Politikkur fyri skapandi vinnur Uttanríkis- og Vinnumálaráðið, apríl 2016 Tekningar: Bárður Oskarsson Talgild útgáva kann takast niður av heimasíðuni hjá Uttanríkis- og Vinnumálaráðnum Innihaldsyvirlit Politikkur fyri skapandi vinnur Innihaldsyvirlit ......................................................................................................................................................... 3 Politikkur fyri skapandi vinnur ............................................................................................................................. 4 Niðurstøður og tilmæli ........................................................................................................................................... 5 Yvirlit yvir átøkini 2016-2020 ........................................................................................................................... 5 Tilgongdin at orða politikkin ................................................................................................................................ 6 Skipan av arbeiðinum ......................................................................................................................................... 6 Endamál við politikkinum fyri skapandi vinnur ................................................................................................. 6 Hvørjar eru skapandi vinnurnar............................................................................................................................ 7 Ein skapandi vinnugeiri ..................................................................................................................................... 9 Skapandi vinnur og búskapurin ........................................................................................................................ 9 Skapandi vinnur í Føroyum............................................................................................................................. 11 Meginreglurnar í føroyska vinnupolitikkinum .................................................................................................. 12 Yvirskipaði politikkurin fyri skapandi vinnur ................................................................................................... 13 Átøk at fremja 2016-2020 1. Nýskapanardepil ....................................................................................................................................... 19 2. Kortlegging av skapandi búskapinum í Føroyum ................................................................................ 20 3. Betri fíggingarmøguleikar ........................................................................................................................ 20 4. Útflutningur og felags marknaðarføring ............................................................................................... 21 5. Filmshús..................................................................................................................................................... 22 6. Endurgjald fyri framleiðsluútreiðslur í sambandi við filmsgerð ........................................................ 22 7. Tónleikaútflutningsstova ......................................................................................................................... 24 8. Stovna FabLab .......................................................................................................................................... 24 9. Altjóða útbúgvingartilboð innan skapandi vinnur ............................................................................... 25 10. Gastronomisk vakstrarætlan ............................................................................................................... 26 11. Vakstrarætlan fyri arkitektur og design ............................................................................................. 26 3 Politikkur fyri skapandi vinnur Politikkur fyri skapandi vinnur Skapandi vinnurnar eru millum skjótast vaksandi vinnur í heiminum og hava alsamt vaksandi týdning fyri samfelagsbúskapin. Í Føroyum verður mett, at vit hava eitt stórt og ov lítið troytt tilfeingi í skapandi vinnunum. Samstundis hava vit stórar avbjóðingar fyri framman. Fólk gerast eldri, og ov stórur partur av føroyska ungdóminum flytur ikki heim, eftir at tey hava nomið sær útbúgving og gjørt sær arbeiðsroyndir uttanlands. Siðbundnu vinnurnar krevja færri fólk, so hvørt sum framleiðslueindirnar gerast størri og meiri automatiseraðar. Men skal landið mennast, er alneyðugt við fólkavøkstri, góðum trivnaði og einum fjøltáttaðum burðardyggum vinnulívi. Skapandi vinnurnar skapa bæði búskaparligan og mentanarligan vøkstur. Tær geva grundarlag fyri nýggjum virkjum og fjøltátta vinnuna, so at fleiri fólk kunnu søkja sær avbjóðandi størv í Føroyum. Raðfesta Føroyar skapandi vinnurnar, verður hetta við til at skapa grundarlag fyri nýggjum og spennandi størvum, sum eru dragandi fyri skapandi og útbúgvin fólk. At raðfesta skapandi vinnurnar merkir eisini, at almennir stovnar og fyritøkur sum heild brúka føroyskar loysnir og keypa føroyskt, har sum tað er møguligt. Við at raðfesta skapandi vinnurnar fáa Føroyar nógv meira burtur úr tí stóra listaliga og mentanarliga tilfeinginum, sum vit eiga. Og í einum sterkum og tilvitaðum skapandi búskapi er tað eyðsæð, at stuðul til frælsa list, útbúgving og mentan, eru íløgur sum fáast fleirfalt aftur. Skapandi vinnur eru vinnur, ið hava eitt mentanarligt og skapandi grundarlag. Skapandi vinnurnar eru eyðkendar við, at tær eru grundaðar á tað óavmarkaða tilfeingið – hugflog og skapandi gávur. Í skapandi búskapinum ganga list, mentan, tøkni og vinna saman Mynd: Center for Kultur- og Oplevelsesøkonomi 4 Politikkur fyri skapandi vinnur Niðurstøður og tilmæli Skapandi vinnurnar í Føroyum skulu mennast við einum samanhangandi yvirskipaðum politikki, ið leggur upp til samstarv millum vinnugreinar, einfaldar vinnuframaskipanir og eitt vælvirkandi undirstøðukervi. Ítøkiligu átøkini, sum mælt verður til at gera næstu árini, eru hesi: Í túsund krónum 2016 Yvirlit yvir átøkini 2016-2020 1. Nýskapanardepil skipast, ið kann skapa samvirkni millum gransking, vinnuframa og skapandi vinnur 2. Kortlegging gerast av føroyska skapandi búskapinum. Helst á Fróðskaparsetrinum fyri at styrkja leiklutin sum vitanardepil 3. Betri fíggingarmøguleikar. Almennu fíggingarstovnarnir ganga undan 4. Útflutningur og felags marknaðarføring, marka part av øktu játtanini til útflutning av skapandi vinnum 5. Afturberingarskipan til útlendskar filmsframleiðslur 6. Filmshús setast á stovn sum skjótast 2017 2018 2019 2020 Verandi játtan 500 500 500 Verandi játtan Verandi játtan 1.000 7. Tónleikaútflutningsskrivstova setast á stovn 8. FabLab setast á stovn, at skapa umhvørvi fyri talgildari læring og vørumenning. 9. Altjóða útbúgvingartilboð innan skapandi vinnur. Fróðskaparsetrið kemur í næstum við tilmæli um skapandi útbúgving Veran di játtan í 2016 10. Gera ætlan fyri menning av føroyskari gastronomi 11. Tiltøk gerast at styrkja støðuna hjá arkitekturi og design og at stimbra nýggjar útflutningsvinnur Tilsamans - - - - 1.630 1.630 1.630 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 - - - 300 500 1.300 5 4.630 4.130 4.130 Politikkur fyri skapandi vinnur Tilgongdin at orða politikkin Ásannandi at skapandi vinnurnar eru millum skjótast vaksandi vinnur í heiminum, setti undanfarna landsstýrið arbeiðsbólk at gera uppskot til yvirskipaðan politikk og átøk til gagns fyri skapandi vinnur, herundir film. limir sínar, men tað er ikki ein vinnugreinafelagsskapur, eins og t.d. Vinnuhúsið, har bert fáar skapandi vinnugreinar eru umboðaðar. Í sambandi við greiningararbeiðið hevur arbeiðsbólkurin tosað við hesar áhugapartar: Í arbeiðsbólkinum eru Oyvindur av Skarði, formaður, og Elisabeth F. Rasmussen úr Uttanríkis- og vinnumálaráðnum, Alda Joensen úr Mentamálaráðnum og Johannes Pauli Poulsen úr Fíggjarmálaráðnum. LISA, Arkitektafelagið, Baroli Music, Listaskúla Føroya, TUTL/TUTL International, Felagið Samskifti, Klippfisk, Felagið Føroysk Filmsfólk, Designarafelagið, Vinnuframa, Íverksetarahúsið, Framtak, FarLit, Hugskotið, Kokkar í Føroyum, Fróðskaparsetrið, Stjóran í Norðurlandahúsinum, Spælmennarar og Vinnuhúsið. Arbeiðsbólkurin hevur havt samrøður við nógv umboð fyri skapandi vinnurnar og við umboð fyri tær skipanir, sum stuðla hesum vinnum. Eisini er støðið tikið í føroyskum frágreiðingum, sum eru skrivaðar um ávís skapandi vinnuøki, útlendskum kanningum og frágreiðingum og royndum úr norðurlendska samstarvinum fyri skapandi vinnur, KreaNord. Skipan av arbeiðinum Skjalið er skipað í tveir sjálvstøðugar partar. Fyrri parturin er yvirskipaði vinnupolitikkurin fyri skapandi vinnurnar. Hesin parturin hevur til endamáls at lýsa felags eyðkenni og tørv hjá skapandi vinnunum og at seta upp felags langtíðar mál. Seinni parturin eru uppskot til ítøkilig og raðfest átøk, sum mælt verður til at fremja næstu árini fyri at geva skapandi vinnunum best møgulig menningar- og vakstrarlíkindi. Ein avbjóðing hevur verið, at skapandi vinnurnar í Føroyum eru spjaddar á nógv ymisk virkisøki, tær flestu vinnurnar eru rættiliga smáar, og tær eru í stóran mun veikt skipaðar sum vinnugreinar. Stórur partur av teimum, sum arbeiða við skapandi vinnum, eru limir í Listafólkasambandi Føroya, LISA. Felagsskapurin arbeiðir fyri at styrkja listina og at umboða Endamál við politikkinum fyri skapandi vinnur Politikkurin skal vera eitt amboð til at skapa fortreytir fyri, at skapandi vinnurnar verða eitt enn størri vakstrardriv í føroyska samfelagnum, enn tær eru í dag. Málið er, at politikkurin við at varpa ljós á skapandi vinnurnar er við til at skapa størri tilvit um týdningin av at hugsa fjøltáttað og holistiskt um list, skapan, vinnu, búskap og samfelag. Hetta er eisini galdandi fyri hugburðin til okkara egnu megi, og hvat føroyskt vinnulív megnar. Hvørja ferð ein almennur stovnur ella ein fyritøka velur eina føroyska loysn ella keypir eina føroyska tænastu, ávirkar tað møguleikarnar fyri framhaldandi menning, vøkstri og trivnaði. Í politikkinum verða nøkur yvirskipað øki eyðmerkt, sum skulu lyfta skapandi vinnurnar í felag, og mælt verður eisini til ítøkilig átøk, sum 6 Politikkur fyri skapandi vinnur skulu vera við til at stimbra vøkstur í ávísum skapandi vinnugreinum, har sum almennar íløgur eru neyðugar fyri, at vinnurnar kunnu mennast. búskaparligan týdning, tekur tað einki frá listarliga virðinum. Skapandi framleiðsla er ein alt størri partur av virðisøkingini í flest øllum vørum og tænastum, og fortreytin fyri, at vit kunnu fáa lut í hesari menning, er júst, at vit hava eitt ríkt frælst lista- og mentanarlív. Størri íløgur og møguleikar fyri at menna skapandi vinnur mugu tí ikki hava við sær, at játtanir til list og mentan verða skerdar. Ein stórur trupulleiki er, at vit ikki vita, hvussu stórur skapandi búskapurin er í Føroyum, og at vit tí bara kunnu gita, hvussu vit eru fyri samanborið við onnur lond. Arbeiðsbólkurin hevur tí havt samrøður við nógvar áhugapartar fyri at hoyra, hvussu tey meta støðuna innan sítt øki. Politikkurin er gjørdur við støði í hesum samrøðum umframt tilmælum og frágreiðingum, sum eru gjørd seinastu 10 árini. Hvørjar eru skapandi vinnurnar Hugtakið skapandi vinnur (Creative Industries) er rættiliga nýtt, og kjakast verður enn um, hvussu tað er rættast at skilmarka skapandi vinnurnar. Kjakast verður eisini um, hvørt tað yvirhøvur er rímiligt at avmarka hugtakið skapandi ella kreativar til ávísar vinnur, tí evnini at hugsa nýtt og at finna øðrvísi og kreativar loysnir eru grundarlag undir lønandi virksemi í øllum vinnum. Ein spurningur, sum hevur verið nógv frammi í arbeiðinum, er fræls list og mentan mótvegis skapandi vinnu, og óttin fyri at økt áherðsla á skapandi vinnur kunnu gera, at list og mentan í ov stóran mun verða virðismett út frá handilsligum sjónarmiðum. Sjónarmiðið undir politikkinum er, at hóast skapandi vinnurnar hava ein stóran Fleiri hugtøk verða eisini nýtt, sum umboða smalari og breiðari tulkingar av skapandi og Mynd eftir fyrimynd í: “A Creative Economy Green Paper for the Nordic Region” Nordic Innovation Centre 2007 7 Politikkur fyri skapandi vinnur mentanarligu vinnugeirunum. Tosað verður m.a. um skapandi vinnur, um skapandi og mentanarligar vinnur og í enn breiðari høpi um upplivingarvinnur. Í hesum politikki verður hugtakið skapandi vinnur nýtt, og denturin lagdur á vinnur, sum hava støði í list, mentan, design, samskifti og ritbúnaði. sum t.d. hjá lýsingarfyritøkum, arkitektum, listhandverkarum o.s.fr. Myndin omanfyri hevur verið brúkt til at skilja hugtøkini skapandi búskapur og skapandi og mentanarligar vinnur. Fyri vanligu fatanina er tað ikki so umráðandi at seta neyv mørk fyri, hvørjar vinnur skulu teljast við og ikki. Tað, sum er umráðandi, er, at arbeitt verður fyri at tryggja skapandi vinnunum bestu menningarmøguleikar, soleiðis at tær kunnu vaksa og viðvirka til búskaparligan framburð og trivnað. Síðani koma aðrar vinnur, sum á ein ella annan hátt samstarva við skapandi vinnurnar, men sum ikki sjálvar brúka listarlig skapandi evni sum sínar kjarnuførleikar. Í miðjuni er sonevnda skapandi kjarnan, har sum virksemið burturav er list og mentanarligt arbeiði. Næst henni eru vinnur, sum hava til endamáls at skapa lønandi virksemi burtur úr skapandi kjarnuni. Tað kann t.d. vera tónleikaframleiðarar og forløg ella handilsligar vinnur, sum brúka listarlig skapandi evni og háttalag sum grundarlag undir sínum arbeiði, men har handilslig atlit í stóran mun stýra framleiðsluni, Men tá ið hagtøl skulu gerast fyri skapandi búskapin, og tá ið menningin skal fylgjast yvir tíð, er tað sjálvandi neyðugt at lýsa neyvt, hvørjar vinnur verða taldar við. Í politikkinum verða hesar vinnugreinar taldar við sum skapandi vinnur Byggilist Filmur Ritbúnaður Bókmentir Tónleikur Myndlist Lýsingarvirksemi Útinnandi list Søvn Sniðgeving Forlagsvirksemi Gastronomi Listhandverk Miðlar Allar skapandi vinnugreinar koma at fáa nyttu av at samlað fokus verður sett á skapandi vinnurnar, men átøkini, sum einstøku vinnurnar hava tørv á, eru sera ymisk. Í summum førum eru vinnurnar so væl mentar, at tað ikki er stórur tørvur á almennari hjálp. Í øðrum førum tykist tørvurin fyrst og fremst at vera á hægri játtanum til at stuðla listini í sær sjálvari, og ítøkilig tilmæli um hetta eru ikki partur av hesum vinnupolitikki. Mest átrokandi átøkini fyri at menna skapandi vinnur í Føroyum metir bólkurin vera at menna undirstøðukervið og at samskipa og styrkja ráðgeving, fígging, marknaðarføring og at røkja netverk uttanlands. Á øðrum økjum, serliga innan arkitektur og design, gastronomi og matvørumenning, er fyrst og fremst tørvur á vinnugreinapolitikkum, ið kunnu elva til ein stimbrandi atburð hjá myndugleikum og borgarum og soleiðis vaksa um grundarlagið 8 Politikkur fyri skapandi vinnur fyri skapandi framleiðslu. Her kann nevnast, at tað hevur alstjóran týdning at hava sum útgangsstøði í so stóran mun sum gjørligt at velja føroyskar loysnir og veitarar fram um útlendskar loysnir. størsta virðisskapanin í skapandi búskapinum júst hendir í tvørfakligum samvirkni millum ymiskar skapandi greinar. Tí verður mælt til at arbeiða við skapandi vinnunum sum einum breiðum vinnugeira og at gera størri átøk fyri at skapa vøkstur í skapandi búskapinum sum heild.1 Ein skapandi vinnugeiri Kanningar í øðrum londum hava víst, at hóast skapandi vinnurnar eru sera ymiskar og tí ikki altíð hava ynski um at vera bólkaðar saman, so hava tær sera nógvar avbjóðingar í felag Skapandi vinnur og búskapurin Føroyski búskapurin er, eins og búskapir í øðrum framkomnum londum, vorðin alt meira fjøltáttaður. Hóast Føroyar liggja fjarskotnar frá evropeiska meginøkinum, so er alheimsgerðin ikki farin framvið, og ein riðil av vinnugreinum hava stungið seg fram, eisini innan skapandi vinnurnar. Samanbera vit okkum við aðrar tjóðir, so er sannlíkt, at vit í veruleikanum hava eitt ótroytt tilfeingi innan hesar vinnugreinir, ið við tíðini kann vaksa og geva munagott ískoyti til føroyska búskapin, serstakliga um samfelagið sum heild velur at brúka føroyskar vørur og tænastur. Áður hevur verið vanligt, at nakrar skapandi vinnur eru valdar burturúr, sum tær, ið verða mettar at hava serliga góð vakstrarútlit fram um aðrar, og átøk eru gjørd fyri at stimbra júst hesar. Hesin hugburður hevur tó lyndi til at elva til stríð millum fakbólkar, heldur enn til samstarv, og tað gongur eisini ímóti vanligum vinnupolitiskum meginreglum um at lata marknaðin ráða heldur enn politiskt at velja út vinnuligar vinnarar. Greiningar vísa eisini, at Skapandi vinnur sum partur av búskapinum Ár % av BTÚ % av arbeiðsmegi Danmark 2010 6,5 6,5 Finnland 2008 3,2 4,3 Ísland 2009 6,4 5,2 Noreg 2011 1,7 3 Svøríki 2010 3,3 3 Estland 2007 2,9 4,3 Írland 2008 2,7 8,7 Stóra Bretland 2012 5,2 8,5 Keldur: Tourism and The Creative Economy, OECD 2014 og Kreative Erhverv i Norden, Nordisk Ministerråd 2015 Behovsanalyse: Kreative erhverv i Danmark 2011. CKO, Center for kultur- og Oplevelsøkonomi. 1 9 Politikkur fyri skapandi vinnur Tað eru menningarmøguleikar innan nógvar av hesum vinnum, og um hesir verða troyttir á skilagóðan hátt, fer tað ikki bert at vaksa um føroyska búskapin, men eisini at menna føroyska mentan og styrkja um samleikan. vinnugreinarnar kemur til høldar, og tá verður lættari hjá politiska myndugleikanum at koma við røttu átøkunum. Fyritøkur innan skapandi vinnurnar og tørvur teirra Kortlegging av skapandi búskapinum Kanningar2 eru gjørdar, ið staðfesta, at fyritøkur innan skapandi vinnurnar eru eins framsøknar og hava eins stórt ynski um at vaksa og aðrar vinnufyritøkur. Tó eru nøkur sereyðkenni við skapandi fyritøkum. Sum oftast er talan um smáar fyritøkur, har skapanarhugurin er sjálv drívmegin handan vinnuliga virksemið. Tørvur er á at gera nærri lýsing av skapandi vinnunum í Føroyum. Í løtuni ber ikki til at siga nágreiniliga, hvussu stórur partur skapandi vinnurnar eru av samlaða búskapinum. Heldur ikki ber til at siga, hvussu nógv einstøku vinnugreinarnar fylla, og hvør gongdin hevur verið seinastu árini. Ein kortlegging av skapandi vinnunum í Føroyum hevði tískil verið skilagóð og hevði økt um sannlíkindini fyri, at vinnupolitisk átøk innan skapandi vinnurnar røkka endamálinum. Tað hevur víst seg at vera ein heldur størri avbjóðing hjá skapandi fyritøkum, tá vinnuliga virksemið skal skipast, og langtíðarætlanir skulu stingast út í kortið, enn tað er hjá øðrum fyritøkum. Ein avleiðing av hesum er, at skapandi vinnufyritøkur í størri mun enn aðrar fyritøkur hava tørv á ráðgeving, har tær fáa hjálp og stuðul til at fara undir vinnuliga virksemið. Sum er, kunnu vit bert meta um støddina á skapandi búskapinum við at hyggja at londunum kring okkum. Skapandi vinnur í øðrum londum Ein liður í at bøta um vakstrarkorini hjá skapandi vinnufyritøkunum er tí at tryggja hesum atgongd til viðkomandi ráðgeving. Skipanir finnast longu í Føroyum, ið veita hesa tænastu, men økið eigur at verða styrkt. Ein depil fyri skapandi vinnurnar, har vitan um vinnuætlanir, viðkomandi løgfrøði, stuðulsskipanir, útflutningsmøguleikar o.a. varð savnað á einum staði, hevði lætt um hjá skapandi fyritøkunum, tá hesar skulu vaksa um virksemið. Í fleiri londum eru skapandi vinnurnar týðandi partur av búskapinum, har nógv fólk starvast. Í fleiri av londunum verður miðvíst arbeitt við at bøta um korini hjá hesum vinnum, tí tey hava ásannað, at menningarmøguleikarnir innan skapandi vinnurnar eru stórir. Hagtøl vísa eisini, at skapandi vinnurnar í miðal vaksa skjótari enn búskapurin annars, og harumframt eru tær mótstøðuførari í niðurgangstíðum enn aðrar vinnugreinar. Um skapandi vinnurnar í Føroyum t.d. eru 3% av BTÚ, so svarar tað til eina framleiðslu á uml. 450 mió. kr. í 2015, og starvast t.d. 3% av føroysku arbeiðsmegini innan skapandi vinnurnar, svarar tað til uml. 850 fólk. Enn eru hetta bert gitingar. Neyðugt verður at kortleggja skapandi vinnurnar í Føroyum. Ein slík kortlegging ger, at vitan um einstøku skapandi Fíggingarmøguleikar Tað er ein stórur bági hjá nýggjum og nýskapandi fyritøkum, at fíggingarmøguleikarnir eru so avmarkaðir. Heilt stóri trupulleikin er at Behovsanalyse: Kreative erhverv i Danmark 2011. CKO, Center for kultur- og Oplevelsøkonomi. 2 10 Politikkur fyri skapandi vinnur finna fígging til at menna eina fyritøku frá sprota- til vakstrarfyritøku. Serliga trupult er tað hjá fyritøkum, ið víkja frá øðrum, sum fíggingarstovnar eru vanir at meta um, og sum t.d. ikki hava fastar ognir og framleiðslutól at seta í veð. Í talvuni sæst, hvussu stórur partur av nýstovnaðum fyritøkum framvegis eru virknar eftir 5 árum. Fyritøkurnar eru býttar sundur eftir, um tær fella inn undir skapandi vinnur ella ikki. Úrslitið er greitt. Sannlíkindini fyri, at fyritøkur innan skapandi vinnurnar fara á húsagang, eru ikki størri enn fyri aðrar fyritøkur. Fyri øll 5 árini sæst, at fyritøkur innan skapandi vinnur hava heldur størri sannlíkindi fyri at yvirliva enn aðrar fyritøkur. Skapandi vinnur og vitanarfyritøkur eru sera ofta í hesari støðuni, og neyðugt er tí at gera átøk fyri at bøta um møguleikarnar fyri váðafúsari fígging til byrjan og vøkstur hjá nýggjum og nýskapandi fyritøkum. Tað hevur víst seg, at skapandi fyritøkur eru mótstøðuførar, tá búskapurin sveiggjar. Skapandi fyritøkur hava ofta lutfalsliga lágar fastar rakstrarkostnaðir og duga væl at tillaga virksemið til ringar tíðir, tá umsetningurin lækkar. Tískil er váðin við at fíggja skapandi fyritøkur ikki størri enn fyri fyritøkur annars, heldur hinvegin. Tørvur er á einum betri yvirliti yvir, hvørjir fíggingarmøguleikarnar eru og hjálp til at búgva verkætlanirnar til íleggjarafígging. Í hesum sambandi er eisini viðkomandi at greina, hvussu nýggir fíggingarhættir, sum vaksa fram kring heimin, kunnu brúkast av føroyskum íverksetarum. Skapandi vinnur í Føroyum Ein trupulleiki er, at fyritøkur innan skapandi vinnurnar ofta verða uppfataðar sum fyritøkur við høgum váða. Ein kanning gjørd í Bretlandi vísir tó, at skapandi fyritøkur ikki eru heftar við størri váða, enn aðrar fyritøkur, heldur hinvegin.3 Sum nevnt omanfyri vanta hagtøl fyri skapandi vinnur í Føroyum. Hagtølini fyri lesandi eru hinvegin góð, og tey kunnu geva ábendingar um áhugan fyri skapandi vinnur millum føroysk ung og lesandi. Úrtøk, gjørd við støði í hagtølum frá Studna, vísa, at áhugin millum føroysk lesandi fyri at nema sær útbúgvingar innan list og skapandi vinnur er stórur, og seinastu árini er tilgongdin av lesandi innan skapandi útbúgvingar vaksin skjótari enn tilgongdin til hægri útbúgvingar sum heild. Livilíkindini hjá skapandi vinnum samanborið við aðrar vinnur Fyritøkur í Fyritøkur í skapandi øðrum 1. ár vinnum 96% vinnum 93% 2. ár 84% 79% 3. ár 4. ár 69% 58% 65% 54% 5. ár 50% 46% Talið á lesandi í skapandi útbúgvingum er vaksið 52% hesi 10 árini, og í øðrum útbúgvingum hevur samlaði vøksturin verið 15%. Samanlagt merkir hetta, at meðan ein út av fimm lesandi valdi eina skapandi útbúgving fyri 10 árum síðani, velur fjórði hvør í dag eina skapandi útbúgvingarleið. Talva við støði í tølum úr: Risky Business, the lazy assumption. Burrows, Usher, Demos 2011 Risky Business, the lazy assumption. Burrows, Usher, Demos 2011, http://www.demos.co.uk/files/Risky_business_-_web.pdf?1320841913 3 11 Politikkur fyri skapandi vinnur Føroysk lesandi innan skapandi greinar 35 30 design 25 Film og miðlar 20 KST 15 list 10 Marknaðarføring, søla, samskipan og leiðsla Undirvísing, søvn og mentanarmiðlan 5 0 Hagtølini eru gjørd við støði í tølum frá Studna, ið vísa hvussu nógv føroysk lesandi á hægri útbúgvingum hava fingið stuðul frá Studna, og hvørjar útbúgvingar tey eru innskrivað á. Studni letur stuðul til lesandi í Føroyum, til føroysk lesandi uttan fyri Norðurlond, umframt ferðastuðul til øll lesandi uttan fyri Føroyar. Tí fevnir uppgerðin um nærum øll føroysk lesandi. Meginreglurnar í føroyska vinnupolitikkinum Føroyski vinnupolitikkurin4, sum varð orðaður í 1999, og endurnýggjaður í 2005 og 2007, er grundaður á tríggjar meginreglur, ið eisini eru galdandi fyri skapandi vinnur:  Vælvirkandi kapping í einum opnum búskapi Eins viðgerð av øllum vinnum Vælvirkandi undirstøðukervi, bæði sosialt, útbúgvingarliga, tøkniliga og fysiskt   4 Í skapandi vinnunum er vanligt, at ymiskur stuðul er partur av búskaparliga grundarlagnum, og somu verkætlanir kunnu vera verdar at stuðla, lutvíst úr einum vinnuligum og lutvíst úr einum mentanarligum sjónarhorni. Tí er neyðugt at skipa vælvirkandi samstarv millum almennu skipanirnar til mentan og vinnu, so at tær kunnu lyfta í felag. Ein filmur kann t.d. verða stuðlaður, tí at hann hevur listarligar dygdir, meðan onnur skapandi virki, ið ganga inn í filmsframleiðsluna, kunnu verða hjálpt av vinnuframaskipanini. Vinnupolitikkurin 2007, í Visjón 2015 12 Politikkur fyri skapandi vinnur Hesar avbjóðingar eru ógvuliga líkar avbjóðingunum sum kunnu vera millum granskingarstuðul og vinnuframastuðul. Skipanirnar hava hvør sítt endamál og skulu ikki koma í bland, men tað ber til at brúka tær saman. Yvirskipaði politikkurin fyri skapandi vinnur Politikkurin fyri skapandi vinnur skal síggjast sum ein vinnugreinapolitikkur undir tí føroyska vinnupolitikkinum, ið hevur til endamáls at skapa tey bestu vakstrarlíkindini fyri skapandi vinnur við at:    Í Føroyum eigur at bera til at gera skipanir, sum eru smidligari og einfaldari enn í størri londum, og sum gagnnýta nærleikan millum einstaklingar, virki og myndugleikar og brúka tað stóra netverkið, sum føroyingar hava um allan heim. Granskingarráðið hevur gingið undan við skipanini av granskaraskránni “Heilagrunninum”, líknandi formligar skipanir, sum kunnu vera tongdar sínámillum, kunnu eisini gerast fyri fólk og virki í skapandi vinnum. Gagnnýta verandi kappingarfyrimunir til fulnar Tryggja aljtóða kappingarførar vinnukarmar Menna eitt vælvirkandi undirstøðukervi fyri skapandi vinnur Kappingarførir vinnukarmar Gagnnýta kappingarfyrimunir At reka skapandi vinnuvirksemi í Føroyum skal vera eins gott sum í grannalondunum ella betri. Ein tann størsti kappingarfyrimunur Føroya er helst, at samfelagið er so tætt, fjøltáttað og framkomið. Hóast karmarnir ikki nýtast at vera eins á øllum økjum, so er neyðugt at greina, hvussu karmarnir eru í Føroyum samanborið við londini, sum vit kappast við og tryggja, at karmarnir eru kappingarførir. Tað er lætt at gera vart við seg og at fáa rásarúm í miðlum og aðrastaðni. Í fleiri skapandi vinnum er eisini nógv og gott samstarv, og tað er skjótt at savna ein væl skikkaðan og fjølbroyttan hóp um eina skapandi framleiðslu. Somuleiðis er stutt, bæði til aðrar vinnur og til almennar myndugleikar, ið kunnu hjálpa skapandi fólkum og virkjum til vøkstur, m.a. út á altjóða marknaðir. Tí er neyðugt, at føroysk vinnulóggáva er á sama støði, sum lóggávan í londunum kring okkum, eitt nú í mun til hugverksrætt, upphavsrætt, vinnufelagslóggávu og á tolløkinum. Marknaðaratgongd Tey flestu, sum eru virkin innan skapandi vinnur í Føroyum, hava nomið sær útbúgving og gjørt sær royndir uttanlands, og føroyingar hava tí tilsamans eitt sera stórt altjóða netverk innan allar hugsandi skapandi vinnur. Verða skapandi vinnurnar stimbraðar, og fara tær at framleiða meira av vørum og tænastum, er umráðandi, at atgongdin til útlendskar marknaðir er góð. Hetta er neyðugt fyri at tryggja vøksturin í vinnunum og kappingarførið við útlendskar skapandi vinnur. 13 Politikkur fyri skapandi vinnur Tí skal arbeiðið við betri marknaðaratgongd raðfestast hægri. í útheiminum tættari at Føroyum við áhaldandi íblástri og avbjóðingum til føroyska samfelagið. Her er viðkomandi at nevna FarLit, sum er ein bókaútflutningsverkætlan, sum hevur til endamáls at fáa føroyskar bókmentir út í heim. Um tað er trupult at virka bæði í Føroyum og uttanlands er rættiliga sannlíkt, at fólk tá velja útheimin framum, við størri marknaðum og fjøltáttaðum møguleikum. FarLit varð stovnað í 2012 og arbeiðir fyri at kunna um føroyskar bókmentir út í heim og hevur sum langtíðarmál at skapa øktan útflutning á økinum. Umráðandi er tí áhaldandi at stremba eftir at fáa betri og bíligari samband út í heim. Loftvegis, sjóvegis og talgilt Marknaðarføring á sendistovunum Endamálið hjá FarLit er at hækka vitanarstøðið um føroyskar bókmentir í útlondum. Visiónin er, at stovnurin skal virka sum miðstøð fyri føroyskar rithøvundar og forløg, ið vilja fáa bøkurnar út í heim. Tað er eisini ábyrgdin hjá FarLit at menna netverk við ymsar samstarvsbólkar, teirra ímillum rithøvundar, forløg, mentanarstovnar, týðarar og onnur. Sendistovurnar verða í ein ávísan mun brúktar sum sýnisgluggi fyri føroyskar skapandi vinnur, og almennu Føroyar nýta skapandi vinnurnar til at styrkja kappingarsamleika Føroya. Hetta samstarvið kann verða víðkað munandi, so at skapandi vinnurnar gerast meiri tilvitaðar um møguleikan at brúka sendistovurnar, og so at tær í nógv størri mun gerast partur av strategiska arbeiðinum at styrkja kappingarføri Føroya. Megintátturin hjá FarLit er at luttaka á týðandi útlendskum bókamessum, t.d. í Frankfurt. Fleiri bókaforløg, Norðurlandahúsið, Visit Faroe Islands og Mentamálaráðið hava samstarvað um verkætlanina. Ein bókmentaligur samskipari er settur í starv í hálva tíð, og verkætlanin hevur, sum er, innivist hjá Bókamiðsøluni. Gjøgnum felags átakið, har fleiri partar samstarva, eru Føroyar vorðnar meir sjónligar á bókamessunum, og úrslitini hava víst seg at hava verið góð fyri føroyskar rithøvundar og forløg. Stimbra skapandi umhvørvið Skapandi íverksetarum tørvar, eins og íverksetarum í øðrum vinnum, fysiskar karmar at arbeiða og at samstarva í. Fyri ein stóran part kunnu hesir finnast á privata marknaðinum, men tørvur er eisini á umhvørvi, ið vinnan ikki sjálv setur á stovn. Tað eru serliga høli og útgerð, sum nógv ymisk fólk skulu brúka í styttri tíð, sum t.d. filmshús, spælistøð, skapandi verkstaðir, klekingardeplar og onnur íverksetaraumhvørvi. Undirstøðukervi Samband út í heim Føroyar eru nærmastu grannar hjá nøkrum av fremstu skapandi miðstøðum heimsins. Kring alt landið eiga at vera góðir møguleikar fyri at skapa arbeiðsumstøður, sum knýta saman skapandi vinnur og siðbundnar vinnur, t.d. framleiðsluhøli til at gera nýggjar vørur burtur úr náttúrutilfeingi, ið verður ov lítið gagnnýtt í dag. Eisini er føroyska arbeiðsmegin sera flytfør, og hetta er ikki minst galdandi í skapandi vinnunum. Nógv hava tørv á, og ynski um, bæði at liva og virka í Føroyum og uttanlands. Tá ið tað ber til, knýtist tað skapandi umhvørvi 14 Politikkur fyri skapandi vinnur Fyri at styrkja samstarvið og fyri at tryggja skynsaman rakstur skulu ymisku umhvørvini virka í einum netverki og í so stóran mun sum til ber hava felags fyrisiting, roknskap v.m. Samstarvið skal helst vera so tætt, at tað kenst sum ein stovnur úteftir við einari inngongd til hjálp og ráðgeving. Fyrimunirnir sýnast at vera nógvir við at bjóða fram hægri útbúgving innan skapandi vinnur. Landsstýrið hevur m.a. út frá omanfyri standandi sannroyndum sett út í kortið at seta á stovn hægri útbúgvingartilboð innan skapandi vinnur. Ynskiligt er at skapa møguleikar í Føroyum fyri at røkka einum høgum fakligum støði fyri listaligari og skapandi framleiðslu, bæði ástøðiliga og í verki. Samstundis verður birt upp undir eitt livandi granskingarumhvørvi, sum kann kveikja førleikar og nýmenning innan skapan og list. Seta á stovn skapandi útbúgvingar á altjóða støði Nógvir føroyingar eru undir hægri útbúgving innan skapandi greinar uttanlands, men enn er eingin møguleiki at nema sær hesar útbúgvingar í Føroyum. Fróðskaparsetrið sjálvt hevur eisini ásannað tørvin og hevur ynski um, at møguleiki skal vera fyri at nema sær skapandi útbúgving í Føroyum. Sum liður í hesum hevur Fróðskaparsetrið sett ein arbeiðsbólk at fyrireika eina tvørfakliga skapandi útbúgving. Ætlanin er, at útbúgvingin skal vera góðkend og kunna góðskrivast sum liður í listarligum útbúgvingum við viðurkendar lærdar háskúlar, sum Fróðskaparsetrið samstarvar við. Miðað verður ímóti at bjóða fram eina fulla útbúgving. Sum ein byrjan verða stakskeið eftir ætlan boðin út á heysti 2016. Mentan og list, útbúgving og gransking eru í sær sjálvum grundarsteinar í einum vælvirkandi og framkomnum samfelagi. Tí er neyðugt at hava dygdargóðar mentanar- og útbúgvingarskipanir, og mett verður, at grundarlag er fyri at bjóða fram hægri útbúgving innan fyri listaliga og skapandi økið. Uttanhýsis serfrøðinganevndin, sum eftirmetti Fróðskaparsetrið í 2015, mælti eisini til at seta á stovn nýggjar útbúgvingar, sum áhugi er fyri hjá teimum ungu, og nevndi skapandi útbúgvingar sum viðkomandi. Somuleiðis ger heildarætlanin um Fólkaflyting og fólkavøkstur vart við, at flestu nýggju arbeiðsplássini og størsti vinnuvøksturin í framkomnum samfeløgum eru at finna í vitanartungum og skapandi vinnugreinum, sum t.d. heilsuvísindum, KT, mati, sniðgávu og undirhaldsídnaðinum, og tørvur er á væl útbúnum fólki í hesum vinnugreinum. Harumframt hava samrøður við listafólk víst á tørvin á einum fakligum umhvørvi fyri skapandi vinnur, ein tørvur, ið eisini kann verða nøktaður við at fjøltátta útbúgvingarútboðið og gera skapandi vinnur og list til granskingarevni. 15 Átøk at fremja 2016-2020 Átøk at fremja 2016-2020 Grundað á samrøður við áhugapartar og á tørv, sum frammanundan hevur verið sjónligur, hevur arbeiðsbólkurin eyðmerkt nøkur ítøkilig átøk, sum kunnu stuðla upp undir høvuðstættirnar í politikkinum at: Gagnnýta verandi føroysku kappingarfyrimunir til fulnar Tryggja altjóða kappingarførar vinnukarmar Menna eitt vælvirkandi undirstøðukervi fyri skapandi vinnur Tilmælini eru í stóran mun knýtt at einum høvuðstilmæli um at stovna ein depil, átak 1, sum skal fevna um fleiri av hinum átøkunum. Kortini eru átøkini ikki treytað hvørt av øðrum, og verður valda raðfylgjan ein politisk raðfesting. Afturat hesum átøkum hevur tað alstóran týdning fyri vøkstur í skapandi búskapinum, at karmar og játtanir til list og mentan sum heild verða styrktir munandi. 1. Nýskapanardepil Átak: Ein depil verður skipaður, sum savnar stuðulsumsitingarnar, almennu fíggingarstovnarnar, og serfrøðingarnar, sum veita ráðgeving, samskipa, marknaðarføra o.s.fr. Nýggjar skipanir, ið skulu stuðla undir vøkstur í skapandi vinnum, eiga at gerast partur av nýskapanardeplinum. Í Føroyum eru nógvar ymiskar smáar skipanir, ið hava til endamáls at stimbra vøkstur og menning í vinnu, gransking, mentan og list. Av tí at skipanirnar eru so smáar, mugu tær nýta lutfalsliga nógva orku til umsiting og til at tryggja sær framhaldandi tilverugrundarlag, og ofta er orkan ov lítil til samstarv tvørtur um fakmørk og til at røkja altjóða netverk. Samstundis verður tvørgangandi samstarv millum vinnu, gransking og mentan alsamt týdningarmiklari. Í samanrenningini millum skapandi førleikar, náttúrutilfeingi og tøkni eru ótømandi menningarmøguleikar, granskingarevni, íblástur og ráevni til list og eisini til nýggjar vinnur. Tað er tí ein andsøgn at halda skipanir, sum kunnu lyfta í felag, frá hvørjari aðrari. Tað eigur at bera til at skipa eitt sterkt tvørfakligt umhvørvi, sum bæði nøktar tørvin á serkønari ráðgeving, og sum samstundis leggur upp til samstarv tvørtur um siðbundin fakmørk. Tí verður eisini í londunum kring okkum virkað fyri at skapa tvørfaklig menningarumhvørvi, og tætta umhvørvið í Føroyum gevur grundarlag fyri samvirkni, sum størri samfeløg bert kunnu droyma um. Henda fyrimunin kunnu vit styrkja enn meira við at skapa eitt undirstøðukervi og eina mentan, sum leggur upp til samstarv og samvirkni. Mælt verður til at skipa ein bygnað við felags samskipandi leiðslu og umsiting fyri allar skipanirnar, ið skulu stimbra nýggjar vinnur, men har einstøku skipanirnar, so sum filmshús, tónleikaútflutningsskrivstova o.a. kortini varðveita stórt sjálvræði á sínum fakøki, og verða staðsettar har, sum tær fáa virkað best. Endamálið við hesum bygnaði er at skapa bestu fortreytir fyri samvirkni, dygga og effektiva fyristing, bestu møguleikar at stuðla í skapandi umhvørvunum, og samstundis at tryggja neyðuga frástøðu millum tey, ið søkja stuðul til sítt virksemi og tey, ið umsita játtanirnar. Kostnaður: Innan verandi játtan. Partur av játtanini til umsiting av ætlaðu skapandi Átøk at fremja 2016-2020 eindunum, Filmshúsið, Tónleikaútflutningsskrivstovan og møguliga onnur, verður flutt til felags umhvørvið. Hetta skal skapa eina dyggari umsiting við lutfalsliga minni kostnaði og geva tilsvarandi meiri orku til samskipan, marknaðarføring, netverkan, skeiðsfyriskipan o.s.fr. Mælt verður til at kanna, um greiningin kann verða gjørd sum ein bíløgd ph.d-verkætlan, (vinnu-ph.d.) í samstarvi við Hagstovuna og Fróðskaparsetrið. Endamálið við hesum er at byggja upp akademiska vitan um skapandi búskapin í Føroyum og at menna ein leist til at fylgja gongdini í skapandi vinnunum. Tíðarætlan: 2016 -2018 Kostnaður: sum ph.d.-verkætlan uml. 1,5 mió kr. Aktørar: Uttanríkis- og Vinnumálaráðið (Ábyrgd), Mentamálaráðið, og viðkomandi skipanir og grunnar 2. Tíðarætlan: 2018-20 Aktørar: Mentamálaráðið (Ábyrgd), Fíggjarmálaráðið, Hagstovan og Fróðskaparsetrið Kortlegging av skapandi búskapinum í Føroyum 3. Átak: Vitanin um skapandi vinnur í Føroyum og um búskaparliga týdningin, sum tær hava, er alt ov lítil. Støðan líkist tí, sum var í ferðavinnuni fyri nøkrum fáum árum síðani. Við ongum hagtølum ber bert til at gita um vavið av vinnunum, og hvørji átøk munnu muna best. Betri fíggingarmøguleikar Átak: Fíggingarmøguleikarnir hjá skapandi vinnum eru sera avmarkaðir. Ein orsøk er helst, at íleggjarar og lánistovnar kenna lítið til skapandi vinnur, og tí eru serliga varnir. Ein onnur orsøk er, at lánistovnar ofta krevja trygd í føstum veð, og tí hava trupult við at fíggja íløgur í skapandi framleiðslur, har tað ofta er minni parturin av íløgunum, sum skal nýtast til rakstrartól og bygningar. Í 2011 var íslendsk kanning almannakunngjørd um íslendska skapandi búskapin. Kanningin varð eisini løgd fram í Føroyum, og greitt varð frá, hvussu stóran týdning tað hevði havt, at ljós varð varpað á skapandi vinnurnar, og at tøl vórðu sett á týdningin. Tað var týðiligt, at kanningin hjálpti til, at mong fingu eyguni upp fyri møguleikunum í skapandi vinnunum, og at tað styrkti um sjálvskensluna og árræðið hjá teimum, sum starvast í skapandi vinnunum. Samstundis mennast aðrir fíggingarhættir kring um í heiminum so sum crowdfunding, har ið fólk kunnu stuðla verkætlanum ella keypa vørur sum skapandi fólk ætla at menna og crowd equity, har ið vanlig fólk kunnu gera íløgur í nýggjar fyritøkur. Hesir fíggingarhættir eru eisini viðkomandi fyir skapandi vinnur í Føroyum, men tað eru fleiri avbjóðingar. Mælt verður til sum skjótast at gera kortlegging, sum við dømum og hagtølum lýsir vavið og týdningin av føroyska skapandi búskapinum. Mælt verður til, at støðið verður tikið í íslendsku greiningini frá 2011: “Towards Creative Iceland: building local, going global”. Ein er, at tað kann vera trupult at skráseta eina føroyska verkætlan ella fyritøku á crowdfunding pallunum á internetinum, tí teir einans virka í ávísum londum. T.d. ber til hjá danskari fyritøku at skráseta eina verkætlan á størsta crowdfunding-pallinum Kickstarter, men tað ber ikki til hjá einari føroyskari. Fyri samfelagið 20 Átøk at fremja 2016-2020 hevur tað týdning at slíkar forðingar ikki eggja føroyskum skapandi fyritøkum til at flyta av landinum. Eisini hevur tað týdning at fáa greiðu á skattligu viðurskiftunum, um føroyskar fyritøkur kunnu verða fíggjaðar við útlendskari crowdfunding ella crowd equity-loysnum. Aktørar: Uttanríkis- og Vinnumálaráðið (ábyrgd), Fíggjarmálaráðið, Framtak, Vinnuframi, Útnorðurgrunnurin, peningastovnarnir. 4. Vinnuframagrunnurin nýtir vanliga rættiliga stóran part av sínari stuðulsjáttan til at stuðla skapandi verkætlanum, og skal nytta koma burtur úr hesari almennu íløguni er neyðugt, at aðrar fíggingarkeldur eru, sum kunnu fíggja verkætlanirnar og nýggju fyritøkurnar víðari. Seinnu árini eru fleiri góð dømi um fyritøkur stovnaðar av føroyingum, sum hava eydnast stak væl, men í flestu førum eru tær bæði skrásettar og fíggjaðar uttanlands. Útflutningur og felags marknaðarføring Átak: Skapandi vinnurnar eru merktar av fleiri smáum aktørum, sum skjótt kunnu metta heimamarknaðin. Tí hava skapandi vinnur stóran tørv á lagaligari atgongd til útlendskar marknaðir, eins og siðbundnu vinnurnar hava tað. Mælt verður til, at atgongdin til upplýsingar um útflutningsviðurskifti verður lættari. Hetta kann gerast við at seta ein ráðførslubanka á stovn og við at gera eina útflutningshondbók. Føroyar kunnu gerast eitt sera gott umhvørvi fyri skapandi vinnur, men skulu veruligar føroyskar eydnusøgur spyrjast burtur úr hesum, er alneyðugt at menna fíggingarmøguleikar fyri nýggjar skapandi fyritøkur. Føroysku og norðurlendsku grunnarnir, sum eru gjørdir fyri at menna og fjøltátta vinnulívið, eiga at ganga undan at lýsa og at royna nýggjar fíggingarleistir. Fyri at økja um eftirspurningin av føroyskum vørum uttanlands verður eisini mælt til at kanna, um tað er undirtøka fyri at marknaðarføra føroyskar skapandi vinnur við einum skipaðum felags marknaðarføringarátaki ella einum felags brandi. Hetta eigur at verða gjørt í samstarvi við Ferðaráð Føroya, sum longu hevur ment eina brandingætlan fyri felags marknaðarføring av ferðavinnuni. Eitt betri yvirlit yvir møguleikarnar eigur at verða gjørt, og ráðgeving og vegleiðing samskipað, so at vinnan kann verða hjálpt við tí mesta á einum stað. Sendistovur Føroya kunnu gerast ein góður sýnisgluggi og pallur fyri skapandi vinnur. Bæði skapandi vinnur og sendistovurnar eiga tí at fáa møguleika at samstarva betur. Eitt slíkt samstarv eigur at verða fingið í lag millum sendistovurnar og Nýskapanardepilin, sum mælt verður til at skipa. Fyrsta stigið at menna fíggingarmøguleikarnar má vera at lýsa fíggingartørvin, og hvørjar forðingar eru, sum ávikavist skapandi fyritøkurnar og íleggjarar og fíggingarstovnar uppliva. Harnæst at gera uppskot til, hvussu verandi skipanir kunnu betrast, og um neyðugt, hvørjar nýggjar skipanir tørvur er á at seta á stovn. Kostnaður: Partur av játtanini til marknaðarføring á sendistovunum kann verða markaður til skapandi vinnur. Harumframt kann partur av felags marknaðarføringini verða goldin av teimum virkjunum, sum luttaka beinleiðis í felags átøkum. Kostnaður: Innan verandi játtan Tíðarætlan: 2016 Tíðarætlan: Byrja í 2016 21 Átøk at fremja 2016-2020 Fyri at ein slík ætlan skal eydnast, er neyðugt við góðari fyrireiking. Kortini verður mett, at tað ikki er tíðarætlanin, men heldur felags stev og vilji, sum avger, hvussu skjótt farið kann verða undir eina felags marknaðarføring av skapandi vinnunum. hjá nýggja landsstýrinum at seta filmshús á stovn. Arbeiðsbólkurin heldur, at fleiri fyrimunir eru við at seta filmshúsið á stovn sum skjótast. Filmshúsið kann vera við til at umsita játtanina til filmsgerð, tað kann knýta sambond út í heim, til at samfíggja filmsgerð og til at útbreiða føroyskan film, og tað kann gerast snúningsás í føroysku filmsvinnuni, sum kann ráðgeva, samskipa og stíla fyri framhaldandi menning í føroyskari filmsgerð. Aktørar: Uttanríkis- og Vinnumálaráðið (Ábyrgd), Mentamálaráðið, Vinnuframi, Ferðaráð Føroya, lýsingarvinnan og sendistovur Føroya. 5. Filmshús Í mong ár hevur eisini verið arbeitt við at marknaðarføra Føroyar til filmsupptøkur. Eisini í hesum sambandi er tað sera umráðandi við einum savnandi depli fyri føroyska filmsvinnu, sum kann samskipa marknaðarføring og tænastur til útlendskar filmsframleiðarar. Átak: At stovna eitt filmshús, ið skal skapa bygnaðarligar og fysiskar karmar fyri filmsframleiðslu í Føroyum, skapa altjóða netverk og marknaðarføra føroyskar filmar og Føroyar sum filmsland. Kostnaður: Klippfisk hevur handað landsstýrismanninum í vinnumálum eitt ítøkiligt uppskot til filmshús, ið felagið Føroysk Filmsfólk hevur havt til ummælis. Mett verður tí, at føroyska filmsvinnan sum heild tekur undir við uppskotinum um at seta eitt filmshús á stovn. Sambært tilmælinum kann filmshúsið rekast fyri 1,63 mió. fyrsta árið. Tíðarætlan: –Verður sett á stovn í 2017 Aktørar: Uttanríkis- og Vinnumálaráðið (Ábyrgd), Mentamálaráðið, Tórshavnar kommuna, Felagið Filmsfólk og Klippfisk Sí álit um Filmshús (Klippfisk 2015) Í mong ár hava eldsálir virkað fyri at menna Føroyar sum filmsland og film sum vinnugrein í Føroyum. Átøk sum Klippfisk, Nollywood og seinnu árini eisini Geytin hava verið við til at styrkja áhugan og førleikan at gera film munandi. 6. Endurgjald fyri framleiðsluútreiðslur í sambandi við filmsgerð Fyri at menna føroyska filmsvinnu og førleikar at framleiða film verður mælt til at gera skipanir, ið eggja til at fáa útlendskar filmsframleiðslur til Føroya. Løgtingið hevur økt játtanina til filmsgerð, og tað er somuleiðis eitt mál í samgonguskjalinum 22 Átøk at fremja 2016-2020 Fleiri av okkara grannalondum og øðrum londum kring heimin hava skipanir, sum veita endurgjald fyri framleiðsluútreiðslur í sambandi við filmsgerð. Skulu Føroyar standa seg í kappingini við hesi lond um at draga stórar útlendskar framleiðslur til Føroyar, er neyðugt, at karmarnir í Føroyum í minsta lagi eru eins góðir sum í grannalondunum. framleiðsluni av einum spælifilmi ella sjónvarpssending er farin fram í Íslandi, verður endurgjaldið roknað, grundað á samlaða kostnaðin av framleiðsluni í EBS. Endurgjaldið fevnir ikki um framleiðslu av lýsingum ella sjónbandaløgum. Framleiðslukostnaðurin fevnir um allar útreiðslur í Íslandi, sum eru frádráttarbarar í inntøkum hjá fyritøkum sambært íslendskari skattalóggávu. Útgjaldingar til starvsfólk og handverkarar eru bert fevndar av framleiðluskostnaðinum um staðfest er, at hesar verða skattað í Íslandi. Ein treyt, fyri at útlendskir framleiðarar skulu kunna fáa gagn av føroysku skipanini, má vera, at føroyskur filmsførleiki verður brúktur og mentur við framleiðslunum. Fleiri lond5 veita møguleika fyri at fáa afturborið ein ávísan part av útreiðslunum í sambandi við filmsgerð. Skipanirnar eru ymiskar, og londini áseta ávísar treytir fyri at fáa lut í skipanunum, og fleiri hava eisini eitt árligt loft. Um hugt verður eftir teimum londum, sum Føroyar verða roknaðar at kappast við um filmsframleiðslu, eru tað helst serliga grannalond okkara, sum vit eiga at samanbera okkum við, eins og lond, sum hava somu landslagseyðkenni sum Føroyar. Hildið verður, at tað ikki høvdu verið eins nógvar útlendskar framleiðslur í Íslandi uttan hesa skipan. Tíðarætlan: Í álitinum, sum Klippfisk handaði landsstýrismanninum í uttanríkis- og vinnumálum tann 20. oktober 2015, var eisini eitt brot um afturbering av peningi, sum verður brúktur til tænastur í sambandi við filmsframleiðslur. Klippfisk heldur, at ein slík skipan skal gerast í samstarvi millum eitt komandi Filmshús, filmsvinnuna og viðkomandi stjórnarráð, og at eitt uppskot um afturbering skal verða klárt á heysti 2016. Ísland: Tað er sannlíkt, at serliga Ísland er ein stórur kappingarneyti, tá útlendskir filmsframleiðarar leita eftir staðseting til upptøkur. Kostnaður: Skal landið lutvíst endurrinda útreiðslur, sum filmsframleiðarar hava í Føroyum til vørur, tænastur ella lønir, er talan um eina útreiðslu hjá landskassanum. Hinvegin er skipanin júst grundað á væntanina um, at skipanin eggjar til, at fremmandur kapitalur verður brúktur í Føroyum, og at hesin kapitalur ikki kemur til Føroyar í sama mun uttan júst hesa skipan. Tí er endamálið við skipanini at økja um skatta- og meirvirðisgjaldsinntøkur landskassans. Hesar inntøkur verða partvíst brúktar til endurgjald av teimum útreiðslum, sum framleiðararnir hava í Føroyum. Ein tílík skipan krevur nakað av umsiting hjá TAKS ella Í Íslandi ber til at fáa endugjald fyri films- og sjónvarpsframleiðslu fyri útreiðslur, sum eru avhildnar í Íslandi.6 Framleiðarar kunnu søkja landskassan um at fáa endurgoldið 20 % av útreiðslunum til framleiðslu av filmi og sjónvarpssendingum í Íslandi. Tá meira enn 80 % av allari Eitt nú Eysturríki, Kroatia, Kekkia, Frakland, Týskland, Ungarn, Ísland, Írland, Litava, Malta, Niðurlond og Stórabretland 6 lög nr. 43 frá 22. mars 1999 um tímabundnar endurgreiðslur vegna kvikmyndagerðar á Íslandi. 5 23 Átøk at fremja 2016-2020 øðrum stovni í fyrisitingini. Hugsast kann eisini, at skipanin kann umsitast í samstarvi við Filmshúsið. Samstundis eigur at verða kannað, hvussu landið skal varðveita tann mentanararv, sum TUTL hevur í varðveitslu. Aktørar: Fíggjarmálaráðið, TAKS og komandi Filmshúsið Kostnaður: Mælt verður til, at 1 mió. kr. verður sett av til tónleikaútflutningsskrivstovuna. 7. Játtanin skal markast til løn til ein samskipara, ið kann samskipa, røkja netverk og marknaðarføra føroyskan tónleik uttanlands, til ferðir í hesum sambandi og marknaðarføringarátøk. Tónleikaútflutningsstova Átak: Seta á stovn tónleikaútflutningsskrivstovu, FOMX (Faroe Islands Music Export) Tíðarætlan: 2018 Í juli í 2008 varð álit frá SamVit um tónleikavinnu handað táverandi landsstýrismanni í vinnumálum. Mælt varð til at seta á stovn eina tónleikaútflutningsskrivstovu. Skrivstovan skuldi sum heild stuðla teimum bólkum ella einstaklingum, ið høvdu bestu altjóða møguleikar. Aktørar: Uttanríkis- og vinnumálaráðið (Ábyrgd), Mentamálaráðið, TUTL International, FUT og G-Festivalurin Sí: Tilmæli um heildarætlan fyri tónleikavinnu (SamVit 2008) og álit um Rútmiskan tónleik í Føroyum (Vinnuframagrunnurin, Mentamálaráðið og Menningarstovan 2005) Arbeiðsbólkurin hevur í sambandi við greiningararbeiðið havt fund við TUTL og TUTL International, sum vístu á, at tað framvegis er eins stórur tørvur á einum slíkum átaki og á fólki við altjóða marknaðarkunnleika, ið kann fremja útflutning av føroyskum tónleiki. Eisini kom fram á fundinum, at tað er stórur tørvur á, at tað almenna átekur sær at varðveita tað tilfar, sum TUTL gjøgnum árini hevur verið við til at framleitt. TUTL fer ikki í framtíðini at megna at lyfta hesa uppgávu einsamalt. 8. Stovna FabLab Átak: Seta á stovn talgildan verkstað, eitt Fab Lab (Fabrication Laboratory), sum øll áhugað hava atgongd til. Tað, sum hevur nógv ta størstu ávirkanina á nýskapan yvirhøvur og ikki minni á skapandi vinnur, eru frambrotini innan kunningartøkni Føroyskur tónleikur hevur verið í sera stórari menning í mong ár. Nógv nema sær tónlistaútbúgving og fleiri eru, sum burturav liva av tónleiki. Men einki at ivast í, at vinnuliga menningin kann gerast upp aftur størri, um tað almenna stuðlar eldsálunum í vinnuni og skipar tryggar karmar um føroyskan tónleikaútflutning. Mælt verður tí til, at ein tónleika(útflutnings)skrivstova verður skipað og knýtt at samstarvinum í nýskapanardeplinum (sí átak 1). 24 Átøk at fremja 2016-2020 og talgildingin, sum fer fram um allan heimin. 17 í Norðurlondum, og bara í Íslandi eru 7 Fab Lab verkstaðir. Hendan menningin fer bara at ganga skjótari, og skulu Føroyar verða við, er alneyðugt, at talgildar menningarumstøður gerast partur av vinnuliga undirstøðukervinum. Áhugin fyri ætlanini hevur verið stórur. Allir áhugapartar sum Uttanríkis- og vinnumálaráðið hevur tosað við, taka undir við at Fab Lab eigur at verða stovnað, og fleiri hava boðið sær til at hýsa einum slíkum verkstaði. Enn hevur tó ikki borið til at finna fígging til neyðugu íløgurnar og raksturin av einum føroyskum Fab Lab. Vinnumálaráðið hevur seinastu árini samskift við ymiskar føroyskar áhugapartar um at skipa ein talgildan verkstað, eitt sonevnt Fab Lab, sum øll, ið eru áhugað, hava atgongd til undir skipaðum umstøðum. Júst hetta konseptið er valt, tí at tað er einfalt, fjøltáttað og ódýrt, og tí at Fab Lab verkstaðirnir í øllum heiminum eru knýttir í eitt stórt, og skjótt vaksandi, netverk við tøttum samstarvi. Kostnaður: Íløgur í útgerð uml. 1 mió. kr. Rakstur við hálvumøðrum til tveimum starvsfólkum, uml. 1 mió. kr. árliga, umframt hølisútreiðslur. Góðir møguleikar eiga at vera fyri at býta fíggingina av bæði íløgum og rakstri millum fleiri partar. Tað, sum umræður, er, at ein partur tekur sær ábyrgd av at tryggja, at verkætlanin verður verksett. Samstarv um list, tøkni og vinnumenning Í Fab Lab eru teldur, framkomnar, men einfaldar teldustýrdar maskinur, útgerð til at menna elektroniskar lutir, umframt vanlig fjølbroytt verkstaðsútgerð. Fab Lab eru verkstaðir, har sum tað skal ber til at menna allar lutir. Tíðarætlan: 2018 Aktørar: Uttanríkis- og Vinnumálaráðið (Ábyrgd), Fróðskaparsetrið, Vinnuframi, Miðnámsdeplin, kommunur Í Fab Lab hittast sniðgevar, handverkarar, listafólk, teldusnillingar, verkfrøðingar og fólk, ið bara eru áhugað at læra nýtt ella hava fingið eitt gott hugskot. 9. Fab Lab verða í stóran mun brúkt av listafólki og sum amboð í listaligum útbúgvingum og framleiðslum, Í summum førum eru FabLab partar av útbúgvingarligum umhvørvi, sum á Arkitektaskúlunum í Barcelona. Í øðrum førum eru Fab Lab sjálvstøðugir non-profit felagsskapir ella partar av almennum nýskapanarstovnum, so sum Fab Lab í Vestmanneyum, ið er deild av Nýsköpunarmiðstöð Íslands, og sum bæði skúlin í Vestmannaeyum, vinnulívið og einstaklingar hava atgongd til, Altjóða útbúgvingartilboð innan skapandi vinnur Átak: Gera tilmæli um altjóða hægri útbúgving innan skapandi vinnur Møguleiki skal vera fyri at nema sær útbúgving, sum gevur førleikar á høgum støði innan skapandi vinnur. Við at bjóða fram granskingargrundaða undirvísing í listaligum og skapandi vinnum, mennist fakliga undirstøðukervið og umhvørvið fyri skapandi vinnurnar, sum fáa betri grundvøll og betri vakstrarmøguleikar. Samstundis kunnu førleikar hjá listafólkum og fólkum við skapandi vinnuførleikum gagnnýtast til fyrimuns fyri listina og skapandi búskapin. Í 2013 vóru uml. 200 verkstaðir kring um í heiminum, og í dag er talið 565. Av hesum eru 25 Átøk at fremja 2016-2020 Kostnaður: Fróðskaparsetrið kemur í næstum við tilmæli um skapandi útbúgving. umboðan heima og úti (sí m.a. tilmæli og leiðbeiningar í Nordic Food Diplomacy) o At krøv um bæði føðsluvirði og dygd (smakkur, útsjónd, kreativitetur) verða sett til mat, sum almennir myndugleikar og stovnar bjóða, t.e. á sjúkrahúsum, ellis- og røktarheimum og í teirra matskipanum, á sambýlum, í varðhaldinum, í almennum kantinum, matur, ið verður boðin børnum á skúla- og dagstovnum o.s.fr. o At Innkeypspolitikkurin hjá landi og kommunum eigur at vera brúktur til at stimbra og menna føroyska matframleiðslu. o At avbjóðingar og forðingar fyri framleiðslu og sølu til heimamarknaðin og til útflutnings verða lýstir, og tilmæli gjørd um loysnir. Tíðarætlan: Miðað verður ímóti at seta útbúgvingina í verk á heysti 2016. Aktørar: Fróðskaparsetrið (ábyrgd). 10. Gastronomisk vakstrarætlan Átak: Arbeiðsbólkur verður settur at gera uppskot til átøk, ið kunnu stimbra føroyska framleiðslu, matvinnu og ferðavinnu. Nýmenning av føroyska køkinum og menning av nýggjum matframleiðslum til útflutnings eigur at vera ein hornasteinur í føroyska vinnupolitikkinum. Sum liður í hesum eigur vitanar- og útbúgvingarrumhvørvið at verða styrkt. Kostnaður: 300.000 kr. til samsýning til uttanhýsis ráðgevar, útreiðslur til ferðing, fundir og ráðstevnur. Sum matvøruframleiðandi tjóð hava Føroyar stóra ábyrgd av at tryggja, at náttúruríkidømið verður umsitið burðardygt. Tað merkir eisini, at vit áhaldandi mugu arbeiða fyri, at nýggjar matvørur og aðrar hágóðskuvørur verða mentar burtur úr tí tilfeinginum, sum ikki verður gagnnýtt til fulnar í dag. Tíðarætlan: 2017 Aktørar: Uttanríkis- og Vinnumálaráðið, Mentamálaráðið, Heilsu- og Innlendismálaráðið, Kommunufelagið, vinnuligir aktørar Eitt livandi og spennandi matstovulív skapar størri trivnað og fleiri støð hjá fólki at koma saman. Ein rík og livandi matmentan veksur eisini um áhugan fyri Føroyum og fyri virkseminum og inntøkumøguleikunum í ferðavinnuni. 11. Vakstrarætlan fyri arkitektur og design Átak: Arbeiðsbólkur verður settur at orða arkitektur- og designpolitikk. Heildarætlanin, tá ræður um bygging av ídnaðar- og bústaðarøkjum, sum Arkitektafelag Føroyar hevur mælt til7, kann verða partur av samarbeiðinum. Landið hevur sum eftirlitsmyndugleiki og sum størsti keypari ein týðandi leiklut í at styrkja menningina av nýggjum matvørum og av matstovuvinnunum í Føroyum, og tørvur er tí á politikki, sum raðfestir mat og matmenning ovalaga. Um tørvur fyri landsætlan og lendisskipan: Tíðindini 15.okt 2015 http://kvf.fo/netvarp/uv/2015/10/15/fram-mtilandstlan-og-lendisskipan#.Vij57WPi6Ao Grøna valið, ÚF 15. Okt. 2015 7 Átøkini skulu skal m.a. gera leiðreglur fyri: o At almennir myndugleikar leggja seg eftir at brúka føroyskar matvørur og matgerð í 26 Átøk at fremja 2016-2020 Design sum hugtak og sum háttalag verður í dag nýtt í nógv breiðari týdningi enn fyrr. Umframt at sniðgeva vørur og rúm, verður design sum háttalag brúkt saman við øðrum fakligum førleikum í mongum øðrum menningaruppgávum. Mælt verður til, at ein ætlan verður gjørd fyri at menna tilvitið og nýtsluna av arkitekturi og design til at skapa eitt liviligari samfelag og virðismiklari útfluting. Týdningarmikið er eisini at leggja meir upp fyri list í sambandi við byggiverkætlanir, har byggifrøðingar, arkitektar og listafólk samstarva fyri at fáa besta úrslitið. Føroyskt design og listhandverk eru í stórari menning sum vinna. Fleiri fyritøkur standa seg væl á útlendskum marknaðum, og nógvir listhandverkarar framleiða nýggjar vørur til føroyska marknaðin og til ferðafólk. Seinastu árini hevur tað vundið meir upp á seg at hugsa listprýðing inn í byggiverkætlanir. Tórshavnar kommuna hevur ásett, at í minsta lagi 1,5 % av byggikostnaðinum skal setast av til listprýðing. Aðrar kommunur hava eisini sett av prosentpart av byggiverkætlanum til listprýðing. Stórur partur av hesari framleiðsluni er gjørd við íblástri úr siðbundnum føroyskum handverki og við føroyskum tilfeingi. Tí er eisini umráðandi, at vitanarumhvørvið og útbúgvingarskipanin verða styrkt, so at hesi megna at stuðla upp undir framhaldandi menningini. Landið átti somuleiðis at ásett, at ávíst prosenttal av byggikostnaðinum skal fara til listprýðing, og tað er týdningarmikið, at listin verður hugsað inn í verkætlanina frá byrjan. Føroyar standa fyri stórum avbjóðingum og broytingum í fysiska umhvørvinum. Stóru politisku málini um burðardygd, gagnnýtslu av varandi orkukeldum, eisini í verandi bygningum, og umhvørvisvinarlig bygging leggja upp til, at design og arkitekturur verða brúkt til at finna nýggjar loysnir til føroyska samfelagið og til útflutnings. Mentamálaráðið hevur gjørt av, at list skal verða hugsað sum ein partur av verkætlanini frá byrjan, tá tað varðar av byggiverkætlanum. Á tann hátt, verður tryggjað, at listprýðingin verður ein partur av heildini. Mentamálaráðið hevur í løtuni sjálvt eina ítøkiliga byggiverkætlan, Glasir, har játtan er sett av til listprýðing. Við útgangsstøði í hesi verkætlan verður arbeitt fyri at finna eina varandi skipan, sum skal galda fyri allar byggiverkætlanir hjá landinum. Týðandi partur av verkætlanini Talgildu Føroyar er at menna brúkaramót, mál o.s.fr., sum gera at fólk taka talgildu loysnirnar til sín, og at tær verða so einfaldar, tryggar og brúkaravinaligar, sum til ber. Í øllum heiminum er tað í sera stóran mun sniðgevingin, sum er avgerandi fyri, um vørur og tænastur vinna frama og verða seldar. Soleiðis verður eisini við føroysku talgildu loysnunum, og tað kann verða avgerandi fyri, um talgildu Føroyar eisini gerast ein vinnulig eydnusøga. Kostnaður: 500.000 til uttanhýsis verkætlanarleiðslu og fyriskipan Tíðarætlan: 2018 Aktørar: Mentamálaráðið (Ábyrgd), Samferðslumálaráðið, Uttanríkis- og Vinnumálaráðið, Landsverk, Heilsu- og innlendismálaráðið, Kommunusamskipan Føroya, Føroya Kommunufelag, Arkitektafelag Føroya, Designfelagið http://kvf.fo/netvarp/uv/2015/10/15/fram-mtilandstlan-og-lendisskipan#.Vij8TGPi6Ao 27 Uttanríkis- og Vinnumálaráðið 2016