 32% 23.396 31% 26.394 33% 25.339 29% 25.540 29% 26.363 31% 26.805 33% 25.669 28% 26.120 29% 26.420 30% Studningar Vørustudningar studningur til seyðahald studningur til neytakjøt studningur til svínakjøt MVG-studningur - mjólk Flutningsstudningur - mjólk mjólkastudningur Vørustudningar tilsmans Annar studningur Avloysingarstuðul Rentustuðul Studningur til húsdjórahald Studningur til stráfóður Súrhoyggjabrunn Velting Annar studningur tilsamans Beinleiðis studningur tilsaman Studningur í mun til BTÚ Avgøld MVG MVG - Seyður og svín MVG - Neyt og mjólk MVG - Annað Studningur minus avgjøld Studn. minus avgj. í mun til BTÚ 0 0 0 8.813 9.231 9.194 9.610 9.053 9.612 10.124 9.994 9.352 9.372 11.085 11.063 10.831 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1.374 7.040 400 1.135 7.755 341 1.204 7.615 375 1.257 7.978 375 1.244 7.434 375 1.255 7.981 375 1.437 8.312 375 1.541 8.035 418 1.418 7.482 452 1.361 7.496 516 1.362 9.185 537 1.350 9.126 587 1.344 8.823 665 23.807 34% 22.508 30% 20.977 27% 16.850 23% 16.373 23% 16.225 22% 14.997 19% 14.343 19% 16.783 21% 15.215 18% 15.546 17% 17.010 20% 17.433 21% 14.584 16% 15.057 17% 15.589 17% Bruttofaktorinntøkan (BFI) ( = BTÚ + studningar ) BFI BFI - seyður og svín BFI - Neyt og mjólk BFI - Annað 94.583 96.382 100.004 91.257 87.462 90.108 92.676 89.580 95.824 102.061 105.144 101.813 99.492 105.548 105.752 104.938 39.268 46.080 5.846 39.214 47.152 6.104 41.761 50.046 5.460 36.227 47.846 5.230 29.921 49.160 6.120 32.419 46.975 8.149 33.924 48.243 9.127 32.886 45.293 9.594 34.701 49.337 10.165 38.333 50.115 12.420 40.930 50.966 12.826 38.058 48.873 14.159 36.828 48.485 13.663 37.152 53.932 13.748 36.478 54.543 13.950 36.459 53.493 14.259 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 24 100 124 0 90 90 0 50 50 0 50 50 Annar studningur, sum óbeinleiðis hevur við landbúnaðin at gera Træplanting 0 0 0 Føroysk húsdjór 0 0 0 Tilsamans 0 0 0 Studningur tilsamans Lønargjaldingar í landbúnaði smbrt Hagstovu Føroya Lønargjaldingar - MBM Samlaðar lønir í landbúnaði Samlað restinntøka í landbúnaði Skattað restinntøka Lønarskattur Annar skattur Skattur MVG Gjald til tað almenna Gjald frá tí almenna Nettogjald til tað almenna 23.807 22.508 20.977 25.663 25.604 25.420 24.606 23.396 26.394 25.339 25.540 26.363 26.929 25.759 26.170 26.470 5.381 6.000 11.381 5.522 6.000 11.522 5.250 5.798 11.048 3.890 4.896 8.786 3.271 5.417 8.688 3.397 6.352 9.749 3.812 6.729 10.541 3.808 7.435 11.243 4.701 7.476 12.177 5.355 7.916 13.271 6.351 8.931 15.282 6.313 10.138 16.450 6.531 10.960 17.491 6.548 10.304 16.852 7.317 10.615 17.933 8.041 10.887 18.927 83.202 33.818 4.552 6.764 84.860 34.864 4.609 6.973 88.956 36.666 4.419 7.333 82.471 35.409 3.515 7.082 78.774 35.723 3.475 7.145 80.359 34.373 3.900 6.875 82.136 34.226 4.216 6.845 78.337 31.887 4.497 6.377 83.646 34.268 4.871 6.854 88.790 34.572 5.308 6.914 89.862 33.736 6.113 6.747 85.363 31.525 6.580 6.305 82.001 30.281 6.996 6.056 88.696 34.786 6.741 6.957 87.820 34.550 7.173 6.910 86.011 33.294 7.571 6.659 11.316 0 11.316 23.807 -12.491 11.582 0 11.582 22.508 -10.926 11.752 0 11.752 20.977 -9.225 10.596 8.813 19.409 25.663 -6.254 10.620 9.231 19.851 25.604 -5.753 10.774 9.194 19.969 25.420 -5.451 11.062 9.610 20.671 24.606 -3.935 10.875 9.053 19.928 23.396 -3.468 11.724 9.612 21.336 26.394 -5.058 12.223 10.124 22.347 25.339 -2.992 12.860 9.994 22.854 25.540 -2.686 12.885 9.352 22.237 26.363 -4.125 13.053 9.372 22.425 26.929 -4.504 13.698 11.085 24.783 25.759 -976 14.083 11.063 25.146 26.170 -1.023 14.230 10.831 25.061 26.470 -1.409 Kanningin er umbiðin av Búnaðarstovuni www.bunadarstovan.fo 1 Kappingarsamleiki Føroya Frágreiðing hjá Simon Anholt 2009 Uttanríkisráðið 2 Inngangur .................................................................................................................................................. 3 Mál fyri verkætlanina ................................................................................................................................ 4 Samleikastigið ........................................................................................................................................... 4 Strategi-stigið ............................................................................................................................................ 6 Grundleggjandi vitan um Føroyar ........................................................................................................... 10 Føroyar sum skandinavisk tjóð ............................................................................................................ 13 Um týdningin av "Consumer Touch Points" ............................................................................................ 15 Ferðavinna: Føroya besta vápn í stríðnum fyri einum kappingarsamleika ......................................... 15 Týdningurin av útbúgving .................................................................................................................... 19 Útflutningsframi .................................................................................................................................. 19 Val av marknað ....................................................................................................................................... 20 Ein staðseting fyri Føroyar....................................................................................................................... 23 Eitt sindur um umhvørvið ........................................................................................................................ 25 Karmar fyri íverksetan ............................................................................................................................. 26 Føroysku andlitini ................................................................................................................................ 26 MAGNETIN- At finna tey lokalu talentini ................................................................................................ 27 Hugskotsverkstaðurin - Framleiðsla av nýggjum hugskotum ................................................................. 28 STUÐULSEINDIN ...................................................................................................................................... 30 Miðlaeindin.............................................................................................................................................. 30 Avbjóðingar og forðingar..................................................................................................................... 31 Samandráttur og niðurstøða ................................................................................................................... 33 3 Inngangur Tað er ein royndur lutur, at ímyndin og umdømið hjá einum landi í okkara tíð hevur størri týdning enn nakrantíð fyrr. Altjóðagerðin, ið knýtir allan heimin tættari saman m.a. gjøgnum alnótina, gjøgnum betri og bíligari ferðasamband og gjøgnum búskaparliga og mentanarliga samvinnu og samansjóðing ger, at umdømið hjá eini tjóð við tíðini fær støðugt størri týdning. Tá ið eitt land hevur eina antin káma ella beinleiðis neiliga vangamynd, tykjast allar ætlanir tess at taka tvífalt so langa tíð, sum tær eiga og koma tí eisini at kosta tvífalt so nógv. Lond við neiligum umdømi hava áhaldandi tørv á at greiða frá og bera í bøtuflaka fyri sær sjálvum, m.a. tá ið tað snýr seg um at draga at sær ferðafólk, íleggjarar, dugnaligar tilflytarar og ikki minst, tá ið tað ræður um at útflyta vørur, tænastur, hugskot og mentan. Neiligt umdømi ger tað trupult at vinna virðing frá stjórnum og fjølmiðlum í øðrum londum, og sum heild eru fólk sera ivingarsom mótvegis londum við neiligum umdømi. Harafturímóti tykist alt at vera lættari og minni kostnaðarmikið hjá londum, ið hava eina sterka og jaliga tjóðarímynd. Tá standa allar dyr opnar, og almenningurin fær beinanvegin eina jaliga fatan av góðskuni og týdninginum av øllum tí, sum landið umboðar, stendur fyri, framleiðir og selir. Tað er ein avbjóðing at vilja skapa sær eitt gott umdømi, tí tjóðarumdømið má vera satt og ikki bara eftirgjørt. Harafturat gongur sera long tíð frá tí, at eitt land ger fyrimyndarligar gerðir, til umdømið hjá landinum verður betrað. Vanligt er, at kjølfestar ímyndir halda fram í huganum á fólki ártíggju eftir, at veruleikin er broyttur. Í flestum londum vita fólk ofta lítið og hugsa ikki tað stóra um onnur lond, tí tað hevur ikki teirra áhuga. Niðurstøðan í mínari gransking er, at vanlig fólk í flestu londum eru í mesta lagi tilvitað um eini 30 lond. Undantikin hesi niðurstøðu eru tó diplomatar, tíðindafólk, ferðaskrivstovur, íleggjarar, akademikarar, granskarar og onnur, hvørs arbeiði er tengt at vitan um umheimin. Vitanin hjá vanliga fólkinum um heimsins lond fevnir um teirra egna land, og um eini 14 til 15 onnur lond, sum tey á ein ella annan hátt kenna, virða ella hámeta. Oftast eru tað grannalondini og harafturat eini 10-15 onnur lond, sum tey hava hoyrt um, tí tey hava verið umrødd í miðlunum, ofta av keðiligum orsøkum, sum t.d. í sambandi við kríggj, sjúkur, vánaliga stjórn ella náttúru- og mannaelvdar vanlukkur. Fyri flestu fólk kundu tey eftirverandi 160 londini als ikki verið til. Møguliga kenna tey nøvnini á 50-60 av hesum londunum, og alt eftir útbúgvingarstøði kunnu tey hava eina grundvitan um hesi londini. Annars verður í vanliga gerandisdegnum heilt einfalt ikki hugsað um nógv lond í senn. Tað er eyðsæð, at eitt land, sum Føroyar, við fáum íbúgvum, lítlum búskapi, lítlum landaøki, og við sera avmarkaðari politiskari, hernaðarligari, mentanarligari og diplomatiskari ávirkan, telist millum eitt av teimum 160 londunum, sum meginparturin av heimsins fólki als ikki hugsar um. Tað er sera framsøkið hjá einum so lítlum landi at vilja koma á listan yvir tey 30 londini, sum hava týdning hjá fólki. Tí er tað týdningarmikið, at henda verkætlanin frá byrjan hevur heilt greiðar, veruleikakendar og sakligar arbeiðskarmar. 4 Mál fyri verkætlanina Tíðliga í kjakinum í arbeiðsbólkunum eyðmerktu vit seks úrslit, sum skuldu geva Føroyum eina sterkari ímynd: a. Økja um upprunalandsvirknaðin fyri at virðisøkja føroyskan útflutning og tænastur, sum umframt fiskavørur eisini skal fevna um vitanarbúskap og nýggjar vinnur. b. Draga at sær fremmandar íleggjarar. c. Draga at sær frítíðar- og arbeiðsvitjandi. d. Betra um ímyndina av Føroyum millum føroyingar, sum í síðsta enda skal føra til minni fráflyting, og at fleiri føroyingar flyta heimaftur. e. Draga at sær gestalesandi og íverksetarar. f. Styrkja fatanina av Føroyum í uttanríkispolitikki, sum til síðst skal lætta um føroysku uttanríkispolitisku málini sum limaskapur í EFTA og Norðurlendska ráðharraráðnum. Omanfyristandandi listi er rættiliga víðfevndur, men vísir á flestu fyrimunir, sum ein sterkari tjóðarímynd ber við sær. Tað kann tykjast sera framsøkið, men veruleikin er, at ein sterkari tjóðarímynd, við tíðini, verður til eina so mikið kompakta ímynd, sum fer at gagna tjóðini í flest øllum tí, sum hon ynskir og ger. Hvussu væl verkætlanin eydnast veldst um, hvussu nógvum fólkum og londum verkætlanin vil røkka og ávirka, og nøgdina av orku og tilfeingi, sum landið kann og er sinnað at lata verkætlanini og ikki at gloyma, hvussu leingi ein stjórn er sinnað at bíða eftir sjónligum betringum. Samleikastigið Verkætlanin um at skapa ein kappingarsamleika er í trimum stigum: eitt samleikastig (hvørji eru vit?), eitt strategistig (hvagar fara vit?) og eitt ráðleggingarstig (hvussu náa vit har til?). Niðurstøðan í samleikastignum var, at føroyski samleikin er samansettur av 18 eyðkennum. Hesi eru: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Siga frá søgum (ein kærleiki til at siga søgur og evnini til tess). Siðvenja (ikki tyngd niður av søguni, men styrkt av fortíðini). Tíð (gávan við seinleika). Virðing (fyri náttúruni, fólkinum, samfelagnum, integriteti o.s.fr.). Javnaður (skilt sosialt og mentanarligt, ikki partapolitiskt). Tætt at náttúruni (veruliga, ikki bara á ein kenslusaman hátt). Lítillátin. Mentan (samantvinnað við gerandisdegnum á ein heilt náttúrligan hátt). Ikki havisjúk. Røtur (vita hvaðani vit koma). Sambundin við umheimin (í minsta lagið er møguleikin til staðar - landafrøðiliga langt burtur, men intellektuelt í minsta lagi eins væl fyri sum onnur). 12. Vísdómur. 13. Samfelag (kensla av at vera partur av sama samfelag). 14. Sjálvberandi og sjálvstøðug. 5 15. 16. 17. 18. Friður. Forkunnug (ein føroyingur er ein óvanlig, eksotisk vera). Á markinum millum modernað samfelag og villa náttúru. Sterk individualisma. Greitt er, at tað verður trupult at arbeiða við einum so langum lista av samleikaeyðkennum. Áðrenn listin kann nýtast til at menna eina kappingarsamleikastrategi, má hann minkast til ein einfaldari frymil. Eftir mínum tykki avmynda øll hesi eyðkenni ymiskar síður av einari og somu dygd við tí føroyska samleikanum: Eitt samfelag bygt á virðing. Virðing er ein dygd, sum nógv halda avgjørt vantar í heiminum í dag: Á ein hátt er virðing tað øvugta av sjálvsøkni - sum mangan verður nevnt sum rótin til núverandi búskaparligu kreppuna, veðurlagsbroytingunum og øðrum nútíðar bágum. Virðing er somuleiðis tað øvugta av vanvirðing, sum er kjarnin í snævurskygni og rasismu og vantandi 'sosialum kapitali' í nýmótans samfeløgum. Virðing er grundarsteinurin í flest allari átrúnaðarligari og humanistiskari heimspeki: Hugsanin um, at ein ikki skal seta seg sjálvan hægri enn onnur og vera fólkaligur, tignarligur og eyðmjúkur mótvegis øðrum fólki og bólkum. Hesi 18 samleikaeyðkennini kunnu bólkast í fýra sløg av virðing: Virðing fyri fortíðini, virðing fyri landinum, virðing fyri øðrum og virðing fyri sær sjálvum. Bólkingin sær soleiðis út: Virðing fyri fortíðini Siga frá søgum (ein kærleiki til at siga frá søgum og evnini til tess). Siðvenja (ikki tyngd niður av søguni, men styrkt av fortíðini). Mentan (samantvinnað við gerandisdegnum á ein heilt náttúrligan hátt). Røtur (vita hvaðani vit koma ). Virðing fyri landinum Tíð (gávan við seinleika). Tætt at náttúruni (á ein ikki kenslusaman hátt). Virðing (fyri náttúruni, fólkinum, samfelagnum, integriteti o.s.fr.) Á markinum millum modernað samfelag og villa náttúru. 6 Virðing fyri øðrum Lítillátin. Ikki havisjúk. Sambundin við umheimin (í minsta lagið er møguleikin til staðar - geografiskt langt burtur, men intellektuelt væl fyri sum onnur). Javnaður (ikki politiskt, men sosialt og mentanarligt). Samfelag. Virðing fyri sær sjálvum Sterk individualisma. Vísdómur. Friður. Sjálvberandi og sjálvstøðug. Forkunnug (ein føroyingur er ein óvanlig eksotisk vera). Eg meti, at lýsingin av einum samfelagi bygt á virðing, er grundarsteinurin í føroyska samfelagnum og føroyska kappingarsamleikanum. Seinni í frágreiðingini vísi eg á, at tað bæði er møguligt og viðkomandi at flyta Føroyar burtur úr "160 ókendum londum" til eina støðu - har í minsta lagi nakrir av høvuðsmálbólkunum í komandi árum fara at vita um Føroyar. Hvør tú ert avger, hvat tú gerst, og hvussu tú gerst tað; hvat tú gerst, og hvussu tú gerst tað avger, hvussu tú verður fataður av øðrum. Strategi-stigið Tá ið vit nú eru samd um ein stuttan og greiðan arbeiðsfrymil fyri føroyska samleikan, (hesin arbeiðsfrymil er hvørki trupul, torskildur, endaligur ella vísindaligur: Hann er meira ein einføld orðing, sum er so mikið sterk, at ein strategi kann gerast) kunnu vit svara fyrsta spurninginum: Hvørji eru vit ? við eitt sindur av sannføring Vit kunnu nú venda okkara tankum til tann næsta spurningin: Hvagar fara vit? Tað er vert at undirstrika, at á hesum støðinum í KS (Kappingarsamleika) strategiini, tosa vit tilvitað í breiðum orðingum um at gera rammur rundan um ta framtíðar leiðina, vit ætla at fara. Sostatt er einki "innihald" og ongar nágreiniligar upplýsingar í strategiini á hesum støðinum: Vit miða eftir at seta eina breiða kós, sum kennist røtt og hóskar bæði til "vøruna" (føroyska fólkið og teirra førleikar, tilfeingið, 7 eginleikar og ynskir) eins væl og hon hóskar til "brúkaran" (sum er tað, sum leitað verður eftir). Nágreinilig ætlan og innihald verður lýst nærri í Íverksetingarstignum. Sum eg nevndi áður, er málið við KS verkætlanini, at Føroyar verða fluttar úr teimum 160 ókendu londunum og til tey 30 kendu londini, í hvussu er hjá einum ávísum bólki av fólki í einum avmarkaðum tali av londum. Tá ið vit átaka okkum hesa avbjóðing, er vert at spyrja, hví Føroyar ikki longu eru partur av høvuðsrákinum í øðrum kendum londum, tá Føroyar hava fleiri og betri eginleikar enn fleiri av teimum londunum, sum hava fingið ein nógv sterkari altjóða profil enn Føroyar. Eg meti, at um vit megna at broyta nakrar av fyritreytunum, er møguligt hjá Føroyum at fáa ta viðurkenning, tær hava uppiborið. Eg haldi upp á, at tað eru seks høvuðsorsøkir til, at Føroyar framhaldandi eru ókendar: 1. Tær hava lítlan týdning Í mun til onnur kend lond, hava Føroyar sera lítið av tí, sum marknaðarfólk kalla: "consumer touchpoints": Fólk í øðrum londum fáa heilt einfalt ikki møguleikan at hava áhuga í Føroyum, føroyskum vørum, føroyskari mentan og fólkinum í Føroyum. Orsøkirnar eru í høvuðsheitum sjálvsagdar: Tí tað føroyska fólkatalið, landaøkið og búskapur eru lítil, tí Føroyar geografiskt eru avbyrgdar, tí Føroyar hava ikki ognir ella áhugamál uttanlands og hava altíð verið undirlagdar størri tjóðum, og tí føroyskur handil og útflutningur hava fyri ein stóran part verið ósjónlig fyri endabrúkaran. Føroyar trína ikki fram í nógvum søgubókum, tí teirra leiklutur í søgunnar gongd hevur mestsum bara havt týdning í nærøkinum. Søguligu hendingarnar í Føroyum hvørva í stóru søgugongdini, sum hendir aðrastaðni. Hóast mentanarliga framleiðslu av høgari góðsku, eru Føroyar mestsum ósjónligar í umheimsins søguskriving. 2. Tað eru fáir kendir føroyingar Eitt annað er, at tað eru fáir føroyingar, ið hava rokkið altjóða umdømi, og hetta tí, at smá samfeløg framleiða lutfalsliga fáar persónar, ið skara framúr. Føroyar eru eitt land, sum fullkomiliga manglar vælumtóktar ambassadørar. Tað er ein kend orðing innan fjølmiðlaheimin, at "fjølmiðlum dámar eina menniskjaliga áhugaverda søgu", og hetta er einfalt ein endurspegling av tí, sum almenningurin dámar. Fólk hava størstan áhuga fyri øðrum fólki, og eitt av teimum størstu mistøkunum, sum lond oftani gera, tá ið tey royna at uppbyggja eina ímynd, er, at tey áhaldandi vísa umheiminum "deyð" stórverk: Verkætlanir, bygningar, søguligar hendingar, fyritøkur, vørur, tænastur, brøgd, hagtøl, landsløg, politikk - alt uttan tað, sum fólk av sonnum dáma at hoyra um: nevniliga onnur fólk. 8 3. Føroyar eru bæði bannaðar og vælsignaðar við sínum lítillætni Tann fólkalívsfrøðiliga samansetingin av føroyingum - teirra lítillætni, teirra tøgn, og tann veruleiki, at teirra búskapur hevur verið sera neyvt tengdur at einari høvuðsframleiðslu og nýliga er byrjaður at fara yvir til sekundera og tertiera framleiðslu - hevur havt við sær, at umdømið Føroya og føroyski mentaliteturin ikki rættiliga hava fylgt við búskaparligu og sosialu menningini í landinum. Eingin kann gera tað stóra fyri at broyta tey føroysku eyðkennini upp á stutta tíð (og eg vil avgjørt halda upp á, at vit heldur ikki skulu royna); men tjóðareyðkenni eru ikki fastfrystar myndir av einari tjóð. Tey eru sosialt og mentanarliga skapt av menniskjum og broytast tí yvir tíð, og tað vil altíð vera undantøk og fólk, sum vilja flyta mørk og ynskja at broyta hesi eyðkenni. Tað er ímillum hesi broytingarsinnaðu og framsøknu, at vit fara at finna framtíðar fyrimyndir og framtíðar umboðsfólkini fyri Føroyar. Í veruleikanum kundi tað hent, at føroyska mentanin tekur eina kós, sum er til frama fyri hesa søk: Tað sær út til at vera fleiri ungir føroyingar á hesi kósini í dag enn tað vóru í farandi ættarliðum - ung fólk, ið ynskja at seta sína egnu kós. Nógv kann eisini gerast innan langtíðar útbúgvingarpolitikkin, sum fyrireikar føroyingin betri til tann larmandi og kappingarsinnaða heimin, vit nú liva í. Tað krevur tó, at vit megna at stýra beina kós gjøgnum meldurin av sosialum og mentanarligum strukturum og vandamiklari nationalismu, og halda fast um týdningarmiklu virðingina, sum ger føroyingar til tað, teir eru. 4. Føroyar eru eitt illa lýst land í einum sera væl lýstum øki Sum ein lítil leikari í einum øki við einum sterkum mentanarligum og geografiskum samleika, hava hinar sterkaru og meira framstandandi skandinavisku1 tjóðirnar hug at skugga fyri Føroyum - sjálvt um hetta avgjørt ikki er ein vansi, sum eg skal greiða frá seinni, tá ið vit skulu geva Føroyum eina sterkari ímynd, heldur øvugt: Tað er lykilin til føroyska kappingarsamleikan. 5. Føroyar hava ongantíð gjørt nakað við tað Sum hjá londum flest, ið ongantíð hava tikið málið um tjóðarímynd upp á ein skipaðan hátt, verður tað í stóran mun tørvur á samstarvi millum tað almenna og privata, um hvussu ráðlegging, brúk av peningi, innovasjón, marknaðarføring og samskifti skal gerast. Tað sær ikki út til at vera nøkur týðilig tjóðskaparlig semja um "misjónina", "visjónina" og "stílin" hjá Føroyum: Um ein slík semja kortini finst er hon ein óskrivað lóg. 1 Við atliti at endamálinum við hesi frágreiðing, skilji eg tilvitað ikki ímillum norðurlendsk og skandinavisk lond. Tá ið tað ræður um fatanina hjá almenninginum (og tann almenna meiningin er tað, sum vit í hesum høpi fyrst og fremst mugu hugsa um), eru Svøríki, Danmark, Noreg, Finland, Ísland og - møguliga - Føroyar, øll skandinavisk lond. [Uttanfyri Norðurlond eru hugtøkini 'Scandinavia' og 'Scandinavian' væl kend, meðan hugtakið 'Nordic' er mestsum ókent /ritstj.] 9 Bygnaðarliga hevur føroyska samfelagið ikki nógvar møguleikar at samantvinna almennu og privatu geirarnar, og - so vítt eg veit - er eingin, sum hevur ta einu ábyrgdina av at tjóðarstýra umdømi Føroya. Føroyar hava náttúrliga ein sterkan samleika og sterka tjóðarfatan. Tað eru tí færri sjónligar ósemjur millum almennu og privatu geirarnar, enn tað eru í størri londum við ymiskum áhugamálum og mentanum. Føroyar høvdu tó kunnað skapt sær eitt sterkari og sjónligari umdømi við at havt tættari og betri skipað samstarv millum uttanríkispolitikk, innanríkispolitikk, mentan, list, ítrótt, privata geiran og serliga innan útflutning, útbúgving, ferðavinnu, íløguframa, fíggingargeiran, orku og miðlarnar. 6. Føroyar eru keðiligar Føroyar eru eitt trygt, friðarligt, vælhavandi og vælskipað samfelag, sum ikki hevur gjørt nakað, sum hevur verið so óvanligt, at tær antin eru hávirdar ella vanvirdar (undantikið, tá altjóða samfelagið og útlendskir miðlar av og á fordøma grindadrápi). Føroyar hava ikki á nakran hátt gjørt seg viðkomandi fyri fólk í øðrum londum; tað er heilt einfalt eingin orsøk til, at fólk í øðrum londum skulu tíma at hugsa um Føroyar. Føroyar líða ikki undir nøkrum av teimum veikleikum ella trupulleikum, sum kunnu draga at sær altjóða áhuga og samhuga. Tær blanda seg ikki uppí, hvat onnur lond gera. Tær eru ein so góður viðleikari, at tær eru næstan ósjónligar í altjóða umhvørvinum. Har, sum Føroyar hava víst leiðaraskap hevur tað ongantíð havt somikið stóran týdning, at tað beinleiðis ávirkar lívið hjá vanliga fólkinum í øðrum londum. Tað er tí týdningarmikið, at vit nýta alment diplomati, sum amboð fyri at náa hesum fólkum. Tað er ikki nógv vit kunnu gera við tað fyrsta punktið: at Føroyar hava lítlan týdning. Ein lítil og veikur statur við fáum "consumer touch points" hevur lítla ávirkan á umheimin. Vit kunnu tó heilt víst geva Føroyum betri og virknari amboð, sum tryggja gagnnýtslu av verandi "touch points" til fulnar. Næsta punktið: Fáir kendir føroyingar - kunnu vit gera nakað við. Nýggju amboðini eiga at vera sniðgivin á ein slíkan hátt, at tey tryggja, at Føroyar elur, marknaðareførir og stuðlar bæði formligum og óformligum umboðum av øllum slagi. Triðja punktið - Ikki er vist, at vit kunnu gera nakað við føroyska lítillætni. Eydnast okkara verkætlan, verður hetta nakað, sum fer at loysa seg sjálvt gjøgnum jaligar afturmeldingar. Fjórða punktið - Vísir til støðuna hjá Føroyum millum hini skandinavisku londini. Hetta er eitt strategiskt mál, sum hongur saman við, hvussu Føroyar marknaðarføra seg og um grundleggjandi vitan um Føroyar. Hetta er ein sera týðandi partur í strategiini um kappingarsamleikan, og verður lýst nærri seinni í frágreiðingini. Fimta punktið - um tørvin á góðum skipanum og bygnaði, sum skulu betra samskipanina. Síðst Í frágreiðingini komi eg inn á saknin í eini heildar tjóðarætlan fyri umdømi hjá Føroyum og tørvin á góðum skipanum og bygnaði, sum skulu tryggja betri samskipan millum almennu og privatu geirarnar. 10 Av teimum seks omanfyrinevndu orsøkunum til, at Føroyar ikki eru kendar, er hetta tann orsøkin, sum vit hava bestan møguleika at betra um. Sætta punktið - um at Føroyar eru keðiligar. Skulu vit megna at gera "vøruna" Føroyar grundleggjandi viðkomandi fyri fólki í øðrum londum, er tað fult og heilt tengt at, hvussu nógv dirvi og hugflog føroyingar og landsstýrið kunnu savna saman og halda fast um komandi árini. Vit kunnu avgjørt vísa teimum tey neyðugu stigini at taka, og vit hava eitt gott grundarlag fyri at gera hetta. Um hetta verður framt ella ikki, hava vit, sum ein bólkur, allar helst ikki valdið á. At vera viðkomandi fyri brúkaran er sjálvsagt grundarsteinurin í hesum arbeiði. Heldur enn at spyrja okkum sjálvi "hvat kunnu vit siga fyri at gera Føroyar kendar?", eiga vit at spyrja "hvat kunnu vit gera fyri at gera Føroyar viðkomandi?". Grundleggjandi vitan um Føroyar Tann fyrsti trupulleikin, vit mugu ásanna, er tann lítla grundleggjandi vitanin um Føroyar. Í 2007 gjørdi eg eina altjóða kanning fyri landsstýrið, sum vísti, at vitanin um Føroyar er sum heild sera lítil, sjálvt millum tey væl útbúnu og væl upplýstu, sum oftani vóru á internetinum, og sum vóru partur av kanningini. Sum væntað, var vitanin um Føroyar munandi hægri hjá fólkinum í grannalondunum. Tað kom tó óvart á, hvussu lítið norðmenn og svenskarar vistu um Føroyar (tíverri eru danir ikki við í kanningini). Talva 1. Hevur tú hoyrt um Føroyar? Ja % Írland 90 Noreg 85 Svøríki 80 Sveits 80 Frakland 77 Stóra Bretland 75 Týskland 67 Spania 66 Russland 40 Japan 32 USA 21 Nei % 8 11 15 13 19 23 26 29 43 52 76 Veit ikki % 2 4 5 7 4 2 7 5 17 16 3 Kelda: Anholt-GMI Nation Brand Index, 2007 Talva 2 vísir, hvar samlaða talið av heimildarfólkum hildu, at Føroyar lógu. Í talvu 3 eru heimildarfólkini bólkað í lond, og talvan vísir tey, sum rætt valdu Atlantshavið, og tey, sum ikki vistu, hvar Føroyar lógu. 11 Talið á heimildarfólkum, sum valdu Atlantshavið, er munandi lægri enn talið á teimum, sum svaraðu, at tey høvdu hoyrt um Føroyar. Hetta bendir á, at vitanin um Føroyar er í besta føri lítil hjá meirilutanum av heimildarfólkunum. Sjálvt í Noregi valdu bert 55% av heimildarfólkunum rætt Atlantshavið. Í USA var talið 15%. Talva 2. Hvar eru Føroyar? Ermasund Írska Havið Atlantshavið Norðíshavið Miðjarahavið Kyrrahavið Reyðahavið Indiskahavið Veit ikki % 2 4 36 7 3 5 1 3 39 Kelda: Anholt-GMI Nation Brand Index, 2007 Talva 3. Hvar eru Føroyar? Atlantshavið % Noreg 55 Svøríki 50 Írland 44 Sveits 44 Spania 40 Frakland 38 Týskland 34 Stórabretland 33 Russland 26 Japan 20 USA 15 Veit ikki % 21 34 23 28 42 26 35 35 45 68 71 Kelda: Anholt-GMI Nation Brand Index, 2007 Av tí, at grundleggjandi avbjóðingin í KS verkætlanini er, at ein grundleggjandi vitan um Føroyar manglar, so er skilagott at fokusera á tey londini, sum longu hava eina vitan um Føroyar. Tað krevur bæði tíð og orku at læra fólk um eitt land, sum tey einki vita um, meðan tað harafturímóti krevur minni tíð og orku at læra fólk um eitt land, sum tey longu hava í sínum hugaheimi, ella sum tey av eini ella aðrari orsøk hava áhuga í. Av hesi orsøk kundi Írland verið eitt gott boð upp á okkara "høvuðsmarknað". Vit venda aftur til høvuðsmarknaðir og málbólkar seinni í frágreiðingini. 12 Í hvussu er, tá ið tað snýr seg um flest onnur lond, so hava tey sera lítla vitan um Føroyar, og tí hava tær heldur einki pláss í teirri almennu ímyndini, har spjaddu kunningartræðrirnir um Føroyar kunnu leggjast afturat. Ikki fyrr enn tað er grundfest, at Føroyar veruliga eru til, fara fólk at knýta gerðir og land saman. Sum nú er, hanga gerðirnar/brøgdini í leysari luft og vera ikki knýtt saman við ímyndini av Føroyum. Av hesi orsøk mugu vit tí, í øllum sum vit gera, arbeiða fyri at skapa eina grundleggjandi vitan um Føroyar. Í næst komandi árunum eiga vit at gera greitt, at Føroyar finnast, og tað at geva okkara høvuðsmálbólkum eina grundleggjandi kunning um Føroyar má hava okkara hægstu raðfesting. Eg mæli til fylgjandi átta lyklafakta, sum eru eitt minstamark fyri neyðugum kunnleika at lata okkara málbólkum, sum grundarlag at byggja víðari á til uppbygging av eini meira framkomnari ímynd av Føroyum: 1. Navn (tað eitur Føroyar og á enskum the Faroe Islands). 2. Geografi (tað liggur millum Skotland og Ísland). 3. Tilknýti - hvar hoyrir tað til í heiminum (tað er eitt skandinaviskt land). 4. Búskapur (tað er múgvandi/vælhavandi). 5. Framkomið (tað hevur eitt framkomið undirstøðukervi). 6. Náttúruarvur (tað er vilt og vakurt). 7. Mentanarligur arvur (tað hevur eina gamla , serstaka og hugtakandi mentan). 8. Stødd (tað er pinkulítið og hevur fáar íbúgvar). Verður ikki henda grundleggjandi kunningin send málbólkunum er óhugsandi at skapa eitt fjølbroytt og jaligt umdømi av landinum: Um ikki fólk hava eina mentalan "ryggsekk", har tey kunnu koyra tað, tey læra um Føroyar í, so er ikki stórur møguleiki fyri, at nakað av tí, sum vit gera, fer at bera frukt. Tó skal henda týdningarmikla uppgáva at skapa grundleggjandi vitan ikki fatast sum eitt atskilt "átak" ella ein innleiðandi uppgáva: Almenna meiningin hevur lítið tol og onga tráan eftir turrum fakta um ókend lond, og eg ivist í, um tað er møguligt at "geva frálæru" um Føroyar í øðrum londum. Vaksin fólk eru ikki eins løtt at hugtaka og fanga áhugan hjá, sum skúlabørn, og tey hava lyndi til at vera sera trek at taka ímóti kunning um geografi, politikk, búskap og mentan í fremmandum londum, (og at døma út frá dátu í mínari kanning, vóru tey longu rættiliga trek, tá ið tey vóru skúlabørn). Tað er neyðugt, at fólk fyrst fáa ein jaligan áhuga í landinum, áðrenn tey mentalt eru til reiðar at taka inn kunning um landið. Okkum tørvar at finna hættir, sum gera, at tey "ynskja" at læra um Føroyar. Tá ið eg havi sagt hetta, kann ókeypis og lokkandi tilfar um Føroyar, sum verður latið skúlunum í teimum londunum, sum eru okkara høvuðsmálbólkar, tryggja, at framtíðar kundar í komandi ættarliðum fara at vita eitt sindur meira um Føroyar enn núverandi íbúgvar. 13 Spurningurin um, hvussu vit fáa tey vaksnu at vilja læra um landið, verður viðgjørdur í komandi pørtum. Tað týdningarmiklasta í hesi stuttu greining av vitanartómrúminum um Føroyar, er, ongantíð at halda upp at geva/senda út grundleggjandi kunningartilfar um Føroyar, tá ið vit samskifta við ella eru í sambandi við fremmant fólk. Grundleggjandi kunningin um Føroyar má endurtakast umaftur og umaftur til tað óendaliga, og hon skal vísast og prógvast í øllum, sum vit gera og siga í framtíðini. Føroyar sum skandinavisk tjóð Í samskiftinum hevði ein stuttur listi við 8 grundleggjandi fakta fingið sjálvt tann mest professionella marknaðarráðgeva at sæð svart: Tað er nóg tungt at læra fólk eitt nýtt serkenni. Lukkutíð er serkenni nummar 3 (at Føroyar eru eitt skandinaviskt land) í nógvum førum "høvuðsserkenni av teimum átta. Skandinavia er uttan iva eitt tað sterkasta og mest virda tjóðarbrandið í heiminum, og Føroyar kunnu fáa eitt tjóðarbrand sum forkunnugar skandinaviskar oyggjar. Tað er ein stór avbjóðing at læra fólk serkenni um eina tjóð. Omanfyrinevnda serkenni nummar 3 (at Føroya eru skandinavisk tjóð) skal vera yvirskipaða serkennið Føroya, sum hini omanfyrinevndu serkenni verða skipað undir. Skandinavia ímyndar hugtøk sum javnrættindi, modernitet, rættvísi, umhvørvistilvitan, álit, reinlyndi, dugnaskap, støðufesti, framkomni/hámenning [sophistication], gløggskygni og siðiligheit. Tá ið eitt land verður uppfatað sum skandinaviskt, verða hesi hugtøk beinleiðis tengd at landinum. Eydnast tað at menna eina ímynd av Føroyum sum skandinavisk tjóð, er lítil ivi um, at okkara málbólkar av sær sjálvum eisini fara at knýta Føroyar saman við serkennum nummar 2, 4 og 5. Seta vit ikki Føroyar í samband við virðismikla skandinaviska brandið, verður uppgávan at menna eina altjóða ímynd av Føroyum nærum ómøgulig. Sum støðan er í dag, eru Føroyar ókendar úti í heimi. Harafturímóti er vangamyndin av Skandinavia greið í hugaheiminum hjá øllum teimum málbólkum, sum vit kundu hugsað okkum at rokkið. Okkara uppgáva er tí at seta Føroyar í samband við hesa skandinavisku vangamynd. Tá ið fólk fáa kunnleika til og uppliva Føroyar, skulu tey kenna seg líka ovfarin og spent, sum tá ið yngsta systurin, í fyrstu søguni um Narnia eftir C. S. Lewis, í tí stóra húsinum hjá gamla granskaranum, brádliga finnur rúmið við klædnaskápinum og øllum tess loynidómum. Føroyar skulu avdúkast sum tað dulda kamarið í skandinaviska húsinum. Tað er av sonnum ein spennandi dreymur at finna útav, at viðurkenda skandinaviska húsið hevur eitt evarska lítið eyka kamar, ið rúmar Føroyum. Okkara uppgáva er tí at fáa fólk at droyma henda dreymin og síðani prógva, at dreymurin er veruleiki. Summi vilja vera við, at vit ikki taka okkara mentanarliga, geografiska og søguliga arv í álvara, um vit "branda" Føroyar sum "eitt annað skandinaviskt land". Vit mugu tó byrja við støði í onkrum, sum er einfalt, um vit vilja røkka málinum um eina ríka og sterka tjóðarímynd. Eyðkennið hjá vørumerkjum er, at tey eru greið og einføld. Boðskapurin um vørumerki má verða klokkuklárur, fyri yvirhøvur at treingja ígjøgnum líkasæluna og tað kaos, sum valdar, bæði á marknaðinum og í miðlunum. Í ártíggju hevur marknaðarføringin av einum vørumerki givið kundanum bert eittans "lyfti". 14 Tó er øðrvísi við marknaðarføringini av londum. Eg havi leingi havt ta fatan, at fyri lond er tað júst øvugt, og tað er orsøkin til, at vanligar mannagongdir í sambandi við marknaðarføring ikki kunnu nýtast, tá tað snýr seg um tjóðarbranding. Royndir og vísindaligar kanningar benda á, at eyðkenni sum fjølbroytni og kompleksitetur eru sera virðismikil fyri eitt tjóðarbrand. Orsøkin er, at eitt tjóðarbrand skal fevna um tað vinnuliga, mentanarliga og politiska fjølbroytni, ið eyðkennir eina tjóð. Tað er trupult at ímynda sær, at ein tjóð kann geva bert eittans lyfti um seg sjálvan, sum er galdandi fyri allar geirar í samfelagnum. Fólk uttan úr heimi: ferðafólk, íleggjarar, handilsfólk, útlendskir samstarvsfelagar, keyparar av útflutningsvørum og tænastum, tilflytarar og luttakarar í mentanarligum samstarvi mugu kunna finna eitt lyfti, sum endurspeglar teirra uppliving og tilknýtið til Føroyar, óansað teirra egnu mentanarligu og vinnuligu áhugamál. Tað er púrasta burtur við at hugsa sær, at eitt einkult serkenni, skal kunna umboða alt tað, sum landið hevur at bjóða, og sum ymisku kundarnir hjá landinum tørva. Tað tekur tíð at menna eina fatan av einum landi, sum er merkt av fjølbroytni, og sum samstundis er fullfíggjað. Okkara málbólkur má hava viljan til at læra um landið. Læring fer ikki fram á passivan hátt við vanligari marknaðarførslu. Tann vitjandi, íleggjarin ella keyparin, má tíma at læra um landið fyri at fáa eina fullfíggjaða fatan av staðnum. Í eini roynd at loysa hesa tvístøðu ímillum tað einfalda og tað fjølbroytta, skeyt eg upp, at tjóðarbrandið skuldi verða ein viti, sum skuldi vísa vegin. Eitt brand kann lýsast, sum eitt tekin um virði og góðsku. Men, tú kanst ikki pakka alt inn í eitt einstakt slagorð. Vit mugu hava vísdóm til at skilja og tolið til at góðtaka, at hetta tekini ikki gevur meining í hugaheiminum hjá brúkaranum, fyrr enn ein tíð er farin. Føroyska ímyndin skal støðugt gerast meira meiningsfull og fullfíggjað. Ókend lond, sum vilja hava eina altjóða vangamynd, byrja oftani við at markera seg á henda hátt: Tað er tann hvassasti parturin av teirra ímynd, sum ger tað møguligt at treingja ígjøgnum tilvitskuna hjá brúkaranum, og sum kann seta tey á listan yvir lond, sum brúkarin veit um. Hesi lond, sum hava nýtt eitt tilvitað einfaltgjørt vørulyfti til at grundfesta seg í hugaheiminum hjá brúkaranum, kunnu síðani stigvíst eykað um innihaldið í samskiftinum við málbólkin. Ein tílík tilgongd eigur tó bert at verða brúkt í eitt avmarkað tíðarskeið, so at Føroyar treingja ígjøgnum til líkasæl ella óvitandi fólk. Eitt brand skal verða sum ein spjótsoddur, ið treingir ígjøgnum avmarkaða áhugan, fólk hava fyri øðrum londum. Tá tað er hent, skal marknaðarførslan og sølan leggja dent á at hava eitt veruligt samskifti við málbólkin. Øll marknaðarførsla skal eggja til samskifti við málbólkin, og einvegis samskifti má býtast um við ein dialog við málbólkin. Fortreytin fyri dialogi er, at tú fyrst birtir áhugan fyri hesum dialogi. Føroyar hava ein fyrimun, og hann er, at tað ikki er neyðugt at byggja upp eitt brand burtur úr ongum. Skandinavia er longu eitt hugtak í hugaheiminum hjá fólki kring knøttin. Føroyar skulu bara læra seg at brúka tað. Um tjóðarbrandingin byrjar við, at Føroyar eru ein "newly discovered Scandinavian nation", er hetta eitt sterkt og jaligt útgangsstøði at byggja víðari á. Við tíðini kann hetta mennast framhaldandi til at fevna um eina ímynd, sum er meira serlig fyri Føroyar. 15 Um týdningin av "Consumer Touch Points" Hvørki Føroyar ella nakað annað land kann tosa seg fram til eitt sterkt og jaligt umdømi úti í heimi. Ístaðin fyri at spyrja: "hvat kunnu vit gera, fyri at gera Føroyar kendar?", er einasti hóskandi spurningur - í hesi verkætlanini - at spyrja: " hvat kunnu vit gera, fyri at gera Føroyar meira týdningarmiklar fyri onnur"? Okkum tørvar at fokusera á tað, sum Føroyar hava at bjóða fólki í øðrum londum, fyri at vinna teirra virðing og helst eisini teirra beinleiðis bíleggingar. Einans tað, sum fyri brúkaran umboðar eitt virði og góðsku í heimsklassa, kann geva Føroyum eitt betri og týdningarmiklari umdømi; og hetta kann vera við til at lata upp samskiftismøguleikar, har veruligu virðini í landinum koma út til heimin rundan um okkum. Tað er oftast ígjøgnum vinnuligt, mentanarligt, og politiskt samstarv, at lond knýta sambond: t.d. við sølu av vørum og tænastum, ferðamálum, og møguleikum fyri íløgum ella við tilboðum um mentan, ítrótt, og undirvísing ella annað, sum tey kunnu njóta; ella við at knýta virðismikil politisk sambond, sum hava ávirkan á alt fólkið í landinum, t.d. sameining í krígstíð, hjálparskipanir o.s.fr. Ferðavinna: Føroya besta vápn í stríðnum fyri einum kappingarsamleika Næsta stigið í strategisku tilgongdini er at hyggja at tí tilfeingi, sum Føroyar hava at bjóða innan handil, mentan, politikk og útbúgving, og síðani at peika á tað tilfeingið, har vit longu nú kunnu - ella fara at kunna bjóða: "vørur" við góðsku í heimsklassa. Hvat gera føroyingar? hvat hava føroyingar? ella hvat framleiða føroyingar, sum veruliga kundi verið eitt upprunakent og lokkandi grundarlag undir einum munagóðum og veruligum samskifti í okkara viðurskiftum við fólk úr øðrum londum? Eftir mínum tykki, er svarið eyðsæð fyri tann, sum vitjar Føroyar fyrstu ferð. Í teirri løtu ferðafólk lenda í Vágum, og til tey trína inn um dyrnar á hotellinum í Tórshavn - og leingi eftir hetta - gerast tey málleys, tí tey eru so bergtikin av stórslignu náttúruni í Føroyum. Føroyingar sjálvir eru somikið vanir við hetta umhvørvið, at tað til tíðir er neyðugt hjá teimum at verða mintir á, at Føroyar - uttan iva eru eitt av heimsins mest framúrskarandi og vakrastu plássum. Við tí nátturu- og mentanarliga tilfeingi, sum Føroyar ráða yvir, hevur ferðavinnan ongan álvarsaman kappingarneyta. Nátturan er gimsteinurin í føroysku krúnuni, og náttúran er eisini tann mest sølubara vøran og tað, sum kann verða útgangsstøði fyri umdømi og eini altjóða vangamynd av Føroyum. Spurningurin um fíggjarliga virðið av ferðavinnuni verður ikki viðgjørdur í hesi frágreiðingini. Men vit kunnu bert staðfesta, at burðardygg ferðavinna víðkar um inntøkugrundarlagið hjá einum landi. Av øðrum fyrimunum, sum koma føroyingum til góðar kunnu nevnast: útbúgving innan nýggjar vinnugreinar, menning av undirstøðukervi, frítíðar- og mentanar hentleikar, arbeiðsmøguleikar innan nýggjar vinnugreinar, alt frá verksligum handaligum arbeiðið fyri skúlanæmingar til altjóða royndir fyri høgt útbúgvið fólk, og at enda er tað eisini ein møguleiki fyri menning - bæði fyri íverksetarar innan ferðavinnu og í øðrum hjávinnum til ferðavinnuna. 16 Mítt tilmæli í hesi frágreiðing er, at útgangsstøðið til at menna ein føroyskan kappingarsamleika verður at menna ferðavinnuna. Týdningarmikið er at gera heilt greitt, at eg mæli ikki til, at framtíðar møguleikar og fíggjarliga grundarlagið undir Føroyum skulu byggja á menning av ferðavinnu. Ein tílík niðurstøða má byggja á neyvari kanningar og útrokningar. Mítt tilmæli er, at landsstýrið setir í verk eina umfatandi langtíðarætlan fyri menning av ferðavinnuni, sum millum annað kann vísa á møguleikar fyri íløgum og møguligum vinningi av íløgunum - bæði yvir styttri og longri tíðarskeið. Tað er eingin ivi um, at íløgur í marknaðarførslu og menning av ferðavinnu eru ein sera lønsom íløga í eina altjóða vangamynd av Føroyum. Um rætt verður farið fram, eru sannlíkindi fyri, at tað verður ein lønsom íløga yvir longri tíðarskeið. Miðlarnir eru ein kostnaðarmikil partur av eini samskiftisætlan. Tá peningaliga tilfeingið er avmarkað, skal ein ikki gera eina lýsingarherferð í júst somu miðlum, sum peningasterku kappingarneytarnir nýta. Her eigur heldur at verða farið fram á annan hátt, t.d. við at gera tær neyðugu kanningarnar av málbólkinum, hansara brúkaravanum, og finna fram til, hvar kappingin frá øðrum londum ikki er so hørð, og hvar tað er sannlíkt, at ein boðskapur um Føroyar gerst sjónligur. Tað hevur stóran týdning, at gera eina miðlaætlan, sum vísir á, hvussu vit kunnu fáa regluliga umrøðu í útlendsku miðlunum. Við teimum røttu hugskotunum kann ein vinna á sínum kappingarneytum fyri lítlan pening. Eitt gott dømi er lýsingaherferðin og starvslýsingin "The Best Job in the World", sum Ferðaráðið á oynni Queensland setti í verk til tess at finna rætta persónin til eitt starv sum " island caretaker" á oynni. Viðkomandi, sum fekk starvið, skuldi sum so einki gera uttan at búgva ókeypis í flottum húsum á oynni við góðari løn. Queensland fekk sera nógva umrøðu í sambandi við átakið, og er tað eitt dømi um eina symbolska atgerð, sum gav sera nógv av sær víða um í heiminum. Tað er møguligt at gera eina ætlan fyri tílíkar symbolskar atgerðir: 1. Ein einsamøll symbolsk atgerð fer neyvan at hava nakra varðandi ávirkan: loysnin er at fremja fleiri symbolskar atgerðir í fleiri ymiskum vinnugeirum til tess at byggja eitt fjølbroytt og trúverdugt tjóðarbrand. 2. Eitt symbolskt átak má ikki vera uttan veruligt innihald - talan má verða um samskifti og ein boðskap, sum sipar til eitthvørt í veruleikanum. Einhvør symbolsk gerð skal kunna standa seg ímóti tómum retorikki - sjálvt tá hon verður tikin úr einum samanhangi og eftirkannað, (soleiðis sum viðmerkjarar í einum sunnum fólkaræði gera). 3. Symbolsku átøkini skulu fremjast yvir fleiri ár. At byggja eitt umdømi í okkara modernaðu skundmiklu verð, er, sum at royna at fylla eitt baðikar, ið ongan propp hevur: so skjótt sum eitt symbolskt átak er útint, kámast minnið um tað burtur, og um ikki hendan symbolska gerðin verður avloyst av eini aðrari, sum er líka so eyðkend og ber greiðan vitnisburð um tað landið, sum hevur framleitt hana, vil umdømið standa í stað ella fána burtur - og baðikarið verður ongantíð fult. Omanfyrinevndu átøk og atgerðir krevja karmar, sum kunnu tryggja samskipan og menning. 17 Vanligar lýsingaherferðir og vanlig marknaðarførsluátøk hava framvegis stóran týdning fyri ferðavinnuna, og skulu eisini stuðla upp undir tey symbolsku átøkini. Harafturat skulu tær vísa á og vekja áhuga fyri Føroyum. Størsta avbjóðingin í ferðavinnumarknaðarføring er at skilja seg burtur úr mongdini. Í hesum sambandi mugu nakrar djarvar avgerðir takast. Eingin lýsingafyritøka skal fáa arbeiðið at marknaðarføra Føroyar sum ferðaland, bert tí hon hevur drúgvar royndir á økinum. Heldur eiga vit at velja eina fyritøku, sum er í heimsklassa og kann vísa á kreativar loysnir. Lýsingarfyritøkan eigur at fáa fríar teymar til at loysa uppgávuna á kreativan hátt og fáa greið boð um, at talan ikki skal vera um vanliga ferðavinnumarknaðarføring. Júst somu leiðreglur eiga at verða galdandi, tá myndatilfar til marknaðarførsluátøk skulu gerast: størsta avbjóðingin er at velja besta og mest kreativa myndafólkið, sum ikki arbeiðir eftir einum siðbundnum leisti til uppgávuna. Heldur ikki hesaferð er rætt at velja tann, sum hevur flest royndir innan ferðavinnu ella landslagsmyndir. Her eigur valið at falla á ein persón, sum hevur ein serligan stíl, sum brýtur frá vanligari siðbundnari ferðavinnumarknaðarførslu. Tað er aftur avgerandi, at góðskan er í heimsklassa. Myndir í heimsklassa eru kostnaðarmiklar, men raka eisini sera beint. Marknaðarførsla í heimsklassa kann bara fremjast av førandi fyritøkum á økinum. Alt annað vil geva fatan av, at Føroyar eru eitt annanfloks ferðamál. Brúkarin og serliga brúkarar á bretska, danska og írska marknaðinum eru serliga kritiskir, og kappingin er serstakliga hørð. Fígging til at keypa bestu marknaðarførslu má fáast til vega. Hóast eg havi víst mest til marknaðarførslu í prentaðum miðlum, er eingin loyna, at tann mest effektiva marknaðarførslan eru sjónvarp og biografur. Filmsupptøkur í landinum eru meira verdar enn 1000 sjónvarpslýsingar og vísa seg ofta at verða ein inntøkukelda heldur enn ein útreiðsla. Tað krevst tó sera nógv fyrireiking at menna eitt land til filmsland, og royndirnar hjá flestu londum eru miseydnaðar, (síðsta dømið er filmurin Australia). Harafturímóti er vinningurin, tá tað eydnast - sum við t.d. Lord of the Rings vísti seg at verða fyri Nýsæland - so mikið stórur, at tað sanniliga er eina roynd vert at seta á stovn eina filmsskrivstovu og áhaldandi at leita eftir location møguleikum. Eg fari at lata serfrøðingarnar í ferðavinnu arbeiða við eini ferðavinnustrategi. Eg havi kortini hug at gera nakrar viðmerkingar í hesum sambandi. Fyrst og fremst er tað umráðandi, at ferðavinnan byggir á burðardygt grundarlag og tekur hædd fyri náttúru og mentan. Talan verður ikki um hópferðavinnu í Føroyum; veðurlagið hóskar ikki til tað, samferðslukervið hóskar heldur ikki, umhvørvið tolir tað ikki, og fólkið hevði ivaleyst gjørt mótstøðu. Føroyar hava heilt einfalt ikki neyðuga tilfeingið. Hinvegin hava Føroyar nógv áhugaverd tilboð innan nisjuferðavinnu. Hóast tey ikki eru nógv í tali, eru nógv dømi um tilboð við góðum lønsemi. Hetta eru tilboð til vælhavandi ferðafólk og nátturufjepparar, sum ofta eru á ferð og leita eftir serligum avbjóðingum t.d. at hyggja eftir fugli og hvali, at klintra í fjøllunum, fiska o.s.fr. 18 Av tí at veðurlagið í Føroyum er kalt, fer tíðarskeiðið í árinum fyri frítíðarferðavinnu altíð at vera stutt. Meginreglan innan ferðavinnu er, at um ferðafólk ikki koma til at uppliva sól og summar, mugu tey fáa aðrar góðar orsøkir til at koma. Eitt dømi er at menna mentanarferðavinnuna: Tónleikafestivalar, listaframsýningar, upplestur av bókmentum, konsertir o.a. Føroyar hava nógv at bjóða, sjálvt um stór menning á hesum øki má fara fram komandi árini. Til at eggja ferðafólki at koma til Føroyar og fyri at fáa tey at steðga longri, tá tey eru komin til Føroya, mugu Føroyar hava eina ørgrynnu av mentanartilboðum Tað er eyðsæð, at Føroyar hava fyrimunir sum ráðstevnuland, og innan skeiðsvirksemi, fundir, topfundir, og innan onnur øki, sum ikki eru beinleiðis knýtt at frítíð. Vitjandi innan hesi øki eru serliga áhugaverd, tí tey peningaliga leggja meira eftir seg enn frítíðarferðafólk. Hesi vitjandi vilja hava gistingarmøguleikar á høgum støði, og ferðast ofta í bólkum, vitja alt árið, skikka sær væl, og koma ofta aftur saman við familju. Um tey eru vorðin serliga hugtikin av landinum, koma tey ofta aftur sum íleggjarar. Orsakað av vantandi fígging og heimsumfatandi stagnatión valdar kaos innan ráðstevnu- og fundarvinnuna. Kanningar, sum altjóða felagsskapurin fyri ráðstevnulond hevur gjørt, vísa, at sjálvt vinnukundar, sum hava tøkan pening til ráðstevnur uttanlands, velja at sita heima. Orsøkin er, at tey halda tað verða skeivt tekin at senda út í hesum døgum. Hetta er ein gyltur møguleiki hjá Føroyum at staðseta seg á altjóða marknaðinum, sum eitt seriøst, meiri fruktagott og friðarligt stað at halda ráðstevnur og altjóða fundir v.m. Tað er í roynd og veru kanska fyrstu ferð í nýggjari tíð, at tað er ein fyrimunur ikki at hava fantastiska lekrar tropiskar baðistrendur. Eg havi veitt fleiri londum ráðgeving í sambandi við ætlanir um at menna møguleikar fyri mentanar- og vinnuferðavinnu. Teirra avbjóðing verður at fíggja og byggja eitt stað til júst hetta endamálið. Føroyar hava longu eitt stað til endamálið: Norðurlandahúsið er serstakliga hugtakandi og væl egnað sum karmur um ráðstevnu- og fundarvinnu. Norðurlandahúsið kundi t.d. við stoltleika verið karmur um næsta NATO topfundin. Møguleikarnir fyri at menna uppaftur fleiri serstøk tilboð til tann vitjandi eru óavmarkaðir. Eg havi áður undirstrikað, at tað er av stórum týdningi, at áhaldandi menning innan hetta og onnur øki fer fram. Tann eldhugur, hugflog og ídni, sum eg havi upplivað í samstarvi við umboð fyri føroyska vinnu, mentan og føroyska samfelagið er fyri mær eitt greitt tekin um, at bæði vilji og evni til at menna kreativar loysnir er til staðar í Føroyum. Uppgávan nú er tí at tryggja, at tey røttu fólkini hittast á røttum staði, til rætta tíð og við tí røttu uppgávuni. Eg mæli til at seta á stovn eitt Ferðavinnu Forum, har økisleiðarar fáa høvið at hitta hvør annan og umboð og veitarar innan ferðavinnuna sum heild, samstundis sum teir eisini fáa møguleikan at samstarva við umboð innan onnur øki, so sum mentan, ítrótt, lokala og almenna umsiting. Endamálið við einum tílíkum fora skal vera at hittast og kjakast um møguleikar, royndir og at menna nýggj felags átøk. Sum fyrr nevnt, er tørvur á at gera eina strategi fyri menning av ferðavinnu soleiðis, at Føroyar fáa eitt útboð av ferðavinnutilboðum á altjóða støði, og sum eru av so høgari góðsku, at tað kann 19 marknaðarførast á altjóða marknaðum. Sjálvt um eg ikki vil mæla til ítøkilig átøk í hesum sambandi, má eg undirstrika, at eitt hotell á serliga høgum støði, hevði gjørt útlitini til menning í ferðavinnuna í Føroyum munandi bjartari. Eftirsum menning neyvan er sannlík uttan so, at flogvøllurin og ferðasambandið verður betri, er tað í tøkum tíma, at støða verður tikin til, hvørjar íløgur eru neyðugar at gera. Ein ferðavinnustrategi hevði kunnað víst á, hvørjar íløgur og møguligur vinningur av ferðavinnuni, vit kundu fingið. Týdningurin av útbúgving Eins væl egnaðar Føroyar eru sum ferðamál í vinnuhøpi, eins væl kunnu Føroyar gerast eitt nátturligt stað hjá teimum, sum ynskja at nema sær útbúgving. Treytin er tó, at neyðuga menningin av undirvísingarkervinum verður framd. Føroyar eru áhugaverdar hjá fólki, sum leita eftir útbúgvingarmøguleikum uttanlands, tí tit hava friðin, samljóðið við náttúruna, tað eksotiska, og tað áhugaverda sambandið við Skandinavia. Sjálvsagt er tað treytað av, at góðskan á frálæruni er á nóg høgum støði, og at útboðið av lærugreinum er nøktandi. Ein íløga í menning av útbúgvingarkervinum kann hava eins nógvar fyrimunir, og ein íløga í menning av ferðavinnuni - bæði fyri føroyska fólkið og tey lesandi, sum vitja. Miðvíst arbeiði kann draga júst tey lesandi, sum føroyingar vilja hava henda vegin. Útboðið av tilboðum og tænastum, má taka støði í Føroyum og tí servitan, sum finst her. Føroyingar kunnu bjóða hægri lesnað innan nógv ymisk øki t.d. ferðavinnu, veðurlagsvísindi, lívfrøði, jarðfrøði, fuglafrøði, havfrøði, heimspeki, bókmentir, søgu, skipsbyggilist, búskap, stjórnmálafrøði, sjófartssøgu, altjóðaviðurskifti, veðurfrøði, tónleik, jarðfrøði í miðøldini o.s.fr. Nation Brands Index kanningin, sum eg standi fyri, hevur tey síðstu fimm árini heilt greitt víst, at um fólk hava hug at fara undir hægri lesnað í einum landi, virða tey hetta landið. Lond, sum verða vird fyri teirra útboð av hægri útbúgvingum, verða hildin at vera meira framkomin, vælhavandi, í javnvág, hava eina ríka mentan, størri sjálvvirði og at hava ein virknan leiklut í altjóðasamfelagnum. Langt aftur í tíðina hava føroyingar nomið sær útbúgving. Nú eiga Føroyar at arbeiða skjótt fyri at fáa kjølfesti og altjóða umdømi, sum eitt land at nema sær útbúgving í og eitt land at granska í. Ein tílík íløga lønar seg aftur fleiri ferðir í eini sterkari altjóða vangamynd, fremmandum valuta, fólki, sum hava hug at vitja í Føroyum, øktum sjálvsvirði, møguleikum fyri øktum virksemi og møguleikum fyri, at føroyingar sjálvir velja at støðast longri í egnum landi og at venda heimaftur fyrr, um so er, at teir velja at fara av landinum í eina tíð. Útflutningsframi Tað er týdningarmikið, at ferðavinna, útflutningur, beinleiðis íløgur úr útlandinum (foreign direct investment ella FDI) umframt útvegan og menning innan t.d. útbúgving eru væl samskipað og fylgja somu ætlanum í Føroyum. Eitthvørt átak innan ferðavinnu eigur eisini at stuðla og stimbra 20 útflutningsframa, íløguframa og draga næmingar, soleiðis, at eitt sterkt hugasambamd verður skapt millum ímyndir og virði. Skúladømið í hesum sambandi er Nýsæland, ið gjørdi eitt ferðavinnuátak við hugtakinum "New Zealand, 100% Pure" (Nýsæland, 100% reint). Hetta átakið stuðlaði beinleiðis útflutninginum av kiwi og aðrari frukt, víni, lambskjøti, smøri og eisini aðrari feskari vøru vegna einfalda skilvísinum, at um landið var 100% reint, hevði vøran hagani eisini hendan reinleika. Tað kundi eisini havt stórt virði fyri Føroyar at ment eina upprunalandsmerking (country of origin mark stytt COO), ið virkar tvørtur um fleiri geirar av útflutningsbúskapinum. Serliga tí, at tað eru lutfalsliga fáir føroyskir framleiðarar við neyðuga tilfeinginum og fíggjarorkuni til sjálvir at menna altjóða marknaðarføring og uppbyggja eitt vørumerki. Í samstarvi kundu teir kanska gjørt vart við seg. Dømi um eina væleydnaða branding-tilgongd innan ávísr geirar, er marknaðarføringin av vørumerkjunum "Outspan" og "Cape," í Suðurafrika. Ein slík tilgongd kann skapa ein stórvirkisfyrimun og harvið munadygga útflutningsbranding fyri tey, ið annars eru ov lítil til einsamøll at gera nakað við hetta. Høvuðsavbjóðingin í hesum sambandi er at seta í verk góðskustýring fyri nógvar ymiskar útflytarar, stórar og smáar, so at vørumerkið, sum frá líður, kann vaksa. Ein annar torførur trupulleiki er at skapa eitt tjóðarútflutningsmerki, ið er nóg breitt til at stuðla høvuðsútflutninginum og tænastugeirunum uttan at vera í stríð við ímyndirnar, (til dømis er 100% reint eitt fínt átak til frama fyri smør og vín, men ikki so viðkomandi fyri eitt felag, ið framleiðir telduspøl ella skógvar). Samstundis má eisini sleppast undan einum útvatnaðaum tjóðarmerki, ið ikki hevur nakra ávirkan á marknaðin, tí tað nærum er einkisigandi fyri brúkaran. Merkið, ið vit velja, má vera rímiliga framtíðartryggjað, tí føroyski búskapurin eigur, sum frá líður, at víðka seg munandi innan tænastuveitingar og framleiðslu. Vit mugu eisini vera vís í, at merkið gevur fyrimunir til so stórar partar sum gjørligt, og so leingi sum møguligt. Aðaltátturin í slíkum tiltøkum er framhald, tí upprunalandsmerkið kann fáa størri týdning so hvørt, sum tað skapar virði: tað er vanliga nógv betri at halda seg til eitt hálvvánaligt upprunalandsmerki í áratíggju heldur enn at koma við einum nýggjum framúrskarandi merki annað- ella triðja hvørt ár. Til seinast er útflutnings marknaðarføring munabetri, um hon er stýrd og stimbrað av eftirspurningi frá endabrúkaranum heldur enn at verða "skumpa" fram gjøgnum søluliðini. Við at samantvinna ferðavinnu- og útflutningframa fæst mest fyri pengarnar, tá vit vilja skapa ein serligan tokka hjá kundanum til vørur úr ávísari tjóð: tað merkir, at ferðavinnan, iløguframastovnar, og útflutningsgeirin marknaðarføra og brúka pening saman, og siga somu tjóðarsøgu heldur enn at nýta pening mótvegis hvør øðrum. Val av marknað Eg havi áður lagt stóran dent á týdningin av at fokusera upp á eitt ávíst tal av málbólkum, ið eru lættir at handfara - í hvussu er í byrjanini av føroysku KS verkætlanini. Hetta er eins týdningarmikið fyri ferðavinnumenning, útbúgving, mentan, útflutningi og útvegan av fólki við serligum førleikum. Við 21 avmarkaðum tilfeingi og avmarkaðari burðarorku, er helst talan um í mesta lagi 3 ella 4 lyklamarknaðir til meginpartin av virkseminum. Danmark verður heilt víst ein av hesum marknaðum, partvís tí at Danmark longu er ein búgvin marknaður fyri Føroyar, og tað hevði verið ómøguligt at rættvísgjørt eina avgerð um at sleppa hesum marknaði nú. Sambondini eru har, handilsmynstrini og handilsvanarnir eru har, har er eitt stórt tal av føroyingum við stórari ávirkan, ið vit kunnu brúka, og har er eisini ein rímiliga stór vitan um Føroyar. Men á enskum finst eitt orðafelli, ið sigur "familiarity breeds contempt", og tað føroyska brandið í Danmark er langt frá fyrimyndarligt til føroysku ætlanirnar. Hetta er tíverri tann afturvendandi trupulleikin hjá sjálvstýrandi londum og økjum: tað er ógvuliga trupult hjá teimum at slíta seg leysan frá tí eitt sindur niðursetandi hugburði, ið "valdsharrar" hava. Ofta er einasti mátin at broyta teirra hugburð við at byggja upp eitt sterkari umdømi beinleiðis hjá íbúgvunum í einum triðja landi, ið "valdsríkið" sjálvt sær upp til og hámetir. Eg havi ført fram, at hendan mekanisma var einasti mátin, ið kundi nýtast til at læra Stórabretland at hava virðing fyri Írlandi: bretar vóru vandir við í øldir at hyggja niður á Írland sum eitt hjáland og byrjaðu ikki at síggja Írland við øðrum eygum, fyrr enn teir løgdu til merkis, at Írland fekk virðing úr USA og londum á fastlandinum í Evropu. Tí kunnu vit siga, at um Føroyar t.d. fær eina sterka og jaliga ímynd millum bretsk vitjandi, íleggjarar og viðmerkjarar, hevði hetta helst fingið danir at endurskoða sín hugburð mótvegis Føroyum í nógv størri mun, enn nøkur beinleiðis branding ella endurbranding í Danmark hevði kunnað gjørt Stórabretland er eitt upplagt kjarnuøki til marknaðarføring av Føroyum. Tað er nærhendis og hevur nógvar og ríkar íbúgvar - íbúgvar, ið leita eftir nýggjum og óvanligum ferðamálum í løtuni, ið ikki eru ov langt burtur. Sum kanningarúrslitini vísa, hevur landið eitt sindur av grundleggjandi vitan um Føroyar, ið er ein stórur fyrimunur. Eisini eru stórir bólkar av ferðafólki við seráhuga, sum hóska væl til tey frítíðartilboðini, ið vit leggja ætlanir um í Føroyum. Meðan hópmarknaðurin av ferðandi úr Bretlandi vanliga dáma betur ferðamál við heitum veðri, eru tey eldru, ríkaru, mentanar- og seráhugaferðafólkini sjónliga áhugað í ferðamálum við tempereraðum veðurlagi. Hetta er eisini tann málbólkurin, ið vit helst vilja draga hendanvegin. Sum eg havi nevnt, er Írland vert at umhugsa í álvara. Hetta er bert grundað á høgu tilvitskuna um Føroyar, ið kundi verið ein munandi fyrimunur. Tað verður tó neyðugt við neyvari viðgerð og kanska eisini váttan við útdýpandi kanningararbeiði. Tá umræður at velja fleiri kjarnumarknaðir, er vert at umhugsa tað, ið eg kalli eina "downhill first" (í undanbrekku fyrst) ætlan. Tað er eingin ivi um, at tað er ein stór og framsøkin ætlan at velja at marknaðarføra Føroyar í Bretlandi: at fáa bretskar brúkarar og ferðafólk áhugað í enn einum ferðamáli og enn einum útvegara av útlendskum vørum er ikki nøkur lítil uppgáva. Uppgávan er enntá so stór, at eg loyvi mær at ivast í, hvussu skilagott tað er bert at "stíla høgt" í hesum sambandi, og eg meti tað tí kanska vera skilagott eisini at fara eftir marknaðum, ið krevja heilt mótsattar tilgongdir. Sagt øðrvísi, heldur enn bert at miðja ímóti teimum torførastu, mest ásýniligu og dýrastu marknaðunum, hví ikki heldur leggja eina ætlan, sum fyrstu árini eisini fevnir um nakrar av lættastu og bíligastu marknaðunum? 22 Tað eru fleiri góðar grundgevingar fyri at miðsavna part av okkara marknaðarføringsarbeiði á t.d. Lettland, Slovenia og Turkaland heldur enn Týskland, Svøríki ella USA: 1. Miðlar eru nógv bíligari har. Tað ber til at hava størri og meiri ásýniligari ávirkan fyri nógv minni pening; 2. Fólk eru kanska minni vælútbúgvin og eru heilt víst minni ferðavon enn í ríkari londum, og tað er tí meiri sannlíkt, at tey gerast hugtikin av virðingini, tí fremmandkenda og av tíðindavirðinum í einum ókendum skandinaviskum ferðamáli; 3. Kappingin er ikki eins hørð har. Okkara ískoyti kann skapa nógv størri áhuga og spenning; 4. Hesi londini hava smærri búskapir, og teirra brúkarar hava lægri keypiorku, men so leingi sum nóg mikið er av tøkum peningi/inntøku til at loyva teimum meiri múgvandi brúkarunum at ferðast í Norðurevropu, átti tað yvirskipaða støðið av ríkidømi ikki at verði ein trupulleiki; 5. Sannlíkt er, at staðbundnu miðlarnir síggja átøkini fyri einum slíkum ferðamáli at vera eina stórhending og kunnu gera nógv av marknaðarføringini fyri okkum (í t.d. London og París er neyðugt at brúka sera nógvan pening uppá PR og lýsingar); Grundleggjandi hugskotið er at byrja heimsumfatandi handil "í undanbrekku" - í støðum, har Føroyar kundu verið kendar sum eitt hágóðskumerki, har tit tí beinanvegin fáa virðing, hámeting og áhuga, og har tit kunnu brúka brandingarvirðið hjá Skandinavia munadyggast - hetta heldur enn at fara "í mótbrekku" til tey støðini, har minst sannlík er, at fólk virða og hámeta eitt tílíkt land. Við at gera soleiðis, kann ferðavinnan uppbyggja eitt sterkt altjóða fótafesti og ein sterkan fíggjarligan grundvøll, áðrenn hon fer eftir teimum ríkari londunum, tá hon veruliga hevur máttin til álopið og sigurin. Fleiri útflutningsvinnur og fyritøkur í Føroyum kunnu taka til sín og tillaga "í undanbrekku fyrst" hugtakið til altjóða víðkan og menning, og hetta kann seinni gerast eitt eyðkenni fyri okkara útflutningstilgongd: At Føroyar eru eitt land, ið heldur enn at gjalda í dýrum dómum tann siðbundna stuðulin til brúkarar í ríkum londum, velur at brúka máttin í alheimsgerðini til egnan fyrimun, og tískil setir inn við virksemi í londum/støðum har, ið mest sannlíkt er at finna vinir. At enda er vert at nevna, at tað fer altíð at vera eitt sindur av ósemju um, hvussu landið skal verða nevnt í altjóða samskifti. Sjálvur haldi eg, at "the Faroes" er eitt heldur óhjálpsamt navn fyri eitt land, sum fólk vita sera lítið um; fyri enskttalandi fólki, ljóðar tað eisini sum "the Pharaohs," ið kann ørkymla. Hinvegin er "the Faroe Islands" nógv meiri hjálpsamt, tí at tað greiðir frá, hvat slag av staði talan er um; og orðið "Islands" er eitt jaligt eyðkenni - í hvussu er í ferðavinnuhøpi. Vissuliga er navnið longri og meira torskilt, og hjá londum, hvørs nøvn eru longri enn eitt orð, er altíð ein vissur ampi um navnið. Tí hava the Netherlands at enda slakað fyri brúkaravalinum og verður nú brandað sum "Holland," og United Kingdom verður vanliga nevnt "Ongland" so at siga næstan allastaðni, hóast tað ikki altíð verður dámt. Á sama hátt verður United States nevnt "Amerika," ið slettis ikki hóvar íbúgvunum í restina av amerikanska meginlandinum. Hóast hesar trupulleikar er tað vert at brúka "the Faroe Islands" - í øllum førum í ferðavinnuhøpi. 23 Ein staðseting fyri Føroyar Tann fyrsta myndin, ið vit gera okkum av einum landi, er ofta tann sannasta og haldbesta, og soleiðis er eisini hjá teimum, ið vitja Føroyar fyrstu ferð og váttar, at tað dýrabarasta og mest hugtakandi tilfeingið er sjálvt landið. Tey vitjandi, ið koma fyrstu ferð ella eru afturvendandi, uppliva sjálvan "kjarnan" av Føroyum, tá tey stíga úr flogfarinum og anda í seg tað frískastu luftina, tey nakrantíð hava andað. Hugmyndin um "frískleika" (freshness) - tað "fríska" ella "feska" er nakað, ið hóskar væl til Føroyar í nógvar mátar. Veðrið er frískt, upplivingin er frísk, hugsunarhátturin - vóna vit - er frískur, framleiðslan er fesk, og ein vitjan í Føroyum er besti mátin at (upp)fríska sinnið. Okkara upprunalandsmerking eigur tí at nýta slagorðið "Fresh from the Faroes" ella "Fresh from the Faroe Islands". Í einari grein í Bradt's Guide to Shangri-La fyrr í ár, legði eg til merkis, at tey uppløgdu støðini at verða nevnd Shangri-La altíð skulu verða goymd burtur onkrastaðni í tí loyndarfulla eystri. Hví ikki í tí glæsiliga norðri ella vestri? Tað fremmanda ella eksotiska er veruliga bert ein staðfesting av landafrøðiligari fjarstøðu og søgnin um, at Shangri-La liggur í eystri, er bert grundað á, at í hugaheiminum hjá evropisku hjálandaharrunum og rannsóknarfólkunum lá tað mest fjarskotna og eksotiska í eystri. Og hesi fólk skaptu og varðveittu søgnina um Shangri-La. Men eftirsum tann týðandi búskaparliga, politiska, mentanarliga og sosiala styrkin tey komandi árini ikki liggur í Evropu, men í India ella Kina, kann tað veruliga eksotiska, veruliga hugfarsliga Shangri-La í okkara modernaðu tíð, eins væl vera Føroyar. Tað er ikki nøkur loyna, at ferðafólkini - og serliga tey múgvandi, fara ikki á ferð bert tí, at eitt ávíst ferðamál sær lokkandi út, men heldur tí, at tey leita eftir Shangri-La: har vóna tey at finna eitthvørt innan í sær sjálvum - ró, hvíld, at fyllast við nýggjari megi, at skapa nýggj minnir ella ein steðg frá øllum tí, tey seta í samband við heim og arbeiði. Higartil hevur vanliga hugmyndin fyri andliga endurføðing verið ein heldur tropisk mynd - heit lond, eysturlendskir átrúnaðir, teilendsk vøddamýking, yoga, meditatión - og nógv heit lond hava notið stóran ágóða av hesi svøvnkendu dreymamynd. Men eg haldi, at tíðin kanska er hin rætta til eina víðfevnda endurtulking av tí "andligu ferðini" - ein frísk og aktiv feria heldur enn ein heit og passiv feria, eitt umhvørvi, ið blæsur burtur tað annars dagliga haftið, heldur enn ein kvalin dvali. Føroyar eiga at standa í fremstu røð at bjóða seg fram sum andlig endurføðing: aldargamli føroyski vísdómurin er vanliga skynsemið hjá bóndanum og fiskimanninum heldur enn læran hjá eysturlendskum vísmonnum; heimspekin er hartvunnin fólkslig vitan um at liva í einum avbjóðandi umhvørvi, at brúka vit og skil mótvegis harðrendu og óútrokniligu náttúruni í útjaðaranum av siðmentanini. Og ístaðin fyri at taka passivt ímóti óbroytiligum heitum døgum og nætrum, eru Føroyar staðið, har tað ber til at uppliva og berjast við tað mest fjølbroytta veðrið nakrastaðni á jørðini. Føroyingar eiga at halda seg frá at brúka orðini "ringt" og "veður" í sama setningi, tá teir greiða útlendingum frá landinum. Tann einfaldi veruleikin er, at Føroyar hava meiri veður enn nakað annað stað á jørðini; sólelskarar fara kortini ikki - sum so - at umhugsa at koma til Føroyar. Tey fólkini, ið 24 koma higar, vænta ikki at sleppa at liggja á strondini. Spenningurin av óendaligum og ríkiligum veðri er veruliga nakað, ið kann draga slík fólk til sín, og tað er neyðugt, at vit ásanna tað. "Frískt" merkir eisini frísk tankagongd, og ein av dragandi eginleikunum hjá Føroyum er júst tað, at Føroyar eru nakað fyri seg, bæði so og so. Fyri at kunna yvirliva og kappast í eini verð við størri og sterkari londum, er tað heilt einfalt neyðugt at hugsa frískari enn nakar annar. Alt, sum Føroyar gera og bjóða teimum vitjandi, eigur at vitna um eina fríska tilgongd og eina fríska áskoðan. Eg plagi at kalla hetta at vera "7° West of Normal" (7 stig vestanfyri tað vanliga) - ikki tilætlað ella týðiliga løgin, men bara eitt sindur á skák frá tí væntaða. Alt hetta gevur meining, tí at tað er ómøguligt at lesa tíðindabløðini nú um dagarnar og ikki koma til ta niðurstøðu, at vit í endanum av hesum ártíggju eru í einum áhugaverdum, týdningarmiklum, kanska avgerðandi tíðarbili í søgu okkara. Tann einfalda trúgvin á búskaparligan vøkstur, umboðað av Washington semjuni (the Washington consensus), hevur givið týðiligan framburð í nógvum geirum í samfelagnum, men sum fólk venjast við fruktirnar av teirra nýggja ríkidømi, byrjar ein saknur av vissuni og ein kensla av vónbrotni at taka yvir. Nógv av teimum, ið hava notið væl av vøkstrinum seinastu árini, sýnast nú at spyrja: "Er tað veruliga vert at ofra so nógva lívsgóðsku fyri verðsligt ríkidømi? ". Tað ber til at merkja ótolni hjá teimum, ið ikki enn hava nátt eina munandi betring í lívskorum og tøkari inntøku. Teirra spurningur er: "Nær fer alt at kennast øðrvísi?". Sjónarmiðið, ið vit ofta hoyra, er, at nógv fólk hava rokkið eina týðiliga og ítøkiliga betring í teirra lívi, men duga onkursvegna ikki at viðurkenna tað. Tey hava ongantíð havt tað betur, men spyrja allíkavæl: "Hvat er tað eg stríðist fyri?". Hesi seinastu árini hava nógvar kanningar víst, at tá vit stremba eftir ríkidømi og náa tað, gevur tað eitt endamál og enntá gleði, men bert til eitt vist. Tá vit fara upp um eina ávísa inntøku, javnast gleðin, heilsan, livialdurin og útinningin. Strembanin, ofrini og æviga tráanin eftir einum kámum og ógreiðum máli, ið altíð flytur seg longri og longri burtur, skuggar at enda fyri gleðini og nøgdseminum við tí, vit hava rokkið. Sum Edward Abbey segði á sinni, so arbeiða krabbameinskyknur við at vaksa bert fyri vakstrarinnar skuld. At vaksa bert fyri at vaksa er púrasta ónýtiligt og ófullfíggjað sum grundarlag fyri at skapa sosialan samanhang, felags mál, framgongd og meining í lívinum. Tann heimsumfatandi fíggjar- og búskaparkreppan, sum nú herjar, hevur framhevjað tað grundleggjandi virðið í hesum spurningi - og undirstrikað tann grundleggjandi týdningin av teimum tvístøðum, ið so nógv fólk berjast við nú á døgum. Speisemið í øllum hesum er, at nógv av teimum virðunum, ið so nógv lond eru í holt við at tveita burtur, tí tey sýnast óviðkomandi í strembanini eftir nútíðargerð og vøkstri, eru júst tey virðini, ið "tann ríki heimurin" endiliga er farin at virðismeta hægst: virðingin fyri og nærleikin við siðbundnari mentan og siðbundnum virðum; virðingin fyri og nærleikin við náttúru; sterkir familju- og sosialir samanhangir; ein verulig kensla av tí skaldsliga í dagliga lívinum; virðing fyri mentan og læru. Sum nógvir granskarar nú eru byrjaðir at viðurkenna og prógva, er grundleggjandi kravið fyri einum glaðum og sunnum samfelagi ikki ríkidømi, men javnaður: Eg havi ikki sæð tølini, men vænti, at Føroyar heilt víst má vera eitt av javnastu samfeløgunum í heiminum. 25 Kann eitt land hava burðardyggan vøkstur, samstundis sum tað minkar um sítt CO2-útlát og ikki skaðar sítt umhvørvi? Kann ein mentan fylgja kapitalismuni uttan at missa moralsku kumpassina? Kann eitt samfelag fáa ágóðan av tilflyting uttan at missa sín serstaka samleika? Kann tøkni og skaldskapur, list og vísindi vera til saman og enntá arbeiða saman í sama samfelagi? Kann sosialt rættvísi og javnaður vaksa enn skjótari enn búskapurin? Kann eitt ríkt samfelag nøkta andaliga eins væl og likamliga tørvin hjá sínum fólki? Kann eitt fólkaslag taka við fyrimununum av moderniteti uttan at ofra tað virðismikla úr fortíðini? Í stuttum, kann eitt land flyta seg frameftir uttan at skula lata síni virði liggja eftir? Hetta eru megintvístøðurnar í modernitetinum, og føroyski livihátturin - við virðunum rótfest í virðing fyri fortíðini, virðing fyri náttúru, virðing fyri hvørjum øðrum og sjálvsvirðing - hevur í sær evnini at fáa greiði á nógvum teirra. Eitt sindur um umhvørvið Meðan tjóðarímyndir kanska ikki broytast so nógv, sum árini ganga, broytast ynskini og virðini hjá brúkaranum, og Føroyar mugu fylgja við "marknaðinum," eins væl og at fylgja við síni egnu ímynd fyri at tryggja okkum, at virðini, ið verða sett í samband við Føroyar, enn eru viðkomandi fyri okkara høvuðsmarknaðir kring heimin. Tjóðarímyndir broytast spakuliga, tí fólk brúka so lítla tíð at hugsa um onnur lond. Men hinvegin hugsa fólk hvønn dag um stórmál sum búskaparskrædl, veðurlagsbroytingar, yvirgang, fátækradømi, kríggj og sjúku, átrúnað, oljuprísir og annað, ið er í fjølmiðlunum; almannahugsanin um hesi evni broytist skjótt og lutfalsliga ofta. Í Nation Brands Index, eru trý øki innan umdømi vorðin avgerandi seinastu árini, um vit meta út frá vangamyndini hjá londum, ið flest fólk hávirða. 1. Fatanin av umhvørvisliga trúvirðinum/umdøminum [credentials] hjá einum landi. Hetta verður skjótt eitt krav, um eitt land skal verða góðtikið í "tjóðarfelagskapinum". 2. Fatanin av dugnaskapi og framleiðslu innan tøkni hjá einum landi, ið umboðar ella vísir á modernitet: sum heild, hávirða fólk modernað lond. 3. Atdráttamegin hjá einum landi, sum eitt stað við lærdómi, búskaparligari og mentanarligari sjálvsbetring: eitt ferðamál fyri persónsmenning. Sannroyndin um, at Skandinavia verður sett í samband við umhvørvisvernd, kann verða ein stórur ágóði fyri Føroyar, og tað er sanniliga ein av umdømisligu vinningunum, ið er klárur at taka, um Føroyar kunnu seta seg í almennu tilvitskuni sum eitt skandinaviskt land. Men nógv onnur lond - við eins "reinum" trúvirði og ummæli - stríðast eisini fyri hesum umdømisvinningi. Grønt trúvirði gerst meiri og meiri ein atgongumerkjakostnaður til marknaðin, og tað er tí sannlíkt, at bert tvey ella trý lond fara - sum frá líður - at kunna rokna umhvørvisvernd sum ein part av sínum tjóðarbrandi. Um Føroyar veruliga ætla at verða eitt av teimum, má ikki undirmetast, hvussu stór hendan uppgávan verður. Svøríki, Finnland, Noreg og serliga Danmark hava alment bundið seg til at verða umhvørvisvinarlig lond og avseta stóran part av BTÚ til hetta: onki minni enn ein grønkan av 26 øllum búskaparligum, sosialum og politiskum dagsskráum fer at føra til nakran umdømisligan fyrimun (ella møguliga fyrimun fyri umhvørvið). Hetta er í hvussu er eitt øki, har tað kann verða til fyrimuns fyri Føroyar at halda seg tætt uppat Danmark, eftirsum umhvørvisliga vangamyndin hjá Danmark helst fer at styrkjast í stórum í sambandi við veðurlagsráðstevnuna í Keypmannahavn í desembur 2009. Í alt størri mun er eitt umhvørvisvinarligt umdømi treytað av ásýniligum og framtakssomum politikki og nýskapan. Eitt passivt ella "arvað" umdømi fær alt minni virðing. At verða sæddur sum umhvørvisvinarligur er ikki longur ein lættur snarvegur ella ein bíligur møguleiki: tað er ein verulig og týðandi avbjóðing, og tað er týdningarmikið, at Føroyar ásanna tað og taka eina støðu. Um tað er satt, at Føroyar kundu verið ein verulig "zero-carbon" (kolfrí) tjóð, er hetta eitt mál, ið er vert at stríðast fram ímóti og gera íløgur í: umdømisligi vinningurin hevði verið stórur. Eitt land, ið liggur í einum viðbreknum umhvørvi í Norðuratlantshavi, ið bjóðar seg fram sum eitt frískt, vilt, náttúrligt ferðamál, ið fær vinning úr vistferðavinnu - men tó fyri tað mesta fær sína orku úr dýrari innfluttari olju; eitt slíkt land brúkar tóm orð um umhvørvið og ger spakuliga umdømisligt sjálvmorð. Karmar fyri íverksetan Niðanfyri vísi eg á nakrar mannagongdir og karmar, sum kunnu setast í verk til tess at gera tað møguligt at máta og menna eitt altjóða brand í eitt longri tíðarskeið. Eg vil fegin leggja áherðslu á, at sjálvt um hesir karmar fevna um toymir av fólki við serligum førleikum, kunnu hesi fólkini skiftast út við onnur. Tað, sum hevur týdning, er ikki mongdin av fólki í føstum starvi, men at hava eitt toymi av fólki, sum hava ein greiðan arbeiðssetning. Allir karmar og allar mannagongdir kunnu setast í verk og mannast við fólki, sum arbeiða freelance, ókeypis, ella arbeiða niðursetta tíð. Fólk kunnu arbeiða í hesum størvum saman við starvsfólkum á Visitfaroeislands.com og/ella í Uttanríkisráðnum og tey, sum eru serliga eldhugað, kunnu síðani setast í fast starv eftir tørvi, og tá ið peningur er tøkur. Føroysku andlitini Sum fyrr nevnt, hava miðlanir serligan áhuga fyri søgum, sum snúgva seg um fólk. Føroyar eru so at siga als ikki umboðaðar av nøkrum kendum føroyingi á altjóða pallinum. Og tað er ein veruligur meinbogi, tá vit skulu menna eitt sterkari altjóða umdømi. Afturat ferðavinnumarknaðarførslu í heimsklassa, er tann mest effektivi mátin fyri Føroyar at menna eina altjóða vangamynd, heilt bókstavliga, at vísa heiminum føroysku andlitini. Ístaðin fyri at seta fokus á vinnulig, mentanarlig, politisk ella vísundalig avrik, eigur KS verkætlanin at varpa ljós á fólkini aftanfyri - ella rættari - frammanfyri hesi avrik. Fyrimunurin við eini tílíkari tilgongd er, at tað verður lættari at skilja endamálið við verkætlanini. Kunningin um verkætlanina verður einfaldari, og tað verður áhugaverdari at lýsa eina tílíka verkætlan og áhugaverdari fyri luttakararnar enn ein verkætlan, sum byggir á átøk. Í veruleikanum eru "Føroysku andlitini" eitt umfatandi átak til tess at finna øll talentini í Føroyum. Hjá fleiri evnaríkum føroyingum kann tilboðið um at gerast kendur vera eins ella nógv meira lokkandi, enn tað vanliga tilboðið um at fáa stuðul. 27 Hetta er í veruleikanum tað, sum eg kalli modernað alment diplomati. Tað byggir á luttøku, røkkur víða, er óformligt og fevnir um fleiri samfelagsgeirar. Eg havi ofta viðmerkt, at hugtakið "alment diplomati" ikki fær sín veruliga týdning, fyrr enn orðið "alment" verður brúkt um báðar partar í einum samskifti; við øðrum orðum skulu diplomatar ikki bert samskifta við diplomatar, men almenningurin skal eisini samskifta við almenningin. Ein áhaldandi streymur av óformligum sendifólkum, sum kunnu umboða øll øki, er tað, sum kann geva Føroyum eitt andlit og hjálpa fólki at læra um føroyska mentan, serkenni og týdning Føroya. Ein týðandi partur av eftirmetingini av øllum verkætlanum má taka støði í, hvussu stóra karismu og hvussu stórt miðlatekki føroysku andlitini hava. Onkuntíð vil tað verða so, at okkara mest virðismikla ískoyti verður at seta mest karismatiska andlitið á tey átøk, sum hava bjartastu útlit og øvugt. Vit mugu ikki gloyma, at summi av okkara týdningarmiklastu óformligu sendifólkum kanska longu eru í markini. Føroysku útisetarnir í Danmark og aðrastaðni mugu setast í samband við KS verkætlanina. Hetta er somikið týdningarmikil partur av verkætlanini, at ein serligur arbeiðsbólkur eigur at verða settur at arbeiða við eini strategi fyri útisetar. Tað er eisini sera týdningarmikið, at vit ásanna týdningin av fyrimyndum, sum kunnu birta upp undir innovasjón og íverksetan í Føroyum, og geva øðrum dugnaligum fólki dirvi til at traðka fram í ljósmálan - fólk, sum annars høvdu hildið seg aftur orsakað av "Jantelógini". Føroysku andlitini skulu takast fram, sum ímyndir í føroyska samfelagnum, og tey, sum ímynda Føroysku andlitini, skulu heiðrast alment fyri teirra ískoyti til menning og framburð í føroyska samfelagnum. MAGNETIN- At finna tey lokalu talentini Talan er um eind, ið hevur til uppgávu at føra einstaklingar, ið hava serlig evni/hegni inn í marknaðarføringsskipanina. Tað skal gerast soleiðis: fyrst skulu vit leita fram dømi um nýmenning ella innovasjón, sum hava so mikið høga góðsku, at tey verða mett at vera útflutningsbæri. Síðan skulu vit leita fram talentini. Hendan eindin skal eggja einstaklingum til at stremba eftir, at menna seg hegnisliga - tað kann vera á ymiskum mótum - alt frá tónleiki ella aðrari listagrein til ítrótt og vinnulív ella okkurt serliga fakligt hegni. At leita í marknaðinum merkir at hava eyga við lokalu miðlunum (eisini skúlablaðnum og kirkjutíðindum), og at persónar frá Magnetini leita í nærumhvørvinum eftir talentum. Tað skulu setast í verk marknaðarførsla, almenn kunning, ráðstevnur, miðlaátøk, kappingar, og onnur átøk bæði lokalt og nationalt til tess at eggja luttøku í hesi verkætlan. Talan er um at skanna landið fyri gávurík fólk og "head-hunta" tey. Hesi fólkini kunnu gerast "føroysk andlit", sum nevnt omanfyri, og tey kunnu umboða ferðavinnu, íløgur, útflutning og útbúgving. Tey skulu verða við til at kjølfesta ímyndina av Føroyum. (Ritstj.: Simon Anholt hevur á fundi nevnt, at Føroyar áttu at stovnað eina skipan við heiðursmerkjum eins og riddarakrossar, men á ein meira strategiskan og kreativan hátt - t.d. kundi eitt slag verið til yngri talentir, ið eru á veg uppeftir fyri at 28 eggja teimum til, meðan eitt meira siðbundið heiðursmerki kundi verið fyri meiri roynd og tilkomin fólk, sum viðurkenning fyri serlig avrik ella týdningarmiklar leiklutir og virðismikil álitisstørv). Hugskotsverkstaðurin - Framleiðsla av nýggjum hugskotum Hugskotsverkstaðurin fær gávuríkar einstaklingar og áhugaverdar verkætlanir frá Magnetini og metir, um tey hava nóg góð evni til at gera seg galdandi uttan fyri landoddarnar o.s.fr. Her verða hugskot gjørd til ítøkiligar ætlanir um at siga frá søgum um Føroyar, og at seta Føroyar á heimskortið. Eindin skal verða mannað við fakfólki. Hon skal hava á leið sama leiklut, sum tann skapandi eindin í eini lýsingafyritøku, og skal mannast við fólki úr fleiri ymiskum vinnugreinum, harundir marknaðarførsla, samskifti, mentan, filmsvinna, sniðgeving, arkitekturur og øðrum kreativum vinnum. Hugskotsverkstaðurin má hava røttu fortreytirnar at virka undir: tey røttu fólkini, tann rætta hugburðin, ein greiðan arbeiðssetning, og tey røttu málini mugu setast. Bert tann, sum hevur viðurkendar royndir innan menning og leiðslu av eini kreativari deild í heimsklassa støði, kann fáa álitið at menna og leiða eitt tílíkt virksemi. Hugskotsverkstaðurin skal hava ein kreativan leiðara, hvørs fremstu uppgávur skulu verða at klekja kreativ hugskot og meta um hugskotini, sum eru komin frá Magnetini. Hugskotsverkstaðurin skal fyriskipa regluligar fundir millum røttu fólkini í vinnulívinum, almennu fyrisitingini og borgarunum í samfelagnum (felagsskapir o.a.). Á fundunum skal viðgerast bæði hugskot frá Hugskotsverkstaðnum og hugskot um serlig talent, verkætlanir og onkuntíð eisini sterkar symbolskar atgerðir. (Ritstj.: T.d. kundi tær 300 mió. kr., sum vórðu læntar til Íslands herfyri, verið ein slík symbolsk atgerð, ið vísir umheiminum okkurt jaligt um Føroyar - í tí førinum t.d. bæði, at vit eru ein vinarlig og hjálpsom tjóð, men eisini at vit eru betri fyri fíggjarliga enn grannalondini! Tað er ein greiður, hóast óbeinleiðis, háttur at fáa ein sterkan og jaligan boðskap út). Hugskotsverkstaðurin eigur við jøvnum millumbilum at savna tey bestu og mest skilagóðu talentini úr almenna og privata vinnulívinum og úr almenna rúminum, og seta tey saman at luta hugskotini við hvør annan. Nógv nýggj hugskot eru í veruleikanum ikki nýggj, men eru vorðin til í einum vinnugeira og síðani flutt yvir í ein annan geira, har tey eru búnað á óvæntaðan hátt. Eitt tílíkt virki kann vísa seg at fáa nógv burtur úr og harafturat virka til, at "Føroysku andlitini" stuðla og vegleiða hvør annan og luta royndir við hvør annan. Hugskotsverkstaðurin skal eisini brúka nakað av tíð upp á at menna síni egnu kreativu hugskot. Hesi kunnu av og á verða hugskot um marknaðarførsluátøk, sum krevja íløgur frá almenna ella privata vinnugeiranum, men eiga oftari at snúgva seg um fíggjarliga møgulig handils-, mentanar-, sosial-, vísindalig, vinnulig, akademisk ella politisk átøk. Hugskotsverkstaðurin eigur javnan at verða vertur fyri "hugskotsátøkum", har tey bestu hugskotini verða boðin út til íverksetarar, fyritøkur, fólk við váðafúsum kapitali, lærdar háskúlar ella ein og hvønn, sum hevur áhuga í at gera hugskotið til veruleika - sjálvsagt við hjálp og stuðuli frá Hugskotsverkstaðnum og Stuðulseindini. (Stuðulseindin verður lýst í næsta parti). 29 Hugskotsverkstaðurin kann eisini av og á velja at "eiga" hugskotið, og seta tað í verk, um tað verður mett at vera nóg týdningarmikið. Vit skulu minnast til, at menningin av umdøminum hjá Føroyum er treytað av einum støðugum streymi av bæði vanliga kreativum hugskotum og av og á av týdningarmiklum symbolskum atgerðum. Hvønn ársfjórðing eigur Hugskotsverkstaðurin at skipa fyri einum "Symbolskum átaksdegi," har tær stóru verkætlanirnar verða settar í verk. Tørvur er á einum serligum umhvørvi til henda partin, og vit mugu gera alt fyri at geva fólki ta fatan, at Føroya framtíð verður orðað og evnað til á hesum hugskotsverkstaðnum. Gestir uttanífrá, sum kunnu geva eitt ískoytið innan ymisk øki, eru ein týdningarmikil partur av hesum arbeiði. Ein annar og sera týdningarmikil leiklutur hjá Hugskotsverkstaðnum verður at bera hugskotini víðari frá Magnetini til Stuðulseindina. Tað snýr seg í roynd og veru um at finna fram til, hvat hvør einstøk verkætlan krevur fyri at gerast skikkað útflutningsvøra, og síðan at senda hesi tilmæli víðari til Stuðulseindina. Hesar avgerðir byggja á eitt operationelt spurnarblað, sum verður eitt slag av vegleiðing til Hugskotsverkstaðin, tá ið tey skulu meta um nýggj hugskot: a. Eitt staðsetingarfiltur (samsvarar hugskotið við "Fresh" hugtakið og við framtíðar menning og visjónir um Føroyar). b. Samleikafiltur (samsvarar hugskotið - og serstakliga Føroysku andlitini - við ímyndina av teimum persónligu eginleikunum, sum gera hugskotið serliga føroyskt: tær fýra ímyndirnar av virðing). c. Er hetta eitt gott hugskot (hesin sera einfaldi spurningur kann bert svarast við trúvirði av sera royndum fólki, kreativum fólki og vinnulívsfólki). d. Hevur hugskotið eitt "Menniskjaligt ískoyti" (hava fólkini, sum standa á odda fyri verkætlanini, neyðuga "stjørnugóðsku" til at gerast verulig Føroysk andlit? Um svarið er noktandi, kunnu vit so seta tey saman við teimum, sum hava "stjørnugóðsku"?). e. Er hugskotið viðkomandi fyri marknaðin í øðrum londum? (hugskotið skal ikki fremjast, um tað bert snýr seg um "tjóðarbranding", har Føroyar seta ljóskastaran á staðbundin átøk, sum eingin veruligur eftirspurningur er eftir í øðrum londum). f. Er talan um eitt hugskot í heimsklassa? (tað er ikki nøktandi, at vit meta hugskotið vera gott fyri Føroyar, ella, at tað ger okkum errin. Tað má kunnu samanberast við tað besta av tí besta í øllum heiminum). g. Avleiðingar av upprunalandsmerking (við øðrum orðum, hvussu tryggja vit okkum, at "Fresh from the Faroe Islands" hongur við?). h. Hvat krevja hugskotini av okkum? (t.d. fígging, karmar, fólk, marknaðarførslu, netverkan og arbeiðsmegi). 30 STUÐULSEINDIN Stuðulseindin skal veita ymiskan stuðul til tess at gera hugskot og ætlanir til veruleika. Stuðulin skal annaðhvørt veitast av egnum tilfeingi ella frá uttanhýsis netverkum. Tað kann snúgva seg um ymsar tænastur t.d. hjálp við umsiting, praktiskum viðurskiftum og materiellar tænastur, sum Hugskotsverkstaðurin metir, at tørvur er á. Tann best egnaði bygnaðurin til KS verkætlanina er ein, sum kann veita fíggjarligan stuðul úr sínum egna menningargrunni umvegis Stuðulseindina, ella í minsta lagi kann veita teimum bestu hugskotunum eitt slag av byrjanarstuðli. Um hvørgin av hesum stuðulskarmunum er møguligur við verkætlanarbyrjan, er alneyðugt at hava gott samband við bæði nationalar og altjóða stuðulsgrunnar. Tað er eisini týdningarmikið, at Stuðulseindin beinanvegin verður sædd at stuðla vinnarum til tess at skapa álit og trúvirðið ímillum eksternar stuðlar. Um KS verkætlanin fekk sín egna stuðulsgrunn at ráða yvir, hevði tað vakt álit á sjálva verkætlanina og ímillum teirra, sum hava eitt gott hugskot ella eina skilagóða verkætlan, sum tørvar stuðul. Men, hvussu verður og ikki, verður listin av eydnusøgum, sum Stuðulseindin kann vísa á, avgerandi fyri umdømi hennara, eitt nú millum íverksetarar, uttanhýsis fíggjarar, keyparar og útflytarar. Stuðulseindin má kunna veita professionella ráðgeving á høgum støði fyri lítlan ella ongan pening til tey átøk, sum hava útlit til at bera ávøkstur, herundir løgfrøðiliga ráðgeving, marknaðarførslu, roknskap, útflutning, HR, og so framvegis. Tað er eins umráðandi at knýta sambond við útlendskar innflytarar, agentar og fyritøkur, sum at arbeiða við útflutningsframa. Handilskømur hava eisini stóran týdning. Afturat tí professionellu formligu ráðgevingini, mugu átøk gerast til tess at birta upp undir netverkan ímillum spírandi og blomstrandi íverksetarar innan øll øki. Eisini eigur ein mentorskipan at setast í verk, og vit eiga at seta smærri fyritøkur saman við størri. Harafturat eigur Stuðulseindin at veita eina "godfather" tænastu, har stjórar við drúgvum royndum kunnu vegleiða og veita stuðul. Beinleiðis stuðul frá miðlunum, við hjálp frá eini "Miðlaeind" (verður lýst niðanfyri) er eisini ein tænasta, sum Stuðulseindin kann veita. Flestu verkætlanir hava tørv á ráðgeving, strategi, og marknaðarføring bæði í Føroyum og uttanlands. Umframt at finna fram til verandi og spírandi talentir, hevur øll KS verkætlanin ábyrgdina av, at tað er ein støðug tilgongd av nýggjum talentum og góðum hugskotum í øllum vinnugreinum, og at hugskot við góðum útlitum fáa bestu møguleikar til at gerast burðardygg. Føroyar fáa bert ein burðardyggan kappingarsamleika, um so er, at tað eydnast at fáa eitt samfelag, har innovasjón verður vird og heiðrað. Hetta skal gerast í útbúgvingarskipanini, í verki, í kappingum, í miðlunum og kann gerast uppá nógvar aðrar mátar. Tað er sera týdningarmikið, at virðingin fyri innovasjón og kreativiteti er ein inngrógvin partur av skúlagongdini. Sum er, verður nógv gjørt á hesum øki, men nú má arbeiðast meira og miðvíst. Miðlaeindin Hóast høvuðsendamálið við at menna kappingarsamleikan er at menna veruliga innihaldið í tí, sum vit vilja marknaðarføra, skerst ikki burtur, at Føroyar eru ikki sjónligar í altjóða miðlaheiminum. Sjálvt um 31 summar vinnur hava eitt hampiligt samband við altjóða miðlar, er tað heldur reaktivt enn proaktivt, og har er einki samband ímillum tann almenna og privata vinnugeiran og ímillum vinnuna sum heild. Tað er í tøkum tíma, at ein miðsavnað føroysk Miðlaeind [Media Centre] verður sett á stovn. Ein slík miðlaeind hevði gjørt tað møguligt hjá øllum áhugaðum útlendskum miðlum at fingið samband við Føroyar. Fyrimunurin hevði verið, at boðskapurin um Føroyar var samskipaður á einum staði til altjóða miðlar. Í teimum førum, har talan er um neiliga umrøðu í miðlunum, hevði ein Miðlaeind havt eina krepputilbúgvingarskipan, sum var før fyri at samskifta á fleiri málum. Miðlaeindin kann veita rættar upplýsingar til rætta tíð, og ein og sama boðskap frá øllum lyklaspælarum og tryggja, at altjóða miðlaheimurin umtalar Føroyar við einum greiðum boðskapi og á ein virðiligan hátt. Neyðugt er ikki at skipa eina nýggja skrivstovu ella umsiting til endamálið. Tað ræður um at nýta tey fólk og teir bygnaðir, ið longu eru her, á ein meira miðvísan og strategiskan hátt. Miðlaeindin skal hava ábyrgd av at fylgja við í altjóða miðlum fyri at finna fram alla viðkomandi umrøðu av Føroyum, soleiðis at møguligir trupulleikar kunnu staðfestast í góðari tíð. Eindin skal gera mótátøk til neiliga umtalu og gera styðjandi átøk til jaliga umtalu. Eindin skal standa fyri okkara PR virksemi úteftir og fáa útlendsk tíðindafólk til Føroya at hugsa jaligt um landið og fólkið her. Eftirsum ein av uppgávunum hjá Miðlaeindini verður at fylgja við í altjóða miðlunum, gera kanningar og granska, hevði tað verið skilagott, um tað eisini fekk uppgávuna at gera eftirmetingarnar og hava eftirlit við KS verkætlanini sum heild. Við øðrum orðum: Miðlaeindin átti at havt ábyrgdina av øllum kanningum, sum hava til endamáls at lýsa og meta um altjóða umdømi Føroya. Miðlaeindin kann harumframt hava uppgávuna at samskipa vitjanir av útlendskum fjølmiðlum, sum skriva um ferðavinnu, íløgur, mentan, útflutning, politikk og annað, soleiðis at viðkomandi miðlar fáa røttu upplýsingarnar, uppliva rætta gestablídni, fáa ta atgongd og ta hjálp teimum tørvar. Er tilfeingi til tess, hevði tað verið sera gott at stovna eitt "Miðlahús", (líkt einum "Foreign Press Centre" sum eru at finna í ríkum stórbýum runt um í heiminum) har útlendsk tíðindafólk kunnu vitja, arbeiða, finna upplýsingar, hjálp, gestablídni og knýta sambond. Miðlaeindin átti eisini at kanna møguleikarnar fyri at samskipa samskiftisarbeiðið ímillum VisitFaroeIslands.com, Uttanríkisráðið, størstu útflutningsfyritøkurnar, og tey, sum vara av kunningini um íløgumøguleikar í Føroyum, til tess at tryggja ein einsartaðan boðskap um Føroyar uttanlands. Harafturat kundi Miðlaeindin eisini havt uppgávuna at meta um góðskuna av samskiftisarbeiðinum um so var, at allir partar tóku undir við, at Miðlaeindin útførir júst hesa uppgávuna. Tað eru nógvir fyrimunir: t.d. er møguligt at seta á stovn ein banka við myndum av Føroyum av høgari góðsku. Ein tílíkur banki av myndum kann vísa seg at spara nógvan pening. Avbjóðingar og forðingar Ein afturvendandi vending, sum eg havi hoyrt í Føroyum, er vantandi operationellu førleikarnir t.v.s. trupulleikar við at fara frá orðið til gerð og veruliga fáa ymiskt at henda. Eg má undirstrika, at hetta er ikki eindømi í Føroyum. Næstan øll lond, sum eg havi arbeitt saman við seinastu tólv árini, hava sagt seg líða undir slíkum trekleika, tá tað ræður um veruliga innovasjón, veruligar broytingar og veruliga 32 handling. Hetta er partvís orsakað av teimum almennu skipanunum, sum eru galdandi í ríkum londum: Tað er ein sannroynd, at fremsta uppgávan hjá almennu fyrisitingini í ríkum samfeløgum, sum eru í innanhýsis javnvág, er at forða broytingum. Tá ið viðurskiftini eru í lagi, er forðing av øllum uttan lættari betringum tað, sum sær skilabest út - her verður sjálvsagt gjørt tað stóra mistakið at halda, at ongar broytingar henda uttanfyri samfelagið. Tað fólkalivsfrøðiliga klípi, sum bindur føroyska samfelagið saman, er ein blanding av einstaklingahugsan, sum bara førir til samanhald undir sera stórum trýsti og hóttanum. Hetta er eitt vanligt serkenni fyri samfeløg, hvørs menning er farin fram í einum ekstremum umhvørvi. Kanska er einasti máti, at fáa fólk at draga somu línu, at vísa á eina yvirhangandi hóttan. Eg lati tað verða upp til teir føroysku myndugleikarnar at finna fram til, hvussu hetta kann fremjast í verki. Tað vísir seg ofta, at ein útlendskur arbeiðsleiðari er tað, sum skal til, fyri at fáa tingini til at henda í veruleikanum. Mítt uppskot er at útnevna ein "Minister for Doing" tvs. ein persón, sum kann tryggja, at verkætlanin verður framd í verki. Viðkomandi er ikki ein veruligur ráðharri og skal ei heldur setast av politiskum myndugleika. Talan skal heldur vera um eitt slag av leiðandi ráðgeva ella serfrøðingi. Viðkomandi má undir øllum umstøðum verða ein persónur við myndugleika. At seta slíkt starv er í sjálvum sær ein forvitnislig søga - kanska ikki á støði við altjóða eydnusøguna um "heimsins besta starv", men tó so mikið áhugavert, at miðlarnir høvdu tikið tað upp. Tað hevði sagt umheiminum heilt nógv um Føroyar og tess ambitiónir. Eg nevndi stutt ta neiligu almennu meiningina mótvegis Føroyum, sum av og á stingur seg upp orsakað av myndum av grindadrápi í altjóða miðlaheiminum. Í roynd og veru kunnu vit ikki síggja burtur frá hesum, eftirsum grindadráp er næstan tað einasta, sum Føroyar eru kendar fyri. Men tað, sum lond og stjórnir teirra ofta ikki viðurkenna, er, at tá almenna meiningin er so sterk og fevnir so víða sum við grindadrápi, uppførir hon seg sum eitt gosfjall. Hon brestir við buldri og braki, goysir um allar ættir og tekur alt við sær á vegnum. At billa sær inn, at ein kann stýra henni, kjakast við hana, spáa um hennara framtíðar atferð ella bara skilja hana er ein álvarssom hvørvisjón. Kemur ein brennandi streymur av lava ímóti tær, kanst tú flyta teg ella verða rivin við av glóðheitu evjuni. Tað er ikki nógv eitt land kann gera, tá tað verður dálkað av eini tílíkari søgu í altjóða miðlunum. Landið kann royna at avmarka skaðarnar við at røkja fjølmiðlasambond fyri at tryggja, at so nógv røtt kunning, sum møguligt kemur út og gera siðiligar afturvísingar av teimum mest grovu sleygusøgunum og ósannindunum. Fyribyrging er nógv meira sannlík enn grøðing, og tann besta og einasta fyribyrgingin í slíkum føri, umframt at tryggja sær at tað, sum elvir til eina keðiliga søgu, als ikki hendir, er at menna tað sterkastu, ríkastu, og mest fjøltáttaðu altjóða ímyndina av Føroyum. Hetta skal gerast ígjøgnum allar møguligar rásir, alment og privat diplomati, útbúgvingarligt og mentanarligt samstarv, útlendskar íløgur og útflutningsframaátøk, menningarhjálp, ferðavinnu, ítrótt og politikk. Jú størri, ríkari og meira fjøltáttað ímyndin av einum landi er, jú, betri halda fólk seg kenna landið, fólkið í landinum og tess stovnar, og landið verður harðført og stendur seg betri ímóti teimum neiligu tíðindunum. Í stuttum má endamálið verða, at Føroyar verða nógv meiri enn bert eitt brand. Tað er nógv størri vandi fyri, at søgan um grindadrápið doyr út - heldur enn grindahvalurin. Ikki minst orsakað av, at fólk ikki kunnu síggja burtur frá heilsuvandanum, sum stendst av at eta grind. Ímeðan 33 má uppgávan at betra um umdømi landsins halda á fram við greiðum málsetningum, stórari luttøku og undirtøku úr privata- og almenna geiranum, munadyggum íløgum og enn størri orku. Samandráttur og niðurstøða Eg plagi at býta londini, sum eg veiti ráðgeving, upp í tveir bólkar: a) tey sum veruliga hava uppiborið eitt betri umdømi, enn tað tey hava í løtuni; og b) tey, sum ikki gera tað. Innihaldið í eini KS verkætlan vil sjálvsagt verða ymiskt alt eftir, hvønn bólk landið hoyrir til: eitt land, sum hevur uppiborið eitt gott umdømi, men hevur eitt veikt umdømi ella verður neiliga uppfatað, hevur ivaleyst ein trupulleika við samskifti. Tí eigur verkætlanin at leggja dent á at vísa fram góðskuna hjá viðkomandi landi og at samskifta rætt. Hinvegin, eitt land, sum frammandundan ikki er kent ella verður uppfatað neiligt, bara tí, at tað ikki hevur stórvegis at bjóða, krevur fleiri munadyggar íløgur og politiska leiðslu yvir eitt longri tiðarskeið fyri at vinna rættin til eitt betri umdømi. Flestu lond eru ein blanding av hesum, og ein verkætlan um Kappingarsamleika vil sum oftast føra við sær eina neyva blanding av nýggjum innihaldi og betri samskifti. Men, tað er enn vert at gera eina meting av lutfallinum ímillum eitt uppiborið veikt ella neiligt umdømi - til eitt umdømi, sum ikki er uppiborið. Ein tílík meting kann geva eina sterka ábending um, hvat slag av arbeiði tørvur er á. Tað er mín fatan, at Føroyar hava uppiborið eitt nógv sterkari umdømi, enn tær hava í dag: Mín fatan byggir á eina samanbering ímillum tær avmarkaðu kanningarnar, eg havi gjørt av altjóða umdømi Føroya, og mínar egnu persónligu upplivingar sum vitjandi. Eg havi upplivað Føroyar at vera betri, enn eg hevði væntað, bæði sum ferðavinnuland og sum tjóð. Eftir at hava vitjað fleiri ferðir í Føroyum ymsar tíðir á árinum, er mín meting at Føroyar hava uppiborið, og tað skuldi eisini verið møguligt, at fingið eitt umdømi, sum røkkur víða. Eg gleði meg til at vitja Føroyar aftur saman við familju míni, og eg tosi um landið við stoltleika og eldhuga. Objektivt sæð, er hetta eitt land við serstakum arvi og eini langari søgu, sum eisini hevur áhuga uttanfyri Føroyar. Harumframt hava Føroyar frítíðarhentleikar, livandi mentanarpall og ein sterkan og áhugaverdan samleika. Føroyar hava lítið at goyma og nógv at vera erpnar av, og hetta er heilt víst eitt, sum kann vinna nógva virðing og viðurkenning frá nógvum fólki runt um í heiminum. Tit kunnu bera eina livandi frítíðarferðavinnu, vinnuferðavinnu við høgari góðsku, og eitt fjøltáttað úrval av útflutningsvørum og ein sterkan útbúgvingar- og mentanargeira. Men kappingin er hørð, og fólk hava ikki nógv tol ella tíð til at seta seg niður at læra eitt nýtt land at kenna. Meira og betri samskifti um Føroyar má uttan iva verða partur av eini tilgongd, hvørs endamál er at fáa fleiri vitjandi til landið. Sjálvt størstu og týdningarmiklastu londini mugu gera nógv um seg fyri at verða hoyrd ímillum fleiri túsund onnur støð, sum eisini royna at tekkjast og fáa uppmerksemi frá møguligum ferðafólki. Og tó, størst týdning hevur tað, at Føroyar tekur á seg ábyrgd av sínum altjóða umdømi og fær nakrar einfaldar og nýggjar skipanir til tess at seta í verk tey uppskot, sum eg havi sett fram í hesi frágreiðing. Mítt uppskot er, at ein Kappingarsamleikadeild er bygd upp av fýra eindum (sum kunnu vera stórar ella lítlar, veruligar ella virtuellar, treytað av tilfeingið og eftir tørvi): ein Magnet, sum skal peika á tey bestu hugskotini og mest talentfullu fólkini og fyritøkurnar í Føroyum. Ein Hugskotsverkstaður, sum skal menna nýggj sosial, politisk, teknologisk, útbúgvingarlig hugskot og veita kreativitet til tey lokalu 34 talentini, sum Magnetin hevur útpeikað; ein Stuðulseind, sum kann nøra um talentini og tær verkætlanir og veita teimum útgerð, so tey kunnu vaksa og blóma - bæði heima og á altjóða pallum; ein Miðlaeind sum kann gera markamótið ímillum Føroyar og altjóða miðlarnar meira effektivar og meira professionelt. Í vanligari merking hava Føroyar tørv á trimum grundleggjandi førleikum til tess at seta í verk hesa torføru uppgávu; dirvi, hugflog og áhaldni. Dirvi skal til fyri at taka stig, har vágin er lutfallsliga stórur í mun til, hvussu torfør uppgávan er, og tá hugsað verður um, hvussu stór kappingin er á altjóða marknaðum; hugflog er neyðugt til tess at verða snildari heldur enn til fánýtis at gera eina roynd at brúka meiri pening enn tað tínir nógv betri útgjørdu og sterku kappingarneytar nýta; ogáthaldni er avgerðandi neyðugt fyri at skilja, at menning av eini ímynd snýr seg nógv meira um boðrenning heldur enn sprintararenning. Tí at uppbyggja eitt umdømi tekur langa tíð. Føroyar mugu áhaldandi spyrja seg sjálvar "hvat gera vit nú?". Eitt symbolskt átak kann bert opna eina rás fyri samskifti við móttakaran. Tað næsta symbolska átakið, kann fyrireika móttakaran til at broyta meining, um tað kemur í kjalarvørrinum av tí fyrsta og sigur somu søguna, men á ein annan hátt. Eitt triðja symbolskt átak kann kanska vekja áhuga í landinum í eina avmarkaða tíð, men tað dettur alt niðurfyri, um tað ikki verður fylgt við einum fjórða, fimta, og so framvegis út í tað óendaliga. Er tað møguligt at varðveita hesa orkuna og visjónina yvir longri tíðarskeið? Kann føroyska fólkið halda seg til ta einu søguna og liva hana í áravís í eygunum hjá almenninginum? Eg vænti, og vóni, at tey kunna. Politikkur fyri skapandi vinnur Uttanríkis- og Vinnumálaráðið, apríl 2016 Tekningar: Bárður Oskarsson Talgild útgáva kann takast niður av heimasíðuni hjá Uttanríkis- og Vinnumálaráðnum Innihaldsyvirlit Politikkur fyri skapandi vinnur Innihaldsyvirlit ......................................................................................................................................................... 3 Politikkur fyri skapandi vinnur ............................................................................................................................. 4 Niðurstøður og tilmæli ........................................................................................................................................... 5 Yvirlit yvir átøkini 2016-2020 ........................................................................................................................... 5 Tilgongdin at orða politikkin ................................................................................................................................ 6 Skipan av arbeiðinum ......................................................................................................................................... 6 Endamál við politikkinum fyri skapandi vinnur ................................................................................................. 6 Hvørjar eru skapandi vinnurnar............................................................................................................................ 7 Ein skapandi vinnugeiri ..................................................................................................................................... 9 Skapandi vinnur og búskapurin ........................................................................................................................ 9 Skapandi vinnur í Føroyum............................................................................................................................. 11 Meginreglurnar í føroyska vinnupolitikkinum .................................................................................................. 12 Yvirskipaði politikkurin fyri skapandi vinnur ................................................................................................... 13 Átøk at fremja 2016-2020 1. Nýskapanardepil ....................................................................................................................................... 19 2. Kortlegging av skapandi búskapinum í Føroyum ................................................................................ 20 3. Betri fíggingarmøguleikar ........................................................................................................................ 20 4. Útflutningur og felags marknaðarføring ............................................................................................... 21 5. Filmshús..................................................................................................................................................... 22 6. Endurgjald fyri framleiðsluútreiðslur í sambandi við filmsgerð ........................................................ 22 7. Tónleikaútflutningsstova ......................................................................................................................... 24 8. Stovna FabLab .......................................................................................................................................... 24 9. Altjóða útbúgvingartilboð innan skapandi vinnur ............................................................................... 25 10. Gastronomisk vakstrarætlan ............................................................................................................... 26 11. Vakstrarætlan fyri arkitektur og design ............................................................................................. 26 3 Politikkur fyri skapandi vinnur Politikkur fyri skapandi vinnur Skapandi vinnurnar eru millum skjótast vaksandi vinnur í heiminum og hava alsamt vaksandi týdning fyri samfelagsbúskapin. Í Føroyum verður mett, at vit hava eitt stórt og ov lítið troytt tilfeingi í skapandi vinnunum. Samstundis hava vit stórar avbjóðingar fyri framman. Fólk gerast eldri, og ov stórur partur av føroyska ungdóminum flytur ikki heim, eftir at tey hava nomið sær útbúgving og gjørt sær arbeiðsroyndir uttanlands. Siðbundnu vinnurnar krevja færri fólk, so hvørt sum framleiðslueindirnar gerast størri og meiri automatiseraðar. Men skal landið mennast, er alneyðugt við fólkavøkstri, góðum trivnaði og einum fjøltáttaðum burðardyggum vinnulívi. Skapandi vinnurnar skapa bæði búskaparligan og mentanarligan vøkstur. Tær geva grundarlag fyri nýggjum virkjum og fjøltátta vinnuna, so at fleiri fólk kunnu søkja sær avbjóðandi størv í Føroyum. Raðfesta Føroyar skapandi vinnurnar, verður hetta við til at skapa grundarlag fyri nýggjum og spennandi størvum, sum eru dragandi fyri skapandi og útbúgvin fólk. At raðfesta skapandi vinnurnar merkir eisini, at almennir stovnar og fyritøkur sum heild brúka føroyskar loysnir og keypa føroyskt, har sum tað er møguligt. Við at raðfesta skapandi vinnurnar fáa Føroyar nógv meira burtur úr tí stóra listaliga og mentanarliga tilfeinginum, sum vit eiga. Og í einum sterkum og tilvitaðum skapandi búskapi er tað eyðsæð, at stuðul til frælsa list, útbúgving og mentan, eru íløgur sum fáast fleirfalt aftur. Skapandi vinnur eru vinnur, ið hava eitt mentanarligt og skapandi grundarlag. Skapandi vinnurnar eru eyðkendar við, at tær eru grundaðar á tað óavmarkaða tilfeingið - hugflog og skapandi gávur. Í skapandi búskapinum ganga list, mentan, tøkni og vinna saman Mynd: Center for Kultur- og Oplevelsesøkonomi 4 Politikkur fyri skapandi vinnur Niðurstøður og tilmæli Skapandi vinnurnar í Føroyum skulu mennast við einum samanhangandi yvirskipaðum politikki, ið leggur upp til samstarv millum vinnugreinar, einfaldar vinnuframaskipanir og eitt vælvirkandi undirstøðukervi. Ítøkiligu átøkini, sum mælt verður til at gera næstu árini, eru hesi: Í túsund krónum 2016 Yvirlit yvir átøkini 2016-2020 1. Nýskapanardepil skipast, ið kann skapa samvirkni millum gransking, vinnuframa og skapandi vinnur 2. Kortlegging gerast av føroyska skapandi búskapinum. Helst á Fróðskaparsetrinum fyri at styrkja leiklutin sum vitanardepil 3. Betri fíggingarmøguleikar. Almennu fíggingarstovnarnir ganga undan 4. Útflutningur og felags marknaðarføring, marka part av øktu játtanini til útflutning av skapandi vinnum 5. Afturberingarskipan til útlendskar filmsframleiðslur 6. Filmshús setast á stovn sum skjótast 2017 2018 2019 2020 Verandi játtan 500 500 500 Verandi játtan Verandi játtan 1.000 7. Tónleikaútflutningsskrivstova setast á stovn 8. FabLab setast á stovn, at skapa umhvørvi fyri talgildari læring og vørumenning. 9. Altjóða útbúgvingartilboð innan skapandi vinnur. Fróðskaparsetrið kemur í næstum við tilmæli um skapandi útbúgving Veran di játtan í 2016 10. Gera ætlan fyri menning av føroyskari gastronomi 11. Tiltøk gerast at styrkja støðuna hjá arkitekturi og design og at stimbra nýggjar útflutningsvinnur Tilsamans - - - - 1.630 1.630 1.630 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 - - - 300 500 1.300 5 4.630 4.130 4.130 Politikkur fyri skapandi vinnur Tilgongdin at orða politikkin Ásannandi at skapandi vinnurnar eru millum skjótast vaksandi vinnur í heiminum, setti undanfarna landsstýrið arbeiðsbólk at gera uppskot til yvirskipaðan politikk og átøk til gagns fyri skapandi vinnur, herundir film. limir sínar, men tað er ikki ein vinnugreinafelagsskapur, eins og t.d. Vinnuhúsið, har bert fáar skapandi vinnugreinar eru umboðaðar. Í sambandi við greiningararbeiðið hevur arbeiðsbólkurin tosað við hesar áhugapartar: Í arbeiðsbólkinum eru Oyvindur av Skarði, formaður, og Elisabeth F. Rasmussen úr Uttanríkis- og vinnumálaráðnum, Alda Joensen úr Mentamálaráðnum og Johannes Pauli Poulsen úr Fíggjarmálaráðnum. LISA, Arkitektafelagið, Baroli Music, Listaskúla Føroya, TUTL/TUTL International, Felagið Samskifti, Klippfisk, Felagið Føroysk Filmsfólk, Designarafelagið, Vinnuframa, Íverksetarahúsið, Framtak, FarLit, Hugskotið, Kokkar í Føroyum, Fróðskaparsetrið, Stjóran í Norðurlandahúsinum, Spælmennarar og Vinnuhúsið. Arbeiðsbólkurin hevur havt samrøður við nógv umboð fyri skapandi vinnurnar og við umboð fyri tær skipanir, sum stuðla hesum vinnum. Eisini er støðið tikið í føroyskum frágreiðingum, sum eru skrivaðar um ávís skapandi vinnuøki, útlendskum kanningum og frágreiðingum og royndum úr norðurlendska samstarvinum fyri skapandi vinnur, KreaNord. Skipan av arbeiðinum Skjalið er skipað í tveir sjálvstøðugar partar. Fyrri parturin er yvirskipaði vinnupolitikkurin fyri skapandi vinnurnar. Hesin parturin hevur til endamáls at lýsa felags eyðkenni og tørv hjá skapandi vinnunum og at seta upp felags langtíðar mál. Seinni parturin eru uppskot til ítøkilig og raðfest átøk, sum mælt verður til at fremja næstu árini fyri at geva skapandi vinnunum best møgulig menningar- og vakstrarlíkindi. Ein avbjóðing hevur verið, at skapandi vinnurnar í Føroyum eru spjaddar á nógv ymisk virkisøki, tær flestu vinnurnar eru rættiliga smáar, og tær eru í stóran mun veikt skipaðar sum vinnugreinar. Stórur partur av teimum, sum arbeiða við skapandi vinnum, eru limir í Listafólkasambandi Føroya, LISA. Felagsskapurin arbeiðir fyri at styrkja listina og at umboða Endamál við politikkinum fyri skapandi vinnur Politikkurin skal vera eitt amboð til at skapa fortreytir fyri, at skapandi vinnurnar verða eitt enn størri vakstrardriv í føroyska samfelagnum, enn tær eru í dag. Málið er, at politikkurin við at varpa ljós á skapandi vinnurnar er við til at skapa størri tilvit um týdningin av at hugsa fjøltáttað og holistiskt um list, skapan, vinnu, búskap og samfelag. Hetta er eisini galdandi fyri hugburðin til okkara egnu megi, og hvat føroyskt vinnulív megnar. Hvørja ferð ein almennur stovnur ella ein fyritøka velur eina føroyska loysn ella keypir eina føroyska tænastu, ávirkar tað møguleikarnar fyri framhaldandi menning, vøkstri og trivnaði. Í politikkinum verða nøkur yvirskipað øki eyðmerkt, sum skulu lyfta skapandi vinnurnar í felag, og mælt verður eisini til ítøkilig átøk, sum 6 Politikkur fyri skapandi vinnur skulu vera við til at stimbra vøkstur í ávísum skapandi vinnugreinum, har sum almennar íløgur eru neyðugar fyri, at vinnurnar kunnu mennast. búskaparligan týdning, tekur tað einki frá listarliga virðinum. Skapandi framleiðsla er ein alt størri partur av virðisøkingini í flest øllum vørum og tænastum, og fortreytin fyri, at vit kunnu fáa lut í hesari menning, er júst, at vit hava eitt ríkt frælst lista- og mentanarlív. Størri íløgur og møguleikar fyri at menna skapandi vinnur mugu tí ikki hava við sær, at játtanir til list og mentan verða skerdar. Ein stórur trupulleiki er, at vit ikki vita, hvussu stórur skapandi búskapurin er í Føroyum, og at vit tí bara kunnu gita, hvussu vit eru fyri samanborið við onnur lond. Arbeiðsbólkurin hevur tí havt samrøður við nógvar áhugapartar fyri at hoyra, hvussu tey meta støðuna innan sítt øki. Politikkurin er gjørdur við støði í hesum samrøðum umframt tilmælum og frágreiðingum, sum eru gjørd seinastu 10 árini. Hvørjar eru skapandi vinnurnar Hugtakið skapandi vinnur (Creative Industries) er rættiliga nýtt, og kjakast verður enn um, hvussu tað er rættast at skilmarka skapandi vinnurnar. Kjakast verður eisini um, hvørt tað yvirhøvur er rímiligt at avmarka hugtakið skapandi ella kreativar til ávísar vinnur, tí evnini at hugsa nýtt og at finna øðrvísi og kreativar loysnir eru grundarlag undir lønandi virksemi í øllum vinnum. Ein spurningur, sum hevur verið nógv frammi í arbeiðinum, er fræls list og mentan mótvegis skapandi vinnu, og óttin fyri at økt áherðsla á skapandi vinnur kunnu gera, at list og mentan í ov stóran mun verða virðismett út frá handilsligum sjónarmiðum. Sjónarmiðið undir politikkinum er, at hóast skapandi vinnurnar hava ein stóran Fleiri hugtøk verða eisini nýtt, sum umboða smalari og breiðari tulkingar av skapandi og Mynd eftir fyrimynd í: "A Creative Economy Green Paper for the Nordic Region" Nordic Innovation Centre 2007 7 Politikkur fyri skapandi vinnur mentanarligu vinnugeirunum. Tosað verður m.a. um skapandi vinnur, um skapandi og mentanarligar vinnur og í enn breiðari høpi um upplivingarvinnur. Í hesum politikki verður hugtakið skapandi vinnur nýtt, og denturin lagdur á vinnur, sum hava støði í list, mentan, design, samskifti og ritbúnaði. sum t.d. hjá lýsingarfyritøkum, arkitektum, listhandverkarum o.s.fr. Myndin omanfyri hevur verið brúkt til at skilja hugtøkini skapandi búskapur og skapandi og mentanarligar vinnur. Fyri vanligu fatanina er tað ikki so umráðandi at seta neyv mørk fyri, hvørjar vinnur skulu teljast við og ikki. Tað, sum er umráðandi, er, at arbeitt verður fyri at tryggja skapandi vinnunum bestu menningarmøguleikar, soleiðis at tær kunnu vaksa og viðvirka til búskaparligan framburð og trivnað. Síðani koma aðrar vinnur, sum á ein ella annan hátt samstarva við skapandi vinnurnar, men sum ikki sjálvar brúka listarlig skapandi evni sum sínar kjarnuførleikar. Í miðjuni er sonevnda skapandi kjarnan, har sum virksemið burturav er list og mentanarligt arbeiði. Næst henni eru vinnur, sum hava til endamáls at skapa lønandi virksemi burtur úr skapandi kjarnuni. Tað kann t.d. vera tónleikaframleiðarar og forløg ella handilsligar vinnur, sum brúka listarlig skapandi evni og háttalag sum grundarlag undir sínum arbeiði, men har handilslig atlit í stóran mun stýra framleiðsluni, Men tá ið hagtøl skulu gerast fyri skapandi búskapin, og tá ið menningin skal fylgjast yvir tíð, er tað sjálvandi neyðugt at lýsa neyvt, hvørjar vinnur verða taldar við. Í politikkinum verða hesar vinnugreinar taldar við sum skapandi vinnur Byggilist Filmur Ritbúnaður Bókmentir Tónleikur Myndlist Lýsingarvirksemi Útinnandi list Søvn Sniðgeving Forlagsvirksemi Gastronomi Listhandverk Miðlar Allar skapandi vinnugreinar koma at fáa nyttu av at samlað fokus verður sett á skapandi vinnurnar, men átøkini, sum einstøku vinnurnar hava tørv á, eru sera ymisk. Í summum førum eru vinnurnar so væl mentar, at tað ikki er stórur tørvur á almennari hjálp. Í øðrum førum tykist tørvurin fyrst og fremst at vera á hægri játtanum til at stuðla listini í sær sjálvari, og ítøkilig tilmæli um hetta eru ikki partur av hesum vinnupolitikki. Mest átrokandi átøkini fyri at menna skapandi vinnur í Føroyum metir bólkurin vera at menna undirstøðukervið og at samskipa og styrkja ráðgeving, fígging, marknaðarføring og at røkja netverk uttanlands. Á øðrum økjum, serliga innan arkitektur og design, gastronomi og matvørumenning, er fyrst og fremst tørvur á vinnugreinapolitikkum, ið kunnu elva til ein stimbrandi atburð hjá myndugleikum og borgarum og soleiðis vaksa um grundarlagið 8 Politikkur fyri skapandi vinnur fyri skapandi framleiðslu. Her kann nevnast, at tað hevur alstjóran týdning at hava sum útgangsstøði í so stóran mun sum gjørligt at velja føroyskar loysnir og veitarar fram um útlendskar loysnir. størsta virðisskapanin í skapandi búskapinum júst hendir í tvørfakligum samvirkni millum ymiskar skapandi greinar. Tí verður mælt til at arbeiða við skapandi vinnunum sum einum breiðum vinnugeira og at gera størri átøk fyri at skapa vøkstur í skapandi búskapinum sum heild.1 Ein skapandi vinnugeiri Kanningar í øðrum londum hava víst, at hóast skapandi vinnurnar eru sera ymiskar og tí ikki altíð hava ynski um at vera bólkaðar saman, so hava tær sera nógvar avbjóðingar í felag Skapandi vinnur og búskapurin Føroyski búskapurin er, eins og búskapir í øðrum framkomnum londum, vorðin alt meira fjøltáttaður. Hóast Føroyar liggja fjarskotnar frá evropeiska meginøkinum, so er alheimsgerðin ikki farin framvið, og ein riðil av vinnugreinum hava stungið seg fram, eisini innan skapandi vinnurnar. Samanbera vit okkum við aðrar tjóðir, so er sannlíkt, at vit í veruleikanum hava eitt ótroytt tilfeingi innan hesar vinnugreinir, ið við tíðini kann vaksa og geva munagott ískoyti til føroyska búskapin, serstakliga um samfelagið sum heild velur at brúka føroyskar vørur og tænastur. Áður hevur verið vanligt, at nakrar skapandi vinnur eru valdar burturúr, sum tær, ið verða mettar at hava serliga góð vakstrarútlit fram um aðrar, og átøk eru gjørd fyri at stimbra júst hesar. Hesin hugburður hevur tó lyndi til at elva til stríð millum fakbólkar, heldur enn til samstarv, og tað gongur eisini ímóti vanligum vinnupolitiskum meginreglum um at lata marknaðin ráða heldur enn politiskt at velja út vinnuligar vinnarar. Greiningar vísa eisini, at Skapandi vinnur sum partur av búskapinum Ár % av BTÚ % av arbeiðsmegi Danmark 2010 6,5 6,5 Finnland 2008 3,2 4,3 Ísland 2009 6,4 5,2 Noreg 2011 1,7 3 Svøríki 2010 3,3 3 Estland 2007 2,9 4,3 Írland 2008 2,7 8,7 Stóra Bretland 2012 5,2 8,5 Keldur: Tourism and The Creative Economy, OECD 2014 og Kreative Erhverv i Norden, Nordisk Ministerråd 2015 Behovsanalyse: Kreative erhverv i Danmark 2011. CKO, Center for kultur- og Oplevelsøkonomi. 1 9 Politikkur fyri skapandi vinnur Tað eru menningarmøguleikar innan nógvar av hesum vinnum, og um hesir verða troyttir á skilagóðan hátt, fer tað ikki bert at vaksa um føroyska búskapin, men eisini at menna føroyska mentan og styrkja um samleikan. vinnugreinarnar kemur til høldar, og tá verður lættari hjá politiska myndugleikanum at koma við røttu átøkunum. Fyritøkur innan skapandi vinnurnar og tørvur teirra Kortlegging av skapandi búskapinum Kanningar2 eru gjørdar, ið staðfesta, at fyritøkur innan skapandi vinnurnar eru eins framsøknar og hava eins stórt ynski um at vaksa og aðrar vinnufyritøkur. Tó eru nøkur sereyðkenni við skapandi fyritøkum. Sum oftast er talan um smáar fyritøkur, har skapanarhugurin er sjálv drívmegin handan vinnuliga virksemið. Tørvur er á at gera nærri lýsing av skapandi vinnunum í Føroyum. Í løtuni ber ikki til at siga nágreiniliga, hvussu stórur partur skapandi vinnurnar eru av samlaða búskapinum. Heldur ikki ber til at siga, hvussu nógv einstøku vinnugreinarnar fylla, og hvør gongdin hevur verið seinastu árini. Ein kortlegging av skapandi vinnunum í Føroyum hevði tískil verið skilagóð og hevði økt um sannlíkindini fyri, at vinnupolitisk átøk innan skapandi vinnurnar røkka endamálinum. Tað hevur víst seg at vera ein heldur størri avbjóðing hjá skapandi fyritøkum, tá vinnuliga virksemið skal skipast, og langtíðarætlanir skulu stingast út í kortið, enn tað er hjá øðrum fyritøkum. Ein avleiðing av hesum er, at skapandi vinnufyritøkur í størri mun enn aðrar fyritøkur hava tørv á ráðgeving, har tær fáa hjálp og stuðul til at fara undir vinnuliga virksemið. Sum er, kunnu vit bert meta um støddina á skapandi búskapinum við at hyggja at londunum kring okkum. Skapandi vinnur í øðrum londum Ein liður í at bøta um vakstrarkorini hjá skapandi vinnufyritøkunum er tí at tryggja hesum atgongd til viðkomandi ráðgeving. Skipanir finnast longu í Føroyum, ið veita hesa tænastu, men økið eigur at verða styrkt. Ein depil fyri skapandi vinnurnar, har vitan um vinnuætlanir, viðkomandi løgfrøði, stuðulsskipanir, útflutningsmøguleikar o.a. varð savnað á einum staði, hevði lætt um hjá skapandi fyritøkunum, tá hesar skulu vaksa um virksemið. Í fleiri londum eru skapandi vinnurnar týðandi partur av búskapinum, har nógv fólk starvast. Í fleiri av londunum verður miðvíst arbeitt við at bøta um korini hjá hesum vinnum, tí tey hava ásannað, at menningarmøguleikarnir innan skapandi vinnurnar eru stórir. Hagtøl vísa eisini, at skapandi vinnurnar í miðal vaksa skjótari enn búskapurin annars, og harumframt eru tær mótstøðuførari í niðurgangstíðum enn aðrar vinnugreinar. Um skapandi vinnurnar í Føroyum t.d. eru 3% av BTÚ, so svarar tað til eina framleiðslu á uml. 450 mió. kr. í 2015, og starvast t.d. 3% av føroysku arbeiðsmegini innan skapandi vinnurnar, svarar tað til uml. 850 fólk. Enn eru hetta bert gitingar. Neyðugt verður at kortleggja skapandi vinnurnar í Føroyum. Ein slík kortlegging ger, at vitan um einstøku skapandi Fíggingarmøguleikar Tað er ein stórur bági hjá nýggjum og nýskapandi fyritøkum, at fíggingarmøguleikarnir eru so avmarkaðir. Heilt stóri trupulleikin er at Behovsanalyse: Kreative erhverv i Danmark 2011. CKO, Center for kultur- og Oplevelsøkonomi. 2 10 Politikkur fyri skapandi vinnur finna fígging til at menna eina fyritøku frá sprota- til vakstrarfyritøku. Serliga trupult er tað hjá fyritøkum, ið víkja frá øðrum, sum fíggingarstovnar eru vanir at meta um, og sum t.d. ikki hava fastar ognir og framleiðslutól at seta í veð. Í talvuni sæst, hvussu stórur partur av nýstovnaðum fyritøkum framvegis eru virknar eftir 5 árum. Fyritøkurnar eru býttar sundur eftir, um tær fella inn undir skapandi vinnur ella ikki. Úrslitið er greitt. Sannlíkindini fyri, at fyritøkur innan skapandi vinnurnar fara á húsagang, eru ikki størri enn fyri aðrar fyritøkur. Fyri øll 5 árini sæst, at fyritøkur innan skapandi vinnur hava heldur størri sannlíkindi fyri at yvirliva enn aðrar fyritøkur. Skapandi vinnur og vitanarfyritøkur eru sera ofta í hesari støðuni, og neyðugt er tí at gera átøk fyri at bøta um møguleikarnar fyri váðafúsari fígging til byrjan og vøkstur hjá nýggjum og nýskapandi fyritøkum. Tað hevur víst seg, at skapandi fyritøkur eru mótstøðuførar, tá búskapurin sveiggjar. Skapandi fyritøkur hava ofta lutfalsliga lágar fastar rakstrarkostnaðir og duga væl at tillaga virksemið til ringar tíðir, tá umsetningurin lækkar. Tískil er váðin við at fíggja skapandi fyritøkur ikki størri enn fyri fyritøkur annars, heldur hinvegin. Tørvur er á einum betri yvirliti yvir, hvørjir fíggingarmøguleikarnar eru og hjálp til at búgva verkætlanirnar til íleggjarafígging. Í hesum sambandi er eisini viðkomandi at greina, hvussu nýggir fíggingarhættir, sum vaksa fram kring heimin, kunnu brúkast av føroyskum íverksetarum. Skapandi vinnur í Føroyum Ein trupulleiki er, at fyritøkur innan skapandi vinnurnar ofta verða uppfataðar sum fyritøkur við høgum váða. Ein kanning gjørd í Bretlandi vísir tó, at skapandi fyritøkur ikki eru heftar við størri váða, enn aðrar fyritøkur, heldur hinvegin.3 Sum nevnt omanfyri vanta hagtøl fyri skapandi vinnur í Føroyum. Hagtølini fyri lesandi eru hinvegin góð, og tey kunnu geva ábendingar um áhugan fyri skapandi vinnur millum føroysk ung og lesandi. Úrtøk, gjørd við støði í hagtølum frá Studna, vísa, at áhugin millum føroysk lesandi fyri at nema sær útbúgvingar innan list og skapandi vinnur er stórur, og seinastu árini er tilgongdin av lesandi innan skapandi útbúgvingar vaksin skjótari enn tilgongdin til hægri útbúgvingar sum heild. Livilíkindini hjá skapandi vinnum samanborið við aðrar vinnur Fyritøkur í Fyritøkur í skapandi øðrum 1. ár vinnum 96% vinnum 93% 2. ár 84% 79% 3. ár 4. ár 69% 58% 65% 54% 5. ár 50% 46% Talið á lesandi í skapandi útbúgvingum er vaksið 52% hesi 10 árini, og í øðrum útbúgvingum hevur samlaði vøksturin verið 15%. Samanlagt merkir hetta, at meðan ein út av fimm lesandi valdi eina skapandi útbúgving fyri 10 árum síðani, velur fjórði hvør í dag eina skapandi útbúgvingarleið. Talva við støði í tølum úr: Risky Business, the lazy assumption. Burrows, Usher, Demos 2011 Risky Business, the lazy assumption. Burrows, Usher, Demos 2011, http://www.demos.co.uk/files/Risky_business_-_web.pdf?1320841913 3 11 Politikkur fyri skapandi vinnur Føroysk lesandi innan skapandi greinar 35 30 design 25 Film og miðlar 20 KST 15 list 10 Marknaðarføring, søla, samskipan og leiðsla Undirvísing, søvn og mentanarmiðlan 5 0 Hagtølini eru gjørd við støði í tølum frá Studna, ið vísa hvussu nógv føroysk lesandi á hægri útbúgvingum hava fingið stuðul frá Studna, og hvørjar útbúgvingar tey eru innskrivað á. Studni letur stuðul til lesandi í Føroyum, til føroysk lesandi uttan fyri Norðurlond, umframt ferðastuðul til øll lesandi uttan fyri Føroyar. Tí fevnir uppgerðin um nærum øll føroysk lesandi. Meginreglurnar í føroyska vinnupolitikkinum Føroyski vinnupolitikkurin4, sum varð orðaður í 1999, og endurnýggjaður í 2005 og 2007, er grundaður á tríggjar meginreglur, ið eisini eru galdandi fyri skapandi vinnur: Vælvirkandi kapping í einum opnum búskapi Eins viðgerð av øllum vinnum Vælvirkandi undirstøðukervi, bæði sosialt, útbúgvingarliga, tøkniliga og fysiskt 4 Í skapandi vinnunum er vanligt, at ymiskur stuðul er partur av búskaparliga grundarlagnum, og somu verkætlanir kunnu vera verdar at stuðla, lutvíst úr einum vinnuligum og lutvíst úr einum mentanarligum sjónarhorni. Tí er neyðugt at skipa vælvirkandi samstarv millum almennu skipanirnar til mentan og vinnu, so at tær kunnu lyfta í felag. Ein filmur kann t.d. verða stuðlaður, tí at hann hevur listarligar dygdir, meðan onnur skapandi virki, ið ganga inn í filmsframleiðsluna, kunnu verða hjálpt av vinnuframaskipanini. Vinnupolitikkurin 2007, í Visjón 2015 12 Politikkur fyri skapandi vinnur Hesar avbjóðingar eru ógvuliga líkar avbjóðingunum sum kunnu vera millum granskingarstuðul og vinnuframastuðul. Skipanirnar hava hvør sítt endamál og skulu ikki koma í bland, men tað ber til at brúka tær saman. Yvirskipaði politikkurin fyri skapandi vinnur Politikkurin fyri skapandi vinnur skal síggjast sum ein vinnugreinapolitikkur undir tí føroyska vinnupolitikkinum, ið hevur til endamáls at skapa tey bestu vakstrarlíkindini fyri skapandi vinnur við at: Í Føroyum eigur at bera til at gera skipanir, sum eru smidligari og einfaldari enn í størri londum, og sum gagnnýta nærleikan millum einstaklingar, virki og myndugleikar og brúka tað stóra netverkið, sum føroyingar hava um allan heim. Granskingarráðið hevur gingið undan við skipanini av granskaraskránni "Heilagrunninum", líknandi formligar skipanir, sum kunnu vera tongdar sínámillum, kunnu eisini gerast fyri fólk og virki í skapandi vinnum. Gagnnýta verandi kappingarfyrimunir til fulnar Tryggja aljtóða kappingarførar vinnukarmar Menna eitt vælvirkandi undirstøðukervi fyri skapandi vinnur Kappingarførir vinnukarmar Gagnnýta kappingarfyrimunir At reka skapandi vinnuvirksemi í Føroyum skal vera eins gott sum í grannalondunum ella betri. Ein tann størsti kappingarfyrimunur Føroya er helst, at samfelagið er so tætt, fjøltáttað og framkomið. Hóast karmarnir ikki nýtast at vera eins á øllum økjum, so er neyðugt at greina, hvussu karmarnir eru í Føroyum samanborið við londini, sum vit kappast við og tryggja, at karmarnir eru kappingarførir. Tað er lætt at gera vart við seg og at fáa rásarúm í miðlum og aðrastaðni. Í fleiri skapandi vinnum er eisini nógv og gott samstarv, og tað er skjótt at savna ein væl skikkaðan og fjølbroyttan hóp um eina skapandi framleiðslu. Somuleiðis er stutt, bæði til aðrar vinnur og til almennar myndugleikar, ið kunnu hjálpa skapandi fólkum og virkjum til vøkstur, m.a. út á altjóða marknaðir. Tí er neyðugt, at føroysk vinnulóggáva er á sama støði, sum lóggávan í londunum kring okkum, eitt nú í mun til hugverksrætt, upphavsrætt, vinnufelagslóggávu og á tolløkinum. Marknaðaratgongd Tey flestu, sum eru virkin innan skapandi vinnur í Føroyum, hava nomið sær útbúgving og gjørt sær royndir uttanlands, og føroyingar hava tí tilsamans eitt sera stórt altjóða netverk innan allar hugsandi skapandi vinnur. Verða skapandi vinnurnar stimbraðar, og fara tær at framleiða meira av vørum og tænastum, er umráðandi, at atgongdin til útlendskar marknaðir er góð. Hetta er neyðugt fyri at tryggja vøksturin í vinnunum og kappingarførið við útlendskar skapandi vinnur. 13 Politikkur fyri skapandi vinnur Tí skal arbeiðið við betri marknaðaratgongd raðfestast hægri. í útheiminum tættari at Føroyum við áhaldandi íblástri og avbjóðingum til føroyska samfelagið. Her er viðkomandi at nevna FarLit, sum er ein bókaútflutningsverkætlan, sum hevur til endamáls at fáa føroyskar bókmentir út í heim. Um tað er trupult at virka bæði í Føroyum og uttanlands er rættiliga sannlíkt, at fólk tá velja útheimin framum, við størri marknaðum og fjøltáttaðum møguleikum. FarLit varð stovnað í 2012 og arbeiðir fyri at kunna um føroyskar bókmentir út í heim og hevur sum langtíðarmál at skapa øktan útflutning á økinum. Umráðandi er tí áhaldandi at stremba eftir at fáa betri og bíligari samband út í heim. Loftvegis, sjóvegis og talgilt Marknaðarføring á sendistovunum Endamálið hjá FarLit er at hækka vitanarstøðið um føroyskar bókmentir í útlondum. Visiónin er, at stovnurin skal virka sum miðstøð fyri føroyskar rithøvundar og forløg, ið vilja fáa bøkurnar út í heim. Tað er eisini ábyrgdin hjá FarLit at menna netverk við ymsar samstarvsbólkar, teirra ímillum rithøvundar, forløg, mentanarstovnar, týðarar og onnur. Sendistovurnar verða í ein ávísan mun brúktar sum sýnisgluggi fyri føroyskar skapandi vinnur, og almennu Føroyar nýta skapandi vinnurnar til at styrkja kappingarsamleika Føroya. Hetta samstarvið kann verða víðkað munandi, so at skapandi vinnurnar gerast meiri tilvitaðar um møguleikan at brúka sendistovurnar, og so at tær í nógv størri mun gerast partur av strategiska arbeiðinum at styrkja kappingarføri Føroya. Megintátturin hjá FarLit er at luttaka á týðandi útlendskum bókamessum, t.d. í Frankfurt. Fleiri bókaforløg, Norðurlandahúsið, Visit Faroe Islands og Mentamálaráðið hava samstarvað um verkætlanina. Ein bókmentaligur samskipari er settur í starv í hálva tíð, og verkætlanin hevur, sum er, innivist hjá Bókamiðsøluni. Gjøgnum felags átakið, har fleiri partar samstarva, eru Føroyar vorðnar meir sjónligar á bókamessunum, og úrslitini hava víst seg at hava verið góð fyri føroyskar rithøvundar og forløg. Stimbra skapandi umhvørvið Skapandi íverksetarum tørvar, eins og íverksetarum í øðrum vinnum, fysiskar karmar at arbeiða og at samstarva í. Fyri ein stóran part kunnu hesir finnast á privata marknaðinum, men tørvur er eisini á umhvørvi, ið vinnan ikki sjálv setur á stovn. Tað eru serliga høli og útgerð, sum nógv ymisk fólk skulu brúka í styttri tíð, sum t.d. filmshús, spælistøð, skapandi verkstaðir, klekingardeplar og onnur íverksetaraumhvørvi. Undirstøðukervi Samband út í heim Føroyar eru nærmastu grannar hjá nøkrum av fremstu skapandi miðstøðum heimsins. Kring alt landið eiga at vera góðir møguleikar fyri at skapa arbeiðsumstøður, sum knýta saman skapandi vinnur og siðbundnar vinnur, t.d. framleiðsluhøli til at gera nýggjar vørur burtur úr náttúrutilfeingi, ið verður ov lítið gagnnýtt í dag. Eisini er føroyska arbeiðsmegin sera flytfør, og hetta er ikki minst galdandi í skapandi vinnunum. Nógv hava tørv á, og ynski um, bæði at liva og virka í Føroyum og uttanlands. Tá ið tað ber til, knýtist tað skapandi umhvørvi 14 Politikkur fyri skapandi vinnur Fyri at styrkja samstarvið og fyri at tryggja skynsaman rakstur skulu ymisku umhvørvini virka í einum netverki og í so stóran mun sum til ber hava felags fyrisiting, roknskap v.m. Samstarvið skal helst vera so tætt, at tað kenst sum ein stovnur úteftir við einari inngongd til hjálp og ráðgeving. Fyrimunirnir sýnast at vera nógvir við at bjóða fram hægri útbúgving innan skapandi vinnur. Landsstýrið hevur m.a. út frá omanfyri standandi sannroyndum sett út í kortið at seta á stovn hægri útbúgvingartilboð innan skapandi vinnur. Ynskiligt er at skapa møguleikar í Føroyum fyri at røkka einum høgum fakligum støði fyri listaligari og skapandi framleiðslu, bæði ástøðiliga og í verki. Samstundis verður birt upp undir eitt livandi granskingarumhvørvi, sum kann kveikja førleikar og nýmenning innan skapan og list. Seta á stovn skapandi útbúgvingar á altjóða støði Nógvir føroyingar eru undir hægri útbúgving innan skapandi greinar uttanlands, men enn er eingin møguleiki at nema sær hesar útbúgvingar í Føroyum. Fróðskaparsetrið sjálvt hevur eisini ásannað tørvin og hevur ynski um, at møguleiki skal vera fyri at nema sær skapandi útbúgving í Føroyum. Sum liður í hesum hevur Fróðskaparsetrið sett ein arbeiðsbólk at fyrireika eina tvørfakliga skapandi útbúgving. Ætlanin er, at útbúgvingin skal vera góðkend og kunna góðskrivast sum liður í listarligum útbúgvingum við viðurkendar lærdar háskúlar, sum Fróðskaparsetrið samstarvar við. Miðað verður ímóti at bjóða fram eina fulla útbúgving. Sum ein byrjan verða stakskeið eftir ætlan boðin út á heysti 2016. Mentan og list, útbúgving og gransking eru í sær sjálvum grundarsteinar í einum vælvirkandi og framkomnum samfelagi. Tí er neyðugt at hava dygdargóðar mentanar- og útbúgvingarskipanir, og mett verður, at grundarlag er fyri at bjóða fram hægri útbúgving innan fyri listaliga og skapandi økið. Uttanhýsis serfrøðinganevndin, sum eftirmetti Fróðskaparsetrið í 2015, mælti eisini til at seta á stovn nýggjar útbúgvingar, sum áhugi er fyri hjá teimum ungu, og nevndi skapandi útbúgvingar sum viðkomandi. Somuleiðis ger heildarætlanin um Fólkaflyting og fólkavøkstur vart við, at flestu nýggju arbeiðsplássini og størsti vinnuvøksturin í framkomnum samfeløgum eru at finna í vitanartungum og skapandi vinnugreinum, sum t.d. heilsuvísindum, KT, mati, sniðgávu og undirhaldsídnaðinum, og tørvur er á væl útbúnum fólki í hesum vinnugreinum. Harumframt hava samrøður við listafólk víst á tørvin á einum fakligum umhvørvi fyri skapandi vinnur, ein tørvur, ið eisini kann verða nøktaður við at fjøltátta útbúgvingarútboðið og gera skapandi vinnur og list til granskingarevni. 15 Átøk at fremja 2016-2020 Átøk at fremja 2016-2020 Grundað á samrøður við áhugapartar og á tørv, sum frammanundan hevur verið sjónligur, hevur arbeiðsbólkurin eyðmerkt nøkur ítøkilig átøk, sum kunnu stuðla upp undir høvuðstættirnar í politikkinum at: Gagnnýta verandi føroysku kappingarfyrimunir til fulnar Tryggja altjóða kappingarførar vinnukarmar Menna eitt vælvirkandi undirstøðukervi fyri skapandi vinnur Tilmælini eru í stóran mun knýtt at einum høvuðstilmæli um at stovna ein depil, átak 1, sum skal fevna um fleiri av hinum átøkunum. Kortini eru átøkini ikki treytað hvørt av øðrum, og verður valda raðfylgjan ein politisk raðfesting. Afturat hesum átøkum hevur tað alstóran týdning fyri vøkstur í skapandi búskapinum, at karmar og játtanir til list og mentan sum heild verða styrktir munandi. 1. Nýskapanardepil Átak: Ein depil verður skipaður, sum savnar stuðulsumsitingarnar, almennu fíggingarstovnarnar, og serfrøðingarnar, sum veita ráðgeving, samskipa, marknaðarføra o.s.fr. Nýggjar skipanir, ið skulu stuðla undir vøkstur í skapandi vinnum, eiga at gerast partur av nýskapanardeplinum. Í Føroyum eru nógvar ymiskar smáar skipanir, ið hava til endamáls at stimbra vøkstur og menning í vinnu, gransking, mentan og list. Av tí at skipanirnar eru so smáar, mugu tær nýta lutfalsliga nógva orku til umsiting og til at tryggja sær framhaldandi tilverugrundarlag, og ofta er orkan ov lítil til samstarv tvørtur um fakmørk og til at røkja altjóða netverk. Samstundis verður tvørgangandi samstarv millum vinnu, gransking og mentan alsamt týdningarmiklari. Í samanrenningini millum skapandi førleikar, náttúrutilfeingi og tøkni eru ótømandi menningarmøguleikar, granskingarevni, íblástur og ráevni til list og eisini til nýggjar vinnur. Tað er tí ein andsøgn at halda skipanir, sum kunnu lyfta í felag, frá hvørjari aðrari. Tað eigur at bera til at skipa eitt sterkt tvørfakligt umhvørvi, sum bæði nøktar tørvin á serkønari ráðgeving, og sum samstundis leggur upp til samstarv tvørtur um siðbundin fakmørk. Tí verður eisini í londunum kring okkum virkað fyri at skapa tvørfaklig menningarumhvørvi, og tætta umhvørvið í Føroyum gevur grundarlag fyri samvirkni, sum størri samfeløg bert kunnu droyma um. Henda fyrimunin kunnu vit styrkja enn meira við at skapa eitt undirstøðukervi og eina mentan, sum leggur upp til samstarv og samvirkni. Mælt verður til at skipa ein bygnað við felags samskipandi leiðslu og umsiting fyri allar skipanirnar, ið skulu stimbra nýggjar vinnur, men har einstøku skipanirnar, so sum filmshús, tónleikaútflutningsskrivstova o.a. kortini varðveita stórt sjálvræði á sínum fakøki, og verða staðsettar har, sum tær fáa virkað best. Endamálið við hesum bygnaði er at skapa bestu fortreytir fyri samvirkni, dygga og effektiva fyristing, bestu møguleikar at stuðla í skapandi umhvørvunum, og samstundis at tryggja neyðuga frástøðu millum tey, ið søkja stuðul til sítt virksemi og tey, ið umsita játtanirnar. Kostnaður: Innan verandi játtan. Partur av játtanini til umsiting av ætlaðu skapandi Átøk at fremja 2016-2020 eindunum, Filmshúsið, Tónleikaútflutningsskrivstovan og møguliga onnur, verður flutt til felags umhvørvið. Hetta skal skapa eina dyggari umsiting við lutfalsliga minni kostnaði og geva tilsvarandi meiri orku til samskipan, marknaðarføring, netverkan, skeiðsfyriskipan o.s.fr. Mælt verður til at kanna, um greiningin kann verða gjørd sum ein bíløgd ph.d-verkætlan, (vinnu-ph.d.) í samstarvi við Hagstovuna og Fróðskaparsetrið. Endamálið við hesum er at byggja upp akademiska vitan um skapandi búskapin í Føroyum og at menna ein leist til at fylgja gongdini í skapandi vinnunum. Tíðarætlan: 2016 -2018 Kostnaður: sum ph.d.-verkætlan uml. 1,5 mió kr. Aktørar: Uttanríkis- og Vinnumálaráðið (Ábyrgd), Mentamálaráðið, og viðkomandi skipanir og grunnar 2. Tíðarætlan: 2018-20 Aktørar: Mentamálaráðið (Ábyrgd), Fíggjarmálaráðið, Hagstovan og Fróðskaparsetrið Kortlegging av skapandi búskapinum í Føroyum 3. Átak: Vitanin um skapandi vinnur í Føroyum og um búskaparliga týdningin, sum tær hava, er alt ov lítil. Støðan líkist tí, sum var í ferðavinnuni fyri nøkrum fáum árum síðani. Við ongum hagtølum ber bert til at gita um vavið av vinnunum, og hvørji átøk munnu muna best. Betri fíggingarmøguleikar Átak: Fíggingarmøguleikarnir hjá skapandi vinnum eru sera avmarkaðir. Ein orsøk er helst, at íleggjarar og lánistovnar kenna lítið til skapandi vinnur, og tí eru serliga varnir. Ein onnur orsøk er, at lánistovnar ofta krevja trygd í føstum veð, og tí hava trupult við at fíggja íløgur í skapandi framleiðslur, har tað ofta er minni parturin av íløgunum, sum skal nýtast til rakstrartól og bygningar. Í 2011 var íslendsk kanning almannakunngjørd um íslendska skapandi búskapin. Kanningin varð eisini løgd fram í Føroyum, og greitt varð frá, hvussu stóran týdning tað hevði havt, at ljós varð varpað á skapandi vinnurnar, og at tøl vórðu sett á týdningin. Tað var týðiligt, at kanningin hjálpti til, at mong fingu eyguni upp fyri møguleikunum í skapandi vinnunum, og at tað styrkti um sjálvskensluna og árræðið hjá teimum, sum starvast í skapandi vinnunum. Samstundis mennast aðrir fíggingarhættir kring um í heiminum so sum crowdfunding, har ið fólk kunnu stuðla verkætlanum ella keypa vørur sum skapandi fólk ætla at menna og crowd equity, har ið vanlig fólk kunnu gera íløgur í nýggjar fyritøkur. Hesir fíggingarhættir eru eisini viðkomandi fyir skapandi vinnur í Føroyum, men tað eru fleiri avbjóðingar. Mælt verður til sum skjótast at gera kortlegging, sum við dømum og hagtølum lýsir vavið og týdningin av føroyska skapandi búskapinum. Mælt verður til, at støðið verður tikið í íslendsku greiningini frá 2011: "Towards Creative Iceland: building local, going global". Ein er, at tað kann vera trupult at skráseta eina føroyska verkætlan ella fyritøku á crowdfunding pallunum á internetinum, tí teir einans virka í ávísum londum. T.d. ber til hjá danskari fyritøku at skráseta eina verkætlan á størsta crowdfunding-pallinum Kickstarter, men tað ber ikki til hjá einari føroyskari. Fyri samfelagið 20 Átøk at fremja 2016-2020 hevur tað týdning at slíkar forðingar ikki eggja føroyskum skapandi fyritøkum til at flyta av landinum. Eisini hevur tað týdning at fáa greiðu á skattligu viðurskiftunum, um føroyskar fyritøkur kunnu verða fíggjaðar við útlendskari crowdfunding ella crowd equity-loysnum. Aktørar: Uttanríkis- og Vinnumálaráðið (ábyrgd), Fíggjarmálaráðið, Framtak, Vinnuframi, Útnorðurgrunnurin, peningastovnarnir. 4. Vinnuframagrunnurin nýtir vanliga rættiliga stóran part av sínari stuðulsjáttan til at stuðla skapandi verkætlanum, og skal nytta koma burtur úr hesari almennu íløguni er neyðugt, at aðrar fíggingarkeldur eru, sum kunnu fíggja verkætlanirnar og nýggju fyritøkurnar víðari. Seinnu árini eru fleiri góð dømi um fyritøkur stovnaðar av føroyingum, sum hava eydnast stak væl, men í flestu førum eru tær bæði skrásettar og fíggjaðar uttanlands. Útflutningur og felags marknaðarføring Átak: Skapandi vinnurnar eru merktar av fleiri smáum aktørum, sum skjótt kunnu metta heimamarknaðin. Tí hava skapandi vinnur stóran tørv á lagaligari atgongd til útlendskar marknaðir, eins og siðbundnu vinnurnar hava tað. Mælt verður til, at atgongdin til upplýsingar um útflutningsviðurskifti verður lættari. Hetta kann gerast við at seta ein ráðførslubanka á stovn og við at gera eina útflutningshondbók. Føroyar kunnu gerast eitt sera gott umhvørvi fyri skapandi vinnur, men skulu veruligar føroyskar eydnusøgur spyrjast burtur úr hesum, er alneyðugt at menna fíggingarmøguleikar fyri nýggjar skapandi fyritøkur. Føroysku og norðurlendsku grunnarnir, sum eru gjørdir fyri at menna og fjøltátta vinnulívið, eiga at ganga undan at lýsa og at royna nýggjar fíggingarleistir. Fyri at økja um eftirspurningin av føroyskum vørum uttanlands verður eisini mælt til at kanna, um tað er undirtøka fyri at marknaðarføra føroyskar skapandi vinnur við einum skipaðum felags marknaðarføringarátaki ella einum felags brandi. Hetta eigur at verða gjørt í samstarvi við Ferðaráð Føroya, sum longu hevur ment eina brandingætlan fyri felags marknaðarføring av ferðavinnuni. Eitt betri yvirlit yvir møguleikarnar eigur at verða gjørt, og ráðgeving og vegleiðing samskipað, so at vinnan kann verða hjálpt við tí mesta á einum stað. Sendistovur Føroya kunnu gerast ein góður sýnisgluggi og pallur fyri skapandi vinnur. Bæði skapandi vinnur og sendistovurnar eiga tí at fáa møguleika at samstarva betur. Eitt slíkt samstarv eigur at verða fingið í lag millum sendistovurnar og Nýskapanardepilin, sum mælt verður til at skipa. Fyrsta stigið at menna fíggingarmøguleikarnar má vera at lýsa fíggingartørvin, og hvørjar forðingar eru, sum ávikavist skapandi fyritøkurnar og íleggjarar og fíggingarstovnar uppliva. Harnæst at gera uppskot til, hvussu verandi skipanir kunnu betrast, og um neyðugt, hvørjar nýggjar skipanir tørvur er á at seta á stovn. Kostnaður: Partur av játtanini til marknaðarføring á sendistovunum kann verða markaður til skapandi vinnur. Harumframt kann partur av felags marknaðarføringini verða goldin av teimum virkjunum, sum luttaka beinleiðis í felags átøkum. Kostnaður: Innan verandi játtan Tíðarætlan: 2016 Tíðarætlan: Byrja í 2016 21 Átøk at fremja 2016-2020 Fyri at ein slík ætlan skal eydnast, er neyðugt við góðari fyrireiking. Kortini verður mett, at tað ikki er tíðarætlanin, men heldur felags stev og vilji, sum avger, hvussu skjótt farið kann verða undir eina felags marknaðarføring av skapandi vinnunum. hjá nýggja landsstýrinum at seta filmshús á stovn. Arbeiðsbólkurin heldur, at fleiri fyrimunir eru við at seta filmshúsið á stovn sum skjótast. Filmshúsið kann vera við til at umsita játtanina til filmsgerð, tað kann knýta sambond út í heim, til at samfíggja filmsgerð og til at útbreiða føroyskan film, og tað kann gerast snúningsás í føroysku filmsvinnuni, sum kann ráðgeva, samskipa og stíla fyri framhaldandi menning í føroyskari filmsgerð. Aktørar: Uttanríkis- og Vinnumálaráðið (Ábyrgd), Mentamálaráðið, Vinnuframi, Ferðaráð Føroya, lýsingarvinnan og sendistovur Føroya. 5. Filmshús Í mong ár hevur eisini verið arbeitt við at marknaðarføra Føroyar til filmsupptøkur. Eisini í hesum sambandi er tað sera umráðandi við einum savnandi depli fyri føroyska filmsvinnu, sum kann samskipa marknaðarføring og tænastur til útlendskar filmsframleiðarar. Átak: At stovna eitt filmshús, ið skal skapa bygnaðarligar og fysiskar karmar fyri filmsframleiðslu í Føroyum, skapa altjóða netverk og marknaðarføra føroyskar filmar og Føroyar sum filmsland. Kostnaður: Klippfisk hevur handað landsstýrismanninum í vinnumálum eitt ítøkiligt uppskot til filmshús, ið felagið Føroysk Filmsfólk hevur havt til ummælis. Mett verður tí, at føroyska filmsvinnan sum heild tekur undir við uppskotinum um at seta eitt filmshús á stovn. Sambært tilmælinum kann filmshúsið rekast fyri 1,63 mió. fyrsta árið. Tíðarætlan: -Verður sett á stovn í 2017 Aktørar: Uttanríkis- og Vinnumálaráðið (Ábyrgd), Mentamálaráðið, Tórshavnar kommuna, Felagið Filmsfólk og Klippfisk Sí álit um Filmshús (Klippfisk 2015) Í mong ár hava eldsálir virkað fyri at menna Føroyar sum filmsland og film sum vinnugrein í Føroyum. Átøk sum Klippfisk, Nollywood og seinnu árini eisini Geytin hava verið við til at styrkja áhugan og førleikan at gera film munandi. 6. Endurgjald fyri framleiðsluútreiðslur í sambandi við filmsgerð Fyri at menna føroyska filmsvinnu og førleikar at framleiða film verður mælt til at gera skipanir, ið eggja til at fáa útlendskar filmsframleiðslur til Føroya. Løgtingið hevur økt játtanina til filmsgerð, og tað er somuleiðis eitt mál í samgonguskjalinum 22 Átøk at fremja 2016-2020 Fleiri av okkara grannalondum og øðrum londum kring heimin hava skipanir, sum veita endurgjald fyri framleiðsluútreiðslur í sambandi við filmsgerð. Skulu Føroyar standa seg í kappingini við hesi lond um at draga stórar útlendskar framleiðslur til Føroyar, er neyðugt, at karmarnir í Føroyum í minsta lagi eru eins góðir sum í grannalondunum. framleiðsluni av einum spælifilmi ella sjónvarpssending er farin fram í Íslandi, verður endurgjaldið roknað, grundað á samlaða kostnaðin av framleiðsluni í EBS. Endurgjaldið fevnir ikki um framleiðslu av lýsingum ella sjónbandaløgum. Framleiðslukostnaðurin fevnir um allar útreiðslur í Íslandi, sum eru frádráttarbarar í inntøkum hjá fyritøkum sambært íslendskari skattalóggávu. Útgjaldingar til starvsfólk og handverkarar eru bert fevndar av framleiðluskostnaðinum um staðfest er, at hesar verða skattað í Íslandi. Ein treyt, fyri at útlendskir framleiðarar skulu kunna fáa gagn av føroysku skipanini, má vera, at føroyskur filmsførleiki verður brúktur og mentur við framleiðslunum. Fleiri lond5 veita møguleika fyri at fáa afturborið ein ávísan part av útreiðslunum í sambandi við filmsgerð. Skipanirnar eru ymiskar, og londini áseta ávísar treytir fyri at fáa lut í skipanunum, og fleiri hava eisini eitt árligt loft. Um hugt verður eftir teimum londum, sum Føroyar verða roknaðar at kappast við um filmsframleiðslu, eru tað helst serliga grannalond okkara, sum vit eiga at samanbera okkum við, eins og lond, sum hava somu landslagseyðkenni sum Føroyar. Hildið verður, at tað ikki høvdu verið eins nógvar útlendskar framleiðslur í Íslandi uttan hesa skipan. Tíðarætlan: Í álitinum, sum Klippfisk handaði landsstýrismanninum í uttanríkis- og vinnumálum tann 20. oktober 2015, var eisini eitt brot um afturbering av peningi, sum verður brúktur til tænastur í sambandi við filmsframleiðslur. Klippfisk heldur, at ein slík skipan skal gerast í samstarvi millum eitt komandi Filmshús, filmsvinnuna og viðkomandi stjórnarráð, og at eitt uppskot um afturbering skal verða klárt á heysti 2016. Ísland: Tað er sannlíkt, at serliga Ísland er ein stórur kappingarneyti, tá útlendskir filmsframleiðarar leita eftir staðseting til upptøkur. Kostnaður: Skal landið lutvíst endurrinda útreiðslur, sum filmsframleiðarar hava í Føroyum til vørur, tænastur ella lønir, er talan um eina útreiðslu hjá landskassanum. Hinvegin er skipanin júst grundað á væntanina um, at skipanin eggjar til, at fremmandur kapitalur verður brúktur í Føroyum, og at hesin kapitalur ikki kemur til Føroyar í sama mun uttan júst hesa skipan. Tí er endamálið við skipanini at økja um skatta- og meirvirðisgjaldsinntøkur landskassans. Hesar inntøkur verða partvíst brúktar til endurgjald av teimum útreiðslum, sum framleiðararnir hava í Føroyum. Ein tílík skipan krevur nakað av umsiting hjá TAKS ella Í Íslandi ber til at fáa endugjald fyri films- og sjónvarpsframleiðslu fyri útreiðslur, sum eru avhildnar í Íslandi.6 Framleiðarar kunnu søkja landskassan um at fáa endurgoldið 20 % av útreiðslunum til framleiðslu av filmi og sjónvarpssendingum í Íslandi. Tá meira enn 80 % av allari Eitt nú Eysturríki, Kroatia, Kekkia, Frakland, Týskland, Ungarn, Ísland, Írland, Litava, Malta, Niðurlond og Stórabretland 6 lög nr. 43 frá 22. mars 1999 um tímabundnar endurgreiðslur vegna kvikmyndagerðar á Íslandi. 5 23 Átøk at fremja 2016-2020 øðrum stovni í fyrisitingini. Hugsast kann eisini, at skipanin kann umsitast í samstarvi við Filmshúsið. Samstundis eigur at verða kannað, hvussu landið skal varðveita tann mentanararv, sum TUTL hevur í varðveitslu. Aktørar: Fíggjarmálaráðið, TAKS og komandi Filmshúsið Kostnaður: Mælt verður til, at 1 mió. kr. verður sett av til tónleikaútflutningsskrivstovuna. 7. Játtanin skal markast til løn til ein samskipara, ið kann samskipa, røkja netverk og marknaðarføra føroyskan tónleik uttanlands, til ferðir í hesum sambandi og marknaðarføringarátøk. Tónleikaútflutningsstova Átak: Seta á stovn tónleikaútflutningsskrivstovu, FOMX (Faroe Islands Music Export) Tíðarætlan: 2018 Í juli í 2008 varð álit frá SamVit um tónleikavinnu handað táverandi landsstýrismanni í vinnumálum. Mælt varð til at seta á stovn eina tónleikaútflutningsskrivstovu. Skrivstovan skuldi sum heild stuðla teimum bólkum ella einstaklingum, ið høvdu bestu altjóða møguleikar. Aktørar: Uttanríkis- og vinnumálaráðið (Ábyrgd), Mentamálaráðið, TUTL International, FUT og G-Festivalurin Sí: Tilmæli um heildarætlan fyri tónleikavinnu (SamVit 2008) og álit um Rútmiskan tónleik í Føroyum (Vinnuframagrunnurin, Mentamálaráðið og Menningarstovan 2005) Arbeiðsbólkurin hevur í sambandi við greiningararbeiðið havt fund við TUTL og TUTL International, sum vístu á, at tað framvegis er eins stórur tørvur á einum slíkum átaki og á fólki við altjóða marknaðarkunnleika, ið kann fremja útflutning av føroyskum tónleiki. Eisini kom fram á fundinum, at tað er stórur tørvur á, at tað almenna átekur sær at varðveita tað tilfar, sum TUTL gjøgnum árini hevur verið við til at framleitt. TUTL fer ikki í framtíðini at megna at lyfta hesa uppgávu einsamalt. 8. Stovna FabLab Átak: Seta á stovn talgildan verkstað, eitt Fab Lab (Fabrication Laboratory), sum øll áhugað hava atgongd til. Tað, sum hevur nógv ta størstu ávirkanina á nýskapan yvirhøvur og ikki minni á skapandi vinnur, eru frambrotini innan kunningartøkni Føroyskur tónleikur hevur verið í sera stórari menning í mong ár. Nógv nema sær tónlistaútbúgving og fleiri eru, sum burturav liva av tónleiki. Men einki at ivast í, at vinnuliga menningin kann gerast upp aftur størri, um tað almenna stuðlar eldsálunum í vinnuni og skipar tryggar karmar um føroyskan tónleikaútflutning. Mælt verður tí til, at ein tónleika(útflutnings)skrivstova verður skipað og knýtt at samstarvinum í nýskapanardeplinum (sí átak 1). 24 Átøk at fremja 2016-2020 og talgildingin, sum fer fram um allan heimin. 17 í Norðurlondum, og bara í Íslandi eru 7 Fab Lab verkstaðir. Hendan menningin fer bara at ganga skjótari, og skulu Føroyar verða við, er alneyðugt, at talgildar menningarumstøður gerast partur av vinnuliga undirstøðukervinum. Áhugin fyri ætlanini hevur verið stórur. Allir áhugapartar sum Uttanríkis- og vinnumálaráðið hevur tosað við, taka undir við at Fab Lab eigur at verða stovnað, og fleiri hava boðið sær til at hýsa einum slíkum verkstaði. Enn hevur tó ikki borið til at finna fígging til neyðugu íløgurnar og raksturin av einum føroyskum Fab Lab. Vinnumálaráðið hevur seinastu árini samskift við ymiskar føroyskar áhugapartar um at skipa ein talgildan verkstað, eitt sonevnt Fab Lab, sum øll, ið eru áhugað, hava atgongd til undir skipaðum umstøðum. Júst hetta konseptið er valt, tí at tað er einfalt, fjøltáttað og ódýrt, og tí at Fab Lab verkstaðirnir í øllum heiminum eru knýttir í eitt stórt, og skjótt vaksandi, netverk við tøttum samstarvi. Kostnaður: Íløgur í útgerð uml. 1 mió. kr. Rakstur við hálvumøðrum til tveimum starvsfólkum, uml. 1 mió. kr. árliga, umframt hølisútreiðslur. Góðir møguleikar eiga at vera fyri at býta fíggingina av bæði íløgum og rakstri millum fleiri partar. Tað, sum umræður, er, at ein partur tekur sær ábyrgd av at tryggja, at verkætlanin verður verksett. Samstarv um list, tøkni og vinnumenning Í Fab Lab eru teldur, framkomnar, men einfaldar teldustýrdar maskinur, útgerð til at menna elektroniskar lutir, umframt vanlig fjølbroytt verkstaðsútgerð. Fab Lab eru verkstaðir, har sum tað skal ber til at menna allar lutir. Tíðarætlan: 2018 Aktørar: Uttanríkis- og Vinnumálaráðið (Ábyrgd), Fróðskaparsetrið, Vinnuframi, Miðnámsdeplin, kommunur Í Fab Lab hittast sniðgevar, handverkarar, listafólk, teldusnillingar, verkfrøðingar og fólk, ið bara eru áhugað at læra nýtt ella hava fingið eitt gott hugskot. 9. Fab Lab verða í stóran mun brúkt av listafólki og sum amboð í listaligum útbúgvingum og framleiðslum, Í summum førum eru FabLab partar av útbúgvingarligum umhvørvi, sum á Arkitektaskúlunum í Barcelona. Í øðrum førum eru Fab Lab sjálvstøðugir non-profit felagsskapir ella partar av almennum nýskapanarstovnum, so sum Fab Lab í Vestmanneyum, ið er deild av Nýsköpunarmiðstöð Íslands, og sum bæði skúlin í Vestmannaeyum, vinnulívið og einstaklingar hava atgongd til, Altjóða útbúgvingartilboð innan skapandi vinnur Átak: Gera tilmæli um altjóða hægri útbúgving innan skapandi vinnur Møguleiki skal vera fyri at nema sær útbúgving, sum gevur førleikar á høgum støði innan skapandi vinnur. Við at bjóða fram granskingargrundaða undirvísing í listaligum og skapandi vinnum, mennist fakliga undirstøðukervið og umhvørvið fyri skapandi vinnurnar, sum fáa betri grundvøll og betri vakstrarmøguleikar. Samstundis kunnu førleikar hjá listafólkum og fólkum við skapandi vinnuførleikum gagnnýtast til fyrimuns fyri listina og skapandi búskapin. Í 2013 vóru uml. 200 verkstaðir kring um í heiminum, og í dag er talið 565. Av hesum eru 25 Átøk at fremja 2016-2020 Kostnaður: Fróðskaparsetrið kemur í næstum við tilmæli um skapandi útbúgving. umboðan heima og úti (sí m.a. tilmæli og leiðbeiningar í Nordic Food Diplomacy) o At krøv um bæði føðsluvirði og dygd (smakkur, útsjónd, kreativitetur) verða sett til mat, sum almennir myndugleikar og stovnar bjóða, t.e. á sjúkrahúsum, ellis- og røktarheimum og í teirra matskipanum, á sambýlum, í varðhaldinum, í almennum kantinum, matur, ið verður boðin børnum á skúla- og dagstovnum o.s.fr. o At Innkeypspolitikkurin hjá landi og kommunum eigur at vera brúktur til at stimbra og menna føroyska matframleiðslu. o At avbjóðingar og forðingar fyri framleiðslu og sølu til heimamarknaðin og til útflutnings verða lýstir, og tilmæli gjørd um loysnir. Tíðarætlan: Miðað verður ímóti at seta útbúgvingina í verk á heysti 2016. Aktørar: Fróðskaparsetrið (ábyrgd). 10. Gastronomisk vakstrarætlan Átak: Arbeiðsbólkur verður settur at gera uppskot til átøk, ið kunnu stimbra føroyska framleiðslu, matvinnu og ferðavinnu. Nýmenning av føroyska køkinum og menning av nýggjum matframleiðslum til útflutnings eigur at vera ein hornasteinur í føroyska vinnupolitikkinum. Sum liður í hesum eigur vitanar- og útbúgvingarrumhvørvið at verða styrkt. Kostnaður: 300.000 kr. til samsýning til uttanhýsis ráðgevar, útreiðslur til ferðing, fundir og ráðstevnur. Sum matvøruframleiðandi tjóð hava Føroyar stóra ábyrgd av at tryggja, at náttúruríkidømið verður umsitið burðardygt. Tað merkir eisini, at vit áhaldandi mugu arbeiða fyri, at nýggjar matvørur og aðrar hágóðskuvørur verða mentar burtur úr tí tilfeinginum, sum ikki verður gagnnýtt til fulnar í dag. Tíðarætlan: 2017 Aktørar: Uttanríkis- og Vinnumálaráðið, Mentamálaráðið, Heilsu- og Innlendismálaráðið, Kommunufelagið, vinnuligir aktørar Eitt livandi og spennandi matstovulív skapar størri trivnað og fleiri støð hjá fólki at koma saman. Ein rík og livandi matmentan veksur eisini um áhugan fyri Føroyum og fyri virkseminum og inntøkumøguleikunum í ferðavinnuni. 11. Vakstrarætlan fyri arkitektur og design Átak: Arbeiðsbólkur verður settur at orða arkitektur- og designpolitikk. Heildarætlanin, tá ræður um bygging av ídnaðar- og bústaðarøkjum, sum Arkitektafelag Føroyar hevur mælt til7, kann verða partur av samarbeiðinum. Landið hevur sum eftirlitsmyndugleiki og sum størsti keypari ein týðandi leiklut í at styrkja menningina av nýggjum matvørum og av matstovuvinnunum í Føroyum, og tørvur er tí á politikki, sum raðfestir mat og matmenning ovalaga. Um tørvur fyri landsætlan og lendisskipan: Tíðindini 15.okt 2015 http://kvf.fo/netvarp/uv/2015/10/15/fram-mtilandstlan-og-lendisskipan#.Vij57WPi6Ao Grøna valið, ÚF 15. Okt. 2015 7 Átøkini skulu skal m.a. gera leiðreglur fyri: o At almennir myndugleikar leggja seg eftir at brúka føroyskar matvørur og matgerð í 26 Átøk at fremja 2016-2020 Design sum hugtak og sum háttalag verður í dag nýtt í nógv breiðari týdningi enn fyrr. Umframt at sniðgeva vørur og rúm, verður design sum háttalag brúkt saman við øðrum fakligum førleikum í mongum øðrum menningaruppgávum. Mælt verður til, at ein ætlan verður gjørd fyri at menna tilvitið og nýtsluna av arkitekturi og design til at skapa eitt liviligari samfelag og virðismiklari útfluting. Týdningarmikið er eisini at leggja meir upp fyri list í sambandi við byggiverkætlanir, har byggifrøðingar, arkitektar og listafólk samstarva fyri at fáa besta úrslitið. Føroyskt design og listhandverk eru í stórari menning sum vinna. Fleiri fyritøkur standa seg væl á útlendskum marknaðum, og nógvir listhandverkarar framleiða nýggjar vørur til føroyska marknaðin og til ferðafólk. Seinastu árini hevur tað vundið meir upp á seg at hugsa listprýðing inn í byggiverkætlanir. Tórshavnar kommuna hevur ásett, at í minsta lagi 1,5 % av byggikostnaðinum skal setast av til listprýðing. Aðrar kommunur hava eisini sett av prosentpart av byggiverkætlanum til listprýðing. Stórur partur av hesari framleiðsluni er gjørd við íblástri úr siðbundnum føroyskum handverki og við føroyskum tilfeingi. Tí er eisini umráðandi, at vitanarumhvørvið og útbúgvingarskipanin verða styrkt, so at hesi megna at stuðla upp undir framhaldandi menningini. Landið átti somuleiðis at ásett, at ávíst prosenttal av byggikostnaðinum skal fara til listprýðing, og tað er týdningarmikið, at listin verður hugsað inn í verkætlanina frá byrjan. Føroyar standa fyri stórum avbjóðingum og broytingum í fysiska umhvørvinum. Stóru politisku málini um burðardygd, gagnnýtslu av varandi orkukeldum, eisini í verandi bygningum, og umhvørvisvinarlig bygging leggja upp til, at design og arkitekturur verða brúkt til at finna nýggjar loysnir til føroyska samfelagið og til útflutnings. Mentamálaráðið hevur gjørt av, at list skal verða hugsað sum ein partur av verkætlanini frá byrjan, tá tað varðar av byggiverkætlanum. Á tann hátt, verður tryggjað, at listprýðingin verður ein partur av heildini. Mentamálaráðið hevur í løtuni sjálvt eina ítøkiliga byggiverkætlan, Glasir, har játtan er sett av til listprýðing. Við útgangsstøði í hesi verkætlan verður arbeitt fyri at finna eina varandi skipan, sum skal galda fyri allar byggiverkætlanir hjá landinum. Týðandi partur av verkætlanini Talgildu Føroyar er at menna brúkaramót, mál o.s.fr., sum gera at fólk taka talgildu loysnirnar til sín, og at tær verða so einfaldar, tryggar og brúkaravinaligar, sum til ber. Í øllum heiminum er tað í sera stóran mun sniðgevingin, sum er avgerandi fyri, um vørur og tænastur vinna frama og verða seldar. Soleiðis verður eisini við føroysku talgildu loysnunum, og tað kann verða avgerandi fyri, um talgildu Føroyar eisini gerast ein vinnulig eydnusøga. Kostnaður: 500.000 til uttanhýsis verkætlanarleiðslu og fyriskipan Tíðarætlan: 2018 Aktørar: Mentamálaráðið (Ábyrgd), Samferðslumálaráðið, Uttanríkis- og Vinnumálaráðið, Landsverk, Heilsu- og innlendismálaráðið, Kommunusamskipan Føroya, Føroya Kommunufelag, Arkitektafelag Føroya, Designfelagið http://kvf.fo/netvarp/uv/2015/10/15/fram-mtilandstlan-og-lendisskipan#.Vij8TGPi6Ao 27 Uttanríkis- og Vinnumálaráðið 2016 VINNUMÁLARÁÐIÐ Nývøkstur við sameindum vinnuframa Frágreiðing frá arbeiðsbólkinum at kanna møguleikarnar fyri eini samanlegging av Menningarstovuni, Ferðaráð Føroya og Vinnuframagrunninum 2006 TINGANES o POSTSMOGA 377 o 110 TÓRSHAVN TELEFON 35 60 60 o TELEFAX 35 60 65 o E-MAIL: VMR@VMR.FO Vinnumálaráðið Inngangur og høvuðsniðurstøður Landsstýrismaðurin í vinnumálum hevur sett ein arbeiðsbólk at kanna eina møguliga samanlegging av Menningarstovuni, Vinnuframagrunninum og Ferðaráð Føroya. Arbeiðsbólkurin hevur kannað hvussu, fyri stóran part, somu endamálini hjá hesum stovnum, kunnu verða samansjóðað, og eitt dynamiskt umhvørvi kann verða skapt, ið styrkir tænasturnar til tað almenna og vinnulívið. Viðvíkjandi samanlegging av stovnum mælir arbeiðsbólkurin landsstýrismanninum, at virka fyri, at: Menningarstovan og Ferðaráðið verða løgd saman í ein stovn. Talan verður um eina javnbjóðis samanlegging av stovnunum. Vinnuframagrunnurin verður hildin uttan fyri samanleggingina. Endamálið við samanleggingini er, at: samansjóða og skapa eitt dynamiskt umhvørvi, ið enn dyggari kann veita fjøltáttaðu tænasturnar til vinnulív og almenningin. Missiónin hjá nýggja stovninum er, at: Við ráðgeving, upplýsing og samstarvsátøkum at menna føroyskt vinnulív, herundir eisini Føroyar sum ferðamannaland, stimbra nýskapan og íverksetan og við altjóða marknaðarføring gera landið og vinnulívsmøguleikarnar her kendar. Nýggi samanlagdi stovnurin fer at virka sambært tí til eina og hvørja tíð galdandi vinnupolitikki landsins, og høvuðsuppgávurnar sambært henda verða: o o o o o At birta uppundir nýskapan og íverksetan, Í samstarvi við aðrar myndugleikar at samskipa mannagongdir innan fyrisiting, sum hava týdning fyri íverksetarar, At ráðgeva um íverksetan og gera íverksetaraportal, At marknaðarføra føroyskar vørur og tænastur og Føroyar sum eitt land at gera íløgur í, og At menna ferðavinnuna í Føroyum og at marknaðarføra Føroyar sum ferðamannaland. Arbeiðsbólkurin mælir landsstýrismanninum til, at samanleggingin verður framd soleiðis: o Vinnumálaráðið lýsir eftir nýggjari leiðslu til samanlagda stovnin. o Uppskot um at taka av lógirnar um Ferðaráð Føroyar og Menningarstovuna fer niðan í tingið. Samstundis verður nýggj lóg løgd fyri Løgtingið um stuðul til ferðavinnufeløg (Kjartan Kristiansen tekur ikki undir við tilmælinum um avtøku av lógunum). Arbeiðsbólkurin leggur dent á, at starvsfólkini á stovninum verða kunnað og tikin uppá ráð í tilgongdini, soleiðis at hesi kenna seg trygg og eggjað at taka við avbjóðingum á nýggja stovninum. 2/22 Vinnumálaráðið 1. Inngangur .................................................................................................................................... 2 1.2. Arbeiðssetningur .................................................................................................................. 2 2. Stutt lýsing av teimum trimum stovnunum ................................................................................. 2 2.1. Menningarstovan.................................................................................................................. 2 2.2. Ferðaráð Føroya ................................................................................................................... 2 2.3. Vinnuframagrunnurin........................................................................................................... 2 3. Samanlegging av stovninum ....................................................................................................... 2 3.1. Orsøkin fyri, at Vinnuframagrunnurin ikki skal leggjast saman við Menningarstovuni og Ferðaráðnum................................................................................................................................ 2 3.2. Menningarstovan og Ferðaráðið leggja saman..................................................................... 2 3.2.1. Fyrimunir viðvíkjandi felags skrivstovuhaldi ............................................................... 2 3.2.2. Fyrimunir fyri føroysku vinnuna................................................................................... 2 3.2.3. Fyrimunir fyri starvsfólkið ............................................................................................ 2 3.3. Vansar................................................................................................................................... 2 4. Uppgávur hjá nýggja stovninum. ................................................................................................ 2 Brotið lýsir hvørjar uppgávur nýggi stovnurin skal taka sær av. .................................................... 2 4.1. At marknaðarføra føroyskar vørur og tænastur og Føroyar sum eitt land at gera íløgur í. .. 2 4.2. At marknaðarføra og menna Føroyar sum ferðamannaland................................................. 2 4.3. Íverksetan ............................................................................................................................. 2 5. Uppskot til bygnað fyri framtíðar umsiting av uppgávunum hjá nýggja stovninum. ................. 2 5. Uppskot til bygnað fyri framtíðar umsiting av uppgávunum hjá nýggja stovninum. ................. 2 Brotið lýsir uppskot til bygnað fyri, hvussu umsitingin skal virka á nýggja stovninum................. 2 5.1. Javnbjóðis samanlegging...................................................................................................... 2 5.2. Leiðslan ................................................................................................................................ 2 5.3. Missión, visión og virðir ..................................................................................................... 2 5.4. Uppgávubýtið millum Vinnumálaráðið og nýggja stovnin.................................................. 2 6. Praktisk viðurskifti viðvíkjandi samanleggingini ....................................................................... 2 6.1. Lógarheimild ........................................................................................................................ 2 6.2. Tann tekniski parturin viðvíkjandi samanleggingini............................................................ 2 7. Vinnuframaskipanir í øðrum londum..........................................................................................2 7.1. Vinnuframi og ferðavinnumenning í Isle of Man, Álandi, Íslandi og Grønlandi ................ 2 7.1.1. Isle of Man .................................................................................................................... 2 8.1.2. Áland ............................................................................................................................. 2 7.1.3 Ísland .............................................................................................................................. 2 7.1.4. Grønland........................................................................................................................ 2 3/22 Vinnumálaráðið 1. Inngangur Við uppriti til landsstýrisfund dagfest tann 8. apríl 2005, fekk Bjarni Djurholm, landsstýrismaður, undirtøku fyri at settur bleiv arbeiðsbólkur at kanna eina møguliga samanlegging av Menningarstovuni, Vinnuframagrunninum og Ferðaráðnum. Í frágreiðingini verður ætlanin hjá landsstýrismanninum lýst nærri, herundir hvat landsstýrismaðurin ætlar at fáa burturúr samanleggingini, og hvussu samanleggingin skal skipast. 1.2. Arbeiðssetningur Í sambandi við samanleggingararbeiðið hevur landsstýrismaðurin sett ein arbeiðsbólk. Arbeiðsbólkurin er mannaður við umboðum frá Vinnumálaráðnum, Ferðaráðnum, Menningarstovuni og Vinnuframagrunninum. Arbeiðsbólkurin er í dag samansettur soleiðis: Kjartan Kristiansen, Per Hansen Ólavur Arge, Niels Winther, Kitty May Ellefsen, stjóri fyri Menningarstovuna kons. stjóri fyri Ferðaráð Føroya stjóri fyri Vinnuframagrunnin deildarstjóri í Vinnumálaráðnum fulltrúi í Vinnumálaráðnum, formaður Arbeiðssetningurin, ið arbeiðsbólkurin fekk var hesin: o At kanna um tað hevði verið ein fyrimunur, um stovnarnir heilt ella partvíst verða lagdir saman í ein vinnuframastovn, soleiðis at bæði tað almenna og brúkarar av stovnunum fáa sum mest burturúr tí avmarkaða tilfeingi, sum stovnarnir ráða yvir. o At gera uppskot til hvussu ein møgulig samanlegging av nevndu stovnum kann fremjast. Álagt varð arbeiðsbólkinum at gera arbeiðið liðugt innan 1. januar 2006. Av serligum orsøkum varð henda freist seinni útsett. 4/22 Vinnumálaráðið 2. Stutt lýsing av teimum trimum stovnunum Brotið lýsir stovnarnar, sum skulu leggjast saman. 2.1. Menningarstovan Menningarstovan varð sett á stovn við løgtingslóg nr. 46 frá 5. mai 1987 sum sjálvstøðugur stovnur undir landsstýrinum við tí endamáli at menna ídnað, handverk og tænastuvirksemi, í sambandi við hetta ráðgeving innan tøkni, búskap, útflutning av vørum, skeiðvirksemi. Við løgtingslóg nr. 63 frá 10. mai 2000 varð lógin um Menningarstovu landsins broytt, fyrst og fremst við at Menningarráðið við 15 limum varð tikið av, og stýrið varð broytt til ráðgevandi ráð við 7 limum, ið vinnan og útbúgvingar- og granskingarstovnar tilmæltu. Endamálið varð ikki stórvegis broytt og er nú at: "menna ídnað, handverk og tænastuvirksemi og í sambandi við hetta veita ráðgeving og upplýsing innan tøkni, búskap, leiðslu og útflutning." Við lógarbroytingini í 2000 varð áherðslan løgd á útflutningsframa, meðan TK Stovan skuldi taka sær meira av tøkniligu ráðgevingini, ið Menningarstovan hevði havt serliga deild til. Við avtøku av TK Stovuni hevur stovnurin tikið á seg kunningartøkniliga ráðgeving og hevur staðið fyri KT Kleking. Virksemið hjá Menningarstovuni er í dag í serligan mun málrættað móti: 1. Átøkum, sum fremja og menna útflutningsførleikan hjá føroyskum fyritøkum. (Talan er um handilsferðir við føroyskum fyritøkum, luttøka á altjóða framsýningum, marknaðarátøk á áhugaverdum marknaðum, marknaðarføring av føroyskum fyritøkum og Føroyum sum tænastuveitari í frálandahøpi og fiskivinnutænastum, útflutningshandbók, upplýsingartænastu um útlendskar marknaðir v.m.) 2. Vinnum í altjóða kapping úti sum heima. (Virksemi vendir sær í lítlan mun til heimavinnur, sum bert kappast við føroyskar fyritøkur.) 3. Vinnum við framtíðar menningar- og vakstrarmøguleikum. Fyri hesar vinnur fevnir virksemið um ráðgeving av íverksetarum og uppfinnarum. (Kunningar- og upplivingartænastur, KT, listhandverk og sniðgeving, tónleikavinnu v.m.) Í samstarvi við vinnu og stovnar virkar Menningarstovan fyri at byggja brýr millum politiska viljan og vinnuna um vinnumenning, og hvussu hesin kann førast út í lívi, herundir: 1. Skipaða menning av ávísum vinnugreinum og menning av nýggjum vinnugreinum. 2. Seta ávís menningarøkir, bæði innan eina vinnugrein, ella innan vinnuna sum heild, í brennideplin. 3. Menning av vinnuligum undirstøðukervi. Menningarstovan samskipar sítt virksemi við allar vinnufelagsskapir í Føroyum og kunnar hesar um tey sambond, sum stovan byggir upp við stovnar og ráð uttanlands, sum hava líkt arbeiðsøki sum stovan. Menningarstovan hevur á hvørjum ári gjørt frágreiðing um sítt virksemi og roknskap, ið verða almannakunngjørd. Á Menningarstovuni eru tilsamans 6 starvsfólk. Fýra av starvsfólkunum hava hægri útbúgving og tvey hava skrivstovuútbúgving. 5/22 Vinnumálaráðið Sambært løgtingslóg um Menningarstovu setir landsstýrismaðurin eitt ráð, sum í øllum lutum er ráðgevandi mótvegis landsstýrismanninum og Menningarstovuni. Stjórin á Menningarstovuni er skrivari hjá ráðnum Í samstarvsátøkum við vinnuna er stovnurin mvg-skrásettur, men Menningarstovan virkar annars sum vanligur stovnur undir Vinnumálaráðnum, og verður raksturin fíggjaður við árligari játtan á fíggjarlógini. 2.2. Ferðaráð Føroya Ferðamannamiðstøð Føroya varð fyrsti almenni stovnur, sum smb. løgtingslóg nr. 61. frá 5. juni 1984, varð skipaður at menna ferðavinnuna í Føroyum. Í 1990 vóru Ferðamannamiðstøðin og Ferðamannastovan, sum Føroya Ferðamannafelag rak, løgd saman og nýggj løgtingslóg nr. 80 frá 5. juni 1990, um Ferðaráð Føroya varð lýst. Ferðaráð Føroya, virkar sambært Løgtingslóg nr. 155 frá 20. desember 2001 um Ferðaráð Føroya. Sambært hesi lóg hevur Ferðaráðið til endamáls at: " menna Føroyar sum ferðamannaland, og at kunna um og marknaðarføra Føroyar sum ferðamál." Til at røkja uppgávurnar, er stovnurin skipaður í fýra "deildir": - Marknaðardeildin, tekur sær av at kunna um og marknaðarføra Føroyar sum ferðamál. Hettar arbeiði er fyri tað mesta vent móti útheiminum. Marknaðardeildin fevnir eisini um eina skrivstovu á Norðurbryggjuni í Keypmannahavn, sum tekur sær av Skandinaviska marknaðinum og BeNeLux londunum. - Innlendisdeildin tekur sær av at menna Føroyar sum ferðamannaland. Hetta umfatar m.a. ráðgeving við menning av tænastum, góðsku- og førleikamenning, samskifti og samstarv við aðrar almennar myndugleikar og feløg um menningina. - Kunningardeildin, svarar fyrispurningum frá ferðafólki, savnar saman hagtøl, dagførir og spjaðir upplýsingar um Føroyar. - Leiðsla og umsiting . Talið av starvsfólkum á Ferðaráðnum er skiftandi. 8 fólk eru í føstum starvi og 2 eru leyst knýtt at stovninum. Eitt av starvsfólkunum hevur starvsstað á Norðurbryggjuni í Keypmannahavn og eitt er lærlingur. Starvsfólkini hava drúgvar royndir innan ferðavinnu og hava ymiskar miðnámsútbúgvingar umframt yvirbygningar ella relevant skeið. Ferðaráðið hevur eitt víðfevnt samstarvsnet, bæði í Føroyum og uttanlands: - Umframt at hava samband við øll virkir í ferðavinnuni í Føroyum, samstarvar Ferðaráðið við aðrar almennar stovnar, kommunur, økisferðavinnufeløgini og áhugafeløg av ymiskum slag. - Uttanlands samstarvar Ferðaráðið við hóp av virkjum, sum selja ferðir til Føroya. - Seinastu árini hevur Ferðaráðið gjørt rættuliga nógv burturúr fjølmiðla vitjanum til Føroyar, hetta verið seg bæði sjónvarps støðir og journalistar, sum hava skrivað um Føroyar antin í guide-bókum ella til ymisk bløð og tíðarrit. - Harumframt hevur Ferðaráðið neyvt samstarv við ferðaráðini í Grønlandi, Íslandi og Danmark, sum hevur skrivstovur í Keypmannahavn, London, Hamburg, Oslo, Stokkholm. Eisini verður javnan samstarva við ferðaráðini í Hetlandi og Skotlandi. 6/22 Vinnumálaráðið Í 2001 varð tilevnaður ein ferðavinnupolitikkur og varð hesin til aðalorðaskifti í Løgtinginum 13. november 2001. Sambært lógini um Ferðaráð Føroya setir landsstýrismaðurin eitt ráð við 6 limum, sum er ráðgevandi mótvegis landsstýrismanninum og Ferðaráðnum í øllum lutum, og er stjórin skrivari hjá ráðnum. Sambært kunngerð nr. 84 frá 22 oktober 2002 hevur Ferðaráðið heimild at veita stuðul til økisferðavinnufeløg. Ferðaráðið virkar annars sum vanligur stovnur undir Vinnumálaráðnum, og verður fíggjaður við árligari játtan á fíggjarlógini. 2.3. Vinnuframagrunnurin Vinnuframagrunnurin er skipaður við Løgtingslóg nr. 81 frá 8. mai 2001 um Vinnuframagrunn. Vinnuframagrunnurin varð settur á stovn fyri at styrkja og fjøltátta føroyskt vinnulív og menna burðardyggar føroyskar fyritøkur. Stuðulshættirnir eru tveir. Fyritøkur kunnu søkja eftir stuðulsskipanum, og grunnurin kann harumframt veita stuðul til serstøk vinnuframaátøk og heildarverkætlanir innan útflutning, nýskapan, førleikamenning, ferðavinnu og gransking. Stýrið fyri grunnin skal regluliga endurskoða stuðulsskipanirnar og eftir tørvi gera uppskot til nýggjar ella broyttar stuðulsskipanir. Stuðulsskipanirnar skulu góðkennast av landsstýrismanninum í vinnumálum, áðrenn tær verða settar í gildi, soleiðis at tær virka samsvarandi vinnupolitikki landsins. Siðvenja er at gera hesar tillagingar einaferð um árið og lýsa broytingarnar í desember og januar mánað. Í november letur stýrið fyri grunnin útgreinaða ætlan fyri virki grunsins komandi ár, har m.a. verður ásett, hvussu stórar upphæddir, ið ætlanin er at nýta til tær einstøku stuðulsskipanirnar. Henda ætlan skal eisini fevna um lýsing av teimum vinnuframaátøkum og verkætlanum, sum ætlanin er at seta í verk, og kostnaðin av hesum. Ætlanin skal eisini góðkennast av landsstýrismanninum í vinnumálum. Vinnuframaátøk og verkætlanir verða lagdar til rættis í samstarvi við hinar vinnuframastovnarnar. Skipanin við stuðulsskipanum og vinnuframátøkum er smidlig og løtt at laga til, soleiðis at grunnurin til eina og hvørja tíð kann virka samsvarandi vinnupolitikki landsins. Tað vildi verið munandi tyngri, um lógarbroyting skuldi til, tá ið nýggjur vinnupolitikkur verður stungin út í kortið. Tøki peningurin til stuðulsjáttanir eru árligu játtanirnar á løgtingsfíggjarlógini, inntøkurnar hjá grunninum og ársúrslitið hjá grunninum frá undanfarnum árum. Dentur verður lagdur á, at vinnan skal mennast til at gerast kappingarfør og lívfør uttan stuðul. Grunnurin verður fyrisitin av stýri við 5 limum, ið landsstýrismaðurin tilnevnir. Dagliga fyrisitingin hevur ein stjóra, sum landsstýrismaðurin setur. 7/22 Vinnumálaráðið 3. Samanlegging av stovninum Arbeiðsbólkurin mælir landsstýrismanninum, at virka fyri, at Menningarstovan og Ferðaráðið verða løgd saman í ein stovn. Arbeiðsbólkurin mælir til, at Vinnuframagrunnurin verður hildin uttanfyri samanleggingina. Orsøkin til, at arbeiðsbólkurin mælir frá, at leggja Vinnuframagrunnin saman við Menningarstovuni og Ferðaráðnum er lýst í niðanfyristandandi broti. Somuleiðis eru fyrimunirnir við at leggja Menningarstovuna og Ferðaráðið saman lýstir. 3.1. Orsøkin fyri, at Vinnuframagrunnurin ikki skal leggjast saman við Menningarstovuni og Ferðaráðnum. Eins og áður greitt frá, er ávíst samanfall av virkseminum hjá Vinnuframagrunninum, Menningarstovuni og Ferðaráðnum. Í mongum víkir Vinnuframagrunnurin tó frá hinum báðum stovnunum, av tí at grunnurin er meira óheftur av Vinnumálaráðnum, og vanligu játtanarskipanini. Samanlegging av Vinnuframagrunninum við hinar báðar stovnarnar krevur tí serlig fyrilit og umhugsan. Spurningar, sum eru knýttir vinnuframastovnarnar, eru: o o o o at eini møguligari samanlegging við hinar báðar Tað liggja fyrimunir í, at grunnurin við góðkenning vinnumálaráðsins játtar stuðul til serstøk vinnuframaátøk og heildarverkætlanir, sum Ferðaráðið og Menningarstovan umsita. Tað er ivasamt fyriskipanarliga, at ein deild í nýggja stovninum skal veita hinum báðum deildunum játtan til verkætlanir, herundir, at stovnurin onkursvegna er bundin av búfelagsskapi og tænastuveitingum. Tað er ikki einans í egnum játtanum, Ferðaráðið og Menningarstovan hava áhugamál. Stovnarnir eru eisini knýttir at eksternum verkætlanum við hvørt, har grunnurin eigur at vera óheftur. Í dag áliggur tað verandi stýri og stjóra at gera uppskot til nýggjar stuðulsskipanir og játtanarmannagongdir. Í prinsippinum er tað sama galdandi fyri hetta økið. Tað má vera gjøgnumskygni í mátanum, sum stuðulsskipanirnar verða til uppá, um ein nevnd skal hava ábyrgdina. Alternativið er at leggja henda partin til onkran annan. Sum áður greitt frá fer tað at vera trupult at handfara stuðul til vinnuframaátøk eftir tí leisti, sum brúktur verður í dag, eins og grunnurin kann missa sína støðu sum óheftur í studningsmálum. Út frá hesum metir arbeiðsbólkurin, at Vinnuframagrunnurin eigur at virka sum sjálvstøðugur grunnur, soleiðis at verandi bygnaður verður varðveittur. 3.2. Menningarstovan og Ferðaráðið leggja saman. Sum áður greitt frá mælir arbeiðsbólkurin til, at Menningarstovan og Ferðaráðið verða løgd saman í ein vinnuframastovn. Endamálið við samanleggingini er at samansjóða og skapa eitt dynamiskt umhvørvi, ið enn dyggari kann veita fjøltáttaðu tænasturnar til vinnulív og almenningin. Nýggi samanlagdi stovnurin fer at hava eitt fjøltáttað samstarv við nógvar ymiskar partar so sum vinnusamskipanir, einstakar fyritøkur, íverksetarar, ymsu stjórnarráðini og stovnar teirra. Fyrimunir, sum standast av samanleggingini verða lýstar í brotinum. 8/22 Vinnumálaráðið 3.2.1. Fyrimunir viðvíkjandi felags skrivstovuhaldi Ein samanlegging fer í fyrstu atløgu at geva stovninum meira orku til at menna og arbeiða við sínum kjarnuøkjum. Hetta tí, at fleiri dupultar funktiónir so sum fyrisiting, journal, bókhald, KT o.a. verða lagdar saman og soleiðis verður meira orka til at tæna brúkaranum av stovninum. Viðmerkjast skal, at í dag húsast báðir stovnar í somu lon. Tað er tó talan um tvey ymisk leigumál, og umsitingin á báðum stovnunum er ikki samskipað. 3.2.2. Fyrimunir fyri føroysku vinnuna Samanlagdi stovnurin fer at geva brúkarum, íverksetarum og einstaklingum við nýggjum hugskotum eitt stað at venda sær at fáa ráð og vegleiðing - digitalt um ein heimasíðuportal, og annars við beinleiðis at venda sær til stovnin. Talið á hesum brúkarum er ikki kent, annað enn at umleið 100 íverksetarar venda sær um árið til Menningarstovuna. Í hvønn mun hetta tal kann verða økt við eitt nú heimasíðuportali er ilt at siga. Við nýggjum felags heimasíðuportali fyri samanløgdu stovnarnar kann marknaðarføringin og kunningin, ið verður veitt, verða virknari og bíligari. Tá talan er um marknaðarføring av Føroyum sum ferðamannaland, kann hetta saman tvinnast við nýggju uppgávuni hjá stovninum at marknaðarføra Føroyar uttanlands sum heild og at marknaðarføra Føroyar sum eitt land, har útlendskir íleggjarar gera íløgur. 3.2.3. Fyrimunir fyri starvsfólkið Starvið hjá hvørjum einstøkum kann gerast nógv meira áhugavert og fakliga avbjóðandi, eftir at stovnarnir eru samanlagdir. Størri møguleiki verður fyri at arbeiða og útbúgva seg víðari á teimum økjum og tí, sum hugur og evni eru til. Í tann mun starvsfólkini kenna seg í "sama húsi", kann arbeiðsumhvørvið gerast sosialt og fakliga meira mennandi, og møguleikarnir fyri "tvørfakligum" verkætlanararbeiði í toymum verða fleiri. Í samanleggingini hevur tað stóran týdning, at ein felags samleiki verður skaptur, fyri at virksemið skal mennast. Tí kann ein samanlegging í síðsta enda einans geva eitt positivt úrslit, um tað verður gjørt við størsta skynsemi mótvegis øllum starvsfólkunum í húsinum. Starvsfólkini eiga at verða tikin upp á ráð og merkja, at tey eru saman um at tilevna tann samanlagda stovnin. Undirtøka millum starvsfólkini fyri eini samanlegging og ein positiv felagskensla fyri samanlagda stovninum eru avgjørdar fyritreytir fyri einum góðum úrsliti. 3.3. Vansar Tá so nógvar og fjølbroyttar uppgávur verða lagdar til ein og sama stovn, kann ein vandi verða, at summar uppgávur verða upprioriteraðar, meðan aðrar detta ímillum. Viðmerkjast skal, at møguliga kann tað í ein ávísan mun hjálpast upp á henda vansa við at gera eina neyva lýsing av uppgávunum hjá samanlagda stovninum og fáa staðfest eitt minstamark fyri, hvørjar uppgávur stovnurin eigur at taka sær av. Viðvíkjandi starvsfólkaviðurskiftum kunnu ymiskir førleikar, ið byggja á meira verkligar ella ástøðiligar royndir, og ymisk mentan og ymiskir kundabólkar skapa frustratiónir í arbeiðsbýtinum. 9/22 Vinnumálaráðið Gerst samanleggingin ikki ein dynamisk, positiv tilgongd, verður tillagingartíðin og felags fatanin av at virka fyri "nýggjum" stovni nógv longri enn neyðugt. Øll hesi viðurskifti eigur nýggja leiðslan at taka í størsta álvara. 10/22 Vinnumálaráðið 4. Uppgávur hjá nýggja stovninum. Brotið lýsir hvørjar uppgávur nýggi stovnurin skal taka sær av. Ætlaða virksemið hjá samanlagda stovninum sambært vinnupolitikkin, t.e. o o o o o At birta upp undir nýskapan og íverksetan. Í samstarvi við aðrar myndugleikar at samskipa mannagongdir innan fyrisiting, sum hava týdning fyri íverksetarar. At ráðgeva um íverksetan og gera íverksetaraportal, har íverksetarar fáa svar upp á spurningar um at stovna fyritøku. At marknaðarføra føroyskar vørur og tænastur og Føroyar sum eitt land at gera íløgur í. At menna ferðavinnuna í Føroyum og at marknaðarføra Føroyar sum ferðamannaland. er í mongum samanfallandi við verandi virksemi. Tó verða lagdar nýggja stovninum umsitingarligar uppgávur, sum hvørgin hevur førleika ella royndir í. At birta upp undir nýskapan og íverksetan er rættiliga breið orðing. Av uppgávum, sum Menningarstovan higartil hevur tikist við, kunnu kvinnur sum íbirtarar, kvinnur í vinnu í suðri, KT Kleking, ymisk nýggj tilboð innan ferðavinnu og tiltøk innan kreativar vinnur kanska verið tiknar fram sum íverksetanartiltøk. Beinleiðis nýskapanartiltøk eru viðbrekin at fara undir, tí "opinleikin" í tiltøkunum er rættiliga avgerandi, og tá kann lítið tykjast at verða beinleiðis úrslit av tiltakinum. Ferðaráðið hevur millum annað bent áhugan á sílafisking, gongutúrar og havfiskiskap sum nýskapanartiltøk. At marknaðarføra føroyskar vørur og tænastur og Føroyar sum eitt land at gera íløgur í er bæði ein kend uppgáva og ein nýggj uppgáva fyri báðar stovnar. Bæði Menningarstovan og Ferðaráð Føroya hava í mong ár marknaðarført føroyskar vørur og tænastur og lagt nógva orku í at menna føroyskar fyritøkur at verða altjóða kappingarførar. 4.1. At marknaðarføra føroyskar vørur og tænastur og Føroyar sum eitt land at gera íløgur í. Í vinnupolitikkinum stendur, at Føroyar mugu gera meira burtur úr marknaðarføring av sínum fyrimunum enn tey øki, ið øll kenna avdráttarmegina frá. Endamálið við marknaðarføringini av Føroyum er sostatt at kveikja áhugan hjá útlendskari arbeiðsmegi og kapitali fyri vinnu- og vinningsmøguleikum í føroyska samfelagnum og í samvinnu við áhugaðar partar her á landi. Ætlanin er, at samanlagdi stovnurin skal taka sær av at marknaðarføra Føroyar miðvíst uttanlands. Marknaðarføring av føroyskum vørum og tænastum verður at halda fram í samstarvi við relevantu partarnar. Marknaðarføring verður bæði ein generell marknaðarføring av Føroyum og gjøgnum mest virknu miðlarnar og ein marknaðarføring við meira miðvísum tiltøkum, ið venda sær beinleiðis til møguligar íleggjarar. 4.2. At marknaðarføra og menna Føroyar sum ferðamannaland Ferðafólk eru týdningarmikil fyri Føroyar millum annað tí, at hesi bera altjóða samfelagið til Føroyar samstundis, sum Føroyar gerast kendar í útheiminum. Kanningar vísa, at ferðavinnan skapar meira enn fýrafalt avleitt virksemi. Vaksandi kapping setir stór krøv til at marknaðarføra ferðamál. Menning og nýskapan hevur eisini stóran týdning og snúgva hesi seg um at gera ferðavinnuumstøðurnar betri, menna nýggj 11/22 Vinnumálaráðið ferðavinnutilboð, gera kunningar- og tænastustigið betri ella menna góðskustýringarskipanir, sum skulu tryggja kundunum dygd og upplivingar. Í hesum sambandi er ætlanin at nýggi stovnurin skal: Menna ferðavinnuna og Føroyar sum ferðamannaland og við marknaðarføring gera hesar kendar. Vinnumálaráðið fer at virka fyri, at eyka fíggjarlig orka til marknaðarføring kann fáast til vega á tann hátt, at landið játtar eina ávísa upphædd til marknaðarføring út um verandi játtan, og skulu pengarnir brúkast soleiðis, at samanlagdi stovnurin saman við fyritøkum kann fara undir marknaðarføringstiltøk, ið verða fíggjað helvt um helvt av pørtunum. 4.3. Íverksetan Eins og tað hevur týdning at skapa karmar við at gera lógir, kunngerðir og skipanir, sum hava týdning fyri vinnuliga umhvørvið, líka so týdningarmikið er tað, at stovnar landsins, sum umsita umrøddu reglur og skipanir, virka væl og smidliga, og at sum mest fæst burtur úr teimum játtanum, hesir stovnar fáa tillutað. Vinnumálaráðið vísir á týdningin, at stovnarnir eru væl samskipaðir, soleiðis at fyritøkurnar fáa eins boð, sama hvønn stovn tær fyrst venda sær til. Tí hevur tað týdning, har tað ber til, at fyritøkurnar bert venda sær til ein myndugleika at fáa greitt síni viðurskifti. Í sambandi við íverksetan er ætlanin at nýggi stovnurin skal taka sær av: o At birta upp undir nýskapan og íverksetan o Í samstarvi við aðrar myndugleikar at samskipa mannagongdir innan fyrisiting, sum hava týdning fyri íverksetarin o At ráðgeva um íverksetan og gera íverksetaraportal, har íverksetarar fáa svar uppá spurningar um at stovna fyritøku o At marknaðarføra Føroyar, sum eitt land fyri íverksetarar. 12/22 Vinnumálaráðið 5. Uppskot til bygnað fyri framtíðar umsiting av uppgávunum hjá nýggja stovninum. Brotið lýsir uppskot til bygnað fyri, hvussu umsitingin skal virka á nýggja stovninum. 5.1. Javnbjóðis samanlegging Arbeiðsbólkurin hevur viðgjørt spurningin, hvussu samanleggingin skal skipast. Ein møguleiki er at skipa Ferðaráðið sum deild í Menningarstovuni, ein annar at skipa Menningarstovuna sum deild í Ferðaráðnum. Av tí at arbeiðsbólkurin er samdur um, at talan skal verða um eina javnbjóðis samanlegging av stovnunum, og tá samanleggingin verður framd at geva stovninum eitt nýtt stovnsheiti, ið umboðar samlaða virksemið hjá samanlagda stovninum. Stovnarnir, sum skulu leggjast saman, eru smáir og avmarkaðir í mun til tal av fólki. Á báðum stovnum er bygt upp eitt kollegialt og fakligt netverk út í heim. Hesi netverk eru av vitalum týdningi fyri framtíðar virksemið hjá samanlagda stovninum, og hevur tað tí týdning, at hesi ikki verða mist undir eini samanlegging. Arbeiðsbólkurin er samførdur um, at tað er umráðandi at taka starvsfólkini við uppá ráð, so at nýggi stovnurin fær ein felags identitet við virðing fyri, at fakøkini verða javnsett. 5.2. Leiðslan Vinnumálaráðið fer at søkja eftir nýggjari leiðslu fyri stovnin. Tá so nógvar og fjølbroyttar uppgávur verða lagdar til ein og sama stovn, kann ein vandi verða fyri, at summar uppgávur verða uppprioriteraðar, meðan aðrar detta niður fyri. Tað hevur stóran týdning, at nýggja leiðslan skipar stovnin, soleiðis at hvørki virksemið hjá Ferðaráðnum ella Menningarstovuni detta niður fyri. Hetta kann gerast við, at umframt fyrisitingarliga stjóran verða ábyrgdarpersónur/persónar at taka sær av útvaldum øki/økjum. Serliga kann hetta hava týdning í sambandi við ferðavinnuøkið. Nýggja leiðslan ger í samráð við starvsfólkini uppskot til bygnað og stovnsheiti at leggja fyri landsstýrismannin til góðkenning. 5.3. Missión, visión og virðir Sum áður greitt frá lýsir nýggi vinnupolitikkurin, at nýggi samanlagdi stovnurin fer at hava eitt fjøltáttað samstarv við nógvar ymiskar partar so sum vinnusamskipanir, einstakar fyritøkur, íverksetarar, ymsu stjórnarráðini og stovnar teirra. Soleiðis sum uppgávurnar hjá nýggja stovninum eru orðaðar, er stórt samanfall og í summum førum eitt neyvt framhald av verandi uppgávum hjá stovnunum. Í stuttum verður missiónin hjá stovninum við ráðgeving, upplýsing og samstarvsátøkum at menna føroyskt vinnulív, herundir Føroyar sum ferðamannaland, stimbra nýskapan og íverksetan og við altjóða marknaðarføring gera landið og vinnulívsmøguleikarnar her kendar. Tá tað kemur til visjónina og virðisgrundarlagið hjá nýggja stovninum eigur leiðslan saman við starvsfólkunum at orða hesi. Tað hevur stóran týdning fyri samansjóðingina av stovninum, at starvsfólkini eru við í arbeiðinum at orða visjón og virðir. Starvsfólkini eru tilfeingið hjá stovninum, og tað eru tey, sum skulu føra visjónina og virðini hjá stovninum út í lívið. 13/22 Vinnumálaráðið Somuleiðis hevur tað týdning, at leiðslan saman við starvsfólkinum javnan arbeiðir við hesum viðurskiftum. 5.4. Uppgávubýtið millum Vinnumálaráðið og nýggja stovnin Vinnumálaráðið er stjórnardeild landsstýrisins á ávísum málsøkjum. Uppgávur ráðsins hjá landsstýrismanninum í vinnumálum í hesum sambandi eru m.a. at: o o o o o Ráðgeva Málsviðgera Fyrireika lógaruppskot, kunngerðir og reglugerðir Samskipa Fremja stovnseftirlit Vinnumálaráðið hevur lagt seg eftir at skipa ráðið sambært omanfyri standandi, t.v.s. í mest møguligan mun bert at arbeiða við departementalum málum. T.d. varð umsitingin av aliloyvum í fjørð løgd til nýstovnaðu Búnaðarstovuna. Somuleiðis hevur Vinnumálaráðið lagt seg eftir at leggja stovnar saman, sum arbeiða við málum, ið líkjast, ella at slíkir stovnar húsast undir sama taki fyri at kunnu hava felags umsiting. Endamálið við hesum er at brúka játtanirnar betur - t.d. felags telefon, roknskap og journal - samstundis sum fakliga umhvørvið gerst størri og betri. Dømi um hetta eru: o o o o Samanlegging av Oljufyrisitingini og Jarðfrøðisavninum. Fjarskiftiseftirlitið, Kappingarráðið, Tryggingareftirlitið, Posteftirlitið, Felagsskrásetingin og eftirlitið við Realinum húsast undir sama taki og hava felags stjóra og umsiting. Barsilsskipanin løgd til ALS at umsita. Búnaðarstovan og Almennar Royndir húsast saman. Vinnumálaráðið hevur havt sera góðar royndir við hesum bygnaði á omanfyri nevndu økjum. Við at samanleggja Menningarstovuna og Ferðaráðið verða uppgávur, ið eru at menna føroyska vinnu samlaðar í eini felags umsiting. Hetta hevur sum áður greitt frá fyrimunir fyri vinnuna, sum kann venda sær til eitt stað og fáa ta hjálp henni tørvar innan áður nevndu øki, sum stovnurin kemur at arbeiða við. Samanspælið millum Vinnumálaráðið, nýggja stovnin og vinnuna verður, at meðan ráðið skapar karmar fyri vinnulívinum, er tað uppgávan hjá stovninum at føra hesar út í lívið. Soleiðis kemur nýggi stovnurin at verða eitt slag av samstarvspartnara við føroyska vinnulívið. Eisini er ætlanin, at stovnurin skal virka sum forlongdi armurin hjá landsstýrismanninum, tá hesin skal á handilsferðir við umboðum fyri føroyska vinnulívið, ella tá handilsfólk uttanífrá koma hendan vegin á vitjan. Her er ætlanin, at stovnurin skal tilrættisleggja ferðirnar hjá landsstýrismanninum saman við Vinnumálaráðnum. 14/22 Vinnumálaráðið 6. Praktisk viðurskifti viðvíkjandi samanleggingini Brotið lýsir tey praktisku viðurskiftini viðvíkjandi samanleggingini. 6.1. Lógarheimild Ein samanlegging kann ikki vera framd fyrisitingarliga. Ferðaráðið og Menningarstovan eru skipað sambært løgtingslóg nr. 155 frá 20 desember 2001 um Ferðaráð Føroyar og løgtingslóg nr. 63. frá 10 mai 2000 um Menningarstovu. Hesar lógir mugu setast úr gildi, við: o o aðrari lóg ella uttan at onnur lóg kemur í staðin. Mælt verður landsstýrismanninum, at seta lógirnar úr gildi, uttan at onnur lóg kemur ístaðin. Kjartan Kristiansen tekur ikki undir við hesum tilmæli og við hesum viðmerkingum: At leggja Ferðaráð Føroya og Menningarstovuna saman hevur sum greitt frá fleiri fyrimunir, um rætt verður farið fram. Við sama stjóra og við felags bókhaldi, journali, telefon- og skrivstovuavgreiðslu, KT o.ø. kunnu dupultfunksjónir verða avmarkaðar. Verða arbeiðs- og hølisviðurskiftini til tað, kann fakliga umhvørvið, møguleikar at arbeiða í toymum og ymisk synergi menna arbeiðshug og -gleði, so tað fæst eitt dynamiskt umhvørvi, sum virkið og nýhugsandi kann kanna nýggjar møguleikar hjá føroyskari vinnu við tí skjótleika, ið vinnan krevur. Samstarvsátøk við vinnu og aðrar áhugabólkar kunnu fevna breiðari og verða framd skjótari. Skotið er fleiri ferðir upp, at gjørd verður ein vinnuframalóg, ið avtekur lóg um Ferðaráð Føroya og lóg um Menningarstovuna, og sum gevur landsstýrismanninum í vinnumálum (Vinnumálaráðnum) greiðar lógarligar karmar fyri vinnuframavirkseminum hjá tí almenna. Hetta er væl kent í øðrum londum, og har eru eisini settir karmar fyri vinnuávirkan og -umboðan í vinnuframaskipanunum. Fyri dynamikkin og vinnufremjandi stavnhaldið hjá vinnuframstovnum er formlig vinnuávirkan og vinnuumboðan av avgerandi týdningi. Verður hetta ikki gjørt, verður ein samanlagdur stovnur bert ein umsitingarligur stovnur undir Vinnumálaráðnum, ið skal fremja ráðs- og politisk áhugamál, og ikki verða ein tænastustovnur mótvegis vinnu og almenningi. Trúvirðið hjá einum slíkum stovni í samstarvsviðurskiftum við vinnuna verður skjótt onki. Sum nevnt í notati, dagfest 6. juli 2006, kann politisk avgerð verða tikin um bert at avtaka lógirnar um Ferðaráð Føroya og Menningarstovuna, og politiska viljan mugu vit boyggja okkum fyri, men eg kann ikki mæla til at hetta verður gjørt. Samanleggingartilgongdin nýtist ikki at steðga, meðan hetta verður avklárað, men kann fyri fyrst verða framd eftir tí leisti, sum er nýttur fyri Búnaðarstovuna og Almennar Royndir. Frágreiðingin skal saman við avtøku lógunum niðan í Tingið, soleiðis at tingmenn eru kunnaðir um ætlanina hjá landsstýrismanninum. Samstundis eigur nýggj lóg at verða løgd fyri Løgtingið, har heimild verður fyri kunngerðini um stuðul til økismenning. 15/22 Vinnumálaráðið 6.2. Tann tekniski parturin viðvíkjandi samanleggingini Vinnumálaráðið tekur sær av tí tekniska partinum viðvíkjandi játtanar og roknskapar viðurskiftum viðvíkjandi samanleggingini av stovnunum. Hetta verður gjørt eftir sama leisti, sum Vinnumálaráðið fyrr hevur nýtt í sambandi við samanlegging av til dømis Jarðfeingi og Oljufyrisitingini. 16/22 Vinnumálaráðið 7. Vinnuframaskipanir í øðrum londum Arbeiðsbólkurin helt, at tað bæði var áhugavert og viðkomandi fyri arbeiðið hjá bólkinum at hyggja eftir ymiskum vinnuframaskipanum og ferðavinnumenning í okkara grannalondum við tí fyri eyga at fáa íblástur. Vit hava valt at lýsa skipanir í smáum samfeløgum. Skipanir í Isle of Man, Álandi, Islandi og Grønlandi eru lýstar niðanfyri. 7.1. Vinnuframi og ferðavinnumenning í Isle of Man, Álandi, Íslandi og Grønlandi Í hesum parti hava vit valt at leitað til fýra samfeløg, sum í vavi eru rættiliga lík Føroyum, nevniliga til: o o o o Isle of Man (76.000 íbúgvar, 572 km^2), Áland (26.200 íbúgvar, 1.527 km^2) og Ísland (294.000 íbúgvar, 103.000 km^2). Grønland Eisini á annan hátt eru hesi samfeløg lík okkara. Áland er sjálvstýrandi samfelag, tryggjað við altjóða sáttmála, í finska ríkinum, Isle of Man er sjálvstýrandi partur undir ensku krúnuni, men ikki partur av UK, og Ísland er bert seksti ára gamalt sjálvstøðugt ríki. Hinvegin eru stórir munir á hesum samfeløgum og okkara. Isle of Man liggur í írska havinum, bert 50 km frá grannunum, Írland og Ongland, og Áland liggur sum oyggjabólkur at kalla áfast svenska og finska skergarðinum, meðan Ísland liggur úti í Norðuratlantshavi, har Føroyar eru næsti granni, 300 km burturi, og Grønland liggur næst amerikanska verðinspartinum. Áland er sum partur av Finnlandi við í ES, og Ísland er limur í EFTA og EBS (Evropeiska Búskaparliga Samstarvsøkinum), meðan Isle of Man er í tollsamgongu við Stóra Bretland, men uttanfyri ES. Landbúnaður og fiskivinna eru upprunaligar vinnur í øllum samfeløgunum og mynda í stóran mun enn vinnupolitikkin í teimum, men nýggjar vinnur hava tikið seg upp, bygdar á teir fyrimunir og styrkir, ið samfeløgini hava sæð og bygt upp. 7.1.1. Isle of Man Vinnupolitikkurin á Isle of Man er partur av felags høvuðsstrembanini hjá stjórnini á oynni at varðveita og nøra um høgu lívsdygdina í samfelagnum á oynni (to maintain and build on the high quality of life enjoyed by the Island's community), Høvuðstættirnir í hesi politisku stremban eru: o o o o o Búskaparligur vøkstur - stremban eftir burðardyggum, stýriligum vøkstri við støði í fjøltáttaðum vinnulívi, Sosiala vælferð - framgongd í sosialu vælferðini hjá fólkinum á oynni, Góðskuhøgt umhvørvi - varðveitsla og betring av umhvørvisdygdini, Trygt undirstøðukervi - skipan av tryggum og hóskandi fysiskum undirstøðukervi fyri oynna, Gott stýri - trygging av fólkaræðisligari stjórn, sum er virkin og álítandi, 17/22 Vinnumálaráðið o Greiðan tjóðskaparligan samleika - verja og menning av tjóðskaparsamleikanum hjá oynni og taka neyðug stig til at tess áhugamál eru kraftarmikið framd, viðurkend og vard í altjóða høpi. Vanligt menningarstovuvirksemi og ferðamannamál eru í hvør sínum aðalráði á Isle of Man; ávikavist í Trade end Industry og Tourism and Leisure. Menningardeildin í Trade and Industry skal eitt nú: o o o o o o o Marknaðarføra oynna sum eitt gott stað at seta fyritøku á stovn, Greina út og skunda undir menning av nýggjum vinnugreinum og marknaðum, Fjøltátta og skapa vøkstur í búskapinum við at menna lyklavinnur við ráðgeving og fíggjar-, útbúgvingar- og íløgustuðli, Menna film- og mediaídnaðin, Menna e-spælídnað, Stuðla fyritøkum at troyta e-business møguleikar, Fáa fyritøkur at skilja handilsligu og umhvørvisligu fyrimunirnar av størri orkuvirkni, Við meira enn 500.000 frítíðarferðafólkagistingum um árið er ferðavinnan ein týðandi vinna á oynni, og hugsandi er, at hetta er ein av orsøkunum til, at ferðavinnumál og vinnumenningarmál annars ikki eru løgd saman ella í sama stýri á Isle of Man. Ferðavinnan á Isle of Man er sjálvsagt í stóran mun merkt av, at oyggin liggur so stutt frá tættbygdu ídnaðarøkjunum í Miðbretlandi (bert 50 km at sigla - sum av Drelnesi til Havnar); men hon er eisini merkt av altjóða tiltøkum (motorsúkklukappingum), góðum fornaldarlýsingum, og nú eisini av, at ferðafólk vilja síggja tey støð, sum tey hava sæð á filmi og øðrum medium. 7.1.2. Áland Búskapurin á Álandi er í størstan mun merktur av sjóvinnu, ferðavinnu og tænastuvinnum. Í stuttum kann sjóvinnan býtast upp í tríggjar tættir; ferjusambandið millum Áland, Svøríki og Finnland er beinagrindin í ferðavinnuni á landi og gevur hóp av arbeiði til ferðavinnustarvandi á landi og umborð; cruiseferðaskip eru flótandi undirhaldsborgir, sum eisini geva nógv arbeiðspláss umborð og til tænastuveitarar á landi, men hesi hava lítla ávirkan á sjálva ferðavinnuna á landi í Álandi; og so góðssjóvinnan, sum virkar á øllum høvum, men hon gevur bert arbeiði til yvirmenn umborð. Tænastuvinnan á landi fevnir mest um smásølu, tænastuvirksemi, gistingarhús og fíggingar- og tryggingarvirksemi. Landbúnaðurin er tó ikki uttan týdning við frukt og framleiðslu av snacks (Kims). Fyrimunirnir fyri vinnuna á landi á Álandi er góði logistikkurin, ið ger, at vinnan kann flyta út sínar framleiðslur til kappingarførar prísir. Vinnupolitiska stavnhaldið er búskaparligur vøkstur, og hevur Näringsavdelningens almänna byrå (Vinnumálaráðið) sum mál o o o o øktur vøru- og tænastuútflutningur úr Álandi økt vørumenning víðka ídnaðarliga støðið út um matvøruídnað og skunda undir menningina av tænastu- og tilvirkingarvinnum 18/22 Vinnumálaráðið Á Álandi tykist hvørki ferðaráð ella menningarstova verða rikin av tí almenna. Í staðin er ráðgevingar- og kunningararbeiðið hjá slíkum skipað gjøgnum "privatar" ráðgevingar- og vinnugreinafelagsskapir: Ålands Handelskammare ráðgevur smærri fyritøkum í virkisbúskapi og íverksetaramálum og tekur sær av útflutningstiltøkum og samstarvi millum vinnu og skúla. Ålands Företagereföening hevur nakað somu arbeiðsøki, tó kanska meira vent ímóti nýggjum vinnum. Ålands Turistförbund er høvuðsvinnufelagsskapurin innan ferðavinnu á Álandi og hevur til endamál at menna og fremja ferðavinnuna har við ráðum og vegleiðing. Undir Vinnumálaráðnum er tó Ålands Teknologicentrum, sum skal hjálpa til at hækka tøkniliga førleikastøðið, fremja sambandið millum vinnulívið og fróðskaparsetur og menningina av nýskapan og nýskapanarskipanum. Í hesum liggur eitt nú, saman við vinnuni at fara undir nýskapandi vinnuligar verkætlanir, standa fyri klekingardepli fyri nýskapan og gróðrarfyritøkur, standa fyri skeiðum og verkstovum, stuðlar upp undir góðsku- og umhvørvisgóðskuleiðslu og mennir tøkniligan serkunnleika á ávísum økjum. 7.1.3 Ísland Vinnuframaskipanin í Íslandi er býtt upp á fleiri stjórnarráð. Undir Vinnumálaráðnum eru Iðntæknistofnun (at líkna við Teknologisk Institut í Danmark), Impra (tænastustovnur fyri íverksetarar og fyritøkur), Rannsóknarstofnun Byggingarinnar og Byggðastofnun (Bygdamenningarstovnur), og undir hesum ráðnum er eisini verkætlanin Invest in Iceland, sum annars er løgd til Útflutningsráð Islands at standa fyri. Undir Samferðslumálaráðnum eru Ferðastova (Ferðaráðið), meðan Útflutningsráð Islands er sjálvstøðugur stovnur, í stórum stýrdur av vinnuni og við egnari lóg, liggur næst undir Uttanríkismálaráðnum. Vinnupolitisk mál hjá íslendska vinnumálaráðnum endurspeglast í virkseminum hjá stovnunum undir ráðnum, nevniliga at: o o o o vaksa um fjølbroytni í íslendsku vinnuni og fremja kappingarføri hjá henni skapa arbeiðsmøguleikar uttanfyri høvuðsstaðarøkið og sleppa undan avfólking av hesum økjum økja um nýtsluna av heimligum orkukeldum og eggja til kapping og verja áhugamál brúkarans Nøkur dømi um tiltøk og mál, sum íslendsku vinnframastovnanir arbeiða við eru at: o o o o o roynt verður við serligum tiltøkum at menna nýggjar vitanarvinnur, eitt nú lívtøkni ídnað, og fáa hesar lívførar roynt verður at menna kappingarførið við tiltøkum at menna virkni og leiðsluførleikan í fyritøkum virksemið at menna tænastur til íverksetarar og smáar fyritøkur verður styrkt vinnur, ið byggja á hugfæ, eitt nú films- og tónleikavinna verða stimbraðar kunningartøknifyritøkur verða eggjaðar at vaksa 19/22 Vinnumálaráðið o o nýggjar leiðir av menna nýskapan í handli og ídnaði í samstarvi við gransking verða gingnar marknaðarføringin av at fáa útlendskar íløgur í Íslandi verður styrkt Sum longu nevnt er fremsti vinnuframastovnurin undir íslendska vinnumálaráðnum Iðntæknistofnun, sum Menningarstovan hevur havt nógv samband við, m.a. hevur hon fingið íblástur til Kvinnur í vinnu og hevur Menningarstovan eisini hugt at teirra klekingardepli. Hetta er tøkniligur stovnur, ið hevur arbeitt við at leggja saman við eitt nú Rannsóknarstofnun Byggingarinnar. Umframt tøkniligar tænastur til vinnuna verður stórur dentur lagdur á nýskapan og íverksetan. Útflutningsráð Íslands, Icetrade, er annar samstarvsstovnur í Íslandi, sum Menningarstovan hevur havt nógva samvinnu við, og sum hevur bjóðað Menningarstovuni við í mong samstørv við onnur útflutningsráð og samvinnu um atgongd til upplýsingarbankar, skeið o.a. Útflutningsráðið hevur verið skipað við lóg við inntøkum frá vinnuni, og meirilutin í ráðnum eru vinnulívsfólk. Nevnast kann eisini "Nýsköpunarsjóður atvinnulífsins" (Nýskapanargrunnin). Grunnurin er sjálvstøðugur stovnur undir ríkinum. Umsjón við honum hevur vinnumálaráðharrin. Ríkiskassin ber ikki ábyrgd av skuldbindingunum hjá grunninum. Grunnurin minnir nakað um Framtaksgrunnin hjá okkum. Endamálið hjá grunninum er at stuðla uppbygging og vøkstri í íslendska vinnulívinum við at taka lut í nýskapandi verkætlanum og stuðla menningarætlanum. Loyvt er grunninum at veita partapening ella lán. Grunnurin kann veita fígging uttan aðra serstaka trygd enn hana, sum frammanundan er í verkætlanini. Í lógini um grunnin er tilskilað, at hann skal leggja dent á at stuðla nýskapan og skapa vinnuverksemi serliga á bygd. Grunnurin eigur eisini í fleiri fyritøkum, sum liggja uttan fyri høvuðsstaðarøkið 7.1.4. Grønland Á heysti 2003 fór Grønland undir at broyta bygnaðin í sínari vinnuframaskipan. Tvey feløg vóru, Sulisa A/S, ið var ein menningarstova fyri vinnu á landi, og Greenland Tourism, ið, sum navnið sigur, var grønlendska ferðaráðið. Umframt at ráðgeva vinnu á landi um tøkni, útflutning, leiðslu og búskap, var Sulisa A/S eisini eitt venturefelag, t.e. tað kundi stuðla verkætlanum og nýggjum fyritaksemi. Árliga játtanin var bert 5,0 mió. kr., men størsta avbjóðingin hjá felagnum var, at tað helt til í Maniitsoq (Sukurtoppinum). Grønlendska ferðaráðið, Greenland Tourism, skuldi ráðgeva, kunna um, marknaðarføra og menna ferðavinnuna í Grønlandi. Tað helt til í Nuuk og hevði árliga játtan upp á 20,0 mió. kr. Ráðgevingarparturin hjá Sulisa A/S kundi illa verða røktur úr Maniitsoq, og við broytingini av vinnuframaskipanini er hesin partur lagdur til nýggja stovnin í Nuuk, Grønlands Turist og Erhvervsråd A/S, við árligari játtan upp á 25 mió. kr. umframt 35 mió. kr. at brúka yvir nøkur ár til serlig útbúgvingar- og menningartiltøk. Høvuðsmálbólkarnir hjá GTE eru íverksetarar og smærri fyritøkur innan vinnur á landi og so sjálvsagt ferðavinna. Greenland Venture A/S 20/22 Vinnumálaráðið (Sulisa) er framvegis í Maniitsoq, men skal nú serliga taka sær av fíggingarráðgeving, kapitalútvegan og virka sum venture grunnur. Tilgongdin til nýggju skipanina og feløgini hevur eftir tí, sum frættist gingið stak væl og hevur havt breiða politiska undirtøku, og Grønlands Turist og Erhvervsråd letur væl at gongdini higartil og vónunum frameftir. Enn er kanska nakað tíðliga at meta um veruliga úrslitið. Í hvønn mun virksemið hjá Greenland Venture hevur eydnast er ikki frætt, men í báðum fyritøkum verður sera nógvur dentur lagdur á at menna verandi starvsfólk við útbúgvingartilboðum, har kravið er, at tey skulu fara undir fakliga mennandi og akademiskar útbúgvingar, og at øll starvsfólk skulu vera 100 % tvímælt umframt dugnalig í enskum. 21/22 Vinnumálaráðið Arbeiðsbólkurin hevur undirskrivað hesa frágreiðing í Tinganesi tann 4. september 2006 Kjartan Kristiansen Per Hansen ___________________________ _______________________ Ólavur Arge Niels Winther ____________________________ _______________________ Kitty May Ellefsen ____________________________ 22/22 SAMFERÐSLUÆTLAN 2008-2020 1. partur: Strategiskjal STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 FORORÐ Endamálið við samferðsluætlanini er at tryggja, at samferðslukervið til eina og hvørja tíð nøktar samtíðarinnar krøv og tørv. Strategiskjalið er fyrsti liður í tilgongdini, sum ber fram ímóti tí yvirskipaðu samferðsluætlanini. Endamálið við strategiskjalinum er at gera eitt yvirlit yvir hvørji atlit skulu takast, og hvussu tey skulu raðfestast, tá metast skal um, hvørt ein íløga er til gagns fyri samfelagið. Strategiskjalið umfatar yvirskipaðu málini fyri framtíðar íløgur í samferðslukervið, umframt grundarlagið undir raðfestingunum av málunum. 1 Vøksturin í ferðsluni er í stóran mun ein fylgja av teimum avgerðum, sum verða tiknar á øðrum økjum enn samferðsluøkinum. Bústaðarmøguleikar, menning í vinnuni og almenn tænasta skulu sostatt setast í samband við ta ferðslu, sum hesi elva til. Londini, vit vanliga samanbera okkum við, hava líknandi samferðsluráðlegging, fyri at optimera samferðslukervið. 1 Bussleiðirnar, sum Strandferðslan umsitir, eru undantiknar. síða 3 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 INNIHALDSYVIRLIT Samandráttur og niðurstøða .............................................. 7 1. FORTREYTIRNAR FYRI ÆTLANINI .............................. 10 1.1. Arbeiðssetningur ................................................... 10 1.2. Visjónin.................................................................. 12 1.3. Yvirskipaða ráðleggingin higartil............................ 13 2. STØÐAN Í DAG .............................................................. 17 2.1. Flutningskervið ...................................................... 17 2.2. Fólkahagtøl 1990 til 2005 ...................................... 27 2.3. Skrásett akfør ........................................................ 28 2.4. Hagtøl yvir óhapp .................................................. 30 2.5. Framkomuleiki ....................................................... 33 2.6. Pendlan ................................................................. 35 2.7. Øki, sum hava týdning fyri yvirskipaðu ferðsluna... 37 2.8. Umhvørvisárin sum t.d. óljóð, dálking og árin av forðingum ............................................................... 39 2.9. Viðlíkahald av flutningskervinum ........................... 43 2.10. Náttúran og mentanarumhvørvi, sum hava týdning fyri ferðsluna .......................................................... 45 2.11. Veðurlagsbroytingar ............................................ 46 síða 4 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3. MÁL FYRI TÍÐARSKEIÐIÐ 2008 - 2020..........................47 3.1. Raðfestingargrundreglur. ...........................................47 3.2. Flytføri og framkomuleiki ...........................................49 3.2.1. Smidligt undirstøðukervi við fleiri valmøguleikum 49 3.2.2. Yvirskipaðir vegaflokkar, herundir stovnan av høvuðsvegi .............................................................50 3.2.3. Høvuðssjókervið, herundir flokking av farleiðum/oyggjum...................................................56 3.2.4. Pendlaramøguleikar ............................................57 3.2.5. Flutningstíðin.......................................................58 3.2.6. Innanlands loftflutningur ......................................59 3.2.7. Uttanlands loftflutningur.......................................60 3.2.8. Tilbúgving............................................................61 3.7. Viðlíkahald og rakstur ................................................ 67 3.7.1. Viðlíkahald.......................................................... 67 3.8. Umhvørvi og fagurfrøði.............................................. 70 3.8.1. Góð formlist í flutningskervinum ......................... 70 3.8.2. Sóljuleiðir, serliga vakrir vegateinar.................... 71 3.9. Gøtur............................................................................ 72 3.9.1. Gøtur í haganum ................................................ 72 3.9.2. Ferðsla á súkklu ................................................. 74 3.10. Parkering................................................................... 76 3.11. Samanbering við onnur lond ................................... 77 3.3. Ferðslutrygd ................................................................62 3.3.1. At minka talið av fólkaskaðum í ferðsluni ............62 3.4. Ferðsluumhvørvi .........................................................64 3.4.1. Árin av forðingum, ferðsluóljóði og umhvørviseitrandi evnum........................................64 3.5. Møgulig vakstrarøki ....................................................65 3.5.1. Samferðsluætlan og økismenning.......................65 3.12. Kelduyvirlit ................................................................ 78 Strategiskjalið lagt út Strategiskjalið verður lagt út til hoyringar á heimasíðunum hjá Vinnumálaráðnum, Landsverki og Strandferðsluni. 3.6. Samfelagsnytta............................................................66 3.6.1. Kostnytta og greining av avleiðingum..................66 síða 5 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 síða 6 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Samandráttur og niðurstøða Høvuðsinnihaldið í strategiætlanini Samanhangur og bygnaður í samferðsluætlanini Langtíðarráðleggingin av samferðslukervinum er bygd upp av tveimum samanhangandi skjølum fyri tíðarskeiðið 2008 - 2020. Skjølini eru: 1. Strategiski parturin, har greiða fæst á atlitum, hagtølum, tørvi og ráki, sum hava munandi ávirkan á ráðleggingina, umframt at málini og raðfestingargrundarlagið fyri hetta 12 ára skeiðið verða lýst. 2. Taktiski parturin, har uppskot til ítøkiligar verkætlanir næstu 12 árini, verða lýst við fyrimunum og vansum og raðfest. Nær skal ráðleggjast? Samferðsluætlanin fevnir um 12 ár, og verður 4. hvørt ár endurskoðað og tikin upp til politiska viðgerð. Nýggj vitan og nýggj rák kunnu gera at neyðugt er at broyta ætlaninar. Tiltøk og verkætlanir kunnu koma afturat, eins og møguleiki er at broyta verandi verkætlanir. Í tíðarskeiðinum kann tilfar verða skoytt uppí ætlanina, so hvørt tørvur er á hesum. Strategiski parturin er bygdur upp soleiðis, at í fyrra partinum verða savnaðar saman týðandi sannroyndir og dátur, meðan seinni parturin fevnir um málini og raðfestingarnar av atlitunum í tíðarskeiðinum 2008 - 2020. Fyri at fáa eitt yvirlit yvir støðuna á samferðsluøkinum er verandi flutningskervið lýst, hagtøl eru fingin til vega fyri at undirbyggja støðuna, og kanningar eru gjørdar viðvíkjandi tørvinum. Ferðslutrygdin á vegakervinum er sera umráðandi. Hendan verður millum annað lýst við hagtølum og yvirlitum yvir, hvar ferðsluóhapp henda. Tá hugsast skal um framkomuleika og flytføri, er týdningarmikið, at atlit vera tikin til trygdina. Fyri oyggjarnar uttan fast samband til meginøkið eru verandi ferjusambond og tyrluflutningur viðgjørd. Fleiri av hesum oyggjum hava minkandi fólkatal, og eitt vælvirkandi flutningssamband til meginøkið kann vera við til at betra livikorini og framtíðarútlitini á hesum oyggjum. Náttúran og mentanarumhvørvið eru virði, ið serlig atlit skulu takast at í ráðleggingini. Íløgur í samferðslukervið gerast ofta sera sjónligar í landslagnum, og tí er umráðandi at hesi anlegg eru soleiðis háttað, at tey hóska til landslagið. Somuleiðis skal hugsast um upplivingar og komfort hjá tí ferðandi. síða 7 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Atlitini, ið takast skulu í samferðsluætlanini, eru í høvuðsheitum: Flytføri Framkomuleiki Trygd Umhvørvi Kostnaður Samfelagsnytta Økismenning Viðlíkahald Málini fyri tíðarskeiðið verða viðgjørd í seinna parti av strategiskjalinum (kap 3). Málini eru býtt sundur í strategisk og taktisk (meira ítøkilig) mál. Nógv mál hava ávirkan á fleiri av fyrr nevndu atlitum, t.d kann tað vera gott fyri framkomuleikan, at hámarksferðin verður økt, men á verandi vegakervi hevur hetta neilig árin á ferðslutrygdina. Atlitini mugu raðfestast, av tí at ikki øll kunnu útinnast í senn, og "neyðsemjur" skulu heldur ikki gerast við onnur umráðandi atlit. Ítøkilig mál viðvíkjandi flytføri og framkomuleika eru m.a. at stovna eitt høvuðsvegakervi, har serligar treytir eru galdandi fyri framkomuleika og haldi. Onnur mál viðvíkjandi flytføri eru t.d., at flutningskervið skal vera eitt tilboð til øll, óansæð aldur ella møgulig brek, at felagsferðslan veitir trygd fyri sambandi hvønn dag alt árið2, og at ferðatíðin verður stytt. Viðvíkjandi ferðslutrygd á vegunum, er yvirskipaða málið at arbeiða fram móti nullhugsjónini, meðan ítøkilig mál eru t.d. at gera vegakervið ferðslutryggari við ymiskum ferðslutrygdartiltøkum á vegum og í tunlum. Umhvørvisatlitini eru m.a., at tey árin samferðslukervið hevur á umhvørvið, tað verði seg dálking, larmur ella annað, skulu avmarkast. Ein annar partur av umhvørvisatlitunum er tað fagurfrøðiliga (estetiska) umhvørvið, t.v.s. hvussu samferðslukervið er sniðgivið, og hvussu tað hóskar til landslagið. Málini her eru m.a., at vegalinjur í mest møguligan mun skulu fylgja landslagnum, og at umhvørvið kring samferðslukervið, tað verði seg víkipláss, dvalarvikar, bíðirúm ella farstøðir er virkið og fagurfrøðiligt. Somuleiðis eiga fagurfrøðilig atlit at verða tikin, tá skip verða sniðgivin. Fyri at raðfesta viðlíkahald og rakstur er vegakervið flokkað í 4 flokkar, sum hava ymiska raðfesting, tá talan er um viðlíkahald, rakstur og vetrarhald. Somuleiðis eru sjóvegis farleiðirnar flokkaðar í 4 flokkar út frá flutningstørvi, bústaðarmynstri og stødd. 2 Kollektiv ferðsla (bussar og skip) síða 8 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Nøkur mál, sum viðvíkja bleytari ferðslu, eru eisini sett. Hesi mál hava ávirkan á fleiri av omanfyrinevndu atlitum, men eru ikki flokkað beinleiðis undir einum teirra. Málini viðvíkja vegum fyri ferðafólk (sóljuleiðir), varðagøtum, gongu-, ríði- og súkklugøtum. Niðurstøða av strategiætlanini Eitt vælvirkandi samferðslukervi hevur stóra ávirkan á, hvussu samfelagið virkar, hvar fólk velja at búseta seg og arbeiða, og hvar handil, vinna, skúlar og aðrar tænastuveitingar verða staðsettar. Talan er aloftast um stórar íløgur, tá samferðslukervið skal útbyggjast, og tí er umráðandi, at hesar íløgur geva størst møguliga samfelagsliga nyttu í mun til kostnaðin. Íløgur og viðlíkahald verða í høvuðsheitum raðfest út frá samfelagsnyttuni. Rákið er, at ein stór miðsavning fer fram í og beint uttanum Tórshavn. Betri samferðslumøguleikar kunnu vera við til at menna hini økini í landinum, soleiðis at størri javnvág verður. Framkomuleiki og flytføri er endamálið við einum vælvirkandi flutningskervi, men trygd og umhvørvi mugu ikki missa nakað av hesum. síða 9 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 1. FORTREYTIRNAR FYRI ÆTLANINI 1.1. Arbeiðssetningur 1. Endamál Endamálið við verkætlanini er at tryggja, at fysiska undirstøðukervið í Føroyum til eina og hvørja tíð nøktar samtíðarinnar krøv og tørvir. Tryggjast skal, at íløgur í undirstøðukervið verða framdar á slíkan hátt, at samfelagið fær sum mest burtur úr íløgunum, herundir at játtanin er hóskandi, og at raðfestingin er greið og grundað á viðkomandi atlit. 2. Áhugabólkar o Landsverk Landsverk (LV) er áhugað í einari virknari og fullfíggjaðari ráðlegging av vega- og havnakervinum. Stovnurin hevur tøkniliga serkunnleikan og vitanina um undirstøðukervið, samstundis sum stovnurin virkar sum ánari og byggiharri av vegum og havnum, og stovnurin er tí ein eyðsýndur luttakari í verkætlanini. o Strandfaraskip Landsins Strandferðslan (SL) er áhugað í at veita viðskiftafólkunum eina so góða, trygga og dámliga tænastu sum til ber, og hevur stovnurin víst á tørvin á at útskifta gomlu ferjurnar. Stovnurin eigur at verða umboðaður í verkætlanini, av tí at vegir, samferðsluhavnir og ferjur virka sum ein heild. o o Vinnumálaráðið Vinnumálaráðið (VMR) er áhugað í at samskipa íløgurnar í undirstøðukervinum, og harafturat hevur ráðið serkunnleika innan samfelagsbúskaparligar útgreiningar av verkætlanum. Vinnumálaráðið eigur tí eisini at luttaka í verkætlanini. Harumframt eru ein røð av smærri áhugabólkum, sum hava ein avmarkaðan áhuga í verkætlanini, m.a. Ráðið Fyri Ferðslutrygd, Løgreglan, kommunufeløgini, Ferðaráð Føroya, Meginfelag teirra Brekaðu í Føroyum/Hjálpartólamiðstøðin og Føroya Náttúru og Umhvørvisverndarfelag. Hesi feløg eiga eisini at verða við í arbeiðinum. 3. Skipan av verkætlanini Verkætlanin verður skipað við einum stýrisbólki og einum arbeiðsbólki. Í stýrisbólkinum sita deildarstjórin fyri samskiftisdeildina í VMR og stjórarnir á SL og LV. Í arbeiðsbólkinum sita starvsfólk hjá LV og SL, og kunnu aðrir persónar luttaka eftir tørvi. Settur verður eisini ein fylgibólkur, har felagsskapir og stovnar, við einum meira avmarkaðum áhuga í verkætlanini, sita. Hesir fáa tilfar til hoyringar, so hvørt tað er klárt. 4. Uppgávur hjá arbeiðsbólkinum Verkætlanin verður avmarkað til at snúgva seg um íløgur í fysiska undirstøðukervið, t.e. vegir, tunlar, brýr, miðdeplar fyri felagsferðslu, samferðsluhavnir og -lendingar, sjóvegis farleiðir, síða 10 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 tyrlupallar og floghavn. Spurningurin um býtið av játtan millum íløgur í og rakstur av undirstøðukervinum kann to eisini verða viðgjørdur. Til tess at røkka endamálinum við verkætlanini, er uppgávan hjá verkætlanarbólkinum serliga: 1) at orða eitt strategiskjal, sum lýsir yvirskipaðu leiðreglurnar, sum íløgur í undirstøðukervið verða ráðlagdar og framdar eftir, og grundað á hetta strategi-skjal 2) at gera eitt uppskot til eina heildarætlan fyri føroyska undirstøðukervið, og eitt uppskot til raðfesting av íløgum. 3) at gera eitt viðmæli um, hvussu ofta strategiskjalið og heildarætlanin eiga at verða endurskoðað og dagførd, og hvussu hetta verður framt. Til 1) Strategiskjalið skal m.a. innihalda eina lýsing av: o teimum málum, ætlanin er at røkka við íløgum í undirstøðukervið o hvørji atlit skulu takast, tá mett verður um, hvørt ein íløga í undirstøðukervið er gagnlig fyri samfelagið o grundarlagnum fyri raðfestingum av íløgum í undirstøðukervið o einum uppskoti um, hvussu arbeiðsgongdin skal vera í einari verkætlan, soleiðis at játtanin verður nýtt skilabest. Til 2) Heildarætlanin skal lýsa: o á hvønn hátt, grundað á strategiskjalið, undirstøðukervið kann skipast, og grundað á hetta skjal, mæla til møguligar loysnir. o tá ið høvuðsíløgurnar eru ásettar sambært grundsjónamiðunum í strategiskjalinum, skal eisini lýsast, hvørjar smærri íløgur eiga at verða gjørdar. o Við atliti til grundreglurnar fyri raðfestingunum í strategiskjalinum, skal arbeiðsbólkurin gera uppskot til raðfesting av íløgunum. Til 3) Bólkurin skal koma við tilmæli um: o hvussu tryggjað verður, at fortreytirnar í strategiskjalinum altíð eru tíðarhóskandi. o hvussu tryggjað verður, at ætlanirnar altíð eru í samljóði við tørvin o hvussu ætlanirnar skulu endurskoðast í styttri og longri tíðarskeið . 5. Tíðarætlan Miðað verður ímóti, at eitt uppskot til strategiskjal skal verða liðugt 1. mai 2006. Tá landsstýrismaðurin hevur góðkent strategiskjalið, verður farið undir at gera eina heildarætlan og uppskot til raðfestingar av íløgum. Miðað verður ímóti, at hetta arbeiðið er liðugt 31. desember 2006. Vinnumálaráðið, 9. mars 2006 Bjarni Djurholm Landsstýrismaður / Niels Winther síða 11 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 1.2. Visjónin Visjónin um samferðsluætlanina: Møguleikarnir at ferðast úr stað í stað skulu stuðla undir menning og trivnaði í Føroyum. Undirstøðukervið skal vera soleiðis háttað, at tað er lætt, trygt og ódýrt hjá øllum at ferðast millum ymisk støð, bæði innanlands og millum Føroyar og útheimin. Samferðsluætlanin byggir á okkara egnu eins og á altjóða hagtøl, forsagnir og atlit. Broytingar í fortreytunum, t.d. fíggjarligar broytingar í samfelagnum, nýggj vitan og tøkni, og broyttur tørvur kunnu flyta málini, og gera at íløgurnar skulu endurskoðast og ætlanirnar broytast. Ein treyt fyri kappingarføri og evnunum at tillaga seg í samfelagnum, er eitt smidligt og virkið undirstøðukervi. Undirstøðukervið hevur fyrst og fremst lívsneyðugan týdning fyri vinnulívið, útboðið av arbeiðsplássum, búsetingarmynstrið, heilsuøkið, útbúgvingarmøguleikar, trivnaðin og menningina í einum samfelag, har persónligu sambondini ofta eru spjødd yvir stórar fjarstøður. Fíggjarligur vøkstur hevur við sær vaksandi vælferð og tørv á flutningi. Vaksandi ferðslan og krøvini til flytføri og framkomuleika, hava við sær eina røð av krøvum til trygd og umhvørvi, sum einans kunnu handfarast við burðardyggari ráðlegging, har treytirnar fyri menningini verða kannaðar, áðrenn virkisætlanir verða gjørdar. Íløgur í útbygging av undirstøðukervinum kunnu við fyrimuni roynast í tí sokallaðu fýrastreingjaðu norðurlendsku skipanini, sum lýsir møgulig tiltøk. Hesi eru raðfest niðanfyri: 1. Tiltøk, ið kunnu ávirka flutningstørv og flutningshátt. T.d. skipan av pendlarum, uppstiging av felagsferðsluni og staðfesting av ferðsluknútapunktum. 2. Tiltøk, sum á virknan hátt nýta verandi vegakervi og anlegg. T.d. at økja framkomuleika og trygd við m.a. broyttari vegamerking og skelting. Eisini kann hetta gerast við t.d. at økja túratalið hjá ferjum. 3. Avmarkaði umbyggingartiltøk. T.d. at byggja rundkoyringar og krúpispor, at umbyggja ferjur og líknandi minni inntriv. 4. Nýggjar íløgur og størri broytingartiltøk. T.d. nýggjar vegir, tunlar, havnir og ferjur. síða 12 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 1.3. Yvirskipaða ráðleggingin higartil Ráðleggingin áðrenn ár 1900. Áðrenn ár 1900 var einki veruligt vegakervi í Føroyum, men bygdirnar vóru samanbundnar við varðagøtum, og størri góðsflutningur fór fyri tað mesta fram á sjónum, millum lendingar og havnir. Í 1896 vóru sostatt 800 km av gongugøtum til fólkaflutning og lættari góðsflutning. Tað vóru uml. 100 km av 5 fót-vegum (1,5m breiðir) til fólka- og góðsflutning á landi - onkunstaðni møguliga við hestum ella hestavognum - hesir vegir vóru serliga inni í bygdum, millum tey ymisku økini í bygdini. Nýggir vegir, brýr og lendingar vóru fíggjaðið m.a. við peningi frá Økonomisk Fond for Færøerne, sum var stovnaður í 1832, og sum m.a. fekk sínar inntøkur við sølu av grind. Hesin grunnur raðfesti íløgurnar, so talan var um eina ávísa ráðlegging. Mynd 1: Varðagøtur umleið ár 1900. síða 13 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Ráðlegging í 1900 talinum Í byrjanini av 1900 talinum kom fyrsta veruliga ætlanin at grunda ella útbyggja vegakervið í Føroyum. Búskapargrunnurin fíggjaði, og setti ein norskan verkfrøðing at loysa uppgávuna. Í 1904 kom frágreiðingin, ein ætlan, har linjuføringar til vegir millum bygdirnar vóru lýstar, eins og útgreinaðar verkætlanir vóru gjørdar fyri einstakar vegateinar. Høvuðsendamálið við ætlanini frá 1904 var, at fáa vegasamband frá meira avbyrgdum bygdum til eina havn, og eisini at fáa vegasamband millum bygda. Samferðslukervið var sostatt samansett soleiðis, at vegir úr fleiri bygdum førdu til eina bygd, sum hevði eina góða havn. Haðani kundi siglast til aðrar havnir, sum síðani høvdu vegasamband til aftur aðrar bygdir. Talan var sostatt ikki um eitt samanhangandi vegakervi, men eina sambinding av vegum og siglingarleiðum. Meginreglurnar í ætlanini frá 1904 høvdu við sær, at vegakervið var samansett av avbyrgdum vegateinum, sum vóru bundnir saman av sjóleiðum. Hesar meginreglur í flutningsráðleggingini vórðu fylgdar heilt til miðskeiðis í 1950-unum. Frá mitt í 1950-unum var yvirskipaða endamálið at binda tey ymisku økini saman, soleiðis at vegakervið var samansett av longum samanhangandi vegateinum. Yvirskipaða málið við útbyggingini av ferðslukervinum var nú at fáa vegasamband til allar bygdir. Málið varð rokkið í 2002, tá ið sprongt var ígjøgnum fyri Gásadalstunlinum. síða 14 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Nýggjari ráðlegging. Í 1998 játtaði Føroya Løgting pening, til at gera eina langtíðarætlan fyri íløgur í samferðslukervið í Føroyum. Endamálið var at samskipa íløgurnar, og gera útrokningar av rentugagninum av nøkrum av teimum ítøkiligu ætlanunum. Vinnumálaráðið setti ein arbeiðsbólk við umboðum frá Vinnumálaráðnumáðnum, Landsverki og Strandfaraskipum Landsins, og í 1999 kom ein nýggj yvirskipað ætlan fyri samferðslukervið. Mynd: Tinganes. Í ætlanini var gjørd ein skipan, eftir hvørjari tað kundi roknast út, hvat úrslitið bleiv, við ymiskum íløgum í samferðslukervið. Við rentugagns-skipanini vórðu útrokningar gjørdar av 5 ítøkiligum íløgum: Sambandinum um Vestmannasund, sambandinum um Leirvíksfjørð, vegateinin Øravík-Hov, tunlinum Millum FjarðaKambsdal og Suðuroyarleiðini. Í hesi ætlan er tað bert tunnilin Millum Fjarða-Kambdal, sum ikki er gjørdur, ella er í gerð. Ætlanin umfataði eisini skipaferðsluna, og niðurstøðan var m.a. at fáa nýtt suðuroyarskip,svínoyar/fugloyarskip og eitt avloysaraskip. Bert íløgan í suðuroyarskipið er framd. Sum avloysaraskip verða í løtuni nýtt "Ternan" og "Súlan". Endamálið við nýggju ráðleggingini er, og hevur verið, at laga vegakervið eftir tí broytta og økta samferðslumynstrinum, at stytta um farleiðirnar og fremja samferðsluna millum oyggjarnar. síða 15 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Samferðsluarbeiðið, sum er í gongd, fevnir um: 1. Strategiska ráðlegging (vanligar treytir fyri ráðleggingina 20082020). 2. Taktiska ráðlegging (ítøkiligar verkætlanir komandi 12 árini). síða 16 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 2. STØÐAN Í DAG 2.1. Flutningskervið Fast samband. Flutningskervið á landi er samansett av uml. 1000 km av vegi, harav 464 km eru landsvegir og restin eru kommunalir vegir. Uml. 300 km av landsvegunum eru tvíbreytaðir, og restin eru einbreytaðir vegir. Eini 200 vegbrúgvar eru á vegakervinum. Tann størsta brúgvin, uml. 250 m long, bindur saman Streymoynna og Eysturoynna. Síðani eru tvær byrgingar, sum binda Borðoynna í ávikavist Kunoynna og Viðoynna. Mynd 2: Landsvegir, íroknað brýr, byrgingar og tunlar Flutningskervið fevnir um 17 tunlar í alt. Tveir av hesum eru undirsjóvartunlar, og eru teir fíggjaðir lutvíst privat; landið yvirtekur hesar aftaná 14 ár (í ávikavist 2017 og 2021). Undirsjóvartunlarnir eru Vágatunnilin, sum bindur saman Streymoynna og Vágarnar, og Norðoyatunnilin, sum bindur saman Eysturoynna og Borðoynna. Av hinum tunlunum eru 5 tvísporaðir og 10 einsporaðir. Í 2006 bindur landsvegakervið 72 % av landøkinum og 86 % av fólkatalinum saman. síða 17 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Felagsferðsla á sjógvi, landi og í luftini. Strandferðslan hevur til uppgávu at skipa almennu felagsferðsluna, t.v.s leggja til rættis, stýra, selja, samskipa og kunna um almennu ferðsluna á sjógvi og landi. SL reka 29 leiðir (22 Bygdaleiðir og 7 Oyggjaleiðir) (sí mynd 3). Til hendan rakstur eru uml. 40 bussar og 8 ferjur. Mykinesleiðin er útveitt, og loftvegis flutningin røkir Atlantsflog. Busskoyring í fleiri av teimum størru kommununum er skipað av nærfeløgum (td. býkoyring í høvuðsstaðnum og skúlabarnakoyring á Tvøroyri). Sjóleiðirnar innanlands. Ferjuflutningur var mestsum einasta flutningsskipan innanlands (og uttanlands) heilt til miðskeiðis í 1960-unum. Útbyggingin av samferðslukervinum og vegasambondini tvørtur um sund og firðir høvdu við sær, at ferjuflutningur innanlands í dag fevnir um Suðuroy, Sandoy/Hest, Skúvoy, Nólsoy, Mykines, Kalsoy, Svínoy og Fugloy. Niðanfyrinevndu siglingarleiðir knýta 7000 íbúgvar, ella 14 % av samalaða fólkatalinum í miðstaðarøkið. Flutningskervið fevnir um 3 landshavnir, 8 kommunalar havnir og 7 smærri lendingar. Mynd 3: Sjóleiðir og bussleiðir síða 18 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Sjóvegis farleiðirnar innanlands eru hesar: 1. Suðuroy - Tórshavn M/F "Smyril", sum røkir leiðina, er ein nútímans ferja. Orkuførið er framtíðartryggjað, bæði viðvíkjandi ferðafólki, akførum og motororku. Bíðirúmini við ferjulegurnar eru í góðum standi. Tó væntar dagføring av landgongdum og kunning til ferðafólk á ferjulegunum. Atløguviðurskiftini í Tórshavn eru fyri tað mesta hóskandi, men skipið verður ofta órógvað, tá onnur skip, t.d. "Norrøna" liggja á Havnini. Byggiár Hægsta tal av ferðafólki Hægsta tal av persónbilum Siglingartíð Túratal Arbeiðsferð Hentleikar umborð Egnað til rørslutarnað fólk Atløguviðurskifti-havnir Atløguviðurskifti-ferðafólk Bíðiviðurskifti Avlýsingar vegna veður Tal av ferðafólki í 2005 Tal av akførum í 2005 Rakstrarfígging 2005 (byrjaði at sigla 31. oktober) 800 vetur / 975 summar 200 1 tími 55 minuttir 2 ferðir dagliga 20 míl Fleiri og nýmótans Ja Hóskandi, men sí viðmerking Í lagi. Fólk og bilar í land hvør sær Farstøðir. Sí viðmerking Sera sjáldan 164.255 (20% hægri í 2006) 53.738 (28% hægri í 2006) Nettojáttan 29,5 mió. kr M/F Smyril síða 19 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 2. Sandoy/Hestur - Gamlarætt M/F "Teistin", sum røkir leiðina, er ein nútímans ferja. Ferðatíðin er stutt og túrarnir nógvir í tali. Bíðirúmið á Gomlurætt er ikki tíðarhóskandi. "Teistin" røkir bæði Sandoy og Hest. Økt tænastustøði á tí eina staðnum minkar um tænastustøðið á hinum. Byggiár Hægsta tal av ferðafólki Hægsta tal av persónbilum Siglingartíð Arbeiðsferð Túratal Hentleikar umborð Egnað til rørslutarnað fólk Atløguviðurskifti-havnir Atløguviðurskifti-ferðafólk Bíðiviðurskifti Farmaviðurskifti Avlýsingar vegna veður Tal av ferðafólki í 2005 Tal av akførum í 2005 Rakstrarfígging 2001 288 33 30 min (15 min út í Hest) 11 míl 9 ferðir dagliga Nøktandi Ja Hóskandi Ferðafólk og bilar saman í land, men á ymiskum breytum Ikki tíðarhóskandi á Gomlu Rætt/Einki í Skopun og Hesti Eingi farmaskýli Sera sjáldan 146.056 47.827 Nettojáttan 6,3 mió. Kr 3. Nólsoy - Tórshavn M/S "Ritan", sum røkir leiðina, er 35 ára gomul. Ferjan er ikki væl egnað til sjúkraflutning. Farmur og akfør verða lastað umborð. Eingin møguleiki at flyta olju- og renovatiónsbilar. Ov langur avstandur frá farstøðini í Tórshavn, og í Nólsoy er einki skýli til tey ferðandi. Byggiár Hægsta tal av ferðafólki Hægsta tal av persónbilum Siglingartíð Arbeiðsferð Túratal Hentleikar umborð Egnað til rørslutarnað fólk Atløguviðurskifti-havnir Atløguviðurskifti-ferðafólk Bíðiviðurskifti Farmaviðurskifti Avlýsingar vegna veður Tal av ferðafólki í 2005 Tal av akførum í 2005 Rakstrarfígging 1971 125 summar / 100 vetur 4 20 min 10 míl 6 (4) ferðir dagliga Smáir Nei Hóskandi Trupult hjá rørslutarnaðum fólki at sleppa umborð og í land Einki Einki farmaskýli í Nólsoy Sjáldan 58.614 73 Nettojáttan 1,8 mió. Kr síða 20 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 5. Mykines - Sørvágur 4. Skúvoy - Sandur M/S "Sildberin", sum røkir leiðina er 27 ára gamal. Hann siglur seint og er ikki sjógóður. Saman við standinum og aldrinum á ferjuni má staðfestast, at hon eigur at verða skift út. Byggiár Hægsta tal av ferðafólki Hæsta tal av persónbilum Siglingartíð Arbeiðsferð Túratal Hentleikar umborð Egnað til rørslutarnað fólk Atløguviðurskifti-havnir Atløguviðurskifti-ferðafólk Bíðiviðurskifti Farmaviðurskifti Avlýsingar vegna veður Tal av ferðafólki í 2005 Tal av akførum í 2005 Rakstrarfígging 1979 30 summar / 23 vetur 0 35 min 7 míl 4 (3) ferðir dagliga eingir Nei Sera óhóskandi í Skúvoy Vánaligar umstøður í Skúvoy Einki Einki Ofta 3.892 0 Nettojáttan 1,4 mió. Kr Farleiðin var í 2006 røkt av privatum felag við bátinum M/B "Brynhild". Ferjan er skjóttgangandi, og hevur góðar stýrieginleikar.Hetta kemur væl við orsakað av atkomuviðurskiftunum í Mykinesi. Avloysaraskip til hesa farleið, M/B "Súlan", sum er bygd í 1987, er ikki longur tíðarhóskandi. Byggiár Hægsta tal av ferðafólki Hægsta tal av persónbilum Siglingartíð Arbeiðsferð Túratal Hentleikar umborð Egnað til rørslutarnað fólk Atløguviðurskifti-havnir Atløguviðurskifti-ferðafólk Bíðiviðurskifti Farmaviðurskifti Avlýsingar vegna veður Tal av ferðafólki í 2005 Tal av akførum í 2005 Rakstrarfígging 2002 40 0 45 min skjóttgangandi 2 ferðir dagliga Eingir Nei Óhóskandi á báðum støðum Óhóskandi á báðum støðum Einki Einki Ofta 2.878 0 Nettojáttan 0,7 mió. Kr síða 21 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 7. Svínoy/Fugloy - Hvannasund 6. Kalsoy - Klaksvík M/S "Sam", sum røkir leiðina, er 31 ára gamal. Standur og aldur á ferjuni gera, at hon eigur at verða skift út. Havnalag á Syðradali og skip hóska ikki saman, og í ruskutum veðri eru ofta avlýsingar. Byggiár Hægsta tal av ferðafólki Hægsta tal av persónbilum Siglingartíð Arbeiðsferð Túratal Hentleikar umborð Egnað til rørslutarnað fólk Atløguviðurskifti-havnir Atløguviðurskifti-ferðafólk Bíðiviðurskifti Farmaviðurskifti Avlýsingar vegna veður Tal av ferðafólki í 2005 Tal av akførum í 2005 Rakstrarfígging3 1975 115 17 20 min 9 míl 7 (4) ferðir dagliga Ótíðarhóskandi Nei Ikki hóskandi á Syðradali Hóskandi Einki Einki farmaskýli Sjáldan 18942 5.619 Nettojáttan 4,7 mió. Kr M/S "Másin", sum røkir leiðina, er 47 ára gamal. Skipið er ótíðarhóskandi orsakað av atløgu- og streymviðurskiftunum. Í háárstíð, juni-august, er mangan trongligt umborð, av tí at "Másin" er bæði ferða- og farmaskip. Skipið hevur eisini avmarkaðan møguleika at flyta tungan farm. Ferjan eigur at verða skift út. Byggiár Hægsta tal av ferðafólki Hægsta tal av persónbilum Siglingartíð Arbeiðsferð Túratal Hentleikar umborð Egnað til rørslutarnað fólk Atløguviðurskifti-havnir Atløguviðurskifti-ferðafólk Bíðiviðurskifti Farmaviðurskifti Avlýsingar vegna veður Tal av ferðafólki í 2005 Tal av akførum í 2005 Rakstrarfígging 1959 63 summar / 46 vetur 0 Hvannasund-Hattarvík um Svínoy: 80min 8 míl 2 ferðir dagliga Eingir Nei Vánalig á øllum støður Vánalig á øllum støðum. Trupult hjá rørslutarnaðum at sleppa umborð og í land Einki/Ikki hóskandi Einki Ofta 8249 5 Nettojáttan 3,09 mió. Kr 3 Eftir at havnin í Syðradali varð tikin í nýtslu, sigldi "Sam" umframt til Klaksvíkar eisini til Leirvíkar. Av hesi orsøk ber illa til neyvt at greina nettorakstrarúrslitið av Kalsoyarleiðini, skilt sum Kalsoy-Klaksvík. Ein leyslig meting er tó gjørd av nettoúrslitinum fyri fyrstu 4 mánaðarnar av 2006, kendum nettokostnaði frá mai-oktober og eini meting av nov. og des. síða 22 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Sjóflutningur uttanlands. Í sambandi við sjóflutning uttanlands, er uppgávan hjá tí almenna ikki at skipa fyri sjálvari ferðsluni, men at tryggja at samferðslukervið í landinum er soleiðis háttað, at tað lýkur krøvini, ið uttanlands sjóflutningurin setur. M/F Norröna flytir ferðafólk hvørja viku úr Tórshavn til Íslands, Hetlands, Noregs og Danmarkar. M/F Norröna Rúmd er fyri 1.482 ferðafólki og 800 persónbilum. Bildekkið verður eisini nýtt til góðsflutning, og vanligt er at treylarar eru við. `I løtuni leggur Norröna bert at í Tórshavn, og í tí sambandi er stórt trýst á ferðslukervinum í og uttan um býin. Onnur farmafeløg, ið nevnast kunnu, eru Samskip og Skipafelagið, sum hava farmaflutning burturav. Samskip siglir á Kollafjørð, meðan Skipafelagið hevur høvuðshavn í Tórshavn, men siglir eisini á fleiri aðrar havnir í landinum. Nógv tung ferðsla er í samband við hendan farmaflutning. Mynd 4: Ferðafólkaflutningur og farmaflutningur uttanlands síða 23 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Havnirnar í niðanfyri nevndu býum og bygdum hava serstakt loyvi til góðsflutning uttanlands: Tórshavn, Klaksvík, Toftir, Miðvágur, Sørvágur, Fuglafjørður, Vestmanna, Funningsfjørður, Vágur, Tvøroyri, Norðskáli, Hósvík, Hvalvík, Eiði og Runavík. síða 24 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Tyrluflutningur. Við tí endamáli at varðveita bústaðar- og vinnuøkini á útoyggjunum er tyrluflutningur til oyggjar, har torført er at leggja at við skipi ella báti. Tyrlurnar flyta eisini neyðugt tilfar til og úr oyggjunum, eins og tær kunnu veita skjóta hjálp í sambandi við sjúku ella vanlukku, rakstrarútreiðslurnar eru tó sera høgar. Tyrlan er eisini eitt sera hent flutningstól til rørslutarnað. Tyrluleiðirnar kunnu brúkast av øllum, men tey fastbúgvandi á oyggjunum hava framíhjárætt til ferðaseðlarnar. Í Føroyum eru 16 tyrlupallar, og føst rutuflúgving er til 11 av teimum. síða 25 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Loftvegis flutningur uttanlands. Vága Floghavn. Ein floghavn er í landinum við eini lendingarbreyð, ið er 1250 m. Fólkaflutningurin fevnir um: Í 2000 vóru flutt 143.208 ferðafólk, og í 2005 181.305 ferðafólk. Talið á ferðafólkum hevur sostatt verið støðugt vaksandi (undantikið í 2002). Framgongdin í ferðafólkatalinum frá 2000 til 2005 er tilsamans uml. 27 %. Sambandið til útlandið: Av mest vanligu ferðasambondunum til útlandið kunnu nevnast tríggir til fimm túrar dagliga til Danmarkar, tveir til tríggir túrar um vikuna til Noregs, til Íslands og til Stóra Bretlands. Tað er stórur munur á talinum av fráferðum um summarið og um veturin. Íløgur: Sum fyrireiking til eina viðtøku um íløgur í útbyggingina av floghavnini, var á vári 2006 gjørd ein umfatandi frágreiðing. Frágreiðingin lýsir støðuna í løtuni, eins og fleiri prísásett dømi eru gjørd um framtíðar útbygging. Mynd 5: Strikumyndin vísir, hvussu nógv ferðafólk eru farin um flogvøllin í 2005. Sum sæst, eru juni, juli og august eyðsýnd háártíð. Í 2006 var almannakunngjørt, at lendingarbreytin verður longd 350 metrar, soleiðis, at samlaða longdin verður 1600 metrar; hetta ger tað møguligt hjá størri flogførum, t.d. einum Boeing 737-700 ella einum Airbus 319, sum kunnu taka 140 ferðafólk, at nýta floghavnina. Ferðslustøðin í floghavnini verður útbygd sambært somu ætlan. síða 26 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 50000 49000 48000 2.2. Fólkahagtøl 1990 til 2005 47000 46000 Fólkatalið hevur verið støðugt vaksandi seinastu 10 árini, tó undantikið í 2006, sí mynd 6. 45000 44000 43000 Á smærru oyggjunum minkar fólkatalið nakað, undantikið í Nólsoy, Kunoy og Mykinesi (sí mynd 7). Á størri oyggjum, Sandoynni, Suðuroynni, og eisini Kalsoynni, har fast samband ikki er til miðstaðarøkið, er fólkatalið somuleiðis minkandi. 42000 41000 20 05 20 00 19 95 19 90 19 85 40000 Aldursbýtið er øðrvísi á teimum smáu oyggjunum enn í miðstaðarøkinum. Tær smáu oyggjarnar hava vanliga hægri miðalaldur, og hetta merkir, at tað eru færri børn og ung, og fleiri eldri, enn miðalaldurin er fyri landið, sí mynd 8. Mynd 6: Fólkatalið pr. 1. januar 1985-2006 20 10 Alt landið Suðuroy Stóra Dímun Skúvoy Sandoy Mykines Vágoy Koltur Hestoy Nólsoy Eysturoy Kalsoy Kunoy Borðoy Viðoy Streymoy 50 40 30 20 Mynd 7: Fólkavøksturin í % 1996-2006 Alt landið Suðuroy Stóra Dímun Skúvoy Sandoy Mykines Vágoy Koltur Hestoy Nólsoy Streymoy Kalsoy Kunoy Borðoy Eysturoy -50 Viðoy 0 -40 Svínoy 10 -30 Fugloy -20 Fugloy -10 Svínoy 60 0 Mynd 8: Miðalaldur pr. 1. januar 2006 síða 27 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 2.3. Skrásett akfør Mynd 9 vísir gongdina í talinum á akførum á vegunum. Sum sæst, er talið framhaldandi á veg uppeftir, og hetta setur enn størri krøv til vegakervið og tey koyrandi. Akfør 28000 26000 24000 22000 20000 18000 16000 Tilsamans Serliga er talið á persónbilum týðiliga vaksandi, og kann hetta síggjast sum eitt tekin um raðfesting og fíggjarliga orku hjá tí einstaka húsarhaldinum. 14000 Persónvognar 12000 10000 Last- og vøruvognar M otorsúkklur og prutl 8000 6000 Persónbilurin hevur nógv at týða, og veðurlagið ger, at kravdur verður flutningur, sum til allar tíðir er smidligur og álítandi. 4000 2000 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Mynd 9: Skrásettir bilar 1995 til 2005 (áðrenn 2002 eru prutl ikki við í uppgerðini) síða 28 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 800 700 1990 600 2002 Miðsavningin av privatum og almennum tænastuveitingum, eins og teimum størru arbeiðsplássunum, økja um flutningstørvin, og um tað at vera bundin av bili til flutning. 500 400 Mynd 10 vísir tal av bilum pr. 1.000 íbúgvar í ávikavist 1990 og 2002 í ymiskum londum 300 200 100 Ritmyndin vísir, at talið av persónbilum pr. íbúgva í 2002 var tað sama í Føroyum, sum í Írlandi og Danmark. Føroyar Írland Danmark Niðurlond Norra Svøríki Spania Bretland Frankaríki Finland Týskland Ísland Luxemburg Italia 0 Mynd 10: Persónbilar pr. 1000 íbúgvar í ávikavist 1990 og 2002 Kelda: Eurostat/DG TREN, har Føroyar eru settar inn. Um vit samanbera koyrdar kilometrar í teimum ymisku londunum, vísir ritmyndin eisini at Føroyar hava lægsta talið. Føroyar Spania Niðurlond Svøríki Bretland Norra Danmark Finland Mynd 11 vísir hvussu nógvar persónkilometrar er koyrdir , samanborið við onnur lond. Ein orsøk til, at Føroyar liggja lágt í mun til hini londini, kann vera stuttu vegateinarnir í Føroyum. Frankaríki 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 Persónkilometrar er samlaða talið á koyrdum kilometrum í persónbili, býtt við samlaða fólkatalinum. Mynd 11: Koyrdir persónkilometrar Kelda: ECMT og DK statistik, Føroyar settar inn. síða 29 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 2.4. Hagtøl yvir óhapp Hagtølini gera tað møguligt at vísa á "svartar" blettir, ella vegateinar við óhappum. Ein greining av teimum skrásettu óhappunum kann gerast við hjálp frá árligu frágreiðingini "Ferðslan" hjá Landsverki. Í ársfrágreiðingini er m.a. víst, hvar óhappini henda, og hvat slag av óhappum, talan er um, sí mynd 12. Tilfarið byggir á frágreiðingar frá løgregluni. Útreiðslur av ferðsluóhappum (Kostnaður pr. persón í óhappum - prísur í 2001. Ráðið fyri Ferðslutrygd) Deyð Mynd 12: Óhapp 2005 Sera álvarsliga skadd Álvarsliga skadd Minni skadd Persón kostnaður 3.740.000 Vælferðarmissur 14.950.000 6.530.000 2.100.000 330.000 Kostnaður í alt 18.600.000 12.810.000 4.220.000 570.000 6.280.000 2.110.000 240.000 síða 30 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Skadd 700 600 Danmark 500 Svøríki 400 Finnland 300 Noreg Ísland 200 Føroyar Roknað verður við, at talið av álvarsligum ferðsluóhappum fer at minka, so hvørt tann tøknifrøðiliga menningin fær ávirkan á vegakervið og bilarnar, hóast vit vita, at uml. 80 % av øllum óhappum henda av menniskjaligum ávum. 100 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Deyð 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Av trygdarútgerð, sum antin er á marknaðinum ella á tekniborðinum, kann m.a. nevnast o Trygdarselar til øll í bilinum. o Stoytkoddi (Airbag). o ESP, ein talgild trygdarstýring, sum m.a. bremsar, um bilurin er við at fara á glið. o Frástøðumátari, sum ger vart við, um frástøðan til bilin frammanfyri er ov stutt. o Sjálvvirkandi ferðtillaging, sum umvegis GPS-stýring gevur tekin, um koyrt verður ov skjótt. o Rúslás, sum mátar andan hjá føraranum, áðrenn bilurin verður settur í gongd. o Hondfrí telefon. o "Svartur kassi" í bilinum, sum mátar koyrimynstur, ferð, bremsing o.s.v. síða 31 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Trygdin á vegunum er serliga vorðin betri, við tað at framdar eru tryggar loysnir á truplum vegamótum. Loysnirnar hava vanliga við sær, at talið á trupulleikadeplum minkar, eins og ferðin verður sett niður. Henda skaðar her, eru tað vanliga smærri tólskaðar. Orsøkin til ferðsluóhapp. Kelda: Transportøkonomisk Institut í Oslo. síða 32 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 2.5. Framkomuleiki Framkomuleikin er tíðin tað tekur at flyta seg, umframt góðskan/dygdin á ferðini. Framkomuleiki verður máldur við broytingum í: o flutningsútreiðslunum í samfelagnum o rakstrarútreiðslunum hjá tí einstaka virkinum Í hugtakinum framkomuleiki verður roknað við tíð og flutningsútreiðslum. Hetta kann hava stóra ávirkan á hvar virkir, bústaðir og almennar tænastur verða løgd. Íløgur í undirstøðukervið kunnu vera við til at stytta um ferðtíðina, og á hendan hátt vera við til geva fólki betri atgond til arbeiðspláss og tænastutilboð. Dømi: Ferðatíðin millum t.d. Klaksvík og Tórshavn var í 1950: 120 min. 1976: 110 min. 2000: 90 min. 2006: 70 min. Mynd 13: Frástøðan í minuttum úr Tórshavn til restina av landinum í 1950, 1976, 2000 og 2006. (Bíðitíð á ferjulegum er ikki íroknað) Afturat teimum samfelagsligu og fíggjarligu fyrimununum, skapa góð vega- og ferjusambond møguleikan fyri økismenning, í kapping við restina av landinum. síða 33 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Ferð Tað er viðkomandi at kanna skeltaðu ferðina á vegakervinum fyri at fáa skil á, um samsvar er millum, hvussu ein vegur er lagdur og hægst loyvdu ferðina. Á vegateinum har lutvístfallsliga nógv óhapp henda, kann orsøkin verða væntandi samsvar millum hámarksferð og vegabygnað. Trýstið á vegakervinum Trýstið á einum vegateini, er lutfallið millum ta skrásettu ferðslumongdina, og ta mettu, hægstu ferðslumongdina (Orkuføri á vegateininum). Um málda orkuføri fer upp um 70 % av metta vegorkuførinum, merkir hetta trupulleikar við týðiligari minking í ferðini, og tá kunnu væntast bilrøðir og ferðsluknútar Ársmeðalferðslan í 2005 er víst á korti nr. 14. Kortið gevur eina mynd av trýstinum á vegakervinum. Mynd 14: Ársmeðalferðslan á landsvegunum í 2005. síða 34 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 2.6. Pendlan Pendlarakanning. Í 2003 var gjørd ein pendlarakanning, har øll arbeiðspláss vóru biðin um at upplýsa, hvar starvsfólk teirra arbeiddu, og hvar tey búðu (sí mynd 15). Kanningin fevndi um 1.540 persónar (lesandi og næmingar vóru ikki tikin við). Um miðal frástøðan millum bústað og arbeiðspláss er 30 km, so er dagliga pendlanin (1.540 x 30 x 2) = 92.400 km. Ein pendlarakanning gjørd á sumri 2006 vísir, at uml. 2.700 persónar pendla til samans 253.762 km hvønn dag. Hetta merkir, at hvør pendlari í miðal koyrir 94 km um dagin. Hendan seinna kanningin byggir á hagfrøðiligt tilfar frá Toll- og Skattstovu Føroya (umsókn um stuðul til ferðaútreiðslur 2005). Pendlaradáturnar verða framyvir skrásettar hjá Toll- og Skatt, og vit fáa atgongd til hesar dátur, millum annað fyri at halda eyga við, hvussu pendlaramynstrið broytist, samstundis sum undirstøðukervið verður útbygt. Í hesi kanningini (mynd 16) er talan um vektað tøl, tað vil m.a. siga, at ein, sum t.d. ferðast til arbeiðis eina ferð um vikuna, telur ein fimtapart av einum heilum pendlara. Verandi pendlaramøguleikar eru privatbilar og felagsferðsla (bussar4 og ferjur). 4 Bygdaleiðir flyta í miðal um 1.000 fólk um dagin. Hetta svarar til uml. 500 pendlarar runt landið (til arbeiðis og í skúla). Mynd 15: Pendlarar í 2003 síða 35 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Felagsferðslan er reglulig og vissar brúkaran um fráferð og komu, men krevur hinvegin, at møtt verður til tíðina og bíðað við fráferðirnar. Ferðslan við privatbili er lagaligari, tá tað ræður um fráferðartíð og hentleikar hjá tí einstaka. Pendlaramynstrið broytist í samsvari við, at framkomuleikin økist. Tíðarfaktorurin (í hesum førinum, hvussu langa tíð tað tekur at koma frá bústaðinum og til arbeiðsplássið), saman við teimum lokalu fyrimununum og kostnaðinum, eru avgerandi fyri, hvat pendlaramynstur verður valt. Rákið í pendlaramynstrinum er, at ferðast verður longri teinar. Kanningar úr Noregi vísa, at hægri serútbúgvingar oftast hava eitt avmarkað útboð av størvum, og hetta ger, at arbeiðstakarin antin flytur bústað ella pendlar til arbeiðis. Eisini vísa kanningar, at útboðið av góðum grundøkjum í bygdunum, og tøkniligu ábøturnar á bilarnar og vegakervið, hava ta ávirkan, at fólk velja at koyra longri til arbeiðis. Fjararbeiðspláss eru ment í Evropu. Nógv størv kunnu í dag lutvíst greiðast heimanífrá, og bert av og á verður møtt á arbeiðsplássinum. Hetta framtíðarútlit gevur møguleikar fyri at bústaðarmynstrið broytist. Mynd 16: Pendlarar í 2005. síða 36 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 2.7. Øki, sum hava týdning fyri yvirskipaðu ferðsluna. Bygdamynstrið er soleiðis háttað, at bygdirnar eru spjaddar kring landið á støðum har tað frá gamlari tíð, hevur verið gjørligt at búsetast. Í bygdunum hevur ymiskt virksemi tikið seg upp, og virkir, skúlar og stovnar, sum øll skapa ferðslu, verða sett á stovn. Hendan menningin førir við sær ferðsluknútar, sum eru neyðugir og samstundis tvørligir, tí ferðslan skapar trupulleikar, um ikki verður ráðlagt í góðari tíð. Miðsavningin, við bústaðarvøkstri, útbygging av handlum og vinnuvirksemi í Tórshavn, ger at høvuðsstaðurin hevur stóra ávirkan á undirstøðukervið. Yvirskipaða samferðslukervið er nógv tyngt, og verður støðugt útbygt. Økismenning Tann lendisliga frástøðan millum miðstaðarmenningina í Tórshavn og ta spjaddu menningina í nøkrum av bygdunum er ikki stór. Bæði í tí miðsavnaða og tí spjadda krevst ein javnseting av tilboðunum, og at undirstøðukervið er dagført bæði viðvíkjandi viðlíkahaldi og nýgerð. Samferðslukervið skal so vítt gjørligt alt árið og í øllum líkindum, vera álítandi. Mynd 17: Kort, ið vísir størri virkir, sjúkrahús v.m. síða 37 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Høvuðsferðsluásir Ein meting av, hvørji samferðsluøki eru í landinum, tað eru øki, ið hanga saman sum ein eind í samferðsluhøpi (og helst í aðrar mátar eisini), sæst á mynd 17: Farleiðirnar millum hesi øki eru víst á mynd 21. Hesar farleiðir eru høvuðsfarleiðirnar í samlaða samferðslukervinum. Fyri at nøkta tørvin á flutningi millum ymisku økini, er neyðugt at høvuðsfarleiðirnar hava góðan framkomuleika og eru álítandi, tað vil siga, at altíð er gjørligt at nýta farleiðina. Um ein teinur av hesum farleiðum fellur burtur, skal innanfyri stutta tíð, verða gjørligt at gera eina alternativa farleið um hendan tein, t.d. um ein tunnil ikki kann nýtast til ferðslu eina tíð, skal vera gjørligt at nýta ein alternativan veg hendan teinin (møguliga tann vegin tunnilin upprunaliga avloysti) ella at seta skip inn at røkja leiðina. Um høvuðsfarleiðirnar eru fleirstreingjaðar, eru tær sjálvsagt ikki eins viðkvæmar, tí ein onnur farleið altíð er tøk. Við at útbyggja samferðslukervið á høvuðsfarleiðunum, verður ferðslan millum ymisku samferðsluøkini í landinum stuðla, og skapast kunnu gróðrarlíkindi til øll øki í landinum. Samfelagslig tíðarvirði fyri koyring. Talvan niðanfyri kann nýtast til eina samfelagsliga meting av flutningstíðum. Á talvuni sæst, at flutningsútreiðslurnar, bæði í heimligari og altjóða kapping, eru treytaðar av, hvussu nógv tíð verður brúkt til flutning. Persónbilar Bústaður - arbeiði Vinna (nettoavgjald) Annað Miðalprísur Vøruvognar, tíðarútreiðslur roknaðar út sum Løn Avskrivingar Umvælingar Orkuførisútreiðslur Samlaðar útreiðslur, avgjøld ikki íroknaðið Hvør persónbilur kr./tíman 64 278 50 76 Kr. fyri tíman 163 10 2 32 207 Lastbilar, tíðarútreiðslur roknaðar út í kr. fyri tíman (2003 marknaðarprísir). Miðaltalið á stødd á lastbilum frá 3,5 til 18 tons Løn Avskrivingar Umvælingar Orkuførisútreiðslur Miðalútreiðslur, avgjøld ikki íroknaðið 163 75 7 44 289 Kelda: Vejdirektoratet. Prísirnir eru roknaðir út í krónum fyri tíman (2003 - marknaðarprísir). Útreiðslur uttanífrá eru ikki íroknaðar. síða 38 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 2.8. Umhvørvisárin sum t.d. óljóð, dálking og árin av forðingum Óljóð Á vegum við nógvari ferðslu er óljóð ein trupulleiki, sum hevur við sær, at lívsvirði hjá fólki, sum býr í økinum, versnar. Sambært Altjóða Heilsufelagsskapinum, WHO, kann óljóð frá ferðslu hava við sær ampa og ávirkan á heilsuna, sum t.d. samskiftistrupulleikar, høvuðpínu og strongd. Ampar av óljóði síggjast eisini ofta í húsaprísunum. Er nógv óljóð í einum øki, lækkar húsaprísurin. Ein kanning, sum Miljøstyrelsen í Danmark gjørdi í 2005 vísir, at tá húsaprísir skulu ásetast, hevur óljóð líka nógv at siga sum sjálvt bústaðarøkið, og standur og aldur á húsunum. Er óljóði oman fyri 55 dB á framsíðuni á eini húsabygging, tosa vit um trupulleikar av óljóði. Óljóð oman fyri 70 dB verður mett sum sera álvarsligt! síða 39 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Minkast kann um óljóðið frá vegnum, við at velja at leggja ávís sløg av asfalti á vegin, men hetta má metast sum ein hugborin møguleiki, tí ljóðdoyvandi asfalt er dýrt og heldur ikki serliga leingi. Asfaltið, sum vanliga verður nýtt, er sera sterkt og haldgott, og er vælegnað í Føroyum, tí koyrt verður við píkadekkum í vetrarhálvuni. Hinvegin er óljóð frá ferðsluni ein táttur, ið má takast við, tá ætlanir verða gjørdar um nýggjar vegir nær bygdum øki. Ferð og óljóð eru samanhangandi tættir, eins og samansetingin av slagi av ferðslu býtt millum persónbilar og tunga ferðslu. Óljóðið frá tungari ferðslu er í miðal 8 til 11 dB meiri enn frá persónbilum, og gevur hetta munandi meiri óljóð. Verjugarðar ella skermar fram við vegunum kunnu minka um óljóðið. Tað kann gerast neyðugt í framtíðini, at byrgja fyri óljóðinum, har ikki ber til at ráðleggja um at velja aðrar farleiðir. Hendan fyribyrging má næstan altíð metast sum ein neyðloysn, tí verjugarðar/skermar aloftast verða mettir at vera fremmandir lutir í umhvørvinum og gera, at vegurin verður mettur sum ein forðing. síða 40 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Forðing. Er ein vegur trupul ella ómøguligur at koma tvørtur um, tosa vit um eina forðing. Bæði bleyta og koyrandi ferðslan uppliva forðingina av at ferðast á teininum. Ótryggleikin av at fara tvørtur um ella steðga við vegin orsakað av ferðsluni, er ein veruligur trupulleiki, sum skal takast við á ráðleggingarstigið. At bøta um trupulleikarnar, kann í fleiri førum merkja størri nýgerðir, m.a. at velja øðrvísi linjuføring. Forðingsárinini eru størst á vegum, har randarbygging, sum t.d. handlar, skúlar og bústaðir, skapar ein lutfalsliga stóran tørv á at sleppa tvørtur um vegin. Í fleiri bygdum eru trupulleikar av, at gjøgnumkoyrandi ferðsla lutar bygdina sundur. Tá ein vegur skal staðfestast, skulu í ráðleggingini og metingini av umhvørvinum, fyrilit í mest møguligan mun takast fyri umhvørvinum kring vegin. Mynd 18: Yvirlit yvir, hvar landsvegur við gjøgnumgangandi ferðslu fer gjøgnum bygt øki. síða 41 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Dálking CO Koltvísúrni Tá ið bensin, olja ella gass verða brend, veksur innihaldið av CO2 í lofthavinum, og er hetta við til at økja um óynsktu vakstrarhúsárinini. Føroyar hava ikki tikið undir við Kyoto-sáttmálanum, har fleiri lond hava gjørt sínámillum avtalur um at minka um dálkingina. Hetta hevur tó ikki við sær, at tað ikki verður hugsað um t.d. at avmarka CO2 útlátið, m.a. verður miðja móti at leggja vegir lágt og við fáum brekkum. Mynd: Undirføring til bleytu ferðsluna millum Oyrarbakka og Norðskála. Umhvørviseitrandi evni Seinastu árini er nøgdin av fleiri av teimum óynsktu árinunum á umhvørvið minkað. Serliga er eydnast at minka um útlátið av køvievnum, kolbrintu og serliga svávuldioksidi, hetta orsakað av at bilarnir hava katalysator, og at nøgdin av svávuli í dieselolju er minni. Hinvegin veksur útlátið av teimum vandamiklu og heilsuskaðiligu mikropartiklunum. Dálkingin frá brennimotorum í bilum er ein altjóða trupulleiki; tað verður fylgt væl við í tøknifrøðiligu menningini, og bilídnaðurin kappast sínámillum um at koma við virknum og umhvørvisvinarligum loysnum. Á heimstaðinum kann ferðsluráðlegging geva úrslit, tá talan er um m.a. pendlan og óneyðuga koyrslu í tómgongd í býunum. síða 42 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 2.9. Viðlíkahald av flutningskervinum Viðlíkahald av vegum, brúm, tunlum, havnum, tyrlupallum, floghavn, ferjum og farstøðum er týdningarmikið. Stóru peningaíløgurnar, sum í nógv ár eru gjørdar í verandi anlegg, eru ikki tryggjaðar ímóti niðurbróting. Til hvørja nýíløgu skal roknast við rakstrarpeningi til viðlíkahald av skaptum virðunum. Ritmynd, ið vísir støðuna hjá viðlíkahaldinum av vegum Neyðugar íløgur til ábøtur á vegir Niðurbróting av anleggum kemur vanliga av o Umhvørvisárinum, har skiftandi verðurlag hevur við sær, at anleggini slítast. o Mekaniskum árinum, har tung ferðsla, ristingar, píkadekk, salt og vanlig nýtsla spora ovasta slitlagið og bygnaðin. o Umvælingum av anleggum á og við vegirnar. o Vanligum sliti, har ovasta slitlagið á vegunum verður skift út eftir tørvi. o Vanligum sliti orsakað av at ferjurnar sigla á óvardum farleiðum. Sum heild kann sigast, at lítið hevur verið hugsað um viðlíkahald. Tá ið peningur verður játtaður til nýtt ferðasamband, eigur peningur samstundis at verða játtaður til viðlíkahald. Tað neyðuga viðlíkahaldið byrjar, so skjótt nýggja ferðasambandið er tikið í nýtslu, og verður tilsamans nógv dýrari, um tað ikki byrjar, fyrr enn anleggini ella ferjurnar er niðurslitin. Kelda. Vejdirektoratet, formidling af vejteknisk viden, kapitel 5. síða 43 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Niðanfyristandandi kostnaðarmetingar av íløgum og viðlíkahaldi, eru gjørdar út frá teimum royndum Landsverk hevur, umframt royndum úr grannalondunum. Talan er um miðalprísir (2006). Vegur Tunnil á landi Undirsjóartunnil Byggikostnaður rakstur og viðlíkahald 15.000 kr./m 45.000 kr./m 60.000 kr./m 250 kr./m um árið 700 kr./m um árið 750 kr./m um árið Landsvegakervið er 464 km, harav gott 39 km eru tunlar (harav 11 km av privat riknum tunlum). Rakstrarjáttanin er umleið 50 mió. árliga, og hetta merkir, at um einans verður hugsað um vegirnar er játtanin til raksturin uml. 100 kr/km um árið. Tvs. minni enn helvtin av tí tilmælta sambært omanfyrinevndu talvu. Tí hevur verið neyðugt við íløgufígging til størri umvælingar og ábøtur, og hetta hevur havt ein meirkostnað við sær í mun til vanligt viðlíkahald, sí mynd um viðlíkahald. síða 44 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 2.10. Náttúran og mentanarumhvørvi, sum hava týdning fyri ferðsluna Landslagið í Føroyum er sermerkt, eisini í altjóða samanhangi. Landslagið kann ikki metast sum eitt landslag, men skal metast sum ymisk øki við egnum virkni, úttrykki og virði. Talan kann vera um listfrøðilig-, jarðfrøðilig-, náttúru- ella mentanarvirði, ella virði, sum t.d. landsløg, har tað er friðarligt, og óljóð og tøkniligur bygnaður ikki órógva. Fjallalendi við varðagøtum og sermerktum víddum hevur stóran týdning fyri lívið í náttúruni og ferðavinnuna, men er samstundis sera viðkvæmt, og óbøtiligur skaði kann gerast, um óheppin inntriv verða framd. Menningin av økjum, har møguleiki er fyri framtíðar búseting og vinnu, krevur at tað í ráðlegging og gerð av komandi vegasambondum verður hugsað um avleiðingarnar av linjuføringunum. Vetrarmynd: Við vatnið vestan fyri Eiðisskarð. Vegirnir eiga at verða ráðlagdir soleiðis at teir hóska til landslagið. Tað kann vera betur at byggja ein veg, sum hevur nøkur smærri sving, heldur enn eitt langan, beinan tein, sum ger, at ferðin økist, og sum ofta er ein alt ov áleypandi lutur í landslagnum. síða 45 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 2.11. Veðurlagsbroytingar Ein frágreiðing, sum er ein partur av "den Norske Nationale Transportplan 2006 - 2015" vísir, at veðurlagsbroytingar hava við sær at byggingin og viðlíkahaldi av undirstøðukervinum má broytast. Broytingarnar eru fyrst og fremst øktur hiti, ógvusligt avfall, harðir stormar, aldur, vatnflóð við skriðulopi og skrædnaðir vegir, sum krevja ábøtur. Úrslitið, ið Norsk Meterorologisk Institut byggir á ein myndil av veðrinum fram til ár 2050, verður mett at verða besta boðið, hvat Føroyum viðvíkur. Týdningurin av veðurlagsbroytingunum skal vera við í ætlanini um nýgerð, eins og trygging av verandi anleggum verður tikin við í sambandi við viðlíkahald. síða 46 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3. MÁL FYRI TÍÐARSKEIÐIÐ 2008 - 2020 Málini eru býtt sundur í strategisk og taktisk mál. Av tí, at ikki øll mál kunnu fremjast í senn, og fleiri mál hava ymisk árin á fleiri av atlitunum, er neyðugt at raðfesta atlitini. 3.1. Raðfestingargrundreglur. Høvuðsendamálið við eini yvirskipaðari samferðsluætlan er at tryggja, at samferðslukervið til eina og hvørja tíð nøktar samtíðarinnar krøv og tørv, og at rættar íløgur verða framdar í rættari raðfylgju. Ikki øll tiltøk kunnu setast í verk samstundis, og tí má ein raðfesting gerast. Í øðrum kapitli í hesum stratigiskjali varð støðan í samferðslukervinum lýst, umframt at krøv, tørvir og atlit vóru viðgjørd. Hetta viðførir, at mál kunnu setast fyri, hvussu samferðslukervið eigur at vera skipað og ment. Høvuðendamáli við samferðslukervinum er flytføri, tað at kunna flyta seg úr stað í stað, og framkomuleiki, sum er tíðin, tað tekur at flyta seg, umframt góðskan og dygdin á ferðini. Hesi eru sjálvt endamálið við samferðslukervinum. Hesi mál viðvíkja flutningsmøguleikum, flutningstíð o.l., tó eru nógv atlit, sum mugu takast í hesum sambandi: samfelagsnytta, kostnaður, trygd, umhvørvi, økismenning, viðlíkahald og rakstur. Íløgur í samferðslukervið, ið geva størst samfelagsnyttu í mun til kostnaðin, verða raðfestar fremst. Til dømis kunnu tvær ymiskar verkætlanir hava eins positiva ávirkan á flytføri og framkomuleika, tá verður tann, ið gevur størst samfelagsnyttu í mun til kostnaðin raðfest fremri. Umráðandi er at játtanin til íløgur skal leggjast soleiðis til rættis, at arbeiðið er samanhangandi við kostnaðarliga úrslitabesta virkseminum, og á tann hátt, at verkætlanin verður liðug skjótast gjørligt, soleiðis at samfelagið fær nyttu av íløguni sum skjótast. Eitt tað týdningarmesta atlitið er trygd - talan er um ferðslutrygdin á vegakrevinum og trygdin umborð á flutningsførunum. Nullvisjónin er grundarlagið undir málunum viðvíkjandi ferðslutrygd, meðan trygdin umborð á flutningsførunum fylgir altjóða krøvum. Ferðslutrygdartiltøk verða eisini raðfest eftir kostnyttu útgreiningunum, men kann tað koma fyri, at ein verkætlan, sum bøtur um ferðslutrygdina, verður raðfest framm um aðrar verkætlanir, hóast hinar hava størri samfelagsnyttu í mun til kostnað, tá ið stór trygd er fyri at átaki ger stóran mun, hetta tí at ferðslutrygdin verður raðfest frammalaga. Men tá ferðslutrygdartiltøk verða samanborin, verður altíð tað tiltak valt, sum gevur størst nyttu í mun til kostna. Sannlíkir menningarmøguleikar í framtíðini verða tiknir við í ráðleggingina av samferðslukervinum fyri at skapa best møguligt samband og harvið gróðrarlíkindi, trivnað og menning til møgulig vakstrarøki í landinum. Íløgur kunnu verða gjørdar, hóast kostnyttu síða 47 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 útgreiningar ikki í løtuni vísa at tær loysa seg. Framtíðarmyndir kunnu tá nýtast sum grundarlag undir útgreiningunum. Tá hugsað verður um umhvørvið, er talan bæði um dálking o.l. og fagurfrøði. Samferðslukervið má skipast soleiðis, at sleppast kann undan, at ferðslan hevur óheppin árin á umhvørvið. Somuleiðis skal samferðslukervið vera sniðgivið soleiðis, at tað fagurfrøðiliga hóskar til umhvørvi, og at tann ferðandi fær góðar upplivingar. Fyri at íløgur í samferðslukervið ikki skulu missa virðið, er alneyðugt, at viðlíkahald av verandi kervi, verður raðfest á hædd við nýíløgur. Hóast kostnyttukanningar ikki vísa, at ein íløga loysir seg samfelagsliga, kann í serligum føri avgerðast, at peningur kann nýtast til hesa íløgu ella viðlíkahald, tá eyðsæð er at talan annars er um forðan fyri trivnaði og menning, ella tá ið virðir, sum illa kunnu virðismetast, eru í vanda. Hetta skal tó vera innan hóskandi karmar. Nøkur mál, sum viðvíkja bleytari ferðslu, eru eisini sett. Hesi mál hava ávirkan á fleiri av omanfyrinevndu atlitum, men eru ikki flokkað beinleiðis undir einum teirra. Fleiri mál og atlit kunnu verða trupul at seta virði á í samband við kostnyttuútrokningar, og tí er neyðugt at sammeta fyrimunir og vansar á annan hátt, hetta gjørt við eini greining av avleiðingunum (konsekvensanalysu). síða 48 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.2. Flytføri og framkomuleiki 3.2.1. Smidligt undirstøðukervi við fleiri valmøguleikum Flytføri í samfelagnum er týðuliga økt seinastu áratíggjuni. Tað er lættari at keypa egnan bil, og vegakervið og almenni flutningurin eru útbygd. Fíggjarliga rásarúmið hevur við sær, at fólk hava ráð at flyta seg, samstundis sum serútbúgvingarnar verða fleiri, og miðvíst verða rættaðar móti arbeiðsplássum, sum liggja uttan fyri heimligu økini. Úrslitið er, at frástøðan millum heimið og arbeiðsplássið er økt, og hetta hevur við sær vøkstur í pendlanini. Væntandi fara alsamt fleiri fólk arbeiða í einum øki, sum liggur 30 til 50 km frá bústaðnum. Eisini røkka menniskjalig tilknýti, innkeyp og frítíðarítriv hjá tí einstaka líka langt frá. Strategisk mál: At stuðla búseting, vinnu og virksemi við einum undirstøðukervi, sum ger tað møguligt at hava títt ferðasamband. At flutningskervið skal vera eitt tilboð til øll, óansæð aldur ella kropsliga orku, herundir fólk við møguligum breki. At yvirskipaða vegakervið verður tilskilað gjøgnumgangandi ferðslu, og heimligu vegirnir verða tilskilaðir heimligari ferðslu. At undirstøðukervið í øllum økjum ger tað møguligt at velja millum ymiskar flutningshættir. At undirstøðukervið veitir trygd fyri vælvirkandi ferðslu. At tað á høvuðsvegakervinum skal bera til at gera eina aðra leið, um onkur leið fellir burtur. At undirstøðukervið við kanningum og nýggjari tøknifrøði, støðugt verður ment. At sjó-, land- og loftvegis flutningskervið stuðla hvørjum øðrum. At felagsferðslan veitir trygd fyri sambandi hvønn dag alt árið. Taktisk mál: At øll øki, har tað samfelagsbúskaparliga er ráðiligt, skulu hava fast samband. At ferjurnar regluliga verða dagførdar við atliti at hentleikum til ferðafólk (herundir fólk við breki) og orkuføri, m.a. til bilflutning og eisini viðvíkjandi ferð. At havnirnar verða tillagaðar nýggjastu tøknifrøðini í sambandi við keyp av nýggjum ferjum. At tað í nýgerðum verður raðfest, at vegirnir verða lagdir í láglendi uttan ov nógvar brekkur. At tað í nýgerðum verða gjørdar royndir at leiða gjøgnumgangandi ferðsluna uttan um bygd øki. At tað verða gjørdar so fáar íbindingar sum gjørligt í tað yvirskipaða vegakervið, og at hesar við gransking verða ferðslutryggjaðar. At ein ætlan verður gjørd yvir aðrar møguligar leiðir, um regluliga nýttu vegirnir verða stongdir. Menningin av tøknifrøðini á samferðsluøkinum veitir støðugt fleiri møguleikar, sum kunnu føra til framtíðar sambond, sum vit í 2006 hava ilt við at ímynda okkum. síða 49 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.2.2. Yvirskipaðir vegaflokkar, herundir stovnan av høvuðsvegi At býta vegakervið sundur í flokkar frá 1 til 4, ger tað møguligt at raðfesta íløgurnar, í mun til teir týdningarmestu og mest nýttu vegateinarnar. Vegakervið verður flokkað í mun til strongdina (ársmiðalferðsluna) á teimum einstøku vegunum. Flokkarnir eru: Flokkur 1 (vegir, har ársmiðalferðslan er omanfyri 2.000 akfør) o Vegir við høgum standardi, góðum framkomuleika og viðlíkahaldsdygd. o Krúpispor á strategiskum støðum, møguliga sum ein vegprofilur við 2+1 vegbreyt á einum longri vegateini. o Trygd í sambandi við frástøðu til fastar lutir framvið vegnum. (Er eisini galdandi fyri flokkarnar 2 og 3). o Møgulig útbygging til vegprofil við størri orkuføri. Flokkur 2 (vegir, har ársmiðalferðslan er 1.000 - 2.000 akfør) Vegir við høgum standardi, eins og flokkur 1, men har treytirnar verða flokkaðar og víkja fyri flokk 1, t.d. raðfesting av viðlíkahaldi. Mynd 19: Vegaflokkar, flokkaðir í mun til ferðslutøl síða 50 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Flokkur 3 (vegir, har ársmiðalferðslan er minni enn 1.000 akfør) Ein- og tvíbreytaðir vegir, har neyðugt viðlíkahald verður framt, og sum stigvíst verða útbygdir. Flokkur 4 (vegir, sum ikki eru neyðugir í tí yvirskipaða ferðslukervinum) Vegir, ið verða hildnir fyri ikki at minka mundandi um dygdina. Hesir vegir hava ofta týdning í samband við náttúruupplivingar og frítíð. Fyri at kunna stovna hesar vegaflokkar (serliga flokk 4) er neyðugt at broyta landsvegalógina (løgtingslóg nr. 167 frá 21.12.2001), soleiðis at til ber at hava fleiri landsvegir til eina bygd, ella millum tvær grannabygdir. Grundgevingin fyri broytingina er, at vegakervið støðugt verður ment við ábótum og tiltøkum. Gamlir vegateinar kunnu tykjast óneyðugir, men kunnu hava stóran týdning og veita trygd, tá ið farleiðir verða stongdar í sambandi við ólukkur ella viðlíkahald. Annars kunnu gomlu vegateinarnir hava virði í samband við frítíðar- og náttúruupplivingar. síða 51 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Samanhangandi landsvegakervi. Landsvegakervið umfatar teir vegirnar í landinum, sum binda bygdir og økir saman. Kervið verður støðugt út- og umbygt fyri at kunna nøkta krøvini til gjøgnumkoyrandi ferðsluna. Av søguligum ávum eru enn teinar á landsvegakervinum, sum eru kommunalir. Ofta eru trupulleikar á hesum vegateinum, har heimlig og gjøgnumgangandi ferðsla verða blandað, uttan at hædd er tikin fyri tí í vegbygnaðinum. Trupulleikarnir kunnu verða: manglandi framkomuleiki, forðingar, ferðsluóhapp og ótryggleiki. Strategisk mál: At landsvegakervið verður samanhangandi. At styttri teinar millum bygdir, sum eru nærum samanvaksnar, ikki nýtast at vera landsvegir. At landsvegakervið við tíðini verður lagt uttanum bygd øki har hetta er gjørligt. Har landsvegir vera verandi í bygdum øki, skal stórur dentur leggjast á at fáa ferðslutryggar loysnir. At landsvegakervið verður lagt oman til týðandi havnir og ferðsludeplar, sum hava stóran samfelagsligan týdning. At landsvegakervið røkir heimlig- og landsáhugamál í samstarvið við tær kommunur vegurin fer gjøgnum. Mynd 20: Støð har landsvegakervið ikki er samanhangandi. síða 52 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Taktisk mál: At kommunalir teinar við landsferðslu verða landsvegir. At landsvegir, sum fara gjøgnum bygt øki, verða endurskoðaðir og umbygdir til at kunna nøkta krøvini hjá bleytari og tungari ferðslu. Hædd skal eisini takast fyri heimligu og gjøgnumkoyrandi ferðsluni. At vegateinar gjøgnum bygt økið, sum gerast óneyðugir í landsvegakervinum, t.d. í samband við at ferðslan verður løgt út um bygt øki, vanliga verða kommunuvegir. síða 53 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 . Stovnan av høvuðsvegakervi Heitið høvuðsvegur gevur viðkomandi vegateini eina yvirskipaða støðu. Høvuðsvegurin bindur landið saman gjøgnum teir týdningarmestu, samanhangandi vegateinarnar við mest ferðslu. Lóggávan gevur landsstýrismanninum í samferðslumálum heimild til at stovna ein høvuðsveg. Endamálið við høvuðsvegakervinum er at knýta tey ymisku økini í landinum saman. Uppskot til núverandi høvuðsvegakervið myndar vegasambandið eystur-vestur og sambandið norður-suður. Hesi sambond knýta høvuðsøkini í landinum saman, við hjálp av einum høgt raðfestum og tryggum flutningssambandi. Uppskot til framtíðar høvuðsvegakervi víðkar flutningsleiðirnar, so at tað, afturat sambandinum eystur-vestur og norður-suður, ger tað møguligt at gera høvuðsflutningskervið fleirstreingjað á miðøkinum. Framtíðar høvuðsvegakervið verður (sum víst í oman fyri standandi búmerki og á mynd 22), fleirstreingjað á miðjuni og við flutningsleiðum eystur-vestur og norður-suður. Mynd 21: Uppskot til høvuðsvegakervi. síða 54 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 - Til høvuðsvegin verða knýttar niðanfyri standandi reglur: At høvuðsvegurin verður raðfestur ovast; hetta merkir, at aðrir vegir mugu víkja. - At tað ikki er loyvt at parkera á koyribreytini á høvuðsvegnum uttan fyri bygt øki. - At tað almenna setur upp hegn framvið høvuðsvegnum. - At bóndin hevur skyldu til at viðlíkahalda hegnið, eins og bóndin hevur ábyrgdina av, at seyður ella onnur húsdjór ikki ganga á høvuðsvegnum. Alment Hámarksferðin kann í framtíðini verða endurskoðað: - Ráðlegging og tilevning av ávísum vegateinum, har umstøðurnar loyva tí, kann gera tað møguligt at loyva persónbilum at koyra skjótari enn 80 km/t. - Samsvar skal vera millum skapið av einum vegi, og ferðina. Gerast skal ein skipað kanning av vegunum við atliti at virki, formi og hámarksferð. Av trygdarávum eiga tó ikki at vera ov nógv skifti millum ymiska hámarksferð. Mynd 22: Uppskot til framtíðar høvuðsvegakervi. síða 55 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.2.3. Høvuðssjókervið, herundir flokking av farleiðum/oyggjum Farleiðir/oyggjar eru flokkaðar í 4 flokkar fyri at lýsa og meta um flutningstørv. Strategisk mál: At stremba eftir at hava tíðarsvarandi ferjur (javna útskifting) At gera royndir við nýggjum loysnum sum t.d. ymiskar ferjur til fólka- og farmaflutning har tað ber til og harvið hægri títtleika og komforti fyri fólkaflutning At hava hægst møguliga arbeiðsferð At hava mest møguligan komfort og tænastu At hava góðar umstøður at skifta millum farleiðir Flokkur 1: Suðuroy og Sandoy Farleið við nógvum ferðandi og bilflutningi. Nýggj størri skip. Nøktandi havnaviðurskifti. Nøktandi orkuføri. Taktisk mál: At gera royndir við øktum túratíttleika á suðuroyaleiðini. At kanna møguleikarnar fyri at skilja sandoyar og hestleiðina sundur, tí økt tænastustøði á eini leið minkar um tænastustøðið á hinari leiðini. Flokkur 2: Nólsoy og Kalsoy Farleiðir við meðal nógvum ferðandi og færri akførum. Meðalstór skip við minni nøktandi havnaviðurskiftum. Taktisk mál: At gera íløgur í tvær ferjur, ið hóska til flutningstørvin av akførum á hvørjari farleið, hesar skulu møguliga kunnu avloysa hvørja aðra. Flokkur 3: Fugloy, Svínoy, Mykines, Skúvoy - og Hestur5 Farleiðir við fáum ferðandi, ongum akførum og smáum ferjum. Vánalig havnaviðurskifti. Taktisk mál: At kanna møguleikarnar fyri at nýta skjóttgangandi ferjur við høgum komforti til ferðafólkaflutning og minni farm til hesar farleiðir. At kanna møguleikarnar fyri at nýta serstakt skip til farmaflutning, sum røkir allar leiðirnar í flokki 3 t.d. tvær ferðir um vikuna. At kanna møguleikarnar fyri eini hóskandi ferju til hestleiðina, hendan kundi eisini verið nýtt til koltursleiðina. Flokkur 4: Koltur og Stóra Dímun Ongin sjóvegis flutningur. Bert tyrluflutningur. Taktisk mál: At farmaflutningsskipið (nevnt undir flokki 3) kundi røkt flutning eftir tørvi (Møguleiki er at flyta 12 ferðafólk). 5 M/F "Teistin", sum røkir siglingina út í Hest, er partur av sandoyarleiðini síða 56 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.2.4. Pendlaramøguleikar Útbyggingin av ferðslusambondunum gevur møguleikar at spjaða bústaðarmynstrið, sum so aftur hevur við sær tørv á álítandi ferðing millum bústað og arbeiðspláss. Fíggjarstøðan og tann tíð, sum brúkt verður at pendla, hevur stóra ávirkan á val av flutningstóli. Í hesum sambandi er tørvur á, at ment verða nøkur strategisk staðfest øki at savna pendlarar, eins og at onnur tiltøk í hesum sambandi verða núlig. Ein norsk kanning (apríl 2006) viðvíkjandi pendlan vísir, at pendlaramynstrið mennist við fullari ferð, og sostatt staðfestir ein vøkstur í pendlanini uppá 40 % í árunum 1995 - 2001. Ein pendlarakanning, sum Landsverk saman við Toll og Skattstovuni og Tórshavnar kommunu lat gera á sumri 2006, bendir á ein vøkstur frá 2003 til 2005. Tveir ymiskir hættir vóru nýttir at gera mátingarnar, og hetta forðar fyri einari neyvari samanbering. Strategisk mál: At stuðla bústaðarmynstrinum og vøkstrinum í økjum við at hava tíðarhóskandi pendlaramøguleikar. At fylgja gongdini í pendlanini við endurtøku av kanningum í samstarvi við aðrar myndugleikar, sum hava dátur og áhuga í økinum. At geva pendlarum í almennum flutningsførum sersømdir. Taktisk mál: At øll miðstødd pendlarapláss skulu útbyggjast, so trygt ber til at seta bilin ella súkkluna, áðrenn farið verður víðari í ferju, bussi ella í bili saman við øðrum. At finna eina loysn viðvíkjandi felags koyring, t.d. ein pendlarasíða á alnótini, so at til ber at finna eitt yvirlit yvir tilboð um felags koyring. At felagsferðslan verður ment við m.a. tilboðum um snarbussar, telebussar ella hýruvognar. At ferjurnar verður skiftar út í raðfestari raðfylgju, og at bíðirúmini verða gjørd soleiðis, at tørvurin hjá teim dagligu pendlarunum verður nøktaður, bæði viðvíkjandi uppihaldi og arbeiði á túrinum. Framyvir verða pendlarakanningar gjørdar á einum einsháttaðum grundarlagi í samstarvi við Toll og Skattstovuna, og tá verður gjørligt at síggja, hvussu pendlanin broytist so hvørt samferðslumøguleikarnir broytast. síða 57 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.2.5. Flutningstíðin Flutningstíðin hevur stóran týdning, tá bústaður verður valdur. Flutningstíðin til arbeiðis, møguleikar at keypa inn, útbúgvingarmøguleikar, stovnar til børn, frítíðarendamál og familja eru aðrir avgerandi bólkar. Tað er ikki bert frástøðan í kilometrum, men í stóran mun tann tíð, tað tekur at koyra ella sigla teinin, sum hevur stóran týdning. Skattapolitikkur við frádrátti ella endurgjaldi fyri ferðing millum bústað og arbeiðspláss, eins og tunnilsgjøld og onnur gjøld, hava eisini týdning fyri valið hjá tí einstaka borgaranum av bústaði og arbeiðsplássi. Virki, sum hava brúk fyri meiri arbeiðsmegi enn tí, sum finst í bygdini/býnum, eru bundin at einum virknum undirstøðukervi við greiðum pendlaramøguleikum. Strategisk mál: At raðfesta útbyggingina av undirstøðukervinum við gjøgnumhugsaðum avgerðum, sum byggja á tørvskanningar út frá eini rentugagns útrokning, har samfelagsbúskapurin hevur avgerandi týdning. At stytta um ferðatíðina. At minka munandi um flutningstíðina á smærri sjóvegis farleiðum. Taktisk mál: At flutningur til Tórshavn, har fast samband er, undir vanligum umstøðum skal taka í mesta lagi 1 tíma. At flutningur til Tórshavn, har fast samband ikki er, skal taka í mesta lagi 2 1/2 tíma. At flutningur millum Tórshavn og flogvøllin skal taka í mesta lagi 35 min. At flutningstíðin til týdningarmiklan virkna (t.d. til handils, lækna, posthús og banka) skal vera í mesta lagi 1/2 tíma. At brúka møguleikarnar at laga ferðmarkið til vegakervið, uttan at tað gongur út yvir trygdina. At í minsta lagi helvta flutningstíðina á smærri sjóvegis farleiðunum. síða 58 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.2.6. Innanlands loftflutningur Mentur innanlands loftflutningur kann gerast eitt betri alternativ á ávísum farleiðum. Fyri at geva útoyggjunum møguleikan at halda fast um støðuna sum partur av samfelagnum er neyðugt, at reglulig samferðsla verður varðveitt og ment, hóast veðurlíkindini kunnu vera ein ógvuslig forðing. Samferðslan til hesar oyggjar, har ringt kann vera at leggja at við báti, hevur til tíðir tyrlutænastuna sum einasta sambindingarlið til meginøkið. Strategisk mál: At flutningstænastan til oyggjarnar, innan fysisku og fíggjarligu karmarnar, verður framd á besta og tryggasta hátt. At tyrluleiðirnar verða albøttar (optimeraðar) til neyðugu tænastuna út í oyggjarnar. At loftvegis og sjóvegis flutningur verða hugsað sum ein heild, har endamálið er best tænasta í mun til kostnaðin. Taktisk mál: At oyggjar, sum ikki kunnu varðveita eitt støðugt ferjusamband, hava regluligan tyrluflutning. At tyrlupallarnir verða útbygdir sambært ásetingunum hjá Statens Luftfartsvæsen. At parkeringspláss verður tengt at tyrluplássunum á meginøkinum, so at útoyggjafólk kunnu hava bil standandi har. At allir tyrlupallarnir verða útgjørdir soleiðis, at til ber at flúgva um náttina. At tað í framtíðini verður gjørdur ein nýggjur tyrlupallur í Tórshavn, við góðum atkomumøguleikum, har møguleiki verður fyri áfylling av brennievni. Tyrlupallurin skal liggja nær Landssjúkrahúsinum ella tí yvirskipaða vegakervinum og skal avloysa verandi pallar í Tórshavn. At kanna um flutningur við smáum flogførum millum Suðuroynna og meginøkið loysir seg samfelagsliga. síða 59 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.2.7. Uttanlands loftflutningur Altjóða floghavnin í Vágum er stigvíst ment frá tí bretska flogvøllinum, sum var gjørdur undir Seinna Heimsbardaga. Sum nevnt í kap. 2, er avgerð tikin um at leingja flogbreytina, so hon tilsamans verður 1.600 metrar. Veðurlagsárinini, sum t.d. mjørki og turbulensur, merkja hinvegin, at ynskiligt hevði verið einaferð í framtíðini at fingið eina aðra floghavn eisini. Strategisk mál: At floghavnin elvir til bílig, smidlig sambond til tey mest nýttu ferðamálini. At møguleiki skal vera fyri kappingarførum farmaflutningi. At upplivingin av floghavnini, sum er tað fyrsta og síðsta tann ferðandi sær, skal stuðlast við góðari formlist og vøkrum umhvørvi. Taktisk mál: At floghavnin verður framtíðartryggjað og útbygd. Herundir eisini at flogbreytin verður longd frá 1250 m til 1600 m. Hetta er sambært "Rapport om opdatering og udbygning af Vagar Lufthavn" frá 2006 ein nøktandi framtíðartryggjað loysn, til tey mest vanliga nýttu flogførini. At parkeringsøkið stigvíst verður útbygt, við fleiri tilboðum til tey ferðandi. At farstøðin við floghavnina verður heildarumbygd og útbygd. Dentur skal leggjast á dygdargóða byggilist. At kanna møguleikarnar fyri eini aðrari floghavn, í staðin fyri verandi. At kanna samfelagsbúskaparligar fyrimunir og vansar við at hava tveir flogvallir. síða 60 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.2.8. Tilbúgving Sum heild er samfelagið sera heft at flytføri og framkomuleika, og tí má samferðslukervið vera álítandi og virkið so gott sum altíð. Tað kann tí ikki góðtakast at ein farleið fellur burtur ella er óvirkin í longri tíð. Ymiskt er hvussu viðkvæmar farleiðirnar eru, onkrar fareleiðir kunnu røkjast við t.d. tyrluflutningi eina tíð, meðan aðrar mugu hava møguleika fyri farmaflutningi, t.d. við skipi. Høvuðsfarleiðirnar eru serliga viðkvæmar, bæði tí har er nógv ferðsla, og tí tær føra til umráðandi funktiónir, t.d. sjúkrahús og flogvøll. Strategisk mál: At tryggjast skal, at tað altíð ber til við stuttum skotbráði at gera eina alternativa farleið, um ein farleið fellur burtur í longri tíð. Taktisk mál: At kanna, hvørji alternativ eru til tær einstøku farleiðirnar ella vegateinarnar, at gera viðkvæmiskanningar av ymisku farleiðunum. At á øllum farleiðum skal vera gjørligt innan stutta tíð at nýta eina alternativa leið. Talan kann vera um vegir, sjó- ella loftvegis flutning. Alt eftir tørvi kann hetta umfata fólka-, bilella farmaflutning. síða 61 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.3. Ferðslutrygd 3.3.1. At minka talið av fólkaskaðum í ferðsluni Hvørt ár henda ferðsluóhapp, sum hava við sær stórar menniskjaligar avleiðingar. Menniskjalig mistøk eru orsøkin til meira enn 80 % av hesum óhappum, sum kundu verið sloppin undan við hóskandi atferð í ferðsluni. Tá ið tað almenna brúkar stórar peninganøgdir at tryggja ímóti óhappum, verður kannað, hvar tað er mest sannlíkt at tey ringastu óhappini raka, fyri síðani at avmarka skaðaavleiðingarnar. Fyri at greina ferðsluóhappini verður nýttur hesin leistur: 1. At finna støð, har fleiri óhapp enn væntað henda. 2. At kanna hesi støð fyri at finna fram til tiltøk, ið kunnu bøta um óhappini. 3. At gera eitt uppskot um ábøtur, sum kunnu tálma óhappunum. 4. At rokna út kostnaðin og raðfesta verkætlanir, so tær sum loysa seg best verða gjørdar fyrst. Av møguligum tiltøkum, sum hava ávirkan á framtíðar ferðslutrygdararbeiðið, kunnu nevnast: o Minking av svørtum blettum við kanningum og verkligum tiltøkum, sum t.d. umbygging av vandamiklum vegamótum. o Ábøtur á vegateinar. o Talgild skelting, sum vísir ferð - ferðgáar. o Hálkufráboðan, har ávaring kemur frá strategiskt uppsettum mátistøðum. o Uppseting av vegastokki. o Javnan av vegakslum o Bøtan av ferðsluni við bygdir o At skilja bleyta og harða ferðslu o Átøk, sum kunnu ávirka ferðslumentanina, sum t.d. at geva tekin, brúka trygdarbelti, at børn hava tað best á baksetrinum, at best er at hava eina telefonskipan, har ikki er neyðugt at hava telefonina í hondini. Lutfalsliga smáar ábøtur, sum kunnu vera við til at bjarga mannalívum. o Útbygging av ljósbúnaðinum í tunlunum og á strategiskum støðum á vegakervinum, t.d. á onkrum vegamótum. o Ferðaráðlegging. o Uppseting av talgildum ferðvísarum á strategiskum støðum, t.d. við skúlar og á vegateinum, har trupulleikar eru. o Uppseting av hegni framvið høvuðsvegunum. o Parkerinsmøguleikar til pendlarar. o Menning av ferðsluhagtølum við at fáa allar avvarandi partar við í eina skipaða skráseting. síða 62 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Strategisk mál: At talið á skaddum og deyðum skal minkast við 30 % yvir 10 ár. Málið er grundað á nullhugsjónina, sum er samtykt í løgtinginum. At ambitiónirnar um eina støðuga minking av skaðum og óhappum verða tiknar við í øll tiltøk innan vegaøkið, sum ein partur av mentanini í virkseminum. Taktisk mál: At gjørd verður ein kanning av verandi hagtølum um óhappini, og út frá hesum gera neyðug tiltøk. At samstarva við allar avvarandi partar um at menna og skipa ferðsluhagtølini At eitt ferðsluátak verður gjørt árliga í samstarvi við viðkomandi partar. At ferðslutrygdin á vegakervinum verður endurskoðað, t.d. við atliti at óneyðugum, føstum lutum framvið vegunum, og uppseting av vegastokki. At gjørdar verða frágreiðingar um trygdina og støðuna á anleggum og ferjum. At ferjurnar og havnaløgini verða dagførd sambært galdandi normum og reglum. At neyðug trygdarútgerð og ljósbúnaður í tunlunum verða dagførd sambært galdandi normum. At gjørdar verða tilbúgvingarætlanir fyri samferðslukervið. síða 63 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.4. Ferðsluumhvørvi 3.4.1. Árin av forðingum, ferðsluóljóði og umhvørviseitrandi evnum Ferðslumiðsavnan í bygdum økjum hevur við sær forðingar í sambandi við trygd og rásarúm. Ynskir frá tí einstaka um góðar handilsmøguleikar, ella størri atkomuleika, kunnu geva umhvørvinum týðiligar ampar og trupulleikar, sum ikki samsvara við tey handilsligu krøvini og ynskini. Somuleiðis kann bíligasta linjuføringin av einum vegi, føra til eitt so vánaligt umhvørvi, at tað samfelagsbúskaparliga ikki er ráðiligt. Harafturat koma so tær menniskjaligu útreiðslurnar av at skula liva í einum ferðslumynstri, sum hevur við sær ótryggleika og umhvørvistrupulleikar. Strategisk mál: At tað skulu tryggjast munadyggar loysnir á møguligum forðingum í bygdum økji. At tað við ráðlegging og metingum av umhvørvinum verður hugsað mest møguligt um kringumstøðurnar, tá ið flutningskervið skal útbyggjast. Taktisk mál: At málið fyri ferðsluóljóð framvið landsvegunum verður sett til 55 dB á framsíðuni við bygt øki, og at alt omanfyri 70 dB ikki verður góðtikið. At tað við ráðlegging og metingum av umhvørvinum verður hugsað mest møguligt um kringumstøðurnar, tá ið flutningskervið skal útbyggjast. At væl verður fylgt við útláti av umhvørviseitrandi evnum, við atliti til at seta tiltøk í verk, tá ið hetta er gjørligt (t.d. katalysatorar og virkin filtur). At vegir verða lagdir í láglendi við so fáum brekkum sum gjørligt, fyri at minka um orkunýtsluna og útlátið av koltvísúrni. At stuðla undir felagsferðslu fyri at minka um ferðslunøgdina. síða 64 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.5. Møgulig vakstrarøki 3.5.1. Samferðsluætlan og økismenning Eitt dagført undirstøðukervi er ein fortreyt í einum vælvirkandi samfelagi. Økini til búseting, og kappingarfør virkis- og ídnaðarøki, eru avmarkaðið í mun til í teimum londum, vit vanliga samanbera okkum við. Tí er tað týdningarmikið at umhugsa og ráðleggja, hvar framtíðar linjuføringarnar verða lagdar, við atliti til møgulig nýggj øki til búseting og vinnu. Um ikki ráðlagt verður í góðari tíð frammanundan, kann úrslitið vera, at stórar íløgur, sum seinni gerast óneyðugar, verða gjørdar í flutningskervið. Ein burðardygg langtíðarráðlegging er stóra avbjóðingin í Samferðsluætlan 2008 - 2020. Strategisk mál: At gjørd verður ein heildarráðlegging fyri flutningskervið, sum verður samskipað við gongdina í øðrum økjum í samfelagnum. Taktisk mál: At samband er millum nýggjar linjuføringar og møguliga økismenning, yvir bæði styttri og longri tíðarskeið. Til dømis kann eitt tunnilssamband, sum ikki loysisr seg samfelagsliga í løtuni, verða raðfest frammarlaga, tí tað gevur atgongd til møgulig menningarøki. At gjørt verður eitt yvirlit yvir øki, har undirstøðukervið eigur at verða stuðlað við langtíðar ráðlegging.Yvirlitið skal innihalda ítøkilig boð uppá, hvørji tiltøk kunnu fremjast. Samband skal vera millum íløgurnar og gongdina í restini av samfelagnum. At betra og nútímansgera ferðasambandið til útjaðaran, so møguleiki verður fyri ferða- og smávinnu. síða 65 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.6. Samfelagsnytta 3.6.1. Kostnytta og greining av avleiðingum. Endamálið við kostnyttu kanningini er at finna út av, um verkætlanir eru fíggjarliga burðardyggar, áðrenn umhugsað verður at seta tær í gongd, soleiðis at trygd verður veitt fyri, at samfelagið fær sum mest fyri íløgurnar. Geiningar av avleiðingunum av verkætlanini (konsekvensanalysur) verða gjørdar fyri at kortleggja og samanbera atlit og avleiðingar, sum eru trupul at fáa við í kostnyttuútgreiningar. Kanningarnar umfata niðanfyristandandi útgreiningar: - fastleggja grundleggjandi roknifortreytir (hvønn hevur verkætlanin týdning fyri, tíðarhorisontur, kalkulatiónsrenta o.a.) lýsa verandi støðu og møguligar verkætlanirnar gjølla lýsa avleiðingarnar av verkætlanunum kvantifisera og virðismeta avleiðingarnar sammeta virðismettu avleiðingarnar við samfelagsbúskaparligan kostnað kanna hvussu óvissan á roknifortreytunum ávirkar úrslitið av kostnyttukanningini lýsa avleiðingar og atlit, sum IKKI eru við í omanfyrinevnda Strategisk mál: At samfelagið fær mest møguligt fyri pengarnar, og sleppast kann undan skeivum íløgum. Taktisk mál: At kostnyttu útrokningarnar verða gjørdar av rímiliga stórum verkætlanum. At fylgt verður væl við, hvørjar avleiðingar verkætlanirnar hava, tá ið nýggjar farleiðir verða gjørdar. Heildarmeting verður gjørd út frá øllum greiningum og kanningum. síða 66 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.7. Viðlíkahald og rakstur 3.7.1. Viðlíkahald Viðlíkahaldið av samferðsluanleggum og ferjum er týdningarmikið. Tær stóru íløgurnar, sum yvir fleiri ár eru settar í føst anlegg, eru ikki sjálvvirkandi tryggjaðar ímóti niðurbróting. Fyri hvørja nýgerð, skal roknast við peningi til at viðlíkahalda virðini í íløguni. So hvørt vegakervið verður útbygt, fevnir tað um fleiri tunlar. Hesir eiga at verða dagførdir og viðlíkahildnir, soleiðis at teir lúka galdandi krøv til tunlar í viðkomandi tunnilsflokki. Brúgvarnar eru ein stór íløga hjá samfelagnum. Brúgvarnar kunnu tykjast tryggar og vælhildnar, men ein kanning av bygnaðinum kann vísa niðurbróting av ymiskum slag. Hetta kann merkja stórar útreiðslur og eitt umvælingararbeiðið, sum tekur drúgva tíð, og hevur við sær stóran ampa í ferðsluni. Havnaløg krevja, at serliga verður fylgt við jarnspunsum (sum verða vard av katodum), lutum í hydraulisku brúgvalemmunum sum slítast, og útgerð á brimgørðum og brimgarðsbygnaði, sum er í vanda fyri niðurbróting. Floghavnin er ein týdningarmikil partur av flutningskervinum við atliti til uttanlandsferðslu. Tað er tí av avgerandi týdningi, at hon síða 67 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 verður dagførd og viðlíkahildin, soleiðis at hon til eina og hvørja tíð er ein tryggur og góður bygnaður. Ferjurnar eru ymiskar í aldri, stødd og standi. Felags fyri tær er tó, at regluligt viðlíkahald økir um livitíðina. Støðufrágreiðingar verða gjørdar í minsta lagi eina ferð um árið, umframt dokking annað hvørt ár. Í fleiri førum hevur høgi aldurin tó við sær, at tað loysir seg betur at gera íløgur í nýggja ferjur. Strategisk mál: At tilfeingið til íløgur og rakstur, og eisini viðlíkahald, verður lagað soleiðis, at íløgurnar ikki minka í virði. At tilfeingið, sum verður brúkt til rakstur og viðlíkahald, samsvarar við rakstrarpeningin, sum mælt verður til at brúka til hesar íløgur. Taktisk mál: At fingnar verða til vega skipanir til viðlíkahald. At tað við jøvnum millumbilum verða gjørdar støðufrágreiðingar um anleggini og ferjurnar. At til hvørja støðufrágreiðing verður gjørd ein virkisætlan fyri viðlíkahaldsarbeiðið. At íløgujáttanir ikki verða settar í verk fyrr enn rakstrarjáttanir til viðlíkahald av nýggju íløgunum eru gjørdar. At tunlarnir verða viðlíkahildnir sambært norsku normunum í viðkomandi flokki. At kanna nýggjar møguleikar fyri at betra um havnaútbyggingar. At tyrlupallarnir verða útbygdir og viðlíkahildnir sambært ásetingunum frá Statens Luftfartsvæsen. At floghavnin verður útbygd og viðlíkahildin sambært ásetingunum frá Statens Luftfartsvæsen. síða 68 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.7.2 Vetrartænasta Av tí at veðrið til tíðir kann broytast knappliga, er neyðugt við eini tilbúgving, sum við hjálp frá veðurstøðum og tilhoyrandi skipanum, kanningum og mátingum kann boða frá so tíðliga, at málið viðvíkjandi kavarudding kann haldast. At fráboðanartøknin framhaldandi verður dagførd tøknifrøðiliga og, har tað er hóskandi, gerst alment atkomulig. Vetrartænastan, kavarudding og fráboðan um hálku á vegakervinum, hevur seinastu 10 árini boðað frá hálku millum 63 og 126 dagar um árið, ella í miðal 98 dagar um árið. Í grannalondunum verða sivilverjan, ella tilbúgvingin, kallað inn tá ið støðan er hættislig; hendan møguleikan hava vit ikki. Strategisk mál: At borgarin til eina og hvørja tíð hevur atgongd til dagførda vitan um veður- og koyrilíkindi. At kavi og hálka ikki forða menningini í samfelagnum. Taktisk mál: At høvuðsvegirnir, undir vanligum umstøðum, eru opnir alt samdøgrið, hvønn dag í árinum. At fyribyrgjandi tiltøk verða gjørd á vegirnar í flokki 1-3 (saltað, áðrenn vegirnir gerast hálir). At koyrandi er eftir vegunum í flokki 1-2 millum kl. 7 og 23 gerandisdagar, og millum kl. 8 og 23 halgidagar. At flokkur 3 som útgangsstøði verður ruddaður aftaná at koyrandi er eftir vegunum í flokki 1 og 2. At vegirnir í flokki 4 sum útgangsstøði ikki regluliga verða ruddaðir fyri kava. Mynd: Vegurin til Gásadals, við Mykinesi í baksýni. Veturin 2006 síða 69 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.8. Umhvørvi og fagurfrøði 3.8.1. Góð formlist í flutningskervinum Samferðslukervið setir munandi spor í landslagið og ávirkar umhvørvið og hvussu vit uppliva landslagið. Tí er neyðugt at betra um ta listfrøðiliga vavið í samferðsluráðleggingini. Skap og snið av ferjunum kann virka við til at eygað, ið sær, fær eina góða faðurfrøðiliga uppliving. Strategisk mál: At raðfesta góðar, listfrøðiligar loysnir við íløgum í flutningskervið. At verandi vegir verða dagførdir, so skapið, við atliti at grundbygnaði og útgerð verður listfrøðiliga nøktandi. Arbeiðið skal raðfestast, so mest nýttu vegirnir verða dagførdir fyrst. At til ber at uppliva økini (uttan at vera til ampa fyri, ella seinka ferðsluni). Hetta kann gerast við at útbyggja nøkur stategiskt staðsett víkipláss ella dvalarvikar. At ferjur í útsjónd hóska til havgangandi farleiðina. Dvalarviki við Syðrugøtu - borð og beinkir úr basalti. Taktisk mál: At fáa tað listfrøðiliga vavið við í ráðleggingina. At brúka serkent føroyskt tilfar til álegging og bygningar, eins og til innbúgv, sum t.d. kann gerast úr basalti. At skipa skipa fyri smærri avmarkaðum framsýningum av list v.m. umborð á ferjunum. síða 70 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Strategisk mál: At niðan fyri nevndu eyðkenni verða grundarlagið fyri vali av Sóljuleiðum: 1. Vegateinurin skal hava serstøk eyðkenni við náttúruella mentanarligum virðum. 2. Vegateinurin má ikki vera partur av tí yvirskipaða samferðslukervinum, har ferðslutrygdin kann vera ávirkað av, at hugt verður at landslagnum heldur enn ferðsluni. At dagføring ella nútímansgerð av hesum leiðum verður avmarkað. Sólja. Føroyska tjóðarblóman leggur navn til vakrar leiðir við lítlari ferðslu. 3.8.2. Sóljuleiðir, serliga vakrir vegateinar Íblásturin til hesar leiðir er komin úr øðrum londum, har tey vísa á vegateinar við vakrari náttúru, sum hava eitt ávíst virði fyri fólkið á staðnum, og sum ferðafólk leita til. Taktisk mál: At vegirnir verða valdir í samráð við umboð fyri heimligu áhugafeløgini, sum somuleiðis kunnu útvega upplýsingar at seta upp við víkiplássini ella dvalarvikarnar. At vegirnir so hvørt verða útgjørd við víkiplássum og dvalarvikum við tíðaravmarkaðari parkering. At skelti verða sett upp, sum lýsa landslagið, ella tað, sum er vert at síggja. Skýli, sum byggifrøðiliga eru tillagað virknaðinum, kunnu setast upp At víkiplássini og dvalarvikarnir hava tíðaravmarkaða parkering, fyri at sleppa undan at húsvognar og o.l. steðga í longri tíðarskeið. Val av Sóljuleiðum merkir, at tað framvið hesum vegum einaferð í framtíðini møguliga verða gjørd víkipláss, parkeringsøki og dvalarvikar. síða 71 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.9. Gøtur 3.9.1. Gøtur í haganum Gøtuætlanin er eitt tiltak, sum í høvuðsheitum er tilætlað at tryggja atgongd til hagan og náttúruøkini. Ynskið við ætlanini er somuleiðis at varðveita verandi varðagøtur, sum vóru grundarlagið undir undirstøðukervinum. Gøtuætlanin kann eisini innihalda uppskot um útbygging av súkklu-, gongu- og, í nøkrum førum, ríðigøtum. Uppskotið til gøtuætlanina miðar ímóti at fáa skipað eitt gøtukervi, sum yvir eitt longri tíðarskeið kann fremjast bæði í kommunalum og almennum økjum. Gøturnar er býttar sundur í niðanfyri standandi flokkar: Flutningsgøtur Flutningsgøtur eru gongu- og súkklugøtur, har flutningur skjótt og trygt kann fara fram millum t.d. bústað og skúla ella arbeiði. Hesar gøtur fylgja ofta verandi vegum, tó við ávísum fráleika. Upplivingargøtur Upplivingargøturnar eru gøtur, sum í fleiri førum eru merktar fyri at geva loyvi til at ganga á einum øki. Gøturnar kunnu taka útgangsstøði í varðagøtunum, og kunnu m.a. vísa á útsýnisstaðir ella øki, sum annars eru ring at koma til. síða 72 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Strategisk mál: At betra um møguleikarnar hjá borgarum og ferðafólki at uppliva landslagið og náttúruna, og fáa nakrar siðsøguligar upplivingar. Takstisk mál: At mæla til, at Ferðaráðið, áhugafeløg og kommunur samstarva í arbeiðinum at gera yvirskipaðar gøtuætlanir fyri økini. Ætlanin er, at gøtuætlanin við tíðini verður útbygd, so hon inniheldur eitt samlað uppskot til eitt samanhangandi gøtukervi, sum er samansett av varðagøtum, øðrum verandi og nýggjum gøtum, og sum bindir bygdirnar saman gjøgnum landslagið. síða 73 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.9.2. Ferðsla á súkklu Fleiri møguleikar fyri flutningi á súkklu eru við í ætlanini, hóast vit vita, at veðurlagið og staðfrøðin avmarka møguleikan at súkkla millum bústað og arbeiðspláss ella skúla. At súkkla í frítíðini kann undir røttum umstøðum og við tíðarhóskandi tilboðum, t.e. súkklubreytum og hóskandi bygnaði á vegakervinum, vísa seg at gerast eitt alternativ til persónbilin. Hinvegin eru fleiri orsøkir til at betra um tiltøkini í sambandi við súkkluferðsluna. Í Noregi, sum í fleiri førum kann samanberast við Føroyar, bæði hvat viðvíkur veðurlag og staðfrøði, fara millum 4 og 6 % av øllum túrum fram á súkklu. Í flestu londunum í Evropu er talið millum 5 og 10 %, og liggur Holland ovast við 29 %. Strategisk mál: At røkja møguleikarnar fyri at byggja gongu- og súkklugøtur, har tað er hóskandi. Viðvíkjandi trygdini er tað ein fyrimunur, at bleyta ferðslan fær sínar egnu ferðslubreytir, tí vandin fyri álvarsligum óhappi er umleið tríggjar ferðir so stórur hjá einum súkklisti, sum hjá einum bilførara. síða 74 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 Taktisk mál: At gera eina súkkluætlan fyri alt landið, sum saman við gerð av gøtum, eisini fevnir um upplýsing og upplæring frá barni av. At ráðleggja, gera ætlanir, og gera súkklugøtur í sambandi við útbyggingina av landsvegakervinum, har tað hevur týdning, og kann vera partur í einum størri samanhangi. At smálutir, sum t.d. kloakkristir, venda rætt (vinkulrætt á ferðsluleið, og at ristirnar verða lagdar ájavnt við asfaltið) skal takast við í dagliga raksturin. síða 75 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.10. Parkering Serliga húsvognar og húsbilar kunnu til tíðir skapa trupulleikar, tí teir parkera sum best ber til kring landið. Fyri at sleppa undan hesum, mugu hesir fáa aðrar møguleikar. Økini til húsbilar skulu hava fasta áseting, og tað skal bera til at taka vatn, eins og at sleppa av við skitið vatn. Økini skulu staðsetast strategiskt, sum góð tilboð, men skulu kortini ikki misprýða landslagið. Ein natúrlig staðsetan vildi verið í samband við tjaldingarpláss, gistingarhús, matstovur, men eisini í náttúruøkjum, har tey ikki eru til ampa. Strategisk mál: At gera tað møguligt at gera eitt hóskandi tal av parkeringplássum, við neyðugum hentleikum kring landið. Taktisk mál: At tað verður tikið við í politiviðtøkuna (í samráði við løgregluna), at tað ikki er loyvt at seta húsvognar ella tjøld aðrastaðni enn á teimum til endamálið skipaðu støðunum. At tað í samstarvi við Ferðaráðið verða tikin stig til, at tað í upplýsingartilfarinum, sum verður sent út saman við skeltingini, verður víst á ásetingina. síða 76 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.11. Samanbering við onnur lond Í ráðleggingini er umráðandi at fylgja við í, hvat fyriferst á samferðsluøkinum í øðrum londum og hvat rákið er. Í samferðsluhøpi verður serliga lagt merkið til, hvat hendir í teimum londunum, vit vanliga samanbera okkum við. Eitt dømi um samtarv við onnur lond er Norðurlendska Vegatekniska Sambandi (NVS). Samstarvið fatar um kanningar, íløgur og royndir, og samskift verður um, hvørjar ætlanir londini hava, hvør í sínum lagi, hvagar ráki ber og líknandi. Ofta kann hendan vitan og hesar royndir tillagast okkara viðurskiftum og brúkast í okkara samferðslukervið. síða 77 STRATEGISK SAMFERÐSLUÆTLAN 2008 - 2020 3.12. Kelduyvirlit o o o o o o o o o o o o o o o o Svøríki, "Den goa resan, Nationell plan för vägtransportsystem 2004 - 2015" Finnland, "Framework for the Planning Process"(2005) Norðurlond, "Hållbar utveckling - En ny kurs för Norden. Reviderad utgåva med mål och insatser 2005 - 2008". Danmark, "Trafikredegørelse 2004" Trafikministeriet. Vejdirektoratet DK, "Statsvejnettet, oversigt over tilstand og udvikling". Rapport 290, 276. Trafikministeriet DK, "Nøgletalskatalog til brug for samfundsøkonomiske analyser på transportområdet". December 2004 Trafikministeriet DK, "Anvendelse af samfundsøkonomiske analyser." med undertitlen- "den samfundsøkonomiske analyse som værktøj i beslutningsprocesser, januar 2005". Vejdirektoratet DK, "Forslag til strategi for begrænsning af vejtrafikstøj"(2003) Miljøministeriet, Landsplanredegørelse 2003. "Støjreducerende drænasfalt," artikel i Dansk Vejtidsskrift april 2006. "Forestillingen om bostedet", Sámal Matras Kristiansen Forskningsprojekt (DK) fra AA.U."Motorveje til fremtiden". "Kyotoaftalen," Milijøministeriet DK. Benchmarking, Trafikministeriet/Finansministeriet DK, (Fikspunkt, hvorfra målinger kan foretages) Regelforenkling samt nytænkning for borgerne. (bl.a. etablering af en høringsportal). Cost-benefit-analyse, Torben M. Andersen, Jørgen Birk Mortensen og Søren Bo Nielsen. (Kronikkur í Politiken) Noreg, "Forslag til Nasjonal transportplan 2006 - 2015" Noreg, " S.meld. nr. 24". "Landsverkfrøðingsstovnurin 50 ár" Mikkjal Helmsdal 1998. Tidsskrift fra Vejhistorisk Selskab nr. 11 efteråret 2005, Heini Olsen. o "Uppkast til føroyska ætlan um burðardygga menning 2002 - 2020", Babara Samuelsen o "Ferdavinnuøkisætlan" 1994 o "Skelting nátt- og tvátthús Dvalarvikar" August 2001, Tórálvur Weihe. o Landsverk, "Veturin 2004/2005" o Landsverk, "Ferðslan 2000 til 2005". o "Samferðsluætlanin, Frágreiðing um framtíðar samferðslukervið í Føroyum", mars 1999 Niels Winther o "Ferdaráð Føroya" Sniðhandbók Skelti 2003. o Handlingsplan for trafik og energi i Horsens Kommune af Tetraplan 04 o Hagtøl frá Hagstovuni 2006 o "Forslag til opdateret helhedsplan for Tórshavn Kommune 2022". Februar 2006, Rambøll o "Helhedsplan for Tórshavn Kommune 2022", Juni 2003 o FO. "Súkkla í Føroyum" Ferðaráð Føroya o FO. "Til gongu í Føroyum" Ferðaráð Føroya o FO. "Rapport om Opdatering og udbygning af Vágar Lufthavn"af 10. april 2006 o Regionplanlægning i Finland, Island, Norge og Sverige. April 2004, udarbejdet af Nordregion. o Ny kurs för Norden - planering och hållbar utveckling af Hólmfridur Bjarnadóttir och Karin Bradley. 2003 o SAMferdsel nr. 3. 2006, Pendlerpolitik (Norsk) o o o síða 78 Álit um broytingar í Løgtingslóg um arbeiðsloysistrygging og arbeiðsávísing frá nevndini, sum Landsstýrismaðurin í Vinnumálum setti í februar 2003 Handað Landsstýrismanninum í februar mánaði 2005 1 Innihald 1. Inngangur ................................................................................................................................................................ 3 2. Arbeiðið hjá nevndini og serfrøðingabólkinum .................................................................................................... 3 2.1 Arbeiðssetningur nevndarinnar ........................................................................................................................... 3 2.2 Arbeiðið hjá nevndini.......................................................................................................................................... 3 2.3 Niðurstøður og tilmæli nevndarinnar .................................................................................................................. 5 3. Arbeiðsloysisskipanin 12 ár á baki ........................................................................................................................ 6 4. Uppskot til løgtingslóg .......................................................................................................................................... 11 4.1 Uppskot til lóg um broytingar í Ll. um arbeiðsloysistrygging og arbeiðsávísing ............................................. 11 4.2 Viðmerkingar til lógaruppskotið ....................................................................................................................... 15 4.2.1 Kap. 1. Almennar viðmerkingar ..................................................................................................................... 15 4.2.2 Kap. 2. Avleiðingar av uppskotinum .............................................................................................................. 16 4.2.3 Kap. 3. Viðmerkingar til einstøku ásetingarnar ............................................................................................. 17 2 1. Inngangur Stýrið fyri Arbeiðsloysisskipanina vísti í 2002 í skrivi til Bjarna Djurholm, landsstýrismann, á tørvin á at fáa endurskoðað ALS, nú skipanin hevði virkað í 10 ár. Umframt tað hevði Fíggjarmálaráðið latið gjørt álit um landsgrunnar - og stovnar, har ALS varð umrøtt, og Landsgrannskoðarin hevði víst á ymisk viðurskifti viðvíkjandi ALS og støðu tess í sambandi við m.a. landsroknskapin. Hettar hevði við sær, at landsstýrismaðurin í februar 2003 setti nevnd at viðgera støðuna hjá ALS. 2. Arbeiðið hjá nevndini og serfrøðingabólkinum 2.1 Arbeiðssetningur nevndarinnar Í skrivi frá Vinnumálaráðnum dagfest 6. februar 2003 boðar landsstýrismaðurin Bjarni Djurholm frá, at hann, eftir áheitan frá stýrinum fyri Arbeiðsloysisskipanina um endurskoðan og dagføring av lógini, setir nevnd at arbeiða eftir hesum arbeiðssetningi: A. Nevndin skal endurskoða og dagføra løgtingslógina um arbeiðsloysisskipan og arbeiðsávísing. B. Nevndin skal viðgera spurningin og gera tilmæli til landsstýrismannin um, hvussu arbeiðsloysistryggingin og arbeiðsávísingin eigur at skipast í mun til landsfyrisitingina og til játtanar- og eftirlitsmyndugleikar. Nevndin: Landsstýrismaðurin tilnevndi hesar limir í nevndina: Karin Kjølbro, forkvinna í nevndini, uttan tilmæli frá pørtunum á arbeiðsmarknaðinum Sørin Pram Sørensen, somuleiðis uttan tilmæli frá pørtunum á arbeiðsmarknaðinum Ingeborg Vinther, umboðandi løntakarafeløgini hjá teimum tímaløntu Óli Jacobsen, umboðandi løntakarafeløgini hjá fiski- og útróðrarmonnum Kartni Ravnsfjall, umboðandi løntakarafeløgini hjá starvsfólkum Bjørgfríð Ludvig, umboðandi teir privatu arbeiðsgevararnar Jákup Sólstein, umboðandi teir privatu arbeiðsgevararnar á sjónum Snorri Fjallsbak, umboðandi almennu arbeiðsgevararnar Elisabeth O. Gaardbo, skrivari í nevndini 2.2 Arbeiðið hjá nevndini Fyrsti fundur nevndarinnar var 21. februar 2003, og hevur nevndin síðan hildið regluligar fundir. Upprunaliga freistin hjá nevndini til pkt. B í arbeiðssetninginum varð sett til Ólavsøku 2003, ímeðan landsstýrismaðurin ynskti, at nevndin miðjaði eftir, at hin parturin av arbeiðssetninginum varð liðugur 1. desember 2003. Tað gjørdist skjótt greitt, at arbeiðið við pkt. B í arbeiðssetninginum var av tílíkum løgfrøðiligum slag, at nevndin valdi at seta ein serfrøðingabólk at umrøða hesi evni. Endaliga manningin av serfrøðingabólkinum gjørdist: Halgir W. Poulsen, adv., valdur av pørtunum á arbeiðsmarknaðinum Eyðfinnur Jacobsen, adv., valdur av pørtunum á arbeiðsmarknaðinum Kári á Rógvu, adv., valdur av pørtunum á arbeiðsmarknaðinum Sørin Pram Sørensen, løgfr., umboðandi Vinnumálaráðið 3 Katrina M. Johannesen, løgfr., umboðandi Løgmálaráðið Jóhan E. Simonsen, løgfr., umboðandi Fíggjarmálaráðið Arbeiðssetningurin hjá serfrøðingabólkinum var av nevndini orðaður soleiðis: Hvussu kann Arbeiðsloysistryggingin og arbeiðsávísingin skipast í mun til landsfyrisitingina og til játtanar- og eftirlitsmyndugleikar, tá ið hesar fortreytir eru galdandi: A. Breið politisk semja er um, at tað skulu vera partarnir á arbeiðsmarknaðinum, sum skulu hava umsitingarligu og fíggjarligu ábyrgdina av skipanini. B. At grundskipanin í ALS við neyðugum atliti at ásetingunum í stýrisskipanarlógini í mest møguligan mun verður varðveitt m.a. soleiðis, a) at talan skal vera um eina lógarfesta skipan, b) at limaskapur og inngjald í ALS verður lógarfest og tvungið, c) at ALS innanfyri nærri ásettar karmar skal kunna regulera inngjaldið, d) at ALS er uttanfyri løgtingsfíggjarlóg og landsroknskap, e) at ALS ásetir nærri reglur um útgjald o.a., f) at fyrisitingin av ALS skal liggja hjá einum stýri, sum landsstýrismaðurin setir eftir uppskoti frá pørtunum á arbeiðsmarknaðinum, g) at avgerðir, sum ALS hevur tikið, kunnu kærast til eina serliga kærunevnd, og at avgerðirnar, sum kærunevndin hevur tikið, ikki kunnu kærast til landsstýrismannin. Undirnevndin skal lýsa tey ymsu løgfr. sjónarmiðini, og skal, í tann mun hetta er gjørligt, gera sínar egnu niðurstøður, og skal koma við uppskotum um loysnir, herundir uppskotum um lóggávu. Tilfar og fortreytir Uppí viðgerðina skal m.a. takast hetta tilfar: o álit frá Fíggjarmálaráðnum um landsgrunnar - og stovnar, o ummæli frá ALS, o svar frá Fíggjarmálaráðnum uppá ummæli frá ALS, o avgerð hjá Løgtingsins Umboðsmanni, j. nr. 200200044. Í sambandi við arbeiðið hjá undirnevndini má hædd takast fyri hesum ivaspurningum, sum hava verið reistir tey síðstu árini: 1. ALS-gjaldið. Hvussu skal ALS-gjaldið skiljast í mun til § 41 í stýrisskipanarlógini? 2. ALS-fíggjarætlanin. Eru inntøkur og útreiðslur hjá ALS eisini landskassans inntøkur og útreiðslur, og skal ALS- fíggjarætlanin tí takast uppí fíggjarløgtingslógina eftir § 43 í stýrisskipanarlógini? 3. ALS-roknskapurin. Er ALS ein landsstovnur við sjálvstøðugum roknskapi, og skal ALSroknskapurin tí leggjast fyri Løgtingið eftir § 45, stk. 4 í stýrisskipanarlógini? Arbeiðið hjá nevndini hevur tikið nakað longri tíð enn upprunaliga ætlað, og í sambandi við at løgtingsval varð útskrivað í desember mánaði 2003, varð arbeiðið steðgað í eina tíð, eftir áheitan frá Vinnumálaráðnum. Undirnevndin hevur latið álit, dagfest 18. januar 2005, við tilmæli um lógarbroytingar. Víst verður til álitið, sum er hjálagt. 4 2.3 Niðurstøður og tilmæli nevndarinnar Nevndin at endurskoða ALS, uttan ein nevndarlimur, tekur undir við niðurstøðunum og tilmælunum hjá meirilutanum í undirnevndini, og ger tí hesar niðurstøður og tilmæli viðvíkjandi tilknýtinum hjá ALS til fíggjarlóg og landsroknskap: Niðurstøður: 1. Tað er ikki í stríð við § 41, stk. 1 í stýrisskipanarlógini, at stýrið hjá ALS innanfyri nærri ásettar karmar ásetir inngjaldsprosentið 2. Tað er ikki í stríð við § 41, stk. 3 í stýrisskipanarlógini, at ALS-gjaldið verður kravt inn uttan at vera á fíggjarlógini. 3. Tað er ikki í stríð við § 45, stk. 4 í stýrisskipanarlógini, at ALS ikki verður tikið uppí landsroknskapin - hvørki játtanarroknskapin ella uppí status. Heldur ikki er tað í stríð við § 45, stk. 4 í stýrisskipanarlógini, at ALS-roknskapurin ikki verður lagdur fyri tingið eftir somu reglum sum landsroknskapurin. 4. Tað nýtist ikki at vera staðiliga ásett, at ALS skal haldast uttanfyri fíggjarlóg og landsroknskap, tí hetta fylgir av lógini annars. 5. Við tað at reglur verða ásettar í ALS-lógini um roknskaparhaldið, er ivi ikki longur um, at ALS ikki er fevnt av løgtingslóg um landsins almenna roknskaparhald og kunngerð um roknskaparverk landsins. 6. ALS er ikki fevnt av § 4, stk. 1, nr. 2 og heldur ikki av § 7 í løgtingslóg um grannskoðan av landsroknskapinum, men av § 15, stk. 1, nr. 1 í somu lóg. Tilmæli: A. At tað ikki verða gjørdar broytingar viðvíkjandi heimildini hjá ALS, innanfyri nærri ásettar karmar, at áseta inngjaldsprosentið. B. At ALS-gjaldið verður kravt inn, uttan at vera á fíggjarlógini. C. At ALS ikki verður tikið uppí landsroknskapin, hvørki játtanarroknskapin ella uppí status. ALS-roknskapurin skal heldur ikki verða lagdur fyri tingið eftir somu reglum sum landsroknskapurin. Hetta nýtist ikki at vera staðiliga ásett í lógini, tí tað fylgir av lógini annars. D. At tað ikki verða ásettar serligar grannskoðanar- og roknskapareftirlitsreglur í ALSlógini við tað, at tingið umvegis løgtingsgrannskoðararnar og landsgrannskoðaran longu hevur neyðugu heimildirnar eftir § 15 í løgtingslóg um grannskoðan av landsroknskapinum at hava innlit í umsitingina av ALS. E. At tað í ALS-lógini verða ásettar reglur um roknskaparhaldið soleiðis, at ivi ikki longur verður um, at ALS ikki er fevnt av løgtingslóg um landsins almenna roknskaparhald og kunngerð um roknskaparverk landsins. F. At tað í ALS-lógini verður staðiliga ásett, at landsstýrismaðurin skal hava roknskapin og aðrar upplýsingar í sambandi við sítt eftirlit við ALS. Viðvíkjandi endurskoðanini og dagføringini av lógini annars hevur nevndin hesi tilmæli: 1. Heimild verður fingin til vega, soleiðis at avvarðandi landsstýrismaður og Stýrið fyri Arbeiðsloysisskipanina kunnu gera avtalur um, at Arbeiðsloysisskipanin tekur á seg aðrar uppgávur, sum hava samband við arbeiðsmarknaðin. 5 2. Heimild verður fingin at renturokna skyldugt ALS-gjald til Arbeiðsloysisskipanina, umframt at krevja avgreiðslugjøld. 3. Arbeiðsloysisskipanin fyri sjálvstøðugt vinnurekandi verður broytt frá at vera ein skipan, har inn- og útgjald eru tengd at inntøkuni hjá viðkomandi, til at vera ein skipan við føstum innog útgjøldum. 4. Broytingar verða gjørdar, soleiðis at mótrokning í hægst loyvda arbeiðsloysisstuðli bert verður framd fyri eftirlønir og ikki sum í dag somuleiðis vegna ymsar almannaveitingar. 5. Farloyvisskipanin verður meira liðilig, við tað at Stýrinum fyri Arbeiðsloysisskipanini í størri mun verður heimilað at broyta útgjaldið í mun til vanligt útgjald fyri arbeiðsleys. 6. Heimildirnar til Stýrið í sambandi við førleikagevandi tiltøk fyri arbeiðsleys verða víðkaðar, m.a. soleiðis at skipanir viðvíkjandi arbeiðsvenjingum, har Arbeiðsloysisskipanin endurrindar arbeiðsgevaranum, kunnu setast í verk. 7. ...... 8. Harumframt eru eisini aðrar broytingar skotnar upp, sum tó fyri tað mesta vera mettar ynskiligar fyri at seta til viks møguligan iva í sambandi við tulkingar av lógini. 3. Arbeiðsloysisskipanin 12 ár á baki Arbeiðsloysisskipanin - ALS - varð sett á stovn við løgtingslóg nr. 17 frá 10. mars 1992 um arbeiðsloysistrygging og arbeiðsávísing. Galdandi reglur um ALS eru í løgtingslóg nr. 13 frá 13. juni 1997 um arbeiðsloysistrygging og arbeiðsávísing, sum seinast broytt við løgtingslóg nr. 12 frá 9. februar 2001. Fram til 1992 var eingin skipan fyri arbeiðstakarar í arbeiðsloysi. Tey, ið gjørdust arbeiðsleys, kundu fáa veiting eftir forsorgarlógini. Veitingar eftir forsorgarlógini vórðu grundaðar á tørvsmeting í hvørjum føri sær. Í 1989 byrjar arbeiðsloysi sum fylgja av byrjandi búskaparkreppuni at taka seg upp, og tekur dyk á seg í 1990 og veksur ógvusliga í 1991. Í samgonguskjalinum hjá landsstýrinum, sum skipað varð í januar 1991, varð avgjørt at seta nevnd við umboðum fyri partarnar á arbeiðmarknaðinum og tað almenna at kanna spurningin um arbeiðsloysistrygging. Nevndin lat landsstýrinum álit í desember 1991. Partarnir vóru samdir um, at tørvur var á arbeiðsloysistrygging í Føroyum, og at tað var rætt at skipa fyri, at tílík skipan varð sett á stovn. Arbeiðsloysi er eitt fyribrigdi í nútíðarsamfelagnum, ið tann einstaki borgarin ikki kann verja seg fyri, og tí er rætt at skapa borgarunum møguleika at tryggja seg móti arbeiðsloysi. Hildið varð, at tað var umráðandi, at vit í Føroyum ikki gjørdu somu mistøk, sum vóru gjørd aðrastaðir, og uppskotið hjá nevndini var tí at gera eina skipan, ið veitir borgarum, ið gerast arbeiðsleysir, best møguliga trygging uttan tó samstundis at virka sum minstulønarskipan. Eftir uppskotinum frá nevndini skuldu partarnir á arbeiðsmarknaðinum fáa fulla ábyrgd av skipanini. Hetta merkir, sigur nevndin í álitinum, at tað almenna ikki fer at luttaka beinleiðis í rakstrinum av tryggingini, men bert sum arbeiðsgevari. Partarnir skuldu eftir uppskotinum ikki bert hava ábyrgdina av at umsita skipanina, men eisini at útvega neyðuga peningin til skipanina. Um tíðirnar versna, og peningur kemur at vanta í, skuldi tað vera upp til partarnar á arbeiðsmarknaðinum sjálvar at krevja inn tann pening, sum restar í. 6 Ætlanin var, at skipanin skuldi vera sjálvboðin fyri arbeiðstakarar. Hinvegin skuldu allir arbeiðsgevarar, bæði almennir og privatir, verða kravdir at rinda til skipanina. Hetta minkaði eisini munandi um óvissuna um inntøkusíðuna. Nevndin umhugsaði, um inngjaldið skuldi vera eitt fast gjald ella eitt prosentgjald av inntøkuni. Hildið varð, at prosentgjaldið var betri, tí tað er rættvísari mótvegis tí einstaka, tí inngjaldið minkar, um inntøkan minkar. Tað er betri fyri gjaldførið hjá skipanini, og er bíligari at umsita. Fyri at bøta um vansarnar við %-gjaldi - at fólk við høgari inntøku fóru at lata vera við at tryggja seg - var skotið upp at seta loft á inngjaldið soleiðis, at arbeiðstakari ongantíð skuldi gjalda meira enn eina upphædd, ið svarar til 2% av eini arbeiðaraløn, hækkað við 15%. Nevndin mælti til, at dagliga tryggingarútgjaldið skuldi vera 70% av vunnari A-inntøku seinastu 12 mánaðirnar, býtt við 227 døgum. Hjá sjálvstøðugt vinnurekandi skuldi tryggingarútgjaldið vera 70% av meðal skattskyldugu inntøkuni seinastu 3 árini býtt við 227 døgum. Eitt ovasta mark varð tó sett, og var hetta 70% av einari arbeiðaraløn við 40 tíma viku sambært sáttmála millum Føroya Arbeiðarafelag og Føroya Arbeiðsgevarafelag. At sita fyri og hava ábyrgdina av arbeiðsloysistryggingini og arbeiðsávísingini var stýri valt við 3 umboðum frá arbeiðstakarafeløgunum og 3 umboðum frá arbeiðsgevarafeløgunum. Hesi skuldu so velja sjeynda limin, sum skuldi vera formaður. Stýrið skuldi gera starvsskipan. Arbeiðsloysistryggingin og arbeiðsávísingin skuldu verða umsitin av eini avgreiðsluskrivstovu, og stýrið skuldi seta neyðug starvsfólk og leiðara á skrivstovuna. Útreiðslurnar av at umsita arbeiðsloysistryggingina og arbeiðsávisingina skuldu rindast av ALS-gjøldunum Avgerðir, sum ALS hevði tikið, kundu kærast til kærunevnd við 3 limum: einum umboðandi arbeiðstakarafeløgini, einum umboðandi arbeiðsgevarafeløgini, og einum løgfrøðingi, sum skuldi vera formaður. Landsstýrismaðurin skuldi tilnevna nevndina fyri 4 ár í senn. At útvega stovnsfæ mælti nevndin til, at tað ikki varð goldið úr tryggingini fyrr enn 6 mánaðir eftir, at inngjaldingin var byrjað. Landið skuldi hjálpa til við einum byrjunargjaldi. Stovnsfæið varð útvegað við at innkravt varð í grunnin, áðrenn tað varð byrjað at rinda út. Á henda hátt vórðu útvegaðar uml 60 mió. kr. Harumframt vórðu játtaðar 20 mió. kr á løgtingsfíggjarlógini. Stovnsfæið var sostatt uml. 80 mió. kr, tá ALS byrjaði at rinda út í 1992. Landsstýrið legði uppskot fyri løgtingið (løgtingsmál nr. 77/1991), ið bygdi á uppskotið frá nevndini. Høvuðsbroytingarnar í uppskotinum hjá landsstýrinum í mun til uppskotið frá nevndini vóru: o tvingaður limaskapur bæði fyri arbeiðstakarar og arbeiðsgevarar og o ásetingin um, at teir 6 limirnir, sum vóru valdir eftir uppskoti frá pørtunum á arbeiðsmarknaðinum, skulu velja 7. limin, varð strikað. Landsstýrismðurin velur nú 7. limin, sum skal vera formaður. Viðmerkingar landsstýrisins Í viðmerkingunum 1 til uppskotið sigur landsstýrið: "Tá tað eru partarnir á arbeiðsmarknaðinum, sum hava gjørt uppskotið, so er í veruleikanum talan um eina semju, sum gjørd er. Í hesum sambandinum er vert at nevna, at FA og FAG hava undirskrivað eina semju um at framleingja verandi sáttmála fram til 1. mai 1993. Hetta er treytað av, at uppskotið verður samtykt í stórt sæð hesum líki."... "Skotið verður upp, at partarnir á arbeiðsmarknaðinum koma at fáa fulla umsitingarliga og 1 Løgtingstíðindi 1991 s. 364 - 365 7 fíggjarliga ábyrgd av skipanini. Hetta merkir, at skipanin fíggjarliga skal hvíla í sær sjálvari, soleiðis, at gjøldini verða sett eftir fíggjartørvinum. Tó um farast skal upp um 2%, krevst lógarbroyting, meðan ein lækking kann gerast við eini kunngerð. Landskassans leiklutur verður sostatt umframt 20 mió. kr.-gjaldið bert at gjalda sum arbeiðsgevari. Í frágreiðingini frá búskaparráðnum í januar 1992 sigur ráðið, at tað er sera umráðandi, at fast verður hildið við, at arbeiðsloysisstuðulin verður fíggjaður av pørtunum á arbeiðsmarknaðinum. Landið eigur bert at luttaka í tann mun, landið sjálvt er arbeiðsgevari." ...."Hetta, sigur ráðið, er neyðug treyt fyri, at lønirnar og prísirnir kunnu laga seg til viðurskiftini á arbeiðsmarknaðinum. Somuleiðis sigur búskaparráðið, at arbeiðsloysistryggingin kemur at ávirka búskapin positiva vegin, tí tað gerst møguligt at sanera vinnulívið, tí at arbeiðsfólk hava nakað at liva av, og kann hetta samskipast við møguleikum fyri útbúgving/endurútbúgving av teimum arbeiðsleysu til aðra vinnu" Landsstýrið vísir síðani á, at allir arbeiðsgevarar og allir arbeiðstakarar skulu rinda til skipanina, og sigur: "Tað verður sostatt talan um eina tvungna skipan, har allir arbeiðsgevarar og allir løntakarar eru við til at fíggja skipanina. Hetta verður m.a. gjørt, tí arbeiðsloysi er ein samfelagsskaptur trupulleiki. Hetta verður eisini gjørt fyri at útvega neyðugu fíggingina". Málið varð beint í arbeiðaramálanevndina. Viðmerkingar undir tingviðgerðini Málið varð beint í arbeiðaramálanevndina, sum undir viðgerðini býtti seg í ein meiriluta og tveir minnilutar. Meirilutin mælti tinginum til at samtykkja uppskot landsstýrisins til løgtingslóg um arbeiðsloysistrygging og arbeiðsávísing við ávísum broytingum. Ein minniluti sigur soleiðis: "Minnilutin tekur, sum áður sagt, undir við einari arbeiðsloysisstuðulsskipan, men minnilutin kann ikki góðtaka ta loysnina, sum nú fyriliggur. Orsøkin er tann, at vit meta 2% gjaldið hjá ávikavist arbeiðstakara og arbeiðsgevara at vera eykaskattur... ... Minnilutin mælir tí til, at peningurin til arbeiðsloysisstuðulin verður fingin til vega yvir fíggjarlógina." 2 Ein annar minniluti helt, at talan var ikki longur um eina arbeiðsloysistrygging, men um eina tvingaða skipan. Annars sæst ikki av løgtingstíðindum, um spurningurin, um ALS var í samsvari við eldru stýrisskipanina, var umhugsaður nærri undir tingviðgerðini. Broytingar í 1993 Í sambandi við at ALS kom í fíggjarliga trongstøðu, legði landsstýrið uppskot fyri tingið (løgtingsmál nr. 173/1992) um ymsar lógarbroytingar í ALS-lógini, m.a. varð inngjaldsloftið slept, útgjaldið varð broytt til eina rullandi skipan, har útgjaldið leypandi lækkaði, og inngjaldið hækkað. ALS fekk lán uppá 50 mió. kr. frá arbeiðsmarknaðareftirlønargrunninum (AMEG), 2 Løgtingstíðindi 1991, Bind A, s. 377. 8 umframt at inngjaldið, sum skuldi verið farið til arbeiðsmarknaðareftirlønargrunnin í 1993 og 1994, fór til ALS, og av fænum hjá frítíðargrunninum vórðu 14 mió. kr. fluttar ALS. Tilsamans vórðu fluttar ALS smáar 100 mió. kr. Harumframt varð inngjaldsloftið slept, útgjaldið varð lækkað og inngjaldið hækkað. Broytingar í 1994 3 Í november 1994 legði landsstýrið aftur uppskot fyri tingið (løgtingsmál nr. 47/1994), har skotið varð upp at gera eina røð av broytingum í lógini m.a. hesar: o Útgjaldið var hækkað aftur frá 67% til 70% av inntøkugrundarlagnum. o Rullandi útgjaldið varð tikið av. Rullandi utgjaldið merkti, at útgjaldið minkaði fyri hvørt útgjald. o Tíðarskeiðið, tey arbeiðsleysu kundu vera í skipanini, varð longt. Í viðmerkingunum til uppskotið segði landsstýrið m.a. 4 : "Ásannandi at arbeiðsloysi er ein samfelagstrupulleiki, hevur samgongan sett sær fyri beinanvegin at styrkja arbeiðsloysistryggingina. Neyðugt er eisini saman við pørtunum á arbeiðsmarknaðinum at endurskoða alla arbeiðsloysisskipanina, sum tó framvegis verður ein tryggingarskipan. Verður arbeiðsloysi størri enn tað, sum partarnir á arbeiðsmarknaðinum eru mentir at fíggja, átekur tað almenna sær at rinda neyðugu eykaútreiðslurnar av skipanini". Í sambandi við broytingarnar vórðu á figgjarlógini játtaðar ALS 50 mió. kr. í stuðli, og læntar vórðu 45 mió. kr. til skipanina. Tá hesar broytingarnar vórðu framdar, var galdandi stýrisskipanarlóg ikki komin í gildi. Broytingar í 1997 (nýggj lóg) Í 1997 legði landsstýrið fyri tingið uppskot (løgtingsmál nr. 99/1997) til løgtingslóg um arbeiðsloysistrygging og arbeiðsávísing. Lógin var orðað av nýggjum og øðrvísi skipað, m.a. fekk Stýrið munandi fleiri heimildir at áseta reglur í kunngerð. Í viðmerkingunum til uppskotið sigur landsstýrið m.a. 5 : "Lógarbroytingin í 1993 breyt við upprunaliga tryggingarprinsippið við tað, at tá hámarkið fyri inngjaldinum varð strikað, og útgjaldið kundi skjótast niðureftir, var so at siga ikki samband millum inn- og útgjald... Lógaruppskotið ger tó greitt býti millum landssýrismannin í arbeiðsmarknaðarmálum og stýrið fyri ALS." Eftir uppskotinum frá landsstýrinum var heimildin, sum landsstýrismaðurin hevði havt eftir tilmæli frá stýrinum fyri ALS, at hækka inngjaldprosentið, strikað. Inngjaldprosentið stóð eftir uppskotinum í lógini og kundi bert verða broytt við lóg. Hetta var undir viðgerðini í tinginum broytt soleiðis, at tað í § 10, stk. 3 varð givin stýrinum fyri Arbeiðsloysisskipanini heimild til við kunngerð at broyta gjaldið, tó innan nærri í lógini ásett mørk. Uppskotið kom frá einum minniluta í løgtingsins trivnaðarnevnd við hesari viðmerking 6 : "Á fundum við stýrið og leiðsluna (fyri ALS) kom fram, at stýrið kundi hugsað sær meiri myndugleika til at reka skipanina sum upprunaliga ætlað. Uppskotið leggur slíkan myndugleika til stýrið". 3 Løgtingstíðindi 1994, s. 278. Løgtingstíðindi 1994 s. 283 5 Løgtingstíðindi 1996, s. 663 6 Løgtingstíðindi 1996, s. 672 4 9 Arbeiðsloysisskipanin og búskaparlig atlit Sum áður nevnt vóru Føroyar í einum búskaparligum aldudali, tá Arbeiðsloysisskipanin varð sett á stovn. Tí hevði Arbeiðsloysisskipanin beint eftir stovnanina ikki neyðugu fíggjarligu styrkina, til í nóg stóran mun at viðvirka til byrgja upp fyri tí ovurhonds búskaparligu ávirkan, kreppan hevði tá. Í dag er fíggjarliga styrkin hjá Arbeiðsloysisskipanini munandi størri, enn tá skipanin varð sett á stovn, og Arbeiðsloysisskipanin kann tí viðvirka á ein heilt annan hátt, um ein kreppa skuldi komið aftur. Fyrst og fremst merkir hetta, at tann burturflyting av arbeiðsmegi, sum vit upplivdu í byrjanini av 1990'unum, ikki fer at endurtaka seg á sama hátt, og at húsarhaldsnýtslan heldur ikki minkar so nógv, sum hon annars vildi gjørt, um ein kreppa tók seg upp. Í eini møguligari kreppu vil styrkurin frá Arbeiðsloysisskipanini beinleiðis virka sum ein stabiliserandi faktorur, og harnæst tryggjar hann, at arbeiðsmegi er til taks, tá búskaparstøðan vendir. Óhefta støðan, sum Arbeiðsloysisskipanin hevur í mun til landsfíggjarlóg, merkir harnæst, at trygdin hjá teimum, sum tørvar arbeiðsloysisstuðul, er knýtt at fíggjarligu styrkini hjá Arbeiðsloysisskipanini og ikki at, um neyðugur peningur verður settur av til endamálið. Búskaparliga merkir hetta, at í tíðum við afturgongd er tørvur ikki hjá landsstýrinum at finna fígging til arbeiðsloysisstuðul, tá ið Arbeiðsloysistryggingin hevur ta neyðugu fíggjarligu styrkina. Viðvíkjandi gjaldinum til Arbeiðsloysisskipanina er fatanin tann, at tað er í góðum tíðum, at Arbeiðsloysisskipanin skal styrkjast, soleiðis at skipanin er før fyri at standa ímóti einari búskaparligari afturgongd. Stýrið fyri Arbeiðsloysisskipanina metir javnan um støddina av ALSgjaldinum, og avgerandi fyri metanina er, at ALS hevur eina nøktandi eginogn at standa ímóti við undir einari búskaparligari afturgongd. Tá eitt samfelag hevur búskaparliga afturgongd, minka lønarútgjaldingarnar og harvið eisini inntøkurnar hjá arbeiðsloysisskipanini, og harafturat vaksa útgjaldingarnar frá skipanini. Arbeiðsloysisskipanin metir, at núverandi eginogn uppá umleið 500 mió. kr. er á einum slíkum støði, at skipanin megnar at standa ímóti eini kreppu í eitt ávíst áramál. Tað hall, sum skipanin vil fáa í afturgongstíðum, skal soleiðis haldast upp móti møguleikanum til at konsolidera skipanina í góðum tíðum. 10 4. Uppskot til løgtingslóg 4.1 Uppskot til lóg um broytingar í Ll. um arbeiðsloysistrygging og arbeiðsávísing Uppskot til løgtingslóg um broyting í løgtingslóg um arbeiðsloysistrygging og arbeiðsávísing §1 Í løgtingslóg nr. 113 frá 13. juni 1997 um arbeiðsloysistrygging og arbeiðsávísing, sum broytt við løgtingslóg nr. 12 frá 9. februar 2001, verða gjørdar hesar broytingar: 1) Nýtt § 1, stk. 2 verður orðað soleiðis: "Stk. 2. Avtala kann gerast millum avvarðandi landsstýrismann og stýrið fyri Arbeiðsloysisskipanina um, at Arbeiðsloysisskipanin kann taka á seg aðrar uppgávur, sum hava samband við arbeiðsmarknaðin." 2) § 5 verður orðað soleiðis: "§ 5. Roknskaparárið er álmanakkaárið. Roknskaparførslan skal fylgja ásetingunum í ársroknskaparlógini við slíkum tillagingum, ið mettar vera neyðugar, løgtingslógini um bókhaldsskyldu og kunngerð um minstukrøv til bókhald og roknskap. Stýrið kann áseta nærri reglur um roknskaparførsluna. Roknskapurin verður almannakunngjørdur. Stk. 2. Roknskapurin verður grannskoðaður av løggildum grannskoðara, sum stýrið velur fyri eitt ár í senn. Stk. 3. Landsstýrismaðurin fær roknskapin og neyðugar upplýsingar frá Arbeiðsloysisskipanini." 3) § 8, stk. 1 nr. 3 verður orðað soleiðis: "A-inntøka til avmarkaða skattskyldug undir FAS-skipanini og undir FAS-líknandi skipanini, sum gevur rætt til afturbering av skatti til reiðaran. 4) § 9 verður orðað soleiðis: "§ 9 Stýrið ásetir í kunngerð ALS-gjaldið hjá teim gjaldsskyldugu. ALS-gjaldið kann ongantíð vera hægri enn 2,25 % av tí í § 8 nevnda gjaldsgrundarlagi. Stk. 2. ALS-gjaldið fellur til gjaldingar, samstundis sum teir gjaldsskyldugu rinda ella móttaka A-inntøku. Stýrið kann í kunngerð seta aðra gjaldsfreist fyri gjaldsskyldug sambært § 7, stk. 1, nr. 2. Stýrið kann í kunngerð áseta avgreiðslugjald fyri teir arbeiðsgevarar, sum ynskja at rinda ALS-gjald eftir rokning frá Arbeiðsloysisskipanini. Áðrenn lønin verður útgoldin løntakara, skal inngjaldið til Arbeiðsloysisskipanina avroknast. Stk. 3. Rinda tey gjaldsskyldugu ikki rættstundis, skal renta rindast við 1 % fyri hvønn byrjaðan mánað. ALS-gjøld, avgreiðslugjøld, renta og møguligur innkrevjingarkostnaður av hesum kunnu krevjast inn við panting." 5). § 12 verður orðað soleiðis: "§ 12 Tey, sum hava inntøku frá persónligum arbeiði sum sjálvstøðugt vinnurekandi, kunnu sjálvboðin tekna arbeiðsloysistrygging fyri hesa inntøku. Stk. 2. ALS-gjaldið hjá sjálvstøðugt vinnurekandi og útgjaldið til sjálvstøðugt vinnurekandi, sum eru vorðin arbeiðsleys, verða í kunngerð ásett av stýrinum sum fastar upphæddir. Stk. 3. ALS-gjøld smb. stk. 2 kunnu krevjast inn við panting. stk. 4. Um tryggingartakari er í eftirstøðu og Arbeiðsloyisskipanin hevur sent honum 11 áminning við boðum um at tryggingin fer úr gildi, um eftirstøðan ikki er goldin innan 14 dagar eftir at áminningin er send, og eftirstøðan framvegis ikki er goldin, fer tryggingin úr gildi. Stk. 5. Tryggingin skal hava verið í gildi samanhangandi í minsta lagi í 1 ár, áðrenn hin sjálvstøðugt vinnurekandi hevur rætt til útgjald. Stk. 6. Stýrið kann í kunngerð áseta nærri reglur um, hvør er sjálvstøðugur vinnurekandi, nær hin sjálvstøðugt vinnurekandi er arbeiðsleysur, herundir nær vinnuvirki hansara er hildið uppat, um inngjøld, avgreiðslugjøld og rentu fyri ov seint rindaði inngjøld, bíðidagar, hvørjar upplýsingar hin sjálvstøðugt vinnurekandi skal lata Arbeiðsloysisskipanini, nær teir skulu verða latnir, og áseta freist fyri at lata hesar upplýsingar v.m." 6). § 14, stk 1 verður orðað soleiðis: "§ 14. Rætt til arbeiðsloysisstuðul hevur persónur frá tí degi, tá viðkomandi: 1. er arbeiðsleysur og mótvegis Arbeiðsloysisskipanini prógvar, at so er, tó í fyrsta lagi frá tí degi Arbeiðsloysisskipanin hevur móttikið skrivliga umsókn, 2. er tøkur á arbeiðsmarknaðinum og arbeiðsførur at átaka sær eitthvørt fulltíðarstarv, 3. hevur fylt 16 ár, men ikki 67 ár, 4. hevur bústað í Føroyum og 5. ikki er sjálvstøðugur vinnurekandi sambært § 12, stk. 6." 7) Í § 14 verður nýtt stk. 4 sett: "Stk. 4. Stýrið ásetir í kunngerð, nær ein persónur er arbeiðsleysur, er tøkur, nær hann er arbeiðsførur v.m." 8) Í § 15 verður stk. 2 strikað, stk. 3 verður stk. 2 og stk. 4 verður stk. 3. Stk. 1, 3 og 4 verða orðað soleiðis: "§ 15 Útrokningargrundarlagið er móttikna A-inntøkan seinastu 12 mánaðirnar, áðrenn arbeiðsloysi er staðfest. Upp í útrokningargrundarlagið verður ikki roknað: 1. fólka- og fyritíðarpensjón, 2. aðrar skattskyldugar almannaveitingar, 3. A-inntøka til avmarkaða skattskyldu undir FAS-skipanini, umframt undir FAS-líknandi skipanini, sum gevur rætt til afturbering av skatti til reiðaran og 4. tænastumannapensjónir og aðrar líknandi eftirlønir, uppihaldspeningur sbrt. hjúnabandslógini og barnapeningur sbrt. lóg um rættindi barnanna, í tann mun nevndu inntøkur eru undantiknar gjaldsskyldu sambært § 8a." "Stk. 3. Hjá persóni, sum fer úr arbeiði í skúla ella í læru, sum í mesta lagi er ásett at vara 12 mánaðir, verður útrokningargrundarlagið tann í stk. 1 lýsta inntøka seinastu 12 mánaðirnar, áðrenn viðkomandi fór í skúla ella í læru, um hetta er hægri enn roknaða útrokningargrundarlagið eftir stk. 1. Sama regla er galdandi hjá persóni, sum fer í vinnu uttanlands. Stk. 4. Útrokningargrundarlagið smb. stk. 1 hjá arbeiðsleysum á fiskavirkjum smb. § 20 verður roknað fyrstu ferð fyrsta dag í tí vikuni tá hin arbeiðsleysi fyrstu ferð fær útgjald úr fiskavirkisskipanini. Útrokningargrundarlagið verður harumframt roknað av nýggjum tann 1. januar á hvørjum ári. Hin arbeiðsleysi hevur tó tað seinast nýtta útrokningargrundarlagið, um hetta er hægri enn nýggja útrokningargrundarlagið." 9) § 16 stk. 5 verður stk. 6 og stk. 1, 2, 3, 4 og 5 verða orðað soleiðis: "§ 16 Arbeiðsloysisstuðul pr. dag er 70 % av tí í § 15 nevnda útrokningargrundarlagi býtt við 253. Útgoldið verður fyri allar dagar í árinum við undantaki av leygar-, sunnu-, og halgidøgum. Stk. 2. Árligi arbeiðsloysisstuðulin er í mesta lagi 70 % av eini arbeiðaraársløn. Frádrigin hesi upphædd verða tænastumannapensjónir, umframt aðrar líknandi eftirlønir, sum verða skattaðar sum A-inntøka, tó ikki fyritíðarpensjónir. Dagligi arbeiðsloysisstuðulin er í mesta lagi hægsti árligi arbeiðsloysisstuðulin, býttur við 253. Arbeiðsloysisstuðulin um tíman er í mesta 12 lagi hægsti dagligi arbeiðsloysisstuðul, býttur við 8. Stk. 3. Við arbeiðaraársløn skilst tað, sum sambært lønarsáttmála millum Føroya Arbeiðsgevarafelag og Føroya Arbeiðarafelag verður goldið tímaløntum fyri fyrifallandi arbeiði 228 dagar, umframt frítíðarløn. Stk. 4. Fyri arbeiðsleys á fiskavirkjum, smb. § 20, sum sambært avtalu ikki arbeiddi fulla tíð, verður arbeiðsloysisstuðul, roknaður eftir stk. 1 til 3, rindaður í tí lutfalsliga lægri tímatali, hin arbeiðsloysi arbeiddi í viðkomandi útgjaldsskeiði. Stk. 5. Stýrið ger kunngerð um útgjald, herundir útgjaldsdagar, útgjaldsskeið, hvørjar upplýsingar hin arbeiðsleysi skal lata Arbeiðsloysisskipanini, hvør skal vátta hesar upplýsingar, nær og hvussu tær verða latnar og ásetan av freist fyri at lata hesar upplýsingar v.m." 10) § 17, stk 1 og nýggj stk. 4 og 5 verða orðað soleiðis: "§ 17. Hóast ásetingarnar í § 14, hevur hin arbeiðsleysi ikki rætt til arbeiðsloysisstuðul fyrr enn teir í stk. 2 nevndu bíðidagar eru farnir. Stk. 4. Bert teir dagar, sum við heimild í § 16, stk. 1 eru ásettir at vera útgjaldsdagar, verða roknaðir sum bíðidagar. Stk. 5. Bíðidagar verða ikki roknaðir fyrr enn møgulig freist sbrt. § 18 og/ella § 19 er farin." 11) § 18 verður orðað soleiðis: "§ 18. Arbeiðsleysur, sum er burturvístur orsakað av tænastubroti, missir samstundis rættin til stuðul í 4 vikur at rokna frá tí degi setunarliga tilknýtið hansara til arbeiðsgevaran er av. Sama er galdandi, um so er, at hin arbeiðsleysi uttan haldgóða grund hevur sagt seg úr starvi. Stýrið kann í kunngerð áseta reglur um, nær talan er um haldgóða grund v.m." 12) § 19 verður orðað soleiðis: "§ 19. Arbeiðsleysur, sum uttan serliga orsøk noktar at taka á seg arbeiði ávíst av arbeiðsávísingini, missir rættin til stuðul í 4 vikur at rokna frá degnum eftir, at fráboðanin um arbeiðstilboðið má roknast við at vera móttikin av tí arbeiðsleysa. Stýrið kann í kunngerð áseta reglur fyri, nær talan er um serliga orsøk v.m." 13) § 20 verður orðað soleiðis: "§ 20. Fyri arbeiðsleys á fiskavirkjum, verður arbeiðsloysisstuðul roknaður eina ferð um vikuna frá og við 9. arbeiðsloysistíma. Fyri arbeiðsleys, sum sambært avtalu ikki arbeiddu fulla tíð, verður arbeiðsloysisstuðul roknaður við einum lutfalsligum lægri tímatali. Stýrið ger kunngerð um hvørji fiskavirki koma undir hesa reglu og undir hvørjum treytum, hvørjir persónar koma undir hesa reglu og undir hvørjum treytum, útgjald, herundir útgjaldsdagar, útgjaldsskeið og um skipanina annars, herundir hvørjar upplýsingar skulu gevast Arbeiðsloysisskipanini, hvør skal vátta hesar upplýsingar, nær og hvussu tær verða latnar og ásetan av freist fyri at lata hesar upplýsingar v.m." 14) § 21, stk. 1 og 3 verða orðað soleiðis: "§ 21 Stýrið ásetir í kunngerð nærri reglur um útgjaldingar til fólk í farloyvi frá føstum ella støðugum starvi, herundir at útgjaldið kann vera lægri enn ásett í § 15 og § 16, hvørjar treytir skulu setast tí, ið fer í farloyvi, og tí arbeiðsleysa, m.a. hvussu tann, ið fer í farloyvi, skal skrásetast í arbeiðsávísingini, hvussu leingi hin arbeiðsleysi skal hava fingið stuðul, umframt nærri reglur um, nær talan er um fast ella støðugt starv, v.m. Stk. 3 Útgjald undir farloyvi skal verða givið við teirri treyt, at annað fólk, sum fær arbeiðsloysisstuðul og er tøkt í arbeiðsávísingini, verður sett í staðin í sama tíðarskeiði og í høvuðsheitum undir somu treytum." 15) § 24, stk. 1 verður orðað soleiðis: "§ 24. Arbeiðsloysisskipanin umsitur arbeiðsávísing fyri føroyska arbeiðsmarknaðin. Tey, sum lúka treytirnar fyri at fáa útgoldið stuðul eftir §§ 14 og 21, skulu vera skrásett í arbeiðsávísingini. Stýrið ásetir í kunngerð í hvønn mun og undir 13 hvørjum treytum onnur, sum ynskja tað, kunnu verða skrásett í arbeiðsávísingini." 16) § 25 verður orðað soleiðis: "§ 25 Stýrið kann seta í verk og gjalda førleikagevandi tiltøk fyri arbeiðsleys, sum fáa arbeiðsloysstuðul eftir hesi lóg, herundir seta í verk skipanir við arbeiðsvenjingum hjá privatum og/ella almennum arbeiðsgevarum, umframt áseta reglur um, undir hvørjum treytum Arbeiðsloysisskipanin í sambandi við slík tiltøk endurrindar arbeiðsgevaranum tann stuðul hin arbeiðsleysi annars vildi havt rætt til og møguligar aðrar útreiðslur." 17) § 26, stk. 1 og 2 verða orðað soleiðis: "§ 26. Avgerðir, sum Arbeiðsloysisskipanin hevur tikið viðvíkjandi arbeiðsloysi, kunnu kærast til kærunevndina hjá Arbeiðsloysisskipanini innan 4 vikur eftir, at viðkomandi hevur fingið fráboðan um avgerðina. Avgerðir hjá kærunevndini kunnu ikki kærast til annan fyrisitingarligan myndugleika, men kunnu skjótast inn fyri Føroya Rætt, av Arbeiðsloysisskipanini. innan 6 mánaðir eru farnir frá, at Arbeiðsloysisskipanin er kunnað um avgerðina. Stk. 2. Ummæli frá Arbeiðsloysisskipanini til kærunevndina skal vera avgreitt innan 4 vikur. Kærunevndin kann í serligum førum leingja freistina at geva ummæli. "§ 28. Hevur arbeiðsleysur givið Arbeiðsloysisskipanini skeivar upplýsingar, ella tagt um umstøður, sum hava havt týdning fyri arbeiðsloysisstuðulin, ella annars móti betri vitandi móttikið stuðul uttan at hava rætt til tess, kunnu upphæddir, sum av órøttum eru útgoldnar, verða kravdar afturgoldnar frá tí arbeiðsleysa. Stk. 3. Afturgjalding av skuld eftir stk. 1 og stk. 2 kann fara fram við mótrokning í útgjaldingum av arbeiðsloysisstuðli ella øðrum krøvum, viðkomandi hevur mótvegis Arbeiðsloysisskipanini. Stk. 4. Upphæddir, sum verða kravdar inn eftir hesi grein, fella til gjaldingar ein mánað eftir at krav er sett fram. Krøv sambært hesi grein, umframt møguligur innkrevjingarkostnaður av hesum, kunnu krevjast inn við panting. Stk. 5. Stýrið kann í kunngerð áseta smámunarmark í sambandi við innkrevjing av ov nógv útgoldnum stuðli." § 2. Henda lóg kemur í gildi dagin eftir, hon er kunngjørd. 18) § 27 verður orðað soleiðis: "§ 27. Til umsiting og eftirlit eftir hesi lóg, kann Arbeiðsloysisskipanin útvega sær allar upplýsingar frá Toll- og Skattstovu Føroya. Stk. 2. Somuleiðis kann Arbeiðsloysisskipanin útvega sær upplýsingar frá Almannastovuni, um persónar fáa fólka- og fyritíðarpensjón, aðrar skattskyldugar almannaveitingar, umframt aðrar veitingar, sum sambært lóg ikki verða skattaðar sum A-inntøka. Stk. 3. Fakfeløg og arbeiðsgevarar hava skyldu at geva Arbeiðsloysisskipanini tær upplýsingar, skipanin biður um í sambandi við umsiting og eftirlit." 19) § 28, stk. 1 og nýtt stk. 3, 4 og 5 verða orðað soleiðis: 14 4.2 Viðmerkingar til lógaruppskotið 4.2.1 Kap. 1. Almennar viðmerkingar 1. Orsøkin til uppskotið Víst verður til tað, sum omanfyri er skrivað. 2. Endamálið við lógaruppskotinum Uppskotið frá nevndini er grundlagið undir hesum lógaruppskoti, og endamálið við lógaruppskotinum er sostatt at endurskoða og dagføra lógina um arbeiðsloysisskipan á teimum økjum, har partarnir á arbeiðsmarknaðinum hava mett hetta ynskiligt. Sum omanfyri greitt frá, hevur ikki verið mett neyðugt at fremja lógarbroytingar, sum gera, at eingin ivi er um, at Arbeiðsloysisskipanin er skipað á nøktandi hátt í mun til landsfyrisitingina og til játtanareftirlitsmyndugleikarnar. 3. Galdandi lóggáva 4. Samandráttur av uppskotinum Í mun til galdandi lóggávu eru broytingarnar í høvuðsheitinum hesar: - Í ALS-lógini verða ásettar reglur um roknskaparhaldið, soleiðis at ivi ikki longur verður um, at ALS ikki er fevnt av løgtingslóg um landsins almenna roknskaparhald og kunngerð um roknskaparverk landsins. - Tað verður í ALS lógini staðiliga ásett, at landsstýrismaðurin skal hava roknskapin og aðrar upplýsingar í sambandi við sítt eftirlit við ALS. - Heimild verður fingin til vega, soleiðis at avvarðandi landsstýrismaður og Stýrið fyri Arbeiðsloysisskipanina kunnu gera avtalur um, at Arbeiðsloysisskipanin tekur á seg aðrar uppgávur, sum hava samband við arbeiðsmarknaðin. - Heimild verður fingin at renturokna skyldugt ALS-gjald til Arbeiðsloysisskipanina, umframt at krevja avgreiðslugjøld. - Arbeiðsloysisskipanin fyri sjálvstøðugt vinnurekandi verður broytt frá at vera ein skipan har inn- og útgjøld eru tengd at inntøkuni hjá viðkomandi, til at vera ein skipan við føstum inn- og útgjøldum. - Broytingar verða gjørdar, soleiðis at skerjing í hægst loyvda arbeiðsloysisstuðli bert verður framd fyri eftirlønir, og ikki sum í dag somuleiðis vegna ymsar almannaveitingar. - Farloyvisskipanin verður meira liðilig, við tað at Stýrinum fyri Arbeiðsloysisskipanini í størri mun verður heimilað at broyta útgjaldið í mun til vanligt útgjald fyri arbeiðsleys. - Heimildirnar til Stýrið í sambandi við førleikagevandi tiltøk fyri arbeiðsleys verða víðkaðar, m.a. soleiðis at skipanir viðvíkjandi arbeiðsvenjingum, har Arbeiðsloysisskipanin endurrindar arbeiðsgevaranum, kunnu setast í verk. 15 - Harumframt eru eisini aðrar broytingar, sum tó fyri tað mesta verða mettar ynskiligar fyri at seta til viks møguligan iva í sambandi við tulkingar av lógini. 5. Ummæli ......... 4.2.2 Kap. 2. Avleiðingar av uppskotinum A. Fyri Landið Uppskotið hevur ongar fíggjarligar avleiðingar fyri landskassan. B. Fyri kommunurnar Uppskotið hevur ongar fíggjarligar avleiðingar fyri kommunurnar. C. Fyri vinnuna (arbeiðsgevarar og løntakarar) Lógarupskotið hevur við sær greiðari reglur fyri tann einstaka løntakaran, umframt at tað nú verður staðfest, at..... D. Umsitingarligar avleiðingar Uppskotið ger tað greiðari fyri umsitingina at umsita lógina. E. Umhvørvisavleiðingar Uppskotið hevur ongar umhvørvisligar avleiðingar. F. Avleiðingar í mun til altjóða avtalur og reglur Uppskotið hevur ongar avleiðingar í mun til altjóða avtalur og reglur. G. Sosialar avleiðingar Við tað at talan er um lóggávu á arbeiðsloysisøkinum, hava hesar lógarbroytingar ávísar avleiðingar, men mett verður ikki, at talan er um stórvegis broytingar í mun til verandi lóggávu. Talva 1: Yvirlit yvir avleiðingar Fyri landið/ Fyri Fyri landsmyndug- kommunalar pláss/øki í leikar og ALS myndugleikar landinum Fíggjarligar/ búskaparligar Ja Nei Nei avleiðingar Umsitingarligar Nei Nei Nei avleiðingar Umhvørvisligar Nei Nei Nei avleiðingar Avleiðingar í mun til altjóða Nei Nei Nei avtalur og reglur Sosialar Nei avleiðingar Fyri ávísar Fyri vinnuna samfelagsbólkar/ felagsskapir Nei Nei Nei Nei Nei Nei Nei Nei Nei 16 4.2.3 Kap. 3. Viðmerkingar til einstøku ásetingarnar Til § 1. Til nr. 1. § 1, stk. 2. Hendan broyting ger, at Arbeiðsloysisskipanin, eftir avtalu við landstýrismannin, kann átaka sær uppgávur, uttan at neyðugt er, at heimild fæst til vega við løgtingslóg í hvørjum einkultum føri. Arbeiðsloysisskipanin hevur m.a. eftir avtalu við Vinnumálaráðið tikið á seg ein part av umsitingini av Barnsburðarfarloyvisskipanini. Við tað at endamálið ikki var til staðar í ALS-lógini, var neyðugt, at hetta endamál fekst til vega í lógini um Barnsburðarskipanina. Tað kann hugsast, at aðrar arbeiðsmarknaðaruppgávur kunnu loysast av Arbeiðsloysisskipanini, og endamálið við hesi grein er at hava neyðuga heimild fyri hesum í lógini um Arbeiðsloysisskipan, heldur enn at heimildin verður fingin til vega í øðrum lógum. Við at áseta at semja skal vera millum Stýrið fyri Arbeiðsloysiskipanina og avvarðandi landsstýrismann, er ætlanin at tryggja, at neyðug javnvág er í, soleiðis at "politiska skipanin" øðrumegin ikki fær lagt uppgávur til Arbeiðsloysisskipanina, sum partarnir á arbeiðsmarknaðinum, umboðaðir av Stýrinum, ikki ynskja, at Arbeiðsloysisskipanin átekur sær at umsita, meðan hinvegin Arbeiðsloysisskipanin ikki sjálv kann vaksa og átaka sær aðrar uppgávur, uttan at "politiska skipanin" hevur sína ávirkan. Til nr. 2 § 5. ALS-roknskapurin er ikki roknskapur hjá almennum stovni, ið fellur undir § 45, stk. 4 í stýrisskipanarlógini. Hóast ALS røkir nakrar almennar uppgávur og er skipað sambært løgtingslóg, er ALS organisatoriskt og játtanarliga skipað uttan fyri almennu umsitingina, fíggjarlóg og landsroknskap. ALS er tí ikki tílíkur landsstovnur, har løgtingið skal góðkenna árligu roknskapirnar eftir § 45, stk. 4 í stýrisskipanarlógini hjá ALS. Heldur ikki eigur fæið hjá ALS at verða tikið við í uppgerð yvir ognir landsins. Til tess at tryggja tey almennu atlitini í skipanini og sum umboð hjá Føroya fólki eigur løgtingið tó rætt til umvegis landsgrannskoðan og løgtingsgranskoðarar at tryggja sær neyðugt innlit í ALS-roknskapin. Løgtingið hevur eftir galdandi reglum neyðugar himildir at hava innlit í fyrisitingina av ALS, tí ALS er fevnt av § 15, stk. 1 í løgtingslóg nr. 25 frá 21. apríl 1991 um grannskoðan av landsroknskapinum v.m. Løgtingsgrannskoðararnir og landsgrannskoðanin kunnu tí eftir hesi áseting beinleiðis ella frá landsstýrismanninum krevja at fáa roknskapin hjá ALS til kanningar. Halda løgtingsgrannskoðararnir, at alt ikki er sum tað eigur at vera, kunnu teir leggja málið fyri tingið at taka støðu til, um hetta eigur at fáa avleiðingar, og hvørji stig eiga at verða tikin. Tær heimildir, ið løgtingið og stovnar undir løgtinginum longu hava eftir stýrisskipanarlógini og § 15 í lóg um grannskoðan av landsroknskapinum v.m., eiga ikki at verða nevndar í aðrari lóggávu, uttan so at ætlanin er at víkja frá teimum. Tað er ikki ætlanin at víkja frá galdandi reglum, og tí er óneyðugt at áseta nakað um hesi viðurskifti í ALS-lógini. Eftir § 2, stk. 2, nr. 1 í løgtingslóg nr. 33 frá 23. mars 1994 um landsins almenna roknskaparhald, kann landsstýrismaðurin gera av, at lógarinnar reglur um roknskaparhald og reglur, sum verða gjørdar sambært lógini, skulu galda fyri stovnar, feløg, grunnar v.m., hvørs útreiðslur ella roknskaparliga hall verða goldin við landsstudningi ella við gjøldum, avgjøldum ella aðrari inntøku sambært lóg. Eftir stk. 3 í somu lógaráseting verða reglurnar í stk. 2 tó ikki nýttar í tann mun, tað í 17 aðrari lóggávu eru reglur um roknskaparhald, sum ikki eru í tráð við lógina ella reglur, ásettar sambært lógini. ALS fær sínar inntøkur sambært lóg, og í lógini um ALS er eingin regla, sum nágreiniliga ásetir, hvussu roknskaparhaldið skal vera. Har er bert ásett, at roknskaparárið er álmanakkaárið, og at roknskapurin skal grannskoðast av einum løggildum grannskoðara. Til tess, at ivi ikki skal verða um, hvørjum roknskaparreglum ALS skal fylgja, verður tí skotið upp, at tað verður ásett, at ALS skal fylgja ársroknskaparlógini við slíkum tillagingum, ið mettar vera neyðugar, løgtingslógini um bókhaldsskyldu og kunngerð um minstukrøv til bókhald og roknskap, og at Stýrið kann áseta nærri reglur um roknskaparførsluna. Sambært orðingini er tað tann landsstýrismaður, sum til eina og hvørja tíð varðar av Arbeiðsloysisskipanini, ið sambært § 5, stk. 3, kann fáa til vega upplýsingar frá Arbeiðsloysisskipanini. Harumframt verður mælt til, at tað verður ásett greitt, at landsstýrismaðurin fær roknskapin og kann krevja neyðugar upplýsingar frá skipanini. Hendan ásetingin er sett, tí landsstyrismaðurin mótvegis løgtinginum hevur ábyrgdina av, at lóggávan verður rætt umsitin, og hann skal tí hava eitt ávíst eftirlit við ALS, og skal kunna fáa upplýsingar í hesum sambandinum. Til nr. 3. § 8. Stk. 1, nr. 3 Umframt til tey skip, sum eru skrásett beinleiðis í FAS, loyvir skattalógin afturbering av skatti til reiðaran, tá talan er um sokallaða FAS-líknandi skipan. Tað vil siga, at ein føroyskur reiðari "bare boat" leigar eitt skip, men velur ikki at skráseta skipið í FAS, hóast skipið líkur treytirnar at verða skrásett í FAS. Somu grundir eru fyri, at ALS-gjald ikki skal rindast í samband við hesa FAS-líknandi skipan, sum tá talan er um beinleiðis FAS-skráseting, og Arbeiðisloysisskipanin hevur tulkað greinina soleiðis, at FAS-líknandi skipanin er undantikin ALS-gjaldi. Fyri at eingin ivi skal vera um heimildina, verður skotið upp at orða lógina greiðari hesum viðvíkjandi. Til nr. 4. § 9. Hetta er ein einfaldgerð av greinini. Við nýggju orðingini verður víst á hægsta ALS-gjald, og annars víst til kunngerð, har galdandi ALS-gjald er ásett. Hervið verður verandi stk. 3 ikki neyðugt. Fyri at Arbeiðsloysisskipanin kann seta aðra gjaldsfreist fyri arbeiðsgevarar, ið ynskja at verða faktureraðir fyri ALS-gjald, verður henda heimild fyri at víkja frá høvuðsregluni sett í lógina, stk. 2. Við tað, at tey gjøld, sum rindast skulu, ofta eru sera smá men hóast hetta lutfalsliga arbeiðs- og kostnaðarkrevjandi, verður mett, at teir arbeiðsgevarar, sum ynskja at verða faktureraðir fyri ALSgjald, sjálvir rinda kostnaðin av hesum. Tí er ásett, at Stýrið kann áseta avgreiðslugjald. Somuleiðis verða ásetingar gjørdar um, at ALS kann renturokna ov seint rindaði inngjøld umframt áseta avgreiðslugjøld og innkrevjingarkostnað. Til nr. 5 § 12 Sum er, er skipanin hjá sjálvstøðugt vinnurekandi bæði viðvíkjandi inngjaldi og útgjaldi tung at umsita, við tað at hvør tryggingartakari skal metast fyri inngjaldið, og síðan eftirregulerast. 18 Hetta kemst av, at útgangsstøðið verður tikið í roknskapinum hjá viðkomandi fyri sjálvstøðuga vinnuvirksemið. Ein annar trupulleiki er harumframt, at av tí at útrokningargrundarlagið hjá sjálvstøðugt vinnurekandi er seinasta roknskaparárið undan arbeiðsloysinum, ger verandi skipan, at útgjaldið, tá ið arbeiðsloysi endaliga er staðfest, ofta er sera lágt, tí hin sjálvstøðugi vinnurekandi, síðstu tíðina áðrenn hann steðgar, oftast hevur hall, ella í hvussu so hevur sera lítið avlop á roknskapi sínum. Skotið verður upp, at skipanin verður gjørd við føstum útgjaldi, sum svarar nøkulunda til vanliga útgjaldið fyri vanligar lønmóttakarar, og at inngjaldið síðani verður roknað út eftir hesum. Til. nr. 6 og 7. § 14. Í staðin fyri at nevna nær arbeiðsloysisstuðul verður útgoldin, verður skotið upp at fáa staðfest, nær rætturin til arbeiðsloysisstuðul tekur við. Sjálv útgjaldingin verður samb. § 16, stk. 4, avgreidd sambært útgjaldskunngerðini. Fyri at tað greitt skal framganga av lógini, at tað er ein treyt fyri at fáa rætt til arbeiðsloysisstuðul, at viðkomandi fyrst søkir um stuðul, verður skotið upp at gera eitt ískoyti til nr. 1. Í umsitingini av lógini kann vera trupult at fáa staðfest, um ein arbeiðsleysur er tøkur og viðurskifti um arbeiðsførleika v.m. Endamálið við nýggja stk. 4 er at geva Stýrinum greiðari heimildir at áseta, nær ein er at fata sum tøkur, arbeiðsførur v.m. Tað hevur, síðani skipanin varð stovnað, verið ein grundleggjandi fatan og treyt, at skipanin ikki skuldi vera ein parttíðarskipan. Arbeiðsloysisskipanin hevur eisini tulkað lógina soleiðis, at tað ikki ber til at vera parttíðararbeiðsførur og heldur ikki parttíðararbeiðsleysur. Fyri at eingin ivi skal verða um hetta, er skotið upp, at rætturin til arbeiðsloysisstuðul er treytaður av, at viðkomandi er bæði arbeiðsførur til eitthvørt fulldagsstarv og er arbeiðstøkur at átaka sær eitthvørt fulltíðarstarv. Til nr. 8. § 15. Viðvíkjandi broytingini í stk. 1 verður víst til pkt. 3. Við broytingini í § 12 um trygging til sjálvstøðug vinnurekandi, verður stk. 2 ikki neyðugt, og tí verður henda strikað. Fyri at fáa staðfest, at tað er frá, tá viðkomandi fór í skúla ella í læru og 12 mánaðir aftur, og ikki frá tá viðkomandi fór úr arbeiði, at útrokningargrundalagið verður roknað, verður henda neyvari lýsing gjørd. Hesar hendingar eru ikki altíð samanfallandi í tíð. Somuleiðis verður nú beinleiðis ásett, at hetta útrokningargrundarlagið bert verður nýtt, um tað er hægri enn útrokningargrundarlagið eftir stk. 1. Hettar kann serliga koma uppá tal í sambandi við tey, sum fara í vinnu í einum av norðanlondunum, og sum tí kunnu hava rætt til at fáa íroknaða inntøka frá útlandinum eftir reglunum í § 31. Tað kemur oftast fyri, at ein persónur verður knýttur til eitt fiskavirki eina tíð, áðrenn hann fyrstu ferð fær útgjald. Talan er sostatt ikki um, sum í vanligu skipanini, at arbeiðsloysið verður staðfest, beinanvegin persónurin verður knýttur til fiskavirkisskipanina. Tí er neyðugt greitt at áseta, frá hvørjum degi útrokningargrundarlagið skal roknast, og mett hevur verið, at fyrsti dagurin í tí vikuni, tá persónurin fyrstu ferð fær útgjald, er tann best hóskiligi at nýta. Til nr. 9. 19 § 16. Higartil er útrokningargrundarlagið býtt við skiftandi dagatali, alt eftir hvussu nógvir gerandisdagar eru í árinum. Hóast broytingin frá ári til árs er lítil, er ofta torført hjá teimum arbeiðsleysu at skilja, hví stuðulin broytist um ársskiftið. Tí verður skotið upp at fastleggja dagatalið, sum stuðulin skal býtast við, til 253, sum er árliga miðaldagatalið seinastu 12 árini, síðani skipanin varð sett á stovn. Somuleiðis er neyðugt at nýta hettar dagatal í sambandi við ásetan av hægsta dagliga arbeiðsloysisstuðlinum eftir stk. 2. Í sambandi við ásetan av eini arbeiðaraársløn er somuleiðis neyðugt at áseta eitt dagatal, og verður hettar 228, ið er 253 dagar frádrigið 25 feriudagar. Higartil hava ymisk gjøld, hin arbeiðsleysi fær, verið drigin frá arbeiðsloysisstuðlinum, m.a. veitingar frá Almannastovuni, hóast hesar ikki hava verið vanligar A-inntøkur. Nú verður skotið upp, at bert pensjónir, bæði almennar og privatar, sum verða skattaðar sum A-inntøka, verða at skerja hægst loyvda arbeiðsloysisstuðulin, tó ikki fyritíðarpensjónir orsakað av avlamni. Í sambandi við møguleikan hjá arbeiðsleysum á fiskavirkjum at arbeiða niðursetta tíð verður í stk. 4 nú ásett, hvussu arbeiðsloysisstuðulin verður roknaður í tílíkum førum. Áður hevur arbeiðsloysisstuðulin til tann arbeiðsleysa á fiskavirkinum, sum t.d. arbeiddi 1/2 tíð, verið roknaður við støði í einum vikutímatali uppá 40, men við ásetingunum í stk. 4 verður arbeiðsloysstuðulin nú ístaðin roknaður við støði í 20 tímum. Endamálið við broytingunum í stk. 3 og 5 er bert at gera orðingarnar málsliga greiðari, og hevur hetta ikki við sær innihaldsligar broytingar, tó so at heimild í uppskotinum eisini er at áseta, hvussu upplýsingarnar skulu latast ALS. Millum annað er orðið "dagleiðaraarbeiði" strikað, og í staðin verður nýtt hugtakið "fyrifallandi arbeiði". Til nr. 10. § 17 Endamálið við hesum lógarbroytingum er at fáa hesar ásetingar orðaðar týðiligari. Verandi mannagongd er, at bíðidagarnir verða ásettir frá fyrsta degi við rætti til arbeiðsloysisstuðul og bert fyri dagar, sum annars høvdu givið rætt til útgjald. Við nýggju orðingini í stk. 5 verður ásett, at bíðidagarnir ongantíð kunnu renna, samstundis sum hin arbeiðsleysi missir rættin til arbeiðsloysisstuðul eftir §§ 18 og/ella 19. Mannagongdin verður nú tann, at møgulig karantena eftir §§ 18 og/ella 19 rennir áðrenn biðidagarnir eftir § 17. Til nr. 11. § 18 Við hesum ískoyti verður gjørt greitt, at møgulig karantena verður galdandi, frá tí at viðkomandi fer úr starvi, t.v.s. setunarliga tilknýtið til arbeiðsgevaran er av. Hetta kann vera, áðrenn viðkomandi søkir um arbeiðsloysisstuðul. Til nr. 12. § 19. Fyri at nýta sama hugtak sum í § 18, verður skotið upp at broyta "tryggingarútgjald" til "stuðul". Talan er ikki um nakra innihaldsliga broyting. Fyri at ivi ikki skal vera um, frá nær rætturin til stuðul verður mistur, verður sett í lógina, at tað skal roknast frá degnum eftir, at fráboðanin um arbeiðstilboðið má roknast við at vera móttikin av tí arbeiðsleysa. Mett verður eisini greiðast, at Arbeiðsloysisskipanini verður heimilað at gera reglur fyri, nær talan kann vera um serligar orsøkir, sum ikki viðføra, at viðkomandi missir rættin til stuðul. Til nr. 13. § 20 20 Fyri fiskavirkisskipanina verða broytingar eisini gjørdar í § 15, stk. 4 og í § 16 stk. 4 viðvíkjandi útrokning av arbeiðsloysisstuðlinum. Í § 20 verður heimildin hjá Stýrinum at gera kunngerð gjørd greiðari. Til nr. 14. § 21 Mett verður, at heimild eigur at vera fyri at kunna broyta skipanina soleiðis, at útgjaldið kann vera eitt annað enn til "vanlig" arbeiðsleys. Harumframt eru heimildir fingnar fyri at áseta nærri treytir til tann, sum fer í farloyvi, og til tann arbeiðsleysa, sum fer í farloyvisstarvið. Í verandi farloyviskunngerð er m.a. ásett, at tey, sum eru í farloyvi, fara afturum í bíðirøðini í arbeiðsávísingini. Heimild fyri hesum er nú ásett beinleiðis í lógini. Til nr. 15. § 24. Í verandi lóg er ikki sett sum greitt krav fyri fólk, sum skulu hava rætt til arbeiðsloysisstuðul, at tey skulu vera skrásett í arbeiðsávísingini. Tó hevur hetta krav verið praktiserað sum ein av treytunum fyri at verða fataður sum tøkur, og harvið sum krav fyri at fáa arbeiðsloysisstuðul. Við nýggju orðingini er ongin ivi um kravið um at vera skrásettur í arbeiðsávísingini fyri at hava rætt til arbeiðsloysisstuðul. Fólk, sum ikki eru arbeiðsleys, kunnu lata seg skráseta í arbeiðsávísingini. Sambært nýggju orðingini kann Arbeiðsloysisskipanin seta treytir fyri henda bólk. Henda heimild finst ikki í verandi orðing. Til nr. 16. § 25 Mett verður, at ein tann besti hátturin at fáa arbeiðsleys aftur í arbeiði er, at hesi koma í vanligt arbeiði. Fyri tey fólk, sum hava verið leingi arbeiðsleys, kann hetta vera trupult, og heimild eigur tí at vera fyri sonevndum arbeiðsvenjingarstørvum. Í slíkum førum kann talan vera um, at avtala verður gjørd millum Arbeiðsloysisskipanina, ein ávísan arbeiðsgevara og tann arbeiðsleysa, har tann arbeiðsleysi í ásett tíðarskeið fær arbeiði, móti at Arbeiðsloysisskipanin rindar arbeiðsloysisstuðulin, sum hin arbeiðsleysi annars hevði havt rætt til, og kanska eisini aðrar útreiðslur til skeið ella líknandi til arbeiðsgevaran, sum so rindar tí arbeiðsleysa fulla løn. Trupulleikin við slíkum skipanum er sjálvandi, at hetta kann virka kappingaravlagandi, umframt at hesi arbeiðsleysu á arbeiðsmarknaðinum kunnu koma í kapping við onnur arbeiðssøkjandi. Ein háttur at byrgja fyri slíkari misnýtslu er, at ein slík skipan verður umsitin á ein slíkan hátt, at somu arbeiðsgevarar bert kunnu hava fólk í slíkari starvsvenjing í ávíst tíðarskeið, og skulu so steðga ásett tíðarskeið áðrenn møguleikin aftur býðst. Til nr. 17. § 26. Við hesi orðing verður ásett innanfyri hvørja freist, Arbeiðsloysisskipanin kann leggja mál fyri dómsvaldið. Sum er, eru bert vanligu fyrningarreglurnar at ganga eftir. Freistin uppá 6 mánaðir, sum sambært uppskotinum skal vera galdandi fyri Arbeiðsloysisskipanina, verður ikki galdandi fyri tann arbeiðsleysa, sum tí hevur vanligu fyrningarreglurnar at ganga eftir. Kærunevndin hevur tørv á heimild fyri í serligum førum at kunna geva Arbeiðsloysisskipanini loyvi at víkja frá 4-vikurs freistini, sí broytingina í stk. 2. 21 Til nr. 18. § 27. Av tí at Arbeiðsloysisskipanin hevur tørv á upplýsingum bæði í sambandi við inn- og útgjald, verður skotið upp at broyta tilvísingina til útgjaldsupphæddir til at vera umsiting og eftirlit eftir lógini. Talan er ikki um innihaldsligar broytingar í stk. 2. Orðið avlamispensjón er býtt út við orðið fyritíðarpensjón. Fyri at hava somu orðing í stk. 3 sum í stk. 1, verður skotið upp at broyta seinasta setning í stk. 3. Talan er ikki um nakra innihaldsliga broyting. Til nr. 19. § 28. Orðingin er ein víðkan av ábyrgdini hjá móttakaranum av arbeiðsloysisstuðli til at rinda upphæddir aftur, sum av órøttum verða móttiknar. Fyri at beina møguligan iva um mótrokningarrættin hjá Arbeiðsloyisskipanini burtur, tá upphæddir av órøttum hava verið útgoldnar, verður skotið upp at seta nýtt stk. 3 í § 28. Henda heimild skal eins og higartil verða umsitin við atliti til generellar reglur um trangsbeneficium. Harumframt verður mett, at tað er rætt, at Stýrið kann áseta smámunarmark, um tær upphæddir, sum skulu krevjast aftur, eru so smáar, at útreiðslurnar í samband við afturkrevjing mugu metast at vera lutfalsliga ov høgar. Til § 2. Eingin viðmerking. 22