Fororð  Hetta ráðið hevur sitið síðan á vári 2005. Við ársenda 2007 varð navnið  við løgtingslóg broytt frá Fyribyrgingarráðið til Fólkaheilsuráðið, og  samstundis varð setningur ráðsins víðkaður til eisini at hava ábyrgd av, at  ítøkilig heilsufremjandi og sjúkufyribyrgjandi tiltøk í fólkaheilsuætlanum  hjá Landsstýrinum verða sett í verk og framd.   Fyribyrgingarráðið brúkti í fyrstani av skeiðnum drúgva tíð at skifta orð  um, hvørji arbeiðsøki skuldu raðfestast høgt, til tess at betra mest  møguligt um heilsuna hjá føroyingum. Niðurstøðurnar og nøkur átøk  skulu nevnast her.   Ráðið kom til ta niðurstøðu, at royking var ein meginhóttan móti  fólkaheilsuni. Ikki minst er hetta eitt vandamál millum tey heilt ungu, tí  kanningar hava víst, at tey 15 ára gomlu heima hjá okkum roykja meira,  enn tey ungu í flestu øðrum londum í Europa. Ráðið hevur saman við  Deildini fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu gjørt kanningar í 9. flokki, og hesar  kanningar hava víst, at knappliga ein fjórðingur av næmingunum roykir  dagliga; men lukkutíð tykist hetta tal nú at vera í minking. Gallup hevur á  hvørjum ári, fyri Fyrbyrgingarráðið spurt vaksin fólk, m.a. um  tubbaksnýtslu, og her er tað góða hent, at bara eftir aldarskiftið, er talið  av dagligum roykjarum minkað úr 37% til 24%.  Ráðið hevur sett sær fyri  at fáa hetta tal at minka enn meira komandi árini, bæði millum tey ungu  og tey tilkomnu. Í 2007 fekk royking í skúlunum soleiðis hægstu  raðfesting. Jákup Veyhe fekk uppgávuna, sum hann hevur loyst við at  senda einum heilum árgangi av skúlabørnum eina langa røð av sms'um  um royking, og harumframt við at framføra ein interaktivan leik á øllum  skúlum.   Royking á baki, kemur - eftir ráðsins meting - tað kropsliga óvirknið, sum  flutningshentleikar og arbeiðstól hava við sær í nútíðar samfelagnum.  Ráðið hevur tí verið við til at skipa fyri fólkaheilsurenning saman við  Almanna-og heilsumálaráðnum. Ráðið hevur mælt til, at vegsamband og  parkeringpláss verða gjørd soleiðis, at tað eggjar fólki til at ganga ella  súkkla, um ikki langt, so eitt sindur hvønn dag. Eisini hevur ráðið mælt til,  at allir næmingar í fólkaskúlanum fáa ein tíma av fimleiki hvønn  undirvísingardag.  Likamsóvirkni og orkuríkur kostur er ein vandamikil greipa, sum kann hava  ovurvekt og sjúku við sær, og tí helt ráðið, at heilsugóður kostur átti eisini  at raðfestast høgt - saman við rørsluátøkum. Ráðið hevur mælt til, at fólk  eta meira frukt og grønmeti - 600 gramm um dagin. Ráðið ásannar tó, at  frukt og grønmeti er dýrt í Føroyum, og harafturat er góðskan heldur ikki  altíð í lagi - her eigur ein broyting at koma í, soleiðis, at allir føroyingar  kunnu keypa óspilta frukt og grønmeti til ein rímiligan penga. Eisini heldur  ráðið, at føroyingar áttu at etið meira fisk, heldur enn innfluttar  skundverðar. Ráðið hevur fyrireikað eitt kostátak í skúlunum, sum fer av  bakkastokki í Norðoyggjum á vári 2008.  Rúsevnismisnýtsla er ein støðug hóttan, eisini í okkara samfelag. Hetta  kemst av, at samskiftið við umheimin er so umfatandi í dag, at slíkir  trupulleikar, sum grannasamfeløgini kenna væl, eisini í tí dulda kunnu  taka seg upp hjá okkum. Við tað, at rúsevnisnýtsla vanliga er eitt dulsmál,  er ikki lætt at meta um, hvussu nógv er av rúsevnum í landinum. Ráðið  hevur tí tikið stig til at bjóða avvarðandi myndugleikum og  viðgerðarstovnum til fundar, til tess at gera eina so neyva meting av  støðuni, sum til ber. Á vári 2007 var niðurstøðan á slíkum felagsfundi, at  nýggj rúsevni, sum truplari eru at finna enn tey gomlu, tí tey t.d. lukta ikki,  tykjast vera í vøkstri. Løgregla og tollvald eru tó varug við trupulleikan, og  eru samd um at gera tað, tey eru ment, at forða innflutningi. Ráðið  heldur, at eitt støðugt arbeiði skal gerast í skúlunum, til tess at ávara  foreldur og børn um hetta vandamál - hetta arbeiðið er framt í samstarvi  við løgregluna í øllum 8. flokkum í landinum nú í nøkur ár.   3 Viðvíkjandi rúsdrekka hevur ráðið hildið fast við politikkin hjá undanfarna  Rúsdrekka- og Narkotikaráði. Tað merkir, at miðalnýtslan av reinum  alkoholi er eitt gott og brúkiligt vísital um, hvussu standurin viðvíkjandi  rúsdrekka er í okkara samfelag. Eisini hevur ráðið framhaldandi mælt  myndugleikunum til at brúka prís og atkomiligheit sum tálmingaramboð.  Samanumtikið er rúsdrekkanýtslan ikki vaksin nakað serligt síðan vit  broyttu rúsdrekkalógina í 1992, og tað er í sjálvum sær at fegnast um, og  kann takast sum ein ábending um, at førdi tálmingarpolitikkurin hevur  virkað.   Ráðið setti sær í byrjanini av skeiðnum fyri at fáa til vega haldgóða lýsing  av fólkaheilsuni í Føroyum. Hetta kanningararbeiði er nú lokið, og tøl eru  fingin til vega, sum lýsa nógv ymisk heilsufyribrigdi hjá føroyingum.  Arbeiðið er gjørt av Deildini fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu, sum á heysti  2006 og vári 2007 sendi íalt 8000 tilvildarliga valdum føroyingum millum  25 og 74 ár eitt anonymt spurnarblað. Tíverri hevur bara ein lítil helvt  svarað, so ongin trygd er fyri, at hesi geva eina rætta mynd av føroyingum  sum heild. Tilfarið er alt teldutøkt,  so nú ber til hjá áhugaðum, t.d.  lesandi, at gera  kanningar av áhugaverdum fyribrigdum.   Ráðið kom eisini tíðliga til ta niðurstøðu, at vit áttu at bjóða fólki eina  likamskanning, soleiðis at tey sjálv kundu gera av at broyta lívsstíl, um  kanningin gav ábendingar um at okkurt í heilsustøðuni kundi verið betur.  Vit valdu at gera eina kannning, har fólk bæði svara einum spurnarblaði  og fara gjøgnum eina likamskanning. Í hesi kanning valdu vit at fara burtur  frá anonymitetinum, tí tað kundi væl hugsast, at nógv áhugaverd vitan  kundi fáast burtur úr at bjóða hesum somu fólkum at koma aftur til  kanningar, tá nøkur ár eru liðin - at kanna, um tey hava tikið annað skinn  um bak, ella um tey hava hildið fram, á somu leið sum undan hesi  kanningini. Meginendamálið við hesi landsfevnandi kanning, er tó ikki tað  vísindaliga, men tað beinleiðis fyribyrgjandi. Fólk, sum koma til kanningar,  fáa úrslitini frá blóðkanningini beinanvegin, og somuleiðis úrslitini frá  likamskanningunum, eitt nú konditiónskanningini og  lungnafunktiónskanningini. Tey kunnu so beinanvegin síggja, hvussu tey  eru fyri í mun til aldurin - og kunnu velja at gera okkurt við tað, um  okkurt, heilsuliga sæð, óheppið frávik er. Ráðið hevur sett sær fyri at  royna at skipa fyri átøkum, sum lokalt kunnu stuðla upp undir allar fýra  vandatættirnar í hesi kanning: motión, alkohol, royking og kost.   Ráðið hevur haft fundir umleið eina ferð um mánaðin, og ofta hava  serkønir gestir verið bodnir við á fundirnar. Eg skal sum formaður takka  øllum, sum hava tikið lut í arbeiðinum, bæði ráðslimum, skrivstovu og  ráðgevum fyri avrikini. Eisini skal eg takka fyri eitt stak gott samstarv við  Almanna- og heilsumálaráðið.       Pál Weihe, formaður             4 Endamálið við Fyribyrgingarráðnum     Fyribyrgingarráðið er ráð undir landsstýrismanninum og hevur sum  uppgávu at styrkja tiltøk fyri heilsufremjing, sjúku- og vanlukkufyribyrging,  bæði í almanna- og heilsuverkinum. Heruppií liggur á ráðnum:    o o o o                     1. at ráðgeva lands- og kommunalum myndugleikum í sambandi  við heilsufremjandi og sjúku- og vanlukkufyribyrgjandi tiltøk,   2. at styrkja heilsufremjandi, sjúku- og vanlukkufyribyrgjandi tiltøk  við ráðgeving og stuðli til royndar- og menningararbeiði kring  landið,   3. at taka stig til kanningar og útgreiðingar, sum eiga at verða  framdar sum liður í einum heildarfyribyrgingartiltaki, ella sum  liður í eini meting av verandi heilsufremjandi og sjúku- og  vanlukkufyribyrgjandi tiltøkum,   4. at stimbra gransking og royndir á fyribyrgingarøkinum.                   5 Ráðslimir Fyribyrgingarráðsins   Limirnir eru valdir sambært §2 í lóg um Fyribyrgingarráð                  Jens Jensen  Løgreglumaður Kriminaldeildin  Politiið í Føroyum          Tórfinn Højgaard  Lærari  Venjingarskúlin           Hannilena Jacobsen  Økonoma   Klaksvíkar Sjúkrahús          Pál Weihe, formaður  Yvirlækni  Deildin fyri Arbeiðs-og Almanna heilsu          Marjun Berg, næstformaður   Sosialráðgevi  Almannastovan          Kári Rasmussen  Kommunulækni  Tórshavn        Bjarta Vilhelm  Leiðandi heilsufrøðingur  Heilsufrøðisskipanin          Beinta Leo (ráðslimur og næstformaður til februar 2006)  Økonoma, Suðuroyar Sjúkrahús        6 Løgtingslóg um Fyribyrgingarráð    § 1. Fyribyrgingarráðið er ráð undir landsstýrismanninum og hevur sum  uppgávu at styrkja tiltøk fyri heilsufremjan, sjúku- og vanlukkufyribyrging,  bæði í almanna- og heilsuverkinum.     Heruppií liggur á ráðnum:  1. at ráðgeva lands- og kommunalum myndugleikum í sambandi við  heilsufremjandi og sjúku- og vanlukkufyribyrgjandi tiltøk,   2. at styrkja heilsufremjandi sjúku- og vanlukkufyribyrgjandi tiltøk við  ráðgeving og stuðli til royndar- og menningararbeiði kring landið,   3. at taka stig til kanningar og útgreiðingar, sum eiga at verða framdar  sum liður í einum heildarfyribyrgingartiltaki, ella sum liður í eini meting av  verandi heilsufremjandi og sjúku- og vanlukkufyribyrgjandi tiltøkum,   4. at stimbra gransking og royndum á fyribyrgingarøkinum.     § 2. Í Fyribyrgingarráðnum sita 7 limir, tilnevndir av landsstýrismanninum  fyri 4 ár í senn. Ein limur umboðar undirvísingarverkið, ein limur umboðar  almannaverkið og fýra limir eru heilsustarvsfólk.  Landsstýrismaðurin velur sjeynda limin, sum eisini skal hava serligt innlit í  almanna- og heilsuviðurskifti. Landsstýrismaðurin velur formann og  næstformann millum limirnar í ráðnum.    § 3. Landsstýrismaðurin kann seta aðrar sakkønar nevndir til stuðuls í  sambandi við uppgávur ráðsins. Limir í slíkum nevndum kunnu veljast  millum fólk og feløg, ið ikki eru limir í ráðnum.    § 4. Landsstýrismaðurin ásetir starvsskipan ráðsins eftir tilmæli frá  ráðnum.    § 5. Landskassin rindar útreiðslurnar av virkseminum hjá  Fyribyrgingarráðnum og hjá møguligum øðrum sakkønum nevndum. Stk  2. Landskassin rindar limunum í ráðnum eina samsýning eftir almennum  reglum.    § 6. Landsstýrismaðurin skipar fyri, at ráðið fær neyðuga skrivarahjálp og  avger, um sjálvstøðug skrivstova skal setast á stovn.    § 7. Fyribyrgingarráðið almannakunnger minst annað hvørt ár frágreiðing  um virksemi ráðsins.    § 8. Henda løgtingslóg kemur í gildi 1. januar 2000.   Viðmerkjast skal, at Fyribyrgingarráðið frá 1.1.2008 hevur broytt heiti til  Fólkaheilsuráðið. Samstundis verður uppgávan hjá Fólkaheilsuráðnum  víðkað.    Skrivstova ráðsins    Adressa:   Fyribyrgingarráðið  Eirargarður 2, 2.  FO 100 Tórshavn    Telefon:   30 40 15 / 21 51 65    Teldupostur:    mailto:fhr@folkaheilsa.fo    Heimasíða:    www.folkaheilsa.fo    7 Skrivstovan virkar sambært endamáli Fyribyrgingarráðsins og í samráð við  limirnar í Fyribyrgingarráðnum sum ein stovnur, ið er við til at styrkja  tiltøk fyri heilsufremjing, sjúku- og vanlukkufyribyrging - bæði í almanna-  og heilsuverkinum.          Fyribyrgingarráðið leggur serligan dent á hesi evni:                      · · · Tubbak  Kost og rørslu  Rúsevni og rúsdrekka      Tubbak    Royking hevur verið raðfest høgt árini 2005-2007. 2007 var Altjóða  tubbaksár.    Roykiavvenjingarskeið hevur verið fyriskipað í samstarvi við Kringvarp  Føroya.    Tiltøk hava verið í sambandi við Altjóða roykfría dagin 31. mai.    Fyri at fáa nýggjastu vitan, um tubbaksnýtslan kann minka í einum  samfelag, hevur Fyribyrgingarráðið sent sakkønan persón til  heimsráðstevnu um tubbak og heilsu í Washington í juli 2006. Eftir  framløgu frá hesi ráðstevnu skrivaði Fyribyrgingarráðið eina áheitan til  politiska valdið um at góðkenna WHO-sáttmálan ímóti royking, eins og  Danmark gjørdi í 2004. Hóast Føroyar ikki hava staðfest WHO-sáttmálan  eru bæði tubbakslógin frá 2005 og uppskotið til nýggja tubbakslóg frá  2007 orðaðar við støði í WHO-sáttmálanum. Ætlanin hjá Almanna- og  heilsumálaráðnum var at góðkenna sáttmálan eftir at lógaruppskotið frá  2007 varð samtykt. Nýggja lógaruppskotið varð tó ikki samtykt, av tí at  nýval varð útskrivað.    Kanning av luftgóðskuni á ymiskum veitingarstøðum.  Eitt annað úrslit av heimsráðstevnuni var, at Fyribyrgingarráðið í 2006  skipaði fyri kanningum av luftgóðskuni á ymiskum veitingarstøðum, tað vil  siga partikulinnihaldi í luftini. Talan er um partiklar stavandi frá  tubbaksroyking. Hetta varð gjørt sum ein partur av eini altjóða verkætlan,  sum gevur møguleika at samanbera innandura umhvørvið hjá okkum við  onnur lond.    Frágreiðingin frá kanningini vísir stóran mun á luftgóðskuni á økjum, har  royking er bannað, og har loyvt er at roykja. Niðurstøðan vísir at: Har, sum  royking innandura er loyvd í Føroyum, er luftin munandi  meira dálkað, enn bæði innandura roykleys støð og  uttandura luft í Føroyum. Henda kanning vísir á, at  íbúgvar í Føroyum anda í seg skaðiligar nøgdir av  kendum krabbaelvandi evnum og eiturevnum á  støðum, har royking er loyvd. Mátingin fyri og eftir  roykibannið í sølumiðstøð prógvar, hvussu  munagóður politikkurin fyri roykleysum umhvørvi er, tá  ið hugsað verður um heilsugott umhvørvi, fyri fólk yvirhøvur, og serliga  fyri fólk í sølumiðstøðini. Verður rætt farið fram í sambandi við reglur um  roykibann á almennum støðum, minkar passiv royking í stórum, og tað  bøtir um almennu heilsustøðuna.    8 Frágreiðingin kann lesast á heimasíðuni hjá Fyribyrgingarráðnum,  http://www.folkaheilsa.fo/TIDINDASAVN/PDF/Heimsfevnd_Luft_eftirlits_ kanning_2007.pdf.    Samstarv við onnur  Fyribyrgingarráðið hevur verið við til at ummæla uppskot hjá Almanna- og  heilsumálaráðnum um nýggja tubbakslóg, og at gera uppskot til, hvussu  lógin kann lýsast fyri almenninginum.    Samstarv hevur verið við Gistingar- og matstovufelag Føroya um at skipa  fyri roykfríum umhvørvi á matstovum, heldur enn at fáa lógarkrav.        Átak fyri børn móti royking  Skipað hevur verið fyri 4-liðaðum átaki móti royking. Jákup Veyhe hevur  staðið fyri hesum átaki.  Ein interaktivur sjónleikur er spældur fyri børnum í 5. flokkum í øllum  skúlum í landinum. Hesin sjónleikurin kemur inn á evnið bólkatrýst. Børn  halda, at hini sleppa meira. At tey, sum ganga á øðrum skúlum, gera  meira enn tey sjálvi           - roykja,  drekka brennivín o.t. Tað passar ikki,  men tað er ein púra vanlig misskiljing  hjá flestu børnum. Og eftirsum øll  børnini halda, at hini sleppa meira,  verður tað eisini til ein ávísan  sannleika. Og til eitt trýst á tey, um  sjálvi at royna. Hetta vísir sjónleikurin á.    Børnini í 5. flokki fáa eitt sms um dagin  í 100 dagar við upplýsing og áminning  um vandan við royking. Teksturin er  gjørdur bæði skemtiligur og meiri álvarsligur, og av ymsum persónum, fyri  at vekja áhugan hjá børnunum.    Ein heimasíða er gjørd fyri børn og ung um m.a. royking, www.murrr.fo.  Her ber eisini til at lesa um átøkini. MURRR stendur fyri Matur Ung  Royking Rúsevni og Rørsla.    Arbeitt verður við eini lýsingarherferð, sum eftir ætlan verður víst í  sjónvarpi og kanska eisini í biografunum fyrst í 2008.        Kostur    Á vári 2005 samtykti Løgtingið at seta pengar av til heilsufremjandi átøk í  skúlunum, sum, í samráð við Fyribyrgingarráðið, vórðu brúktir til  vatnkølarar og frukt- og grøntskipan.    Í august 2006 legði Brynhild Danielsen, fakligur skrivari í  Fyribyrgingarráðnum, fram niðurstøðuna í kanning, ið hon gjørdi í  samband við masterútbúgving í Health Promotion. Kanningin umfataði  matarumstøðurnar hjá flestu skúlum í Føroyum. Niðurstøðan var, at hvør  skúli sær, eigur at gera ein heilsupolitikk, ið eisini umfatar kostpolitikk.  Fyribyrgingarráðið hevur út frá hesi kanning gjørt tilráðing til  Mentamálaráðið, Føroya Kommunufelag og Kommunusamskipan Føroya  um at hava í huga, at pláss skal vera til kantinur, bæði tá ið nýggir skúlar  verða bygdir, og eisini, tá skúlar verða nútímansgjørdir, ella bygt verður  uppí teir.    Til tess at arbeiða fyri, at børn fáa góðan kost og sunnar matarvanar,  verður arbeitt við uppskoti til kostfrálæru í skúlunum.  9 Rørsla    Ein fysioterapeutur úr Svøríki, Anders Holmstrøm gjørdi á vári 2006 eitt  átak fyri Fyribyrgingarráðið, sum hevði til endamáls at  fáa føroyingar at  røra seg meira. Partvís gjørdi hann eina heimasíðu, www.stig.fo, sum  hevði til endamáls at fáa fólk at tekna seg, og geva upp, hvussu nógv fet,  tey høvdu tikið í farna tíðarskeiði. T.d. var møguleiki fyri at kappast, bæði  sum einstaklingar og bólkar. Hetta átak bleiv síðani víðkað, og gjørt serligt  til  føroyska skúlan, m.a varð ein serlig heimasíða gjørd: www.stig- skulin.fo. Skúlar skuldu melda seg, og síðani kappast við aðrar skúlar.  Anders Holmstrøm skipaði eisini fyri ymiskum likamsvirknisátøkum, til  tess at fáa vanlig fólk at røra seg. Eitt av hesum var at  skipa fyri ferðum í  fjøllunum, eitt nú upp á Kirkjubøreyn. Postkassar vórðu settir upp  ymsastaðni í Føroyum, har fólk kundu leggja boð um, at tey høvdu verið  har. Harumframt varð skipað fyri venjingum í heilsuhallum.    Fyribyrgingarráðið lat í sambandi við átakið Stig.fo fetteljarar til  skúlanæmingar í øllum 5. flokkum. Flokkarnir kappaðust um at  ganga/renna flest fet.    Á hvørjum ári hevur Fyribyrgingarráðið skipað fyri heilsukanningum í  samband við Fólkaheilsurenning, sum Almanna- og heilsumálaráðið hevur  skipað fyri.        Rúsevni    Fyribyrgingarráðið hevur síðani 2006 skipað fyri fyribyrgjandi undirvísing  um rúsevni fyri næmingum í øllum 8. flokkum í landinum. Eisini hava  kunnandi fundir verið fyri foreldrum at somu næmingum. Undirvísarar  hava verið Jens Jensen, limur í ráðnum og løgreglumaður, og Poul Jákup  Thomsen, rúsevnisráðgevi.    Samstarv hevur verið við løgreglu, tollvald, Rúsdrekkasølu Landsins,  Heilbrigdið, Bláa Kross og psykiatrisku deild. T.d. er fundur hildin um  narkotikastøðuna í Føroyum.      Frásøgn frá fundi um rúsevnisstøðuna í Føroyum tann 6. februar 2007     Á fundi vóru:     Jens H. Jensen - politistur, umboðandi Fyribyrgingarráðið  Sjúrður Johannesen - fyribyrgingarráðgevi, Blái Krossur Føroya  Tórmóður Stórá - læknafakligur depilsleiðari, psykiatriski depilin, Lsh.  Arnhold H. Nielsen - stjóri, Toll- og Skattstova Føroya  Fía Lindenskov - stud. scient san. publ. (starvspraktikk í AHR)  Katrin Gaard - fulltrúi, Almanna- og heilsumálaráðið  Ingi Mohr - leiðari, Heilbrigdið  Kjartan Dam Joensen - yvirtollari, Toll- og Skattstova Føroya  Gunnvá á Lofti - fulltrúi, Innlendismálaráðið  Karen Marie Olesen - politimeistari  Bergleif Brimvík - politikommiserur  Brynhild Danielsen - fakligur skrivari, MSc, HP, Fyribyrgingarráðið  Pál Weihe - formaður, Fyribyrgingarráðið    Endamálið við fundinum var at royna koma fram til eina felags niðurstøðu  viðvíkjandi rúsevnistrupulleikunum í dag og eini meting av, hvussu rákið á  hesum øki er.     Fundurin var skipaður soleiðis, at fyrst varð tosað um objektiv mát fyri  støðuna nú, síðan varð ein subjektiv meting gjørd, og at enda varð kjakast  um møgulig átøk til tess at betra um støðuna.    10 Rúsevnisstøðan, sum hon er í dag - objektivt   Viðvíkjandi objektivum støðumetingum tykist støðan viðvíkjandi hassji at  vera nøkulunda óbroytt seinastu árini, men afturat eru komin nýggju  evnini ecstasy og amfetamin. Tollvaldið og politivaldið høvdu ta fatan, at  nýtslan av hesum evnum var í vøkstri, men at tey komu inn í landið í  rættiliga smáum sendingum. Tollvaldið og politivaldið vildu lata okkum  hagtøl fyri teirra konfiskatiónir seinastu árini. Hagtølini eru síðani komin,  og eru innsett niðanfyri:            Frá tollvaldinum:     2001 2002  2003  2004 2005 2006   Hash(g)  6208 6431  46753 2813 4494 4622 Marihuana (g)             Amfetamin (g) 4 14  39 8     Kokain (g)  48   2         Heroin (g)  1  2         Ecstasy (stk) 3   444               Frá løgregluni:     Lov om euf      (besiddelse) 72  Lov om euf (salg) 10      Straffeloven 3             Narkotikabeslag     Sagsantal Hash(g)  4727,80  Skunk(g)  40,00  Amfetamin(g) 187,00  Kokain(g)    Ecstasy (stk) 330 Opiater(g)  1,00             Joint (stk)  4     53 3 9   4 1   1       Psykiatriska deild kundi ikki siga, at nøkur broyting var hend við støðuni  seinastu árini, men tað vóru framvegis fólk, ið vórðu innløgd við illgruna  um at tey vóru ávirkað av narkotika.    Heilbrigdið metti, at umleið 12%  av teimum áleið 140, sum seinasta ár  komu til viðgerðar á Heilbrigdið, eisini vóru ávirkað av narkotika.        Rúsevnisstøðan í dag - subjektivt  Viðvíkjandi tí mettu støðuni, var tollvaldið av teirri fatan, at mest sannlíkt  var, at tað mesta av narkotisku evnum fór fram við verjuskipanum teirra,  tí at sendingarnar vóru so smáar og so væl fjaldar, at ilt var at finna tær  við teim vanligu hættunum.     Politivaldið hevði, grundað á mál sum í løtuni vóru til viðgerðar, ta fatan,  at narkotikanýtslan í løtuni var vaksandi, og at tað serliga vóru evni sum  ecstasy og amfetamin, ið vóru í umfari fyri tíðina. Eisini hevði politiið ta  fatan, at tað vóru fleiri "vanlig" ung, sum tóku  hesi evni. Hetta breyt tað  11 vanliga mynstrið: at tað vóru tey týðiliga misnýtslumerktu, sum brúktu  rúsevnini.    Blái Krossur helt seg eisini hava lagt til merkis eina broyting í mynstrinum  av misnýtslu, tí nú vóru tað fleiri vanlig ung, soleiðis sum løgreglan eisini  segði frá, sum vóru nýtarar av ecstasy og amfetamin.      Heilbrigdið var í iva um, hvørt nýtslan var størri enn áður, og gjørdi vart  við, at misnýtslan av læknaútskrivaðum heilivági eisini var ein  týdningarmikil trupulleiki.      Innlendismálaráðið og Almanna- og heilsumálaráðið høvdu ongar  upplýsingar, ið kundu lýsa støðuna nærri.      Hvat kann gerast við støðuna  Í sambandi við, hvørji átøk, tað hevði verið rímuligt at gjørt, segði  tollvaldið frá, at teir innan fyri verandi játtan fara at rationalisera  arbeiðsgongdina, soleiðis, at tað verður møguligt at fokusera meira upp á  eftirlitsarbeiði um landamarkið, tað vil siga: eftirlit - ikki bert við tí, sum  ferðafólk hava við sær - men eisini við tí, sum verður sent postvegis og í  frakt. Hetta arbeiddu teir uppá.    Løgreglan segði frá, at tey høvdu flutt arbeiðsorku til narkotikaumráðið, tí  hetta tyktist vera í vøkstri í løtuni. Løgreglan metti trupulleikan vera  álvarsligan, og var sinnað til leypandi at justera innsatsin eftir  trupulleikanum. Eisini hevði politiið tosað við tollvaldið um eitt økt  samstarv til tess at finna ólóglig evni. Hetta var enn ikki formaliserað, men  tað vóru góðar vónir fyri hesum. Haraftrat førdi politiið fram, at tørvur er  á at formalisera SSP samstarvið, t.e. samstarvið millum sosialverk,  skúlaverk og politiið. Við hesum hevði borið til at økt um upplýsandi og  hugburðsbroytandi arbeiði innan skúlagátt.   Blái krossur sóknaðist eftir meira haldgóðum talgrundarlagi yvir, hvussu  støðan var, eitt nú millum ung. Víst varð til 9. floks kanningarnar, sum tað  ber til at síggja á www.health.fo.      Heilbrigdið helt, at avgerandi var at fáa foreldrini at kenna sína ábyrgd. Til  dømis áttu foreldrini at ansa eftir, at børnini ikki reka úti fyri vág og vind  um næturnar.    Avtalað varð at skipa fyri regluligum fundum millum avvarðandi partar á  økinum, t.d. 1-2 ferðir árliga. Næsti fundur verður í september 2007.    Fyribyrgingarráðið tekur lut í norðurlendskum samstarvi um rúsevni og  fyribyrging.    Í sambandi við átaki á tónleikafestivalum, hevur Fyribyrgingarráðið skipað  fyri umseting og prenting av tveimum bóklingum um rúsevni. Annar er  ætlaður ungum, og hin er til foreldrini. Bóklingarnir kunnu síggjast á   http://www.folkaheilsa.fo/TIDINDASAVN/PDF/2007_Rusevni_Ung.pdf  og  http://www.folkaheilsa.fo/TIDINDASAVN/PDF/Rusevni_Til%20Foreldur.p df. Faldarin kann eisini bíleggjast hjá Fólkaheilsuráðnum.        Klamydia    Í sambandi við G! Festivalin og Summarfestivalin í 2007 skipaði  Fyribyrgingarráðið fyri einum bási við kunning um kynssjúkuna klamydia.  Sólin og góða veðrið í Gøtu gjørdu helst sítt til, at básurin var sera væl  vitjaður. Leysliga mett vitjaðu um 2000 fólk básin.  Eitt spurnablað, har svarast kundi spurningum um klamydia, varð væl  móttikið. Gott 800 fólk svaraðu spurningum á G! og 5000 hítir vóru latnar  tilsamans.  12   Á Summarfestivalinum var básurin ikki so væl vitjaður. 200 fólk svaraðu  spurningum, og knappar 1000 hítir vórðu latnar. Illveður var leygardagin,  varð básurin stongdur.    Umframt faldarar um, hvussu sleppast kann undan kynssjúkum sum  klamydia, høvdu vit eisini føroyskar faldarar um rúsevni. Ein faldara  ætlaðan til ung og ein faldara ætlaðan til foreldur.    Samanumtikið var hetta eitt stak væleydnað tiltak.      MARK    Mynd: Jens Kristian Vang    Nógv svaraðu rætt á spurnabløðunum. Teir spurningarnir, sum oftast vóru  skeivt svaraðir, vóru m.a. um, hvussu klamydia smittar. Her svaraðu fleiri,  at tað smittar gjøgnum blóð. Rætta svarið er, at klamydia smittar við  samlegu uttan hít. Onnur ivaðust eisini í, um klamydia kundi lekjast, og  hvussu man kundi verja seg ímóti klamydia. Klamydia kann lætt lekjast við  tablettum, og man kann verja seg ímóti klamydia (og øðrum kynssjúkum)  við at brúka hít ella við at lata vera við at fara í song við nøkrum!    Í 2007 hevur Fyribyrgingarráðið sett í verk eitt heilsuátak, MARK, sum  stendur fyri Matur, Alkohol, Royking og Kostur. Til hetta átak fekk  Fyribyrgingarráðið eina játtan uppá 1,2 mill. krónur. Tól, sum skulu nýtast  til verkætlanina, vórðu fingin til vega, og pilotverkætlanin, har u.l. 85 fólk,  sum arbeiða í umsitingini hjá Tórshavnar Kommunu, tóku lut, varð gjørd í  november 2007. Brøvini við innbjóðing og spurnabløðum vórðu eisini klár  hetta árið, og tey fyrstu send út.    Endamálið við MARK-verkætlanini er at savna hagtøl um heilsustøðuna  hjá føroyingum. Til ber at samanbera tølini millum bygdir í Føroyum og  eisini at síggja útviklingin í framtíðini. Annað endamál er, at tann einstaki  persónurin fær innlit í  egnu heilsustøðu, og í,  hvat hann/hon kann  gera fyri at varðveita  eina góða heilsu. Ætlanin  er, at kommunurnar fáa  høvi at vera við í  verkætlanini, við t.d. at  hjálpa við hølum, og at  tær kunnu skipa fyri  heilsufremjandi átøkum,  Mynd: Jens Kristian Vang  13 sum t.d. at fremja møguleikarnar hjá borgarunum fyri at gerast meiri  virknir likamliga.    Ætlanin er at kanna 2000 fólk í Føroyum. Eitt tilvildarligt úrval av fólki  millum 40 og 70 ár verður boðið at luttaka. Tey, sum játta at luttaka, skulu  svara einum spurnablaði og fáa møguleika fyri einari likamskanning.  Kanningarnar geva ábendingar um,  hvussu tann einstaki er fyri  kropsliga, og ráðgivið verður um,  hvussu hann kann betra um  heilsustøðu sína. Harafturat fæst  ein samlað mynd av, hvussu  heilsustøðan hjá fólki í Føroyum er.    Gransking vísir á, at lívsstílfaktorar,  so sum royking, ov lítil motión,  vánaligur kostur og stór  alkoholnýtsla, hava stóran týdning  fyri at fólk kunnu gerast álvarsliga  sjúk og fyri at tey kunnu doyggja ov  tíðliga. Í okkara grannalondum er  gransking innan hesi øki vanlig, og í  Danmark eru tey júst farin í holt við  Mynd: Jens Kristian Vang  eina umfatandi kanning av  livimátanum hjá dønum. Hesa kanning kalla tey  KRAM, sum eisini er ein  stytting fyri tað sama sum í MARK. Føroyska kanningin er í smálutum  gjørd eftir sama leisti sum KRAM. Hetta merkir, at vit brúka somu  kanningarhættir og sama spurnablað sum danska kanningin, sum sæst á  www.kramundersoegelsen.dk.    Spurnablaðið roynir at lýsa tey meginøkini, sum henda kanning hevur fyri  eyga, nevniliga kostin, likamsvirknið, roykivanarnar og rúsdrekkanýtsluna.  Harumframt  verður  spurt  um  sjálvupplivaða  heilsu  og  um  heilsustøðuna  hjá tí einstaka í høvuðsheitum.     Likamskanningin fatar m.a. um:   o blóðtrýst og  puls  o likamsvekt, feittprosent og hædd  o miðju-og mjadnamát   o lungnafunktión          Fólkaheilsukanning    Fyribyrgingarráðið og Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu gjørdu í 2006  og 2007 eina umfatandi fólkaheilsukanning, nevnd "Hvussu hevur tú  tað?". 5000 fólk fingu spurnabløð at svara um heilsu og um sosialu  støðuna.      Í september 2006 og í mars 2007 vóru svar komin frá ávikavist 1277 og  2255 føroyingum úr øllum landinum í aldrinum 25 til 74 ár. Niðanfyri eru  nøkur úrslit, sum siga nakað um, hvussu fólk sjálvi meta heilsustøðuna hjá  sær at vera. Til samanberingar hava vit nýtt tøl úr Århus Amt, har somu  spurningar vórðu settir 3924 tilvildarliga valdum fólkum í sama aldri í  2001.          14 Sjálvmett heilsa  Høvuðsspurningurin um, hvussu fólk meta sína egnu heilsustøðu, var:  Hvussu heldur tú, at heilsa tín er sum heild? Svarmøguleikarnir vóru: Stak  góð; Góð, Hampulig; Vánalig; Stak ring.    Sjálvmett heilsa er greinað eftir kyni, aldri, samlívsstøðu, útbúgving,  heimabúgvandi børnum, ognarviðurskiftum og bústaðarøki.          Kyn og sjálvmett heilsa              Føroyingar vurdera yvirhøvur heilsuna sum góða. 25% meta hana sum  stak góða, 53% sum góða, 18%, hampuliga, meðan bert 2,8% vurdera  heilsuna sum vánaliga ella stak ringa. Hetta merkir, at 80%  av føroyingum  halda, at heilsan er stak góð ella góð. Seinni skulu vit samanbera hesi tøl  við tølini í Århus Amti.      Kvinnurnar halda yvirhøvur, at teirra heilsa er betri enn menninir halda.  27% av kvinnunum meta heilsuna sum stak góða, meðan talið hjá  monnunum er 24%. Tað eru eitt sindur fleiri menn enn kvinnur, sum  vurdera heilsuna at vera vánaliga ella stak ringa. Tølini er tó ógvuliga smá,  3% fyri menninar og 2% fyri kvinnurnar.            15   Aldur og sjálvmett heilsa      Samlívsstøða og heilsa    Tølini fyri vánaliga og stak vánaliga heilsu eru so smá, at tær 3 niðastu  kategoriirnar: hampulig, vánalig og stak ring eru slignar saman til "minni  góð."              Parturin, sum metir seg at hava stak góða heilsu, fellur javnt við aldrinum,  frá 37% fyri tann yngsta aldurbólkin, niður í 12% fyri tann elsta. Tey, sum  meta seg at hava vánaliga heilsu, økjast úr 3%, fyri aldursbólkin 45-54 ár,  upp í 7% fyri tey, sum eru 65-74 ár. Parturin, sum heldur seg hava  hampuliga heilsu, økist við aldrinum; fyri aldursbólkin 25-44 er tað um  10%, og tað økist so upp til 40% fyri tann elsta bólkin.    Heilsustøðan hjá fólki er aldurstreytað, og tann sjálvmetta heilsan er eisini  heilt greitt aldurstreytað;  fólk hava sostatt eina realistiska meting av  heilsuni.        Støk vurdera sum heild heilsuna sum lakari enn tey, sum eru gift ella  sambúgvandi. 26% av teimum giftu/sambúgvandi meta heilsuna vera stak  góða, meðan 21% av teimum støku gera tað sama. 19% av teimum giftu  ella sambúgvandi vurdera heilsuna sum minni góða, meðan 28% av  teimum støku gera tað sama.    16   Útbúgving og heilsa          Heimabúgvandi børn og heilsa      Parturin, sum heldur seg hava góða heilsu, er rættiliga javnur og næstan  óheftur av útbúgvingarstigi. Parturin, sum metir heilsuna sum stak góða,  er nógv lægstur fyri tey, sum hava lága útbúgving. Somuleiðis er parturin,  sum metir heilsuna sum minni góða, nógv hægstur fyri tey, sum hava lága  útbúgving.  Tey, sum hava heimabúgvandi børn undir 15 ár, tykjast hava eitt sindur  betri heilsu, enn tey, ið eingi børn hava. Tey, sum hava børn búgvandi  heima, eru sjálvandi í miðal yngri enn hini, og tað kann so vera ein orsøk  til hetta býtið.                              17 Bústaður og heilsa          Um tú eigur ella leigar bústaðin, tykist ikki ávirka mettu heilsuna.                  Bústaðarøki og heilsa        Fólk eru biðin um at lýsa økið, tey búgva í, sum bý við fleiri enn 1500  íbúgvum, stór bygd, við millum 300 og 1500 íbúgvum, ella smábygd, við  færri enn 300 íbúgvum. Í smábygdunum eru tað 28% við minni góðari  heilsu, meðan tað í býarøkinum einans eru 18%, sum halda, at heilsan er  minni góð.              18 Postnummar og hampulig ella vánalig heilsa            Tað er serliga í Suðuroy, at ein stórur partur metir seg hava hampuliga ella  vánaliga heilsu, og tað avspeglar aldurssamansetingina í oynni. Og tað er í  Suðurstreymi og Eysturoy, at fæst fólk lata illa at heilsuni.          Sosialir ójavnar og heilsa  Sum nógv sosial fyribrigdi, er heilsan eisini ójavnt býtt eftir livikorum.  Høgur status í samfelagnum er vanliga bundin at góðari heilsu, og ymsar  sjúkur eru eisini ofta bundnar at sosialari støðu. Vit kunnu siga, at  møguleikarnir hjá tí einstaka, at ávirka heilsuviðurskiftini hjá sær sjálvum,  eru ójavnir. Nærri frágreiðingar um hesi viðurskifti kunnu finnast við at  fylgja hesi slóð:  http://www.sundhed.dk/Images/alle/amt_aarhus/pdf/Aarhus_Amt/afd_f _folkesundhed/hhdd_ulighed.pdf . Til tess at meta um livikorini, hava vit  valt 8 spurningar um sosiala støðu. Hesir spurningar kunnu allir svarast við  ja ella nei. Um svarið er "ja", telur tað 1, og er svarið "nei", so telur tað 0.  Um vit leggja allar teir spurningar saman, sum ein ávísur persónur hevur  svarað játtandi, kunnu vit sostatt fáa eitt tal frá 0 til 8. Tann, sum  samanlagt hevur 0, hevur, eftir hesum, tey verstu livikorini, og tann sum  hevur 8, hevur tey bestu. Vit fara at vísa nakrar talvur, har livikorini og  heilsuviðurskifti eru avmyndað.         Talva 10    Sosial støða Virði, um svarið er ja Virði, um  svarið er nei    Gift(ur)? Børn?  Bókliga útbúgving? Lønandi vinna? Inntøka yvir 250.000? Starvsmaður/sjálvst.? Leiðandi starv? Bústaðareigari? 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0     Á talvu 10, omanfyri, síggjast teir 8 eginleikarnir, sum vit leggja til grund  fyri livikorsmetingini.  19               Livikor og heilsa            Tað er týðiligt samband millum livikor og sjálvmetta heilsu. Tess lægri  virði í livikorunum, tess lægri er tann sjálvvurderaða heilsan. Parturin við  stak góðari heilsu økist úr um 20% fyri livikor 0-4, upp í 38% fyri livikor 8.  Parturin við góðari heilsu økist úr 30% fyri livikor 0 og toppar við góðum  60% fyri livikor 4, 5 og 6. Parturin við hampuligari heilsu, fellur úr góðum  40% fyri livikor 0 til 10% fyri livikor 5-8. Parturin við vánaligari/stak ringari  heilsu, er yvirhøvur lágur, undir 10% fyri livikor 0, og omanfyri livikor 4 er  hann týdningarleysur.                Samanborið við Århus amt, so eru livikorini javnari býtt í Føroyum enn í  Århus amt, vit hava færri í tí lægra endanum og fleiri á miðjuni. Á henda  hátt kunnu Føroyar sigast vera eitt rættiliga homogent samfelag við minni  stættarmuni enn Århus amt.             20   Sjálvmett heilsa og aldur í Føroyum og Danmark          Sjálvmett heilsa eftir kyni í Føroyum og Danmark            Meðan tað í Århus eru kvinnurnar, sum liggja hægri, so eru tað menninir í  Føroyum.            Parturin við hampuligari heilsu økist við aldrinum, tó liggja Føroyar  yvirhøvur lægri enn Århus amt upp til 65 ára aldurin.                21   Heilsa og livikor í Føroyum og Danmark      Sjálvmett heilsa og útbúgvingarstig          Tað eru lutfalsliga færri í Føroyum við lágari útbúgving, sum siga frá  ringari heilsu.                      Jú betri livikor fólk hava, jú betri lata tey at heilsuni - bæði í Føroyum og í  Danmark. Tó eru tað fleiri í bólki 7-8 í Føroyum, sum siga seg hava  hampuliga/vánaliga heilsu.          22 seg hava vánaliga heilsu í syðru helvt í Suðuroy og fæst í  Miðeysturoy.  Niðurstøða um sjálvmetta heilsu      1. 80% av øllum føroyingum, sum svaraðu, søgdu seg hava góða  heilsu, 18% søgdu seg hava hampuliga heilsu og 2% vánaliga  heilsu. Sjálvmetta heilsan er áleið tann sama hjá monnum og  kvinnum, tó meta eitt sindur fleiri kvinnur heilsu teirra vera stak  góða.  8. Samanumtikið kann sigast um heilsustøðuna og livikorini í  Føroyum, sammett við Århus Amt:     o o   2. Tey, sum halda seg hava stak góða heilsu, minka í tali við árunum,  men tey, sum halda seg hava hampuliga heilsu, vaksa. Sjálvt í tí  elsta aldursbólkinum, 65 til 74 ár, eru bert 7%, sum halda seg  hava vánaliga heilsu.  o o   3. Tey støku meta sum heild, at heilsustøða teirra er eitt vet verri,  enn tey, sum eru gift ella sambúgvandi.  o   4. Sjálvmett heilsa og útbúgvingarstøði tykjast vera tengd at  hvørjum øðrum, soleiðis, at tey á lágum útbúgvingarstigi meta seg  hava vánaligari heilsu, enn tey á høgum útbúgvingarstigi.    5. Tey, sum hava heimabúgvandi børn, meta sína heilsu vera eitt  sindur betri, enn tey, sum eingi heimabúgvandi børn hava. Hetta  kann tó vera eitt aldursfyribrigdi.    6. Sjálvmett heilsa er áleið tann sama hjá teimum, sum búgva til  leigu sum hjá teimum, sum  hava egnan bústað.    7. Tað eru lutfalsliga fleiri á smábygdum (undir 300 fólk), sum siga  seg hava vánaliga heilsu. Hinvegin er talið av teimum, sum siga  seg hava stak góða heilsu lutfalsliga størri í býunum. Tað er munur  á býtinum av fólki, sum siga seg hava hampuliga og vánaliga  heilsu eftir fyrsta tali í postnummarinum. Tað eru flest, sum siga  at tað er minni spjaðing í livikorunum í Føroyum,  samanborið við Århus Amt.   tað eru relativt færri kvinnur í Føroyum, ið siga frá  hampuligari ella vánaligari heilsu í mun til Århus Amt.  tað eru relativt fleiri eldri í Føroyum, ið siga frá vánaligari  heilsu, samanborið við Århus Amt.  útbúgvingarstøðið tykist hava týðiligari árin á vánaliga  heilsustøðu í Århus, enn í Føroyum.   Lívskorini vísa seg, bæði í Føroyum og í Århus Amt, at  ávirka sjálvupplivaða heilsu, soleiðis, at tað lutvíst eru  nógv fleiri, sum siga frá vánaligari heilsu millum teirra við  fátækum lívskorum. Tað er ikki stórvegis munur á  Føroyum og Århus í so máta.          Nærri upplýsingar fáast við at venda sær til:      Pál Weihe, yvirlækna      tlf. 216696  Jens M. Dalsgaard, sociolog    tlf. 748022      Hentar slóðir:             www.health.fo  www.fyribyrg.fo    23 Rúsdrekka    Vit  hava  spurt,  hvussu  nógvar  "lítlar"  fólk  hava  drukkið.  Tað  er  tað,  sum  danir  rópa  ein  "genstand".  Ein  "lítil"  var  í  spurnablaðnum  defineraður  soleiðis: 1 pilsnarøl (33 cl), 1 glas av víni (12 cl), 1 glas av heitvíni (8 cl) ella  1 glas av brennivíni (4 cl).  Í eini  vínfløsku eru soleiðis uml. 6 lítlir og í eini  fløsku av brennivíni 18 lítlir.       Í tabell 1 síggja vit, at menn drekka munandi (4 ferðir) meira enn kvinnur,  um  mett  verður  eftir,  hvussu  nógv  teir  drukku  vikuna  fyri,  teir  svaraðu  spurnablaðnum. Hetta er sama lutfall sum táverandi Rúsdrekkaráð fann í  kanningum  1991  og  1994.  Munurin  millum  menn  og  kvinnur  er  størri  í  Føroyum  enn  í  Danmark,  har  kvinnurnar  drekka  helvtina  av  tí  sum  menninir drekka. Tað sæst eisini, at nýtslan minkar, tá ið fólk eldast, og at  hon er størst í aldursbólkinum 35-45 ár. Tað eru tey fráskildu, sum drekka  mest, og einkjur og einkjumenn minst. Hetta er sama mynstur sum í DK.  Tað  sæst  eisini  eitt  týðiligt  samband  við  útbúgving,  soleiðis  at  tey  við  høgari útbúgving drekka mest - aftur líkt danska mynstrinum. Hyggja vit  eftir  miðalnýtsluni  ymsa  staðni  í  landinum,  síggja  vit,  at  nýtslan  er  rættiliga jøvn, men at tey, sum hava postnummar sum byrjar við 3, liggja  hægst, og tey, sum hava postnummar sum byrjar við 6, liggja lægst.                       Tabel 1 - Miðal alkoholnýtsla/viku      Øll (N=3532)   Kyn Maður  Kvinna    Aldur  25-34  35-45  45-54  55-64  65-74    Børn  Børn undir 16 ár í heiminum Hevur børn, men býr ikki við børnum undir 16 Onki barn    Samlívsstøða Gift/sambúgvandi Einkja/einkjumaður Ongantíð gift Fráskild    Útbúgvingarniveau Lágt  Miðal  Høgt    Århus  7,5  Føroyar 3,0         10,2  5,1  4,9 1,2         7,2  7,8  8,3  7,7  5,6  2,9 3,7 3,2 2,7 1,6         6,8  7,3  9,0  3,6 2,8 3,6         7,4  3,8  7,1  9,1  2,8 1,0 3,4 4,5         5,6  7,6  8,9  1,6 3,2 4,2     24 Á talvu 1 og 2 hava vit svarini uppá spurningin: "Hvussu ofta drekkur tú øl,  vín ella brennivín".  Vit síggja, at heili 24% av  øllum svara, at tey ongantíð  drekka, og sum tað sæst av talvu 3, er hetta munandi  hægri  enn í  Århus  amt í 2001, har bert 3% av monnunum og 5% av kvinnunum svaraðu, at  tey  als  ikki  drukku  rúsdrekka.  Okkara  úrslit  eru  merkisverd,  tí  kanningarnar  hjá  Rúsdrekkaráðnum  í  1991  vístu,  at  13%  av  mannfólkunum  og  28%  av  konufólkunum  ikki  drukku  rúsdrekka.  Okkara  tøl  nú  eru  ávikavist  16%  og  31%,  og  tað  merkir,  at  parturin  av  fólkinum,  sum als ikki sigur seg drekka rúsdrekka, er  vaksandi. Hetta  er  óvæntað, tí  eftir  at  atkomiligheitin  er  vaksin  so  nógv,  eftir  at  vit  broyttu  rúsdrekkalógina, skuldi ein væntað ein vøkstur.         Talva 1 - Hvussu ofta drekkur tú øl, vín ella brennivín         35 30   25   % 20   15 10   5   0   ongantíð næstan mesta lagi 2 4 ferðir 2 3 ferðir 4 ferðir um ongantíð eina ferð um um vikuna vikuna ella   um mánaðin oftari   mánaðin               Talva 2 - Hvussu ofta drekkur tú øl, vín ella brennivín  40%  35% 30%  maður Fø  maður År kvinna Fø  kvinna År  25%  20%  15%  10%  5% 0% ongantíð næstan ongantíð Í mesta lagi eina fer um mánaðin 2-4 ferðir um mánaðin 2-3 ferðir um vikuna 4 ferðir um vikuna ella meira     Danska heilsustýrið hevur mælt til, at menn ikki drekka meira enn 21 lítlar  um  vikuna  og  kvinnur  ikki  meira  enn  14.  Hesum  ráðum  tekur  Fyribyrgingarráðið  eisini  undir  við.  Tað  sæst  av  talvu  3,  at  4-6%  av  monnunum  í  Føroyum  siga  seg  fara  um  hetta  mark,  og  bert  1-2  av  kvinnunum. Fyri bæði kynini er hetta munandi minni enn í DK.                        25   Talva 3 - Partur, sum drekkur meira enn tilmælt (21/14 lítlar/viku)                    Føroyar og Århus amt, eftir aldri og kyni   Talva 4 - Partur, sum hevur kenning minst eina ferð um mánaðin.                     Århus amt 2004 og Føroyar 2006/07 eftir kyni og aldri.  12%  60%  10%  50%  maður Fø maður År kvinna Fø kvinna År 8% 6% 4% 2% Menn Føroyar Menn Århus amt  Kvinnur Føroyar  Kvinnur Århus amt 40%  30%  20%  10%  0% 25-34 0% 25-34 35-45 45-54 55-64 65+       Á  talvu  4  síggja  vit,  hvussu  svarini  eru  uppá  spurningin:  "Hvussu  ofta  kennir  tú til?" Tað sæst, at parturin, sum sigur seg kenna til eina ferð um  mánaðin, er ikki býttur javnt eftir aldri  og kyni. Tað  sæst, at  tað  eru teir  ungu menninir í Danmark og teir meira tilkomnu menninir í Føroyum, sum  kenna til. Tað eru bert fáar kvinnur, sum siga frá hesum.                  35-45 45-54 55-64 65+       Í  tabell  2  síggja  vit,  at  í  Føroyum  siga    bæði  menn  og  kvinnur  siga  seg  drekka  nakað minni - bæði av øli, víni og brennivíni. Hesi tøl eru nýtslan,  vikuna fyri at tey svaraðu.                          26 Tabel 2    Likamsvirkni     Menn     Øl  Miðal forbrúk (tal av  pilsnarølum)  Drakk øl í seinastu viku     Vín  Miðal forbrúk (tal av  gløsum)  Drakk vín í seinastu  viku     Brennivín  Miðal forbrúk (lítlar)  Drakk brennivín í  seinastu viku  Kvinnur  Føroyar                      Århus    3,1  14%      Føroyar    6,1  80%      0,5  5%      0,9  4,5  0,5  4,7  4%  65%  3%  80%                  1,7  1,9  0,3  0,6  21%  30%  2%  23%    Hentar slóðir:        1,6  46%            Nærri upplýsingar fáast við at venda sær til:      Pál Weihe, yvirlækna      tlf. 216696    Jens M. Dalsgaard, sociolog  tlf. 748022      Århus        www.health.fo  www.fyribyrg.fo    Spurningarnir um, hvussu nógv fólk røra seg, snúgva seg um, hvussu nógv  tey røra seg í arbeiðinum, til og frá arbeiði, í frítíðini og í ítrótti. Umframt  eru svarpersónarnir bidnir um at gera eina heildarmeting av, hvussu nógv  tey røra seg.        Talva 1 - Hvussu ofta rørir tú teg, meðan tú ert til arbeiðis?                                                                                                  FO    Vanliga røri eg meg nógv    Vanliga røri eg meg rættiliga fitt  Vanliga røri eg meg lítið    Vanliga røri eg meg ikki      Total        ÅRH                  33%  32%  31%  4%  15%  31%  32%  22%      100%  100%      Her er stórur munur millum Føroyar og Åarhus amt, serliga tá talan er um  at røra seg nógv, og ikki at røra seg. Í Føroyum eru tað 33%, sum røra seg  nógv, meðan talið bert er 15% í Århus amt. Meðan tað eru 22%, sum ikki  røra seg í Århus amt, so er talið bert 4% hjá okkum. Hetta kundi týtt uppá,  at vit hava ein øðrvísi vinnustruktur, við lítið av stiltsitandi arbeiði.              27 Talva 2 - Hvussu nógv rørir tú teg til og frá arbeiði í eina viku?                FO  ÅRH    Meira enn 4 tímar     2 til 4 tímar       1 til 2 tímar um       Upp til 1 tíma       Røri eg meg ikki til og frá arbeiði     Total                             6%   6%   10%   20%   58%   4%  8%  13%  17%  58%      100%   100%      Tey flestu 58% røra seg ikki til og frá arbeiði, hetta er galdandi bæði fyri  Føroyar og Århus amt.      Talva 3 - Hvør lýsing hóskar best til, hvussu nógv tú rørdi teg í                  frítíðini í fjør?                Eg venji hart ella íðki kappingarítrótt    Eg gangi til motiónsítrótt ella fáist við -      krevjandi urtagarðs ella húsligt arbeiði    Eg gangi, súkkli ella røri meg í aðramáta -       nakrar tímar um vikuna       Eg røri meg lítið og einki í frítíðini       Total              FO  ÅRH    3%   3%  Tað eru fleiri í Århus amt, sum eru aktiv í frítíðini enn í Føroyum, serliga tá  talan er um krevjandi urtagarðsarbeiði ella húsligt arbeiði.        Talva 4 - Gongur tú til nakra ítrótt ella tekur tú javnan lut í  tiltøkum, sum geva motión?        Nei   Ja             FO  ÅRH                      70%   30%   51%  49%            100%  100%    Total    Meðan tað er um helvtin, sum gongur til organiseraða motión í Århus  amt, so er einans talan um 30% her.          Talva 5 - Hvussu nógv rørir tú teg íalt í eina viku?      19%   29%    57%   56%    21%   13%          Undir 2 tímar     2 til 4 tímar     Meira enn 4 tímar     Total        100%  100%          FO  ÅRH                    12%   28%   61%   22%  42%  36%        100%   100%    Sum heild meta føroyingar seg røra seg meira enn tey í Århus amt, 61% í  Føroyum røra seg meria enn 4 tímar um vikuna meðan talið bert er 36% í  28 Århus amt. Í Føroyum eru tað 12%, sum røra seg minni enn 2 tímar um  vikuna, meðan tað eru 22% í Århus amt.    Fyri at fáa eina heildarmeting av, hvussu nógv, fólk røra seg, verða tey  býtt sundur í fysisk aktiv og inaktiv. Tey fysisk aktivu eru:    o røra seg nógv á arbeiðinum,   o røra seg meira enn 4 tímar um vikuna til og frá arbeiði,   o røra seg rættiliga fitt á arbeiðinum, og røra seg 2 til 4 tímar um  vikuna til og frá arbeiði  ella     o íðka ítrótt ella javnan eru við í tiltøkum, sum geva motión       treytað av at tey røra seg minst 2 tímar samanlagt um vikuna.    Gott helvtin av teim spurdu eru fysiskt aktiv, og er hetta eitt sindur minni  enn Århus amt.    Talva 6 vísir fysiskan inaktivitet í Føroyum og í Århus amt 2001. Sum heild  er ikki stórur munur á Føroyum og Århus amt. Tann størsti munurin er  millum tey í aldursbólkinum 65 til 74 ár, har parturin av inaktivum er 72%,  móti 61% í Århus amt.                      Talva 6 - Samband millum fysiskan inaktivitet og nøkur sosial eyðkenni      Øll (6.1)      Kyn (6.2)        29 Aldur (6.3)    Útbúgvingarstig (6.4)  Samlívsstøða (6.5)        Heimabúgvandi børn undir 15 ár (6.6)      30 Vekt       Fólkaheilsukanningarnar  í  2006  og  2007  spurdu  eisini  um  vekt  og  hædd.  Við  hesum  ber  til  at  rokna  Body  Mass  Index  (BMI).  Hetta  er  vektin  í  kg  dividerað við kvadratinum av likamshæddini í metrum. Hjá vaksnum fólki  hava ymsu BMI umráðini fingið serstøk heiti:         Nógv yvirvekt  BMI > 30  BMI 25 - 29,9  Yvirvekt   Normal vekt  BMI 20- 24,9  Undirvekt  BMI < 20          BMI fordeiling kanning 2006 og 2007 og sjómenn                                                BMI    Ein samanbering millum verandi kanning og sjómenn, vísir, at sjómenn  liggja hægri tá BMI kemur yvir 26.                    31     BMI eftir bygd/bý      Fólk á miðalstórum og smáum bygdum eru yvirhøvur eitt sindur feitari  enn tey, sum búgva á størri plássunum.                              BMI eftir inntøku        Meðan lægstu inntøkurnar hava flest við nógvari yvirvekt, so eru tað tær  hægstu inntøkurnar, sum hava flest við yvirvekt.                          32 Niðanfyri hava vit samanborðið BMI hjá føroyingum við tí hjá dønum.        Samanborið  við  Region  Midtjylland  eru  føroyingar  førandi,  tá  tað  kemur  til teir hægru vektklassarnar. 42% av føroyingurm eru yvirvektigir, meðan  talið  er  35%  fyri  RM.  Tá  talan  er  um  nógva  yvirvekt,  eru  tølini  ávikavíst  17% og 13%.     Tá talan er um normalvekt liggja 50% frá RM í bólkinum, men einans 37%  av  føroyingum.  Fyri  tann  lítla  bólkin  av  undirvektigum  er  talið  3%  fyri  Føroyar og 2% RM.     Á  seinastu  talvu  eru  samanberingar  við  Region  Midtjylland  og  Føroyar,  býtt  á  kyn,  aldur,  útbúgving,  bústað,  samlívsstøðu  og  heimabúgvandi  børn.  Føroyingar  eru  sum  heild  feitari  enn  fólk  í  Region  Midtjylland,  annars fylgjast mynstrini. Tey, sum eru yvirvektig í Føroyum, eru mannfólk  í  aldrinum  55-74  ár.  Tey,  sum  koma  undir  bólkin  "nógv  yvirvekt"  í  Føroyum, eru mannfólk í aldrinum 55-74 ár, og fólk við lágari útbúgving.   Í Region Midtjylland er greitt samband millum útbúgvingarstig og nógva  yvirvekt, men so er ikki í Føroyum.      Figur 2    33 Tilmæli til fólkaheilsuátøk 2005-08    Eftir tilmæli frá Almanna- og heilsumálaráðnum hevur Fyribyrgingarráðið  gjørt uppskot um ítøkilig átøk innan fólkaheilsu fyri tíðarskeiðið 2005- 2008.    Uppskotið um fólkaheilsuætlan er í tveimum pørtum.   Tann hagtalsligi, sum skal gera okkum før fyri at fylgja við fólkaheilsuni, og  so tey ítøkiligu heilsufremjandi átøkini.    Tað skal viðmerkjast, at neyvar útrokningar av, hvussu nógv tilmælini fara  at kosta, ikki eru gjørdar, og ei heldur er neyvt ásett, hvør hevur  ábyrgdina av, at tey ávísu tiltøkini verða sett í verk, og hvør skal gjalda fyri  tey, tað veri seg stjórnmálaráð, almennir stovnar, kommunalir  myndugleikar ella privatir felagsskapir ella fyritøkur.   Fyribyrgingarráðið skal mæla til, at landsstýrismaðurin setir arbeiði í verk  at avklára hesar spurningar.      Samandráttur og høvuðsniðurstøður  Fólkaheilsuætlanin hevur sum aðalmál, at lívsdygdin verður raðfest  frammarlaga, at minkað verður um sosiala ójavnan í heilsu, og at longt  verður um livitíðina. Fólkaheilsuætlanin fellur í tveir partar.     Tann hagtalsligi, sum skal gera okkum før fyri at fylgja við fólkaheilsuni, og  so tey ítøkiligu heilsufremjandi átøkini.    Komandi árini er tað mál landsstýrismansins, at vit fáa tilevnað  vælvirkandi eftirlitsskipanir, sum skulu tryggja, at vit kunnu fylgja ella líta  at heilsustøðuni í fólkinum, gongdini viðvíkjandi sjúku- og deyðatíttleika  og gongdini viðvíkjandi vandatættum.  Viðvíkjandi beinleiðis fyribyrgjandi átøkum ber ikki til at fara eftir øllum í  senn, men komandi árini eigur dentur at verða lagdur á, at fáa fólk at  roykja minni, at røra seg meira, at eta meira frukt og grønmeti.      Tilmælini eru í stuttum hesi    · · · Mælt verður til, at ein kanning verður gjørd, sum lýsir livihátt,  heilsu og sjúkutíttleika hjá uml. 3.000 tilvildarliga valdum  føroyingum.    Skotið verður upp, at fyri 2008 verða skúlar,  barnaansingarstovnar og heilsuverkstovnar púra roykfríir.    Innan 2008 eiga allir undirvísingarstovnar at hava fingið útbúnar  roykiavvenjarar.    · Mælt verður til, at prísurin á tubbaki veksur við 10 krónum fyri  pakkan árliga.  · Mælt verður til, at áðrenn 2008 verður álagt lands- og  kommunalu myndugleikunum at gera eina ætlan um, hvussu tað  skal bera til at súkkla trygt í Føroyum.    Skotið verður upp, at lands- og kommunalir myndugleikar skipa so  fyri, at parkeringsøki verða savnað á einum staði burturi frá  arbeiðsplássunum, soleiðis, at bilar verða parkeraðir har, og ikki  framman fyri tey ymisku arbeiðsplássini.    Fyri 2008 skal ein triðingur av øllum almennum arbeiðsplássum  hava tikið stig til, at arbeiðsfólkið hevur atgongd til kropsvenjing    · · 34 ígjøgnum arbeiðsdagin.    · Skotið verður upp, at allir skúlanæmingar fáa minst ein skúlatíma  dagliga í fimleiki.  · Skotið verður upp, at øllum fólkapensionistum stendur í boði  skipað tilboð um likamsvenjing, antin einsamøll ella í bólkum  saman við øðrum.    · Miðað verður ímóti, at føroyingar sum heild fara at eta 600 g av  frukt og grønmeti um dagin, tó ikki íroknað epli.    · Í samstarvi við kommunurnar skipa landsmyndugleikarnir fyri, at  skúlarnir bjóða næmingum sínum frukt og grønmeti, og at allir  skúlar kunnu geva næmingunum kalt vatn at drekka.    · Mælt verður til at tey margfaldu átøkini, sum Rúsdrekka- og  Narkotikaráðið skipaðu fyri í árunum, áðrenn tað varð niðurlagt,  verða tikin uppaftur.    · Mælt verður til, at allar kvinnur millum 50 og 69 ár fáa tilboð um  røntgenkanning av brósti triðja hvørt ár, til tess at staðfesta  møguligan krabba tíðliga.        Alt tilmælið kann lesast á  http://www.folkaheilsa.fo/HAGTOL/Tilmæli%20um%20fólkaheilsuátøk%2 0komandi%20trý%20árini%20- %20Final%209.%20juni%202005%20(1).pdf.    35