ORKUPOLITISK ÆTLAN hvussu vit røkka málunum fram til 2025 og 2030 HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí útgevari Heilsu- og innlendismálaráðið juni 2018Myndir Bjarti Thomsen, Umhvørvisstovan, Petur Joensen, ólavur Frederiksen/Faroephoto, RøktSniðgeving og uppseting: NudlavirkiðPrent: Føroyaprent ISBN 978-99918-970-4-2 INNIHALD Fororð 4 Høvuðsniðurstøður 7 KAPITTUL 1 Inngangur og samandráttur 8 Framskriving av nýtsluni 10 Framleiðsla 10 Atlit veitingartrygd, búskapur og umhvørvi 11 Skipan av virkseminum 11 Landskassin 13 KAPITTUL 2 Bakgrund og fyritreytir 14 Orkurenslið 14 Innflutningur av olju 15 Framskriving av elnýtsluni 16 Elskipanin 19 KAPITTUL 3 Nýtslan grundast á varandi orkukeldur 22 Upphiting og ferðsla grundast á varandi orku 22 Upphiting av bygningum 22 Hitapumpur og hitalikam 22 Fjarhiti 23 Orkuskiftið 24 Hvat eigur at gerast aftrat 26 Elbilar og grøn, kollektiv ferðsla 27 Kunning og ráðgeving 27 Almennir bygningar 28 Samstarv millum land og kommunur 31 KAPITTUL 4 Elframleiðslan 32 Atlit til veitingartrygdina 32 Búskaparlig atlit 32 Umhvørvisatlit 34 útbygging av framleiðsluni 36 Aktuellar útbyggingar 39 Framleiðsluútbyggingar frá 2021 39 Framleiðslan 90% grøn í 2024 43 Avlopsorka og smærri framleiðslur 43 Smáu oyggjarnar og grønar loysnir 44 Búskapur 44 íløgur í framleiðsluverk og goymslu 45 íløgur í netið 45 Framleiðslu- og netkostnaður 47 Lántøka 48 Landskassin 49 KAPITTUL 5 Kappingarviðurskifti í elgeiranum 52 Fleiri elframleiðarar 52 Vatnorkan í serstøðu 53 Leingjan av loyvum 53 Privatir framleiðarar selja egna framleiðslu til brúkaran 55 Møguleikar hjá fleiri at selja el 55 Sundurskiljing av framleiðslu og neti 56 4 ORKUPOLITISK ÆTLAN Fororð Landsstýriskvinnan í orkumálum, Sirið Stenberg, setti á vári í 2017 í gongd eitt arbeiði við tí endamáli at fáa til vega uppskot til eina orkupolitiska ætlan fyri Føroyar árini fram til 2030, tá øll elorka eftir ætlan skal vera grøn. Samgongan millum Javnaðarflokkin, Tjóðveldi og Framsókn, ið varð skipað í september 2015, setti sær greið mál á orkuøkinum. Arbeiðssetningurin hjá arbeiðsbólkinum tekur støði í hesum málum. í samgonguskjalinum stendur um orkumál: Ein miðvís ætlan fyri útbygging, umlegging, fram­ leiðslu og nýtslu av varandi orkukeldum verður raðfest. Arbeiðsbólkurin leggur við hesari frágreiðing fram uppskot til ítøkilig átøk fyri at náa málunum, sum landsstýriskvinnan Sirið Stenberg og samgongan hava stungið út í kortið. átøkini, sum verða skotin upp í hesi frágreiðing, skulu geva eina góða heildarloysn fyri orkuframleiðsluna og orkunýtsluna í Føroyum. Tað er okkara vón, at frágreiðingin kann verða eitt gott íkast til arbeiðið at flyta Føroyar frá fossilum til varandi orkukeldur. Tórshavn, juni 2018 Stýrisbólkurin Turid Arge, aðalstjóri í Heilsu­ og innlendismálaráðnum Bjarni Askham Bjarnason, aðalstjóri í Fíggjarmálaráðnum Herálvur Joensen, aðalstjóri í Uttanríkis­ og vinnumálaráðnum í minsta lagi helvtin av øllum sethúsum og bygningum skulu innanfyri 10 ár hitast við grønari orku. í 2030 skal øll elorka á landi koma frá varandi orku. Fyri at gagnnýta elorkuna í yvirskoti og geva rúm fyri størri útbyggingum skal eggjast til grøna orkunýtslu hjá húsarhaldum, í flutningi og í vinnu. Verandi stuðuls­ og avgjaldsskipanir skulu umleggjast til tess at røkka málunum. Allir almennir nýbygningar skulu hitast við grønari orku, og ætlan fyri orkusparing og ­umlegging gerast fyri eldri bygningar. Vinnumenning og útbúgvingar innan grøna tøkni og orku skulu stimbrast. ARBEíí HEVUR VERí SKIPá SOLEíIS: Stýrisbólkur Verkætlanarbólkur Politiskur fylgibólkur Tilvísingarbólkur Turid Arge, aðalstjóri í Heilsu- og innlendismálaráðnum, formaður Bjarni Askham Bjarnason, aðalstjóri í Fíggjarmálaráðnum Herálvur Joensen, aðalstjóri í Uttanríkis- og vinnumálaráðnum Petur Joensen, ráðgevi í Heilsu- og innlendismálaráðnum, formaður Niels Winther, ráðgevi í VinnuhúsinumTerji Nielsen, menningarleiðari hjá SEVKári M. Mortensen, deildarleiðari á Umhvørvisstovuni Johannes Pauli Poulsen, fulltrúi í FíggjarmálaráðnumTommy Petersen, ráðgevi í Uttanríkis- og vinnumálaráðnumFróði Jacobsen, kunningarráðgevi í Heilsu- og innlendismálaráðnum Umboð úr øllum politisku flokkunum eru boðin við í bólkin.Politiski fylgibólkurin hevur verið kunnaður um arbeiðið í trimum umførum. Umboð við ymiskum tilknýti til orkuøkið, eitt nú orkuveitarar, veitarar av orkuskipanum, vinnuligir brúkarar, náttúruvernd, gransking o.o. Tvær verkstovur hava verið hildnar, har verkætlanarbólkurin hevur fingið ávegis við- merkingar frá tilvísingarbólkinum. Tá frágreiðingin var so mikið liðug, at niðurstøðurnar hjá verkætlanarbólkinum sum heild vóru gjørdar, varð útkast sent tilvísingarbólkinum til viðmerkingar. Fleiri nýttu høvið at gera sínar viðmerkingar, sum verkætlanarbólkurin hevur viðgjørt. HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 5 Fororð 6 ORKUPOLITISK ÆTLAN Góðar fortreytir fyri grønari orku Náttúrugivnu fyritreytirnar at skifta frá olju til varandi orku til bæði upphiting og ferðslu eru góðar í Føroyum. Stórar vindorkuútbyggingar næstu tvey árini Ætlandi verða trý útboð av vindorku næstu tvey árini. Hesi fara at økja verandi mátt við umleið 50 MW úr 18 MW upp í sløk 70 MW. 90% grøn í 2024 Longu í 2024 kunnu sløk 90% av elframleiðsluni koma frá varandi orkukeldum. 100% grøn í 2030 Til ber at hava 100% grøna elframleiðslu í 2030. Elnýtslan næstan tvífaldast við grønum umskifti Verður øll upphiting og ferðsla løgd um frá olju til el, verður elnýtslan umleið 600 GWt í 2030 í mun til 334 GWt í 2017. Grøna framleiðslan má trífaldast Grøn framleiðsla skal økjast frá170 GWt/ár til 600 GWt/ár í 2030 hetta er 312 ferðir øking, um hon skal umfata øktu nýtsluna og ta framleiðsluna, sum í dag er við olju. Vindur og sól eru bíligasta loysnin Bíligasta loysnin til 100% elframleiðslu í 2030 er at útbyggja vind- og sólorku og samstundis byggja battarí- og pumpuskipanir at góðska óstøðugu ork- una. útlit fyri lægri elprísum Sambært nýggjari kanning av útbyggingarmøguleik- um fyri elframleiðsluna eru útlit fyri, at framleiðslu- kostnaðurin kann lækka við tíðini. íløgurnar til framleiðslu og goymslu kosta 2 mia. kr. Samlaða íløgan í framleiðslu- og goymsluútbúnaðin fram til 2030 er mett at verða umleið 2 mia. kr; harav umleið 900 mió. kr. til pumpuskipanir, 700 mió. kr. til vindorku, 300 mió. kr. til sólorku og 100 mió. kr. til battarískipanir. íløgurnar til elnetið kosta 1,3 mia. kr. Samlaða íløgan í elnetið til nýggju framleiðsluverkini verður íalt umleið 1,3 mia. kr. til betri kaðalnet og nýggjar koblingar- og transformarastøðir. Stór sparing í oljuinnflutningi Verða t.d. 300 mió. kr. spardar í oljuinnflutningi um árið, svarar tað til umleið 4 mia. kr. yvir 25 ár. Onki nýtt vatnorkuverk Nøkur av verandi vatnorkuverkum verða útbygd. Færri inntøkur til landskassan Við grønari umlegging missir landskassin góðar 200 mió. kr. frá avgjøldum og MVG fyri oljuúrdráttir. Hin- vegin gevur ein økt elnýtsla við upp til 300 GWt lands- kassanum umleið 84 mió. kr. í MVG árliga. Stór effektivisering í orkuskiftinum Skiftið frá olju til hitapumpur og elbilar kann minka orkutørvin til umleið ein triðing. Hitapumpan er besta grøna loysnin Best egnaða grøna upphitingarskipanin er samanum- tikið hitapumpan bæði til einstøk hús og í nær- og fjarhitaskipanum. Sjóvarfalsorka loysir seg ikki enn Avbjóðingin við sjóvarfalsorku er, at hóast tøknin er í menning, er hon enn ikki kappingarfør í prísi. Meginparturin av bygningunum hava framvegis oljufýrUmleið 1.000 av 18.000 sethúsum og bygningunum verða burturav hitað við hitapumpu. 1.100 hús í Havn hava fjarhita. Fáir almennir bygningar lúka orkukrøvini Einans 10. hvør almenni bygningur, svarandi til 1% av samlaðu fermetrunum, lúka krøvini í nýggju bygnings- kunngerðini, sum ásetur, at nýtslan í mesta lagi er 100 kWt fyri fermeturin um árið. HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 7 Høvuðsniðurstøður 8 ORKUPOLITISK ÆTLAN Høvuðsniðurstøður MVG-endurrindan til uppseting av hitapumpu ger mun Møguleikin at fáa endurrindað MVG av íløgu og ar- beiðsløn til uppseting av hitapumpu frá 2017 hevur gjørt ávísan mun. Lutfalsliga fáir elbilar í Føroyum Einans 60 av 26.800 akførunum á føroysku vegunum eru elbilar. Elbilar væl egnaðir í Føroyum Stutta frástøðan og hitalagið í Føroyum gera, at elbilar eru væl egnaðir. Vetnisbilar hava størri orkunýtslu Orkunýtslan til vetnisbilar, er 3-4 ferðir størri enn nýtslan til elbilar. Nýggj hús skulu vera grøn í 2020 skal vera krav, at nýggj hús og bygningar fáa grønar hitaskipanir. Oljufýr skulu forbjóðast. Skifta oljufýr út við grøna orku í 2021 kunnu nýggj oljufýr ikki setast upp fyri gomul; men sum høvuðsregla skal skiftast til grøna hitaskipan. Grøna kunningin skal styrkjast Kunning og ráðgeving til hitaskipan, bjálving og skyn- sama orkunýtslu eigur at verða styrkt munandi. Stuðla orkulýsingum av bygningum Vert er at umhugsa at gera royndarskipan, har landið partvíst rindar privatum ráðgevum at gera orkulýsing- ar av sethúsum og vinnubygningum. Almennu feløgini skulu eisini vera grøn Politiska málið, at allir almennir nýbygningar skulu hava grøna orkuskipan, eigur eisini at fevna um al- menn partafeløg. Fleiri pengar til Landsverk til orkueffektivisering Parturin av viðlíkahaldsjáttanini, sum Landsverk nýtir til at gera orkuábøtur á bygningar, røkkur ikki langt. Fleiri pengar eiga at verða settir av til orkueffektivisering. Oljunýtslan til almennar bygningar kann minka munandiVerða 5 mió. kr. settar av um árið til orkuskipanir, kunnu 33% av almennu bygningunum verða hitaðir við grønari orku í 2023 í mun til 1% í dag mált eftir fermetrum. Prísdifferentiering á el er skilagóð Ætlanin at differentiera elprísin, eitt nú at lata bíligari streym til hitapumpur og elbilar, er skilagóð. Kapping um at veita grøna orku Nýggjar vindorkulundir og sólorkuverk eiga fram- haldandi at verða boðin út í kapping. Smærri vatn- og sólorkuverk eiga at sleppa undan. Hægri avgjøld Verða avgjøld á bensin og brenniolju hækkað, stim- brast hugurin at velja grønar loysnir ístaðin. Bussarnir skulu vera grønir Land og kommunur eiga at leggja seg eftir, at buss- arnir í mest møguligan mun verða riknir við grønum orkukeldum. Tað almenna eigur at skunda undir grønari ferðslu Land og kommunur eiga altíð at taka elbilar við í met- ingina, tá tey keypa nýggjar bilar. MVG- og avgjaldsfrítøkan til elbilar skal halda fram Frítøkan av skrásetingar-, meirvirðis- og veggjaldinum til elbilar eigur at verða longd nøkur ár afturat. Høvuðsniðurstøður HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 9 10 ORKUPOLITISK ÆTLAN Kapittul 1 Inngangur og samandráttur Náttúran í Føroyum gevur okkum góðar fortreytir fyri at røkka málunum um, at øll elorka í 2030 skal koma úr varandi orkukeldum. Eisini tá elnýtslan komandi árini kann væntast at nærum tvífaldast, nú fólk og vinna verða eggjað til at brúka grønar orkukeldur til upphiting og í flutningi. Samgongan millum Javnaðarflokkin, Tjóðveldi og Framsókn, ið varð skipað í september 2015, setti sær greið mál á orkuøkinum. Umframt málið um 100% grøna elorku í 2030, skal í minsta lagi helvtin av upphitingini av sethúsum og bygningum verða grundað á varandi orku longu í 2025, og ferðslan á landi skal í størri mun enn í dag vera grøn. Við hesum verða vit í nógv minni mun heft av innfluttari olju og fara at minka útlátið av vakstrarhúsgassum munandi. Fer tað at eydnast at røkka málinum í samgonguskjali- num, verða Føroyar væl brynjaðar ímóti órógvandi sveiggjum av oljuprísinum og taka eitt stórt fet á leið- ini til frama fyri umhvørvið. Skulu hesi mál røkkast, er neyðugt við stórum átøkum. í 2017 stavaðu 51% av elorkuni frá vatni og vindi. Bert gott 2.000 av umleið 18.000 sethúsum og bygning- um brúka hitapumpur og fjarhita til upphiting. Og enn eru bert um 60 elbilar millum tey 28.600 akførini, ið koyra á føroysku vegunum. Skjøtil er tó longu settur á at náa málunum: politiska skipanin hevur sett skipanir í verk, sum gera tað lættari at fáa sær grønar hitaskipanir ella el-/vetnisbilar, og ítøkilig tilgongd er at fáa settar upp fleiri vindmyllur. Umleggingar, sum higartil eru gjørdar við vindframleiðslu og hitapumpum, hava minkað oljunýtsluna við umleið 16.000 tonsum. Endamálið við hesum arbeiði er at gera uppskot til, hvussu málini á orkuøkinum í samgonguskjalinum kunnu røkkast. Ætlanin hjá sitandi samgongu gongur fram til 2030, og er henda frágreiðing eisini avmarkað til hetta tíðarskeiðið. Tíðin eftir 2030 skal tó eisini at havast í huga, tí eisini eftir 2030 kann væntast, at orkutørvurin fer at vaksa. Atgongdin til varandi orkukeldur er ikki óavmarkað. Framskriving av nýtsluni Sum útgangsstøði er mett um, hvussu stór elnýtslan verður, um málini hjá samgonguni verða rokkin. Tað er hesa elnýtslu, sum framleiðslan skal útbyggjast til at nøkta. Framrokningin er gjørd soleiðis, at hon metir um tørvin á el, um øll upphiting er løgd um til grøna hitaskipan í 2030. Somuleiðis verður tikið støði í, at ferðslan á landi verður løgd um til grøna orku. Við tíðini kann eisini væntast, at tørvur verður á elorku til skipaflotan. Hetta er tó ikki tikið við her. Politiska skipanin hevur longu sett nøkur átøk í verk til tess at ávirka gongdina frá olju til varandi orku. Hesi átøkini eru skipanir, sum t.d. frítøka av meirvirðisgjaldi á hitapumpum og elbilum. Eisini onnur tiltøk eru sett í verk, ið skulu øll eggja fólki til at velja grønar loysnir. Torført er at meta um ávirkanina, tí so stutt er fráliðið, síðani átøkini vórðu sett í verk. Men tað er ikki væntandi, at tey eru nøktandi til at skunda so mikið undir gongdina, at málini í samgonguskjalinum kunnu røkkast longu í 2025. Neyðugt er tí við fleiri átøkum. Helst kann talan verða um beinleiðis krøv um at brúka grønar hitaskipanir og forboð móti oljufýrum. Nógvir av almennu bygningunum hava eina ov høga orkunýtslu til upphiting. Skulu hesir fylgja ætlanini hjá landsstýrinum viðvíkjandi upphiting, er neyðugt, at peningur verður settur av til at gera orkuábøtur á teir. Viðvíkjandi ferðslu ásetir samgonguskjalið ikki bein- leiðis mál. Mett verður tí, at verandi átøk stórt sæð eru nøktandi. Fara átøkini at geva ætlaða virknaðin, verður fram- skrivaða elnýtslan á landi tilsamans knappar 600 GWt. Av hesum verða í dag framleiddir umleið 170 GWt úr varandi orku, so tørvurin á nýggjari, grønari framleiðslu verður 430 GWt, tvs. nærum trífaldaður. Til samanberingar kann nevnast, at vindmyllulundin í Húsahaga í 2017 framleiddi umleið 36 GWt. Framleiðsla Tvær nýggjar kanningar eru gjørdar av framleiðslu- møguleikum av el, ið ráðgevarafeløgini Norconsult og EA Energy Analyses hava gjørt sí síðu 38 og frameftir. Hesar kanningar vísa, at møguligt verður at náa upp á 100% grøna framleiðslu. Longu í 2024 er møguligt, at grøna framleiðslan kann verða komin uppá sløk 90% av samlaðu framleiðsluni, sum tá verður. Vindur saman við verandi vatnorku og pumpuskipanum verður høvuðsparturin av framleiðsluni. Harumframt skulu vatngoymslurnar økjast, og eisini verður sólorka ein partur, sum væntandi fer at gera mun í summar- hálvuni. Sjóvarfalsorka verður hinvegin ikki mett at verða búskaparliga kappingarfør tey næstu árini. Kanningin hjá EA Energy Analyses hevur eisini meting um elkostnaðin. Hon vísir at, framleiðslukostnaðurin sannlíkt kann verða heldur lægri, enn tann, vit hava í dag. Tøkniligu og fíggjarligu metingarnar av skilabestu út- byggingarmøguleikunum eru gjørdar við støði í vit- anini, vit hava í dag. Hesar fyritreytir kunnu ivaleyst broytast við tíðini, og er tí neyðugt, at kanningarnar, herundir tøknilig menning, verða dagførdar javnan. Hóast hesar báðar kanningarnar, sum eru gjørdar av framtíðar orkuútbyggingarmøguleikum, í høvuðsheit- um vísa á somu útbyggingargongd, koma tær tó ikki til heilt somu úrslit. Næsta stig er tí, at orkumyndugleikin og SEV fara at viðgera tær fyri at gera av, hvussu farast skal víðari. útbyggingin av varandi orkuni, sum skal henda fyrst komandi árini, gongur tó sína gongd. Tað liggur longu nú greitt, at vindorkan fer at verða meira útbygd í næstum, og helst verður eisini pumpu- verk gjørt í Suðuroy innan fá ár. Atlit veitingartrygd, búskapur og umhvørvi Veitingartrygd, búskapur og umhvørvi eru trý atlit, sum vanliga skulu havast í huga, tá talan er um orku- framleiðslu. Orkuveiting er so týðandi í nógvum pørtum av sam- felagnum, at trygdin fyri at fáa orku skal vera í hásæti. Hetta liggur eisini til grund í hesi frágreiðing. Um iva- mál eru, hvørt broytingar hava neiliga ávirkan á veit- ingartrygdina, verður mælt frá at gera tær. Búskaparligi parturin í sambandi við orku er eisini ein týðandi partur av samfelagsbúskapinum. Orkuskiftið, sum stendur fyri framman, hevur ovurstórar íløgur við sær í framleiðslu, net, orkugoymslur, hitaskipanir og bilar. í framleiðslu, goymslur og net er eitt boð uppá kostnaðin umleið 3,4 mia. kr. Men tað kann eisini verða nakað dýrari. Harumframt skulu íløgur gerast í hitaskipanir og elbilar. Partar av íløgunum skulu tó gerast uttan mun til elektrifisering ella ikki. Viðvíkjandi rakstrinum er búskaparligi parturin eisini stórur. Ikki minst fyri vinnuna, har kappingarførið í summum pørtum er nógv tongt at orkuútreiðslunum. Tað er tí hugaligt, at sambært kanningini hjá EA Energy Analyses eru útlit fyri, at umleggingin av fram- leiðsluni til grønari framleiðslu, sannlíkt hevur við sær ein lægri orkukostnað. So hvørt farið verður frá at brenna olju til varandi orkukeldur, hevur tað jaligt árin á útlátið av vakstrar- húsgassum. Hinvegin verður nakað av ávirkan á náttúruna, við tað at lendi má brúkast til at seta vind- myllulundir á og lundir til sólskipanir. Hetta má verða gjørt við fyriliti fyri náttúru, plantu-, fugla- og djóralívi, og áðrenn farið verður undir nakra verkætlan, skulu umhvørvisárinsmetingar gerast. Hetta uppskotið hevur onki tilmæli um at taka nýggj øki til vatnorkuútbyggingar. Heilt einfalt tí tað ikki er búskaparliga skynsamt í mun til aðrar møguleikar, sum eru. Tó er líkt til, at tað er skilagott at víðka nakrar av verandi vatngoymslum. Júst, hvussu nógv talan kann verða um, mugu neyvari kanningar vísa. Men eisini í teimum førum skulu sambært galdandi reglum umhvørvisárinsmetingar gerast frammanundan. Skipan av virkseminum Elgeirin, máldur uppá framleiðslu og nýtslu, verður um- leið tvífalt so stórur, sum í dag, tá orkuskiftið er framt. Tað er tí eisini uppaftur meira viðkomandi, hvussu hann verður skipaður, tað veri seg í framleiðsluliðnum ella í søluliðnum. Mest umráðandi er at hava trygga orkuveiting fyri so rímiligan kostnað, sum til ber. Fyrimunir og vansar eru bæði við at hava bert ein aktør og við at hava fleiri. Breið semja er helst um, at búskaparliga er mest skyn- samt bara at hava eitt landsumfatandi elnet. Mein- ingarnar eru hinvegin ymiskar viðvíkjandi framleiðslu og sølu av el. HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 11 Inngangur og samandráttur 12 ORKUPOLITISK ÆTLAN Nýggj framleiðsla: Sum útgangsstøði verður mælt til, at nýggj framleiðsla verður boðin út. Vindútboðini, sum hava verið higartil, verða mett at hava verið til fyrimuns fyri brúkaran, við tað at kappingin um at vinna rættin at framleiða hevur fingið kostnaðin nið- ur og útgerðina betri. Verandi loyvi: í tann mun at útgerð framhaldandi er nýtilig, tá framleiðsluloyvi ganga út, og tað er bú- skaparliga skynsamt fyri elbrúkaran, eigur møgu- leiki at verða fyri at leingja loyvini. Yvirskipaðar leið- reglur eiga at gerast fyri hetta. Søla av egnari framleiðslu beinleiðis til brúkarar: t.e. at privatir, ið vinna rætt at framleiða, kunnu selja framleiðsluna beinleiðis til brúkaran gjøgnum netið hjá SEV móti einum gjaldi, verður ikki viðmælt. Hetta kann møguliga hava jaliga ávirkan í sambandi við at fáa brúkarar at skifta frá olju til el. Men tað verður helst avmarkað, hvussu nógvir framleiðarar kunnu væntast at vinna útboð og harvið hava nakra framleiðslu at selja. So her kann talan verða um, at nakrir framleiðarar og brúkarar fáa ein framíhjárætt. Eisini hevur hetta við sær, at bíliga vindframleiðslan, sum í dag kemur øllum brúkarum til góðar, frameftir bara kemur ávísum brúkarum til góðar. Møguleikar hjá øðrum at víðariselja el, ið tey keypa frá SEV, fer neyvan at geva lægri prísir enn nú. Viðvíkjandi spurninginum um at varðveita verandi bygnað í SEV, har framleiðsla og net er í sama felag, ella hesi skulu skiljast sundur í hvørt sítt felag, er mest umráðandi at tryggja, at framleiðsla og net bert hugsavna seg um sítt virksemi. Sum er, hevur myndug- leikin eftirlit við, at treytirnar, sum netfelagið setir, eru eins fyri allar framleiðarar, so hesir eru javnsettir. SEV hevur umbiðið eina frágreiðing frá Dansk Energi, ið skal lýsa fyrimunir og vansar við eini funktionellari sundurskiljing av framleiðsluni og netinum hjá SEV. Tá henda kanning er liðug, er væntandi eitt betri grundarlag fyri at taka politiska støðu til eina møguliga sundurskiljing av SEV. Landskassin Tá orkuskiftið hevur við sær, at meira el og minni olja verða brúkt, fer hetta at hava ávirkan á gjøld, sum hava tilknýti til oljunýtslu og til elnýtslu. Landskassin leggur innflutningsgjøld og meirvirðisgjald á oljuna. í 2016 hava hesi tilsamans verið góðar 200 mió. kr. Hesar inntøkur fara líðandi at minka, so hvørt oljunýtslan minkar. Hinvegin fara inntøkur frá meirvirðisgjaldi á el- nýtsluni at hækka. Eitt leysligt boð uppá, hvussu stór tann upphæddin kann verða, er 80-90 mió. kr. Sum er, eru hitapumpur og elbilar frítikin fyri meir- virðisgjøld o.a. í eitt avmarkað tíðarskeið. Hetta eru ikki beinleiðis útreiðslur hjá landskassanum; men inntøkur minka, sum landskassin annars kundi fingið uppá oljufýr og vanligar bensin- og dieselbilar. Eitt tilmæli er, at stuðul verður latin til orkulýsingar av sethúsum og bygningum. Hvussu nógv hetta kann koma at kosta, veldst um, hvussu tað verður gjørt; men verður eitt dømi uppá 3.000 kr. brúkt fyri hvørt hús og helvtin av øllum húsum taka av tilboðnum kann hetta snúgva seg um smáar 30 mió. kr. tilsam- ans yvir eitt áramál. Økta virksemið, sum orkuskiftið fer at hava við sær í landinum, fer at kasta ymsar inntøkur av sær til lands- kassan, men hesar hevur ikki verið mett um. Broytingarnar eru ikki so stórar og fara at henda líð- andi, so tað eigur ikki at verða nakar trupulleiki at til- laga almennu fíggjarviðurskiftini til broytingarnar. HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 13 Inngangur og samandráttur KAPITTUL 2 Bakgrund og fyritreytir í hesum kapittli verður lýst, hvussu føroyska orku- støðan er, t.e. hvørjar orkukeldur, vit troyta, og hvussu orkan verður nýtt. Eisini verður elnýtslan framskrivað, tá upphiting og ferðsla verða løgd um frá fossilari orku til varandi orkukeldur. Orkurenslið Samlaða orkunýtslan á sjógvi og landi er umleið 3.000 GWt (sí mynd niðanfyri). Sum kunnugt er hon sera nógv tengd at olju. Tað er stórt sæð í øllum geir- um, at olja er tann berandi orkukeldan. Einans í el- framleiðsluni er størri parturin grundaður á varandi orkukeldur, men av tí, at el einans er umleið 10% av samlaðu orkunýtsluni, ger grøni parturin her bara av- markaðan mun í samlaðu myndini. Myndin vísir orkurenslið í Føroyum í 2016. Tað sæst, at heili 91,1% av orkuframleiðsluni komu frá olju, meðan vatn, vindur, burturkast og hitaorka úr um- hvørvinum stóðu fyri 8,9%. Av teimum 96 GWt av hitaorku, sum brennistøðirnar framleiddu, fóru 69 GWt til spillis. Meginparturin av hesum vóru frá brenni- støðini á Hagaleiti, sum vanliga letur nógva orku til Høvdavirkið á Hagaleiti, men sum í 2016 onga orku læt til hetta virksemið. Skipaflotin brúkti umleið 40% av samlaðu oljunýtsluni. Mynd 1: Orkurenslið í Føroyum 2016. Kelda: Umhvørvisstovan Orkurenslið 2016 Orkukelda GWh % Olja á sjógvi 1.224 104.162 tons Olja á landi 1.535 132.402 tons 71.596 tons 32.566 tons 30.496 tons 20.309 tons 47.542 tons 3 GWh 27GWh Nýtsla GWh Fiskiskip 841 Onnur skip 383 Flutningur 358 ídnaður 234 UpphitingOlja 557 Hitapunpur 38 Fjarhiti 21 Samlað elframleiðsla 317 Elsøla 281 Elsøla til hitapunpur 10 Egin nýtsla (SEV) 7 Nettap (SEV) 19 TapTermisk verk 219 Brennistøðir 69 Fjarhiti 16 3.026 GWh Samlað oljunýtsla 236.564 tons Vatn Vindur Termisk verk 159 GWh 106 3,5 52 1,7 7 GWh Elframleiðsla 10 GWh Hitapumpur Fjarhiti 14 ORKUPOLITISK ÆTLAN Burturkast 96 3,2 40,4 50,7 34.055 tons Sjógvur, jørð og luft 28 0,9 Mynd 2: Brennievni innflutningsvirði og -nøgd 19982017. Kelda: Gjørt eftir tølum frá Hagstovuni 1.400.000 Bakgrund og fyritreytir Innflutningur av olju Stóra oljunýtslan sæst væl aftur í innflutningstølunum. Okkurt ár hevur fjórða hvør króna av tí, vit hava útflutt fyri, verið brúkt til at keypa olju fyri. Innflutningsvirðið av olju er ikki bara stórt, tað er eisini ógvuliga skiftandi, t.d frá at hava ligið um 200 mió. kr. árliga fram móti aldarskiftinum fór innflutningsvirðið av olju eftir fáum árum upp fyrst á 800 mió. kr. og síðani upp á 1,3 mia. kr. fyri síðani aftur at fella. Stóru sveiggini og stóru innflutningsupphæddirnar kunnu vera avbjóð- andi fyri stýringina av búskapinum. Seinastu tíðina er oljuprísurin aftur hækkaður munandi, so at olja í Før- oyum er vorðin umleið 1,50 krónur dýrari fyri liturin enn fyri tveimum árum síðani. Innflutningsvirðið av brennievni hækkaði soleiðis úr 650 mió. kr. í 2016 til 950 mió. kr. í 2017. Ein hækking, ið er næstan 50%. 1.050.000 700.000 350.000 0 Innflutningsvirðið av brennievni sveiggjar nógv yvir tíðina serliga er prísurin skiftandi. Samlaða innflutningsvirðið í tíðarskeiðnum 19982017 hevur verið góðar 14 mia. kr. Innflutningsvirði Tons Seinastu 20 árini hevur innflutningurin av olju verið yvir 14 mia. kr. tilsamans. Við at brúka pening til at økja um orkuframleiðsluna úr varandi orkukeldum og skifta til elriknar hitaskipanir og elrikin akfør, tá kann oljuinnflutningurin minka munandi. Verður sparingin í oljuinnflutninginum t.d. 300 mió. kr. árliga í 25 ár, loysir tað seg búskaparliga at gera íløgur fyri umleið 4,2 mia. kr. í dag1. Við at gagnnýta okkara egnu orkukeldur kunnu sveigg- ini í innflutningsvirðinum minka munandi og tað sama brúkaraprísurin fyri orku. Sum søguligu tølini í myndini niðanfyri vísa, er elprísurin munandi meira støðugur enn oljuprísurin. 1. Við 5% diskonteringsrentu p.a. HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 15 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Bakgrund og fyritreytir Mynd 3: Brúkarprísir á brenniolju og el 1998-2018. Kelda: Umhvørvisstovan 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 El (Kr/kWh) Olja (Kr/litur) 16 ORKUPOLITISK ÆTLAN Seinastu umleið 20 árini hevur oljuprísurin sveiggjað nógv, meðan elprísurin hevur verið meira støðugur. Brotna linjan fyri elprísin vísir, hvør prísurin kann fara at verða fyri el til hitapumpur og elbilar, um uppskot um differentieraðar elprísir verður samtykt í Løgtinginum. SEV hevur hildið ein nøkulunda støðugan prís fyri el, hóast oljuprísurin hevur sveiggjað nógv. Hetta lutvíst tí, at bara umleið helvtin av elframleiðsluni er úr olju, og partvís eitt val hjá SEV. Henda strategi hevur verið avspeglað í rakstrarúrslitinum hjá felagnum við avlopi summi ár og halli onnur ár. útlit eru til, at elprísurin eisini í framtíðini fer at verða støðugur og kanska fallandi. Framskriving av elnýtsluni í 2030 skal øll elframleiðsla verða grundað á varandi orkukeldur. á mynd 4 sæst, hvat elnýtslan er mett at verða fram til 2030. Tað sæst, at samlaða nýtslan kann fara at økjast frá góðum 300 GWt til knappar 600 GWt í 2030, um øll upphiting og øll ferðsla á landi verða løgd um til el. Sum er, verða umleið 170 GWt av elorkuni fram- leiddir úr varandi orku, so tørvur verður á at økja fram- leiðsluna við umleið 430 GWt. Til samanberingar kann nevnast, at tær 13 vindmyllurnar í Húsahaga framleiddu 36 GWt í 2017. 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 17 Bakgrund og fyritreytir Nýtsluvøksturin stavar eisini frá øktari, vanligari nýtslu. Økingin í vanligu nýtsluni fram til 2030 er fram- skrivað við 2% um árið, ið svarar til áleið somu øking í prosentum, sum hevur verið seinastu árini. Tilsamans Mynd 4: Framskrivingar av el nýtsluni frá 2015 til 2030 verður hetta umleið 100 GWt. Harumframt verður mett, at orkutørvurin til upphiting verður umleið 100 GWt og orkutørvurin til flutning á landi verður umleið 80 GWt. GWh 600 500 400 300 200 100 0 GWh 350 300 250 200 150 100 50 Flutningur á landi 0 Vanlig elnýtsla Upphiting Vanliga elnýtslan er framskrivað við eini øking á 2% árliga. Nýtslan til upphiting er í 2025 sett til 50% av samlaðu upphitingini. í 2030 er sett fyri, at øll upphiting og øll ferðsla á landi er 100% elektrifiserað. Tá metingar av tørvinum av útbygging í framleiðsluni útlitini fyri nýtsluni, so útbyggingar framhaldandi taka verða gjørdar, má sjálvandi støðugt metast um ítøkiligu atlit til veruliga dagførda tørvin. Mynd 5: Nýggj framleiðsla úr varandi orkukeldum í 2030 við 100% elektrifiseringTørvur á nýggjari framleiðslu úr Øking í vanligari elnýtslu, 2% p.a. Upphiting við elElbilarVerandi framleiðsla úr olju umleggjast varandi orkukeldum í GWt 100 100 80 150 Nýggj og umløgd framleiðsla 430 18 ORKUPOLITISK ÆTLAN 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 Orkunýtsla á sjónum kann partvíst elektrifiserast Havast skal eisini í huga, at hóast orkunýtsla á sjónum ikki er umrødd í samgonguskjalinum og ikki er tikin við í framskrivingini, er møguleiki fyri, at skip eisini fara at leggja partvíst ella heilt um til elorku. Skip, ið sigla styttri teinar, kunnu longu nú nýta elmotor. Eisini kann hugsast, at skip, ið liggja við bryggju, fáa streym úr landi, heldur enn at brúka egnan ljósmotor. Harumframt hevur IMO júst samtykt, at útlát frá skipaferðslu skal lækkast við 50% í 2050.Tað er tí sannlíkt, at hetta fer at ávirka elnýtsluna og eftir- spurningin eftir grønari orku, sum frá líður. Mynd 6: Elframleiðslan fyri alt landið frá 1954 til 2016. Kelda: SEV GWh 350 300 250 200 150 100 50 0 Bakgrund og fyritreytir íalt Olja Vatn Vindur Elframleiðslan fyri alt landið frá 1954 til 2016, býtt á orkukeldur. Nýtslan er økt frá 200 GWt í 2000 til 334 GWt í 2017. Elskipanin Elframleiðslan og goymslurnar eru í dag hesar: 22 vindmyllur við samlaðum mátti, ið er 18 MW. 6 vatnorkuverk við samlaðum mátti, ið er 41 MW. Oljurikin verk við samlaðum mátti, ið er 66 MW. í 2019 koma 37 MW aftrat. Vatngoymslur eru tilsamans 30 mió. m3. Framleiðslan nú er sett saman av vindi, vatni og olju. Olja liggur um 49%, vatnið um 33% og vindur um 18%. Býtið millum orkukeldurnar veldst um veðrið frá ári til ár. Seinastu árini er parturin frá vindi øktur við, at fleiri vindmyllur eru settar upp. Eisini eru vatnorku- verkini dagførd og útbygd. Elkervið í Føroyum kann í stórum sigast at vera saman- sett av framleiðslueindum, vatn- og oljugoymslum og HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 19 1956 1959 1962 1965 1968 1971 1974 1977 1980 1983 1986 1989 1992 1995 1998 2001 2004 2007 2010 2013 2016 20 ORKUPOLITISK ÆTLAN av flutningsneti. Hesar eindir eru allar tætt knýttar hvør at aðrari. Flutningsnetið er millumlið, ið flytir støðugan streym við nøktandi góðsku millum framleiðsluna og brúkaran. Netparturin skal tryggja, at framleiðslan verður optimal í mun til gagnnýtslu av varandi orku og serliga í mun til nýtsluna, hvørja løtu á árinum. Tað er sostatt netparturin, ið kann sigast at vera stýrandi parturin í elskipanini. Breið semja er um, at tað einans er pláss fyri einum landsumfatandi elneti, hóast elveitingarlógin heimilar landsstýrismanninum eisini at lata øðrum loyvi til netvirksemi. Eigarin av netinum, SEV, hevur soleiðis serliga støðu í elskipanini og í elveitingarlógini, har m.a. er ásett, at SEV skal hava netloyvi eitt sokallað natúrligt og alment monopol á netpartinum við til- hoyrandi eftirliti. í elveitingarlógini er ásett, at SEV, sum netumsitari, hevur ábyrgdina av veitingartrygdini og elgóðskuni. Fyri at netumsitarin kann røkja hesar skyldur, er eisini neyðugt, at framleiðslan verður skipað, so ábyrgdin av veitingartrygdini og elgóðskuni kann haldast. Treytir eru soleiðis gjørdar fyri, hvussu ymsar framleiðslu- eindir kunnu bindast í netið og stýrast. HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 21 Bakgrund og fyritreytir 22 ORKUPOLITISK ÆTLAN KAPITTUL 3 Nýtslan grundast á varandi orkukeldur í hesum kapittli verður viðgjørt, hvussu til ber at røkka teimum málum, sum samgongan hevur sett í samgonguskjalinum (sum áður nevnt í fororðunum). Partar av málunum eru sera framsøkin, eitt nú verður tað eitt stórt tak at fáa umlagt helvtina av allari upp- hitingini frá oljufýrum til grøna upphiting áðrenn 2025. Fyri at røkka málinum í samgonguskjalinum verður neyðugt, at átøk verða gjørd, sum kunnu seta meira ferð á umleggingina. Upphiting og ferðsla grundast á varandi orku í Føroyum eru umleið 18.000 sethús og bygningar, sum allarflestu hava oljufýr til upphiting og heitt brúksvatn. Umleið 1.100 hús í Havn eru hitað við fjarhita, og í øllum Føroyum hava umleið 1.000 hús hitapumpu til upphiting og heitt brúksvatn (luft-til- vatn, jarðhita ella ventilatión). Haraftrat hava nógv hús og bygningar luft-til-luft hitapumpur sum ískoyti til upphiting fyri at spara olju. Talið av akførum er umleið 28.600, harav umleið 27.000 eru persónbilar og vøruvognar og tílíkt. Stórt sæð allir eru bensin- ella dieselbilar og bert einir 60 elbilar. Yvirskipað metir arbeiðsbólkurin, at náttúrugivnu fyri- treytirnar at skifta frá olju til varandi orku til upphiting og til ferðslu eru góðar í Føroyum. árstíðina, tá vit hava mest tørv á at hita hús og bygningar, hava vit eisini mest av varandi orku. Fyritreytirnar eru eisini góðar at leggja ferðsluna um til elbilar. Frástøðurnar millum bygdir og býir eru lutfalsliga stuttar, og veðurlagið er væl egnað til elbilar, tí battaríini í elbilum virka best í hitalagi, har tað hvørki er ov kalt ella ov heitt. Enn eru avmarkaðir møguleikar at velja grønar loysnir innan lastbilar, bussar og gravimaskinur og tílíkt. Tí verður tað ikki fyrr enn um nøkur ár, at hesi akfør verða at síggja í størri tali í Føroyum. Framskrivingin av orkutørvinum til flutning á landi er grundað á, at tað verða elbilar, ið fara at verða brúktir. Verður talan um vetnisbilar, verður orkunýtslan mun- andi størri, og helst einar 3-4 ferðir størri enn orku- nýtslan til elbilar. Upphiting av bygningum Ein stórur fyrimunur við upphiting av húsum og bygn- ingum í Føroyum við elorku er at tørvurin á upphiting og orkuframleiðslan úr vindi og vatni fylgist at. Best egnaða upphitingarskipanin, sum er grundað á grøna orku, er samanumtikið hitapumpur. Hetta antin sum hitapumpur til hvørt einstakt hús ella sum partur í fjar- ella nærhitaskipan. Stór orkusparing í orkuskiftinum Elorka verður munandi betri gagnnýtt enn t.d. olja, og er tí stór orkusparing í orkuskiftinum. Har olja er orkukeldan, fer stórur partur av orkuni til spillis. í 2015 brúktu vit t.d. 115.000 tons av olju á landi. Hetta svarar til umleið 1.400 GWt av orku. Við orku- skiftinum, har øll framleiðslan verður frá varandi orku- keldum, upphitingin verður løgd um til hitapumpur og ferðslan til elbilar, hevði okkum einans tørvað umleið 500 GWt av elorku í staðin fyri tey 115.000 tonsini av olju. HITAPUMPUR OG HITALIKAM Tað eru í høvuðsheitum tveir møguleikar at hita set- hús og bygningar við elorku. Ein møguleiki er at hita húsini við hitapumpu, har ein partur av orkuni kemur frá el, og millum tveir og fýra partar koma úr náttúr- uni, tað verði seg úr luftini, vatni, jørð ella sjógvi. Hin møguleikin er at hita hús og bygningar beinleiðis við elhita, t.e. elriknum hitaovnum ella ellikamum (dyppikókarum, sum vit eisini kenna frá køksketlum) í heittvatnstangum. Hitalikam Ein loysn við hitalikamum krevur aðrar íløgur enn ein loysn við hitapumpum. Skuldi ein loysn við hita- likamum verið vald, hevði samlaði tørvurin á el ikki verið 600 GWt, men umleið 950 GWt, t.e. meira enn fimm ferðir verandi, grønu framleiðslu. Slík loysn hevði tí kravt munandi fleiri íløgur bæði í framleiðsluútbúnað (t.d. vindmyllur), men eisini back-up útbúnað (sum t.d. motorar á Sundi) at seta til, tá ongin vindur er í longri tíð. Harumframt verða munandi størri íløgur neyðugar í goymslur og net. Hitalikamsloysnir kunnu hugsast antin at hava heitt- vatnstanga og oljufýr til back-up ella bara at hava heittvatnstanga. Oljufýrini skulu koyra, tá ongin grøn elorka er, og á tann hátt spara íløgur í back-up út- búnað og orkugoymslur. Hetta er sostatt ein loysn, har øll húsini framvegis hava oljufýr, sum javnan verða brúkt, og tí er ikki talan um eitt veruligt skifti til grøna upphitingarskipan. Loysnin bara við heittvatnstanga krevur, sum nevnt omanfyri, nógv størri framleiðslu av elorku, nógv størri back-up skipanir og munandi størri íløgur í goymsl- ur og net, og er sera kostnaðarmikil, so tað verður ikki hildið at vera eitt veruligt alternativ. Ein loysn við minni heittvatnstanga, men við oljufýri sum back-up, er møguliga bíligasta loysnin stuttskygt, men trupul- leikin er, umframt stóra orkutørvin, at olja eisini er ein partur av loysnini, og loysnin soleiðis ikki í samsvari við ætlan landsstýrisins um, at vit skulu verða sjálv- veitandi við orku. Hitapumpur Hitapumpur, sum skulu nøkta allan hitatørvin, t.e. bæði innihita og brúksvatn, kosta í løtuni millum 60.000 kr. (luft-til-vatn hitaskipanir) og 130.000 kr. (jarðhitaskipanir), tá meirvirðisgjaldið er endurrindað eftir galdandi skipan. Tær bíligaru av hesum, luft-til- vatn skipanirnar, halda styttri enn t.d. jarðhitaskipanir, tí ein partur av skipanini stendur úti, so tær verða tærdar av veðrinum. Jarðhitaskipanir hava tann fyri- mun, at tær eru meira effektivar, t.e. brúka minni el. Luft-til-luft hitapumpur eru væl bíligari enn hinar báð- ar nevndu; men tær hita ikki brúksvatnið einans inniluftina. Hesar verða ofta brúktar sum ískoyti til aðra hitaskipan. Ein avbjóðing við størru hitapumpunum kann verða íløguupphæddin. Tað kann kennast sum ein forðing at skula gera munandi íløgu í nýggja hitaloysn. Samlaða gjaldið fyri leigu ella lán og elnýtslu nýtist tó ikki at vera hægri enn gjaldið, sum í dag verður goldið fyri olju. í so máta kunnu loysnir, har fyritøkur bjóða seg at gera og reka hitaskipanina til kappingarføran prís, fáa meiri ferð á umleggingina. Eisini bjóða føroysku peningastovn- arnir orkulán uppá lagaligar treytir, men slík lán skulu gjøgnum somu kredittmetingar, sum lán annars skulu. Hitalikam ella hitapumpur? Fyri brúkaran er hitalikam ein minni íløga enn íløga í hitapumpu, men raksturin er munandi dýrari. Tá hugs- að verður um orkueffektivitet, so er hitapumpan tó tann betra loysnin. Hetta kann best lýsast við at taka eitt dømi: Um 10.000 hús brúka umleið 20.000 kWt til upp­ hiting um árið, og løgdu seg eftir at brúka vanligan elhita, so skuldi SEV framleitt 200 GWt til upphiting. Um hesi somu hús høvdu brúkt hitapumpur (COP = 4), so skuldi SEV bert framleitt 50 GWt, ella ein fjórð­ ing í mun til, um húsið varð hitað við elhita. Hitapumpur eru sostatt góðar loysnir sæð út frá orku- framleiðslu og flutningi á elnetinum, tí teimum tørvar ikki so nógva elorku, og tískil verður eisini minni tørvur á útbygging av elkervinum. Havast skal í huga, at tað fer at verða uppaftur størri avbjóðing at nøkta allan okkara orkutørv við egnari orku, um vit við tíðini eisini skulu nøkta orkutørvin hjá skipaflotanum við varandi orkukeldum. Tann tørvurin er á leið eins stórur og tørvurin á landi. í løtuni er mest nærliggjandi at nøkta hendan tørv við at seta enn fleiri vindmyllur, sólskip- anir og vatnorkuverk upp. Tað krevur lendi, og tað kann verða ein avbjóðing, tá óavmarkað, egnað lendi ikki er tøkt. FJARHITI Fjarhiti er ein skipan, har hitin verður leiddur frá einari hitakeldu til hús og bygningar. Hitakeldurnar, ið verða brúktar í t.d. fjarhitaskipanini í Havn, eru brennistøðin á Hjalla og avlopshiti frá elframleiðsluni á Sundi. Til tíðir má nakað av spillolju eisini hjálpa til. Møguligt er eisini at brúka hitapumpur ella hitaspiralar (elektroketlar). Fjarhitaskipanir kunnu verða samanhangandi fyri heilar býir ella bygdir, men kunnu eisini verða meira lokalar. í 1988 stovnaðu SEV og Tórshavnar kommuna L/F Hitafelagið, seinni stovnaði kommunan P/F Fjarhita- felagið. Nú eiga kommunan og SEV hvør sína helvt av felagnum. í dag fáa umleið 1.100 hús og bygningar hita gjøgnum fjarhitanetið, og netið verður støðugt víðkað. HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 23 Nýtslan grundast á varandi orkukeldur Nýtslan grundast á varandi orkukeldur í Leirvík verður arbeitt við at kanna møguleikan fyri at fáa lagt fjarhitaskipan, har orkan kemur úr sjónum umvegis hitapumpu. Tað er hugsandi, at fleiri skipanir fara at verða lagdar, sum frá líður, um tað er búskaparligt grundarlag fyri tí. Tað kann t.d. verða, tí at tær eru betri egnaðar í ávísum økjum enn hitapumpur til hvørt einstakt hús, ella at tær hóska væl saman við elframleiðsluni sum avtakarar av yvirskotsframleiðslu frá vindorku, sum helst í ávísan mun fer at verða av og á. Grannaløg, vinnufyritøkur, kommunur ella onnur kunnu taka stig til slíkar skipanir. Møguleikin fyri útbygging av fjarhita í Tórshavn, sum er grundað á spillorku, er avmarkaður, tí at Sunds- verkið við tíðini fer at framleiða minni og minni. Men sama avmarking er ikki í útbygging við hitapumpum. Her má tó samstundis metast um orkueffektivitetin í fjarhitaloysnum í mun til at nýta lokalar hitapumpu- skipanir til býlingar ella einstøk hús. íløgur í fjarhitaskipanir eru langtíðaríløgur bæði fyri tey, sum gera fjarhitaskipanina, men eisini fyri brúkarar. Hetta virksemið eigur tí at verða skipað við lóg, har skyldur, rættindi og almenn regulering verða ásett. Orkuskiftið Sum sagt í innganginum av hesum kapittli er langt á mál til tess at røkka ítøkiliga málinum hjá samgonguni um, at helmingurin av øllum sethúsum og bygningum verða hitað við grønari orku í 2025. Ferð er ikki rætti- liga komin á orkuskiftið, hóast nøkur átøk longu eru gjørd, og tað gongur rætta vegin. Tað er ein sannroynd, at fíggjarligi parturin er týðandi, tá orkuskipan skal veljast. í 2017 varð gjørt lættari at útvega sær hitapumpu, við tað at møguligt er at fáa endurrindað meirvirðisgjald av íløgu og arbeiðsløn til uppseting fram til 20202. Eisini verður uppskot lagt fyri Løgtingið, sum skal heimila bíligari streym til hitapumpur og til elbilar3. Mynd nr. 7 vísir, hvussu talið av uppsettum jarðhita skipanum hevur verið seinastu árini. Minkingin í 2015-16 kemur uttan iva av nógv lækkað- um oljuprísi hesi árini, meðan vøksturin í 2017 allar- helst er orsakaður av mvg-frítøkuni. Hesin vøksturin væntast at halda fram í 2018. Mynd 7: Tal av nýggjum jarðhitaskipanum í Føroyum í tíðarskeiðinum 2012 til 2018. Kelda: Umhvørvisstovan. 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Sambært hitapumpuveitarum er sølan vaksin nakað, síðani mvg frítøkan kom. Teir fáa tó nógv fleiri fyri- spurningar nú og hava eina greiða mynd av, at nýggj hús oftast velja hitaloysnir við hitapumpum. Verður uppskot um bíligari streym til hitapumpur sam- tykt, kann útreiðslan til el lækka við umleið 4.000 kr. um árið, so tað fer ivaleyst eisini at gera mun. Tá ið tað kemur til ferðslu, gongur menningin av battaríum og elbilum við rúkandi ferð, og nógv bendir á, at nógv fleiri elbilar verða at síggja í ferðsluni innan fá ár, og teir fara at verða natúrliga valdir fram um bensin- ella dieselbilar. 24 2. Her skal viðmerkjast, at endurrindanin av meirvirðisgjaldinum ikki er galdandi fyri hitapumpur í fjarhitaskipanum, men lægru elprísirnir koma helst eisini at galda fyri hitapumpur í fjarhitaskipanum. 3. Fyrivarni skal tó takast fyri, at ongin avgerð er tikin um, hvussu neyvu ásetingarnar verða fyri elprísirnar, og fyrst má uppskotið samtykkjast í Løgtinginum. 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 25 26 ORKUPOLITISK ÆTLAN Nýtslan grundast á varandi orkukeldur í 2017 vórðu fíggjarligar lættar latnir, ið skulu eggja til at velja el- ella vetnisbil. Nú gjalda el- og vetnisbilar hvørki skrásetingar-, meirvirðis- ella veggjald. Hetta er galdandi fram til 2019/2020, tá frítøkan av gjøldu- num fellur burtur, og vanlig gjøld taka við aftur. Serligu tiltøkini at skunda undir útbreiðslu av elbilum hava nú virkað í umleið eitt ár. Enn sæst ikki stór øking í tali av elbilum, sum við árslok 2017 var umleið 60. Men bilasølurnar vænta munandi økta sølu í 2018. Ein leyslig meting er, at í minsta lagi 50 nýggir elbilar koma í 2018. Av tí, at frítøkan fellur burtur 1. januar 2019 og bíðitíðin at fáa elbil er meira enn eitt hálvt ár, merkist longu nú ein minkandi áhugi. Verður uppskot um bíligari streym til elbilar samtykt, kann útreiðslan til el lækka við umleið 2.000 kr. um árið, so eisini tað skuldi eggjað rætta vegin. Skulu skipanirnar við frítøku av skrásetingar-, meir- virðis- ella veggjaldi halda fram, má Løgtingið sam- tykkja tað. Tað má staðfestast, at enn er langt á mál, og verður mælt til, at hesar skipanir verða longdar í tvey-trý ár. Verður hetta gjørt, eigur at verða tryggjað, at allar grønar hitaskipanir verða javnsettar, eitt nú grønar fjarhitaskipanir. HVAT EIGUR AT GERAST AFTURAT Nevndu átøk eru góð stig á leiðini, men fleiri átøk verða neyðug, um málini hjá samgonguni skulu røkkast til ásettu tíðina. átøkini, ið higartil eru framd, hava havt til endamáls at eggja fólki at velja grønu loysnirnar, heldur enn at trýsta tey grønu alternativini ígjøgnum. átøkini aftrat at skunda undir gongdina eru fleiri. At fáa so stórt tal av hitaskipanum skiftar út upp á stutta tíð, sum ætlanin er, er ein sera stór avbjóðing. Við at seta áeggjanarskipanir í verk og ávís forboð, kemst væntandi væl á leið, men ivasamt er, um komið verður heilt á mál. Skal málið við vissu náast, verður neyðugt heilt at seta forboð móti at nýta aðrar enn grønar hitaskipanir í 2025. í Noregi er t.d. avgjørt, at frá 2020 verður við ávísum undantøkum ikki loyvt at brúka oljufýr. Havast skal m.a. í huga, at hetta eisini kann raka heilt nýggj oljufýr, so fólk kunnu verða noydd at gera tvær íløgur í hitaskipan innanfyri stutta tíð. Tað metir arbeiðsbólkurin vera ov víðgongt stig at taka, og mælir frá tí. Niðanfyri verða onnur tiltøk umrødd. Avgjøld At leggja avgjøld á fossilu orkuna er ein møguleiki. Avgjøld eru einføld amboð at fáa brúkaran at broyta atburð. Tey kunnu leggjast á, júst har ætlanin er, at tey skulu ávirka brúkaraatburðin. Skattanevndin læt 1. desember 2017 landsstýrinum eina frágreiðing Lættari, rættari og grønari uppskot til broytingar í skattaskipanini. Partur av arbeiðssetn- inginum hjá nevndini var at koma við tilmælum til, hvussu avgjaldsskipanin kundi skunda undir verandi gongd ímóti einum grønari Føroyum. Skattanevndin kemur í frágreiðingini við ítøkiligum tilmælum um at hækka avgjøldini á bensin, diesel, brenniolju og tung- olju munandi. Arbeiðsbólkurin, sum hevur gjørt hesa frágreiðingina um at røkka settu orkumálunum, er ikki á einum máli um, hvørt hann skal mæla til ella frá hægri avgjøldum. Semja er um, at avgjøld kunnu ávirka brúkaran tann vegin, sum politiska skipanin ynskir. Tað vil í hesum føri siga at flyta upphiting og bilferðslu frá olju til grøn- ar skipanir. Tað, sum talar ímóti, er m.a., at avgjøld, sum fyrst eru komin, mangan tykjast torfør at taka av aftur, og tí við tíðini meira eru at rokna sum ein eyka skattur. Harumframt eru húsarhald, har tað av fíggjar- ligum ávum kann vera torført at gera neyðugu íløguna í eina hitapumpuskipan, hóast íløgan verður spard inn aftur við tíðini. Hægri avgjøld á bensin og diesel kunnu eggja fólki at velja grøn flutningsfør. Serliga teimum, ið brúka bilin nógv, og har frástøðan til arbeiðis er longri. í tungu ferðsluni er møguleikin at flyta til grøn akfør enn ikki veruliga til staðar, og tá er eitt hægri avgjald bara ein hægri kostnaður,og ikki ein roynd at skunda undir eitt skifti. Verður avgjald lagt á tungolju, sum SEV enn brúkar, fer tað at ávirka elprísin. Harvið avmarkast áhugin hjá fólki at skifta frá olju til el. í partinum um at umleggja framleiðsluna verður víst á, at møguligt er at minka oljunýtsluna til elframleiðslu rættiliga munandi innan- fyri fá ár við at leggja framleiðsluna um til varandi orkukeldur. Mett verður tí ikki neyðugt at leggja av- gjøld á tungolju fyri at skunda undir ta gongdina. Krav um grønar hitaskipanir í nýggjum húsum Fyrsta krav, ið mælt verður til at seta, er, at oljufýr ikki kunnu setast í hús og bygningar sum fara at verða bygd. Altso at seta forboð móti oljufýringum í nýggj- um húsum, har aðrar grønar orkuloysnir eru møguligar. Tað er rímiligt, at fólk fáa eitt ávíst skotbrá at laga seg til hetta, men um málið skal røkkast, at helvtin av upphitingini skal verða við grønum hitaskipanum í 2025, skal ikki bíðast ov leingi við at seta kravið í verk. Arbeiðsbólkurin mælir tí til, at hetta verður sett í gildi í 2020. Grønar hitaskipanir í staðin fyri oljufýr, sum verða tikin niðurNæsta kravið er, at nýggj oljufýr ikki kunnu setast upp fyri gomul, men sum høvuðsregla skal skiftast til grøna hitaskipan. Leysliga mett verða umleið 600- 700 oljufýr skift út árliga, so hetta fer at muna væl. Við somu grundgeving sum omanfyri verður mælt til at ikki bíða ov leingi við at seta hetta krav. Arbeiðs- bólkurin metir, at hetta eigur at verða gjørt frá 2021. Stuðul til niðurtøku av oljufýrum verður ikki tilmælt í okkara grannalondum hevur verið møguligt at fingið stuðul til niðurtøku av oljufýrum, um tey verða skift út við grøna hitaskipan. Ein slíkur stuðul má verða so mikið høgur fyri at muna, tí íløgan í grønar orkuskipanir er framvegis lutfalsliga høg í mun til ein oljufýr, at tað gevur eina sera høga útreiðslu fyri landskassan. Tí metir arbeiðsbólkurin, at vit skulu vera varin at seta slíka skipan í verk. Samanumtikið metir arbeiðsbólkurin, at verandi átøk við afturbering og ætlaða prísdifferentieringin á el vera mett sum skilagóð og nøktandi sum áeggjanarskip- anir. Tá frítøkan av skrásetingar-, meirvirðis- og veg- gjaldinum fellur burtur, verður mælt til, at tær verða longdar í nøkur ár aftrat. Um so verður, at galdandi frítøka fyri meirvirðisgjald verður longd, eftir at áset- ingin fer úr gildi við ársenda 2019, eiga allar grønar orkuskipanir at verða javnsettar. Elbilar og grøn, kollektiv ferðsla Almenna uppgávan er at hava áeggjanarskipanir, ið kunnu føra til, at talið av hesum nýggju bilum kemur upp á eitt rímiligt stig, ella tá prísirnir eru kappingarførir og so avtaka tær. Umframt at tað almenna hevur sett í verk fíggjarligar áeggjanarskipanir, kunnu land og kommunur hava ta mannagongd altíð at taka elbilar við í metingina, tá nýggir bilar skulu keypast til vanligt brúk og í sambandi við samferðsluna. Land og kommunur kunnu harvið ganga á odda í skiftinum. At frítøkan av almennu gjøldunum er tíðaravmarkað verður tikið undir við, við teirri fyritreyt, at talið av elbil- um tá er komið uppá eitt rímiligt stig. Er talið framvegis lítið, og prísurin á bilunum ikki fult kappingarførur við bensin- ella dieselbilar, eigur at verða umhugsað at leingja frítøkurnar fyri at fremja skiftið skjótari. Fyri at minka um samlaðu ferðsluna, eigur kollektiva ferðslan at verða bygd út so nógv sum til ber. Land og kommunur eiga at leggja seg eftir, at bussar í mest møguligan mun frameftir verða riknir við grønum orkukeldum. Kunning og ráðgeving Orkuskiftið hevur nógv nýggj og ókend viðurskifti við sær. Framleiðslan av el verður øðrvísi enn í dag, hita- skipanir verða øðrvísi, orkusparingsátøk fara at verða sett meira á dagsskránna o.s.fr. Fyri fólk flest kann hetta hava nakrar avbjóðingar við sær, tí tað er nýtt og kanska ikki í fullan mun kent fyri øll. Umráðandi er, at skipað verður so fyri, at fólk kunnu kenna seg trygg við tað, sum fer fram, eisini fyri at skiftið verður so skynsamt sum tilber. Eisini tá hugsað verður um, at tað kostar at fáa orku til vega, og at seinasti parturin ofta er dýrari enn fyrri parturin, eiga vit við ráðgeving og kunning at virka fyri skynsamari orkunýtslu. Tá støða skal takast til nýggja hitaskipan, er umráð- andi, at møguleiki er at fáa dygga ráðgeving, áðrenn íløgan verður gjørd. Tað kann verða um slag og di- mensionering av hitaskipan, bjálving, skynsamari HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 27 Nýtslan grundast á varandi orkukeldur Nýtslan grundast á varandi orkukeldur orkunýtslu o.a., sum víst er á t.d. í Orkuvarðanum, sum m.a. snýr seg um at minka um orkutørvin, endurvinna hita og at velja hitaskipan. Mynd 8: Orkuvarðin. Kelda: Byggitrygd P/F 5. Vel orkuskipan 4. Sjónliggerð og stýr orkunýtsluni 3. Endurvinn ókeypis hita mest møguligt 2. Avmarka tørvin á streymi til ljós, hvítvørur, pumpur o.a. 1. Avmarka tørvin til upphiting við. m.a. bjálving Eftir hugsunarháttinum í Orkuvarðanum eigur at byrjast við at avmarka tørvin til upphiting. Kunning og ráðgeving eiga soleiðis at verða ein týð- andi partur av orkupolitikkinum. Hetta verður gjørt í ávísan mun í dag, men eigur avgjørt beinanvegin at verða styrkt munandi. Við tíðini kann verða umhugsað at innføra orkumerking av húsum og bygningum. Sum eitt fyrsta stig eigur meira at verða kunnað alment um, hvønn týdning orkunýtslan í einum húsum hevur. Ofta er hetta eisini knýtt at komfortinum. í fleiri pørtum av vinnuni er orka ein týðandi partur og ein stór útreiðsla. í Føroyum hava vit enn ikki í sama mun sum aðrastaðni sæð, at ljós verður varpað á orkueffektivisering. Tó at tað so við og við verður gjørt meira við tað. Ein orsøk til, at hetta enn hevur verið so avmarkað, er kanska, at møguleikar fyri at fáa orkuráðgeving enn eru lutfalsliga nýggir, og hug- burðsbroyting tekur tíð. Hetta kann hugsast at hava við sær, at ov nógv orka verður brúkt. Okkurt átti at verið gjørt við hetta, bæði til frama fyri vinnuna, sum brúkar orkuna, og fyri orkuframleiðsluna. Fyri at geva privatum og vinnuni betri møguleikar at fáa kunning og ráðgeving um orkuviðurskifti, verður mælt til, at ítøkilig stig verða tikin til hetta. Hetta kann verða skipað millum tað almenna eitt nú Umhvørvisstovuna ella Landsverk og privatar ráð- gevar. Fyri at gera tað lættari fyri brúkaran eigur ein felags hurð at vera, hagar hann kann venda sær. Hetta kann verða Umhvørvisstovan ella Landsverk, har brúkarin antin kann fáa neyðugu ráðgevingina ókeypis, ella verða vístur til privatar ráðgevarar, um tørvur er á tí. í eitt avmarkað áramál á 2-3 ár kundi sum ein roynd verið latin ein hóskandi upphædd sum stuðul til partvís at rinda fyri tænastur frá privatum ráðgevarum. Ein upphædd á t.d. 3.000 kr. kann verið latin fyri at gera eina orkulýsing av einum sethúsum, meðan ein nakað størri upphædd kann verið latin fyri vinnubygningar og orkulýsing yvirhøvur í vinnufyritøkum. Um slík ráðgeving verður sett í verk, fer hon eisini at geva eina betri mynd av, hvørji átøk eru tey skilabestu í sambandi við orkunýtslu. Tað kann tá t.d. vísa seg, at serlig tiltøk skulu gerast fyri at gagnnýta orkuna betri og at spara hana. Hetta er ikki bara ein spurningur um, hvør hitaskipan skal veljast. Tann vitanin, sum ráðgevingin við tíðini fer at geva, eigur at verða brúkt til at meta um, hvørji onnur átøk enn tey, sum nevnd eru í hesi frágreiðing, skulu tilmælast. Almennir bygningar Politiska málið er, at allir almennir nýbygningar skulu hava grøna orkuskipan. Tað er av týdningi, at hetta verður fylgt í verki sum ein sjálvsagdur partur av øll- um byggiætlanunum. Tað má vera partur av verkætl- anunum, og ikki ein spurningur hvørt tað skal gerast ella ikki. Aðalráðini eiga at tryggja, at henda manna- gongd verður fylgd. 28 ORKUPOLITISK ÆTLAN HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 29 Nýtslan grundast á varandi orkukeldur Almennir nýbygningar eigur eisini at fevna um bygg- ing hjá almennum feløgum. Landsverk hevur sett á skrá eina verkætlan, Orkutak. Endamálið er at orkueffektivisera verandi almennar bygningar og langtíðar leigumál, og at leggja um til varandi orkuskipanir. Farið er fyri kortum undir verk- ætlanina, har fyrsta stigið er at fáa yvirlit yvir, hvussu stór uppgávan er í vavi. Mynd 9: Býti av orkunýtsluni í almennum bygningum í mun til fermetrar. Kelda: Landsverk upphiting liggur um 3,5 milliónir litrar árliga. Við ver- andi oljuprísi á 5,61 kr/l uttan meirvirðisgjald svar- ar tað til eina árliga útreiðslu uppá umleið 20 mió. kr. útreiðslan er helst nakað lægri, tí roknast má við, at landið við samskipaðum innkeypi fær oljuna nak- að bíligari. Upphæddin kann tó broytast skjótt, t.d. er oljuprísurin hækkaður við umleið 2 kr./l seinastu tvey árini. Tað gevur eina meirútreiðslu uppá 7 mió. kr. árliga. í sambandi við at nýggj leigumál verða gjørd, er Landsverk farið at meta um orkutørvin í sambandi við góðkenningina av leigumálum. Roynt verður at ávirka komandi leigumál tann grøna vegin. Tað kann t.d. vera við at leggja upp til, at orkusparandi átøk verða gjørd og/ella at lagt verður um til grøna orkukeldu. Myndin omanfyri vísir árliga orkutørvin frá olju til upp- hiting av landsins bygningum. Nýggja bygningskunn- gerðin setir kravið til umleið 100 kWt/m2/ár. Sum myndin vísir, eru nógvir bygningar, har orku- nýtslan er alt ov høg. Einans 10% av bygningunum í tali og umleið 1% í fermetrum lúka krøvini í nýggju bygningskunngerðini. Tað eru tí helst eisini nógvir bygningar, har tað loysir seg rættiliga væl at gera orkuábøtur. í verki høvdu slíkar ábøtur verið gjørdar saman við viðlíkahaldi, sum eisini eigur at verða gjørt. Tann parturin hevði so verið fíggjaður av viðlíkahalds- játtanini. Við at gera hesi arbeiði saman, hevði tað verið lutfalsliga bíligari enn, um tey skuldu verið gjørd hvørt í sínum lagi. Játtan er ikki beinleiðis sett av til orkuendamál, men Landsverk hevur eina játtan á 21 mió. kr. um árið, ið er ætlað til viðlíkahald yvirhøvur. Orkueffektivisering kann koma undir hetta, men upphæddin røkkur í veru- leikanum ikki til verandi viðlíkahaldsuppgávur. Lands- verk er tí byrjað í smáum at gera orkueffektiviseringar, fíggjaðar av víðlíkahaldsjáttanini. Tær sparingar, við- komandi stovnar hava av orkueffektiviseringini, verða goldnar Landsverki, sum so kann brúka tær til aðrar effektiviseringar. Verður ikki meira peningur settur av til hetta, verður drúgt, áðrenn komið verður á mál, tí uppgávan er so stór. Tað kann ikki væntast, at málið um, at helvtin av allari upphiting skal koma 40% 50% 10% 100-200 kWh/m2 > 200 kWh/m2< 100 kWh/m2 Umleið helvtin av árliga orkutørvinum er frá bygn­ ingum við einum tørvi omanfyri 200 kWh/m2, um 40% við orkutørvi millum 100200 kWh/m2, og um 10% við orkutørvi undir 100 kWh/ m2. Landsverk umsitur umleið 90 bygningar, sum eru landsins ogn. Teir eru tilsamans um 240.000 m2 til víddar. Harumframt eru gott 50 leigubygningar, á til- samans umleið 41.000 m2. Samlaða oljunýtslan til 30 ORKUPOLITISK ÆTLAN Grøn orka Olja Nýtslan grundast á varandi orkukeldur frá grønum hitaskipanum í 2025, verður galdandi fyri landsins bygningar við verandi leisti. Hetta er eitt óheppið signal at senda, og eiga tí meira pengar at verða settir av til hetta. Einsæris hava almennir stovnar lítlar møguleikar at gera íløgur í orkuumleggingar. Tað eru pengar ikki til í rakstrarjáttanunum, og almennir stovnar kunnu ikki taka lán. Tá útreiðslur til orku at kalla kunnu saman- berast við lógarbundnar útreiðslur, eigur at verða latið nøkrum stovnum í senn íløgujáttan til orkuumlegging. Rakstrarjáttanirnar hjá somu stovnum kunnu so lækkast við spardum orkuútreiðslum. Mynd 10: Býtið millum olju og grøna orku í almennum bygningum í 2023. Kelda: Landsverk og hartilhoyrandi játtan. Ein árlig játtan á t.d. 5 mió. kr. hevði saman við verandi játtan til viðlíkahald munað væl, serliga í fyrstani, tá teir bygningarnir, ið brúka mest, kundu verið gjørdir. Fram til 2023 koma umleið 60.000 m2 av nýbygging aftrat. Nýggju bygningarnir fara at hava grønar hita- skipanir, og svara teir til umleið 18% av almennu bygningunum. Verða 5 mió. kr. árliga settar av til orkutøk, verða væntandi umleið 33% av almennu bygningunum grønir í 2023 í mun til 1% í 2018, mált eftirfermetrum. Samstarv millum land og kommunur Tá kommunurnar hava fingið alt størri ábyrgdarøki at umsita, hevur tað eisini stóran týdning, hvønn orku- politikk tær føra. Tær leggja sjálvar sín orkupolitikk, sum partur av kommunala sjálvræðinum, og eru sum so ikki fevndar av almenna orkupolitikkinum. Tað tyk- ist tó, sum orku- og umhvørvismál hava ein vaksandi ans í kommunuhøpi. Land og kommunur eiga í mest møguligan mun at draga somu línu á orkuøkinum, so átøk, sum hesi hvør í sínum lagi gera, fáa best møguligan virknað. Mælt verður tí til, at skipað samráð verður gjørt millum partar- nar. Tað kann t.d. verða við, at landsstýrismaðurin í orkumálum og Føroya Kommunufelag hittast eina til tvær ferðir árliga at umrøða orkumál av felags áhuga. 67% Við eini árligari játtan á 5 mió. kr. til orkuskipanir um árið kunnu 33% av almennu bygningunum verða hitaðir við grønari orku, í mun til 1% ídag, mált eftir fermetrum. Mælt verður til, at Fíggjarmálaráðið og Heilsu- og inn- lendismálaráðið saman við Landsverki áseta eina neyvari arbeiðsætlan fyri eini hóskandi arbeiðsgongd 33% HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 31 32 ORKUPOLITISK ÆTLAN KAPITTUL 4 Elframleiðslan Stóra orkuskiftið, sum lagt verður upp til krevur nógvar nýggjar íløgur. Halda vit okkum til málini um, at øll elorkan skal vera grøn í 2030, samstundis sum fólk og vinna verða eggjað til at leggja um frá fossilari orkunýtslu til grøna nýtslu, gerst tørvurin á útbygg- ingum alt størri. Kapittul 4 snýr seg um, hvussu el- framleiðslan kann byggjast út komandi árini. í hesi frágreiðing hyggja vit fram ímóti 2030 væl vitandi, at nýtslan og framleiðslan framvegis skal mennast og útbyggjast eftir 2030. Eitt mál, sum hevur verið uppi og vent, er spurningurin um elkaðal millum Føroyar og ísland. í løtuni eru ikki útlit til, at hesin kaðal verður veruleiki tey fyrstu árini. Tí ber ikki til dúva uppá hendan møguleikan, skal øll elorka koma frá varandi orkukeldum í 2030. Vit gjøgnumganga trý høvuðsatlit: atlitið til veitingar- trygdina, búskaparligu atlitini og umhvørvisatlitini. Atlit til veitingartrygdina Veitingartrygd er, at vit altíð hava nóg mikið av streymi við nøktandi góðsku. Fyri at lúka veitingartrygdina skal framleiðslan kunna nøkta eftirspurningin hvørt sekund, árið runt. Framleiðslumátturin má eisini verða nóg stórur til at taka stór sveiggj í nýtsluni frá einari løtu til aðra. Sambært elveitingarlógini hevur SEV ábyrgdina av, at veitingartrygdin í Føroyum er nøktandi, og tað merkir, at tað er SEV, sum skal tryggja, at orka altíð er tøk, at góðskan er av slíkum slag, at hon er samsvarandi galdandi krøvum og síðst, at javnvágin millum fram- leiðslu og nýtslu verður hildin. Tískil hevur SEV evstu ábyrgdina av at tryggja, at fram- leiðslutólini og elkervið annars eru nøktandi. Hartil skal SEV saman við landsstýrismanninum meta um, hvussu útbyggjast skal, bæði á framleiðslu- og netsíðuni fyri at tryggja, at allir kundar fáa eina nøktandi elveiting. Givið er, at útbyggingar við óstøðugari orku, t.e. vindi, vatni og sól, í framtíðini fer at verða avbjóðandi fyri veitingartrygdina, og tí má farast varliga fram, tá ið útbyggingar skulu gerast, so hædd verður tikin fyri hesum týðandi partinum. Higartil hava oljuriknu verkini staðið fyri einum týð- andi parti av veitingartrygdini, men hetta verður minni og minni, so hvørt parturin av varandi orku økist. Sundsverkið kemur tó framhaldandi at verða tøkt at seta meira inn, um tað gerst neyðugt. Ein avgerandi fyritreyt fyri útbyggingina av varandi orkuni er, at veit- ingartrygdin framvegis verður tryggjað. Búskaparlig atlit Tá metingar verða gjørdar um umlegging frá olju til varandi orku, verður kostnaður fyri varandi orkuloysnir ofta samanborin við olju. Slíkar samanberingar skulu takast við fyrivarni. Tað vísir søguliga gongdin á olju- prísinum. óvissan er minni við varandi orku. Her er íløgan stórur partur av kostnaðinum, og hana ber til at kenna frammanundan. óvissan liggur so í, hvussu nógv el verður framleitt alt eftir veðurlagnum. íløgukostnaður og rakstur gera av, hvussu høgur el- prísurin verður. í einum vanligum húsarhaldi er elnýts- lan í høvuðsheitum til ljós og matgerð, hetta er tí ikki so stórur partur av húsarhaldsútreiðslunum. Smærri broytingar í elprísinum hava tí minni ávirkan, enn tá upphitingin og ferðslan eisini verða grundað á el. Stabilitetur og kostnaður á føroysku elveitingini eru týðandi fyri kappingarførið hjá føroyskum fyritøkum. Hvørja ferð elprísurin hækkar 1 oyra, merkir tað, at samlaðu útreiðslurnar hjá fyritøkunum hækka við til- samans 1,5 mió kr. árliga. í komandi árum mugu vit tí rokna við, at elnýtslan hjá vinnulívinum fer at vaksa, bæði orsakað av vanliga vøkstrinum í elnýtsluni og av nýggjum orkukrevjandi vinnuvirkjum. Sostatt kunnu broytingar í elprísinum væntast at fáa uppaftur størri ávirkan á kappingarførið. Fyri at ávirka kappingarførið hjá føroyskum fyritøkum rætta vegin, eigur eitt av høvuðsendamálunum við førda orkupolitikkurin tí at vera at hava ein lágan framleiðslu- og søluprís. Nýggjastu kanningarnar av útbyggingarmøguleikum av elframleiðsluni vísa eisini, at grønar útbyggingar og lágur framleiðsluprísur sann- líkt ganga hond í hond, sum víst í mynd 18.. Um tær røttu grønu útbyggingarnar verða framdar og optimeraðar, fara tær sannlíkt ikki at hava neiliga HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 33 Elframleiðslan ávirkan á kappingarførið hjá føroyskum vinnulívi. Ein fortreyt fyri hesari niðurstøðu er tó, at oljuprísurin ikki lækkar munandi í mun til tær metingar, sum verða gjørdar av oljuprísgongdini komandi árini. Harumframt eru minni sveiggj í framleiðsluprísinum ein fyrimunur í samband við fíggjarstýring, og hevur tað eitt virði í sjálvum sær. Umframt at atlit skulu takast til áhugamálini hjá brúk- arunum við at halda kostnaðin niðri, so eigur eisini at verða ansað eftir, at fíggjarligu viðurskiftini í el- geiranum eru trygg. í tí sambandi er viðkomandi at ansa eftir, at skuldarbindingin ikki gerst ov stór, nú so stórar íløgur standa fyri framman. íløgurnar halda í áratíggjur, og tí verður afturgjaldingin av lánum eisini yvir áratíggjur. Tá tíðarskeiðið er so langt, kann vænt- ast, at tað verða bæði góðar og minni góðar tíðir, har elnýtslan kann sveiggja nakað, eins og onnur viður- skifti kunnu broytast. Hesum eigur at verða lagt upp fyri, so lánibyrðan altíð kann forsvarast. Verður fíggjar- støðan heilt vánalig, kann hugsast, at lánsveitarar fara at seta krøv, sum t.d. at prísirnir skulu hækka. Nevnast kann, at SEV hevur avgjørt, at lániskuldin hjá felagnum skal ikki verða meira enn seks ferðir ár- liga úrslitið áðrenn rentur og avskrivingar (EBITDA). óansæð um lutfallið millum avlop og lán skal verða júst hetta ella ikki, so eiga myndugleikarnir at hava varsemi fyri eyga, tá íløgur skulu gerast. Hetta uttan mun til, um tað verður SEV og/ella onnur, sum gera íløgurnar, tí tað verða í øllum førum inntøkurnar frá somu elnýtslu, ið skulu gjalda lánini aftur. Ein fyri- munur við fleiri aktørum kann verða, at hesir tá hvør í sínum lagi koma við eginpeningi, og at tørvurin á aðrari fígging tí verður nakað minni. Ein annar faktorur, ið er torførur at seta tøl á í sambandi við samanberingar av búskapinum, er kostnaðurin fyri óynskt árin, ið teir ymsu orkuformarnir hava á umhvørvi, náttúru, heilsu v.m., og sum er grundarlag undir at leggja umhvørvisgjøld á dálkandi orkuformar. Hesin parturin verður mangan ikki tikin við, tá fíggjarligar samanberingar verða gjørdar. Metingar av støddini á hesum eru sjálvandi fongdar við stórari óvissu, og skulu tí takast við fyrivarni, men sambært eini kanning4, ið ES hevur latið gjørt, er kostnaðurin fyri óynskt árin frá olju 13 ferðir størri enn fyri vind og vatn. Umhvørvisatlit At skifta til varandi orku hevur jaliga ávirkan á um- hvørvið. Tað er júst ein høvuðsorsøk til, at tað verður gjørt. Verður øll orkunýtslan á landi løgd um til varandi orkukeldur, minkar samlaða føroyska CO2 útlátið við umleið 50% . Men gagnnýtsla av náttúruni hevur eisini neiligar ávirkanir, og tað er umráðandi at avmarka hesar. Vindmyllur og størri sólskipanir síggjast í landslagnum, og atlit skulu takast til djóra-, fugla- og plantulív. Hartil kunnu áir, vøtn og lendi verða ávirkað av vatnorku- útbyggingum, og skulu atlit tí eisini takast til fagur- frøðina. árin av sjóvarfalsorkuverkum eru enn ókend, men hesi verkini síggjast ikki, sum vindmyllur og vatn- orkuverk við byrgingum. Sum er, standa 22 myllur uppi í Vestmanna (3), í Neshaga (6) og í Húsahaga (13). Frameftir koma ætl- andi fleiri vindmyllulundir at verða settar upp. Arbeiði er í gongd, ið skal vísa egnað støð, har vindviðurskift- ini eru góð. Sama arbeiði eigur at verða gørt viðvíkjandi egnaðum støðum til sólskipanir, tí útlit eru fyri, at sól kemur at verða ein partur av framleiðsluskipanini. Orkuviðurskiftini viðvíkjandi sjóvarfalsorkuverkum eru ávegis kortløgd, so vitan er fingin til vega um, hvar slík verk kunnu leggjast, tá tann tíð kemur. Sum nevnt aðrastaðni er óvist, um sjóvarfalsorka verður fíggjar- liga burðardygg fyri okkara skipan í tíðarskeiðnum, sum her verður arbeitt við. Viðvíkjandi vatnorkuni verður møguleikin at byggja út á 34 ORKUPOLITISK ÆTLAN 4. http://www.windpower.org/da/aktuelt/aktuelt_i_vindmoelleindustrien/news_q4_2014/rapport_saetter_pris_paa_usynlige_ omkostninger.html øðrum støðum, enn har vatnorka er nú, ikki viðgjørdur í hesi frágreiðing. á tveimum av verandi lokalitetum verður roknað við, at virksemið verður nakað størri. Hetta fer at hava við sær, at neyðugt verður at brúka nakað meira av vatni og lendi til verandi goymslur, ið fara at verða útbygdar. Tó at hetta eru inntriv í náttúruna, so sýnist tað sum minni inntriv, enn tá heilt nýggj støð verða tikin til útbyggingar. Harumframt kann koma uppá tal, at loyvt verður at læk- ka vatnstøðuna í verandi byrgingum meira enn higar- til fyri at gagnnýta vatnið betri. Tá vatnstøðan lækkar, verður meira lendi sjónligt, sum annars liggur undir vatni. Tað kann sýnast skemmandi í landslagnum. Tó at lagt ikki verður upp til at útbyggja vatnorkuna á nýggjum økjum, er møguleiki nú fyri, at smá vatn- orkuverk kunnu setast upp. Her er talan um verk, sum kunnu nøkta tørvin hjá einstøkum húsum ella nøkrum fáum. Hóast talan er um smá verk, so eiga atlitini til umhvørvið ikki at verða undirmett, herundir at áir ikki eiga at verða tømdar. Av tí, at tað er avmarkað, hvussu nógv lendi er egnað til orkuútbyggingar, er umráðandi, at áhugamál lands- ins koma í fremstu røð. Viðurskiftini viðvíkjandi at fáa lendi til vega, ið skal brúkast til orkuframleiðslu, eiga tí at gerast greiðari. Av tí at endamálið, ið økini skulu brúkast til, er almannagagnligt, eigur at verða umhugsað at útvega greiðar heimildir til ognartøku, um tað er tað, ið krevst. Síðan 2012, tá elveitingarlógin varð broytt, hevur Orka á Umhvørvisstovuni arbeitt við at gera ein skip- aðan leist fyri útboðið av vindorku. Arbeiðið er gjørt í samstarvi millum nú US-Orku (fyrr orkudeildin á Jarðfeingi), umhvørvisdeildina á Umhvørvisstovuni, yvirfriðingarnevndina og SEV. Høvuðssjónarmiðið er, at myllurnar skulu standa í lundum og ikki spjaðast meiri enn neyðugt. Arbeiðið er komið væl áleiðis. Tvær frágreiðingar eru gjørdar, sum vísa á best egnaðu støðini í Føroyum til slíkar vindmyllulundir. Fyribils eru eyðmerkt sjey væl hóskandi støð. Um talan t.d. verður um 100 myllur býttar javnt út á hesi støðini, er talan um áleið 15 myllur á hvørjum staði. Eitt nú í Húsahaganum er talið 13. Tá talan er um støð, ið fyri tað mesta ikki liggja tætt upp at hvørjum øðrum, verður hetta ikki hildið at órógva náttúruna órímiliga nógv. Væntandi verður eisini munandi framleiðsla av el úr sólorku í næstu framtíð. Sólkyknur, sum skulu setast upp til hetta endamálið, fylla eisini nógv. í mun til vindorku er tó her góður møguleiki at seta sólkyknur á húsatekjur. Tað slepst tó ikki undan at gera stórar eindir eisini. Mælt verður til, at sami leistur, sum verður brúktur til vindorku, eisini verður brúktur til stórar sólorkulundir. Tað vil siga, at áðrenn stórar sólorkulundir verða bjóðaðar út í kapping, verður kortlagt, hvar bestu økini eru, og øll neyðug loyvi verða fingin til vega. HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 35 Elframleiðslan Elframleiðslan útbygging av framleiðsluni Tað er ein áhaldandi tilgongd at meta um tørvin á útbygging av framleiðsluorkuni. Sum er, verður sløk helvtin av elorkuni framleidd úr olju, so tí er longu tørvur á at útvega meira av varandi orku. Alt eftir hvussu elnýtslan verður, má samsvar verða millum tørvin á varandi orku og útbyggingar. Økta nýtslan aftrat teim verandi 170 GWt, ið nú vera framleiddir úr olju og tí skulu leggjast um, fer at hava við sær, at grøna framleiðslan fram til 2030 skal økjast við millum 300 og 450 GWt, ella millum tvær og tríggjar ferðir tað, vit hava í dag. Hetta krevur stóra útbygging við varandi orkukeldum og tillaging av verandi orkuskipan. á myndini niðanfyri verður víst, hvussu tær ymsu orku- keldurnar sveiggja í styrki yvir árstíðirnar. Vindur og vatn eru mest um veturin. Sól um summarið, meðan sjóvarfalsorka ikki sveiggjar yvir árstíðirnar. Saman- umtikið eru varandi orkukeldurnar sostatt tøkar alt árið. Mynd 11: Varandi orkukeldurnar sveiggja í styrki yvir áriðKelda: Technical and Economic assessment of a 100% renewable electricity sector in the Faroe Islands, from the power company perspective, May 2016, Terji Nielsen mm/tímar m/s 200 14,0 180 160 140 120 100 80 60 40 20 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 00 jan feb mar apr mai juni juli aug sept okt nov des Avfall Sóltímar Vindferð Rák Tær einstøku orkukeldurnar sveiggja yvir árið: Vindi og vatni er mest til av um veturin, meðan sólorkan sveiggjar øvugt av hesum yvir árstíðina, og kann tí viga væl upp móti minkingini í vindi og vatni. Sjóvarfall sveiggjar ikki á sama hátt yvir árið. 36 ORKUPOLITISK ÆTLAN Mynd 12: Dømi um eina 6 kWp sólorkuskipan í privathúsum við hitapumpu (tvey døgn um summarið). Kelda: SEV kW 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 Elframleiðslan Sólorka kann gerast týðandi í elskipanini frameftir Sólorka er vælkend, men lítið roynd í Føroyum enn. Nú kostnaðurin á hesi tøkni er lækkaður so munandi seinastu árini, tykist hon vera lønandi í føroyska um- hvørvinum eisini. Eitt sólorkuverk hevur verið roynt í nøkur ár í Tórshavn, sum gevur góðar ábendingar um, hvussu sólorkuframleiðslan í Føroyum kann verða. Eitt sólorkuverk er sett upp afturat á heysti 2017, sum eisini fer at geva nýggjar royndir. Sólorka verður ein avmarkaður partur av samlaðu framleiðsluni sæð yvir eitt heilt ár, men hon fer at koma væl við, tí tað er serliga um summarið, tá minni annars er av vindi og vatni, at hon er tøk og fer at minka tørvin á vatngoymslum. Sólorkuskipanir kunnu bjóðast út, hóast hetta ikki er krav sambært elveitingarlógini. Tær skulu tó verða góðkendar sambært teknisku treytunum hjá SEV. Sólorkuskipanin verður tá sæð sum eitthvørt annað størri framleiðsluverk og avroknað samsvarandi. 1 3 5 7 9 1113151719212325272931333537394143454749515355 Orka, veitt frá sól Sólorka seld til SEV Orkunýtsla í húsinum Sólorkuframleiðsla Við sólorkuskipan kann privata húsarhaldið nøkta egnan tørv á el ein part av døgninum og lata ein part av framleiðsluni út á netið hjá SEV og fáa gjald fyri tað. HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 37 Elframleiðslan Er talan um minni sólorkuskipanir (<11kW), sum verða settar á tekjur, bæði á privat hús og á vinnu- bygningar, verða slíkar ikki kravdar at verða bodnar út í kapping, men eigararnir kunnu sjálvir seta tær upp. Hesar skulu tó lúka tey krøv, ið sett verða í tekn- isku treytunum hjá SEV (Grid Code) og loyvi fáast frá myndugleikanum. Avrokningin fyri hesar sól- orkuskipanirnar er ætlað soleiðis, at skipanin kann bindast í elkervið innanfyri elmátaran í húsinum ella bygninginum. Tískil kann sólorkuframleiðslan fyrst og fremst brúkast innanhýsis, og tann parturin av framleiðsluni, ið ikki kann nýtast innanhýsis, verður seldur til SEV. Dømið um hetta er víst í mynd 12 omanfyri, har gráa linjan vísir sólorkuframleiðsluna frá eini 6 kWp sólorkuskipan, bláa kurvan vísir nýtsluna í húsunum, sum í hesum føri hava hitapumpu. Reyði parturin undir bláu kurvini er sólorka, ið verður brúkt í húsinum, meðan blái parturin er yvirskotssólorka, ið verður seld til SEV. Tess størri egna elnýtslan er, tess meira verður at spara við at framleiða sítt egna el. Hetta kann t.d. verða, um brúkarin umframt vanligu elnýtsluna eisini skal brúka el til upphiting og elbil. Sjóvarfalsorka hevur verið mett sum ein møgulig orkukelda at gagnnýta. Royndir vísa, at tað eru umleið 2 GW5 tøkt av sjóvarfalsorku, og at av hes- um kunnu sannlíkt 150-200 MW fáast til høldar. Til samanberingar kann nevnast, at tá mesti eftir- spurningur er eftir elorku í Føroyum í dag, er fram- leiðslumátturin tilsamans uppi á umleið 55 MW. Stóri fyrimunurin við sjóvarfalsorkuni er, at hon er forsøgin hóast hon er skiftandi, vita vit júst hvussu hon skiftir og hvørja styrki, hon hevur til hvørja tíð. Eisini er forskjótingin millum firðir og sund soleiðis, at samlaða framleiðslan kann haldast á jøvnum støði alt døgnið. Avbjóðingin í nøkur ár fram tykist tó vera, at hóast tøknin er í menning, so verður hon ikki mett kappingarfør í prísi við aðra tøkni enn. í kanningini hjá EA Energy Analyses6, sum verður lýst nærri niðanfyri, er sjóvarfalsorka tikin við í simuler- ingunum sum ein møgulig tøkni, men tað vísir seg, at tøknin er ov dýr nógv ár fram í tíðina. Tó kann nevnast, at kanningin vísir, at kostnaðurin av sjóvarfalsorkuni skal lækka 60%, áðrenn hon verður lønandi. Við 60% lægri kostnaði á sjóvarfalsorkuni tekur modellið umleið 70 MW av sjóvarfallsmátti við, sum kemur í staðin fyri umleið 64 MW av vindi, 49 MW av sól og 14 MW frá pumpuskipanini. Aktuellar útbyggingar Nýggjur framleiðslumáttur til varandi orkukeldur fer at koma í næstum. Ætlandi verða 12 MW av vindorku sett upp í Suðuroy í 2019. SEV fyrireikar eisini pumpu- skipan í Suðuroy. Framleiðslan úr varandi orkukeldum í Suðuroy fer við hesum úr 10% upp í umleið 70%. Ætlanin er eisini at seta 2x18 MW av vindorku upp í 2019/2020 norðanfjørðs. VIndorkumátturin fer so- leiðis úr teimum verandi 18 MW upp í sløk 70 MW. Framleiðsluútbyggingar frá 2021 Tvær kanningar eru gjørdar í 2017 av møguleikunum at útbyggja varandi orkuna, sí niðanfyri. Tað eru Um- hvørvisstovan og SEV, sum hava latið kanningarnar gera. Onnur kanningin leggur serliga dent á, hvussu vatnorkuøkið í Vestmanna best kann byggjast út. Hin frágreiðingin leggur meira dent á búskaparliga partin og fevnir um alt landið, tó ikki smáu oyggjarnar. Búskaparligi parturin, sum kanningin hjá EA energy analyses hevur, tekur atlit bæði til stødd á íløgum og eisini til rakstrarbúskapin fyri samlaðu skipanina. Aðrar frágreiðingar, ið eru gjørdar, taka ikki atlit til, hvussu samlaða skipanin skal rekast búskaparliga optimalt, so henda frágreiðingin er eitt framstig í so máta. Við at hava allar útreiðslurnar við og optimera tær, ber eisini til at fáa eina ábending um, hvussu el- prísurin kann væntast at fara at verða. Tað er umráðandi at gera greitt, at kanningarnar skulu ikki skiljast sum, at tær eru ítøkiligu ætlanirnar fyri, hvussu framleiðslan skal útbyggjast. Men tær geva helst góðar ábendingar um tað, og við støði í teimum ber 38 ORKUPOLITISK ÆTLAN 5. On the energy potential in the tidal streams on the Faroe Shelf, Knud Simonsen & Bárður á. Niclasen, 20116. Balancing a 100% renewable electricity system. Least cost path for the Faroe Islands. Ea Energy Analyses 2017 HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 39 Elframleiðslan til at fyrihalda seg til høvuðstættirnar í útbyggingunum, sum tær kunnu væntast at fara at verða. Gjørt verður eisini vart við, at frágreiðingarnar vóru ikki endaliga lidnar, tá hetta varð skrivað, so úrslitini í endaliga útgávunum kunnu tí helst broytast nakað. Frágreiðingin 100% fornybar kraft. Pumpekraft, vind og sol7Niðurstøðan í kanningini hjá ráðgevandi fyritøkuni, Norconsult er, at tað ber væl til at røkka málinum. Fleiri ymiskar gongdir verða viðgjørdar. Um valt verður at lata Sundsverkið standa fyri 8% av framleiðsluni (um 50 GWt/ár), kann pumpuskipan í Vestmanna við verandi byrgingum saman við nógv øktari vindorku og sólorku geva hini 92% (um 575 GWt/ár). Samlaða íløgan til hesa gongdina er umleið 2,4 mia . kr. Um man hinvegin vil hava 100% grøna framleiðslu hvørt einasta ár krevst umframt omanfyri nevnda, at byrgingarnar í Vestmanna verða munandi útbygdar. Ein slík stór útbygging er samlað mett at kosta umleið 3,4 mia. kr. úrslitini av hesi kanningini skulu nú saman við úrslit- um frá kanningini, sum verður lýst niðanfyri, brúkast í framhaldandi greiningum fyri at koma fram til, hvussu útbyggingarnar skulu raðfestast fyri á best møguligan hátt at náa 2030 málinum. Frágreiðingin Balancing a 100% renewable electricity system8Eisini sambært kanningini frá EA Energy Analyses, ber til at fáa framleiðsluna 100% úr varandi orkukeldum. Kanningin er gjørd við teldumyndli, ið velur búskapar- ligu bestu loysnina út frá teimum fyritreytum, ið settar verða. Ein av fleiri fyritreytum fyri kanningini er, at tær útbyggingar, sum avgjørt er at fara undir, eru við í myndlinum í útgangsstøðuni. Neyvari kanningar skulu gerast, og ymisk atlit, sum telduforritið ikki tekur, kunnu føra til eina aðra gongd enn hesa. Eisini kunnu metingar frammi í tíðini broyta hesi úrslitini, tí fyri- treytirnar fara helst at broytast. í kanningini eru gjørdar ymiskar framrokningar fyri vøksturin í elnýtsluni. Hóast kanningin viðger fleiri framrokningar, er valt her bert at hyggja eftir sokallaða High Electrification framlitinum (scenarie), t.e. at øll upphiting, øll ferðsla og øll elframleiðsla eru úr varandi orkukeldum, fyri at geva eina so einfalda lýsing sum gjørligt. Hetta er tað framlit, sum tekur hædd fyri størstu nýtsluni og hevur størstu íløgur í framleiðslu, net og goymslur. Mynd 14 vísir boð uppá, hvussu samlaða elframleiðsl- an kann síggja út við støði í High Electrification fram- litinum. Vit síggja t.d., hvussu parturin frá oljuriknu verkunum (Fuel oil og Gas oil) minkar, so hvørt sum parturin av varandi orkukeldunum gerst størri. Kanningin vísir, at um útgangsstøðið er ein 100% elektrifisering í 2030, har øll elframleiðsla, upphiting og allur flutningur er grundaður á varandi orku, so fáa vit bíligastu samansetingina av orkuframleiðsluni, um vit samanlagt hava 129 MW av vindorku (vit hava 18 MW í dag), 97 MW av sólorku, 44 MW í eini pumpuskipan, 12 MW í eini battarískipan umframt tey verandi 40 MW frá vatnorkuni. Við hesi gongdini er møguligt at framleiðslan kann gerast nærum 90% grøn longu í 2024. 40 ORKUPOLITISK ÆTLAN 7. 100% fornybar kraft. Pumpekraft, vind og sol Norconsult, 20188. Balancing a 100% renewable electricity system, EA Energy Analyses, 2017 Mynd 13: Ymiskar framskrivingar av orkutørvinum.Kelda: Balancing a 100% renewable electricity system, EA Energy Analysis, 2017 GWh 800 600 400 200 0 Elframleiðslan 2015 2017 2019 2021 2023 2025 2027 2029 ClassicTransport (50% by 2030) No electrification Heat (100% by 2030) Transport (100% by 2030) Current policies HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 41 Elframleiðslan Mynd 14: Boð uppá útbyggingarætlan, sambært EA kanning 5 4 3 2 1 GWh350300 80 250200150100 50 00 % varandi orka 88% 100 60 40 20 2016 Tungolja Sól 2018 2020 2022 Gassolja Pumpuskipan 2024 2026 Vatn Battarí 2028 2030 Vindur% Varandi orka 42 ORKUPOLITISK ÆTLAN Sum víst í myndini omanfyri, verður framleiðslan, sambært nevndu kanning, frameftir í høvuðsheitum útbygd við vind- og sólorku, ímeðan battarí- og pumpuskipanir verða bygdar til tess at javna og goyma óstøðugu orkuframleiðsluna frá vindi og sól. Sjóvarfalsorka, sum higartil hevur verið mett sum eitt áhugavert potentiali, væntast sambært hesi kanning ikki at verða fíggjarliga kappingarført við vind, vatn og sól fleiri ár fram í tíðina. Fyritreytin fyri hesi framskriv- ing, sum er víst í myndini omanfyri, er, at øll orkunýtsla á landi verður grundað á varandi orku í 2030 (High electrification framlit). Hesar útbyggingar eru um- framt tær varandi orkukeldurnar, ið longu eru í rakstri, sum td. verandi vatnorkuverk og verandi vindmyllu- lundir. Henda útbyggingarstrategi hevur við sær, at stóru vindorkuútbyggingarnar skulu gerast, hóast ikki allur vindurin kemur til sættis, fyrr enn ein pumpuskipan er klár. Orsøkin er, at vindorkan er so mikið bílig, at hetta er fíggjarliga skilagott. Eitt annað sermerkt við hesum er, at vatngoymslurnar nýtast ikki at byggjast so nógv út, sum annars varð mett frammanundan. Har fyrr hevur verið tosað um, at goymslurnar máttu verða 40-60 GWt, leggur hendan kanningin upp til umleið 10 GWt. Ein orsøk til, at neyðugt ikki er at útbyggja vatnorkuna so nógv, er, at mælt verður til broytta mannagongd í framleiðsluni við vatnorkuni. Vatnorkan verður í løtuni brúkt so nógv sum gjørligt um veturin, tá mest avfall er, og um summarið verður roynt at hava byrgingarnar so fullar sum gjørligt, so- leiðis at hesar kunnu virka sum back up fyri oljuriknu verkini, ið tá koyra við fullari megi. Kanningin vísir, at vatngoymslurnar eiga at verða brúktar meira aktivt alt árið. útbygging við sólorku ger eisini, at tørvurin á vatnorkugoymslum gerst minni. Tá tað so við skiftandi millumbilum kemur fyri, at ikki er nóg mikið av varandi orku onkur tíðarbil, ber til at brúka Sundsverkið sum tiltøkuverk. Um ynskið er at sleppa undan at brúka olju á Sundsverkinum, kunnu gass og ymisk sløg av biobrenni brúkast. Tá nøgdirnar væntandi ikki verða so stórar, fer prísmunurin neyvan at hava serliga stóran týdning. Her skal tó viðmerkjast, at um gass skal brúkast, mugu íløgur gerast í goymslu. Skulu tær ikki gerast lutfalsliga ov dýrar, mugu eisini 0 0 0 0 0 onnur hava tørv á gassi til onnur endamál, so fleiri verða um at bera útreiðslurnar. Fyri at kunna gagnnýta framleiðsluorkuna optimalt, verður í kanningini lagt upp til, at kaðal verður lagdur millum meginøkið og Suðuroynna. Nærri kanningar skulu vísa, nær hetta er mest skynsamt at gera. Sambært elveitingarlógini er tað SEV, sum saman við landstýrismanninum skal meta um og tilrættaleggja tær ymisku útbyggingarnar. Tað er av størsta týdningi, at útbyggingar við fram- leiðslu frá óstøðugu orkukeldunum verða skynsamt tilrættalagdar og gjørdar í stigum, soleiðis at veit- ingartrygdin og veitingargóðskan ongantíð koma í vanda. Hetta merkir, at útbyggingin við óstøðugum orkukeldunum, sum vind- og sólorku, verða gjørdar soleiðis, at yvirskipaða elskipanin verður tillagað, so hvørt útbygt verður. Tillagingarnar, ið sipað verða til, eru útbyggingar og styrkjan av netinum umframt út- byggingar av battarí- og pumpuskipanum v.m., ið skulu góðska óstøðugu orkuna, sum kemur inn á netið. Sambært útbyggingarætlanini, víst í mynd 14 oman- fyri, er talan um eina útbygging á umleið 20 MW av vindorku annaðhvørt ár fram móti 2030, og hendan avmarking er gjørd av tekniskum ávum. Framleiðslan 90% grøn í 2024 Verða útbyggingarnar framdar, sum kanningin leggur upp til, og elnýtslan verður sum framskrivað, verður umleið 90% av framleiðsluni úr varandi orkukeldum í 2024. Kanningin vísir eisini, at tað ber til at fáa alla fram- leiðsluna grøna í 2030. Hetta verður eisini, um øll upphiting og øll ferðsla verður løgd um í 2030. Um so verður, at umleggingin av nýtsluni ikki verður so umfatandi til ta tíð, verður tørvurin á framleiðslu eisini so mikið minni. Um so skuldi verið, at øll upphiting og øll ferðsla eru løgd um í 2030, er tað væl meira enn samgongu- skjalið ásetir, og verður minkingin í samlaða CO2 útlátinum kortini væl størri, enn óbeinleiðis sett út í samgonguskjalinum, hóast tað skuldi verið, at ikki øll elframleiðslan verður grøn. Avlopsorka og smærri framleiðslur Vindur er ein so bílig framleiðsla, at tað loysir seg fíggjarliga at útbyggja hann nógv, m.a. í sambandi við pumpuverk. Nógvi mátturin fer at hava við sær, at í nøkur ár verður nógv yvirskotsorka, men tá størri pumpuverk verður bygt, verður avlopsorkan munandi minni, men væntandi verður nakað av avlopsorku til tíðir. Ein uppgáva verður so at fáa avlopsorkuna til høldar á skilagóðan hátt, t.d. í fjarhitaskipan, til vetnisendamál, stórar hitagoymslur, ella á annan hátt. Umframt nevndu framleiðslusamanseting, fara vit at síggja smærri vatnorkuverkætlanir og helst eisini eitt biogassverk og privatar sólorkuskipanir framleiða el. Umhvørvisstovan hevur fingið nakrar umsóknir um loyvi at byggja smærri vatnorkuverk. Arbeiðið at kanna møguleikarnar fyri biogassverki er komið væl áleiðis. Og SEV hevur gjørt íbindingartreytir fyri sólorku. Hesi kunnu verða gott ískoyti til framleiðsluna. Um biogassverkið verður bygt, fer tað væntandi at fram- leiða um 5 GWt el um árið, svarandi til vanligu elnýtsl- una hjá 1.000 húsarhaldum og hita, svarandi til nýtsl- una hjá 250 sethúsum. Eitt biogassverk fær eisini týdning í aðrar mátar. Tað fer at minka dálkingina í náttúruni av tøðum frá landbúnaðinum, gagnnýta bæði skarn og sjálvdeyðan laks frá alivinnuni og geva stórar nøgdir av virðismiklum tøðum. Framleiðsla frá termiskum verkum Málið er, at termisku verkini skulu ikki framleiða við olju, tá vit koma til 2030. Ein spurningur, sum hevur verið viðgjørdur er, hvussu hesi verkini skulu rekast inntil 2030 og serliga, hvørt tað er skilagott at leggja um til gass. Tað ber til at leggja um til gass, ið dálkar minni enn tungolja, men ein fyritreyt fyri, at hetta skal vera búskaparliga skynsamt er, at framleiðslan verður rímiliga stór. Kanningarnar, sum eru umrøddar omanfyri, vísa, at longu í 2024 kunnu sløk 90% av framleiðsluni verða úr varandi orkukeldum. Um hetta verður gongdin, verður ikki mett, at fíggjarligt grundarlag er fyri at HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 43 Elframleiðslan Elframleiðslan leggja termisku verkini um til gass. Skuldi hendan gongd hinvegin ikki víst seg at halda, eigur spurning- urin um gass at verða tikin upp aftur. Smáu oyggjarnar og grønar loysnir SEV ger kanningar av, hvussu vit kunnu minka útlátið stavandi frá elframleiðsluni á smáu oyggjunum. Kann- að verður, hvørt battarískipanir í fyrsta umfari kunnu bøta um raksturin á oljuriknu verkunum, soleiðis at motorarnir yvirskipað koyra minni og so meira effek- tivt, tá teir koyra. Búskapur Búskaparparturin í eini umlegging av orkuskipanini, sum lagt verður upp til, er umfatandi. íløgurnar verða stórar í framleiðslueindir, orkugoymslur, net, hitaskipanir og bilar. Av hesum kunnu íløgur í hitaskipanir og bilar í ávísan mun sigast at vera íløgur, sum verða gjørdar uttan mun til orkuskiftið ella ikki, men verður hetta ikki viðgjørt her. Hetta merkir, at oljunýtslan fer at minka, og høgi kostnaðurin at flyta oljuna út á útoyggjarnar fer at minka tilsvarandi. Hugt verður eisini eftir grønum orkuloysnum, sum t.d. sólskipanum og smærri vindmyllum, til at stuðla undir orkuframleiðsluna. Her skulu serlig atlit takast til umhvørvið, sum er serliga viðkvæmt á hesum støð- Mynd 15: íløguætlan Mió. DKK 500 400 300 200 100 0 um. Møguleikar at byggja smærri vatnorkuverk á onkrari oyggj verður eisini kannaður. Umframt hesar møguleikar, eigur eisini at verða kann- að, hvørt t.d. fjarhitaloysnir eru skilagóðar í hesum sambandi. á útoyggjum, eins og alla aðra staðni, eigur eisini at verða mett um, hvussu orkutørvurin kann minkast, t.d. við bjálving. 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030 Pumpuskipan, orka GWh VindurPumpuskipan, máttur MW Battarí Sól 44 ORKUPOLITISK ÆTLAN íløgur í framleiðsluverk og goymslu Um útbyggingarætlanin verður fylgd, sum víst í mynd 14 (samanseting av orkuskipanini) omanfyri, verður samlaða íløgan í framleiðslu- og goymsluútbúnaðin mett at verða umleið 2 mia. kr (nútíðarvirði)9. í mynd 15 er metta íløguætlanin útgreinað fyri fram- leiðslupartin, sum er vind- og sólorku, og goymslu- partin sum er battaríir og pumpuskipanir. Vit síggja í mynd 15, at mettu íløgurnar í battarískipanir verða umleið 90 mió. kr. fram móti 2030. Fyri pumpu- skipanirnar verður kostnaðurin mettur at verða umleið 880 mió. kr. Sólorkan stendur fyri umleið 320 mió. kr., og útbyggingin av vindorkuni er mett at kosta umleið 730 mió. kr. íløgur í netið Fyri at tryggja ein framhaldandi tryggan rakstur av net- inum og at kunna taka ímóti og flyta orkuna frá nýggju Mynd 16: Miðal netkostnaður fyri øll framlitini DKK/MWh 400 380 360 340 320 300 280 260 240 220 200 2020 2022 Hóast stórar og neyðugar íløgur í netið skulu gerast, verður netkostnaðurin fyri hvønn framleiddan kWt fallandi fram móti 2030. Hetta kemur av, at fram- framleiðsluverkunum, er leysliga mett, at samlaði íløgukostnaðurin í elnetið fram til 2030 er umleið 1,3 mia. kr. í hesum liggja íløgur í kaðalnetið, koblingar- og transformarastøðir umframt ávísar íløgur sum skulu til í sambandi við eitt komandi orkuskifti, har lagt verður um til upphiting og flutning við el ístaðin fyri olju. Hetta fer at leggja eitt trýst á kaðalnetið í ávísum støðum í landinum, og sum tískil má styrkjast. At SEV hevur veitingarskyldu kann eisini ávirka íløgurnar nakað, og er hetta í ein stóran mun knýtt at konjunkturunum, har tíðir við nógvum virksemi ofta hava við sær stórar íløgur fyri at tryggja vinnuni neyðugu orkuna. Um útgangsstøðið er, at íløgan á umleið 1,3 mia. kr. verður javnt býtt á árini fram til 2030, svarar hetta til umleið 100 mió. kr. um árið í tíðarskeiðnum 2018 2030. Afturat hesum koma avskrivingar og rentur fyri tann netútbúnaðin, ið longu er í rakstri. í myndini niðanfyri er víst eitt boð upp á, hvussu samlaði miðal netkostnaðurin sær út í mun til orkuframleiðsluna. Elframleiðslan 2016 2018 2024 2026 2028 2030 leiðslan økist, og at tað tískil eru fleiri kWt at bera kostnaðin fyri netið. Tí er hendan framskriving sera nógv tengd at, hvør nýtslan verður í árunum frameftir 9. NPV við eini diskonterinsrentu á 5% p.a. HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 45 46 ORKUPOLITISK ÆTLAN móti 2030, sum t.d. merkir, at verður nýtslan minni enn væntað, gerst netkostnaðurin tilsvarandi størri, og tískil hvør kWt samsvarandi dýrari. Framleiðslu- og netkostnaður í hesum partinum verður givið eitt boð upp á hvussu framleiðslu- og netkostnaðurin fer at verða frameftir, við støði í kanningini hjá Ea Energy Analyses. í fyrsta brotinum verður givið eitt boð upp á, hvussu marginal kostnaðurin fyri bert nýggja framleiðslu, orkugoymslu og net kann koma at síggja út í tveimum ymiskum framlitum. Tað fyrra framlitið er nevnt Við CO2 krøvum, har útgangsstøðið er, at nýtslan verður 600 GWt í 2030 við ongum CO2 útláti (t.e. ongari olju). Seinna framlitið er nevnt Uttan CO2 krøv, og tekur hetta eisini hædd fyri, at nýtslan verður 600 GWt, men at framleiðslan verður sett saman so bíliga sum gjørligt, tó uttan at seta krav um, at onki CO2 út- lát skal verða. Seinna brotið er líkt tí omanfyri, men har íløgukostnað- urin fyri longu gjørdar íløgur í framleiðslu og net verður tikin við, sum í stuttum merkir, at rentur og avskriving- ar fyri verandi framleiðslu- og netútbúnað eru við. Viðmerkjast skal at fyrisitingarligar útreiðslur og vinn- ingur ikki er tikin við í hesum framlitum. Um útgangsstøðið er, at íløgur, sum longu eru gjørdar (sunk costs), ikki verða tiknar við, og hugt bert verður eftir teimum íløgum, sum skulu gerast í framleiðslu, goymsluskipanir og net frameftir, síggja vit í mynd 17 niðanfyri, at kostnaðurin fyrstu árini eftir 2018 er lækk- andi. Sum árini ganga, og nýtslan alsamt gerst størri og tørvur verður á útbyggingum, hækkar framleiðslu- kostnaðurin. Tað er eisini tey seinnu árini, fram móti 2030, at munurin millum hesi bæði framlitini økist. Framlitið, nevnt Uttan CO2 krøv (víst við bláum niðanfyri) er tað búskaparliga besta, tí í hesum verða krøv ikki sett til CO2 útlátið. Hetta merkir, at tørvurin á íløgum í framleiðslu- og goymsluskipanir verður minni, tí verandi oljuriknu verkini kunnu brúkast. Við hesum framlitinum verður parturin av varandi orku umleið 90% í 2030. Mynd 17: Framleiðslukostnaður, tá hædd ikki verður tikin fyri longu gjørdum íløgum í verandi framleiðslu DKK/MWh 450 400 350 300 250 200 Elframleiðslan 2016 2018 2020 2022 Við CO2 krøvum 2024 2026 Uttan CO2 krøv 2028 2030 HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 47 Elframleiðslan Ein meting av samlaða framleiðslu- og netkostnaði- num í hesum báðum umtalaðu framlitunum, har av- skrivingar og rentur fyri longu gjørdar íløgur eru tiknar við, er víst í mynd 18. Yvirskipað kann sigast, at metti samlaði kostnaðurin er fallandi. Hetta kemur av, at kostnaðarmikil oljufram- leiðsla verður avloyst av bíligari vind- og sólorku. Vit fara frá einum framleiðslukostnaði, har stórur partur stavar frá brennievni, til ein framleiðslukostnað, har størsti parturin stavar frá íløgum í tøkni til varandi orkuframleiðslu og orkugoymslur. íløgur í nýggja framleiðslutøkni ger, at tað fæst ein meira effektivur rakstur, har bæði kapital- og rakstrarkostnaður geva ein alsamt lækkandi framleiðslukostnað fram móti 2030. Viðmerkjast skal, at í samlaða kostnaðinum, vístur á mynd 18, eru fyrisitingarligar útreiðslur og vinningur ikki við. Mynd 18: Gongdin í samlaða framleiðslu- og netkostnaðinum DKK/MWh 1300 1175 1050 925 800 2016 2018 2020 2022 Við CO2 krøvum 2024 2026 Uttan CO2 krøv 2028 2030 48 ORKUPOLITISK ÆTLAN Ein samanbering millum hesi framlitini, víst í mynd 18 omanfyri, har bæði hava eitt útgangsstøði, ið er 600 GWt í 2030, vísir, at tað ikki er stórur munur á saml- aða framleiðslukostnaðinum árini frameftir. á mynd 16 skal dentur leggjast á gongdina í fram- leiðslu- og netkostnaðinum heldur enn ítøkiliga kWt prísinum, tí ein ávís óvissa er í at samanseta afturlít- andi tøl fyri rentur og avskrivingar og tær framskriving- arnar, ið stava frá kanningini hjá Ea Energy Analyses. Yvirskipað bendir hetta á, at tað er skilagott at leggja samlaðu orkuskipanina um frá olju til grønar loysnir. Lántøka íløgurnar, sum nevndar eru omanfyri, koma at krevja munandi fígging. Fyri ein part verða tær fíggjaðar við eginfígging, men størsti partur verður fíggjaður við lántøku. Stór lántøka setir stór krøv til tann sum átekur sær lánibyrðuna. Tá talan er um so stórar uphæddir, kunnu sjálvt smá frávik frá ætlanini hava stórar avleiðingar. í hesum føri er tó tann fyrimunur, at tann elnýtsla, sum útbyggingin skal nøkta, helst er rættiliga jøvn uttan mun til, hvussu búskapurin annars háttar sær. Hóast búskaparlig sveiggj kunnu avmarka elnýtsluna til upphiting og ferðslu nakað, er ávirkanin helst avmark- að. Vanliga elnýtslan hevur ikki víst seg at sveiggja nógv. Onnur viðurskifti kunnu tó gera seg galdandi, sum kunnu fáa ávirkan á afturgjaldsevnini, um ikki lagt verður upp fyri teimum. Nevnt er aðrastaðni, at metingar skulu gerast leypandi av, hvussu útbyggingar av elframleiðsluni, goymslum og netinum skulu gerast. á sama hátt eigur lántøkan at verða viðgjørd. Metast má so við og við um, hvussu hon skilabest verður løgd til rættis. Hesa uppgávuna hevur landsstýrismaðurin/eftirlitsmyndugleikin, m.a. sum partur av góðkenning av lántøku hjá SEV. Landskassin Eitt skifti frá kolvetnisorkukeldum til grønar orkuskip- anir hevur avleiðingar fyri ymisku geirarnar í føroyska búskapinum. Her verður stutt greitt frá, hvørji bú- skaparlig árin kunnu standast av hesum skifti fyri landskassan. Umframt málið í samgonguskjalinum at gera Føroyar sjálvveitandi við grønari orku, er eisini politiskt ynski um, at fólk velja elbilar framum bilar, ið nýta bensin og diesel til brennievni. Sum liður í at fremja politikkin á orkuøkinum, eru uppskot samtykt, ið eggja húsarhald- um til at keypa grønar orkuskipanir og el-/vetnisbilar. Uppskotini hava til felags, at tey kosta landskassan- um inntøkur. Hetta eru áeggjanarskipanir, ið beinleiðis stuðla keypi av ávikavist elriknum hitapumpuskip- anum og el-/vetnisbilum. Felags fyri hesar skipanir er eisini, at tær eru tíðaravmarkaðar, og at lítil kostnaður er bundin at hesum, so leingi orkuskiftið ikki av álvara er komið í gongd. Slíkar áeggjanarskipanir skunda undir skiftið til grønar skipanir og eru egnaðar til, í eitt avmarkað tíðarskeið, 10. OECD WKP (2008/28) Tax and economic growth. at stuðla undir hetta skiftið. Sum heild eiga varandi undantøk hinvegin ikki at verða givin í MVG-lógini. Ein styrki við føroysku MVG-skipanini er, at hon er einføld við bert tveimum stigum, 0% ella 25%, og lutfalsliga fá undantøk eru í mun til skipanir í øðrum londum. ábendingar10 eru um, at føroyska MVG-skipanin, við bert tveimum MVG satsum og lutfalsliga fáum undantøkum, er í samsvari við nýtsluskattaskipanir, ið órógva minst møguligt. Torgreiddari nýtsluskatta- skipanir, størri eru sannlíkindini fyri, at búskaparvøkst- urin verður tálmaður. Tí er umráðandi, at vit halda fast um okkara skipan, og at undantøk, sum tey, nevnd omanfyri, eru tíðaravmarkað. Avleiðingar fyri landskassan Ein avleiðing av, at Føroyar gerast alt meira elektri- fiseraðar, er, at gjøldini til landskassan frá verandi umhvørvisgjøldunum minka. Sum er, eru tvey verulig umhvørvisgjøld á verandi kolvetnisorkukeldur. Tey eru punktgjøld á bensin og diesel og brennioljuavgjald. Hóast gjøldini á olju, bensin og diesel kunnu metast sum grøn umhvørvisgjøld, hevur endamálið, hvørki á brennioljugjaldinum ella punktgjøldunum, verið at taka serligt atlit til umhvørvið. Endamálið við oljugjaldinum var upprunaliga fíggjarpolitiskt við tí fyri eyga at tálma nýtsluna og at økja um almennu inntøkurnar. á bensin er álagt 2,70 kr. á hvønn litur, meðan av- gjaldið á diesel er 0,75 kr. fyri hvønn litur, sum verður innfluttur. Avgjald á 0,80 kr. pr. litur verður álagt við sølu av diesel, gass- og fýringsolju. Avgjald á 0,1 kr. pr. litur verður álagt fyri hvønn seldan litur av tungolju. Skip, yvir 20 bruttotons eru frítikin fyri at rinda brenniolju- gjald. Harumframt fáa mvg-skrásett virki endurrindað brennioljugjaldið (tó ikki av tungolju). SEV rindar avgjald til landskassan á 0,1 kr. pr. litur av tungolju. í 2016 nýtti SEV uml. 32.000 tons av olju í framleiðsluni, og rindaði SEV sostatt 3,2 mió. kr. í brennioljuavgjaldi til landskassan. Elframleiðslan HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 49 Elframleiðslan Mynd 19: Gjøld til landskassan frá bensini, diesel og brenniolju 20122016 (mió. kr.). Kelda: Taks Gjald 2012 Bensin Punkt 28,2 Diesel Punkt 7,1 Brenniolja Olju 63,8 Tilsamans 98,1 Samlaðu inntøkur landskassans frá skattum og av- gjøldum vóru í 2016 4.236 mió. kr. Avgjøld á kolvetnis- orkukeldur eru sostatt einans umleið 3% av samlaðu inntøkunum. Sammett við onnur lond rinda føroyingar lutfalsliga lág umhvørvisgjøld. Ein avleiðing av einum grønari føroyskum búskapi er, at innflutningurin av bensini, diesel og brenniolju fer at minka og tey gjøld, ið knýtt eru at hesum innflutningi, fara eisini at minka. Tí kann gerast neyðugt við tillagingum á inntøkusíðu landskassans, t.d. við at hækka onnur gjøld ella skatt- ir ella at innføra nýggj gjøld. Politikkurin hjá landsstýrinum hevur sum mál, at fleiri húsarhald velja elriknar hitaskipanir og fleiri velja el- bilar framum bensin og dieselbilar. Um stórur partur av føroyingum gera hetta skiftið, fær tað avleiðingar fyri fleiri geirar í búskapinum, ikki einans landskassan. Ein víðari avleiðing av, at húsarhald fara yvir til el- riknar hitaskipanir, er, at MVG inntøkurnar frá sølu av brenniolju minka. Partur av meirvirðisgjaldinum kem- ur tó aftur í landskassan sum úrslit av øktari sølu av el. Leysliga mett11 keyptu føroysku húsarhaldini fyri umleið 467 mió. kr. av olju í 2016. Hetta gav lands- kassanum umleið 93 mió. kr. í MVG. 2013 33,2 9,5 62,9 105,6 2014 2015 2016 36,1 34,0 34,8 10,7 11,2 18,6 61,5 68,3 68,3 108,3 113,5 121,7 So hvørt elnýtslan veksur, økjast eisini MVG inntøkur- nar hjá landskassanum. Siga vit t.d., at elnýtslan fer at økjast við upp til 300 GWt fyri ein miðalprís á 1,40 kr/ kWt, gevur tað eina árliga inntøku upp á 84 mió. kr. Umframt nevndu avleiðingar, fer landskassin at fáa aðrar inntøkur av orkuskiftinum. Sum greitt frá aðra- staðni, skulu nógvar íløgur gerast. Hetta fer at geva landskassanum inntøkur frá lønarskatti og øðrum gjøldum. í hesi frágreiðing er valt ikki at gera grein- ingar av hesum, men einans vísa á, at inntøkur kunnu væntast av hesum. 50 ORKUPOLITISK ÆTLAN 11. Metingin er gjørd við støði í brennioljuavgjaldinum og einum miðal oljuprísi á 5,50 kr. í 2016. HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 51 52 ORKUPOLITISK ÆTLAN KAPITTUL 5 Kappingarviðurskifti í elgeiranum Ein spurningur er, hvørt tað hevði verið betri fyri brúkaran, um fleiri feløg vóru virkin at framleiða og at selja el. Eitt nú er størri møguleiki fyri fleiri boðum uppá loysnir, eins og møguleikin at meta um effektivitet er betri, enn tá bert ein aktørur er virkin. Spurningurin um fleiri aktørar er kanska enn meira viðkomandi fyri brúkaran, nú málið er at leggja so stóran part av upphitingini um til el, og væntast kann, at eisini stórur partur av ferðsluni verður løgd um til el við tíðini. Sum er, eru tvey feløg virkin í elframleiðsluni, inter- kommunala felagið SEV og privata felagið Spf Vindrøkt. SEV stendur fyri umleið 98% av framleiðsluni, meðan Spf Vindrøkt stendur fyri umleið 2%. Tó hava eisini onnur feløg víst áhuga. Tað er bert tað eina felagið, SEV, ið er virkið innan netvirksemi og sølu av el. SEV hevur, sum áður nevnt, serliga støðu í elveitingar- lógini, har m.a. er ásett, at SEV hevur ábyrgdina av, at veitingartrygdin og elgóðskan eru í lagi, og at SEV skal í samráð við landsstýrismannin leggja til rættis og meta um framtíðar tørv á at byggja út ravmagns- framleiðsluverk og net. Havast skal eisini í huga, at SEV hevur veitingarskyldu mótvegis øllum elkundum. SEV hevur soleiðis í stóran mun ávirkan á gongdina í elgeiranum. Um fleiri feløg skulu verða virkin, kann tað í prinsipp- inum hugsast at verða á ymiskar mátar. Tað kann bæði verða við at framleiða el og at selja el til brúkaran. Hesi evni verða viðgjørd niðanfyri. Fleiri elframleiðarar Fyri at fara undir framleiðslu av el, krevst loyvi frá myndugleikanum sambært elveitingarlógini. Sam- bært elveitingarlógini skal nýggj framleiðsla úr vindi bjóðast út, so fleiri hava møguleika at bjóða seg fram. Viðvíkjandi aðrari framleiðslu enn úr vindi, hevur el- veitingarlógin ongar beinleiðis ásetingar um, hvørt bjóðast skal út ella ikki. Tað er tí upp til myndugleikan at gera av. At seta framleiðslu í útboð, er ikki eitt endamál í sær sjálvum, men eitt amboð til tess at fáa rættan prís eftir útbjóðingartreytunum. Eisini kann hetta í ávísan mun fylgja ásetingini í samgonguskjalinum um at virka fyri vinnumøguleikum innan orkuøkið, við tað at fleiri hava møguleika at koma upp í elframleiðsluna. Higartil hava tvey útboð verið um loyvi at framleiða el úr vindorku. At útboð hava verið kann hugsast at hava havt jaliga ávirkan fyri brúkaran, tí tey, sum hava kappast, hava strembað eftir at bjóða so kappingar- føran prís og veiting annars, sum neyvan hevði verið uttan kapping. Nýggj vindorka eigur tí framhaldandi at verða boðin út í kapping. Tað sama eiga størri sólorkuverk. Nakað av smáum vatnorkuverkum og sólorkuverkum fara eisini at verða sett upp, helst einamest til egna nýtslu, har avlopsframleiðslan tó kann seljast til SEV. Mælt verður ikki til at krevja, at hesi skulu bjóðast út í kapping. Sum høvuðsregla verður mælt til, at nýggj loyvi verða boðin út, men serlig viðurskifti kunnu vera orsøk til at gera frávik frá høvuðsregluni. At bjóða út gevur ikki vissu fyri, at tað verða fleiri framleiðarar, hóast fyritreytirnar eru fyri tí. SEV hevur vunnið bæði vindútboðini, sum hava verið. Hetta, hóast onnur, sum hava bjóðað seg fram, hava fingið stig í metingini av boðunum júst fyri at vera nýggj í mun til SEV. Við tíðini kann tað vera ein vansi, um ein aktørur er so sterkur, at aðrir uppgeva kappingina frameftir. Við bara einum aktøri kann henda, at hesin ikki leggur seg eins nógv eftir at fáa kostnaðin niður, sum hann hevði gjørt, um kapping var. Hetta er ein grundgeving fyri, at nakað eigur at gerast fyri at varðveita kappingina. Tað eru tó avmarkaðir møguleikar at ávirka kappingar- treytirnar, tí tað kann eisini skjótt vera ein vansi fyri brúkaran. Ein háttur at varðveita kappingina er, at nýggir aktørar (aðrir enn SEV) fáa eyka stig í metingini av tilboðunum, sum higartil. í verki ger hetta so at siga bara mun, um tey, sum kappast, annars eru so at siga jøvn í sínum boðum. Tað er tí avmarkað, hvussu stóran mun hetta ger, hava royndirnar víst higartil. í prinsippinum kundu nýggj/smá feløg harumframt fingið ein fyrimun í prísinum fyri framleiðsluna. At lata ein hægri prís fyri framleiðsluna kann í fyrstu atløgu tykjast ikki vera til fyrimuns fyri brúkaran. Tað kann tó ikki útilokast, at tað júst er ein fyrimunur. Um talan er um nøkur heilt fá oyru fyri kWt, kann tað hugsast, at við ongari kapping hevði prísurin kortini verið hesi oyruni hægri ella meira. So í veruleikanum nýtist talan ikki at vera um nakran eyka kostnað hjá brúkarunum, men hinvegin ein vinning. Tað er tó ivasamt, um hetta er ein veruligur møguleiki, tí talan kann helst bara vera um sera lítlan fyrimun, skal tað ikki vera í stríð við kappingarlógina og ov dýrt fyri brúkaran, og higartil hevur prísmunurin víst seg at verið størri enn so. Ein annar prinsipiellur møguleiki er, at latin verða fram- leiðsluloyvi, sum loyvishavarar sjálvir ráða yvir, hvat gjørt verður við. Hesin møguleikin kemur í stríð við, at framleiðsluútbyggingar mugu verða neyvt stýrdar, tí loyvishavarar kunnu ikki bara sjálvir gera av, hvat teir gera við framleiðsluloyvini, ella hvussu framleiðslan verður príssett. Eitt nú kann verða neyðugt við kostn- aðarmiklum stabiliseringseindum. Hesin møguleikin verður tí ikki tilmæltur. Samanumtikið kann sigast, at ynskiligt er at hava kapping, men vandi kann vera fyri, at kappingin verð- ur burtur sum frá líður, um sami aktørur vinnur øll út- boðini. At broyta hetta við størri inntrivum enn higartil, krevur tó so mikið nógv, at tað neyvan er til fyrimuns fyri brúkaran. Vatnorkan í serstøðu Tá um vatnorkuverk ræður, er støðan nakað øðrvísi enn viðvíkjandi vind-, sól- og sjóvarfalsorku, tí vatn- orkan hevur serligan týdning í elskipanini. Vatnorku- verkini geva týðandi veitingar til sjálva elskipanina sum t.d. inerti og kortslutningseffekt, sum hinar nevndu orkukeldurnar ikki geva. Tí er tað av alstórum týdningi, at vatnorkuverkini verða sædd sum neyðug- ur partur av veitingartrygdini við hartilhoyrandi system-veitingum, heldur enn framleiðslueindir, ið eru komandi og farandi, sum t.d. vindorka, sólorka, sjóvarfall og alda. Við leiklutinum, sum vatnorkan hevur í elskipanini, er hon ein hornasteinur fyri at halda veitingartrygdina. Hetta er týðandi í dag, og verður uppaftur meira týð- andi, tá meginparturin av orkuni á landi verður elorka. Tí má hon tí umsitast serliga væl. Lagt verður upp til, at vatnorkan verður útbygd á teim- um støðum, hon er nú. Tí er neyðugt at finna loysn á verandi verkum og goymslum, ið eru ogn hjá SEV og møguliga samskipan av virkseminum, um annar framleiðari enn SEV skal verða á sama øki og brúka somu vatngoymslur og byrgingar. Hetta kann gerast drúgt at loysa, og er tað eitt atlit at taka. Orkumyndug- leikin hevur latið SEV loyvi at fara undir pumpuverk í Suðuroynni. Valt varð ikki at bjóða hetta út, og hevur tann tilgongdin ikki tikið langa tíð Tíðin er búgvin til at farast má undir ítøkiligar fyrireik- ingar av næstu vatnorkuútbyggingunum, og politisk støða eigur tí í næstu framtíð at verða tikin til loyvis- viðurskiftini. Leingjan av loyvum Øll loyvi til elframleiðslu verða latin fyri eitt avmarkað tíðarskeið, og tá skeiðið er runnið, skal avgerast, hvussu farið verður víðari fram. Hesi viðurskifti eiga at verða avklárað í góðari tíð, so allir viðkomandi partar fáa lagt viðurskiftini skilagott til rættis. Verandi framleiðsla er heimilað í framleiðsluloyvum eftir elveitingarlógini. Elveitingarlógin heimilar loyvis- skeiðum upp til 20 ár við møguleika at leingja við upp til 20 árum í senn. Ongi verandi loyvi hava tó so langt skeið, men eftir ætlan verða næstu loyvini til vind- framleiðslu latin fyri 20 ár. Nógv framleiðsluútgerð er av slíkum slag, at hon er væl brúkilig eftir bæði 15 og 20 ár. Tað eigur tí at verða mett um at leingja loyvi við tillagaðum treytum, herundir møgulig tillaging til galdandi íbindingartreytir (grid code), har tað er skynsamt. Tá tað einaferð ikki verður mett skynsamt longur at leingja loyvi, eigur út- gerðin at verða tikin niður og loyvið falla burtur. Tá nýggj útboð av framleiðslu verða, eigur eisini at verða kunnað um, hvørjir møguleikar kunnu væntast HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 53 Kappingarviðurskifti í elgeiranum 54 ORKUPOLITISK ÆTLAN at verða fyri at leingja loyvini og undir hvørjum treytum. Eitt nú kann samráðast um prísin fyri framleiðsluna. Hinvegin má roknast við, at útgerðin má lúka tey tøkniligu krøvini, sum eru galdandi, tá leingingin skal gerast, og tey kunnu verða herd í mun til, tá loyvini upprunaliga vórðu latin. Loyvismyndugleikin eigur tí at gera nakrar yvirskipaðar reglur fyri hesi viðurskiftini. Privatir framleiðarar selja egna framleiðslu til brúkaran Eitt sjónarmið er, at fyritøkur, sum sleppa at framleiða el (vinna útboð) skulu kunna selja hesa framleiðslu beinleiðis til egin viðskiftafólk. Framleiðslan skal flyt- ast umvegis netið hjá SEV móti einum rímiligum net- gjaldi. Enn verður helst bert hugsað um vindorku í hesum sambandi, men tað kundi eins væl verið t.d. sólorka. Hetta sjónarmið tykist byggja á, at el, framleitt úr vindi, er bíligt, og eigur tí eisini at kunna seljast bíliga. Fram- leiðslukostnaðurin fyri el, framleitt úr vindi, er 30-40 oyru/kWt. Verður á leið tað sama lagt afturat fyri net- kostnað, er prísurin til brúkaran kanska umleið eina krónu fyri kWt, íroknað meirvirðisgjald. Hetta er væl bíligari enn hægsti prísur hjá SEV á 1,76 kr./kWt. Prís- munurin hjá SEV er tó væl minni, tá tað snýr seg um stórar nøgdir. Lægsti prísur er 1,38 kr./kWt, men tá er fasta gjaldið hinvegin væl hægri enn við lítlari nýtslu. Sum er, er lutfalsliga bíliga vindframleiðslan við til at halda útreiðslurnar hjá SEV niðri og kemur soleiðis øll- um elbrúkarum til góðar. Um loyvishavarar kunnu selja egna framleiðslu bein- leiðis til brúkaran, hava teir møguleika at selja hann bíligari enn SEV og at hava vinning. Hesin møguleikin kann t.d. vera ein partur av einum samlaðum tilboði, sum eisini fevnir um at leiga brúkarum hitapumpur og soleiðis vera við til at fremja orkuskiftið. Ein vansi við hesum er hinvegin, at tað verður bert eitt avmarkað tal av loyvishavarum, ið kann verða partur av slíkum møguleika, tí tað eru ikki óavmarkaðir møgu- leikar at seta vind- ella aðra sveiggjandi framleiðslu upp. Tað hevur tí ójavnar kappingarfyritreytir við sær, og hesin ójavni er ikki grundaður á størri effektivitet hjá viðkomandi loyvishavarum. Ein annar vansi er, at lutfalsliga bíliga framleiðslan, sum vindorka er, tá bara kemur einum avmarkaðum tali av brúkarum til góðar í mun til í dag, har tað kemur øllum brúkarum til góðar. Ein loysn má eisini finnast, hvussu verður gjørt, tá ongin framleiðsla er úr vindi. Til tað krevst, at SEV hevur back-up, sum kann setast inn, tá tørvur er á tí. Hetta er bæði ein tekniskur og fíggjarligur spurningur at loysa. Við teimum upplýsingum, sum fyriliggja í løtuni, verð- ur hetta ikki mett sum ein skilagóð loysn, sæð út frá brúkarunum undir einum. Møguleikar at selja heildarloysnir Soleiðis, sum viðurskiftini nú eru, er breið semja um, at hitapumpur verða ein munandi partur av loysnini at skifta frá olju til elgrundaða upphiting. Hóast átøk eru gjørd fyri at lætta um at fáa sær hitapumpur, man íløgukostnaðurin tó framvegis tykjast ein avbjóðing hjá fleiri. íløgukostnaðurin nýtist tó ikki at vera nøkur avbjóðing. í t.d. Danmark er hetta loyst við, at orku- veitingarfyritøkur bjóða hitapumpuloysnir til leigu, so neyðugt er ikki hjá tí, ið fær sær hitapumpu, at leggja íløguupphæddina út. Hetta ber eisini til í Føroyum. Ein fyritøka kann til dømis leiga einum brúkara hitapumpuskipan. Fyritøk- an rindar elrokningina fyri el til hitapumpuna til SEV fyri brúkaran, og brúkarin rindar fyritøkuni fyri hita- framleiðsluna frá hitapumpuni. Fyritøkan hevur áhuga í, at hitapumpan brúkar so lítið el sum gjørligt til at framleiða hitan (hevur høgt COP), meðan brúkarin hevur áhuga í ikki at brúka meira hita enn neyðugt. í Føroyum skulu umleið 7.000 sethús fram til 2025 hava elrikna hitaskipan, og eigur hetta at vera ein áhugaverdur vinnuligur møguleiki. Talið kann enntá verða tað dupulta, um øll hús og bygningar skulu hava grøna hitaskipan. Um lógarbroytingin um differentieraðan elprís verður samtykt, og el til hitapumpur verður bíligari, skal fyri- tøkan sjálvandi gjalda hendan lægra prísin. Tað kann HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 55 Kappingarviðurskifti í elgeiranum 56 ORKUPOLITISK ÆTLAN Kappingarviðurskifti í elgeiranum enntá hugsast, at fyritøkan kann fáa uppaftur lægri prís, tí at hon tá hevur áhuga í at fáa fleiri brúkarar at skifta til el, og tí eisini kunnu bøta um búskapin í el- geiranum og virka fyri at fremja orkuskiftið. Víst kann harumframt verða á, at sum er, hevur verandi prísskrá hjá SEV mongdaravsláttur. Hetta kann hugsast at verðaeinmøguleiki,sumfyritøkur,iðætlasæratbjóða seg fram við hitapumpuloysnum, kunnu troyta, t.d. við at seta eina stóra hitapumpu upp, ið letur heitt vatn umvegis lokalhitaskipan til fleiri hús ella bygningar. Eisini eigur at verða skipað fyri, at til ber at leggja til rættis, so hvørt jarðhitahol kann brúkast til meira enn eitt hús (ognarrættur), og møguliga hvussu veð- setingarviðurskiftini fyri hitapumpur kunnu skipast, so tey tryggja ognarrættin hjá veitaranum. Sundurskiljing av framleiðslu og neti Við tað, at SEV hevur bæði net og stórt sæð alla el- framleiðsluna um hendi, stýrir felagið allari gongdini frá framleiðslu til brúkaran. Sambært elveitingarlógini er t.d. eisini ásett, at meting um útbyggingartørv av elveitingini skal gerast í samráð millum SEV og lands- stýrismannin. Ein fyrimunur við hesum bygnaði er, at tað er lagaligari at samskipa ymsu liðini í hesi tilgongdini, so virksemið kann verða gjørt meira smidliga. Eisini er virksemið hjá SEV undirlagt almennum eftirliti. Hinvegin verða sjónarmið eisini førd fram um, at SEV hevur ov stóra ávirkan á, hvussu elgeirin verður skip- aður. Hetta m.a. við, at SEV í ov stóran mun ger av, hvussu og nær framleiðslan verður bygd út, og at framfýsni og nýhugsan ikki fer fram í sama mun, sum tað hevði verið, um fleiri aktørar vóru virknir, og verulig kapping var á økinum. í ES er sum høvuðsregla ásett, at fyri at fremja kapping eiga net og framleiðsla at verða skild sundur. Hetta er tó ikki kravt í londum, har framleiðslan var minni enn 500 GWt um árið í 1996, men kann kortini gerast sjálvboðið. Orsøkin til hetta undantak er, at tað verður ikki mett, at til ber at fáa veruliga kapping í so smáum elgeirum, og at kostnaðurin við at skilja sundur er størri enn vinningurin, ið kann fáast burturúr kapping. í Føroyum er framleiðslan góðar 300 GWt og verður mett at fara at verða umleið 600 GWt, um øll orku- nýtsla á landi verður løgd um til el. Sum nevnt framm- anfyri, er tað tó ivasamt, um hetta verður nátt longu í 2030. Sambært viðmerkingunum til elveitingarlógina er endamálið við lógini at tryggja, at elveitingin í Føroyum verður løgd til rættis við fyriliti fyri veitingartrygd, samfelagsbúskapi og umhvørvi, eins og lógin í mest møguligan mun skal fremja virkisfýsni í sambandi við framleiðslu av el. Til at tryggja hetta, hevur myndugleikin eftirlit við virk- seminum. Ein av grundgevingunum fyri at skilja sundur, er fyri at fáa veruliga kapping. í framleiðsluni er kapping, við tað at nýggj framleiðsla av vindi hevur verið boðin út, og mælt er aðrastaðni í hesi frágreiðing til, at tá sólorka skal setast upp, skal hon eisini bjóðast út. í mun til atfinningarnar um, at útbjóðingartreytirnar fyri vindorku ikki nóg væl tryggja veruliga kapping, hevur úrslitið av vindútboði verið kært til Vinnukærunevndina. Vinnukærunevndin tók ikki undir við kærunum. Hóast kapping er sunn og kann verða til fyrimuns fyri brúkaran, er tað ivasamt, um sundurskiljing av neti og framleiðslu verður trygd fyri, at úrslitini av útboðum verða øðrvísi, enn tey higartil hava verið. Um net og framleiðsla skulu skiljast sundur, má tað vera við tí endamáli, at ávikavist netparturin og fram- leiðsluparturin bert skulu hugsavna seg um júst teirra virkisøki. Sum er, hevur myndugleikin eftirlit við, at treytir, sum netfelagið setir, eru eins fyri øll. Ein onnur grundgeving fyri sundurskiljing er, at tað gevur meira dynamikk. At so kann vera, skal ikki av- vísast, men samstundis er tað í hesum føri so, sum greitt frá í brotinum um framleiðsluna, at fleiri møgu- ligar loysnir uppá framleiðsluútbyggingar longu eru lagdar fram, og er tað ivasamt, hvussu nógv meira dynamikkur fæst við at skilja SEV sundur. Søluliðið er viðgjørt omanfyri. Har verður, sum er, ikki mett grundarlag fyri, at munandi broytingar eiga at verða gjørdar. Arbeiðsbólkurin metir soleiðis ikki, at bygnaðurin í SEV er forðing fyri at fremja orkuskiftið sum ætlað. SEV hevur umbiðið eina frágreiðing frá Dansk Energi, ið skal lýsa fyrimunir og vansar við eini funktionellari sundurskiljing av framleiðsluni og netinum hjá SEV. Arbeiðsbólkurin staðfestir, at kanningin er umbiðin. Tá henda kanning er liðug, er væntandi eitt betri grund- arlag fyri at taka politiska støðu til eina møguliga sundurskiljing av SEV. At enda kann verða víst til frágreiðing, sum Vinnu- málaráðið læt gera í 2015, Bygnaður og ognarviður- skifti á elorkuøkinum í Føroyum. Har vóru áskoðanirnar ymiskar á máli, hvør bygnaður er best fyri brúkaran. HEILSU- OG INNLENDISMáLARáÐí 57 Kappingarviðurskifti í elgeiranum 60 ORKUPOLITISK ÆTLAN