Коми республика. Му выв ин: Куйлӧ Роч тшӧтшкӧмас асыв-войвылын. Видзӧ ӧтувъя суйӧр Кардор, Киров, Свердловск да Тюмень обласьтъяскӧд, Перым ладоркӧд да Яран асвеськӧдлан кытшкӧд. Сыктывкарсянь Мӧскуаӧдз 1515 км. Артман кад: 1921’ моз 22’ лунӧ артмис Коми (Зыряналӧн) асвеськӧдлан обласьт, кодi 1936’ ӧшым 5’ лунӧ лоис Коми АССР, 1990’ вося сентябсянь — Коми ССР, 1992’ вося юньсянь — Коми Республика. Каналан ног: Республика Рочму йитан кан улын. Юралысьыс: Гайзер Вячеслав Михайлович. Кан кывъяс: Коми, роч. Мувывтор: 415 900 км² пасьта; РФ-ысь 2,44 %, РФ-ын 11-ӧд регион. Йӧзыс (2002’ йырымын йӧзӧс лыддьӧм серти): Олысьыс: 1 019 000 морт (РФ-ысь 0,70%, РФ-ын 54-ӧдінінӧсь). На пӧвстын комияс — 270.271 морт (25,2 %). Сьӧм: Роч шайт; 1 шайт = 100 ур. Инвывса кад: UTC (ставмирса кад) +3; гожӧмнас UTC + 4 Кытчӧ пырӧ. Рытыв-войвывса федераль кытшӧ да Войвыв экономикаса районӧ. КОМИ МУ ГИЖАЛÖМ. Коми республика пукалö Европа асыв-вой пельöсын, Гринвидзсянь асывлань 45° 21' да 65° 15' костын, а му сяр коссянь войланьыс 59° 12' да 68° 25' костын. Орччöн Комикöт му кутöны: рытыввылын ― Кардор овласьт, Кардор жö овласьтувса Яранлöн асвеськöдлана кытш, Тюмень овласьт улын ветлысь Йöгралöн ла Ёмаласа Яранлöн асвеськöдлана кытшъяс, лунвылын ― Перым ладор да сы улын жö асвеськöдлöмтöг олысь Коми кытш, а рытыв-лунланьтi ― Кылна (Киров) овласьткöд суйöрыс. Республика мулöн веркöсыс ― 415.900 километра квадрат ыджда. Кузьтаыс войвывсянь лунвылö ― 785 км, рытывсянь асыввылö ― 695 км. Эськö медкузь визьсö позьö нюжöдны рытыв-лунвывсянь асыв-войвылö да, тадзи петö 1275 км. Саридз веркыдсянь кö артавны, ставсьыс вылын 1894 метра джуджданас зым видзö Народа из, эськö медулi чутыс Комиад куйлö муртса 2 метра вылнаын-а. Шöркодяс жö джудждаыс лоö саридз веркыдсянь матö 155 метра вывлань. Вомлала да сувтсала та кузя нюжалöмысла, а содтöд на мупытшса тэчасног и, му веркöсыс и абу жö быдлатi öткодьöсь да, ывлаыс Коми муад ёнакодь торъялö. Веськыда войвылас да асыв-войвылас эськö шыльк видзö куш ли вöрсора тундраыс-а, став мукöд мувывторйыс Комилöн ёна и вöрсялöма. Верман тай аддзыны татысь вöр вöньыдлысь быдпöлöс шöртсö да: войвыв вöр (сэтысь на тöдчöдöны и медся войвывсаöс, вöрсора тундра коддьöмджыксö нин); сэсся выйим шöрвыв да лунвыв вöрыд. Шöртъяс (зонаяс) серти торъялöмсьыс кындзи позьö казявны и рытывсянь асыввылö вежсялöмсö: сынöдлöн сямыс (климатыд) лоö косджык, мöдöны сюравны Сибыр муынджык олысь быдмöг-пемöсыд и. Му веркӧс да пытшкӧс. Веркöс да пытшкöс сертиыс Коми республикалысь став мувывторсö позьö юклыны кык аслыспöлöс юкöнö: öтиыс ― Сибыр Из бердын куйлö, мöдыс ― Роч тшöтшкöмас вылын. Тшöтшкöс юкöныс, бара, ачыс на торйöдчö куим пельö. Рытыввылас шевкнитчöма Мозына-Эжваа шыльыдiн; лунланьтi тай сiйö кыпалö Шöрвыв мусюрöн-а. Став тайö юкöныс ― важъя Роча муподлöн пельöс. Подувсö сылы тэчöма кембри кад водзвылын на кöрлöмöн артмöм чорыд му рöдъясысь, а найöс 2.000 метра кызтанас шебралöны пальöзой да мезозой кадö пуксялöм да сэсся тайкö торкыштöм томджык му рöдыс. Ва юкланiнъяссö артмöдалöма: перым кадö кö ― мергельысь, сёймуысь, сера-рöма лыа изйысь да извесьт изйысь, триас кадö ― сёймуысь жö, а Шöрыв мусюртi ― зюра да мев кадö пуксялöм лыа да сёйнас. Лыддьöдлöм му рöдъяссö быдлатiкодь кыза вевттялöма нёльöдтор кадö. Му веркöслöн коркöя лайколас сэки пуксялöмаыд öткымын дас километра кызтаöн на куйлö да. Нёльöдтор кадö кыссян йиöн татчö ваялöма да вевсьöн моз тэчалöма кык сорас. Вылыссаöс (сiйö тай уналатi артмöдалö ва юкланiнлы веркöссö-а) колялöма коймöдысь ыджыда йизьылöм дырйи (мöскуа нима йизьылöмыс). Сёрöнджык тайö сорастö буракодь кырйöдлöма да лыаалöма, а уналаöд и мöдпöв шебралöма кыссян йи сылiгöн кыскöм да сыв ты пыдöсö пуксялöм торъясöн, кызвынсö бара лыанас. Шöрвыв мусюрад жö ва юкланiнъяссö вöсни пöвстöн вевттьö галятöм сьöкыд бусоват сёйöдму (с.ш. вевттяна сёйöдму). Мозына-Эжваа шыльыдiнад и, Шöрвыв мусюрад и ва юкланiнъясныс гыакодьöсь да алькöс мылькъяöсь. Ставнысö буриндзи кырлалöма кыкладор банöдныс, кыпалыштöны кö, сöмын матö 230-250 метра джудждаöдз и волöны. Йизьывлытöдз вöвлöм лайковъястö öнi кежлö шыльöдöма нин пуксялöм лыаöн (тадзи Емва, Висер, Ньывсер кузяла, Эжва да Вой Кöтйöм костысь ва юкланiнас); му веркöсыд татi ёна нюрсялöма. Татшöм важъя лайколыд кызвыйö и индöма туйвизьнысö медыджыд юяслы, а на пöвстысь быдöн нин (Эжва, Сыктыв, Мозын, Ву) ваялöм лыа да изнас артмöдöма аслыс öткымын тшупöда паськыд ковтыссö. Мозына-Эжваа шыльыдiнтö асыввывтi дорöсалöма Тиман мусюрöн. Тайöыс нюж видзö Коми республикалöн став му кузяыс лун-асыв-лунвывсянь Вой-рытыв-войвывлань, а вой помнас пырö на и Яранлы овкытшас. Чайтöны тай: ёна жугöдлöм, кöрлöмöн артмöм Тиманас кöркö пö важöн и Сибыр Изйö на тшукöма вöлi. Тэчöма Тимансö медсясö пальöзой кадö кембри, девöн и карбон кадколастса му рöдъясысь (кварсыт, лыа из, извесьт из, доломит, мергель, сёйму). Мукöдлатi веркöсас жер видзöны нöшта на важöнджык, протöрозой кадö, пöртчöмöн артмöм пöвстъяс да му пытшкысь би сир моз ыльöбтылöм му рöдыс. Перым кадсяньыс Тиманлы какладор банас содтöд на колялöма извесьт из, доломт да гипссора сукыс. Подув му рöдсö мукöдлатi вевттялöны нёльöдтор кадö кыссян йиöн да сылöн сывваöн ваялöм торъясыд. Татчöм муыдлы вöвлöм чарöга вевдöрсö шыльöдiгмоз найö и артмöдöмны öнiя тшöтшкöскодь, алькöс мылькъя ли веркöссö. Куш сэтъястi, кытi жеръялöны протöрозой кадся му рöдыс, тöдчö на кыпалыштöм да ёнакодь нин кырлалöм вывтасыд: Чöдлас Из, Емвайывса мусюр, Öтш Парма, Джеджым Парма. Уналатi татчöс му эжыс буж вöйöма пыдö, пытшкöссьыс му рöдсö ванад сывдiгмоз нуöма да. Тиманвывса юяс ёнакодь нёриняöсь, кытсюрö коськаöсь. Унаöн на пöвстысь, шуам, Печöралань визувтысь Пизьва, Чилим ю ли (катыдыс), мусюртö вуджигмоз кырлöдлöмöн писькöдöмаöсь аслыныс векни да пыдi (10 метраöдз джуджданас) потас кодь ковтыснысö. Тиман мусюр, Сибыр Из да Барин саридз костöд, войланьыс сунтöла шылькнитчöма Печöраа увтас. Тайö лажмыд муыдлöн пытшкöсса тэчасногыс вывтi дзуг. Подув му рöдсö уналатi дзöбöма нёльöдтор кадö кызöн пуксялöм вевттьöд улö (кызтаыс ― 100 метраысь унджык). Сибыр Изланьысджык му веркöсас гир видзöны пальöзой кадö кöрлöм тэчасъяс. Наысь артмöдöма, шуам, ляпкыд (200 мктраöдз вылнаыс) мольыд веркöса да кадъя Сьöрныж мусюр. Коймöдысь йизьылiгöн Печöраа увтасыд эськö ставнас моз шедлöма кыссян йи улö-а, медбöръяысь (Валдай нима) йизьылöмыс инмылöма сылы асыв-войвылас сöмын. Тайö и урчитöма увтасыдлысь му веркöссö. Войвылас кö уналаын куйлан шыльыдiнсö да лажмыд ньывкöс мусюрсö артмöдöма кыссян йиöн ваялöм сорасысь-а, лунвылас ― нюрсялöм да лыанад тырöм тшöтшкöс волькыдiнъяссö тэчöма сывты пыдöсö пуксялöм, кыссян йи сылiгöн ли колялöм торъясысь. Сибыр Изйыд (а Коми республика му вылö рытладор баннаныс дзогöны сярйывса, сярйывдорса да войвыв Изъясыд) быдног кöрлöмöн артмалöма сёр пальöзой кадö. Сэсся сiйöс вöлi ёнакодь кырлöдлöма да бара на кыпöдалыштöма выльджык кадколастъясö. Тэчöма Изсö медсясö ордовик кадöдз на пöртчöмöн артмöм лонысь да кварсытысь, а таысь öтдор бисир моз ыльыбтылöм му рöдъясöн и. Пöрым водзвылын чужлöм томджык му рöдсьыс, Пальöзой кадö жö эськö-а, тэчалöма и Сибыр Из пöлöн нюж видзысь мылькъя Пармаяс (500-700 метраöн джудждаöсь) да буракодь нюрсялöм паськыд ковтысъяс. Сибыр Из горувтi извесьт изйысь ли гипсысь вöчлöм пöвстъяссö кытсюрö сывдылöма-нуöма ваöн. Сiйöн татчöс му пытшкас артмалöма уна гырк. Татшöмыс тай Унья дорын и, Печöра йылын и, Ылыдз бердын и тырыс да. Му вылысь сывлытöм йиыд öнi кызвыннас Сярйывдорса Из вылын пукалö. Сэнъясöн жö зым видзö и Сибыр Изъяс повстын медся джуджыдыс ― Народа (1894 м). Коми республикалöн вöрсора да куш тундра улад, а мукöдлатi и медся войвыв вöр улад муыс пыр кын пытшкöса. Уна сё во чöж сывлытöм локöбыс кöнсюрö овлö 200 метраöдз кызтанас. Бара, тундралöн лунвыв дорöсланьыс мупытшса кын локöбъяс дi кодьöсь нин, дай кызтаныс ичöтджык жö. Нитш да момга увтiыс кынмуыд сылыштлö гожöм чöжöн муртса öткымын декиметра пыднаöдз, а сэтъястi, кытчö öкмылö уна лым (лыаа му, визула нюкöс ли) пыр кын локöбыслöн вевдорыс куйлö 5-6, а кытсюрö и 10-20 метра пыднаын. Видлавны кö, бара, ыджыдджык ю ковтыстö, пыр кын локöбыд сэсь мукöдлатi и скöнь оз сюр. Мупытшса озырлунъяс. Мусир, изшом, биару, рудаяс, боксит, из сов, гипс, извесьт из, из ваяс. Республика мутасын туялöм мупытшса озырлунö пырöны ставроссияса запасъяс: мусир -3% гöгöр, из шом - 4,5%, барит - 13%, боксит - 30%, титан - 50% гöгöр, кварцево-жильнöй сырьё - 80% гöгöр. Медся тöдчанаöсь Коми Республикаын ломтас да энергетическöй ресурсъяс, мый петкöдчöны Тимано-Печорскöй мусир да биару перъян провинцияын да Печораса из шом перъян бассейнын. Мупытшса горючöй запасъяс да перйöм серти республика лоö Россияса Европейскöй Войвывлöн ломтас перйысь медшöр базаöн. Печораса из шом перъян бассейн запасъяс серти лоö Россияын мöд бассейнöн да дыр кад кежлö перспективнöй сырьевöй зэв ыджыд базаöн, медым сöвмöдны коксохимия, энергетика, а водзö - метан перйöмын. Сылöн мутасын тöдса 30 гöгöр из шом перъянін да из шом туяланін, сы лыдын туялöм балансöвöй запасъяса 10 месторождение. Öнія кадö уджалö 3 месторождение: Воркутаса (коксующöй да мыйтакö энергетическöй из шом перйöм), Воргашорскöй (коксующöй из шом) да Интаса (энергетическöй из шом перйöм), кöні уджалöны 7 шахта. Мыйтакö коксующöй из шом перйöны Юньягинскöй месторождениеын карьерöн. Бассейнлöн эм позянлун Сейдинскöй месторождениеын паськыда перйыны бур энергетическöй из шомсö восьса способöн. Республика мутасын углеводороднöй сырьё запасъяс да ресурсъяс лоöны Тимано-Печорскöй мусир да биару провинциялöн шöр да лунвыв юкöнъясын. Мезмыд биару запасъяссö пасйöма 35 куйланiнын. Аскиа сырьёöн лыддьыссьö горючöй сланец. Сійöс туялöма республикалöн куим районын да артавсьö 62 млрд. тоннаысь унджык. Кöрт мупытшса озырлунлöн ресурсъяс: сьöд кöрт руда (титан, марганеч, хром), уна рöма кöрт (алюминий, ыргöн, свинеч, цинк), шоча паныдасьлан (ниобий, тантал, вольфрам, молибден), рассеяннöй (галлий, скандий) да редкоземельнöй кöртъяс (церий, иттрий). Дона кöртъясöн лоö зарни, эмöсь эзысьлöн, платиналöн петкöдчöмъяс. Тöдсаöсь алмазлöн петкöдчöмъяс. Коми Республика бокситöвöй руда кузя лыддьыссьö Россияын медся ыджыд да перспективнöй сырьевöй базаöн. Тиманскöй кряжын аддзöма да туялöма кык боксит месторождениеа район: Среднетиманскöй да Южно-Тиманскöй. Титанöвöй рудалöн сырьевöй базаыс лыддьыссьö Россияын да матысса зарубежьеын медся ыджыдöн. Марганеч рудаяс öнія кадö лыддьыссьöны торъя дефицитнöйöн. Республикаын марганеч-руднöй сырьевöй база петкöдчö Парнокскöй кöрт-марганеч месторождениеöн, мый нюжöдчöма Приполярнöй Ураллöн рытыв пöкатъясын. Коми Республикаын эмöсь Россиялöн Полярнöй Уралын хромитоноснöй массивъяс. Аддзöма некымын руднöй места, кöні хромитöвöй рудалöн ресурсыс 40 млн.тонна гöгöр. Республикаын эм зарнилöн минерально-сырьевöй база. Збыльвылас пöшти став зарни балансöвöй запасыс лоö Кожымса рудно-россыпнöй районын, кöні туялöма некымын дас россыпнöй месторождение. Ыджыд перспектива йитчö Приполярнöй Ураллöн рытыв пöкатъясын зарни объектъяскöд. Уна рöма кöрт - ыргöн, свинеч, цинк - лоöны Войвыв да Приполярнöй Ураллöн рытыв пöкатъясын. Республикаын паськалöма неметаллическöй мупытшса озырлун, мыйöн позьö вöдитчыны кыдзи горнохимическöй (барит, каменнöй да калийнöй совъяс, фосфоритъяс, химическöй промышленносьтлы карбонатъяс), горнотехническöй (гипс, стеклö сырьё, цеолит, бентонит), пьезооптическöй да кварцевöй (жильнöй кварц, пьезокварц, горнöй хрусталь) сырьёöн. Эм металлургиялы сырьё (ыджыд жарысь повтöм сёй, флюсöвöй доломит да известняк, формовочнöй материал), ювелирнöй да пöртмасян дона изъяс (аметист, жадеит, нефрит да мукöд), минерально-стрöительнöй сырьё (известняк, доломит, мрамор, кварцит, лыа, гравий). Промышленносьтын медся ыджыд тöдчанлуныс баритлöн, кварцевöй сырьёлöн, стеклö лыалöн, каменнöй да калийно-магниевöй совъяслöн. Стрöительнöй индустриялöн минерально-сырьевöй базаыс озыр уна сикас месторождениеясöн: карбонатнöй сырьёöн, стрöительнöй да облицовочнöй изъясöн, стрöительнöй, силикатнöй, стеклö лыаöн, кирпич да керамзит вылö сёйöн, цемент, гипс вöчöм вылö опокöн да аргиллитöн. Республикаын ыджыдöсь ресурсъясыс преснöй, минеральнöй да мупытшса промышленнöй ваяслöн. Овмöслы да юны туяна мупытшса преснöй ваясöн вöдитчана ресурсъясыс суткинас 62 млн.куб.м-ысь унджык. Мупытшса преснöй ва ресурсыс абу öткодь республика мутасын сылöн геологическöй тэчасын торъялöмъяс вöсна. Туялöма 57 мупытшса преснöй ва месторождение, кöні öтувъя вöдитчан запасъясыс суткинас 1046,8 сюрс куб. м мында. Тöдчанаöн лоöны мупытшса минеральнöй ва ресурсъяс. Медся ёна паныдасьлöны юан, сероводороднöй слабоминерализованнöй, унджык брома да кöрта минеральнöй ваяс. Республикаын туялöма вапытшса минеральнöй валысь 9 месторождение суткинас 3,68 сюрс куб.м öтувъя балансöвöй запасöн. Коми Республика лоö промышленнöй валöн ыджыд сырьевöй базаöн, мый сулалö ёнджыкасö Тимано-Печорскöй мусир да биару провинцияын. Мусир перъян пластöвöй ваясын эм бром, йод, литий, магний, стронций да мукöд дона компонент. Сынӧд сям (климат). Коми республика му весьтын сынöдлы сямсö урчитö медсясö Войвылын олöмыс: шондiлöн во чöж юграсьöмыс оз вевтырт танi 70-80 килокалори сантиметра квадрат вылö да. Таысь кындзи канмуыд куйлö ылынкодь Атлантiкасянь, а Йиа саридзыд мöдарö ― нач матын. Сiйöн буретш сэтысянь и пöлялö унджыксö кöдзыд сынöд, киклон ваявлö ли. Сынöд сямыс Комиад кызвынсö Борöйлöн (Войпöльлöн) кодь ― кузь кöдзыд тöла да шоныдик гожöма. Войвывланьыс сынöдлöн Борöй сямыс öтарö чорзьö, сярйывса кодь нин лоö. Вöньяс серти сынöдлöн сямыс вежсьö эськö сьöрсьöн-бöрсьöн-а, быд вöньыс, бара, ясыда тöдчö жö. Гожöмын шонтöгыслысь содöмсö казялан веськыда войвывсянь лунвылö. Вöркута гöгöрыд кö сора дырйи шонтöгыс шöркодя арталöмöн кайлö кельси нульсянь вылö сöмын 8-10 чутöдз-а (+8+10° С), медся лунвылын сiйö дас кыкъямыс чутöдз нин содлö (+18° С). Тайö веськыдлунсö кутшöмакö торкыштö Тиман мусюр, джуджданас шонтöгсö чинтыштö да. А Сибыр Из бердын, медджуджыд инъяс весьтас, сынöдлöн сямыс и дзик нин сярйывдорса кодь. Тöвъясын ывлаыд шоналыштлö озджык шондi гожсьыс, а Атлантувса отвасянь вайлöм сынöдысь. Сiйöн и шонтöгыслысь чинöмсö казялам Рытывсянь Асыввылö. Тöвшöр дырйи шöркодяс босьтöмöн шонтöгыд канму рытыввылас лоö кельси нулювса 15 чут гöгöрыс-а (-15° С), Сярйывдорса Из бердын ― -20-21 чутаöн нин. Зырöдас кö нöшта Войвывсяньыс кöдзыдыс, шонтöгыс вермö катовтчыны улöджык ― нелямын - нелямын вит чутöдз (40°-45° С), мукöддырйи эськö и ветымын - ветымын витаöн на овлö-а (50° 55° С). Коми республика му весьтын сынöдыс вывтi улис сяма ― вой гöгöр кымöрсяньыс усялöмаыд вевтыртö муысь пакталöмсö да. Лым-зэрва во чöжöн öкмылö шöркодя артыштöмöн 400 мм-ысь унджык; Тиман рытладорас, а кытсюрö и Шöрвыв мусюрас ― 600 мм-ысь унджыкöн. Нöшта на унаöн öкмылö усялан ваыд Сибыр Излы рытыв бан вылас ― 1500 мм-öдз во чöжöн. Ваяс. Коми республикаыдлöн муыс, аслыспöлöс тэчасысла да сы весьтса сынöдлöн вывтi улис сямысла, веркöстi да пытшкöстiыс лоöма вель уна ваа. Кызвын юыс визувтö ньöжмыда, муувса ваыд матын веркöссяньыс, а асыв-войвылын муыс пыр кын пытшкöса дай зэв кадъя. Кыссян йи сылiгöн да сывтыын артмöдалöм тшöтшкöс, омöля косьмана быдпöлöс шыльыдiн да увтасыс лёка нюрсялöмаöсь: став нюрыслöн пасьтаыс танi 1,5-1,8 сюрс км2 öдз. Шöркодяс жö кадъя муыд республика улын лоö 9,4%, эськö мукöд ю вожас содö и 40-80%-öдз-а. Уна лыда ва визулыд петö медсясö кыпалан мувывторъясысь, ёнджыка кымöрянь кöтöдан инъясысь, а сэсся нин ыджыд ю везйö öтлаасьö. Медыджыд юыс республика муад ― Печöра (кузьтаыс 1809 км, ва öктанiн ― 327 сюрс км2 ыджда). Эвропа войвылын сiйö медся уна ваа (вося шöркодя видзöмыс ю вомас ― 4120 м3/с). Печöралысь медгырысь вожсö ― Усаöс (к. ― 654 км, ва öктö ~100 сюрс км2-ысь) уна вааöн жö лыддьöны: вося шöркодьнас видзöмыс ~1500 м3/с). Нöшта кык тöдчана юыс ― Эжва (1130 км; 123 сюрс км2; 1100 м3/с ю вомас, 600 м3/с Сыктывкар весьтас) да Мозын (966 км; 76 сюрс км2; 600 м3/с ю вомас) сöмын катыданыс визувтöны Коми республика му кузяыд. Мукöд ю йылысь кö гарыштны, матö 40-ыслöн кузьтаныс 200-600 км-öн, ва öктанiнныс 300-2000 км2 ыдждаöн. Нöшта 3300 юыс 10 200 км кузьтаöсь, а 10 км-ысь дженьыд шор-ёльтö уна дас сюрсöн нин арталöны. Пöчö саридзö ваыс петö республикаса 62% мувывторсьыс (Печöра ю пырыс), Еджыд саридзö (Эжва да Мозын пырыс) ― 37%-ысь, Каспи саридзö (Ветъю да Кама вожъяс пырыс) ― куш 1% мувывторсьыс. Сибыр Изъяс вылын, а мукöдлатi и Тиман вылын юясыд нёриняöсь, унаöн коскаöсь, кытсюрö потас кодь ковтысаöсь. Тшöтшкöс жö му кузяыс унджык юыд визувтöны лöня, ковтысныс паськыд, ворганыс ёна чуклялö, уна вис, полой да тыкöла артмöдалö. Ва юкан визьсö татшöм юяс костысь он и казяв. Коми республика муын выйим 78 сюрсысь унджык ты. Эськö веркöсныс, öтув босьтан кö, лоö 4,5 сюрс км2 ыджда-а, быд сё пиысь сöмын кыкыслöн рöмпöштаныс 0,5км2-ысь паськыд. Пукалöны тыясным тундраын и керöс вылын, пармаын и адз вылын. Артмöмаöсь найö тшöтш быд ногыс. Мукöдыс кыссян йиöн кырлöм инö кольöма, мукöдыс сывдöм кынмуö, момга вылö ли пуксьöма, эмöсь и важъя саридзлöн колясъяс. Индустрия. Промовмӧслӧн медшӧр юкӧнъяс: Ломтас вӧчӧм (изшом, мусир, газ перйӧм, мусир да биару уджалӧм), вӧр лэдзӧм, пу уджалӧм да кабала вӧчӧм. Мусир перъян овмöс. Коми Республикаын 145 углеводороднöй сырьё месторождениеысь, мый лыддьыссьö Государственнöй балансын, мусир да биару перйыссьö 83 месторождениеын, на пöвстын 56-ын нуöдсьö промышленнöй удж да 27 - пробнöй либö опытно-промышленнöй. Медся уна мусирыс Печоро-Колвинскöй нефтегазоноснöй месторождениеын (40% гöгöр). Унджык уджöдан месторождениеын запасыс абу уна. Мусир перйöмыс (70% кымын) лыддьыссьö сьöкыда перъянаöн. Медуна перъян гырысь месторождениеын мусир перйöмыс чинö. 2007 воын Коми Республика мутасын углеводороднöй сырьё месторождениеясын уджалісны 25 предприятие, кодъяслöн вöлі углеводороднöй сырьё перйöм вылö му пытшкöсöн вöдитчöмын право вылö лицензия. Таысь кындзи, Коми Республикаса предприятиеясöн туявсьö Ненецкöй автономнöй кытшын 12 месторождение. Мусир весалан овмöс. Республикаын мусир переработка сöвмö мусир прöдукт паськыда иналöмöн. Мусир переработайтан промышленносьтлöн медшöр уджалысьнас лоö "ЛУКОЙЛ-Ухтанефтепереработка" ВАК. Предприятиеыс вöчö автомашина бензин, дизельнöй ломтас, авиационнöй керосин, мазут, битум, вакуумнöй газойль да мукöд сикас прöдукция. Биару овмöс. Медшöр промышленнöй свободнöй биару запасъясыс лоöны "Газпромпереработка" ИКК баланс вылын, коді пырö "Газпром" ВАК-ö. "Газпромпереработка" ИКК биарусö перйö да переработайтö. Вуктылса биару конденсат месторождениелöн пайыс 83% республикаын став перйöм биару серти. Месторождениесö кöсйöны вуджöдны хранилище-регулятор режим вылö. Республикаын биару промышленносьтлöн шöринöн лоö Вуктыл район, кöні 2007 воын перйöма 2,4 млрд. куб. м свободнöй биару (республикаын став перйöм серти 87 %). Печора районын перйöма биарусö 0,4 млрд.куб.м (13%). "Сосногорскса биару переработайтан завод" ИКК Рытыв-Войвыв федеральнöй кытшын лоö дзик öти предприятиеöн, кöні комплекснöя переаботайтöны природнöй биару да нестабильнöй конденсат. Из шом шедтан овмöс. Печораса из шом бассейн лоö Коми Республика мутаслöн да Архангельск обласьтса Ненецкöй автономнöй кытшлöн Россияса европейскöй юкöнлöн медылі асыв-войвылöн. Бассейнлöн унджык юкöныс пырö Полярнöй кытшлöн войвывланьöджык. Асыв-войвывсянь рытыв-лунвывлань кузьтаыс - 400 км да медпаськыдіныс - 300 км. Ыдждаыс - 100 сюрс кв. км. Печораса из шом бассейнын из шомсö перйöны 7 шахтаын, кодъяс пырöны перспективнöй группаö, налöн öтувъя производственнöй вынйöрыс вонас 15,9 млн. тонна из шом, сы лыдын коксуйтöм вылö - 11,7 млн. тонна, татшöм запасыс сетас позянлун уджавны нöшта 20 - 35 во тайö жö вынйöрнас. Му пытшкын из шомсö перйöны шахтаясын, кутшöмъяс пырöны "Воркутауголь" ВАК-ö, "Интауголь" компания" шахтоуправление" ВАК-ö, "Воргашорскöй шахта" ВАК-ö, восьса ногöн - "Юньягинскöй" ИКК-лöн карьерын. Бассейнын пöшти став перйöм из шомсö переработайтöны (бурмöдöны) обогатительнöй фабрикаясын да установкаясын. Избурмöтан овмöс. "Боксит Тимана"ВАК - Княжпогост районын бокситöвöй руда да базальтöвöй щебень перйöм (2006 восянь щебень перйöмсö сувтöдöма); "Хохлинский ГОК" ПАК - Воркутаса промышленнöй районын баритöвöй руда перйöм да баритöвöй концентрат вöчöм; "Марганец Коми" ВАК-лöн Интаса филиал - Интаса промышленнöй районын марганцевöй руда перйöм (сувтöдöма); "Кожимскöй разведочно-добычнöй предприятие" ПАК - Интаса промышленнöй районын жильнöй кварц перйöм да концентрат вöчöм. Вöр промовмöс. Республикалöн вöр промышленносьт комплексö пырöны вöр заптан, вöр обработайтан да целлюлозно-бумажнöй промышленносьт организацияяс. 2007 вося январ 1 лун вылö вöр промышленносьт комплексын нуöдісны овмöссö 417 предприятие (на пиын гырысь да шöркодь - 203, ичöт - 214) да 432 асшöр предприятие. Вöрсö заптöны Эжва, Сыктыв да Мозын юяс пöлöн. Коми Республика мутасын медшöр вöр заптан районъясыс - Удора, Койгорт, Кулöмдін, Кöрткерöс, Луздор, Сыктывдін да Сыктыв. Россияын делöвöй древесина вöчöмын Коми Республикалöн пайыс 5,5%. Республикалöн вöр обработайтан промышленносьтö пырö вöр пилитöм (промышленнöй производстволöн 7,5%), фанера, древесноволокнистöй, древесностружечнöй да МДФ шöркодь плотносьтöн плитаяс вöчöм (21,3%), стрöитчан пу конструкцияяс вöчöм, кытчö пырöны столярнöй вöчöмторъяс (0,3%) да пу дозъяс(0,2%). Производствоыс выльмöдсьö да техника боксянь бурмöдсьö. Фанера да плитаяс вöчöмын медшöр туйвизьяснас лоöны вöчавны бурджык качествоа, конкурируйтны верман прöдукция: шöр плотносьтöн МДФ плитаяс, ДСП да ламинируйтöм веркöса клеитöм фанера, ыджыд формата клеитöм фанера да небыд ДВП. Целлюлозно-бумажнöй производстволöн юрнуöдысь предприятие - "Монди Сыктывкарса ЛПК" ВАК. Предприятиелöн производственнöй вынйöрыс: целлюлоза кузя (пуöм кузя) - вонас 556 сюрс тонна, картон да бумага прöдукция кузя - вонас 834 сюрс тонна. Медшöр прöдукция: офиснöй да офсетнöй бумага, газет бумага, "топ-лайнер" да "крафт-лайнер" гофрируйтöм картонлы плоскöй слой вылö картон. "Монди Сыктывкарса ЛПК" ВАК-öн лэдзöм прöдукцияысь 41% мунö экспорт вылö. Россияса вöр комплекслöн прöдукция вöчöмын "Монди Сыктывкарса ЛПК" ВАК-лöн пайыс: бумага кузя - 15,3%, картон кузя - 6,1%; газет бумагалöн российскöй экспортын - 10%. Российскöй рынокын офсетнöй бумага серти "Монди Сыктывкарса ЛПК" ВАК-лöн пайыс 45%, пачкаын офиснöй бумага - 30-35%, газет бумага - 9-10%, картон - 55-60%. Машинавöчöм. Коми Республикаса машиностроениеö пырöны разнöй эмбур сикас серти 200 организация, сы лыдын ичöт предприятиеяс да непромышленнöй организацияяс бердын промышленнöй производствояс, кодъяс ёнджыкасö сетöны услугаяс. Медся бура уджалысь предприятиеяс лыдö позьö пыртны "Ухтаса механическöй завод" ВАК, "Стрöитчан металлоконструкцияа завод" ВАК, "Ухтаса экспериментально-механическöй завод" ПАК, "Прогресс" высоковольтнöй электроннöй компонентъяса завод" ИКК, "Зöвсьöртса экспериментально-механическöй завод" ПАК. Энергетика. Республикалöн энергетическöй система - тайö öтувъя, позьö шуны, мутас шымыртысь комплекс, кодлöн эм электрическöй йитöдъяс "Урдома-Микунь" ЛЭП-220 кВ, "Зöвсьöрт-Яренск" ЛЭП-110 кВ кузя Архангельск энергосистемалöн Котласса электроузелкöд да "Летка-Мураши" ЛЭП-110 кВ кузя Кировса энергосистемакöд. Республикалöн энергосистемаын вит энергоузел: Воркутаса, Интаса, Печораса, Ухтаса (Шöр) да Лунвыв, мый öтувтчöма 1000 км-ысь кузьджык система артмöдысь одноцепнöй ЛЭП-220 кВ. 2008 вося январ 1 лун вылö электрическöй сетьяслöн кузьтаыс: магистральнöй ЛЭП - 1610 км, распределительнöй ЛЭП - 20719 км. Республикаын электроэнергия вöчсьö пытшкöсса коланлун серти. Республика сайö мунö сöмын 5 % вöчöм электроэнергия, республика сайысь (Кировскöй обласьтысь) воö - 1 %. 70 % -ысь унджык электроэнергиясö вöчöны природнöй биаруöн. Ломтас вылö мунö сідзжö изшом, мазут, дизельнöй ломтас, вöр переработайтан коляс. 2008 во заводитчигöн республикаын уджаліс 1043 электростанция. Став электростанция лыдысь 56 - öтув вöдитчан электростанция, 488 - промышленнöй предприятиеяслöн, 246 - транспортнöйяслöн, 36 - стрöитчан организацияяслöн, 54 - видз-му да вöр овмöс организацияяслöн, 163 - овмöс нуöдысь мукöд субъектлöн. 2007 воын вöлі вöчöма 9,1 млрд. кВт.ч. электроэнергия. Видз-му овмӧс. Медыджыд вож – скӧт видзӧм. Сӧвмӧм кӧр вӧдитӧм. Транспорт. Коми Республикаын траспорт везйö пырö: 2,3 сюрс км кöрт туй (сы лыдын 1,7 сюрс км öтув вöдитчан туйяс), 4,1 сюрс км судноöн пытшкöсса ва вывті ветлан туйяс (сы лыдын 3,1 сюрс км öтув вöдитчан туйяс, на пöвстын Печора бассейнса ва вывті ветлан туйяс - 2,5 сюрс км, Эжва бассейнса - 0,6 сюрс км), 11,5 сюрс км автомашина туйяс (сы лыдын 6,1 сюрс км öтув вöдитчан автомашина туйяс). Кöрт туй транспорт. Коми Республикаын öтув вöдитчана кöрт туй везйö артмöдö Котлас - Вöркута кöрт туй магистраль, кодлöн кузьтаыс 1,7 сюрс км да этша ветлан 3 кöрт туй линия ("Микунь - Кослан - Вендинга", "Сосногорск - Мылдін", "Сыня - Усинск"). Öтув вöдитчан сетьö öтувтчöны промышленнöй предприятиеяслöн 1 сюрс км гöгöр подъезднöй туйяс. Коми Республикаын öтув вöдитчан кöрт туй сетьлöн плотносьтыс лоö мутаслöн 10 сюрс кв. км вылö 40 км. 1) "Россияса кöрт туйяс" ВАК филиал - Войвывса кöрт туйлöн Сосногорскса юкöн (медшöр уджыс - грузъяс нуöм-вайöм, предприятиелöн балансö пырö ставнас медшöр да отсöг сетан инфраструктураыс). 2008 воын предприятиеöн нуöма-вайöма 19,2 млн. тонна груз. Кöрт туй транспортöн новлöдлан медшöр грузъясöн лоöны: из шом (2008 воын - став нуöм-вайöм грузъясысь 41%), мусир да мусирысь прöдуктаяс (25%), вöр грузъяс (10%). 2) "Сыктывкар" вагоннöй участок - "Россияса кöрт туйяс" ВАК филиаллöн - Федеральнöй пассажирскöй дирекциялöн тэчас юкöдув - Войвывса региональнöй дирекциялöн пассажиръясöс могмöдысь тэчас юкöдув. 2008 воын нуöма 2,9 млн. пассажирöс. Республикаын ветлöдлöны ылі муясті ветлысь 16 поезд гоз, на пöвстын 8 поезд гоз Войвывса региональнöй дирекциялöн пассажиръясöс могмöдысь. Кöрт туй транспортса предприятиеяслы сетсьö Коми Республикаса республиканскöй бюджетысь государствосянь отсöг карбердса перевозкаясысь убыток бергöдöм вылö да этша уджöдан кöрт туй линияяс уджöдöмысь убыток мыйтакö компенсируйтöм вылö. Сынöд транспорт. Коми Республика мутасын уджалö 7 аэропорт (Сыктывкар, Вöркута, Уква, Печора, Ускар, Инта да Чилимдін), кодъяс лоöны "Комиавиатранс" ФГÖП-лöн тэчас юкöдувъясöн. "ЮТэйр" авиакомпания ВАК (регионкостса пассажирскöй авиаперевозкаяс); "Комиавиатранс" ФГÖП (пассажирскöй да грузöвöй авиаперевозкаяс, сы лыдын Коми Республикаса сьöкыда воöдчан районъясö, уна сикас юкöнса экономикаын авиауджъяс, корсьысян-мездан уджъяс, санзаданиеяс кузя авиауджъяс). Регионын сынöдті ветлöм котыртöмöн веськöдлö "Войвыв Ураллöн аэронавигация" сынöдті ветлöм котыртысь государственнöй корпорация" ВГÖП филиал. Республикалöн Сыктывкарын водзö стрöитчö выль аэропорт, мый финансируйтсьö федеральнöй бюджетлöн сьöм тшöт весьтö "Россияса транспорт система выльмöдöм (2002 - 2010 вояс)" Федеральнöй торъя мога уджтас олöмö пöртöм серти. Сы вöсна мый автомашина да кöрт туй сетьыс абу тырмымöн, ю транспорт вермö уджавны сöмын сезонъясö да Коми Республикалöн мутасыс тöдчымöн паськыд, сынöдса транспортлöн зэв колана тöдчанлуныс сыын, медым веськавны ылі районъясö. 2008 воын сынöдса транспортöн пассажиръясöс новлöдлісны Коми Республикаса сизим муниципальнöй юкöнъяслöн сьöкыда воöдчан пунктъясö: Вуктылса, Интаса, Печораса, Ухтаса, Усинскса, Изьваса да Чилимдінса районъясö. 350-ысь унджык авиарейс вöчöма Ми-8 вертолётъясöн. Перевозкаяс вöчысь авиапредприятиеяслы вошöм чöжöс бергöдöм вылö Коми Республикаса республиканскöй бюджетысь сетöма 49 млн. шайт. Ыджыд социально-экономическöй тöдчанлун сетöны Коми Республикаса юркар - Сыктывкар да каръяс: Печора, Уква да Ускар костын коставлытöм авиарейсъяс. Медым кольны тайö авиалинияяссö, а сідзжö тайö маршрутъяс вылын индыны йöзыслы лöсялана тарифъяс, авиапредприятиеяслы Коми Республикаса республиканскöй бюджетысь сетöма сьöм вошöм чöжöссö бергöдöм вылö 2008 вося сентябрсянь декабрöдз рейсъяс кузя 25,8 млн. шайт. 2008 воын Коми Республикаса аэропортъясысь нуöма 269,0 сюрс мортöс да 2,3 сюрс тонна груз. Авто транспорт. Коми Республика мутасын овмöс нуöдан удж вöчö уна сикас эмбур формаа пассажирскöй автомашина транспортлöн 102 предприятие, кодъяслöн балансö пырö 1048 автомашина. Таысь кындзи, пассажиръясöс нуöм-вайöмын автотраспортнöй услугаяс сетöны 427 асшöр уджалысь, кодъяслöн эмбурын 924 автомашина. Пассажиръясöс нуöны-вайöны 53 межмуниципальнöй коставлыиöм автобуснöй маршрутъяс серти, кодъясöс обслуживайтöны конкурс серти бöрйöм услугаяс сетан правоа перевозчикъяс. 2008 воын пассажирскöй автомашина траспортöн нуöма-вайöма 108,1 млн. мортöс да 45,5 млн. тонна груз. Коми Республикаса республиканскöй бюджетысь автомашина транспортса предприятиеяслы сетсьö сьöмыс автотранспорт организацияяслысь вошан чöжöссö бергöдöм вылö, кодъяс нуöны-вайöны пассажиръясöс автомашина траспортöн межмуниципальнöй туйясті (2008 воын - 9,1 млн.шайт). Ю транспорт. Коми Республикаын ю туйяслöн плотносьтыс лоö 1000 кв. км вылö 9,8 км. Коми Республика мутасын ю транспорт услугаяс сетö Печораса вавывса туйясöн да судоходствоöн государственнöй бассейнöвöй веськöдланін, коді уджöдö да сöвмöдö Печора бассейнлысь вавывса туйяс (кузьтаыс 2589 км), да Вынва ювывса туйясöн да судоходствоöн государственнöй бассейнöвöй веськöдланінлöн вавывса туйяслöн Сыктывкарса район, коді уджöдö да сöвмöдö Эжва бассейнлысь вавывса туйяс (кузьтаыс 601 км). Печора да Эжва бассейнъяслöн вавывса туйяс видзсьöны федеральнöй бюджет тшöт весьтö. Таысь кындзи, Коми Республикаса республиканскöй бюджет тшöт весьтö государствосянь сетсьö отсöг Печора да Эжва бассейнъяслöн регионса тöдчанлуна юяс вылын суднояс видзöм вылö (2008 воын - 1,6 млн. шайт). Коми Республикаын öтув вöдитчан ю транспортлöн медшöр предприятиеясöн, кодъяс нуöны-вайöны пассажиръясöс, грузъяс да нуöдöны сöвтан-ректан уджъяс, лоöны "Печораса ю пароходство" судноöн ветлан компания ВАК, "Печораса ю порт" ВАК, "Печора" судноöн ветлан компания ИКК. Республикалöн нёль муниципальнöй юкöнса мутасъясын (Чилимдін, Изьва, Вуктыл да Ускар районъясын) пассажиръясöс нуöны-вайöны муниципальнöйпытшса юясті. 2008 воын ва транспортöн нуöма-вайöма 118,5 сюрс морт да 724,8 сюрс тонна груз. Магистраль транспорт. "Харьяга-Уса" межпромыслöвöй мусир провод системаöн öтув кузьтанас 150 км да вонас 12 млн. тонна; "Уса-Ухта" да "Ухта-Ярославль" магистральнöй мусир провод системаöн öтув кузьтанас 1540 км да "Уса-Ухта" юкöнын вонас 24,2 млн. тонна, а "Ухта-Ярославль" юкöнын - вонас 20,3 млн. тонна. Коми Республика мутасын магистральнöй биару транспорт система артмö магистральнöй биару проводлöн нёль öчередьысь (кузьтаыс 7300 км), биару провод-отводъясысь (1200 км) да конденсатопроводъясысь (545 км). Медуна биару мунö Тюменскöй обласьтса месторождениеясысь. Коми Республика мутасын однониточнöй магистральнöй биару проводъяс системалöн кузьтаыс 4000 км. Магистральнöй биару проводті дугдывтöг мунö республикалöн мутасын 100 млн. тоннаысь унджык естественнöй биару. Став грузъяс новлöдлöмын трубопроводнöй транспортлöн удельнöй сьöктаыс 66,1%. Туй овмöс. Коми Республикаса öтув вöдитчана государственнöй автомашина туйяслöн кузьтаыс (федеральнöйяссö пыртöмöн) 2009 вося январ 1 лун вылö лоö 6360,921 км, кöні 87,5% чорыд веркöса, 12,5% - грунта туйяс. Коми Республикаса öтув вöдитчан государственнöй автомашина туйяс юксьöны: федеральнöй вылö - 283,632 км (федеральнöй сеть петкöдчö "Вятка" (Коми Республикаын Киров - Мураши - Сыктывкар) магистральнöй автомашина туйöн) да территориальнöй вылö - 6077,289 км. Республикаын чорыд веркöса öтув вöдитчана автомашина туйяслöн (федеральнöйсö пыртöмöн) плотносьтыс лоö 1000 кв.км вылö 13,3 км. Россияса регионъяс костын автомашина туйяслöн плотносьт серти Коми Республика босьтö бöръя местаясысь öтиöс, кöні республикалысь экономикасö бура да вынйöра сöвмöдöм вылö автомашина туйяслöн медічöт коланлун серти эм сöмын 60%. Коми Республикаса öтув вöдитчан территориальнöй автомашина туйяс вылын эм 528 пос, сы лыдын 333 - капитальнöй, 5257 ва лэдзан трубаясöн, вавывса 18 пос, йи вывті 26 вуджанін, сы лыдын кузьта серти вöвлытöм йи вывті вуджанінъяс Печора ю вомöн быдöн кузьтаыс 1,5 км унджык. Коми Республикаса 37,5% олан пунктын абу зумыд транспорт йитöд чорыд веркöса автомашина туйясöн. Сизим районнöй шöринса олан пунктъясын, кöні олöны 300 сюрсысь унджык морт, сы лыдö пырöны Печора, Усинск, Инта, Воркута каръяс, республиканскöй автомашина туйяс сетькöд да орчча регионъяскöд абу зумыд транспорт йитöдыс. Коми Республикаын "Россияса транспорт система выльмöдöм (2002-2010 вояс)" федеральнöй торъя мога уджтаслысь мероприятиеяс олöмö пöртöм вылö водзö стрöитсьö республика мутасті мунысь "Санкт-Петербург - Медвежьегорск - Каргополь - Сыктывкар - Кудымкар - Перым" автомашина туй, а сідзжö дöзьöритсьöны да дзоньтавсьöны республика мутасті мунысь "Вятка" федеральнöй автомашина туй юкöнъяс. Коми-Перым асвеськӧдлан кытш. thumbthumb Перым ладорса Коми кытш () — Рочму Войвылын Из водзса Кама ковтысын кытш. 2005' во помöдз вöлi Рочму федерациялы субъектöн, шусис Перым коми асвеськöдлан кытш (). Артмöдöма 1925' вося урасьöм тöлысьö 26' луно. Мукöд ыджыдджык оланiнъяс — Пожва, Майкар, Юсьва, Кöч посад, Кöс посад, Гайна, Юрла. Коми кыв. Коми кыв ("Коми-Зыряна кыв") тайӧ Коми Республикаын каналан кыв. Сiйӧн сёрнитӧ Коми Республикаса вужвойтыр - коми йӧз (матӧ 285 сюрс морт). Медколан кывъяслӧн таблица. Таблица базовых слов в сравнении с мӧд Финн-йӧгра кывъяс. Сыктывкар. Сыктывкар (водзджык Сыктывдiнкар, рочöн Усть-Сысольск) – тайӧ Рочмуса кар, Коми Республикалӧн юркар. Овмӧс, наука да культура шӧрин. География. Европа . Европа - му юкöн войвыв шарджынйын, Евразиялöн рытыввыв кöдж. Австралия да Океания. Австралия - му юкöн лунвыв шарджынйын. Уква. Уква () – тайӧ Рочмуса кар, Коми Республикалӧн кар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Печӧра (кар). Печӧра – тайӧ Рочмуса кар, Коми Республикалӧн кар. Печӧра кар кыпӧдӧмаӧсь Печӧра ю бокӧ. Печӧра (ю). Печӧра () - тайӧ Коми Республикаын ю (). Коми республикалӧн дӧрапасыс. Коми республикалӧн дӧрапасыс вылын куим рӧм: лӧз, турунвиж да еджыд. Лӧз рӧмыс — Коми мулӧн енэжыс, турунвиж рӧмыс — Коми парма-вӧр, еджыд рӧмыс — лым да Коми Республикаса йӧзлӧн сӧстӧм мӧвпъясыс. Коми республикалӧн канпасыс. Коми республикалöн канпасыс шӧрын варыш, сылӧн мӧрӧсын- аньлӧн чужӧм, чужӧм гӧгӧрын квайт йӧра юр. Канпасын эм унатор важ коми мифологияысь. Кудымкар. Кудымкар — Коми-Перым асвеськöдлан кытшса кар. Емва (ю). Емва () - тайӧ Коми Республикаын ю (). Вӧркута. Вӧркута () – тайӧ Россияса кар, Коми Республикалӧн кар. Вӧркута кар кыпӧдӧмаӧсь Вӧркутаю бокӧ. Воркута – шӧр уна йӧза оланін Вӧркута карса кытшлӧн. Инта. Инта – тайӧ Рочмуса кар, Коми Республикалӧн кар. Вуктыл. Вуктыл - тайӧ Россияса кар, Коми Республикалӧн кар. Рочму. Рочму Федерация () — Асыввыв Европаын да войвыв Азияын канму. Роч кан улын олӧ Коми республика. Му пасьтаыс: 17 075 200 км² Юралысь: Дмитрий Анатольевич Медведев Каналан кыв: Роч Канкар. Канкар ("Мӧсква";) – тайӧ Рочмуса кар, Рочмулӧн юркарыс. Китай. Китай (Китай кыв:中华人民共和国 Роч кыв:Китайская Народная Республика) - тайӧ государство асыввывса Азия Пекин. Пекин () - тайӧ Китайса кар, Китайлӧн юркарыс. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Исус Кристос. Исус Кристос (греч. Ἰησοῦς Χριστός; Иисус Назаретысь, Иисус Спаситель, Спас, ивр. ישוע‎ — Иешуа Га-Ноцри) - Енлöн пи, Ен-пи, мöд Святöй Троицын, морт тыра да Ен тыра. Польша. Польша, "Польша Республика" (польша Polska, Rzeczpospolita Polska) — тайӧ канму Европаын. Будапешт. Будапешт () - тайӧ Венгрияса кар, Венгрия юркар. Венгрия. Венгрия () тайö республика Европаын. Венгриялöн юркар тайö Будапешт (). Италия. Италия тайö республика Европаын. Германия. Германия (Гер. "Deutschland") тайö республика Европаын. Франция. Франция тайö республика Европаын. Байя (Венгрия). thumb Байя () - тайӧ Венгрияса кар. Испания. Испания, "Испания корольув" (Исп. "España") - тайӧ канму Европаын. Берлин. Берлин (Гер. "Berlin") - тайö Германияса кар, Германия юркар. Париж. Париж () - тайӧ Францияса кар, Франция юркар. Торлопов Ӧльӧксан Володь. Торлопов Ӧльӧксан Володь () — Коми Республикаса юралысь. Венгер кыв. Венгер кыв () тайӧ Венгрияын каналан кыв. Анбур. A/a, Á/á, B/b, C/c, D/d, Dz/dz, Dzs/dzs, E/e, É/é, F/f, G/g, Gy/gy, H/h, I/i, Í/i, J/j, K/k, L/l, Ly/ly, M/m, N/n, O/o, Ó/ó, Ö/ö, Ő/ő, P/p, (Q/q), R/r, S/s, Sz/sz, T/t, Ty/ty, U/u, Ü/ü, Ű/ű, V/v, (W/w), (X/x), (Y/y), Z/z, Zs/zs. Перым. Перым (коми-перым "Перем") тайӧ Россияса кар, Перым ладорлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Перым кыпӧдӧмаӧсь Кам ю бокӧ. Мордовия. Мордовия (эрзя "Мордовия", Мордовия Республикась; мокша "Мордовия", Мордовия Республиксь) тайö республика Рочмуын. Мордовиялöн юркар тайö Саранск (эрзя "Саран ош"; мокша "Саранош"). Ускар. Ускар () – тайӧ Рочмуса кар, Коми Республикалӧн кар. Ускар кыпӧдӧмаӧсь Усва ю бокӧ. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Батьӧй миян. Мeд лoac Тэнaд буpкöcйöмыд и мy вылын, Сeт миянлы oлöмыcлыcь нянь миянöc пöткöдны и тaлyн кeжö; кыдзи и ми пpöcтитaм миянлы мыж вöчыcьяcöc; Эстергом. Эстергом () - тайӧ Венгрияса кар. Рим. Рим () – тайӧ Италияca кар, Италия юркар. Крема. Kpeмa () - тайӧ Италияса кар. Болонья. Болонья () - тайö Италияса кар. Генуя. Генуя () - тайö Италияса кар. Турин. Турин () - тайö Италияса кар. Неаполь. Неаполь () — тайö Италияса кар. Венеция. Венеция () - тайö Италияса кар. Флоренция. Флоренция () - тайö Италияса кар. Италия кыв. Италия кыв тайӧ Италия каналан кыв. Анбур. A a / À à / B b / C c / D d / E e / È è / É é / F f / G g / H h / I i / Ì ì / L l / M m / N n / O o / Ò ò / P p / Q q / R r / S s / T t / U u / Ù u / V v / Z z Куритиба. Курити́ба ("Curitiba") — тайӧ кар Бразилияын. Курув. Курув ("Куров") (пол. "Kurów") — тайö сикт Польшаын, Юркар Курувcкой гмины Люблинского воеводства. Курув расположен на реке Курувкe. С 6 янвapя 1442 по 1870 поселок имел статус города. В Куруве в 1923 г. родился Войцех Ярузельский. Баку. Баку (Аз. "Baki") - тайö Азербайджанса кар. Роч кыв. Роч кыв — тайӧ Рочмуын каналан кыв, Беларусьын, Казахстанын, Кыргызстанын, Абхазияын да Лунвыв Осетияын официал кыв. Брайнигерберг. Брайнигерберг (нем. Breinigerberg) тайö Германияса сикт. Итерзен. Итерзен (Uetersen) — Германияса сикт. Куйлӧ Pinneberg юыс вылын. Йӧз 17.965 гӧгӧр (2006). Емва. Емва – тайӧ Коми Республикалӧн райкар. Микунь. Микунь – тайӧ Коми Республикалӧн райкар. Сӧснагорт. Сӧснагорт () тайӧ Рочмуса кар, Коми Республикалӧн кар. Украина. Украина (укр. "Україна") - тайö рeспублика асыввывса Европаын. Украиналöн юркар - Киев. Сьöм - гривня; 1 гривня = 100 копийка. Украиналöн каналан кыв - украин кыв. Донецк. Донецк (, водзджык Сталино, Юзовка) тайӧ Украинаса кар. Ыджыд промышленнӧй, научнӧй да финансовӧй шӧрин Украиналӧн. Донецклӧн нимтор — нимтор юлӧн Северский Донецк (эм войвыв областлӧн вылын). Киев. Киев () — тайӧ Украиналӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Чехия. Чехия (Česká republika) тайö республика Европаын. Чехиялöн юркар тайö Прага (Praha). Коксяр. thumb Коксяр () - тайӧ командалӧн вид чожмӧглӧн. Мог - йортны мячсӧ воротаӧ. Коксяр Рочмуын. Роч Премьер-Лига Роч Клубы Вуктыл район. Вуктыл район () - тайӧ Коми Республикалӧн район. Княжпогост район. Княжпогост район () - тайӧ Коми Республикалӧн район. Юралысь районлӧн: Такаев Радик Николаевич. Кӧрткерӧс район. Кӧрткерӧс район () - тайӧ Коми Республикалӧн район. Печора район. Печора район () - тайӧ Коми Республикалӧн район. Луздор район. Луздор район () - тайӧ Коми Республикалӧн район. Сӧснагорт район. Сӧснагорт район () - тайӧ Коми Республикалӧн район. Сыктывдін район. Сыктывдін район () - тайӧ Коми Республикалӧн район. Сыктыв район. Сыктыв район () - тайӧ Коми Республикалӧн район. Мылдiн район. Мылдiн район () - тайӧ Коми Республикалӧн район. Удора район. Удора район () - тайӧ Коми Республикалӧн район. Емдін район. Емдiн район () - тайӧ Коми Республикалӧн район. Кулӧмдiн район. Кулӧмдiн район () - тайӧ Коми Республикалӧн район. Чилимдiн район. Чилимдiн район () - тайӧ Коми Республикалӧн район. Абар. Абар - тайӧ Коми Республикалӧн сикт, Мылдiн районса сикт. Абар кыпӧдӧмаӧсь Сев. Мылва ю бокӧ. Юргижӧд шедӧдис шорлы Абаршог. 1974 воын пырис составӧ Мылдiнлӧн. Вӧркутаю. Вӧркутаю () - тайӧ Коми Республикаын ю (). Веськыд вож Усва юлӧн. Усва. Усва () - тайӧ Коми Республикаын ю (). Веськыд вож Печора юлӧн. Изьва район. Изьва район () - тайӧ Коми Республикалӧн район. Шӧрсикт: Изьва Изьва (сикт). Изьва () — тайӧ Коми Республикалӧн сикт. Изьва кыпӧдӧмаӧсь Изьва ю бокӧ. Изьва - шӧрсикт Изьва районлӧн. Изьва (ю). Изьва () - тайӧ Коми Республикаын ю (). Шуйга вож Печора юлӧн. Койгорт район. Койгорт район () - тайӧ Коми Республикалӧн район. Койгорт. Койгорт () – тайӧ Коми Республикалӧн сикт. Койгорт кыпӧдӧмаӧсь Сыктыв ю бокӧ. Койгорт – шӧрсикт Койгорт районлӧн. Австрия. Австрия - тайӧ государство Европа шӧрын. Перымса Степан. Перымса Степан (, в миру Штэпан Крап; ылӧсас 1340/45, Югдiн - 26 апрель лунын 1396, Мӧскуа) — бурсьылысь, пыртӧма Кристослы эскӧмӧ Коми войтырöс, лӧсьӧдӧма Коми анбур да комиодӧма некымын вичкоса гижӧд. Лӧсьӧдӧма Перым епархия, и лоӧма сэн медводдза епископӧн. Олӧм туй. Чужис кӧнкӧ 1340 воын Югдiнын. Сылӧн мамыс Мария вӧлі коми ань, айыс Симеон вӧлі роч. Перымса Спепан, коді коми язычникъясӧс велӧдіс эскыны Кристослы, 1372–1375 воясӧ лӧсьӧдӧма коми гижӧд кыв да комиӧдӧма важ славян да грек кывйӧн гижӧм вичко небӧгъяс. Бӧрын сійӧ тані епископӧн лои — Буркывъя Кристос вичколӧн ыджыд мортӧн. Вичко ног кӧ, сылӧн лои "Перымса" содтӧд ним. Кулӧм бӧрас тайӧ мортсӧ дзебисны Мӧскуаса Кремльӧ, да, дыр мысти на, шуисны вежаӧн. Кисяр. Кисяр () - тайӧ командалӧн вид чожмӧглӧн. Мог - йортны мячсӧ воротаӧ. Тывсяр. Тывсяр () - тайӧ командалӧн вид чожмӧглӧн. Кудсяр. Кудсяр () - тайӧ командалӧн вид чожмӧглӧн. Васяр. Васяр () - тайӧ командалӧн вид чожмӧглӧн. Мог - йортны мячсӧ воротаӧ. Важвылӧм. Важвылӧм () тайӧ морт йылысь наука. Луз. Луз () – тайӧ Коми Республикаын ю (). Веськыд вож Юг юлӧн. Вӧргашор. Вӧргашор - тайӧ Коми Республикалӧн сикт, Вӧркута районлӧн сикт. Сикт явитчыис 1964 воӧн. Йошкар-Ола. Йошкар-Ола ("Гӧрдкар") ("Якшар-Хала"; водзджык "Царёвококшайск", мари "Чарла", "Цар-Ола") тайӧ Россияса кар, Мари Эл Республикалӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Саранск. Саранск (мокша "Саранош", эрзя "Саран ош") тайö Рочмуса кар, Мордовия Республикалöн юркар. Промышленнöй, научнöй да культурнöй шöрин. Сочи. Сочи — тайӧ Рочмуса кар, Краснодар ладорлӧн кар, Сьӧд саридз дорын. Курорт. Йӧз лыд: 406,8 сюрс гӧгӧр (2008). Югдін. Югдiн ("Ыджыд Югдін, Ыджыд Устюг") (роч "Великий Устюг") тайӧ Россияса кар, Вӧлӧгда обласьтлӧн кар. Культурнӧй шӧрин. Кардор. Кардор (роч "Архангельск") тайӧ Рочмуса кар, Кардор обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Чердін. Чердін (роч "Чердынь") тайӧ Россияса кар, Перым ладорлӧн кар. Культурнӧй шӧрин. Перым кыпӧдӧмаӧсь Колва ю бокӧ. Ханты-Вӧгул асвеськӧдлан кытш. thumb Ханты-Вӧгул асвеськӧдлан кытш - Йӧгра () — Рочму Войвылын Из водзса Об ковтысын кытш. Котлас. Котлас ("Пырас", роч "Котлас") тайӧ Россияса кар, Кардор обласьтлӧн кар. Промышленнӧй шӧрин. Айкатыла. Айкатыла () – тайӧ Коми Республикалӧн сикт. Койгорт кыпӧдӧмаӧсь Эжва ю бокӧ. Айкатыла – шӧрсикт Емдiн районлӧн. Эстония. Эст му (эст ног "Eesti", рочӧн "Эстония", инглиш ног "Estonia"), каныслӧн тыр нимыс "Эст Республика" (эст ногӧн "Eesti Vabariik"). Тайӧ асшӧр канму Войвыв Европаын Балты саридз дорын. Войвылын сiйӧ петӧ Финн куръя дорӧ, рытыввылын Балты вадорӧ, лунвылын межаасьӧ Латвиякӧд (суйӧрыслӧн кузяыс), асыввылын Роч мукӧд (). Эст мулӧн мувывторыс ыджда, олысьыс – матӧ 1 млн. 341 сюрс морт (2007’ воын). Канмуыс юкӧма 15 мутасӧ (maakond). Юркарыс Таллинн (эст ногӧн Tallinn), кӧнi олӧ 400 сюрс кымын морт. Мукӧд ыджыдджык каръяс – Тарту, Нарва, Кохтла-Ярве, Пярну. Эст муыд босьтӧма асшӧрлун 1918’ урасьӧм 24’ лунӧ, эськӧ 1940-41’ да 1944-1991’ воясӧ вӧлӧма сӧветъяс улын, а 1941-1944’ воясӧ – немеч улын. 1991’ моз 20’ лунсянь бара асшӧрлуна. Каналан кывйыс – эст кыв (eesti keel). Талун Эст муын – уна ютыра ставӧн бӧръяна юралӧм, эм 4 вося парламент (Riigikogu), юралысь (ӧнi Тоомас Хендрик Ильвес) да веськӧдланiн. 1991’ восянь Эст Республика пырӧ Ӧтувтчӧм войтыръяс котырӧ, а 2004’ восянь Эвропаса йитчӧмӧ да НАТО-ӧ. Мувывтор. Эст му — уна юа-тыа да дiа му. 15 сюрс во сайын сiйӧ мездмис йиысь да Балты саридзлӧн гыяс улысь. Ӧнi танi паськыд коръя вӧръяс вежласьӧны лыска вӧръясӧн, 40% муыс гӧран муяс улын. Вӧръясын эм быдсяма пемӧсыс, но медуна олӧ косуля да кӧч. Кӧдзан культураяс пиысь медъёна быдтӧны шобдi да рудзӧг. Эст муын быдмӧны каштан да кольтусь куст, но тасянь войвывланьджык – оз нин. Ставнас Эст мулӧн мувывторыс – матӧ 45 сюрс км². Сора тӧлысьын шоныдыс шӧркодя овлӧ +17, урасьӧм тӧлысьын – 6 кӧдзыд. Дiыс Эстонияын – 1500 кымын, медыджыдыс – Сааремаа, кӧнi лада саридз климат понда олӧ уна гежӧд быдмӧг. Медджуджыд кырйыс Эстонияын – 318 метра джуджда Ыджыд Мунамяги, сыысь ыджыдыс Балты дорын абу. Йӧзыс. Эст муын олӧ 1,35 миллион морт, шӧркодя – 30 мортӧн быд км²-ын. Медгырысь каръяс – 400 сюрс олыся Таллинн, 100 сюрса Тарту да 67 сюрса Нарва. Олысьяс письыс эстъяс артмӧдӧны 69%, рочьяс – 26%, украинасаяс – 2%. Свенъяслӧн да ингерманландсалӧн эм культура автономия. Экономика. Выльысь асшӧрлунасьӧмыс ёна ӧддзӧдiс Эст муын овмӧсыслысь лыбӧм-сӧвмӧӧмсӧ. Шӧркоддьӧм удждоныс ӧнi 800 USD, кытысь чинтӧны 22% вот. Удж сетысь мынтӧ 33,3% йӧзкостса да уджтӧмъяслы отсасьӧм могысь вот, вузӧсысь да мукӧд могмӧдӧмысь босьтӧны 18% вот. Вузасьӧм-ньӧбасьӧмыс медбура сӧвмӧ Финляндиякӧд, Швециякӧд да Германиякӧд. Эст мулӧн медыджыд инвесторъясыс – свенъяс, Эстонияса овмӧсӧ найӧ пуктӧмаӧсь 3,35 миллиард EUR, Сомияслӧн инвестируйтӧма 1,75 миллиард EUR, Америкаса Ӧтувтӧм Штатъяслӧн — 377 миллион EUR. Ачыс Эст муыс медуна сьӧм пуктӧма Литваӧ (405 миллион EUR) да Латвияӧ (340 миллион EUR). Эстонечьяс. Эстонечьяс (эст "Eestlased") - финн–йöгра войтыр, канкывйыс Эстонияын — эст кыв. Медводдза йöзыс татчöс муясын овмöдчылöмаöсь 11 сюрс во сайын кымын, а финн–йöгра олöны танi бöръя 5 сюрс восö нин. Каръяс пиысь важ гижöдъясын медводдзаысь гаравлöны Тарту – 1030–öд воын, а Таллинн – 1154–öд воын. Ас канму артмытöдз Войвыв Эстония 1219–öд воын босьтöны датчана, а Лунвыв Эстония – немечьяс 1224–öд воын. Сöмын Сааремаа пöшти нэм чöж олö джынвыйö асшöра. Ливонияса ожман помасьöм бöрын 1583–öд воын Эстония веськалö полякъяс да шведъяс киö, а 17–öд нэмлöн мöд джынсяньыс ставнас вуджö шведъяслы. Сэки Швецияын медъёна паськалö протестантизм, та понда кызвын эстонечыс — лютерана. Та вöсна жö ёна водз пондöны йöзöдны эст кывъя литература, позьö сюрöдны бур тöдöмлунъяс. 17–öд нэм помланьö нин джын войтырыс лоö велöдчöма, а небöгыд крестьяналöн гортас абу нин гежöдтор. Тартуса Университет панöны 1632–öд воын. Крестьяналы школаяс восьтöны ветымын воöн сёрöнджык. Куратов Ӧльӧксей Иван. Куратов Ӧльӧксей Иван (18.07.1839 – 29.11.1875), чужис Вӧлӧгда губерниялӧн Усть–Сысольск уездса Кебра сиктын (ӧнi Коми Республикаса Сыктыв районлöн Куратово сикт). 1850–1860–öд воясö велöдчис Яренскса духовнöй училищеын да Вӧлӧгдаса духовнӧй семинарияын. Ветлiс Канкарӧ, но водзö велöдчöмыс эз артмы сьöм абутöм вöсна. 1861–1865–öд воясö уджалiс велöдысьöн Усть–Сысольскса духовно–приходскöй училищеын. 1866–öд воö Казанын аудиторъясöс дасьтан школа помалöм бöрын (военнöй юрист) ыстiсны уджавны Семипалатинскö, во мысти вуджöдiсны Семиреченскöй обласьтса Верный карö (öнi Алматы, Казахстан). 1871–öд восянь уджалiс чиновникöн губернатор правлениеын. Иван Куратов – медводдза коми поэт, коми литературалы подув пуктысь. Кывбуръяс босьтчис гижны Яренскын на. Поэт ас водзас пуктiс ыджыд мог – велöдны коми йöзöс да висьтавны налöн олöм йылысь. Коми йöзлысь ХIХ–öд нэмса олöмсö петкöдлiс "Закар ордын", "Понкöд", "Гöль зон", "Пемыд", "Выль сьыланкыв" да мукöд кывбуръясын. Йöзлысь оласногсö восьтic "Коми бал", "Яг морт", "Важся коми войтырлöн кодралöм" гижöдъясын. Иван Куратов вуджöдic роч да Рытыв Европаса поэтъяслысь кывбуръяс, кыдз ученöй–лингвист лöсьöдiс коми грамматика. 1866–öд воын "Вологодские губернские ведомости" газетын И.Куратов йöзöдiс статья "Зырянские песни". Уджас пыртiс ассьыс вит кывбур, но кипассö эз пукты. Поэтлöн нимыс лои паськыда тöдса 1917–öд вося октябрь революция бöрын. Медводдзаысь тöдлытöм коми поэт йылысь 1923–öд воö юöртic журнал "Парма ёль". 1926–öд воын "Коми гижысьяс" небöгын вöлi йöзöдöма кöкъямыс кывбур. Поэтлöн 100 во тыригкежлö Коми книга лэдзанiнын петiс кык небöгö öтувтöм гижöд чукöр. Иван Куратов кулiс 36 арöсöн Верный карын. Лебедев Микӧл Микайлӧ. Лебедев Микӧл Микайлӧ ("Лебедев Михаил Николаевич") (22.10.1877 – 5.03.1951) чужис Вӧлӧгда губерниялӧн Усть–Сысольск уездса Межадор сиктын (ӧні Коми Республикаса Сыктыв район). Велӧдчис Усть–Сысольскса уезднӧй училищеын, уджаліс Кӧрткерӧсын да Покчаын писарлы отсасьысьӧн. Сӧвет власьт пуксьӧм бӧрын волі секретарӧн Кӧрткерӧсса гӧльяслӧн комитетын да судын. Унджык кадсӧ оліс Кӧрткерӧсын. Михаил Лебедев – выль коми литератураын подув пуктысьяс пиысь ӧти. Гижны босьтчис дас куим арӧсӧн. Тӧдса кыдз поэт, прозаик да драматург. Медводдза повесьтьяссӧ "За богом молитва, за царем служба не пропадут", "Последние дни Перми Великой", "Таня Осинина", "Среди медведей" гижліс роч кыв вылын. 1917–ӧд вося октябрь революцияӧдз на кутіс лӧсьӧдавны кывбуръяс комиӧн. Бура тӧдіc коми йӧзкостса висьтъяс. Та подув вылын коми йӧзлӧн важ олӧм йылысь лӧсьӧдiс поэма–мойдъяс "Кӧрт Айка" да "Яг морт". Басняясас серавліс юысьясӧс да дышъясӧс. М. Лебедев гижліс и челядьлы. Сійӧ лӧсьӧдіc коми литератураын выль жанр – оперетка. Гижысьлысь "Мича ныв", "Тун" да "Настук" опереткаяссö сувтöдлicны сцена вылын. 1939–ӧд воын литератураын ыджыд уджысь М. Н. Лебедевлы вӧлі сетӧма "Знак Почета" орден. Жаков Пальӧ Кальӧ. Жаков Пальӧ Кальӧ ("Пальэ Кальэ";; 30.09.1866 — 20.01.1926) чужис Вӧлӧгда губерниялӧн Усть–Сысольск карбердса Давпон грездын (ӧнi Сыктывкар). Велӧдчис Усть–Сысольскын уездса училищеын, помаліс Тотьма карын велӧдысьясӧс дасьтан семинария. Та бӧрын уджаліс Вятскӧй губернияса Холуницкӧй заводын, вӧлі писарӧн Кӧрткерӧсын. Водзӧ велӧдчис Вӧлӧгдаса реальнӧй училищеын да Петыркарса вӧр институтын, недыр кад велӧдіс манастырын. 1896–ӧд воӧ пырис велӧдчыны Киевса университетӧ, сэсся вуджис Петербургсаӧ история–филология факультет вылӧ. 1901–ӧд воын помаліс университетсӧ да лои сэні велӧдысьӧн. Велӧдчигас пыдісянь туяліс коми йӧзлысь олӧмсӧ да лӧсьӧдіс научнӧй гижӧд. 1911–ӧд воӧ лои профессорӧн. 1908–ӧд воӧ академик В.М.Бехтерев корис К.Жаковӧс уджавны психо–неврологическӧй институтӧ. Велӧдіс сэні 1917–ӧд воӧдз. 1917–1926–ӧд воясӧ оліс Псковын, Юрьевын (Тарту, Эстония) да Ригаын (Латвия). К.Жаков гижис роч кыв вылын. Медводдза гижӧдъяссӧ — кывбуръяс, очеркъяс, висьтьяс вӧлі йӧзӧдӧма ХХ–ӧд нэм пуксигӧн Петербургын ("Парма" небӧг лэдзанінын). Зэв тӧдчана да гижысьӧс паськыда нимӧдана уджъясӧн лоины "Сквозь строй жизни" повесьт да важся коми йӧзлӧн олӧм йылысь "Биармия" поэма. Куліс К.Ф.Жаков Ригаын, дзебисны Покровскӧй шойна выло. 1990–ӧд воӧ выльысь дзебисны Сыктывкарын, Шӧр шойна выло. Савин Ӧльӧксей Виттор. Савин Öльöксей Виттор ("Нёбдiнса Виттор", роч "Виктор Алексеевич Савин"; 21.11. 1888 — 11.08. 1943) чужис Вöлöгда губерниялöн Усть–Сысольск уездса Небдiн сиктын (öнi Коми Республикаса Кöрткерöс район). Велöдчис Небдiнса земскöй начальнöй училищеын, помалiс Дереваннöйса мöдöд тшупöда школа. Та бöрын писаралiс да письмö новлöдлiс, волi пес кералысьöн. Сизим во уджалiс Украинаса рудникъяс контораын. В. Савин — выль коми литератураын подув пуктысьяс пиысь öти. Паськыда тöдсаöсь сылöн висьт "Луча" да очерк "Мусюр сайын". Кывбуръяс, сьыланкывъясыс, поэмаяс, "Коми море", "Сьöлöм сьылöм", "Югыд кодзув", "Тиюк" да "Сыктывкар" пыр мусаöсь коми йöзлы. Шензьöданаöн да кузь нэмаöн коми культураын лоины В.Савинлöн пьесаясыс "Шондi петiгöн дзоридз косьмис", "Райын", "Инасьтöм лов", "Кулöмдiнса бунт". В. Савин — коми театрлы подув пуктысь. 1921–öд воö котыртiс медводдза театральнöй труппа "Сыкомтевчук" (Сыктывса коми театрын ворсысь чукöр), кодi 1930–öд воö лои КИППТ–öн. Тайö театр подув вылас 1936–öд воö воссис Коми национальнöй театр. В.Савин волi коми гижысь котырöс öтувтысьяс пиысь öтиöн, гижысь котырын 1934–öд восянь. 1937–öд воын В. Савинöс подулавтöг мыжалiсны. Кулiс дзескыдiнын Ылi Сибирын 1943–öд вося моз 11 лунö. 1955–öд воö сылысь нимсö бöр бергöдiсны коми йöзлы. Лыткин Илля Василей. Лыткин Илля Василей ("Илля Вась", роч "Лыткин Василий Ильич") (27.12.1895 – 27.08.1981) чужис Усть–Сысольск бердса (öнi Сыктывкар) Тентюков грездын. Велöдчис карса училищеын, сэсся Тотьмаын велöдысьясöс дасьтан семинарияын. Вöлi сар армияын, тышкасис медводдза мирöвöй да гражданскöй войнаяс вылын. 1925–öд воöпомалiс Мöскуаса университетын филология факультет, 1929–öд воö аспирантура. Велöдiс рöдвуж кывъяс Финляндияын, Германияын да Венгрияын. 1927–öд воö Будапештса университетын велöдчöм бöрын лои философия наукаясса докторöн. 1930–1933–öд воясöуджалiс МГУ–ын доцентöн, вöлi велöдысьöн Коми пединститутын. 1933–öд воö В.Лыткинöс подувтöг мыждiсны да йöртiсны дзескыдiнöвит во кежлö. Пукалiс Ылi Асыввылын. В.Лыткинлысь нимсöбöр бергöдiсны коми йöзлы 1958–öд воö. Уна вояс чöж В.И.Лыткин нуöдiс ыджыд научно–педагогическöй удж миян странаса вузъясын. 1946–öд воын "Древнепермскöй кыв да пермскöй кывъяслöн историческöй грамматика" уджысь сылы сетiсны филология докторлысь ученöй степень. Дас воысь унджык веськöдлiс СССР–са наукаяс Академияын языкознание институтса финно–угорскöй кывъяс секторöн. Ыджыд пай пуктiс куратоведениеö. Таысь кындзи В.И.Лыткин – коми поэт. Уна гижис челядьлы. Коми литератураын нэмъяс чöж кутас овны сылöн "Мунöны" поэмаыс. СССР–са гижысь котырын 1958–öд восянь. В.И.Лыткин – Коми АССР–са И.А.Куратов нима Государственнöй премияа лауреат, РСФСР–са да Коми АССР–са наука да техника юкöнын заслуженной уджалысь. Кулiс Мöскуаын, дзебисны Сыктывкарын. Юхнин Василей Василей. Юхнин Василей Василей (роч "Юхнин Василий Васильевич") (12.01.1907 – 23.11.1960) чужис Вöлöгда губерниялöн Усть–Сысольск уездса Занулье сиктын (öнi Коми Республикаса Луздор район). Том детинкаöн ямщикалiс, вöр кылöдiс. 1937–öд воын Коми пединститутын кыв да литература факультет помалöм бöрын уджалiс "Вöрлэдзысь" газет редакцияын. 1938–1948–öд воясö веськöдлiс Коми писательяслöн организацияöн. 1930–öд вояс заводитчигöн сылöн перö улысь петiсны "Аскост тыш" висьт да "Дiнъёльса вöрпункт" повесьт. 1939–öд воö "Ударник" журналын йöзöдiс коми литератураын медводдза роман "Алöй лента", кöнi висьтавсьö ХХ–öд нэм пансигöн коми крестьяналöн олöм йылысь. 1941–öд воын тайö романыс петiс торъя небöгöн. Великöй Отечественнöй война воясö В. Юхнин гижис "Герой Советского Союза Николай Оплеснин", "Пионер города Ухты" художественнöй очеркъяс да уджалiс публицистика жанрын. 1950–öд воö сiйö йöзöдiс ылi Войвылын Сöвет власьт воясö выль олöм пуксьöм йылысь "Тундраса бияс" роман да заводитiс гижны мöдöс – "Шувгöны пожöмъяс", кодöс эз удит помавны висьöм вöснаыс. Ёна тöдсаöсь В. Юхнинлöн челядьлы гижöм небöгъясыс: "Зарни кыв" пьеса–мойд да "Биа нюр" повесьт. Гижöдъяссö сылысь вуджöдöма роч кыв вылö. СССР–са гижысьяс котырын 1938–öд восянь. В. В. Юхнинлысь литературнöй уджсö пасйöма Трудöвöй Краснöй Знамя да "Знак Почета" орденъясöн. Юшков Толь Гень. Юшков Толь Гень ("Геннадий Анатольевич Юшков"; 14 марта 1932) чужис Сыктывдін районса Час сельсӧветувса Сітбар сиктын (ӧні Коми Республикаса Сыктывдін район). Велӧдчис сиктса да 12–ӧд номера Сыктывкарса школаясын. 1958–ӧд воын помаліс М. Горький нима Литературнӧй институт, уджалӧс Коми АССР–са гижысь котырын литконсультантӧн, "Войвыв кодзув" журналын кывкутысь секретарӧн. 1978–ӧд восянь да 1993–ӧд воӧдз веськӧдліс Коми АССР–са гижысь котырӧн. Геннадий Юшков тӧдса кыдз поэт, прозаик да драматург. Медводдза кывбурсӧ йӧзӧдліс 1952–ӧд воын "Войвыв кодзув" журналын. 1959–ӧд воӧ петіc "Медводдза сёрни" кывбур чукӧр. Сэсся сьӧрсьӧн–бӧрсьӧн йӧзӧдіс "Сӧстӧм дӧрӧм", "Сьӧлӧм петас", "Кывбуръяс" да мукӧд небӧгъяс. Уна вояс чӧж Коми республикаса драма театр сцена вылын петкӧдлісны "Сизимӧд председатель", "Макар Васька – сиктса зон", "Кыськӧ тай эмӧсь" пьесаяс серти спектакльяс. Аслас висьтьясын да повесьтъясын, "Чугра", "Рӧдвуж пас", "Бива" романъясын гижысь шыöдчö йöзкост олöмын меддонатор дорас, восьтö коми мортлысь аслыспöлöс мывкыдлунсö. Гижöдъяссö Г. Юшковлысь вуджӧдӧма роч да мукӧд кывъяс вылӧ. СССР–са гижысь котырын 1961–ӧд восянь. Г. А. Юшков – И. А. Куратов нима Коми АССР–са Государственнӧй премияа лауреат, СССР гижысь котырса премияа лауреат. 1991–ӧд воын сылы сетӧма почётнӧй ним "Коми Республикаса народнӧй писатель", 2000–ӧд воын – Рочму Федерациялӧн культураын заслуженнӧй уджалысьлысь ним. Тӧв шӧр тӧлысь. Тӧв шӧр тӧлысь Ӧксай де Берри Часословасын Тӧв шӧр тӧлысь ("Январ") тайӧ тӧлысь. Урасьӧм тӧлысь. Урасьӧм тӧлысь Ӧксай де Берри Часословасын Урасьӧм тӧлысь ("Февраль") тайӧ тӧлысь. Рака тӧлысь. Рака тӧлысь Ӧксай де Берри Часословасын Рака тӧлысь ("Март") тайӧ тӧлысь. Кос му тӧлысь. Кос му тӧлысь Ӧксай де Берри Часословасын Кос му тӧлысь ("Апрель") тайӧ тӧлысь. Ода кора тӧлысь. Ода кора тӧлысь Ӧксай де Берри Часословасын Ода кора тӧлысь ("Май") тайӧ тӧлысь. Лӧддза-номъя тӧлысь. Лӧддза-номъя тӧлысь Ӧксай де Берри Часословасын Лӧддза-номъя тӧлысь ("Июнь") тайӧ тӧлысь. Сора тӧлысь. Сора тӧлысь Ӧксай де Берри Часословасын Сора тӧлысь ("Июль") тайӧ тӧлысь. Моз тӧлысь. Моз тӧлысь Ӧксай де Берри Часословасын Моз тӧлысь ("Август") тайӧ тӧлысь.. Кӧч тӧлысь. Кӧч тӧлысь Ӧксай де Берри Часословасын Кӧч тӧлысь ("Сентябр") тайӧ тӧлысь. Йирым тӧлысь. Йирым тӧлысь Ӧксай де Берри Часословасын Йирым тӧлысь ("Октябр") тайӧ тӧлысь. Вӧльгым тӧлысь. Вӧльгым тӧлысь Ӧксай де Берри Часословасын Вӧльгым тӧлысь ("Ноябр") тайӧ тӧлысь. Ӧшым тӧлысь. Ӧшым тӧлысь Ӧксай де Берри Часословасын Ӧшым тӧлысь ("Декабр") тайӧ тӧлысь. Мари Эл. Мари Эл (мари "Марий Эл, Марий Эл Республика"; "Мары Эл, Мары Эл Республик") тайö республика Рочмуын. Мари Эллöн юркар тайö Йошкар-Ола. Карелия. Карелия (; ') – тайӧ республика Рочмуын. Карелиялӧн юркар тайӧ Петрозаводск (карел '). Удмуртия. Удмуртия ("Одмортму"; удмурт "Удмурт"; Удмурт Республика) тайӧ республика Рочмуын. Удмуртиялӧн юркар тайӧ Ижкар. Финляндия. Финляндия (финн "Suomi", швед "Finland"; Финн Республика, "Suomen Tasavalta", швед "Republiken Finland") тайö республика Европаын. Финляндиялöн юркар тайö Хельсинки (финн "Helsinki"). Финляндия — уна юа-тыа да дiа му Морт. Морт (: homo - морт, sapiens - вежӧра) тайӧ пемӧс, гӧгӧрвосьӧ кыдзи вежӧра морт. Англияса естествоиспытатель Чарльз Дарвин серти кӧ, Му вылын ӧнія кадӧ олысь морт артмӧма ӧблезянаысь. Саха республика. Саха (Якутия) республика (якут "Саха Республиката", рочöн: "Республика Саха (Якутия)") - тайö республика Рочмуын. Сахалöн юркар тайö Якутск (якут "Дьокуускай"). Мари кыв. Мари кыв тайӧ Мари Эл Республикаын каналан кыв. Сiйӧн сёрнитӧ Мари Эл Республикаса вужвойтыр – мари йӧз (матӧ 285 сюрс морт). Чимьяверек. Чимьяверек () тайӧ Коми Республикаын ю, веськыд вож Весляна юлӧн, шуйга вожлӧн Ем юлӧн, правильно – коми cimia-verek ‘сёмужий ворох’ в смысле ‘река, богатая сёмгой’. Удмурт кыв. Удмурт кыв тайӧ Удмуртия Республикаын каналан кыв. Сiйӧн сёрнитӧ Удмуртия Республикаса вужвойтыр - удмурт йӧз (матӧ 484 сюрс морт). Африка. Африка — мувеж да му юкöн, кодi куйлö Мушöр да Гöрд саридзъясянь лунвылын, Атлантувса океан дорысь асыввывлань да Индия океан дорысь рытыввывлань. Тайö ыджданас мöд мувеж Азия бöрын. Африкаын эм 53 асшöр канму, нöшта нёльсö оз пыдди пуктыны, а вит мутасыс йöз кан улынöсь. Ыджда, куйланiн да дорöсъяс. Африка мувывтор сертиыс куим мындаöн ыджыдджык Европаысь. Войвывсянь лунвылö сiйö кыссьö 8 сюрс км кузя да пöшти сы мында жö рытывсянь асыввылö. Экватор вуджö Африкаöс пöшти шöрöдыс: войвыв помыс сылöн – Абьяд нöрыс – сулалö 37-öд параллель вылын войвыв пасьтöсын, а лунвыв помыс – Ем нöрыс – 35 параллельын лунвыв пасьтöсын. Европаысь Африкаöс торйöдöны абу ёна паськыд Мушöр саридз да Гибралтар вис, – медвекньыдiнас пасьтаыс сылöн сöмын 14 км. Азияысь сiйöс торйöдö векньыдик Гöрд саридз да Баб-эль-Мандеб вис, кодi куим мындаöн сöмын паськыдджык Гибралтар вискысь. Суэц вуджанiнтi, кöть и кодйöма канал, позьö нуöдны мувыв туйяс тайö му юкöнъяс костын. Саридзвыв туйяс Африкасянь Европаö да Азияö дженьыдöсь да бурöсь, но мукöд му юкöнъяссьыс сiйöс торйöдöны паськыд океанъяс. Вадоръясыс Африкалöн абу ёна кöджаöсь. Сэнi эм öти ыджыд куръя – Гвинея, но сiйö оз пыдöдз пыр материк пытшкас: тайö куръяыскöд паныд, материк асыввылас, ылöдз петö Сомали кöдж (сiдз шусяна Африкаса сюр). Мукöд куръяяс да кöджъяс посниöсь. Дiяс Африкаын этша. Рытыввыв вадоръяс пöлöн куйлöны некымын негырысь дi чукöръяс: Азор, Канари, Кабо-Верде дiяс. Африкалöн эм сöмын öти ыджыд дi – Мадагаскара, куйлö Индия океанын, материкысь сiйöс торйöдö паськыд Мозамбик вис. Африка вадоръясын, кызвынас, абуöсь весиг бухтаяс, Мушöр саридз дорысь öтдор. Океан вадоръяс Африкаын найö тэчасног вöсна омöля сибаланаöсь суднояслы: сэтчö пыр швачкöны гырысь гыяс, кодъяс локтöны ылысянь, восьса океансянь, кöнi век буалöны ыджыд тöвъяс. Гöрд саридзлöн вадоръясыс абу сибыдöсь коралл рифъяс понда; тайö – медшоныд саридз му вылын, да коралл полипъяс сэнi зэв öдйö лэбтöны ассьыныс стрöйбаяссö. Африкаöс туялöм. Европасаяс зэв важ кадъяссянь волывлiсны Африка войвыв вадоръясö, важысянь тöдлiсны найö сiдзжö Гöрд саридз вадоръясöс, кытi ветлiсны Суэц вуджанiнсянь Индияö. Но став мукöд паськыд местаяссö Африкалысь европасаяс тöдмалiсны неважöн. Буретш ХV-öд нэмын португалса морякъяс Европасянь Индияö саридзвыв туй корсигöн, туялiсны став рытыввыв вадорсö Африкалысь да воисны нöрысöдз, кöнi материк дорыс чукыльтö асыв-войвывлань. Тайö нöрыссö найö шуисны Бушковъяс нöрысöн, а сэсся сетiсны сылы выль ним – Бур Лача нöрыс – найö чайтiсны, мый сiйöс кытшовтöм бöрын позьö воны Индiö. И збыльысь Васко-да-Гама кытшовтiс лунвыв Африкаöс, мунiс асыввыв вадор пöлöныс экваторöдзыс, вуджис Индия океан да сувтiс Индостан вадорö. Тадзи Васко-да-Гама вöчис öтпырйö кык ыджыд удж: восьтiс саридзвыв туй Индияö дай тöдмалiс, мый Африкаöс лунвывсянь и асыввывсянь кытшалö океан. Медзводдза морт, кодi вöчис гырысь ветлöмъяс пыдöдз Африка материк пытшкö, вöлi Ливингстон. Сiйö туялiс Замбези ю да аддзис сы вылысь зэв ыджыд борган и шуис сiйö Виктория. Сы бöрын сiйö восьтiс Ньяса ты, Конго юлысь вылыс помсö да Бангвеоло ты. Ливингстон зэв шоча юöртлiс ас йывсьыс чужанiнас да öти кадö чайтлiсны, сiйö пö кулöма. Корсьны сiйöс мöдöдчис америкаса Стэнли. Африка асыввыв вадорын, Занзибар дiкöд паныд, Стэнли чукöртiс ыджыд караван, мунiс Танганьика ты дорö, сэнi сiйö аддзис Ливингстонöс. Тайö тысö öтлаын кытшовтöм бöрын, Стэнли бöр мунiс, а Ливингстон мöдöдчис водзö лунвывлань, но регыд кулi малярияысь. Стэнли вöчис нöшта куим ветлöм Африкаöд, тöдмалiс Виктория ты, Конго ю да важ тропикдорса вöръяс ю пöлöныс. Веркöс. Пöшти став Африкаыс дзоньнас – зэв ыджыд öти плато – вывтас тшöтшкöсiн, шöр судтаыс сылöн 600 м-ысь вылынджык саридз тшупöдсянь. Лунтыръясöн, кузь вежонъясöн мунöны сэтi караванъяс, и туй вылын оз паныдасьлы ни мусюръяс, ни весиг гырысьджык мылькъяс. Шыльыд рельеф кокньöдö öнi кöрттуйяс да автомобиль туйяс нюжöдны. Тайö ыджыд платолöн доръясыс зöмöсь да гырысь тшупöдъясöн (террасаясöн) лэччöны саридз вадоръяслань. Но дзик саридз вадор пöлöныс мунö нюрсялöм да малярияöсь векньыдик увтас полоса. Асыввыв-Африкаса плато потласьöма тшöтшкöс локöбъясö; мукöдыс на пытшкысь кайöмаöсь вылö, мукöдыс, мöдарö, лэччöмаöсь улö. Медся вылö кайöма Эфиопия керöсаин; сiйö джуджыд дi моз кыпöдчö плато кытшын; шöркодь судтаыс сылöн – 2½ сюрс м гöгöр. Итъёпъя керöсаин кызвыннас артмöма гнейсысь да кристаллсяма сланецъясысь, а вылiас куйлöны лыаиз да извесьт из пöвстъяс. Вылыссяньыс Эфиопия вевттьысьöма кынмöм лава шоръясöн. Став кырыв местаыс вундассьöма джуджыд сёртасъясöн; на костын кыпöдчöны пызан сяма керöсъяс – амбаяс. Амбаяс весьтас нöшта вылынджык кыпöдчöны кусöм вулканъяслöн куполъяс. Лунвывланьын Эфиопиясянь Асыввыв-Африкаса плато вылын эмöсь джуджыд, но векни уськöса лайковъяс, кöнi куйлöны тыяс: Ньяса, Танганьика да мукöд. Тайö тыясыс зэв джуджыдöсь: Танганьика – джуджта сертиыс матö 1,5 км, сетчö сöмын Байкаллы, ачыс тыыс дзик Байкалсяма жö. Лайков доръясас кыпöдчöны кусöм вулканъяс: Кения да Килиманджаро (5890 м), на вылын куйлöны нэмöвöйя лымъяс; тайö районас эм весиг öти ыпъялан вулкан. Гöрд саридз артмис му кышын гырысь уськöс вöсна; джудждаыс сылöн 2 км-ысь унджык, а вадоръясыс кайöны тшупöдъясöн 2–3 км судтаöдз саридз тшупöдсянь. Мувöрöмъяс петкöдлöны, мый му кышлöн вешъясьöмыс тан мунö и öнi. Дракон керöсъяс, кодъяс сулалöны асыв-лунвылын Африкаын плато дорас, сiдзжö чургöдчöм керöсъяс, тайö важъя кöрöм керöсъяс местаын артмöм, ёна пазавлöм керöсъяс. Том кöрöм керöсъяс Африкаын пöшти абуöсь, Атлас кындзи. Атлас – керöсаин, танi некымын радöн мунöны чукыръяс 3 и весиг 4 сюрс м судтаöдз. Тайö чукыръясыс – Альпъясса да Апеннинъясса том чукыръяслöн Европаын нюжалöм. Африкаса мупытшкыс зэв озыр зарниöн, изшомöн, фосфоритъясöн, рöма металлъясöн да алмазъясöн, торъя нин лунвыв Африкаын. Сöмын öти ыджыд дiыс Африкалöн – Мадагаскар – тэчасног сертиыс öтсяма материкыскöд: тайö тшупöда зöм бокъяса тшöтшкöс из глыба. Мукöд дiясыс Африкалöн либö вулканъяссянь артмöм дiяс, шуам, Кыптанлун, Вежа Елена, Азор, Канари дiяс, либö кораллвывса дiяс, шуам, уна посни дi Африка асыввыв вадорын, на лыдын жö Занзибар. Климат. Кызвын юкöннас Африка куйлö тропикъяс костын да климатыс сылöн пöсьджык став мукöд му юкöнъясысь. Шондi вогöгöр шонтö зэв ёна; тöвся да гожся тöлысьяс костын шонтöглöн торъялöм пöшти некутшöм абу. Меджар мутасыс став му вылын, – сiйö овтöмин Сахара. Сэнi вогöгöрся шöр шонтöг кайö + 30°-öдз. Гожся лунъясö куш кыртъяс донавлöны 70 дай 80°-öдз, а сынöдыс овлö сэтшöм жар, весиг сьöкыд лолавны. Кор овтöминöд мунö лыаа лёк ураган – самум, караванъяс сувтöны, верблюдъяс водöны му вылас, мортъяс гартчöны да дзебсьöны тюкъяс костö, лыа бушковысь виччысьöм могысь. Но войясын Сахараын овлö ыркыд; уналаын усьö лысва, а тöвся войясö кыртъяс вылын овлö весиг пуж. Шоныд да кöдзыд öдйö вежласьöм понда кыртъяс овтöминын потласьöны, пöрöны из торпыригö да лыаö. Тöв нуö лыасö да пуктö сiйöс увтасджыкинъясö еджыд либö виж дюна лёдзьясöн 300 м судтаöдз. Кызвын юкöныс Сахаралöн – изъя овтöмин, уналаын куш кыртъясыс сылöн ассяма сюръяяс кодьöсь, пирамидаяс, тшакъяс кодьöсь да с. в. Но уна места босьтöны сэнi сiдзжö лыаяс да сёйяс. Сахара кос со мый понда. Рытывсянь сiйöс кытшалö Атлантикаса океанлöн сiйö юкöныс, кöнi вогöгöр помала пöльтöны асыв-вой пассатъяс, найö нуöны океанысь васö Лунвыв Америкаланьö. Сыысь öтдор, Сахара дорын океан ваыс кöдзыд: пассатъяс вöтлöны веркöсса шоныд слöйсö вадоръяссьыс, а сы местаö улысяньыс кайö кöдзыдджык ва, кодi омöля пакталö. Пассатъяс пöльтöны сiдзжö и Сахара весьтас. Найö нуöны сынöдсö кöдзыдджык местаясысь шоныдджыкинъясö, но мунiгас сынöдыс сiдзжö шоналö да ылыстчö насыщение чутсянь. Сы понда Сахара весьтын оз артмыны кымöръяс да оз овлыны зэръяс пöшти некор. Нил ю визувтö Сахара пыр ни öти вож босьттöг. Лунвывланьын Сахарасянь куйлöны жар да васöд мутасъяс; найö мунöны экваторсянь кыкнанладор бокас. Сэнi океансянь локтысь ульсов сынöдыс пöшти пыр кайö вывлань, мыйысь артмöны кымöръяс да ёна зэрö. Торъя ёна зэрö Гвинея куръя вадорын. Конго ю бассейнын гырысь зэръяс мунöны пöшти вогöгöр. Тайö васöд экваторладорсö кытшовтö войвывсянь, асыввывсянь да лунвывсянь зэв кузь от, кöнi тöлын овлöны косьтан жаръяс, а зэръяс медсясö овлöны гожся тöлысьясын, торъя нин кор луншöр шондi сулалö зенитын, – веськыда юр весьтын. Тайö зэръяссö сiдзи и шуöны – зенит зэръяс. Найö локтöны кызвынысьсö öти и сiйö жö часъясö луннас. Асылын енэжыс сэзь, и, шондi, войся русö разöдöм бöрын, зэв ёна пöжö; луншöр кежлö шоналöм васöд сынöд кайö вылö да сэнi кöдзалö; пырысьтöм-пыр жö енэжын öшйöны кыз кымöръяс, заводитчö кöш помысь кисьтан зэр, гымалö да помала чардалö. Войнас енэж бара сэзьдö, еджыд сук ру вевттьö став увтас местаяссö. Тропикдорса Африкаöд ветлысь-мунысьяс ёна норасьöны лыöдзыд мöрччан тайö кöдзыд руяс (туманъяс) вылö; весиг велалöм негръяс оз петны удж вылö, кытчöдз шондi оз вöтлы войся русö. Лунвыв тропиксянь лунвывланьын климат Африкалöн шöрвыйö шоныд. Гожöмын, мöдногöн кö öшым, январ да февраль тöлысьясын, сэнi сулалö зэв жар поводдя, а тöлын сэнi овлö ыркыд, джуджыдджык инъясын весигтö усьö лым. Зэръясöс вайöны татчö асыв-лун пассатъяс, кодъяс локтöны Индiа океансянь. Сы понда Дракон керöсъяс вылын зэр овлö уна, а водзö рытывланьö, кöнi куйлö Калахари овтöмин, зэр овлö зэв этша. Зэрыс оз овлы танi нöшта и сы понда, мый Калахарилысь вадоръяссö кытшалöны кöдзыд визувъяс, кыдзи и рытыввыв вадоръяссö Сахаралысь. Сöмын дзик лунвылас Африкаын пöльтöны тöлын рытыв тöвъяс, кодъяс вайöны уна енэжва; гожöмыс сэнi, мöдарö, кос. Климат серти тайö местаыс дзик öтсяма Африка войвыв вадоръяскöд да Италиякöд. И тан и сэн климатыс тропикувса. Сöмын тöлыс Африка лунвылын овлö сэки, кор войвылын сулалö жар да кос гожöм. Юяс да тыяс. Став гырысь юясыс Африкалöн пансьöны сэтшöм местаясын, кöнi усьöны уна енэжваяс, визувтöны найö джуджыд платоясöд, туй выланыс найö паныдасьöны тшупöдъяскöд, сы понда вöчöны уна коськ да борган. Медшöр юыс Африкаын – Нил, кузьтанас сiйö сетчö сöмын Миссисипилы Миссурикöд. Сiйö артмö Еджыд Нилысь да Югыдлöз Нилысь. Еджыд Нил петö Виктория тыысь, кодлöн тшупöдыс километр дорысь вылынджык океан веркöсысь. Югыдлöз Нил заводитчö Эфиопия керöсъясын Тана тысянь, кодi куйлö нöшта вылынджык Виктория ты серти. Мушöр саридзлань визувтiгöн Нил паныдасьö тшупöдъяскöд да вöчö уна коськ. Сы бöрын Нил визувтö сэсся лöня да саридзö усянiнын Египет мутасъясын вöчö дельта, ыджда сертиыс Волга дельта кодь кымын. Гожöмын Нил быд во ойдö вывтi ёна зэрöмысь заводитчанiнас. Тайö зэръясыс заводитчöны тулысын да мунöны гожöмбыд. Кыкнан Нилыс – Еджыд и Югыдлöз – туöны да нуöны гудыр ва ылö войвылö, кöнi зэръяс ньöти оз овлыны, да кöнi юыс ойдö гожöмын, мича, кос да жар поводдя дырйи быттьöкö некутшöм помкатöг. Арнас юыс бöр пырö аслас вадоръясö, ковтысас кольö улис да видз-му овмöслы шогман нюйт пöвст. Кузьта сертиыс мöд ю Африкалöн – Конго. Сiйö нуö сэтшöм уна ва, мый пасьтаыс сылöн шöр юкöнас 10 км гöгöр. Но, кöнi сiйö паськöдчö океанлань кыпалöм материк вомöн, сэнi Конго векнялö 400 м-öдз да визувтö коськъяс пыр джуджыд, чуклясян сёртасöд 50 км-öн час. Коймöд ю Африкалöн – Нигер – Нил серти ыджыдджык ваа, но Конгоысь ёна бöрö кольö. Мукöд ыджыдджык юяс Африкаын – Замбези Виктория нима борганöн да Оранжава. Замбези ю шöр юкöнас визывтö базальт пыдöсöд, важ кынмöм лава вывтi, туй вылас паныдасьö потаскöд да усьö 120 м судтасянь. Борганыслöн шумыс кылö 15 км сайсянь. Борган весьтас пызйö-кайö ваыс вылöдз, сэнi шондi ворсö öшка-мöшка быдсикас рöмъясöн. Асыввыв-африкаса тыяс – Ньяса, Танганьика, Виктория, Альберт да мукöд – куйлöны джуджыд лайковъясын, вадоръясыс налöн джуджыдöсь да зэв зöмöсь. Медыджыд тыыс Африкалöн – Виктория, ыджда сертиыс сетчö сöмын öти дуб ваа тылы – Катыдсалы Америкаын. Но Викторияыд – ляпкыд ваа ты. Суданланьын эм сöмын öти ыджыд ты – Чад, но сэсянь оз пет некутшöм ю; сэтчö усьö Шари ю. Сахара войвыв помын, а сiдзжö Атлас мусюръяс костын, эмöсь сола тыяс – шоттъяс, кöнi ваыс овлö сöмын зэръяс бöрын, мукöд кадъясö жö шоттъяс пыдöсын куйлö лым кодь еджыд сов. Быдмöгъяс да пемöсулов. Гвинея куръя вадорын да Конго ю бассейнын – медся ва местаясас Африкаын – быдмöны тропикдорса вöръяс. Тайö зэв сук вöръяс, гартчöмаöсь лианаясöн. Пуясыс быдмöны сэнi уна вевсьöн (ярусöн). Шондi югöр шоча пыравлö коръяс косттiыс; сынöдыс сэнi жар да уль руа. Вöръясын шöркодь судтаыс пуяслöн оз ло кузьджык 35 м, но торъя пуяс быдмöны зэв джуджыда – 50–56 м-öдз; татшöм гырысь пуясыслöн эмöсь пыкöдъяс кодь содтöд вужъяс. Сук лианаяс, вужъяс да пуяс костöд векньыдик ордым вывтi мунiгöн, морт аддзö сöмын водзö некымын воськов. Вылын пуяс вылас лэбалöны пöткаяс; улiас пемöсъяс пöшти абу. Сэнi олöны негырысь котыръясöн морт кодь öблезянаяс – шимпанзеяс да гориллаяс, да налы медуна лёк вöчысьясыс – леопардъяс. Африка сэтшöм мутас, кöнi енэжваяс усьöны 60-сянь 150 см-öдз, да кöнi тöвнас овлö кос, вевттьысьöмаöсь саваннаясöн. Зенит зэръяс дырйи сэнi быдмö кузь турун, унаысь – морт судта. Кöнсюрö кыпöдчöны джуджыд пуяс, шуам, акацияяс, мимозаяс; шочиника паныдасьлöны сюрс вося баобабъяс. Юяс пöлöн, кодъяс визывтöны саваннаясöд, быдмöны вöръяс; найöс шуöны галерея вöръясöн: татшöм вöрöдыс юыс визывтö быттьö галереяöд. Нюръяса вадоръяс вылын юяс да тыяс пöлöн быдмöны тростник да папирус. Тöвся косьтан жар пуксьöм бöрын туруныс саваннаясын вижöдö да косьмö; весиг пуяс вылысь коръяс усьöны косысла. Сэки саваннаясын кокниа кыптö лёкби, кодi паськалö уна дас дай сё километр вылын. Сьöд пемыд тшын кайö вывлань, тупкö енэжсö, шондiсö; муыс тырö пöимöн. Став ловъя олысьыс пышйö саваннаясысь либö сотчö биöн; сöмын кодзувкотъяс-термитъяс кольöны бивидзан асланыс стрöйбаясын. Тайö бишогъясыс зэв лöсялöны лудъяслы, – вынсьöдöны найöс пöимöн, но найö вöчöны ыджыд лёк вöръяслы. Мусинъяс саваннаясын да тропикдорса вöръясын гöрдöсь. Сiсьмöгыс налöн этша; быдсяма коръяс, вужъяс, весиг дзонь пуяс öдйö зэв сiсьмöны васöдла да жарла, а сiсьмöгсö нуö ва; но тайö мусинъясыс озырöсь калийöн да налöн тэчасногаыс шыдöс кодь. Вынсьöдтöг найö регыд изöрмöны, но фосфор да азот сюйöмöн дыр вермöны сетны бур урожайяс. Пемöсуловöн африкаса саваннаяс зэв озырöсь. Вывтi бур лудъяс вылын йирсьöны дзонь стадаясöн антилопаяс, зебраяс да страусъяс. Саваннаясын сулалысь акацияяслысь да мимозаяслысь корсö сёйöны жирафаяс. Турун сёйысь пемöсъяс бöрся вöтлысьöны яйсёйысьяс – лев, гиена да шакал. Радейтана оланiныс налöн – вöрдоръяс; сэтысянь войясын найö петöны кыйсьыны саваннаясö. Сэнi жö, вöрдоръясын, тапикасьöны, сёйöны увъяс, вужъяс да плодъяс, зэв гырысь тушаа кызкучикаяс – слöн да сюраныр. Юясын да тыясын, вöръяс пöвстын да саваннаясын, олöны бегемотъяс да крокодилъяс. Вöръясын и саваннаясын гут-гагыс зэв уна, торъя нин термитъяс, – быд воськолын налöн стрöйбаяс. Тропикдорса юкöнас Африкаын олö цеце гут, код курччöмысь кулö пöшти быд гортса пемöс. Тайö гутъясыс висьмöдöны йöзöс зэв сьöкыд узян висьöмöн. Сэсся быдлаын саваннаясын олöны москитъяс, кодъяс вуджöдöны тропикдорса малярия. Колö шуны, саваннаяс да тропикдорса вöръяс оз лöсявны мортлы олöм вылö, торъя нин сэтшöм йöзлы, кодъяс оз вермыны овны васöд жар климатын. Нил ю йывланьын да гырысь тыясын олö уна лэбач, тöлын лэбачьясыс Европаысь сэтчö локтöны зэв гырысь кельöбъясöн. Коркö важöн Африкаын вöлi лыдтöм-тшöттöм кид пемöс. Шуам, Чад ты дорын слöнъяс ветлiсны чукöръясöн 500 дай унджык юрöдз, а лунвыв Африкаын антилопаяс вуджлывлiсны öтилаысь мöдлаö уна сё сюрс лыда чукöръясöн. Замбези ю дорын Ливингстонлы ковмывлö вöлi кызмырдöн писькöдчыны антилопа чукöръяс костöд. Бöрынджык, кор Африкаын заводитiсны кыйсьыны зверьяс бöрся лыйсянъясöн, пемöсъяс тайö материк вылас кутiсны öдйö шочмыны. Торъя нин ёна бырöдiсны лёка кыйöмöн слöнъясöс дона водзиръясыс понда да страусъясöс дона гöн пондаыс. Страусъясöс öнi видзöны да рöдмöдöны лунвыв Африкаын; найö олöны сутугаöн потшöм лудъяс вылын. Косджык местаясын Африкаын, кöнi енэжваяс усьöны 10-сянь 60 см-öдз, да кöнi кос поводдяяс сулалöны воджын дорысь кузьджыка, куйлöны посни кустаинъяса (1/2 м судта гöгöр) степьяс. Турун сэнi бура быдмö сöмын зэра воясö, а кос воясö – зэв омöля. Степьясын пемöсъяс ёна этшаджык – сiйö медсясö антилопаяс да зебраяс, кодъяс локтöны татчö ульсов кадö, кор степьяс веж турунаöсь. На бöрся вöтчöны и яйсёйысьяс – левъяс, гиенаяс. Степьясын век олысьяс пöвсысь медсясö олöны танi му пытшкын олысь пемöсъяс; найö заптöны сэнi аслыныс кöрымсö кос поводдя кад кежлö; татшöмъясыс – 4 см кузьта ем кодь гöна дикобразъяс, му кöчьяс, кодзувкотъяс да лёкгагъяс. Мусинъяс степьясын – сьöдмуаöсь да каштанрöмаöсь; сiсьмöг сэнi чукöрмö уна кос климатын быдмöгъяс надзöн сiсьмöм вöсна. Овтöминъясын Африкаын – Сахараын да мыйкö-мында Калахариын – зэв паськыд местаяс куйлöны пöшти дзик кушöсь, быдмöгтöмöсь. Ковтысъясын да керöс бокъясын, кöнi шочиника овлöны зэръяс, быдмöны сöмын турунъяс да сутшкасьысь кустаинъяс. Кöнi петö грунт ва либö кодйöма артезияса юкмöсъяс, дзордзалöны оазисъяс финик пальмаясöн. Пемöсъясöн овтöминъяс гöльöсь: Сахараын эмöсь скорпионъяс, лёкгагъяс да кыйяс; найö зэв дыр, уна тöлысьöдз, вермöны овны сёйтöг-ютöг. Унджык посни пемöсъясыс лунын дзебсьöны кырт потасъясö, кодйысьöны лыа пиö, а рытъясын да войясын петöны ортсö корсьны кыйдöс. Ковтысъясöд, кöнi быдмö турун, овтöминъясö пыдöдз пырöны антилопаяс; луннас найö вермöны котöртны уна дас дай сё километръясöдз сёян да юан корсьöм могысь. Овтöмин доръясын эмöсь яйсёйысьяс – левъяс да гиенаяс. Став пемöсыс овтöминын рудов-виж рöмаöсь (доръян рöм), сы понда найöс сьöкыд аддзыны сэтшöм жö рöма лыаяс костын. Уна вöдитан быдмöгъяслöн чужанiныс Африкаын: копей пулöн чужанiныс – Эфиопия; Гвинея вöръяс – выя пальмалöн; саваннаяс – некымын сорта просалöн да му öреклöн чужанiн; Сахара оазисъясысь петiс финик пальма. Мукöд му юкöнъясысь вайöм быдмöгъяс Африкаын бура овмöдчисны; татшöмöсь, шуам, америкаса каучук пу да какао. Какао пуяс садитöм могысь негръяс весалöны тропикдорса вöр сiдз, мый кольöны сöмын гырысь пуяссö, на костын сэсся и садитöны какао пуяс; найö öдйö быдмöны да регыдöн вайöны плодъяс, а асьныс пыр кольöны джуджыд пуяс сайын – не сiйö кö, тöв кокниа нуас какао бобы плодъяссö. Политикаса юксьöм. Африкаын эм 57 канму, на пöвстын нёльыс - аскежысь мездлун босьтöмöсь да та вöсна пыдди пуктытöмöсь. Унджык öнiя асшöр канму пиысь дыр кад чöж вöлöмаöсь европаса канмуяслы колониянаныс, найö босьтiсны асшöрлун сöмын 1950-1960 воясö. Та вотöдз асшöраяснас вöлiны сöмын Египет (1922 восянь), Эфиопия (шöр нэмъяссянь), Либерия (1847 восянь) да Лунвыв Африкаса Республика (1910 во бöрсянь, эськö Лунвыв Африкаын ХХ нэмса 1990 воясöдз вöлi апартеид, кор сьöд вужвойтырсö быд ног увтыртöмаöсь). Мувеж войвылын йöз кан улынöсь кольöны öткымын мувывтор: Испаниялӧн Сеута, Мелилья, Канара дiяс да Португалиялӧн Мадейра. Европа. Европа - квайт му юкöнъясысь öти. Куйлö войвыв шарджынйын. Öтув Азиякöд артмöдö Евразия мувеж. Ыджда, куйланiн да дорöсъяс. Мукöд му юкöнъяс серти Европа абу ыджыд: мувывторйыс сылöн тöкöтьö öти дас витöд юкöн став косiнсьыс. Европа сэтшöм топыда öтлаасьö Азиякöд – вежтасыс мунö неджуджыд Урал кыръясöд, Урал ю пöлöн да Кума-Маныч лажмалöм кузя, – мый сiйöс позьö лыддьыны Евразияса кöджöн; космувывса вежтас Европа да Азия костын оз падмöд на костын волысьöмъяслы. Но век жö Европа – торъя му юкöн; сылöн аслас дорöсъяс, аслыссяма климат, сылöн аслас история сöвмöм. Европа сулалö материк шарджын шöрын, и öттшöтш куим боксянь сiйöс кытшовтöны саридзьяс, кытi мунöны лöсьыд туйяс мукöд му юкöнъясö. Ла-Манш вис дорын, англъяс сiйöс шуöны Англияса каналöн, öтлаасьöны тöдчана саридзвыв туйяс Войвыв да Лунвыв Америкаысь, Африкаысь, Азияысь да Австралияысь. Дорöсыс Европалöн зэв кытшлöса. Некутшöм мöд му юкöн абу татшöма вундассьöма саридзьясöн. Кöджъяс да дiяс босьтöны Европаын коймöд юкöнсö став мувывторсьыс (ордчаöд: Азияын – витöд юкöнсö, Африкаын – ветымынöд юкöн). Татшöм вундассьöмысла саридз кытшовтö Европаöс пöшти быд боксянь да пыдöдз пырö пытшкöсса мутасъясас (вадорлöн кузяыс 117.000 км). Такöд öттшöтш сiйö артмöдö саридз гыясысь тупкöм да портъяс восьтöм вылö лöсялана уна бухта. Атлантувса океанлöн ваыс Европа дорын шоныд да некор оз кынмыв. Лунвывсянь Европаöс кытшовтö джуджыд (4 сюрс м дорысь джуджыдджык) Мушöр саридз – Атлантувса океанлöн юкöн. Тайö саридзыс Мрамор, Сьӧд да Азов саридзьяскöд тшöтш зэв пыдö пырö косiнö. Сьöд да Азов саридзьяс костын, кодъяс йитчöмаöсь Керч вискöн, куйлö Крым кöдж. Вогöгöр Мушöр саридзын ваыс шоныд абу сöмын вевдорас, но и ёна пыдынiнъясын (13° гöгöр), а сэк жö, орччöн, Атлантувса океанын 2 сюрс м пыднаын сöмын 3°. Тайö лоö со мый понда: Гибралтар вис ляпкыд (500 м-ысь ляпкыд). Сэні эм вапытшса коськ, сы вомöн Мушöр саридзö оз вермы веськавны кöдзыд ваыс океан пыдiинъясысь. Тöлын тайö саридзыс шонтö вадоръяссö Европалысь. Мушöр саридз юксьö Европа кöджъясöн да дiясöн Тиррен, Адриа, Ионика да Эгей саридзьясö. Рытыввылын Мушöр саридз öтлаасьö Атлантувса океанкöд, асыввылын Дардан да Босфор пыр Сьӧд саридзкӧд, а лунвылын Суэц каналöн сiйö öтлаасьö Индiа океанкöд. Тайö саридзыс – тöдчана саридзвыв туй Европалöн. Сiйö ворсiс ыджыд роль саридзветлöм сöвмигöн: сы вылын европаса йöз медвойдöр велöдчисны ветлыны паруса пыжъясöн. Не сöмын важъя кадъясö, но и шöр нэмъясын Мушöр саридз вылын вöлiны медся тöдчана вузасян туйяс Европалöн. Мушöр саридз юкö Лунвыв Европаöс куим ыджыд кöдж вылö: Иберия, Апеннина да Балкана кöджъяс. Лунвыв Европаö пырöны татшöм ыджыдджык дiяс: Корсика, Сардиния, Сицилия, Мальта, Крит да уна мукöд дi; Эгей саридз вылын посни дiяс артмöдöны Элладаса архипелаг. Рытыввылын Европа сiдзжö ёна вундасьöма саридзьясöн. Танi ми аддзам Бискайя куръя да Войвыв саридз, кодöс торйöдöны океанысь кык ыджыд дi: Ыджыд Британия да Ирландия. Войвылын Войвыв саридз öтлаасьö океанкöд ачыс, а лунвылын – Па-де-Кале да Ла-Манш висъясöн. Войвыв саридз да сылöн висъясыс оз кынмывны сы вöсна, мый сэтчö воö шоныд визув Гольфстрим. Войвывлань Ыджыд Бритмусянь эм ыджыдкодь дi – Ислан дi. Став вадоръясас Рытыввыв Европаын овлöны ыджыд тулöмъяс да ямлöмъяс; гаваньясöс да ю вомъясöс нюйтысь весалöмöн найö кокньöдöны судноясöн ветлöмсö. Мушöр саридзын тулöмъяс пöшти оз овлыны. Войвыв саридз асыввывланьын вуджö Балты саридзö, но сы дiнö туй вылас куйлö Ютлан кöдж, кодöс кытшовтöны висъяс. На пытшкысь кык паськыд вис – Скагеррак да Каттегат – оз кынмывны сы вöсна, мый сэтчö воö Гольфстрим. Лунвывланьын насянь мунöны векньыдик висъяс танi куйлысь дiяс костöд; ыджыдджыкыс тайö висъяс пытшкысь – Зунд (Эресун) – тшöкыда тупкысьлö йиöн. Балты саридз абу джуджыд, ваыс дубкодь (сов 1% гöгöр), вадор гöгöртiыс кынмывлö. Тайö саридзыслöн куръяясыс – Ботöн, Соми да Рига – пыдö пырöны войвывлань да асыввывлань. Балты саридзысь Войвыв саридзö Ютлан гöгöр кузь туйсö дженьдöдö Кильса канал, кодöс кодйöма Ютлан кöдж лунвыв юкöн вомöн. Скандi кöдж – Европаын медся ыджыд. Рытыввывладорсянь сiйö зэв ёна вундассьöма кузь да джуджыд куръяясöн-фьордъясöн, кодъяс некор оз кынмывны Гольфстрим вöсна. Гольфстрим гöгöртö Ислан дi да сiдзжö пырö и Баренц саридзö. Тайö медся войвыв саридз Европаын, но Кола кöджса Мурман вадор пöлöн тöвбыд позьö ветлыны пыжъясöн. А Еджыд саридз вылын квайт тöлысь уялö йи. Войвыв йиа океанын куйлöны дiяс: Шпицберген, Франц-Иосиф Му, Выль Му, Колгуй да Вайгач. Европалöн шöркодь отын, материк шарджынын куйлöмыс дай сэки жö öттшöтш саридзьяс кытшын олöмыс лоö сылы бура кивыв. Вадорыс сылöн сэтшöма вундассьöма, мый медся ылi местаöдз саридзсянь Шöрвыв Европаын 600 км, а Асыввыв Европа дорын, Азиякöд вештасöдзыс – 1400 км. Веркöс. Европа – медся лажмыд му юкöн: сэнi абуöсь вывтас тшöтшкöсiнъяс, уна места босьтöны увтасъяс. Медыджыдъясыс на пöвстысь: Асыввыв-Европаса увтас (сiйö öтнас босьтö материк джынсö), сэсся Войвыв-Немеч да Войвыв-Франсса увтасъяс. Ичöдджык лоö Ломбард увтас (По ю кузя), Дунайшöр (либö Мадьяр увтас) на Дунайгорув. Медыджыд кыръяс Европаын – Альпъяс. Найö нюжöдчöны мегырöн Мушöр саридз вадорсянь Мадьяр увтасöдз. Йывъясыс налöн: Монблан (Франс муын), Монтэ-Роза (Италияын), Юнгфрау (Швейцар муын) да уна мукöд вевттьысьöмöсь некор сывлытöм нэмся лымйöн: бокъяссьыс ковтысъясö кузя лэччöны кыссян йияс. Öти кыссян йи на пöвтысь – Алеч, медыджыдыс Альпъясын, 24 км кузьта; тайö лоö Рона юлы ва сетысьяс пытшкысь öти глетчер. Альпъяс вель кузя нюжвидзöны орчча чукыръясöн, кодъяс торъялöны мöда-мöдсьыс кузьмöс ковтысъясöн. Налöн сюрсаясыс пиняöсь, йывъясыс ёсьöсь, бокъясас пыдöдз кодйысьöмаöсь вомöна сёртасъяс. Татшöм быдсикас формаыс лоö быдпöлöс му кыш породаяс вöсна, кодъясысь тэчöмöсь чукыръясыс: сэнi эмöсь и рышкыд породаяс, шуам сёй да мергель, и чорыдджык породаяс, кыдзи лыа изъяс да извесьт изъяс, и медбöрти, медчорыдъяс – гранит да гнейс. Рышкыд породаясöс кокниа нуö ваöн, а чорыдъясыс кольöны сюрсаясöн да йывъясöн. Лунвылын Альпъяслöн нюжалöмöн лоöны Апеннинъяс, Сицилияса кыръяс да войвыв Африкалöн Атласс кыръяс. Гибралтар пыр керöс чукыръяс вуджöны Иберия кöдж лунвылö. Рытыввылын Альпъяс дорö топ воöны Пиренейяс да Кантабрия кыръяс. Асыв-лунвылын Альпъяс вуджöны Динара кыръясö. Динара кыръяс артмöмаöсь руд, виж либö гöрд извесьт изъясысь, кодъяс кокниа лэдзöны ас пырыс ва. Кыръяс пытшкас эм зэв уна мугорс, кытi визувтöны мупытшса шоръяс да юяс. Адриа саридз вывтi карабöн мунiгöн аддзан Динара керöс кыркöтшъясысь лыдтöм мугорс вомъяс. Асыввылын Альп кыръяссянь нюжалöны Карпатъяс, Балканъяс, на бöрын Крым да Кавказ кыръяс. Тайö став кыръясыс – кöрöм кыръяс, да и артмöмаöсь найö (Крым кыръясысь кындзи) öти кадö Альпъяскöд, – ставыс найö том кыръяс Европалöн. Сэки жö, кор кыпöдчöмаöсь чукыръяс, мукöд юкöнъясыс косiнлöн лэччöмаöсь увлань; на местаын артмöмны саридзьяс – Эгей, Адриа, Тиррен – либö артмöмаöсь увтасъяс – Ломбард увтас, Дунайшöр, Дунайгорув. Тайö увтасъясыс коркö вöвлöмны саридз куръяясöн, кодъяс бöрынджык тырöмаöсь юöн вайöмторъясöн. Важъя керöс массивъяс да мылькъяса шыльыдiнъяс. Войвывланьын да рытыввывланьын Альп кыръяссянь сулалöны ёна важся керöс массивъяс: Шöрвыв-Немеч да Франсса. Найö артмылiсны Альпъясысь водзджык да коркö вöлiны джуджыд кöрöм кыръясöн жö, но бöрынджык найö жугласисны: зэръяс да визув ваяс кырöдiсны найöс подулöдзыс да шыльöдiсны. На местаын вöлiны нин шыльыдiнъяс, кор пондiсны кыпöдчыны выль кöрöм кыръяс – Альпъяс да мукöд. Альпъяс чукыръяссянь личкöмла кыръяслöн ёна важся подувъясыс торъялiсны локöбъясö; мукöд локöбъясыс петiсны мусьыс да кыпöдчисны вывлань, артмöдiсны паськыд мусюръяс, а мукöдыс – лэччисны потасъясöдыс увлань, и сэнi лоины ковтысъяс да нёптовъяс. Кöнсюрö немеч да франсса массивъяс вылын сулалöны кусöм вулканъяс, конусъясыс да кратеръясыс налöн и öнi на зэв бура тыдалöны. Найö артмалiсны коркö потасъясас да дыр ыпъялiсны, шыблалiсны пöим да лэдзисны лава шоръяс; öнi найö подулысь петöны шоныд, оз этшаысь, минерал ваа öшмöсъяс. Уна массивъяслöн бокъясыс шыльыдöсь, йывъясыс гöгрöсöсь либö плавкöсöсь. Важ массивъяс лыдын жö – Донецк кряж да Урал, а сiдзжö Пеннинса да Скотлан кыръяс Ыджыд Бритму дi вылын. Войвыв-Немеч да Франс увтасъяс – мылькъяса шыльыдiнъяс; найö – ёна лэччöм важ локöбъяс. Дзик мöднога лоö Асыввыв Европа, кöнi паськыда куйлö шыльыд да öтсяма Асыввыв-Европаса шыльыдiн. Тайö – асыввывсянь Урал мусюрöн вежтасалöм паськыд увтас, кодi сöмын кöнсюрö кайö 200 м-ысь вылöджык да артмöдö Шöрвыв-Роч, Волгадор, Волыня-Подолйö да мукöд вывтасъяс. Шöрвыв-Роч вывтас дiнö топ пуксьöм Донец кряж. Каспи саридз дорын Асыввыв-Европаса шыльыдiн лэччö океан тшупöдысь улöджык (Каспи лайков). Волга либö Ока вывтi, Волхов вывтi мунiгöн аддзан вадор кыркöтшъяссьыс веськыд, пöшти эжтас нога пöвстъяс быдсикас му кыш породаяслысь. Тайö пöвстъяссö пуктöмаöсь саридзьяс, кодъяс войдöр танi вöлiны. Тайö пуксьöм породаяс вылас куйлöны кыссян йиöн вайöмторъяс – пыдöсса либö помся моренаяс, кодъяс тэчöмöсь öтгудыр сёй, лыа да из-валунъясысь. Кыссян йиöн пуктöм породаясöн тупкысьлiсны эз сöмын став вадорвывъясыс Балты да Войвыв саридзьяслöн. Кыссян йи дзоньнас тыртiс тайö саридзьяслысь местаяссö да колис сэтчö моренаяс. Войвыв Европаын сулалö Фенно-Скандiвывса керöс массив. Тайö зэв важся массивыс артмöма гранитъясысь (руд да гöрд гранитъяс), гнейсъясысь да кристаллсяма сланечьясысь. Веркöсас сылöн рышкыд муыс этша, – сiйöс пöшти дзоньнас вундöма йи да нуöма ылö асыв-лунвылö да лунвылö. Танi, быдлаын тыдалöны гранит мылькъяс, найöс шыльöдöма йиöн, мукöдсö весиг мольöдöма (меж плешъяс). Быдлаö разöдöма зэв гырысь изъяс-валунъяс. Рытыв-войладорыс тайö массивыслöн кыпöдчö вывлань; сэнi сулалöны Скандiвывса кыръяс, паськыд да шыльыд йывъясаöсь – фьельдъясаöсь, 1½–2½ сюрс м-öдз судтананыс; медджуджыд фьельдъяс вылас куйлöны сывлытöм лымъяс да кыссян йияс. Тайö кыръясыс и вевттьысьлöмаöсь йизьылан кадö кыз йиöн (1 км-ысь кызджык), да тасянь йиыс мунлöма асыв-лунвылö – Рочьяс мутасö – да лунвылö – Немечьяс мутасö. Рытыввылын кыссян йияс лэччалöмны Атлантувса океанö да тöдчисны Скандiвывса кыръясса рытыввыв склон рельеф вылын. Найö пыдöдзджык кодйисны кырвыв ковтысъяс да нуисны сэтысь став рышкыд породаяссö, ковтысъяссö пöртiсны джуджыд сёртасъясö. Кор кыссян йияс сылiсны, сэки саридзыс пырис сёртасъясас да пöртiс найöс бужöда джуджыд вадоръяса кузь саридз куръяясö – фьордъясö. Фьордъяслöн кузьтаыс 150 километрöдз дай унджык. (Согне-фьорд). Фьордъяс пырöны кыръясö сёртасъясöн, сёртас пыдöсас ва; ваыс сэтшöм джуджыд, мый фьордъясöд вермöны ветлыны океанвывса паракодъяс. Том кöрöм кыръясысь торъя нин озырöсь мупытшкса шедтасъясöн. Карпатъяс, кодъяслöн асыввывса подувъясыс озырöсь мусирöн да солöн, и Кавказ кыръяс, кодъяс зэв озырöсь мусирöн да уна мукöд мупытшкса шедтасъясöн. Мупытшкса шедтасъяс Рытыввыв да Лунвыв Европаын куйлöны медсясö важ массивъяс пытшкын. Шуам, Рейндорса Сланеча кыръяс войвывса подувъяс дорын, сэнi, кöнi визувтö Рур ю, Рейнлöн вожыс, эм мутас, кöнi гырысь пöвстъясöн куйлö изшом. Тайö мутасыс шусьö Рур бассейнöн. Ёна озыр изшомöн, а сiдзжö цинкöн Силезияса бассейн. Уна изшом сiдзжö Ыджыд Бритму дi вылын. Важъя кöрöм чуркöс кыръяс Испанияын да Франс муын (Лотарингияын) озырöсь кöртöн. Донецк кряж да Урал – важъя кöрöм кыръяс, кодъяс ёна жугласьöмаöсь да пöрöмаöсь массивъясö. Донецк кряж озыр из шомöн, а Урал – кöрт рудаясöн. Озыр куйласъяс кöрт рудаяслöн эм Кривöй Рогын и Курскса магнит бöбманiнын – сэн и тан матын му веркöс дiнын куйлöны кöрт рудакöд сорöн кварцитъяс. Фенно-Скандiвывса массив озыр кöрт рудаясöн, мукöдлаын тайö массив вылас дзонь кыръясöн куйлö магнита кöртаиз, – сэтшöм лоö Кируна керöс Швецияын. Европаö пырö Ислан дi; сiйö – косiнлöн коляс, кодi öтлаавлiс войдöр Европаöс Гренлан дiкöд. Тэчасног сертиыс Ислан дi öтсяма кодь Скандi кöджкöд да Ыджыд Бритму войвыв юкöнкöд, но сiйö торъялö наысь сiйöн, мый сэнi уна ыпъялан вулкан, зэв уна пöсь ключ да гейзер, сэн жö джуджыдджык вулканъяс вылын, шуам, Гекла вылын, куйлöны пырся лымъяс да кыссян йияс. Кыссян йияс Ислан дiын босьтöны унапöв унджык места Альпъясын серти. Лава шыбласигöн лымйыс да йиыс на вылын сылöны, сэки пöим сора пöсь ва паськыд юясöн лэччö ковтысъясöд, сьöрсьыс нуö изъяс да йиторъяс. Ислан дiын кындзи, ыпъялан вулканъяс эмöсь Европаын Мушöр саридз вадоръясын – Везувий Апеннина кöдж вылын, Этна Сицилия дi вылын, Санторин – Балкана кöджсянь лунвывланьын. Сэнi тшöкыда овлöны зэв ыджыд мувöрöмъяс, да та дырйи му кышас артмöны джуджыд потасъяс. Ставыс тайö лоö Эгей да Тиррен саридз пыдöслöн увлань лэччöмла. Увлань лэччöмыс Европаын эм и мукöд местаясын, но дойдана сыркнитчöмъястöг да мувöрöмъястöг. Шуам, надзöник лэччöны став вадоръясыс Войвыв саридзлöн. Сы понда Нидерланъясын да войвыв Немеч муын увтас вадоръяссö саридзöн босьтöмысь вöчöма гырысь помöдъяс. Нидерланъясын вадорыс лэччö 3 м кымын быд сё воöн, да тöдчана юкöн тайö канмуыслöн куйлö саридз веркöс тшупöдысь улынджык. Мöдарö, войвыв Скандi кöджлöн да Соми мулöн вадоръясыс кайöны Ботöн куръя дорын 1 м гöгöр быд сё воöн. Кызвын веркöсыс Европалöн мортлы овны шань. Джуджыд кыръяс (1500 м-ысь вылынджык) босьтöны танi этша места. Шыльыдiнъяс, платояс (вывтас тшöтшкöсiнъяс) да неджуджыд керöс бокъяс небыд муаöсь, видзму овмöслы зэв лöсялöны. Торъя бур муа лоö лёсса от, кодi куйлö важъя кыссян йи лунвыв дор пöлöн. Лёсс – югыдвиж посни синма извесьта сёя му, кор сiйö кырö, кольöны сувтса (вертикаль нога) бердъяс. Тшöкыда лёсс овлö сьöдмулы мусинподöн либö сы кодь жö шогман мусинъяслы мусинподöн. Лёсса муяслöн бурлуныс лоö калиöн, извесьт изйöн да сiсьмöг озырлун вöсна. Зэв шогманöсь вулкан гöгöръясын мусинъяс, кодъяс вылö пуксьöма пöим. Туйяс вöчöмлы Европалöн кыръяс оз торкны; на вылö каянiнъясыс кызвынысьсö абу зöмöсь, вуджанiнъясыс абу зэв джуджыдöсь. Сьöкыд вöлi вöчны туйсö сöмын джуджыд кыръяс вомöн, шуам Альпъяс вомöн. Но и сэнi öнi вöчöма кöрттуйяс, мусюръяссö найö вуджöны тоннельясöд. Тоннельяссö кодйöма керöс пырыс динамитöн. Сен-Готард тоннель, 15 км кузьта, кодйисны 20 сюрс уджалысь 10 во чöж. Сен-Готард вуджанiн коли дзонь километрöн вылынджык тоннельсьыс, но и сэтi ветлöны öнi шоссе вывтi автомобильясöн. Альпъяс вылö ветлö уна турист, и налы сэнi вöчöма, кöрттуйясысь öтдор, нöшта пиня да канатвывса туйяс, кытi туристъяс вермöны кайны джуджыд кыръяс вылö Альпъясöн нимкодясьöм могысь. Татшöм туйсö вöчöма весигтö Швейцар Альпъяс йылö – Юнгфрау вылö (4170 м). Джуджыд кыръяс Европаын сулалöны сiдзи, мый найö оз падмöдны тöвъяслы океансянь пырны медся ылi юкöнъясас. Климат. Европа – му юкöнъяс пиысь öтнасöн пöшти дзоньнас сулалö шöркодь вöньын. Европалöн климат торъялö быдсикаслунöн: тöдчана торъялöмъяс эм не сöмын войвыв да лунвыв костын, но и рытыввыв да асыввыв костын. Гольфстрим. Европа климатлы ыджыд тöдчанлун кутö Гольфстрим, мушар вылын медся ён шоныд ва визув. Гольфстрим вайö Европа вадоръясö тропикса шондiöн шонтöм ва. Гольфстрим вöсна Войвыв саридз некор оз кынмывлы. Балты саридзлöн шöр юкöныс сiдзжö оз йизьывлы; Соми да Ботöн куръяяс кынмылöны кымынкö тöлысь кежлö, а сэки жö Хадсон куръяын, кодi куйлö сiйö жö пасьтöсын, весиг гожöмын уялö йи. Атлантувса океан Скандi кöдж рытыввыв вадоръясын оз кынмывлы некор, а налы паныда Гренлан дi вадоръясын сiйö пöшти вогöгöр йи улын. Гольфстрим мунö и Войвыв йиа океанö. Танi сiйö вештö Европа вадоръясысь полюсдор уялан йияссö. Гольфстрим вöсна Европаын климат шоныдджык сiйö жö параллельясса Америкаын да Азияын серти. Гренлан дi – материквывса йи улын, а Скандi кöдж вылын сiйö жö пасьтöсын бура быдмöны лыска вöръяс. Лабрадор вадоръяс вылын кöдзыд визув вöсна куйлöны тундраяс, и тайö став кöдж вылас оз позь нуöдны видзму овмöс; такöд тшöтш, Европаын сiйö жö пасьтöс вылын (50-сянь 60°-öд параллельöдз) быдлаын бура быдмöны няньяс да фрукта пуяс. Азияын 50-öд параллель мунö Сахалинöд; сэнi вогöгöрся шöр шонтöг 0° гöгöр, а Европаын тайö жö пасьтöсас быдлаын кöдзöны шобдi, а мукöдлаас вöдитöны весиг винатусь; вогöгöрся шöр шонтöг танi шоныд 10° гöгöр. Тайö ставыс, дерт, абу куш Гольфстрим сайын. Европа сулалö шöркодь вöньын сiйö отас, кöнi кызвынысьсö овлöны рытывтöвъяс, кодъяс пöльтöны Атлантувса океансянь, и кöнi тшöкыда мунлöны рытывсянь асыввылö циклонъяс. Рытывтöвъяс, кöть и оз век пöльтны Европаын, но унджыкысь дай ёнджыка мукöд тöвъяс серти. Найö шоналöны Гольфстримсянь, ульсалöны сiйö шоныд руöн да нуöны васö руöн да кымöръясöн материк пасьталаыс; тöлын найö небзьöдöны кöдзыдъяс, а гожöмын чинтöны жар. Европаын циклонъяс вын сертиныс оз вермыны водзсасьны Азияса тайфунъяскöд да Америкаса торнадокöд; найö шоча петлöны ыджыд тöвныръясöн, но сы пыдди найö паськыда мунöны – 1000 км пасьта гöгöр. Кыптöны-чужтысьöны найö Атлантувса океынын, кор шоныд сынöд визув паныдасьö кöдзыд сынöд визувкöд. Шоныд сынöд Европаö локтö Гольфстрим пöлöн лунвывсянь, а кöдзыд сынöд локтö войвывсянь – Гренлан дiсянь. Циклонъяс локтöны Европаö, сьöрсьыныс найö вайöны уна уль ру, мыйла и артмöны кымöръяс да усьöны зэръяс, а тайö зэв колантор видзму овмöслы. Но кызвынысьсö циклонъяс мунöны войвывланьынджык 50-öд параллельысь; инъяс, кодъяс куйлöны лунвывланьынджык тайö параллельсьыс Асыввыв Европаын, гожöмнас сюрöны лёка косьтöмъяс улö. Климат Рытыввыв да Асыввыв Европаын. Рытыввыв Европаын гожöм абу пöсь; сэтчö тöвъяс океансянь вайöны ыркыд сынöд да уна кымöр; васянь тшöкыда овлöны зэръяс. Кор рытывтöвъяс мунöны Европа весьттi асыввывлань, найö вочасöн шоналöны да воштöны ассьыныс уль рунысö, торъя нин сэнi, кöнi найö мытшасьöны кыръясö. Асыввыв Европаын гожöмыс овлö кос да пöсь, торъя нин 50-öд параллельсянь лунвывланьын, кöнi кызвынысьсö гожöмын пöльтöны кос асыв-войтöвъяс. Торъя нин лёка косьтö сэки, кор Асыввыв Европаын дыр сулалö антициклон. Антициклон дырйи поводдя гожöмын вывтi пöсь, лöнь; кымöртчытöм лöз енэжсянь пöдтö-сотö шондi, быдмöгъяс сотчöны. Но косьтан жаръясыд Асыввыв Европаын унджыкысьсö оз дыр сулавны и вежсьöны зэра поводдяöн. Кор океансянь локтö циклон, сiйö нырнас босьтö сынöдсö лунвылысь, Мушöр да Сьöд саридзьясладорысь. Тайö сынöдас уна ва ру. Кöдзыд сынöдкöд паныдасигöн сiйö (сынöдыс) кайö вывлань, артмöдö гымалан кымöръяс, кодъясысь усьöны кöшысь моз кисьтан зэръяс; но мунас кымöр, и бара нин дзирдалö югыд шондi, öдйö косьтö мусö. Рытыввыв Европаын тöв овлö шоныд да зэра, лым сэнi эськö и усьлö, но дыр куйлö сöмын кыръяс вылын. Став вадоръяс да дiяс, шуам, Ыджыд Бритму, Эйре, тырöны сук руöн. Кор рытывтöвъяс тöлын мунöны асыввылö, туй вылас налы паныдасьöны пыр кöдзыдджык да кöдзыдджык инъяс, сы понда асьныс тöвъясыс кöдзалöны, а ва руыс наысь усьö лымйöн; сiйöн асыввылын и торъя нин Европа асыв-войвылын куйлöны тöлын джуджыд лымъяс (1 м судтаöдз). Циклонъяс тöлын вайöны пургаяс да турöб поводдяяс. Овлывлö, мукöддырйи найö вайöны ульдылöмъяс. Но векджык Асыввыв Европаын тöвнас сэзь енэжа лöнь лунъяс дырйи сулалöны ён кöдзыдъяс. Лунын дзирдалö шондi, но омöля шонтö, войын дзирдалö помтöм кодзув, лым веркöсыс ёна кöдзалö да кöдзöдö тшöтш сынöдсö. Кöдзыдъяс овлöны – 20°С, – 30°С весиг – 40°С-öдз. Кор Асыввыв Европаöс шымыртö антициклон, сэки кöдзыдъяс сулалöны зэв кузя. Климат Рытыввыв Европаын, торъя нин Атлантувса океан вадоръяс пöлöн, кызвыннас оз вежлась, сiйö саридзвывса. Вогöгöр чöж сэтi мунöны рытывсянь циклонъяс, унджыкысьсö сулалö букыд поводдя, гожöмын оз овлы вывтi пöсь, а тöлын оз овлы вывтi кöдзыд. Енöжва усьö уна, торъя нин кыръясын. Асыввыв Европаын климат континентвывса; сэнi тшöкыда овлöны антициклонъяс, кор енэжыс сэзь. Гожöмын антициклон дырйи ёна сотö шондi, сулалö жар поводдя, а тöлын овлöны ён кöдзыдъяс. Енöжва усьö шöркодя, а асыв-лунвылын – этша. Войвыв Европалöн климат. Войвыв Европалöн да полюсдорса дiяслöн климат чорыд: тöв тан нюжалö 7–10 тöлысь, а гожöм овлö дженьыд да ыркыд. Лунвыв Европалöн климат. Мушöр саридз вадор пöлöн климатыс тропикувса – гожöмыс пöсь да зэв кос. Торъя нин ыджыд жар пуксьö, кор лунвывсянь пöльтö сирокко – сотан пöсь тöв Сахарасянь. Зэръяс гожöмын пöшти оз овлыны, сы вöсна мый циклонъясыс мунöны Альпъясысь войвывланьын, 50-öд параллель пöлöн. Тöв Лунвыв Европаын небыд, кöдзыдъястöм да зэра, сы вöсна мый тöлын уна циклонъяс мунöны Мушöр саридз пöлöн. Европа климат йылысь кывкöртöд. Европалысь рытыввывсö асыввывкöд ордчаöдiгöн, ми аддзам, мый вогöгöрся шонтöгъяс асыввывланьö лэччöны Гольфстримсянь ылысмиг да Азиялань матысмиг. Кöдзыд кад Европа асыввылын сулалö шöркодя вит тöлысь, а рытыввылын – öти тöлысьысь этша. Но тайö кöдзыдъясыс вештысьöны гожся жарöн, кор шöр шонтöг 20°С-ысь вылынджык. Европа асыв-войвылын июль тöлысся шöр шонтöг сэтшöм жö, кутшöм сiйö овлö Парижын да Лондöнын; шондi тыдалö Лондöнын 1250 час вонас, а Асыввыв Европаын, 60-öд параллель вылын – 1750 час; сы мында час дзирдалö сэнi шондi кымöръяс сайö дзебсьывтöг. Тайö дырджык дзирдалöмыс шондiлöн усьö гожöм вылö, кор быдмöны няньяс; сы понда найö регыдджык воöны. Климат Европалöн кызвыннас шöркоддьöм да васöд. Европаын абу ватöм овтöминъяс, дай абу сэтшöм инъяс, кöнi эськö вöлi вывтi уна енöжва. Вогöгöрся шöр шонтöг став Европаас, войвыв да лунвыв дорöсъясысь öтдор, абу улынджык 10°С-ысь и абу вылынджык 15° шоныдысь. Юяс да тыяс. Европа озыр юясöн; таын сiйö сетчö сöмын Лунвыв Америкалы. Торъя нин уна юыс Рытыввыв да Войвыв Европаын: Рытыввыв Европаын уна енöжваысла, а Войвыв Европаын сысянь, мый шонтöгыс улын да, ваыс, кодi усьö му вылö, омöля косьмö. Но юяс кузьта серти Европа кольö ёна бöрö мукöд му юкöнъясысь. Рытыввыв Европаын юяс абу кузьöсь, сэнi эм сöмын öти кузь ю – Дунай (2888 км). Дунай петö Шварцвальд вылысь да визувтö асыввылö, писькöдчö Вена дзиръя пыр Альпъяс да Карпатъяс костын да Кöрт дзиръя пыр Карпатъяс да Балканъяс костын. Веськыдвыв вожъяссö Дунай босьтö Альпъяссянь, векся лымъяс улысь, а шуйгавыв вожъяссö – Карпатъяссянь. Мукöд юясыс Рытыввыв Европалöн ёна дженьыдджыкöсь, но уна вааöсь, торъя нин Альпъясысь петысь юяс. Татшöмъясыс – Рейн (1320 км), Рона да По. Пöшти став юясыс Рытыввыв Европаын нуöны уна ва кыдзи тöлын, сiдзи и гожöмын. Тулысын найö омöля ойдлöны, сы пыдди найö ыджыд вааöсь и гожöмнас, öтикö, уна зэръясла, мöдкö, васö найö босьтöны кыръяссянь – кырвыв öшмöсъясысь, лымъясысь да кыссян йиясысь. Юяс визулöсь, торъя нин кыръясын, кöнi найö артмöдöны коськъяс. Кывтыдланьыс воигöн кöть визувтöны и öдйö, но лöня, Скандiвывса юясысь öтдор, кöнi эмöсь коськъяс, сы вöсна, мый туй выланыс налы тшöкыда паныдасьöны чорыд кристаллсяма породаяс. Юяс, кодъяс усьöны восьса саридзьясö, шуам, Войвыв саридзö, паськыд да джуджыд вомаöсь, нюйтысь найö весассьöны тулöмъясöн да ямлöмъясöн. Татшöмöсь Эльба, Везер, Темза да Сена (кодi усьö Ла-Манш вискö). Ю вомъясыс налöн джуджыдöсь нöшта и сы понда, мый вадоръясыс да пыдöсыс Войвыв саридзлöн надзöник лэччöны увлань, ю пöлöн ковтысъясыс сiдзжö лэччöны пыр увлань да ойдöны саридз ва улö. Тупкöса саридзьясö усьысь юяслöн, шуам, Роналöн, Полöн, Дунайлöн, артмöны дельтаяс, найö ю вомъясö уна чукöрман нюйт вöсна. Тöлын юяс Рытыввыв Европаын пöшти оз кынмывны, Одер да Вислаысь öтдор, а сiдзжö Скандiвывса юясысь öтдор. Асыввыв Европаын юяс кузьджыкöсь Рытыввыв Европаын серти. Медся гырысьясыс на пытшкысь – Камаа (1805 км) да Окаа (1500 км) Волга (3531 км), Урал (2428 км), Днепр (2285 км), Войвыв Донеца (1053 км) Дон (1870 км), Печора (1809 км), Днестр (1352 км), Даугава да Вынва. Тайö юясыс ыджыд вааöсь, сы вöсна мый васö босьтöны гырысь бассейнъясысь. Тулысын, лым сылiгöн, найö паськыда ойдлöны, гожöмын бара ёна ямöны, ва туйясас артмöны косiнъяс, ляпкыдiнъяс. Визувтöны найö лöня ю йывсяньыс ю вомöдзыс, – некымын юысь öтдор. Тöлын юяс Асыввыв Европаын дыр кежлö тупкысьöны йиöн, шуам, Даугава, Волхова и Свира Нева да Волга – шöркодя вит тöлысь кежлö. Лунвывса куим кöдж вылын Европаын юяс дженьыдöсь да ыджыд вааöсь сöмын тöлын; гожöмын найö пöшти косьмöны; шуам, Италияын Тибр ю да Испанияын Тахо да Гвадалквивир. Тыяс Европаын зэв унаöсь да артмöмыс налöн быдпöлöс. Торъя нин уна ты Фенно-Скандiвывса массив вылын; сэнi найö артмöмаöсь мыйкö-мындаыс кырвыв сёртасъясын, а мыйкö-мындаыс важ кыссян йиöн кодйöминъясын. Уна ты эм сiдзжö Балты бердса отын: танi найö артмöмаöсь кыссян йи помса моренаяс костысь нёптовъясын. Медся гырысь тыяс куйлöны Фенно-Скандiвывса массив лунвыв юкöнын. Тайö – Ладöг (18.390 км²), Öньöг (9616 км²), Венерн (5650 км²) а Сайма (4400 км²) тыяс. Альпвывса тыяс куйлöны кыссян йиясöн кодйöм да паськöдöм ковтысъясын; тайö ковтысъясыс поромъясöн моз торъялöны мöда-мöдсьыныс кыссян йи помса моренаясöн. Медся гырысь Альпвывса тыясыс – Женева ты, сы пыр визывтö Рона ю, да Бодöн ты, кодi ас пырыс лэдзö Рейн ю. Сола ваа тупкöса тыяс эмöсь сöмын асыв-лунвылын Европаын, кöнi ваыс косьмö вывтi уна, а енöжваыс усьö этша. Сэнi куйлö му вылын медся ыджыд сола ваа ты – Каспи, кодi унджыксö шусьö саридзöн. Войдöр сiйö öтлаасьö вöлi океанкöд, но бöрынджык торъялiс гöгöрыс косiн кыптöмла. Öнi Каспи саридзлöн веркöсыс 26 м-öн улынджык океан тшупöдысь. Европа юяслöн да тыяслöн тöдчанлуныс зэв ыджыд. Тайö – лöсьыд да донтöм туйяс, кодъяс быдлаын куйлöны Европаын. Уналаын Европалöн юясыс матысмöны мöда-мöд дiнас, сы понда найöс кокниа позьö öтлаавны каналъясöн. Каналъясöд позьö вуджны öти бассейнысь мöдö, шуам Балты саридз бассейн юясысь Сьöд саридз бассейн юясö. Каналъяс йитöны Рейнöс Дунайкöд, Даугаваöс Днепркöд, Неваöс Волгакöд. Коськъяса ю йывъяс Европаын сiдзжö лöсялöны токвöчанiнъяс вöчöм вылö, торъя нин Альпъяс да Скандiвывса кыръясын. Мусинъяс. Европаын мусинъяс артмöмаöсь сюрс вояс чöжöн, медся ёнасö, климат да быдмöгъяс тöдчöм улын. Кöнi пöльтöны ульруа рытывтöвъяс да кöнi быдмöны (либö быдмылiсны) вöръяс, сэнi артмисны пöим сора мусинъяс. Наын этша сiсьмуыс (гумус). Тайö со мый понда: вöрын мусиныс пыр васöд, и органика колясъяс (коръяс, вужъяс) öдйö сiсьмöны; сiсьмигöн налöн öти юкöнъяс пöрöны газö, мукöд юкöнъяс сылöны ваын да нусьöны сiйöн, и сöмын медся ичöт юкöн кольччö гумус видын, кодi лоö 2% пöим сора мусинын. Зэръяс бöрын ваыс сiсьмöгсö нуö мыйкö-мында мусин пыдi пöвстъясö, а мыйкö-мында шоръясö да юясö; кольö сiйö сöмын мусин медся вылын пöвстас, 10 сантиметр кыза гöгöр, а пыдынджык куйлö кызвынысьсö югыт пöвст, пöим кодь, гумустöм, сы понда вöрувса мусинъяс и шусьöны пöим сора мусинъясöн. Нöшта пыдынджык пöим сора мусинъясын тшöкыда куйлывлö пемыдруд кöртсяма пöвст, кытöнi эм ортштейнлöн чорыд чиръяс, изторъяс либö пластинкаяс. Сiсьмöгыс омöля кутчысьö вылыс пöвстас сы понда, мый пöим сора мусинъяс шомаöсь, а шомасын гумус кокниа сылö. Пöим сора муяслöн структураыс бус кодь, сы понда зэр бöрын на вылын артмö чорыд кыш. Та вöсна пöим сора мусинъяс омöля чужтöны, торъя нин сэтшöминъясын, кöнi найö артмöмаöсь кыссян йи моренаяс вылын. Лыаа пöим сора мусинъяс – медся лёк муяс: найöс вынсьöдöм вылö колö ставпöлöс мувердасыс: калий, фосфор, азот. Сёя пöим сора мусинъяс да вöрувса рудовгöрд мусинъяс – бурджыкöсь: сэнi эм уна кали. Нöшта бурджыкöсь этша пöим сора мусинъяс, кодъяс артмöмаöсь лёсс вылын: сэнi уна кальчи, тэчасногыс тусякодь, чужтытöм еджгов пöвстыс налöн пöшти абу. Пöим сора мусинъяскöд öттшöтш вöра мутасын васöдiнъясын паныдасьлöны нюрувса мусинъяс; найö пемыд-руд рöмаöсь либö весиг сьöд рöмаöсь, но рöмыс налöн абу гумуссянь, а трундасянь, мöдногöн кö, ваын тшыкöм, но абу дзикöдз сiсьмöм быдмöгъяссянь; мукöддырйи налöн кольöма на весиг формаыс; нюръясын быдмöгъяслöн сiсьмöмыс мунö надзöн уна ва понда да сынöд тырмытöмла. Нюрсялöм мусинъяс абу бурöсь, но кор морт косьтö да вынсьöдö найöс, найö лоöны бур (шогман) муясöн. Европа асыв-лунвылын, кöнi гожöмыс жарджык да кöнi уна нэм куйлiсны вöрзьöдлытöм степьяс, артмисны сьöдмусинъяс. На пытшкын – уна гумус (10% гöгöр). Гумусыс танi оз мыськысь ванас мусинсьыс, кыдзи вöра отын. Зэрыс сьöдмусинъяс отын этшаджык усьö, а мусиныс абу шома, пытшкас уна извесьт, сы понда танi и чукöрмас гумусыс сэтшöм уна. Сьöдмусин пöвстыс танi 3/4 м гöгöр кызтанас, а мукöдлаын и унджык. Гумусысь öтдор, сьöдмусин озыр сiдзжö калиöн да фосфорöн, дай тэчасногыс сылöн туся – тайö медбур, медшогман му. Сьöдмусин вынсьöдлытöг уна во дорвыв сетö бур урожайяс, но, дерт, и сiйö омöльтчö, абу кö сэнi колана вежлалöм. Шуам, дорвыв кö сьöдмусинъяс вылö кöдзны няньяс, сэтысь бырö фосфор, мусинъясыс и лоöны бус кодьöсь; нянь сэки воö ёна этшаджык. Шогманлунсö видзöм могысь сьöдмусинлы колöны быдмöгъясöс вежлалöмъяс, шуам, няньяс бöрын кöдзны унавося турунъяс (люцерна) да вужплодъяс (сакара свеклö). Турунъяс вöчöны мусинын туся тэчасног, а шоча кöдзана быдмöгъяс (свеклö) весалöны мусö ёгтурунъясысь. Лунвыв да медшöр Европалöн тöдчана юкöныс рудовгöрд, извесьтöн озыр коръя вöрувса мусинъяс улын. Лунвыв кöджъяс вылын да Кавказын мукöдлаын найö вежсьöны гöрдмусинöн. Гöрдмусинын гумусыс этша: сiйöс мыськöны тöвся гырысь зэръяс; но сы пыдди гöрдмусиныс озыр минералъясöн и вынсьöдöмöн сетö бур урожайяс. Гöрд рöмыс лунвыв-европаса мусинысöн лоö кöртсяма торъяссянь, кодъяс эмöсь известнякъясын да мусинын, кодi наысь артмöма. Быдмöга вевттьöд. Шöркоддьöм да васöд климат Европалöн зэв лöсялö вöръяс быдмöмлы. Вöра мутас босьтö Европа джынсьыс унджык: асыввывсянь рытыввылö сiйö мунö Урал кыръяссянь Пиреней кыръясöдз, войвылын сiйö воö тундраяс дорöдз, асыв-лунвылын – степьясöдз, лунвылын – пыр веж пуяс да кустаинъяс мутасöдз. Важöн став тайö мутасын вöлiны джуджыд, пемыд вöръяс, но бöрынджык вöръяссö ёна кералiсны; на местаын паськыда кутiсны вольсасьны муяс, торъя нин Рытыввыв Европаын, кöнi видзму вöдитöм заводитчис водзджык Асыввыв Европаын дорысь. Но быдлаын вöра мутасын мыйкö понда эновтöм муясыс 15–20 во мысти бöр тырöны вöръясöн. Вöра мутас войвылын, Урал кыръяссянь Скандiвывса кыръясöдз, мунö лыска пуа гырысь вöръяслöн от. Медшöр пуяс сэнi – коз да пожöм. Козъя вöръяс сукöсь, пемыдöсь, быдмöны ёнджыкасö васöд, сёйöд муяс вылын, а пожöм вöръяс, шочджыкöсь да югыдджыкöсь, быдмöны косджык, лыаа инъясын. Но кызвынысьсö лыска вöръясын быдмöны коз и пожöм, и накöд тшöтш быдмöны кыдз пу, ловпу. Тайö став пуясыслы быдмыны колö этша шоныд, найö оз повны кöдзыдысь. Важысянь нин кералöм да сотчöм вöръяс пыдди тайö отас кöдзсьöны няньяс, на пытшкысь медся войвыв нянь – ид, кодi войвылын воö кык тöлысьöн; воöмыслы отсалöны кузь гожся шондiа лунъяс, кодъяс нюжалöны 18–20 час дай унджык. Лыска вöръяс отысь лунвывланьын, кöнi гожöмыс кузьджык да тöлыс небыдджык, быдмöны сора вöръяс, кöнi лыска пуяскöд орччöн быдмöны не толькö кыдзьяс да ловпуяс, но и мукöд паськыд коръя пуяс: тыпу, клён, ясень да с. в.; и кымын водзö лунвылö да рытыввылö, сымын унджык коръя пуяс да сымын этшаджык лыска пуяс. Рытыввылын медвойдöр вошö коз, сэсся пожöм; Франс увтасын лыска пуяс абуöсь, пожöмысь öтдор, кодöс йöзыс вöдитöны Бискайя куръя дюнаяс вылын. Ас пуяс Рытыввыв Европа вöръясын – тыпу да бук. Тыпу радейтö шоныд да югыд; сылы колö бур му, сiйö оз быдмы ни лыа вылын, ни известнякъяс вылын. Бук полö кöдзыдысь тыпуысь на ёна, но öттшöтш радейтö и ва. Сора вöръяс отын öнi быдлаын куйлöны муяс да видзьяс; вöръяс кольöмаöсь сöмын мылькъяс да керöс бокъясын да нöшта лыаа мусинъясын. Муяс вылын тайö отас медшöр нянь – öзима рудзöг да шобдi, а сiдзжö сакара свеклö – торъя нин лёсс куйлан отын. Сора вöръяс отын ыджыд ылдöсъяс вердан турунъяс улын, торъя нин бобöнянь да сёркниулов улын – тайö турунъяс да сёркниуловыс öдйö быдмöны шöрвыйö шоныд да васöд климатын. Яблöк, груша, слива, вишня пуяс паськыда вöдитсьöны садъясын; тайö от рытыв юкöнас бура артмö винатусь. Джуджыд кыръясын Рытыввыв Европаын улiас быдмöны сора вöръяс, вылынджык – лыска вöръяс, нöшта вылынджык вольсасьöны джуджыд кырвыв видзьяс да кустаинъяс, кöнi пöртмасьöны Альпвывса розаяслöн (рододендрон) мича дзоридзьяс; пырся лымъяс дорын кыртъяс эжсьöмаöсь сöмын нитшъясöн да ройясöн – сiдз жö, кыдзи ылi войвылын. Войвылын, Йиа океан вадор му вылын, куйлöны тундраяс, но найö босьтöны Европаын неыджыд места. Европа асыв-лунвылын, кöнi усьö войвылын дорысь енэжваыс этшаджык, а пакталöмыс тöдчымöн ёнджык, паськыда вольсассьöны туруна шыльыдiнъяс – степьяс. Степьясын гожöм овлö пöсь, дженьыдик зэръясöн да тöлысьöн да дырджык нюжалысь кос жаръясöн. Овлöны вояс, кор степьясын гожöмбыдöн оз усьлы зэр войт, и сэки косьмöны кöдзаяс. Тöв степьясын кöдзыд, но этша лымъя; мытшöд паныдавтöг пöльтысь тöвъяс нöбöдöны лымсö вывтасджык инъяссьыс да пуктöны увтас местаясö, торъя нин нюкöсъясö да сёнъясö, кöнi асчужöмöн быдмöны яблöк пуяс сорöн тыпу вöръяс. Тулысын лымйыс öдйö сылö; нюкöсъясöд ызгöны-мунöны гудыр виж шоръяс. Степь öдйö вежöдö, турунъяс заводитöны öдйö быдмыны. Эжа степьяс вылын, сэтшöм степьяс вылын, кодъясöс некор на эз гöрлыны, либö гöрлiсны важöн – во 15–20 сайын, – тулысын петö уна дзоридз: тюльпанъяс, кöкбöрдъяс, степвыв ирисъяс – гöрдъяс, вижъяс, кельыдлöзъяс. Но медшöр асбыдмысь турун сьöдмусина степьясын ковыль – шепта сикас, векньыдик тшöть кодь коръя (этшаджык пакталöм могысь), да кодi сетö кузь борда кöйдыс. Кор ковыльыс воас, эзысь кодь гöнъясыс сылöн вевттьöны мортöн вöрзьöдлытöм став степсö, тöла дырйи вöрöны гыясöн. Ковыльлöн да мукöд степвыв шептаяслöн вужъясыс кутчысьöны дзик му веркöс дорас, кытысь найö горша босьтöны васö дженьыдик зэр бöрын. Бобисяма быдмöгъяс жö, шуам, люцерна, вужнаныс пырöны пыдöджык, и сэнi вужъясас налöн быдмöны азот кыскан бактерияяса ёкмыльяс; тайö бактерияясыс босьтöны сынöдысь азот да озырмöдöны сiйöн мусö. Степвыв турун вужъяс да идзьяс сiсьмöмла и артмис уна нэм чöжöн вывтi бура шогман сьöдмусин. Лунвывлань да торъя нин асыв-лунвывлань, Каспи саридзлань матысмигöн, степьяс лоöны косöсьджык да мусиныс наын медводзсö каштанрöмаöсь, а сэсся джынвыйö овтöминъясын лоö рудовгöрдöн да солакодьöн. Татшöм степьясын юрситурун да ковыль сорöн быдмö руд батöг; а сола мусин вылын – сьöд батöг. Коръясыс сылöн паськавлöны сöмын зэр бöрын, а сэтчöдз найö сэтшöма топöдчöны, пöшти оз тыдавны; медся кос тöлысьясын сьöд багöг дзикöдз шыбитлö корсö. Гожöм шöр кежлö степь вижöдö да рудмö бусысла. Доналöм сынöд кайö енэжлань, артмöдö джуджыд гумыльгаяс; тöвъяс нöбöдöны куш степьяс вывтi шар кодь «ыбвуджан» быдмöгъяс, кодъяс чегöны вуж бердтiыс да гöгыльтчöны тöв ньылыд, разöдöны кöйдыс. Медшöр нянь лунвылын да асыв-лунвылын – шобдi, а лунвылын нöшта и кукуруза. Не этша места босьтö сэнi сiдзжö шондiюр, сакара свеклö, фрукта пуяса садъяс да бахчаяс, кöнi вöдитöны арбуз да дыня. Лунвыв Европаын тропикувса быдмöга вевттьöс – сэнi быдмöны пыр веж пуяс, шуам, выйпу, лавр, рожки пу, да пыр веж кустаинъяс: миртаяс, олеандръяс да мукöд. Тулысын найö дзоридзалöны, чöскыд дукаöсь, а гожöмын нярзьöны да тырöны бусöн. Асланыс кузь вужъяснаныс найö босьтöны васö мусин пыдi пöвстъясысь. Коръяс налöн чорыдöсь, топыд кышаöсь. Гожöмын найö видзöны быдмöгъясöс ёна косьмöмысь, а тулысын вермöны видзчысьны кокньыдик кöдзыдъясысь. Медшöр нянь Лунвыв Европаын – öзима шобдi; сiйöс кöдзöны сэнi йирым-вöльгым тöлысьясын, тöвся зэръяс кежлö, а вундöны май-юнь тöлысьясын. Садъясын вöдитöны сэнi лунвывса фруктаяс: апельсинъяс, лимонъяс. Быдмöгулов Европаын, кыдзи и климатыс, зэв озыр да быдпöлöс. Европаса войтыръяс тайöс инö-артö воштöмаöсь; найö чинтöмны асчужысь быдмöгъяслысь ыдждасö да вöдитöны муяс вылын да садъясын колан быдмöгъяс. Пемöс улов. Сэки, кор Европаын гырысь местаяс босьтлiсны вöрзьöдлытöм пемыд вöръяс да гöрлытöм степьясын гöгöр вольсасьлiс ковыль, быдлаын овлiсны вывтi уна гырысь кид пемöсъяс. Но öнi Европаыс гöль нин пемöсъяснад. Мушöр саридз вадор муяс вылын гырысь кид пемöсъяс пöшти оз паныдасьлыны – найöс бырöдöма нин ёна важъя нэмъясын. Сöмын кöнсюрö Корсика да Сардинияса кыръясын джуджыд кыртъяс костын колины да олöны кырвыв ыжъяс. Тулысын да арын тайö мутасъяс пыр лэбöны кельöбöн пöткаяс. Мудзöмнысла найö пуксьылöны шойччыны вадоръяс пöлöн, да сэнi унаöс на пытшкысь кыйöны кыйсьысьяс. Гортса пемöсъяс Лунвыв Европаын абу жö зэв уна, сы вöсна мый гожся кадö лудъяс лёкöсь, а видзьяс сэнi зэв этша. Мöсъяс пыдди йöзыс видзöны сэнi посни скöтöс – ыжъясöс да кöзаясöс, кодъясöс йирсьöдöны кырвыв лудъяс вылын; видзöны осёлъясöс да мулъясöс (вöвлöн осёлкöд сорас, вын сертиыс неуна омöльджык вöлысь). Осёлъяслы оз ков вывтi бур кöрым: сёйöны чорыд сутшкасян турун, да сöмын шочиника сетлöны налы юмов рожки (рожки пуыслöн плод). Сора вöръясын Рытыввыв Европаын гырысь кид пемöсъясöс сiдзжö пöшти ставсö бырöдöма, сöмын кöнсюрö кырвыв вöръясын кольöмаöсь кöинъяс да ошъяс (Карпатъясын). Кырвыв вöръясын Немеч муын эмöсь на кöнсюрö кöръяс да козуляяс, но найöс пöшти ставсö босьтöма лыд вылö: вöръяслöн кöзяеваыс видзöны найöс, весигтö вердыштлöны турунöн, медым сэсся сетны ассьыныс кыйсян юкöнъяссö озыр йöзлы, кодъяс кыйсьöны гажöдчöм могысь. Джуджыд кыръяс вылын – Карпатъясын да Альпъясын – эмöсь кырвыв козёлъяс да сернаяс. Та пыдди гортса пемöсъясöс Рытыввыв Европаса некымын канмуясын вöдитöны сы мында, мый найöс вердöм вылö оз тырмы асланыс турунныс да асланыс няньясныс; уна зöр, кукуруза пызь да чаз вайöны сэтчö мукöд канмуясысь. Медшöр скöт танi – сюра гырысь скöт, медсясö быдпöлöс йöла скöт. Сiйöс видзöны и увтасъясын, шуам, Нидерланъясын, кöнi сiйö йирсьö пöшти вогöгöр чöж веж видзьяс вылын да кыръясын. Швейцарияын вöтлöны мöсъясöс джуджыд кырвыв лудъяс вылö; лым сылöм серти мöс стадаяс кайöны век вылöджык да вылöджык да гожöм помас воöны пырся лымъяс дорöдз. Лысьтöм йöвсö быд лун нуöны ковтысъясö, либö сыысь вöчöны зэв бур сыр. Кырвыв лудъясын вöдитöны сiдзжö небыд вуруна ыжъясöс; вуруныс налöн мунö кысян фабрикаясö, а яйыс – сёян вылö. Рытыввыв Европаын видзöны сiдзжö уна порсь да вöв. Европа асыв-лунвыв степьясын кид пемöсъясысь унджыкыс кольöмаöсь йырсьысьяс, кодъяс сёйöны нянь кöдзаяс: сусликъяс, хомякъяс, тушканчикъяс, либö му кöчьяс; найö вайöны вывтi ыджыд лёк, сы понда морт зiльö бырöдны найöс. Но тайö, дерт, абу кокни, – олöны найö пыдын му пытшкас, позъясын да паськалöмаöсь Рытыввыв Европа пасьта Рейн юöдз. Степвывса пöткаяс – дрофаяс да стрепетьяс – этша нин кольöмаöсь. Дрофаяс (дудакъяс) бöръя воясö бара уна овмöдчисны миян степьясын, боръясыд, кöнi войдöр кыйöдлiсны найöс кыйсьысьяс, сэсся бырины да. Дрофаяс зэв гырысь лэбачьяс (тушанас 1 м судтаöдз), турилöн кодь кузь кокаöсь; найö вайöны мортлы бур: бырöдöны муяс вылысь шыръясöс да сусликъясöс. Гортса пемöсъяс миян степьясын сэтшöмöсь жö, кыдзи и сора вöръяс отын. Лыска вöръяс да тундраяс отын кид пемöсъяс кöть и шочмыштiсны важ кадъяс серти, но öнöдз на колины; вöръясын ёна на олö ур, кöч, руч, кöин; эмöсь руд ошъяс да йöраяс – медся гырысь пемöсъяс лыска вöрлöн. Сэнi тöвйö зэв уна пöтка – тар, сьöла, дозмöр, байдöг. Вöрса зверьясöс кыйöм – тöдчана прöмыс. Тундраясын, торъя нин Выль Му вылын да Шпицберген вылын, öнöдз на паныдасьлöны кид кöр стадаяс. Тундраын уна еджыд байдöг да полюсдорса еджыд руч – кынь. Гожся кадö тундраясын поздысьöны кид дзодзöгъяс, юсьяс, уткаяс да с. в. Гортса пемöсъясыс лыска вöръяс отын – сюра гырысь скöт йöла породаясысь, ыжъяс да вöвъяс. Тундраясын медшöр гортса пемöсъяс – войвыв кор да мыйтакö дадь помын ветлысь пон. Йиа океан вадоръяс вылын миллионъясöн поздысьöны каляяс да мукöд саридзвывса лэбачьяс. Океанас, кöнi эм уна вабыдмас да посньыдик пемöсъяс, олö зэв уна чери-пöткалы, а сiдзжö тюленьяслы, да шоча паныдасьлысь моржлы да китлы сёян. Пемöс уловлöн тайö озырлуныс öнöдз на кольöма, торъя сэтшöминъясын, кöнi шоча овмöдчöма йöзыс. Европалысь рытыввыв да лунвыв вадоръяссö кытшовтысь саридзьясын олö зэв уна чери. Медся гырысьясыс на пытшкысь: лунвылын тунеч да войвылын треска. Но и посни черияслöн овмöсын тшöтш зэв ыджыд тöдчанлун, сы вöсна мый кыйöны сiйöс вывтi уна; медшöръясыс посни черияс пытшкысь – войвылын сельди, лунвылын сардины да анчоус. Ур. Ур (латин "Sciurus") тайö пемöс Мувеж. Мувеж () - океанъясӧн кытшлалӧм зэв ыджыд му тор. 1 (ӧти). 1 (ӧти) - лыд костын 0 да 2. 2 (кык). 2 (кык) - лыд костын 1 да 3. 3 (куим). 3 (куим) - лыд костын 2 да 4. Лунвыв Осетия. Лунвыв Осетия Республика (осет "Республикæ Хуссар Ирыстон", роч "Республика Южная Осетия", грузин სამხრეთ ოსეთის რესპუბლიკა) — тайӧ пыдди пуктытӧм республика. Абхазия. Абхазия, "Абхазия Республика" (абхаз "Аҧсны Аҳәынҭқарра", роч "Республика Абхазия", грузин აფხაზეთის რესპუბლიკა) — тайӧ пыдди пуктытӧм республика. Абхазияса ӧксыув. Абхазияса ӧксыув тайӧ канму Кавказын, Сьӧд саридз дорын. 1462-1810. Ӧксы керка тайӧ ӧксыяс Чачба. Чачба. Югыд ӧксайлӧн Шервашидзе Михаил Георгиевич да ордӧйлӧн канпас Чачба (уна лыд:"Чачаа"; роч "Чачба, Шервашидзе" (водзджык "Чачбовы, Шервашидзевы"); грузин შერვაშიძე, "Шервашидзе"; мегрел форма — Шарашиа) — абхаз ӧксы керка, Абхазияса ӧксыувлӧн канса орд. Сьӧд саридз. Сьӧд саридз тайӧ саридз Атлантика океанын. 4 (нёль). 4 (нёль) - лыд костын 3 да 5. 5 (вит). 5 (вит) - лыд костын 4 да 6. 6 (квайт). 6 (квайт) - лыд костын 5 да 7. 7 (сизим). 7 (сизим) - лыд костын 6 да 8. 8 (кӧкъямыс). 8 (кӧкъямыс) - лыд костын 7 да 9. 9 (ӧкмыс). 9 (ӧкмыс) - лыд костын 8 да 10. 10 (дас). 10 (дас) - лыд бӧрын 9. Ставмирса финн-йӧгра войтыръяслӧн конгрессныс. Ставмирса финн-йӧгра войтыръяслӧн конгрессныс ("Ставмирса финн-йӧгра конгресс") - Эчер. Эчер (,) венгер сикт. Тайӧ сулалӧ Будапештлӧн бердын. Ханты кыв. Ханты кыв ("ӧстяк кыв"; хант: "Ханты ясаӈ") тайӧ Финн-йӧгра кыв. Мокша кыв. Мокша кыв ("Мордвин-Мокша кыв") – – тайӧ Мордовия Республикаын каналан кыв. Рузаевка. Рузаевка () тайӧ Рочмуса, Мордовия Республикаса кар. Промышленнӧй, ж/д шӧрин. Ковылкино. Ковылкино () тайӧ Рочмуса, Мордовия Республикаса кар. Промышленнӧй шӧрин. Краснослободск. Краснослободск (мокша Якстерь ош) тайӧ Рочмуса, Мордовия Республикаса кар. Промышленнӧй, шӧрин. Темников. Темников () тайӧ Рочмуса, Мордовия Республикаса кар. Промышленнӧй да культурнӧй шӧрин. Грузия. Грузия, "Грузия Республика" () — тайӧ канму Кавказын. Армения. Армения, "Армения Республика" (, "Айастани Анрапетутюн") — тайӧ канму Кавказын. Казанса каналӧм. Казанса каналӧм (()) – тайӧ вошысь феодал канму Европаын, Волга дорын. Кан керка тайӧ канъяс Чингизидъяс. Ыджыд Перым ӧксыув. Ыджыд Перым ӧксыув ("Чердін ӧксыув") (коми-перым "Ыджыт Перем öксуму"; роч "Великопермское княжество, Чердынское княжество") тайӧ лунвыв комияслӧн бырӧм феодвывса канмуныс Европаын, Кам дорын. 1323-1505. Канмуын юралӧма Ыджыдперымса ӧксыяслӧн ордвуж. Коми-Пермякъяс. Коми-Пермякъяс (коми-перым "Коми-пермяккез, Коми отир") тайӧ Финн-йӧгра войтыр. Лыд. 2002 воын Рочмуын - 125 235 морт. Абхазияса сардырся. Абхазияса сардырся тайӧ канму Кавказын, Сьӧд саридз дорын. 786-XII нэм. Сар керка тайӧ саръяс Аносидъяс. Краснодар. Краснодар () тайӧ Рочмуса кар, Краснодар ладорлӧн юркарыс. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Великопермскӧйяс. Великопермскӧйяс (роч "Великопермские") — коми-перым ӧксы керка, Ыджыд Перым ӧксыувлӧн канса орд. Сибирса каналӧм. Сибирса каналӧмлӧн XV-XVI нэмын мусерпасыс Сибирса каналӧм ("Сибирса юрт"; ()) – тайӧ вошысь феодал канму Азияын, Об да Иртыш дорын. 1495-1582. Кан керка тайӧ канъяс Чингизидъяс да Тайбугинъяс. Юрйыв кодзув. Юрйыв кодзув ("Войвыв кодзув"; "Киносура" - пон бӧж) – тайӧ кодзув. Молдова. Молдова ("Молдавия"), "Молдова Республика" (молдав Republica Moldova) — тайӧ канму Европаын. Беларусь. Беларусь ("Еджыд Рочму"; "Белоруссия"), "Республика Беларусь" (белорус Рэспубліка Беларусь) — тайӧ канму Европаын. Таджикистан. Таджикистан, "Таджикистан Республика" () — тайӧ канму Азияын. Узбекистан. Узбекистан, "Узбекистан Республика" () — тайӧ канму Азияын. Казахстан. Казахстан, "Казахстан Республика" (казах Қазақстан, Қазақстан Республикасы) — тайӧ канму Европаын да Азияын. Кыргызстан. Кыргызстан, "Кыргыз Республика" (кыргыз Кыргызстан, Кыргыз Республикасы) — тайӧ канму Азияын. Туркменистан. Туркменистан () – тайӧ канму Азияын. Литва. Литва, "Литва Республика" (литва Lietuva, Lietuvos Respublika) — тайӧ канму Европаын. Латвия. Латвия, "Латвия Республика" (латыш Latvija, Latvijas Republika) — тайӧ канму Европаын. Греция. Эллада, "Элладаса Республика" (греч Ελλάδα, Ελληνική Δημοκρατία) — тайӧ канму Европаын. Болгария. Болгария, "Болгария Республика" (болгар България, Република България) — тайӧ канму Европаын. Турция. Турция, "Турция Республика" (туреч Türkiye, Türkiye Cumhuriyeti) — тайӧ канму Европаын да Азияын. Ыджыд Британия. Ыджыд Британия, "Ыджыд Британиялӧн да Войвыв Ирландиялӧн Ӧтувтӧм корольувныс" (англия Great Britain, United Kingdom; United Kingdom of Great Britain and Nothern Ireland) — тайӧ канму Европаын. Нидерландъяс. Нидерландъяс, "Нидерландъяс корольув" (нидерланд Nederlanden, Koninkrijk der Nederlanden) — тайӧ канму Европаын. Сербия. Сербия, "Сербия Республика" (серб Србија, Srbija; Република Србија, Republika Srbija) — тайӧ канму Европаын. Хорватия. Хорватия, "Хорватия Республика" () — тайӧ канму Европаын. Албания. Албания, "Албания Республика" (албан Shqipëria, Republika e Shqipërisë) — тайӧ канму Европаын. Англия кыв. Англия кыв — тайӧ Ыджыд Британияын каналан кыв. Лувр. Лувр (франция "Louvre, Musée du Louvre") тайӧ музей Парижын. "Мона Лиза", "The Virgin and Child with St. Anne", "Мелоса Венера", "Хаммурапилӧн кодексыс", "Самотракиса Ника" Словакия. Словакия, "Словакия Республика" (, ') — тайӧ канму Европаын. Бразилия. Бразилия, "Федератив Бразилия Республика" (португал Brasil, República Federativa do Brasil) — тайӧ канму Лунвыв Америкаын. Япония. Япония (япон 日本, Ниппон, Нихон; официал япон: 日本国, Ниппон-коку, Нихон-коку) — тайӧ канму Азияын. Швеция. Швеция, "Швеция корольув" (швед Sverige, Konungariket Sverige) — тайӧ канму Европаын. Ватикан. Ватикан, "Ватикан Канму-Кар" (,) – тайӧ канму Европаын. Бельгия. Бельгия, "Бельгия Корольув" (нидерланд "België, Koninkrijk België"; франция "Belgique, Royaume de Belgique"; немеч "Belgien, Königreich Belgien") — тайӧ канму Европаын. Монако. Монако, "Монако Ӧксыув" () – тайӧ канму Европаын. Румыния. Румыния (румын România) — тайӧ канму Европаын. Швейцария. Швейцария, "Швейцария Конфедерация" (немеч "die Schweiz, Schweizerische Eidgenossenschaft"; франция "la Suisse, Confédération suisse"; италия "Svizzera, Confederazione Svizzera"; романш "Svizra, Confederaziun svizra") — тайӧ канму Европаын. Израиль. Израиль, "Израиль Канму" (иврит מדינת ישראל (Мединат Исраэль); араб دولة إسرائيل (Даулaт Исраиль)) — тайӧ канму Азияын. Америкаса Ӧтувтӧм Штатъяс. Америкаса Ӧтувтӧм Штатъяс, АӦШ (англия United States, United States of America, US, USA) — тайӧ канму Войвыв Америкаын. Финн-йӧгра котыр. Финн-йӧгра котыр (,) - тайӧ войтыркостса наука котыр Хельсинкиын, Финляндия. Вылӧм. Панӧм 1883-ӧд воын финн лингвистӧн О. Доннер. Ирландия. Ирландия, "Ирландия Республика" (ирланд Éire, Poblacht na hÉireann; англия Ireland, Republic of Ireland) — тайӧ канму Европаын. Дания. Дания, "Дания корольув" (дания Danmark, Kongeriget Danmark) — тайӧ канму Европаын. Исландия. Исландия, "Исландия Республика" (исланд Ísland, Lýðveldið Ísland) — тайӧ канму Европаын. Норвегия. Норвегия, "Норвегия корольув" (,; нюнорск Noreg, Kongeriket Noreg) – тайӧ канму Европаын. Португалия. Португалия, "Португалия Республика" (португал Portugal, República Portuguesa) — тайӧ канму Европаын. Словения. Словения, "Словения Республика" (словен Slovenija, Republika Slovenija) — тайӧ канму Европаын. Босния да Герцеговина. Босния да Герцеговина, "Босния да Герцеговина Республика" (босния, хорват Bosna i Hercegovina; серб Босна и Херцеговина) — тайӧ канму Европаын. Черногория. Черногория, "Черногория Республика" ("Сьӧдгӧраму") (черногор Црна Гора) — тайӧ канму Европаын. Македония Республика. Македония, "Македония Республика" (македон Македонија, Република Македонија) — тайӧ канму Европаын. Андорра. Андорра, "Андорра ӧксыув" (каталан Andorra, Principat d'Andorra) — тайӧ канму Европаын. Сан-Марино. Сан-Марино, "Сан-Марино Республика" (италия San Marino, Repubblica di San Marino) — тайӧ канму Европаын. Канада. Канада (англия, франция Canada) — тайӧ канму Войвыв Америкаын. Австралия. Австралия, "Австралияса Öтувъябур" (англия Australia, Commonwealth of Australia) — тайӧ канму Австралия мувежын. Выль Зеландия. Выль Зеландия (англия New Zealand, маори Aotearoa) — тайӧ канму Австралия да Океанияын, Австралиясянь асыв-лунланьын. Лихтенштейн. Лихтенштейн, "Лихтенштейн Ӧксыув" (немеч Liechtenstein, Fürstentum Liechtenstein) — тайӧ канму Европаын. Люксембург. Люксембург, "Люксембург Ыджыд Герцогув" (люксембург Lëtzebuerg, Groussherzogtum Lëtzebuerg; франция Luxembourg, Grand-Duché de Luxembourg; немеч Luxemburg, Großherzogtum Luxemburg) — тайӧ канму Европаын. Кипр. Кипр, "Кипр Республика" (греч Κύπρος, Κυπριακή Δημοκρατία; туреч Kıbrıs, Kıbrıs Cumhuriyeti) — тайӧ канму Европаын да Азияын. Мальта. Мальта, "Мальта Республика" (мальта Malta, Repubblika ta' Malta; англия Malta, Republic of Malta) — тайӧ канму Европаын. Аланд діяс. Аланд діяс (швед Åland, финн Ahvenanmaa — Ахвенанмаа) — тайӧ йӧз улӧ шедӧм му Европаын. Косово. Косово, "Косово да Метохия Автоном ладор" (серб "Косово, Аутономна покрајина Косово и Метохија", албан "Kosova, Krahina Autonome e Kosovës dhe Metohis" тайӧ пыдди пуктытӧм республика. Керӧс Карабах Республика. Керӧс Карабах Республика, "Арцах" (("Арцах, Лернаин Гарабаги Ханрапетутюн")) — тайӧ пыдди пуктытӧм канму Кавказын. Индия. Индия, "Индия Республика" (хинди भारत, भारत गणराज्य (Bhārat, Bhārat Gaṇarājya); англия India, Republic of India) — тайӧ канму Азияын. Вьетнам. Вьетнам, "Вьетнам Социалист Республика" (вьетнам Việt Nam (越南), Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam) — тайӧ канму Азияын. Иран. Иран, "Иран Ислам Республика" (фарси ايران, جمهوری اسلامی ايران (Джомхури́йе Ислами́йе Ира́н)) — тайӧ канму Азияын. Ирак. Ирак, "Ирак Республика" (араб العراق, الجمهورية العراقية (аль-Джумхури́я аль-Ираки́я), курд عێراق,كۆماری عێراق (Комаре Ирак)) — тайӧ канму Азияын. Франция кыв. Франция кыв тайӧ роман кыв, Франция каналан кыв. Туреч кыв. Туреч кыв тайӧ тюрк кыв, Турция да Кипр каналан кыв. Томск. Томск — тайӧ Рочмуса кар, Томск обласьтлӧн юркарыс, Промышленнӧй, культурнӧй да научнӧй шӧрин.. Йӧз лыд: 512,6 сюрс гӧгӧр (2005). Зарни. Зарни (Au) тайӧ 79-ӧд химия элемент. Дома кӧртулов, виж рӧма. Дорӧга. Топыдлун - 19,32 г/см3. Сылӧм температура - 1064,43°. Гелий. Гелий (He) тайӧ 2-ӧд химия элемент, инерт ру. Топыдлун - 0,147 (при −270 °C) 0,00017846 (при +20 °C) г/см3. Сылӧм температура - 0,95 (при 2,5 МПа) K. Полоний. Полоний (Po) тайӧ 84-ӧд химия элемент. Радиоактив поликӧртулов, эзысь-еджыд рӧма. Топыдлун - 9,32 г/см3. Сылӧм температура - 527 K. Фосфор. Фосфор (P) тайӧ 15-ӧд химия элемент, абу кӧртулов. Топыдлун (еджыд фосфор) - 1,82 г/см3. Сылӧм температура - 317,3 K. Европий. Европий (Eu) тайӧ 63-ӧд химия элемент. Небыд кӧртулов, эзысь-еджыд рӧма. Топыдлун - 5,243 г/см3. Сылӧм температура - 1 095 K. Уран (элемент). Уран (U) тайӧ 92-ӧд химия элемент. Актиноид. Топыдлун - 19,05 г/см3. Сылӧм температура - 1405,5 K. Эзысь. Эзысь (Ag) тайӧ 47-ӧд химия элемент. Дома кӧртулов, еджыд рӧма. Дорӧга. Топыдлун - 10,5 г/см3. Сылӧм температура - 1 235,1 K. Ыргӧн. Ыргӧн (Cu) тайӧ 29-ӧд химия элемент. Дома кӧртулов, виж-гӧрд рӧма. Дорӧга. Топыдлун - 8,96 г/см3. Сылӧм температура - 1356,6 K. Озысь. Озысь (Sn) тайӧ 50-ӧд химия элемент. Кӧртулов, еджыд рӧма. Топыдлун - 7,31 г/см3. Сылӧм температура - 505,1 K. Ширысь. Ширысь (Pb) тайӧ 82-ӧд химия элемент. Дорӧга кӧртулов, еджыд рӧма. Топыдлун - 11,35 г/см3. Сылӧм температура - 600,65 K. Кӧрт. Кӧрт (Fe) тайӧ 26-ӧд химия элемент. Дорӧга кӧртулов, еджыд рӧма. Топыдлун - 7,874 г/см3. Сылӧм температура - 1 812 K. Коми-Перым кыв. Коми-Перым кыв (перым коми ногыс "Коми кыв", "Коми-Пермяцкӧй кыв", "Коми-пермяккезлӧн кыв" рочӧн: "Коми-Пермяцкий язык") тайӧ Коми-Перым кытшын олысь коми войтырлӧн чужан кыв. Сійӧн сёрнитӧ Перым-Коми кытшса вужвойтыр - коми-пермяк йӧз (матӧ 94 сюрс морт). Коми анбур. Учебник Коми-пермяцкого языка для 7-8 классов Роч православнӧй вичко. Роч православнӧй вичко (РПВ, "Канкарса патриархат") (роч "Русская православная церковь, РПЦ") - православнӧй христианскӧй вичко Рочмуын, Украинаын, Беларусьын да Молдоваын. Астана. Астана — тайӧ Казахстанса кар. Юркар. Промышленнӧй да культурнӧй шӧрин. Йӧз лыд: 605,5 сюрс гӧгӧр (2008). Гожӧм. thumb Хельсинки. Хельсинки (;) - тайӧ Финляндияса кар, Финляндиялӧн юркарыс. Петрозаводск. Петрозаводск (карел Petroskoi) – тайӧ Рочмуса кар, Карелия Республикалӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Ханты-Мансийск. Ханты-Мансийск ("Ханты-Вӧгулкар, Йöгракар") (ханты Ёмвош, Ёмвоҷ) – тайӧ Рочмуса кар, Ханты-Вӧгул асвеськӧдлан кытшлӧн юркар. Научнӧй да культурнӧй шӧрин. Обдор. Обдор (яран,) – тайӧ Рочмуса кар, Ямал-Яран асвеськӧдлан кытшлӧн юркар. Научнӧй да культурнӧй шӧрин. Ижкар. Ижкар (,) – тайӧ Рочмуса кар, Удмуртиялӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Сулико (сьыланкыв). Сулико тайӧ грузин да роч йӧзкостса сьыланкыв. Кывъясыс А.Церетелилӧн, шыладыс Варенька Церетелилӧн. Маръямоль (сьыланкыв). Маръямоль тайӧ коми йӧзкостса сьыланкыв, "Финн-Йӧгра енкӧлалӧн кыпыс". Таллинн. Таллинн ((Колывань, Ревель) - тайӧ Эстонияса кар, Эстониялӧн юркарыс. Комияс. Комияс ("Коми морт, Коми войтыр/отир") тайӧ Финн-йӧгра войтыр. Лыд. 2002 воын Рочмуын - 418 641 морт, Украинаын - 1545 (2002). Коми-Зыряна. Коми-Зыряна ("Коми морт, Коми войтыр") (хант Саран) тайӧ Финн-йӧгра войтыр. Лыд. 2002 воын Рочмуын - 293 406 морт. Изьватас. Изьватас () тайӧ этнос чукӧр Коми-Зырянъясын да важвылӧм обласьт Комимуын. Петыркар. Петыркар – тайӧ Рочмуса федерал кар, Ленинград обласьтлӧн юркар. Овмӧс, наука да культура шӧрин. Мадонна (сьылысь). Мадонна (Мадонна Луиза 'Вероника' Чикконе Ричи,) тайӧ Америкаса сьылысь. Перна. thumb Перна тайӧ коми-пермяк, коми-зыряна, коми-ёдз да удмурт национал символ, "Перым крест". Сатыгинъяс. Сатыгинъяс (роч "Сатыгины, Сатыгины-Кондийские") — вӧгул ӧксы керка, Конда ӧксыувлӧн канса орд. Киров (Киров обласьт). Киров (мари "Науграт", бесермян "Колло", тотара "Колын") тайӧ Рочмуса кар, Киров обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Яранск. Яранск (мари "Яраҥ") тайӧ Рочмуса кар, Киров обласьтын кар. Промышленнӧй да культурнӧй шӧрин. Эжватас. Эжватас тайӧ этнос чукӧр Коми-Зырянъясын да важвылӧм обласьт Комимуын. Емватас. Емватас тайӧ этнос чукӧр Коми-Зырянъясын да важвылӧм обласьт Комимуын. Висерса. Висерса тайӧ этнос чукӧр Коми-Зырянъясын да важвылӧм обласьт Комимуын. Печораса. Печораса тайӧ этнос чукӧр Коми-Зырянъясын да важвылӧм обласьт Комимуын. Лузса. Лузса тайӧ этнос чукӧр Коми-Зырянъясын да важвылӧм обласьт Комимуын. Сыктылса. Сыктылса тайӧ этнос чукӧр Коми-Зырянъясын да важвылӧм обласьт Комимуын. Удораса. Удораса тайӧ этнос чукӧр Коми-Зырянъясын да важвылӧм обласьт Комимуын. Чердінса. Чердінса тайӧ этнос чукӧр Коми-Пермякъясын да важвылӧм обласьт Комимуын. Зюздінса. Зюздінса ("Дзуздяккез") тайӧ этнос чукӧр Коми-Пермякъясын да важвылӧм обласьт Комимуын. Иньватас. Иньватас тайӧ этнос чукӧр Коми-Пермякъясын да важвылӧм обласьт Комимуын. Обватас. Обватас тайӧ водзджык этнос чукӧр Коми-Пермякъясын да важвылӧм обласьт Комимуын. Косаса. Косаса тайӧ этнос чукӧр Коми-Пермякъясын да важвылӧм обласьт Комимуын. Пон. Пон (Canis lupus familiaris) — тайӧ пемӧс. Ен. Ен тайӧ медыджыд бур ен, демиург Коми мифологияын. Омӧль. Омӧль (коми-перым "Куль") тайӧ медічӧт ен, лёк демиург Коми мифологияын. Омӧль сійӧ Енлӧн вокыс. Ёма. Ёма ("Йома, Юма") тайӧ ен Коми мифологияын. Войпель. Коми Войпель да славян Перун Войпель ("Ойпель") тайӧ Перым ен Коми мифологияын. (Вторая по высоте вершина Урала — Тельпос-из (1 694 м). Коми верят, что там живет бог ветров и холода — Войпель). Зарни ань. Зарни ань () тайӧ ен Коми мифологияын. Екатеринбург. Екатеринбург тайӧ Рочмуса кар, Свердловск обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Йӧз: 1 315,1 сюрс гӧгӧр (2007). Неромкар. Неромкар () тайӧ Рочмуса кар, Свердловск обласьтлӧн кар. Промышленнӧй, да культурнӧй шӧрин. Самара. Самара тайӧ Рочмуса кар, Самара обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Йӧз: 1 158,1 сюрс гӧгӧр (2008). Омск. Омск тайӧ Рочмуса кар, Омск обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Йӧз: 1 138,8 сюрс гӧгӧр (2006). Челябинск. Челябинск тайӧ Рочмуса кар, Челябинск обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Йӧз: 1 092 сюрс гӧгӧр (2007). Перун. Перун () тайӧ медыджыд ен Слявян мифологияын. Перкунас. Перкунас () тайӧ медыджыд ен Балтика мифологияын. Коми Википедия. Коми Википедия тайӧ мездмӧм вики-технология энциклопедия. Майкоп. Майкоп тайӧ Рочмуса кар, Адыгея республикалӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Сыктыв. Сыктыв () - тайӧ Коми Республикаын ю (). Шуйга вож Эжва юлӧн. Краснодар ладор. Краснодар ладор тайӧ регион Рочмуын. Еджыд саридз. thumb Еджыд саридз тайӧ саридз Арктика океанын. Гӧрд саридз. Гӧрд саридз тайӧ саридз Индия океанын. Азов саридз. Азов саридз тайӧ саридз Атлантика океанын. Кара саридз. Кара саридз тайӧ саридз Арктика океанын. Баренц саридз. Баренц саридз тайӧ саридз Арктика океанын. Медье. Медье (megye) – Венгрияын административно-территориальный единица. Ананьиноса культура. Ананьиноса культура тайӧ археология культура м.э. VIII-III нн. Ананьиноса культуралӧн мортыс Луговоса могильникӧдз Тотараму. Тотараму республика ("Татарста́н";) тайӧ регион Рочмуын. Саридздор ладор. Саридздор ладор тайӧ регион Рочмуын. Брюссель. Брюссель (,) - тайӧ Бельгияса кар, Бельгия юркар. Вынва. Вынва () тайӧ ю Войвыв Европаын. Сухум. Сухум (,) – тайӧ Абхазияса кар, Абхазия республикалӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Кань. Кань () — тайӧ пемӧс. Шыр. Шыр () — тайӧ пемӧс. Кыдз. Кыдз () – тайӧ пу. Сус. Сус () – тайӧ пу. Бадь. Бадь () – тайӧ пу. Ловпу. Ловпу () – тайӧ пу. Ловъяслӧн (вместилище) Коми мифологияын. Ниа. Ниа () – тайӧ пу. Нинпу. Нинпу () – тайӧ пу. Ньыв. Кореяса ньыв хвоя да шишки Ньыв () – тайӧ пу. Тусяпу. Тусяпу () – тайӧ пу. Пипу. Пипу () – тайӧ пу. Сирпу. Сирпу () – тайӧ пу. Пожӧм. Пожӧм () – тайӧ пу. Пелысь. Пелысь () – тайӧ пу. Канкарса Кремль. Канкарса Кремль () тайӧ важ изкар Канкарын, Рочмуса юркарын. Цхинвал. Цхинвал (,) – тайӧ Лунвыв Осетияса кар, Лунвыв Осетия республикалӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Афинъяс. Афинъяс (- тайӧ Грецияса кар, Грециялӧн юркарыс. Египет. Еги́пет () тайӧ му Азияын да Африкаын. Египет Араб Республика. Египет, "Египет Араб Республика" (араб جمهورية مصر العربية (Джу́мхуриййат Миср аль-Араби́ййа)) — тайӧ канму Африкаын да кытсюрӧ Азияын. Сизима кодзув. Сизима кодзув (лат. Ursa Major) тайӧ чукӧра кодзувъяс Войвыв енэж полушарие'ын. Шонді. Шонді тайӧ кодзув, шӧр кодзув Шонді системаын. Удмуртъяс. Удмуртъяс (водзджык "Вотякъяс";) тайӧ Финн-йӧгра войтыр. Лыд. 2002 воын Рочмуын - 637 000 морт, Удмуртияын - 460 584. Мари. Мари (водзджык "Черемисъяс";,,) тайӧ Финн-йӧгра войтыр. Лыд. 2002 воын Рочмуын - 604 298 морт, Мари Элын - 312 178. Армения апостол вичко. Армения апостол вичко (ААВ, "Армения Григорий вичко") () - асыввыв христианскӧй вичко Арменияын. Армяна кыв. Армян кыв — тайӧ Арменияын да Керӧс Карабахын каналан кыв. Выль Ныв манастыр. Выль Ныв манастыр () тайӧ православнӧй манастыр Канкарын, Рочму. Тбилиси. Тбилиси () – тайӧ Грузияса кар, Грузия республикалӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Йӧз: 1 213 000 гӧгӧр (2005). Филиппинъяс. Филиппинъяс, "Филиппинъяс Республика" () — тайӧ канму Азияын. Араб кыв. Араб кыв (, "al-luġa al-ʿarabiyya") тайӧ семит кыв. Алжирын, Бахрейнын, Джибутиын, Египетын, Рытыввыв Сахараын, Израильын, Иорданияын, Иракын, Йеменын, Катарын, Комор діясын, Кувейтын, Ливанын, Ливияын, Мавританияын, Мароккоын, ӦАЭ-ын, Оманын, Палестинаын, Саудса Аравияын, Сирияын, Суданын, Тунисын, Чадын да Эритреяын официал кыв. Ӧтувтчӧм Араб Эмиратъяс. Ӧтувтчӧм Араб Эмиратъяс (— "аль-Имара́т аль-Араби́я аль-Муттахи́да") — тайӧ канму Азияын. Важ Перым гижӧм. Важ Перым гижӧм ("Важ Перым анбур, Важ Коми анбур, Зырян анбур, Анбур, Абур") тайӧ Коми кывлӧн, Коми-Перым кывлӧн да Коми-Язьва кывлӧн важ анбурныс XIV-XVII нэмын. Волгоград. Волгоград тайӧ Рочмуса кар, Волгоград обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Уфа. Уфа (,) тайӧ Рочмуса кар, Башкортостан республикалӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Йӧз: 1 021,5 сюрс гӧгӧр (2008). Саратов. Саратов тайӧ Рочмуса кар, Саратов обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Иркутск. Иркутск тайӧ Рочмуса кар, Иркутск обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Хабаровск. Хабаровск тайӧ Рочмуса кар, Хабаровск ладорлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Владивосток. Владивосток тайӧ Рочмуса кар, Саридздор ладорлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Красноярск. Красноярск тайӧ Рочмуса кар, Красноярск ладорлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Воронеж. Воронеж тайӧ Рочмуса кар, Воронеж обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Небӧг. thumb Ыджыд Вылькар. Ыджыд Вылькар ("Ыджыд Новгород") тайӧ Рочмуса кар, Вылькар обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Конституция. Конституция (- устройство) тайӧ медколан каналан оланпас. Коми Республикалӧн Конституцияыс. Коми Республикалӧн Конституцияыс () тайӧ Коми Республикалӧн медколан оланпасыс. Перым пемӧс стиль. Перым пемӧс стиль тайӧ стиль Коми мифологияын. Вӧр. Вӧр тайӧ (часть) муын пукӧд. Волосовоса культура. Волосовоса культура тайӧ археология культура м.э. III-II сюрс. Чита. Чита тайӧ Рочмуса кар, Байкал сайын ладорлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Грозный. Грозный (,) тайӧ Рочмуса кар, Чечен республикалӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Ставрополь. Ставрополь (от — крест) тайӧ Рочмуса кар, Ставрополь ладорлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Элиста. Элиста (калмыкӧн: «элст» - лыаа) тайӧ Рочмуса кар, Калмыкия республикалӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Астрахань. Астрахань тайӧ Рочмуса кар, Астрахань обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Махачкала. Махачкала (,) тайӧ Рочмуса кар, Дагестан республикалӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Ярославль. Ярославль тайӧ Рочмуса кар, Ярославль обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Дашогуз. Дашогуз ("Ташауз, Дашховуз") () тайӧ Туркменистанса кар, Дашогуз велаятлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Выль Афон. Выль Афон (,) тайӧ Абхазияса кар, Гудаута районын. Турист да культурнӧй шӧрин. Выль Афонса Симон Кананитса манастыр. Новороссийск. Новороссийск ("Выль Рочкар") — тайӧ Рочмуса кар, Краснодар ладорлӧн кар, Сьӧд саридз дорын. Медыджыд порт Рочмуын. Йӧз лыд: 227,9 сюрс гӧгӧр (2008). Новосибирск. Новосибирск ("Выль Сибиркар") тайӧ Рочмуса кар, Новосибирск обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Йӧз: 1 390,5 сюрс гӧгӧр (2008). Кинематограф. Братья Люмьер (Огюст слева, Луи справа) Кинематограф ("Синематограф") (от, род. п. — движение да — гижны, серпасавны) тайӧ морт киподтуй. Эрзя кыв. Эрзя кыв тайӧ Мордовия Республикаын каналан кыв. Сiйӧн сёрнитӧ Мордовия Республикаса ӧтиныс вужвойтыръяс - эрзя йӧз (матӧ 614,3 сюрс морт). Финн кыв. Финн кыв тайӧ Финляндияын каналан кыв. Из Мари. Из Мари (Урал марий) тайӧ этнос чукӧр Асыввыв Мари субэтносын. Мокша (войтыр). Мокша тайӧ ӧтиныс мордва войтыръяс. Ставрополь ладор. Ставрополь ладор тайӧ регион Рочмуын. Алтай ладор. Алтай ладор тайӧ регион Рочмуын. Камчатка ладор. Камчатка ладор тайӧ регион Рочмуын. Байкал сайын ладор. Байкал сайын ладор тайӧ регион Рочмуын. Красноярск ладор. Красноярск ладор тайӧ регион Рочмуын. Перым ладор. Перым ладор тайӧ регион Рочмуын. Видзӧ ӧтувъя суйӧр Коми республика, Удмурт республика да Башкортостан республикакӧд, Киров да Свердловск обласьтъяскӧд. Хабаровск ладор. Хабаровск ладор тайӧ регион Рочмуын. Чингизидъяс. Чингисхан Чингизидъяс (- "Зарни визь") тайӧ династия Аэрофлот. Аэрофлот ("Аэрофлот - рочмуса сынӧд туйяс") () тайӧ медыджыд сынӧд котыр Рочмуын. Рочмуса кӧрт туйяс. Рочмуса кӧрт туйяс ("РКТ") () тайӧ медыджыд кӧрт туй котыр Рочмуын. Тыш. Верещагин В.В. "Тыш апофеоз" (1878) Тыш тайӧ политика чукӧръяс (канмуяс, пыгыдъяс) костын конфликт. Адыгея. Адыгея республика () тайӧ регион Рочмуын. Войвыв Осетия. Войвыв Осетия-Алания республика () тайӧ регион Рочмуын. Выльлун. Выльлун тайӧ лун вежонын костын вежалун да воторник. Воторник. Воторник тайӧ лун вежонын костын выльлун да середа. Середа. Середа тайӧ лун вежонын костын воторник да четверг. Четверг. Четверг тайӧ лун вежонын костын середа да пекнича. Пекнича. Пекнича тайӧ лун вежонын костын четверг да субӧта. Субӧта. Субӧта тайӧ лун вежонын костын пекнича да вежалун. Вежалун. Вежалун тайӧ лун вежонын костын субӧта да выльлун. Евроаддзӧм сьыланкыв конкурс. Евроаддзӧм сьыланкыв конкурс тайӧ быд вося эстрада сьыланкыв конкурс. Тюрк. Тюрк (Hg) тайӧ 80-ӧд химия элемент. кӧртулов, эзысь рӧма. Топыдлун - 13,546 г/см3. Сылӧм температура - 234,28°К. Тэг. Тэг (S) тайӧ 16-ӧд химия элемент, абу кӧртулов. Топыдлун - 2,070 г/см3. Сылӧм температура - 386 K. Еджыд из. Еджыд из (As) тайӧ 33-ӧд химия элемент. поликӧртулов, емдон рӧма. Топыдлун (grey arsenic) - 5,73 г/см3. Сылӧм температура - 1090 K. Дон вылын Ростов. Дон вылын Ростов тайӧ Рочмуса кар, Ростов обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Йӧз: 1 048,7 сюрс гӧгӧр (2008). Улыс Вылькар. Улыс Вылькар тайӧ Рочмуса кар, Улыс Вылькар обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Йӧз: 1 278 сюрс гӧгӧр (2007). Вепс кыв. Вепс кыв (вепс: "Vepsän kel’") тайӧ Финн-йӧгра кыв. Эст кыв. Эст кыв () тайӧ Эстонияын каналан кыв. Сiйӧн сёрнитӧ Эстонияса вужвойтыр - эст йӧз (матӧ 1 млн. морт). 2009 во. 2009 во тайӧ абу кассяна во. 2007 во. 2007 во тайӧ абу кассяна во. 2006 во. 2006 во тайӧ абу кассяна во. 2005 во. 2005 во тайӧ абу кассяна во. 2003 во. 2003 во тайӧ абу кассяна во. 2002 во. 2002 во тайӧ абу кассяна во. 2001 во. 2001 во тайӧ абу кассяна во. Пельнянь. left Пельнянь тайӧ пель формаа няньысь да сы пытшкӧ тэчыштӧм мӧдторйысь (унджыксӧ яйысь) пуӧм сёян. Пельняньяссӧ вӧчӧны да сёйӧны Евразия пасьтала. "Пельнянь" нимыс артмӧм кык перым кывйысь: "пель" да "нянь". Идӧг. Идӧг (, ангелос «вестник, посланец») тайӧ мифология (существо). Му. Му тайӧ планета Шонді системаын. Минск. Минск ("Менск") тайӧ Беларусьса юркар, Минск обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Йӧз: 1 814 сюрс гӧгӧр (2007). Саудса Аравия. Саудса Аравия (, "аль-Мамля́ка аль-Араби́я ас-Сауди́я") тайӧ канму Азияын. Бангладеш. Бангладеш (,) тайӧ канму Азияын. Индонезия. Индонезия ("Индонезия республика") (Republik Indonesia) тайӧ канму Азияын. Таиланд. Таиланд ("Таиланд корольув") тайӧ канму Азияын. Монголия. Монголия (монгол Монгол Улс) — тайӧ канму Азияын. Бахрейн. Бахрейн, "Бахрейн корольув" (— "Мамля́ка аль-Бахре́йн") тайӧ канму Азияын. Иордания. Иордания (, "Аль-Урдун"), официал ним Иордания Хашимит Корольув (араб: المملكة الأردنية الهاشمية) тайӧ канму Азияын. Кувейт. Кувейт (), официал ним Кувейт канму (; "Давла́т эль-Куве́йт") тайӧ канму Азияын. Тува. Тува республика () тайӧ регион Рочмуын. Хакасия. Хакасия республика () тайӧ регион Рочмуын. Коньсковоля. Коньсково́ля (,) — тайö сикт Польшаын, Юркар Kоньсковольcкой гмины Люблинского воеводства. Коньсковоля расположен на реке Курувкe. Йӧз:. Бурятия. Бурятия республика () тайӧ регион Рочмуын. Алтай республика. Алтай республика () тайӧ регион Рочмуын. Башкортостан. Башкортостан республика ("Башкирия") () тайӧ регион Рочмуын. Чувашия. Чувашия республика () тайӧ регион Рочмуын. Калмыкия. Калмыкия республика () тайӧ регион Рочмуын. Дагестан. Дагестан республика (,) тайӧ регион Рочмуын. Ингушетия. Ингушетия республика () тайӧ регион Рочмуын. Чечен республика. Чечен республика ("Чечня") () тайӧ регион Рочмуын. Кабарда-Балкария. Кабарда-Балкария республика (,) тайӧ регион Рочмуын. Карачай-Черкесия. Карачай-Черкесия республика (,) тайӧ регион Рочмуын. Вӧлӧгда обласьт. Вӧлӧгда обласьт тайӧ регион Рочмуын. Кардор обласьт. Кардор обласьт тайӧ регион Рочмуын. Киров обласьт. Киров обласьт тайӧ регион Рочмуын. Тюмень обласьт. Тюмень обласьт тайӧ регион Рочмуын. Свердловск обласьт. Свердловск обласьт тайӧ регион Рочмуын. Ленинград обласьт. Ленинград обласьт тайӧ регион Рочмуын. Канкар обласьт. Канкар обласьт ("Мӧсква обласьт") () тайӧ регион Рочмуын. Калининград обласьт. Калининград обласьт тайӧ регион Рочмуын. Иваново обласьт. Иваново обласьт тайӧ регион Рочмуын. Комсомольск (Иваново обласьт). Комсомольск — тайӧ Рочмуса кар, Иваново обласьтлӧн. Йӧз лыд: 9 сюрс гӧгӧр (2008). Ростов обласьт. Ростов обласьт тайӧ регион Рочмуын. Улыс Вылькар обласьт. Улыс Вылькар обласьт тайӧ регион Рочмуын. Иркутск обласьт. Иркутск обласьт тайӧ регион Рочмуын. Яран асвеськӧдлан кытш. Яран асвеськӧдлан кытш тайӧ регион Рочмуын. Томск обласьт. Томск обласьт тайӧ регион Рочмуын. Ямал-Яран асвеськӧдлан кытш. Ямал-Яран асвеськӧдлан кытш тайӧ регион Рочмуын. Амур обласьт. Амур обласьт ("Амурдор") () тайӧ регион Рочмуын. Ярославль обласьт. Ярославль обласьт тайӧ регион Рочмуын. Владимир обласьт. Владимир обласьт тайӧ регион Рочмуын. Астрахань обласьт. Астрахань обласьт тайӧ регион Рочмуын. Белгород обласьт. Белгород обласьт тайӧ регион Рочмуын. Брянск обласьт. Брянск обласьт тайӧ регион Рочмуын. Волгоград обласьт. Волгоград обласьт тайӧ регион Рочмуын. Воронеж обласьт. Воронеж обласьт тайӧ регион Рочмуын. Вылькар обласьт. Вылькар обласьт тайӧ регион Рочмуын. Магадан обласьт. Магадан обласьт тайӧ регион Рочмуын. Калуга обласьт. Калуга обласьт тайӧ регион Рочмуын. Кемерово обласьт. Кемерово обласьт тайӧ регион Рочмуын. Кострома обласьт. Кострома обласьт тайӧ регион Рочмуын. Курган обласьт. Курган обласьт тайӧ регион Рочмуын. Курск обласьт. Курск обласьт тайӧ регион Рочмуын. Липецк обласьт. Липецк обласьт тайӧ регион Рочмуын. Лымвый. Лымвый тайӧ кын юмов десерт сёян. Омск обласьт. Омск обласьт тайӧ регион Рочмуын. Оренбург обласьт. Оренбург обласьт тайӧ регион Рочмуын. Орёл обласьт. Орёл обласьт тайӧ регион Рочмуын. Новосибирск обласьт. Новосибирск обласьт ("Выль Сибиркар обласьт") () тайӧ регион Рочмуын. Пенза обласьт. Пенза обласьт тайӧ регион Рочмуын. Псков обласьт. Псков обласьт тайӧ регион Рочмуын. Тамбов обласьт. Тамбов обласьт () тайӧ регион Рочмуын. Тверь обласьт. Тверь обласьт () тайӧ регион Рочмуын. Тула обласьт. Тула обласьт тайӧ регион Рочмуын. Ульяновск обласьт. Ульяновск обласьт тайӧ регион Рочмуын. Челябинск обласьт. Челябинск обласьт тайӧ регион Рочмуын. Фейс Эванслӧн дискографияыс. Тайӧ R&B-са да Соул-са сьылысь Фейс Эванслӧн дискографияыс. Рязань обласьт. Рязань обласьт тайӧ регион Рочмуын. Самара обласьт. Самара обласьт тайӧ регион Рочмуын. Саратов обласьт. Саратов обласьт тайӧ регион Рочмуын. Бишкек. Бишкек (بىشكهك) - тайӧ Кыргызстанса кар, Кыргызстан республикалӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Тэзе (котыр). Тэзе () — христиан Экуменизм котыр Тэзе сиктын, Франция. Мурманск обласьт. Мурманск обласьт тайӧ регион Рочмуын. Сахалин обласьт. Сахалин обласьт тайӧ регион Рочмуын. Смоленск обласьт. Смоленск обласьт тайӧ регион Рочмуын. Маннекен Пис. Маннекен Пис (,) тайӧ памятник да фонтан Брюссельын. Жаннеке Пис. Жаннеке Пис () тайӧ памятник да фонтан Брюссельын. Люксембург (кар). Люксембург (,) - тайӧ Люксембургса кар, Люксембург юркар. Еврей асвеськӧдлан обласьт. Еврей асвеськӧдлан обласьт (, "идише ойтономэ гэгнт") тайӧ регион Рочмуын. Ӧтувтчӧм Войтыръяслӧн Котырныс. Ӧтувтчӧм Войтыръяслӧн Котырныс, ӦВК тайӧ войтыркостса котыр. Айморт. a> планеталӧн символыс (Важ Римса ен)" Айморт ("Айлов") тайӧ мортлӧн айыс. Сур. Керкаса сур, Мылдін район Коми Республика Зарава. Зарава тайӧ кыдз ва, горш веськӧдан юан. Иерусалим. Иерусалим ("Йерушала́им", "аль-Кудс") - тайӧ Израильса да Палестинаса кар, Палестинаса юркар. Успенньӧ. Ен Мамлӧн Успенньӧыс ("Оспожа") тайӧ кристослы эскӧм гажлун. Ен локтӧм. Ен локтӧм тайӧ кристослы эскӧм гажлун. Кристослӧн Рӧштвоыс. Кристослӧн Рӧштвоыс Андрей Рублёвлӧн иконаыс Кристослӧн Рӧштвоыс тайӧ кристослы эскӧм гажлун. Ен Мамлӧн Рӧштвоыс. Ен Мамлӧн Рӧштвоыс ("Пречистая") тайӧ кристослы эскӧм гажлун. Сводешлӧн Перым финн-йӧгра кывъяслы лыддьӧгыс. Сводешлӧн Перым финн-йӧгра кывъяслы лыддьӧгыс тайӧ Сводешлӧн лыддьӧгыс. Кведлинбург (кар). Кведлинбург () - тайӧ Германияса кар. Вернигероде. Вернигероде () - тайӧ Германияса кар. Давша. Давша ("Давше") тайӧ Россияса сикт, Бурятия республикалӧн сикт, Северобайкальск районын. Баргузин заповедниклӧн шӧриныс. Йӧз: 114 гӧгӧр (1991), 3 котыр (2008). Улан-Удэ. Улан-Удэ () тайӧ Россияса кар, Бурятия республикалӧн юркар. Культурнӧй да научнӧй шӧрин. Селенга ю бокӧ. Ыджыд Перым. Ыджыд Перым (,) тайӧ финн-йӧгра важвылӧм обласьт. Амстердам. Амстердам () - тайӧ Нидерландъясса кар, Нидерландъяслӧн юркарныс. Загреб. Загреб () - тайӧ Хорватияса кар, Хорватиялӧн юркарыс. Рига. Рига () - тайӧ Латвияса кар, Латвиялӧн юркарыс. Вильнюс. Вильнюс (,; до 1939 официал роч ним — Ви́льна,) - тайӧ Литваса кар, Литвалӧн юркарыс. Европаса Союз. Европаса Союз ("Евросоюз") тайӧ войтыркостса котыр. Об. Об (,,) тайӧ ю Войвыв Азияын, Сибирын. Туапсе. Туапсе () — тайӧ Рочмуса кар, Краснодар ладорлӧн кар, Сьӧд саридз дорын. Ыджыд порт. Йӧз лыд: 62,1 сюрс гӧгӧр (2008). Якутск. Якутск () — тайӧ Рочмуса кар, Саха (Якутия) республикалӧн юркар, Лена ю дорын. Йӧз лыд: 255,8 сюрс гӧгӧр (2008). Вӧгул кыв. Вӧгул кыв Манси кыв, либö Маньси кыв – тайӧ финн-йӧгра кыв. Сёрнитысьыс – матö 3 сюрс морт, кодъяс олöны медсясö Ханты-Вӧгул-Йöгралöн асвеськöдлан кытшын. Манси да вӧгул нимъяс йылысь. Асьсö вöгулыс шуö маньси (маньси маа хум 'вöгул мувывса морт'), ассьыс кывсö – маньси латынг. Манси ним артмöма 'сёрнитны' вежöртаса маньсиӈкве кадакывйысь. Сiдзкö, манси – морт, кодi кужö сёрнитны. Тöдувса гижöдъясын манситö нимтöны тшöтш вöгулöн. Вöгул кывсö гöгöрвоöдöны Вийя ‘Воль ю’ нимысь, хант ног сiйö лоö: "Вогаль ёган" ‘Вогаль ю’. Татысь пö артмöма комилöн вöгул ним дай роч вогул. Манси кывйын "воль" ‘вомын’ – кык чукыльтанiн костын веськыда визувтысь юлöн юкöн. Тадзикöн вöгул кывйöн кутöмаöсь нимтыны ю дорын олысь чери кыйöмöн кынöмпöтсö перйысь маньсиöс комияс да орччöн олысь мукöд войтыр. Манси кыв туялӧм йылысь. Медводдзаысь торъякывъяс манси сёрниысь вöлi пасйöма ХVIII нэмын. Найöс гижалiсны ветлысь-мунысьяс, Сибырын олысь войтырлысь культурасö, йöзкостса сёрнибурсö туялысьяс: П. Паллас, Й. Фишер, Регули Антал, Хунфальви Пал, Август Альквист, Мункачи Бернат, Арттури Каннисто да мукöд. Мансияс пöвстысь паськыдджыка тöдса кывтуялысьяс - А.Н. Баландин да Е.А. Ромбандеева. Сёрнисикасъяс. Манси кыв юксьылöма нёль сёрнивож вылö: войвывса (Сосьва пöлöн да Лозьва йылын), рытыввывса (Лозьва горулын, Пелым да Вагиль юяс пöлöн), асыввывса (Конда ю пöлöн), да лунвывса (Тавда ю вожын). Эськö бöръя куим сёрнивожйыс öнi бырöмаöсь нин. Гижӧд. Медводдза манси небöгыс петiс ХХ нэм пансигöн. Гижöд кыв вöлi артмöдöма 1931’ воö Сосьва дорса сёрнисикас подув вылын. Петö ас кывъя газет «Луима сэрипос» («Войвыв кыа»). Манси кыв вылын петöм велöдчан небöгъяс йылысь видзöд татысь:. Шыяс. Тыргора шыяс пöвстын эм дженыд да кузь "а, э, и, у, о, ы". "Ы"-ыс (сiйö, збыльысьсö, коми "ö" моз юргö) оз овлы воддза шыгарын. Тайö вель жеб шыыс: тшöкыда вежлало пертассö ордча шумшыяс тöдчöмысла, либо дзикöдз бырö. Эмöсь небыд шума "ль, нь, ть, сь" шыяс (бöръяыс коми "сь" моз кылö). Гора шумшыяс абуöсь, рочлысь босьтöмын тшöтш, видлöс пыдди: "косутарства" ‘канму’… Яйкыв вуж бердын артмöны зыртчана "г" (небыд) да "х", нузган "ӈ". Кыв помын зыртчана шы ("с, сь х") водзысь нузган "н", "ӈ" вошлö: "лёнхыт" ‘туйын’ – "лёх" ‘туй’… Манси анбур. Манси анбурыс неважöн на вöлi вежöма. Водзджык кö кузь тыргора шыяс эз тодчöдлыны, öнi - петкöдлöны кузь визьöн шыпас весьтын. Талунъя анбурыс маньсилöн абу на дзик стöч, сiйöн век на кыптылö сёрни орфографиясö бурмöдöм кузя. Эманим. Лыдмытöм пертасысь (öтка лыдсьысь) кындзи эм кыкöдз и унджыкöдз лыдмöдан пасъяс: кыкöдз лыдмöдö содтöс -"г, -ыг,-гыг": "нэгыг" ‘кык ань’("нэ" ‘ань’), "мисыг" ‘кык мöс’ ("мис" ‘мöс’), "ойкаг" ‘кык верöс’ ("ойка" ‘верöс’); унаöдз лыдман пасыс – -"т, -ыт": "мат" ‘муяс’ ("ма" ‘му’), "йивыт" ‘пуяс’ ("йив" ‘пу’). Кыкöдз лыдмöмсö петкöдлыссьö тшöтш эманимлöн асалан вежласьöмын, чужöм индан нимвежтаслöн – торъя пертасöн и кадакывлöн – вежласян содтöсöн. Аккузатив пыдди вöдитчöны медсясö вежлытöм пертасöн, а вöчанатор тöдчöдöм могысь – инструментальöн: "Ам агим супыл варилум". ‘Ме нылöйлы платтьö вура’ (мш. ‘ме ныл[öc] платтьööн вурöда’). Мансилöн эмöсь артикльяс, эськö вöдитчыны наöн шочиника, медсясö мойдiгöн: урчитöм артiкльыс "ань", урчиттöм "акв": "ань кати" ‘[тайö] каньыс’, "акв кати" ‘[öти] кань’. Нимберд. Нимбердлöн орччöдан тшупöд петкöдлö -"нув" содтöс: "хосанув" ‘кузьджык’, а ‘вывтi’ вежöртас тöдчöдöны -"кве" содтöсöн: "хосакве" ‘кузёват’. Лыдним. Арталан лыдним артмö содтöс -"ит" отсöгöн: "хурмит" ‘коймöд’. Кадакыв. Инфинитив пас – -"нкве": "минункве" 'мунны'. Шöркыв öнiя кадын лоö -"нэ" содтöса, колян кадын – "-м": "миннэ" ’мунан,мунысь’, "артмум" ’артмöм’. Кадакывлöн куим сикас вежласьöм: объекттöм, объекта (-"л, -яг, -ян" паса) да пассива (-"аве-, -ве"- содтöсыс). Кык кад – öнiя да колян: "мины" ‘мунö’, "минас" ‘мунiс’. Локтан кад пыдди вöдитчöны öнiя кад пертасöн + "тах" кывторйöн (< "таях" ‘сэсся’): "хансэгум тах" ‘гижа на сэсся’. Императив -"н" содтöса: "тотэлн" ‘ну [сiйöс]’, "ул тотэлн" ‘эн ну’. Конъюктив -"нув"- паса: "тотнувлум" ‘ме нуи эськö’ Кондичональ: "ке" (= коми "кö") кывтор отсöгöн артмö: "тотсын ке" ’нуин кö’ Эвиденчаль: öнiя кадын -"нэ"-, колян кадын – -"м"- содтöса: "тэнэн" ‘тэ сёян тай вöлöм’, "тэмун" ‘тэ сёйöмыт’. Суськан кадакывнас мансиыс, мукöд йöгра моз жö, оз вöдитчы. Та пыдди кадакыв бердö содтöны вежласьтöм "ат" кывтор: "ам ат вислум" ‘ме эг босьт’, "ат ке вислын" ‘эн кö босьт’…; кадакывтöг соссигöн шуöны "ати" ‘абу’. Урчитанъясысь артмöма öткымын кыв водз содтöс, кодi вермö торйöдчыны кадакывсьыс, и весиг, тöдчöдöма кö сiйö лоö, сёрникузя помöдз вешйыны. Сёрникузалы видлӧс. "Ам хул алысьлаңкве минасум" ' Ме чери кыйны муна'. Кыввор. Манси важысянь волысьöма коми йöзкöд (Х-ХIХ нн.). Сiйöн манси сёрниö пырöма культура юкöнысь уна коми кыв: "мöс > мис", "ыж > ош", "баля > паля", "порсь > пурысь", "нянь > нянь", "кöрт > кер", "акань > акань", "видза олан! > пася олэн!" (чолöмасьöм), "роч > русь"… Лыддьысянтор. "Афанасьева, К.В." Русско-мансийский тематический словарь. СПб, 2002. "Баландин, А.Н., Вахрушева М.П." Мансийско-русский словарь. Л., 1958. "Ромбандеева, Е.И." Русско-мансийский словарь. Л., 1954. "Ромбандеева, Е. И., Кузакова Е. А." Словарь мансийско-русский и русско-мансийский. Л., 1983. "Ромбандеева, Е.И." Русско-мансийский словарь. СПб., 2005. "Чернецов, В.И., Чернецова И.Я." Краткий мансийско-русский словарь. М.-Л., 1936. "Ahlqvist, A." Wogulisches Wörterverzeichnis. Helsinki, 1891. "Veenker, W." Rückläufiges Wörterbuch der wogulischen Schriftsprache. Wiesbaden, 1971. "Баландин, А. Н." Изучение обско-угорских языков в советский период // Учен. зап. Ленингр. гос. пед. ин-та им. А. И. Герцена. Т. 167. Л., 1960, с. 47–70. "Баландин, А. Н." Мансийско-хантыйские соответствия сложноподчиненным предложениям русского языка // В помощь учителю школ Крайнего Севера. Вып. 6. Л., 1955, с. 111–121. "Баландин, А. Н". О происхождении самоназвания маньси // Учен. зап. Ленингр. гос. пед. ин-та им. А. И. Герцена. Т. 132. Л., 1957, с. 65–68. "Баландин, А. Н." Основные правила произношения и правописания мансийского языка. Л., 1959. "Баландин, А. Н". Русские элементы в обско-угорских языках // Опыт работы школ Крайнего Севера. Вып. 1. Л., 1949, с. 73–93. "Баландин, А. Н." Язык маньсийской сказки. Л., 1939. "Баландина М. П." Многозначные слова в лексике мансийского языка // Лексико-грамматические исследования языков народов Севера СССР. Л., 1980, с. 56–66. Баландина, М. П. О некоторых явлениях грамматикализации лексических элементов в обско-угорских языках в связи с именами действия // XXII Герценовские чтения: Филол. науки. Лингвистика. Л., 1969, с. 212–213. "Баландина, М. П". Падежная система существительного в языках обских угров // XXV Герценовские чтения: Филол. науки. Лингвистика. Л., 1972, с. 161–163. "Баландина, М. П". Словоизменение существительных в обско-угорских языках // XXIII Герценовские чтения: Филол. науки. Лингвистика. Л., 1970, с, 177–179. "Баландина, М. П". Сложные слова мансийского языка // Учен. зап. Ленингр. гос. пед. ин-та им. А. И. Герцена. Т. 353. Л., 1967, с. 108–207. "Баландина, М. П". Формирование сложных слов мансийского языка на базе соматической лексики (на материале кондинского диалекта): Автореф. канд. дис. Л., 1965. "Вавра, К". Семантический анализ терминов родства угорских языков // Сов. финно-угроведение, т. 2, 1966, № 3, с. 217–226. "Вахрушева, М. П". Сложные слова мансийского языка // В помощь учителю школ Севера. Вып. 13. М.; Л., 1965, с. 71–79. "Вахрушева, М. П." Тюркские элементы в языке южных манси //Учен. зап. Ленингр. гос. пед. ин-та им. А.'И. Герцена. Т. 167. Л., 1960, с. 85–94. "Вуоно, Г. П." О некоторых звуковых вариантах мансийских топонимов //Учен. зап. Томского пед. ин-та. Т. 22. Томск, 1965, с. 154–161. "Вуоно, Г. П." Семантическая характеристика топонимов мансийского происхождения // Учен. зап. Томского пед. ин-та. Т. 21, вып. 1. Томск, 1964, с. 103–113. "Герасимова, Д. В". Лексика, связанная с охотничьим и рыбным промыслом, в мансийском языке: Автореф. канд. дис. Л., 1988. "Герасимова, Д. В." Названия, связанные с охотничьим промыслом, в мансийском языке // XXVIII Герценовские чтения: Филол. науки. Лингвистика. Л., 1975, с. 131–136. "Герасимова, Д. В." О названиях промысловых животных в мансийском языке // Лексико-грамматические исследования языков народов Севера СССР. Л., 1980, с. 71–78. "Герасимова, Д. В." Табуистические наименования медведя в мансийском языке // Вопросы лексики и грамматики языков народов Крайнего Севера. Л., 1983, с. 29 — 31. "Емельянов, А. И." К вопросам мансийской грамматики // Сов. Север, 1939, № 4. "Картина, А. И." Именное словообразование в мансийском языке: Автореф. канд. дис. Л., 1955. "Картина, А. И." Словосложение имен в мансийском языке // Просвещение на советском Крайнем Севере. Вып. 8. Л., 1958, с. 280–295. "Картина, А. И." Суффиксальное словообразование имен в современном мансийском языке // Тр. Марийского НИИ яз., лит. и ист. Вып. 13. Йошкар-Ола, 1960, с. 79–99. "Кочнев, В. В". О кличках собак в мансийском языке // Вопросы ономастики. Вып. 7. Свердловск, 1974, с. 98–100. "Кузакова, Е. А." Имя прилагательное южно-мансийского диалекта // В помощь учителю школ Крайнего Севера. Вып. 10. Л., 1962, с. 72–87. "Кузакова, Е. А." Причастия в языке восточных манси // Сов. финно-угроведение, т. 24, 1988, № 1, с. 40 –42. "Кузакова, Е. А." Система гласных в языке восточных манси // Сов. финно-угроведение, т. 17, 1981, № 1, с. 42–48. "Кузакова, Е. А." Служебные части речи южно-мансийского диалекта.// Просвещение на советском Крайнем Севере. Вып. 8. Л., 1958, с. 307—318. "Кузакова, Е. А." Топонимия восточных манси // Сов. финно-угроведение, т. 15, 1979, № 2, с. 84–88. "Кузакова, Е. А." Южно-мансийский (кондинский) диалект (в сопоставлении с северомансийским диалектом): Автореф. канд. дис. Л., 1963. "Майтинская, К. Е." Угорские языки // Советское языкознание за 50 лет. М., 1967, с. 231–233. Основы финно-угорского языкознания: Вопросы происхождения и развития финно-угорских языков. М., 1974. Основы финно-угорского языкознания: Марийский, пермские и угорские языки. М., 1976. "Ромбандеева, Е. И". Вопросы совершенствования алфавита, графики и орфографии мансийского языка // Просвещение на Крайнем Севере. Вып. 22. Л., 1985, с. 3–8. "Ромбандеева, Е. И." Каузативные глаголы в мансийском языке: Автореф. канд. дис. Л., 1964. "Ромбандеева, Е. И." Каузативные формы мансийского глагола // Учен. зап. Ленингр. гос. пед. ин-та им. А. И. Герцена. Т. 167. Л., 1960, с. 71–83. "Ромбандеева, Е. И." К вопросу о долгих и кратких гласных фонемах в мансийском языке // Сов. финно-угроведение, т. 8, 1972, № 4, с. 277–281. "Ромбандеева, Е. И." К вопросу о противопоставлении определенности и неопределенности в мансийском языке.— Сов. финно-угроведение, т. 2, 1966, № 4, с. 273–278. "Ромбандеева, Е. И". К вопросу об усовершенствовании алфавита, графики и орфографии мансийского языка.// Опыт усовершенствования алфавитов и орфографий языков народов СССР. М., 1982, с. 80–85. "Ромбандеева, Е. И". Мансийский (вогульский) язык: Фонетика и морфология. М., 1973. "Ромбандеева, Е. И." Мансийский язык // Языки народов СССР. Т. 3. М., 1966, с. 50–64. "Ромбандеева, Е. И." Синтаксис мансийского (вогульского) языка. М., 1979. "Ромбандеева, Е. И". Сложные слова в мансийском языке // Вопросы финно-угроведения. Вып. 6. Саранск, 1976, с. 166–171. "Ромбандеева, Е. И". Фонетические особенности в диалектах северных манси // Вопросы финно-угорского языкознания. М.; Л., 1964, с. 51 – 58. "Сайнахова, А. И." Местоименные частицы в мансийском языке // Сов. финноугроведение, т. 1, 1965, № 4, с. 273–279. "Сайнахова, А. И." Несерийные послелоги в мансийском языке // Вопросы языка и литературы. Вып: 2, ч. 1. Новосибирск, 1968, с. 171–185. "Сайнахова, А. И." Простые серийные послелоги мансийского языка // Проблемы лингвистического анализа. М., 1966, с. 30–42. "Сайнахова, А. И". Служебные слова в мансийском языке: Автореф. канд. дис. М., 1966. "Тамбовцев, Ю. А." Сочетания фонем в мансийском языке // Теоретические вопросы фонетики и грамматики языков народов СССР. Вып. 1. Новосибирск, 1979, с. 30—39. "Чернецов, В. Н." Мансийский (вогульский) язык // Языки и письменность народов Севера. Вып. 1. М.; Л., 1937, с. 163–192. "Чернецов, В. Н." Термины средств передвижения в мансийском языке // Памяти В. Г. Богораза. М.; Л., 1937, с. 349–365. "Honti, László." Die Wogulische Sprache // The Uralic Languages. Description, History and Foreign Influences / ed. by Denis Sinor. Leiden, 1988. S. 147–171. "Keresztes, László". Mansi // The Uralic Languages / ed. by Daniel Abondolo. London, New York, 1998. S. 387-427. "Kálmán, Bela." Manysi nyelvkönyv. Budapest: Tankönyvkiadó, 1955. "Liimola, M". Zur Historischen Formenlehre des Wogulischen. I. Flexion der nomina, Helsinki, 1963. "Murphy, Lawrence Walter". 1968. Sosva Vogul Grammar. Indiana University. [unpublished Ph.D. Dissertation] "Pirotti, G". Grammatica vogula (Con una scelta di poesi vogule). Parma, 1972. "Riese, Timothy". Vogul: Languages of the World / Materials 158. Lincom Europa, 2001. ISBN 3-89586-231-2 "Rombandeeva, E. I." Wogulische Syntax. (aus dem Russischen ubertragen von Katharina Oestreich-Gelb). [Ромбандеева Е.И. Синтаксис мансийского (вогульского) языка. 1975 München: L. und E. Schiefer, 1984. Важ Египет. Важ Египет тайӧ бырöм канму Африкаын да Азияын. Важ Греция. Важъя Эллада тайӧ бырöм канму Европаын. Важ Рим. Рим да мутасъяс, находившиеся под его контролем Важ Рим () тайӧ вошысь канму Европаын. Кишинёв. Кишинёв () - тайӧ Молдоваса кар, Молдовалӧн юркарыс. Триумфал дзиръя да Кафедрал вичко Ереван. Ереван () - тайӧ Арменияса кар, Армениялӧн юркарыс. Лондон. Лондон () - тайӧ Англияса кар, Англиялӧн да Ыджыд Британиялӧн юркарныс. Мадрид. Мадрид () - тайӧ Испанияса кар, Испаниялӧн юркарыс. Прага. Прага () - тайӧ Чехияса кар, Чехиялӧн юркарыс. Бухарест. Бухарест (, Букурешть) - тайӧ Румынияса кар, Румыниялӧн юркарыс. Варшава. Варшава () - тайӧ Польшаса кар, Польшалӧн юркарыс. Андорра-ла-Велья. Андорра-ла-Велья (,) - тайӧ Андорраса кар, Андорралӧн юркарыс. Белград. Белград ("Еджыдкар") () - тайӧ Сербияса кар, Сербиялӧн юркарыс. София. София () - тайӧ Болгарияса кар, Болгариялӧн юркарыс. Скопье. Скопье () - тайӧ Македонияса кар, Македониялӧн юркарыс. Рейкьявик. Рейкьявик () - тайӧ Исландияса кар, Исландиялӧн юркарыс. Стокгольм. Стокгольм (,) - тайӧ Швецияса кар, Швециялӧн юркарыс. Осло. Осло () - тайӧ Норвегияса кар, Норвегиялӧн юркарыс. Лиссабон. Лиссабон () - тайӧ Португалияса кар, Португалиялӧн юркарыс. Копенгаген. Копенгаген () - тайӧ Данияса кар, Даниялӧн юркарыс. Братислава. Братислава (;, "Пресбург"; дo 1919, "Пожонь") - тайӧ Словакияса кар, Словакиялӧн юркарыс. Вена. Вена () - тайӧ Австрияса кар, Австриялӧн юркарыс. Майн вылын Франкфурт. Майн вылын Франкфурт () - тайӧ Германияса кар. Гагра. Гагра (,) тайӧ Абхазияса кар, Гагра районын. Турист да культурнӧй шӧрин. Гудаута. Гудаута (,) тайӧ Абхазияса кар, Гудаута районын. Турист да культурнӧй шӧрин. Пицунда. Пицунда (,) тайӧ Абхазияса кар, Гагра районын. Турист да культурнӧй шӧрин. Гульрипш. Гульрипш (,) тайӧ Абхазияса кар, Гульрипш районын. Турист да культурнӧй шӧрин. Очамчира. Очамчира (,) тайӧ Грузияса кар, Очамчира районын. Турист да культурнӧй шӧрин. Ткварчал. Ткварчал (,) тайӧ Абхазияса кар, Ткварчал районын. Турист да культурнӧй шӧрин. Гал. Гал (,) тайӧ Абхазияса кар, Гал районын. Турист да культурнӧй шӧрин. Амур вылын Комсомольск. Амур вылын Комсомольск тайӧ Рочмуса кар, Хабаровск ладорлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Фергана. Фергана () тайӧ Узбекистанса кар, Фергана вилоятлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Женева. Женева (,) - тайӧ Швейцарияса кар, Женева кантонлӧн юркарыс. Щёлково. Щёлково — тайӧ Рочмуса кар, Канкар обласьтлӧн кар. Йӧз лыд: 113 сюрс гӧгӧр (2008). Шанхай. Шанхай () тайӧ Китайса кар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Абъячой. Абъячой () тайӧ сикт Коми республикаын, Луздор районлӧн шӧрсиктыс. Молодцов анбур. Молодцов анбур - тайӧ аслыспöлöс Коми анбур. Сыöн вöдитчылiсны зыряна комияс 1918-1932 да 1936-1938 воясö, а перым комияс 1921-1932 воясö. Лöсьöдысьыс - коми кывтуялысь В.А. Молодцов. Тайö анбурын быд коми шыыслы лöсялiс торъя шыпас. Унджык пасыс босьтöма вöлi роч азбукаысь, куимыс - "в, и" да "й" шыяс пасйöм могысь - латинсаысь. Молодцов серти небыдсö петкöдлöмаöсь шыпас бöрсö вывланьö чукыльтöмöн, гардчöм шыяссö - увланьö чукыльтöмöн. Шыпасъяс "ф, х" да "ц" анбурас медводз эз вöвны. Шыпас "щ" петкöдлöма гардчöм "тш" шы. Молодцов анбур вылын лэдзöмаöсь 1920-öд воясся уна коми небöг да газет-журнал. Тайо анбур вылын коми войтырыслöн пансис коми кывъя школаын велöдчöм. Молодцов анбурысь эновтчылысны медводз коми латынь вылö вуджiгмоз (вочасöн 1930-1932 вояс чöж), а сэсся мöдпöв шыбитiсны сiйöс 1938 воö, тайö пöрйö роч коддьöм графика пыртöмысла. Юрмала. Юрмала () - тайӧ Латвияса кар, курорт. Иваново. Иваново тайӧ Рочмуса кар, Иваново обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Бруней. Бруней, "Бруней-Даруссалам султанув" () — тайӧ канму Азияын. Малайзия. Малайзия, "Малайзия Федерация" () — тайӧ канму Азияын. Гайны. Гайны тайӧ сикт Перым ладорын, Гайны районлӧн шӧрсиктыс. Шри-Ланка. Шри-Ланка, "Шри-Ланка Демократ Социалист Республика" (, «Благословенная земля»), (Цейлон) - тайӧ канму Азияын. Непал. Непал () - тайӧ канму Азияын. Бутан. Бутан (дзонг-кэ འབྲུག་ཡུལ) - тайӧ канму Азияын. Мьянма. Мьянма () - тайӧ канму Азияын. Камбоджа. Камбоджа () - тайӧ канму Азияын. Лаос. Лаос ("Лаос Войтыр Демократ Республика") - тайӧ канму Азияын. Мальдивъяс. Мальдивъяс () - тайӧ канму Азияын. Сингапур. Сингапур (, пиньинь: Xīnjiāpō Gònghéguó,) - тайӧ канму-кар Азияын. Ижора кыв. Ижора кыв (ижора "Ižor(k)an keeli/kiili") тайӧ финн-йӧгра кыв. Водь кыв. Водь кыв (водь "Vađđaa ceeli, maa ceeli") тайӧ финн-йӧгра кыв. Лив кыв. Лив кыв (лив "Līvõ kēļ") тайӧ финн-йӧгра кыв. Карел кыв. Карел кыв (карел Karjalan kieli) тайӧ финн-йӧгра кыв. Войвыв Саами кыв. Войвыв Саами кыв ("Саами кыв") (саами "Davvisámegiella, Sámegiella") тайӧ финн-йӧгра кыв. Емва ӧксыув. Емва ӧксыув ("Удора ӧксыув") (роч "Вымское княжество, Удорское княжество") тайӧ вошысь феодал Коми-Зыряналӧн канмуныс Европаын, Емва ю дорын. 1451-1502. Ӧксы керка тайӧ ӧксыяс Вымскӧйяс. Ливан. Ливан (, "Лубнан"), официал ним Ливан Республика) (; "аль-Джумхури́я аль-Лубнани́я") тайӧ канму Азияын. Оман. Оман (), официал ним Оман Султанув (араб. سلطنة عُمان) тайӧ канму Азияын. Катар. Катар (), официал ним Катар Канму (араб: دولة قطر, Давлат Катар) тайӧ канму Азияын. Сирия. Сирия (, "Сурийя"), официал ним Сирия Араб Республика) (("аль-Джумхури́йя аль-Араби́йя ас-Сури́йя") тайӧ канму Азияын. Йемен. Йемен (, "аль-Яман"), официал ним Йемен Республика) (("ал-Джумхури́ййа ал-Йамани́ййа") тайӧ канму Азияын. Пакистан. Пакистан (), официал ним Пакистан Ислам Республика) (("Ислами Джамхурия-и-Пакистан") тайӧ канму Азияын. Корея Республика. Корея Республика (-хангыль, ханчча:大韓民國, "Тэханмингук") ("Лунвыв Корея") тайӧ канму Азияын. Корея Войтыр Демократия Республика. Корея Войтыр Демократия Республика (, "Чосон Минджуджуи Инмин Конхвагук") ("Войвыв Корея") тайӧ канму Азияын. Казан. Казан (,, мари "Озаҥ",) тайӧ Рочмуса кар, Тотараму республикалӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Йӧз: 1 120,2 сюрс гӧгӧр (2008). Аэропорт. Аэропорт тайӧ сынӧд дзиръя, самолётъяслы порт. Сыктывкар (аэропорт). Сыктывкар тайӧ войтыркостса аэропорт Сыктывкарын. Сочи (аэропорт). Сочи (Адлер) () тайӧ аэропорт Сочиын. Урчитӧм кывкутана котыр. Урчитӧм кывкутана котыр тайӧ коммерция котыр. Пӧддельнӧй. Пӧддельнӧй () тайӧ Коми Республикалӧн сикт, Кӧрткерӧс районлӧн сикт. Коми республикалӧн кыпыс. Коми республикалӧн кыпыс тайӧ демократия правовӧй канмулӧн, национал культуралысь традицияяс видзӧмлӧн, сылӧн уна национальносьтя войтырлӧн ӧтувъялунлӧн символ. Кыплысь шыладсӧ лӧсьӧдӧма Виктор Савинлӧн "Варыш поз" (Соколиное гнездо) сьыланкыв серти М.Герцманӧн выльысь видлалӧмӧн. Советск (Киров обласьт). Советск (мари "Кукарка") тайӧ Рочмуса кар, Киров обласьтын кар. Промышленнӧй да культурнӧй шӧрин. Тольятти. Тольятти тайӧ Рочмуса кар, Самара обласьтын. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Пыстина Володь Виктория. Пыстина Володь Виктория (чужис 1971-ӧд вося ӧшым 7 лунӧ) тайӧ коми сьылысь. Чужис Изьва районса Том сиктын. «Зарни ёль» ансамбль. Логинова Петыр Лидия. Логинова Петыр Лидия (чужис 19??-ӧд вося ? ? лунӧ) тайӧ коми сьылысь. Чужис Кӧрткерӧс районса Богородск сиктын. «Зильган турун» (Звенящая трава) ансамбльлӧн юралысьыс. ????–ӧд воын сылы сетӧма почётнӧй ним "Коми Республикаса йӧзкостса артист" Совдор. Совдор ("Солдор"; роч "Сольвычегодск") тайӧ Рочмуса кар, Кардор обласьтын. Промышленнӧй да культурнӧй шӧрин. Коми-Ёдзякъяс. Коми-Ёдзякъяс (коми-ёдз "Ёдз Комийөз, Коми тьөр") тайӧ Финн-йӧгра войтыр. Лыд. 1926 воын Рочмуын - 3 163 морт. Висер (Кам вож). Висер (,) - тайӧ Перым ладорын ю (). Шуйга вож Кам юлӧн. Висер (Эжва вож). Висер () - тайӧ Коми республикаын ю (). Веськыд вож Эжва юлӧн. Ньывсер. Ньывсер () - тайӧ Коми республикаын ю (). Шуйга вож Висер юлӧн. Ёдз. Ёдз ("Ёдж";) - тайӧ Перым ладорын ю (). Шуйга вож Висер юлӧн. Кам. Кам ("Чулман";,) - тайӧ Киров обласьтын, Перым ладорын, Удмуртияын, Башкортостанын да Тотарамуын ю (). Шуйга вож Волга юлӧн. Сочи (ю). Сочи (,) - тайӧ Краснодар ладорын ю (). Сочи карлӧн Шӧр да Хоста районын. Понтшак. Понтшак () – тайӧ тшак. Уртшак. Уртшак () – тайӧ тшак. Бакамач. Бакамач () – тайӧ тшак. Ельдӧг. Ельдӧг () – тайӧ тшак. Ид. Ид () – тайӧ быдмӧг. Маръямоль (быдмӧг). Маръямоль () – тайӧ быдмӧг. Горадзуль. Горадзуль () – тайӧ быдмӧг. Зӧр. Зӧр () – тайӧ быдмӧг. Пыш. Пыш () – тайӧ быдмӧг. Керч. Керч () – тайӧ быдмӧг. Вижъюр. Вижъюр () – тайӧ быдмӧг. Эжӧр. Эжӧр () – тайӧ быдмӧг. Картупель. Картупель () – тайӧ быдмӧг. Шабді. Шабді () – тайӧ быдмӧг. Петшӧр. Петшӧр () – тайӧ быдмӧг. Сёркни. Сёркни () – тайӧ быдмӧг. Оз. Оз () – тайӧ быдмӧг, вотӧс. Ӧмидз. Ӧмидз () – тайӧ быдмӧг, вотӧс. Мырпом. Мырпом () – тайӧ быдмӧг, вотӧс. Намыр. Намыр () – тайӧ быдмӧг, вотӧс. Чӧд. Чӧд () – тайӧ быдмӧг, вотӧс. Чӧдлач. Чӧдлач () – тайӧ быдмӧг, вотӧс. Турипув. Турипув () – тайӧ быдмӧг, вотӧс. Пув. Пув () – тайӧ быдмӧг, вотӧс. Галанка. Галанка () – тайӧ быдмӧг. Льӧм. Льӧм () – тайӧ пу. Жов. Жов () – тайӧ быдмӧг, вотӧс. Сэтӧр. Сэтӧр () – тайӧ быдмӧг, вотӧс. Кушман. Кушман () – тайӧ быдмӧг. Коми мифология. Додья шойӧс вудждӧдлӧм тӧлын. Зюздінса. 1931 во Коми мифология тайӧ Коми-Зыряналӧн, Коми-Пермякъяслӧн да Коми-Ёдзякъяслӧн мифологияныс. Комияслӧн лыддьӧгныс. В списке представлены знаменитости коми-зыряна, коми-пермяк да коми-ёдз национальностей, а также имеющие частичное коми происхождение. Тоталитаризм. Тоталитаризм (— став; — ставтӧм) тайӧ кансям система. Коми Республикалӧн Национал лыддьысяніныс. Коми Республикалӧн Национал лыддьысяніныс тайӧ лыддьысянін Сыктывкарын, Коми республикалӧн (главная) лыддьысяніныс. Канпас. Канпас тайӧ канмуса, карса али ордса символ. Дӧрапас. Дӧрапас тайӧ канмуса али карса символ. Югыд Ва. Одна из горных рек в НП Югыд ВаОсень на Приполярном Урале. НП Югыд Ва Национал парк «Югыд Ва» создан 23 апреля 1994 года по Постановлению Правительства РФ № 377. Расположен на Северном и Приполярном Урале на юго-востоке Республики Коми. Мутас - 1.891.701 га; ва - 21.421 га. По данным на 2006 является самым большим национальным парком России. Территория парка входит в пределы объекта Всемирного наследия ЮНЕСКО «Девственные леса Коми». На юге национальный парк граничит с Печоро-Илычским заповедником. Ньӧв. Традиция target ньӧв да replica шӧр нэмъясся ньӧв Ньӧв тайӧ (боеприпас) ньӧввужъяс да арбалетъяс. Тирана. Тирана () - тайӧ Албанияса кар, Албаниялӧн юркарыс. Улан-Батор. Улан-Батор () - тайӧ Монголияса кар, Монголиялӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Ашхабад. Ашхабад () тайӧ Туркменистанса кар, Туркменистанлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Душанбе. Душанбе () тайӧ Таджикистанса кар, Таджикистанлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Ташкент. Ташкент () тайӧ Узбекистанса кар, Узбекистанлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Степанакерт. Степанакерт ("Ханкенди") (,) тайӧ Керӧс Карабахса кар, Керӧс Карабахлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Днестрдор. Днестрдор ("Днестрдор Молдав Республика") (,) — тайӧ тайӧ пыдди пуктытӧм республика Европаын. Никарагуа. Никарагуа ("Никарагуа Республика") () — тайӧ канму Войвыв Америкаын. Куба. Куба ("Куба Республика") () — тайӧ канму Войвыв Америкаын. Мексика. Мексика ("Мексикаса Ӧтувтчӧм Штатъяс, МӦШ") () — тайӧ канму Войвыв Америкаын. Украина кыв. Украина кыв () — тайӧ Украинаын каналан кыв, Украинаын да Днестрдорын официал кыв. Ахалцихе. Ахалцихе (- «выль изкар») – тайӧ Грузияса кар, Самцхе-Джавахетиялӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Улыс Тагил. Улыс Тагил () тайӧ Рочмуса кар, Свердловск обласьтын. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Чебоксары. Чебоксары () тайӧ Рочмуса кар, Чувашия республикалӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. .ge. .ge - Грузиялы вылыс судталӧн войтырсикас доменыс. Асъя кыа (ансамбль). Асъя кыа - тайӧ канбердса сьылысь-йӧктысь котыр. Шöрпозйыс - Коми республикаса филармония Сыктывкарын. Панӧм 1939 воын. Ловозеро район. Ловозеро район тайӧ район Мурманск обласьтын, Кӧла кӧдж. Кӧла кӧдж. thumb Кӧла кӧдж ("Мурман") тайӧ кӧдж. Барнаул. Барнаул тайӧ Рочмуса кар, Алтай ладорлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Аргентина. Аргентина, "Аргентина Республика" () — тайӧ канму Лунвыв Америкаын. Австралия (мувеж). Австралия - тайö му юкöн да мувеж лунвыв шарджынйын. Австралиянас тшöтш шусьö и мувеж вылас куйлан öтка канму - Австралияса Öтувъябур Олысьыс – 21 млн. морт гöгöр. Ыджда, куйланiн да дорöсъяс. Ыджда сертиыс Австралия – медся ичöт му юкöн, эськö Европа мувывтор серти сiйö лоö 4/5 юкöныс ыджда-а. Йöз лыд серти сiйö кольччö Европаысь унапöв. Австралия куйлö Лунвыв шарджынйын – ылын мукöд му юкöнъясысь. Неуна ичöтджык войвыв юкöныс сылöн – тропикдорса климат вöньын, а ыджыдджыкыс, лунвыв юкöныс – лунвыв шöркоддьöм климат вöньын. Австралия куйлö медся матын Азиясянь; Азиякöд сiйöс йитö Малайя архипелаг; мукöд материкъясысь сiйöс торйöдöны гырысь океанъяс. Австралиялöн вадоръяс омöля вундассьöмаöсь, сылöн формаыс массакодь – сöмын неуна нюжалö рытывсянь асыввылö; сы понда Австралияын эмöсь инъяс 1500 км сайын саридзсянь. Сылöн эм куим ыджыд кöдж – Йорк, Аргемленд да Эйр, и кык ыджыд куръя. Карпентария куръя ляпкыд; вадоръясыс сылöн алькöсöсь, артмöмаöсь юясöн ваялöм нюйтысь, да лыа коськъясаöсь. Австралияса Ыджыд куръя омöля пырö материкас да вадоръясыс кыртаöсь, бухтаяс абуöсь. Гаваньясöн Австралия абу озыр, но кымынкö сибыд бухта сылöн эм жö, танi сулалöны сылöн медся тöдчана портъясыс: асыввылын – Сидней, Ньюкасл, лунвылын – Мельбурн да Аделаида, рытыввылын – Перт, войвылын – Дарвин. Австралия вадорсянь матын кыссьöны пöвзьöдлана коралл рифъяс. Найö унаöсь Торрес вискын, кодi торйöдö материкысь Выль Гвинея дiöс. Асыв-войвылын жö нюж видзö Ыджыд Барьер риф. Сiйö кыссьö 2 сюрс км кузя и лоö сiдзикöн мирын медкузьöн. Пасьтаыс тайö рифыслöн сöмын 200–300 м, и унджыкнас сiйö ва улын. Материк дорсяньыс 100 км сайын кымын сулалiгöн сiйö лоö быттьöкö гы жугдысьöн, кытчö кучкысьöны да жугласьöны Лöнь океанлöн гырысь гыяс. Ыджыд Барьер риф пырыс эм сöмын чукыльöсь да повзöдлана некымын вуджанiн. Барьер риф вылас сувтöдлöма маякъяс. Австралия материксянь лунвывланьын куйлö Тасмания дi. Торйöдö сiйöс паськыд, но ляпкыд Басс вис, кöнi ва пытшкас эм уна кырт. Материксянь асыввылын куйлö ыджыд кык торъя Выль Зеландi да Лöнь океан пасьтала разалöм уна посни дi. Австралияöс восьтöм да туялöм. Австралияöс аддзисны-восьтiсны европасаяс став мукöд му юкöнъяс бöрын нин, ог кö лыддьöй Антарктидаöс, кодöс восьтiсны сёрöнджык на. Му гöгöр медводдзаысь ветлiгöн Магеллан (1521' воö) аддзис аслас туй вылын Австралиялысь Марианна дiяс. Сы бöрын европаса саридзуйысьяслы сюри Выль Гвинея. Асьсö Австралия материксö восьтiсны ХVII нэм пуксигöн голлансаяс. Асланыс Малайя архипелагвывса колонияяс гöгöр уялiгöн найö тöдлытöг веськалiсны материк вадорö. Голланса Тасман кытшовтiс Австралияöс лунвывсянь да аддзис туй вывсьыс дi, кодöс шуисны сы нимöн – Тасмания. Тайö дiсö Тасман чайтлiс материк лунвыв помöн да мунiс водзö асыввылö; сэнi сiйö восьтiс Выль Зеландiяс да уна мукöд дi Лöнь океан вылысь. Но тайö восьтöмъяс йывсьыс дыр нинöм эз кывлыны Европаын, да XVIII нэм помын англияса саридзуйысь Джеймс Кук восьтiс Австралияöс мöдысь. Лöнь океан вывтi уялiгöн, сiйö аддзис Австралия материклысь асыввыв вадорсö. Бöрынджык сiйö нöшта кыкысь ветлiс Лöнь океан кузя да восьтiс дiяс: Выль Каледония, Гавайи да уна мукöд дi. Гавайи дiяс вылын Кукöс виöмаöсь сэтчöс олысьясыс. Кук ветлöдлöм бöрын Англияса веськöдланiн кутiс мöдöдны Австралияö мыжмöм йöзöс, сэсся англичана пондiсны и асьныс мунны сэтчö да регыдöн тöдмалiсны сылысь став вадор муяссö. Сöмын пытшкöсса мутасъясыс дыр кольлiны тöдмавтöмöсь. Найöс вöлi тöдмалöма сöмын ХIХ нэмын, сэнi уна ветлысь-мунысьяс кулiсны сэнi тшыгла. Австралия дiясысь медсьöкыд вöлi тöдмавны Выль Гвинеяöс. Сiйöс тöдмалöмын ыджыд удж вöчис ветлысь-мунысь роч Миклуха-Маклай, кодi дыр олiс папуасъяс пöвстын. Веркöс. Австралия – материк, вевдорсяньыс сiйö вевттьысьöма водсанога либö омöля ньывкöс пöвстъясöн, кодъяс куйлöны важын кöрöм да сэсся киссьöм керöсъяс веркöсын. Став рытыввыв Австралияыс – кристаллсяма массив, кодi вылыссяньыс вевттьысьöма лыаиз да извесьт из пöвстъясöн и тыд сертиыс лоö ыджыд тшöтшкöсiн; сöмын кöнсюрö кайöны негырысь массивъяс, либö паныдасьлöны сола тыяса гуранъяс. Шöр юкöнас Австралияын куйлö ыджыд Австралия-Шöринса увтас. Медся улын инас сэнi куйлö сола ты Эйр, кодi 12 м-öн улынджык океан тшупöдысь. Эйр ты – ляпкыдик сола няйт нюр, кодлöн вадоръясыс ветлыны позьтöм няйт; стöч тöдмавны тайö вадоръяссö позис сöмын лэбöг вывсянь. Австралияын сöмын асыввылас кыпöдчöны чиг керöсъяс; шусьöны найö Австралияса Кордильераясöн, а лунвыв юкöннысö нимтöны Австралияса Альпъясöн. Керöсъясыс тайö кöть и кöрöмöсь, но зэв важöсь, найö ёна нин киссьöмаöсь да шылялöмаöсь. Рытыв бокъясыс налöн ньывкöсöсь, а асыввылас тайö керöсъясыс зöма лэччöны океанлань. Танi му кышыс пуксьöма (вöйöма) да сэки артмöмаöсь сибыд бухтаяс. Австралияса керöсъяс, а на пытшкын и Австралияса Кордильераяс, абу джуджыдöсь, форма сертиыс шöр-европаса массивъяс кодьöсь: сэтi кокниа позьö ветлыны да уналаын найöс вомöналöмаöсь кöрттуйясöн. Му пытшкыс налöн зэв озыр изшомöн; сiйö куйлö матын Сидней да Ньюкасл портъяссянь. XIX нэмын Австралияса Кордильераяслöн киссьöгъясысь перйылiсны зарни; сэнi сюрлывлiсны гырысь ёкмыльяс, но öнi тайö киссьöгъясыс бырисны нин. Зато уна зарни аддзöма Австралияса рытыввыв массивъясын; сэнi эмöсь öнi зарни корсянiнъяс. Климат, юяс да тыяс. Кык-коймöд юкöнсьыс унджык местаыс Австралияын кос, овтöминса климата. Сöмын асыввылас да войвыв доръясас ёна зэрö гожöмын. Тайö лоö сы понда, мый гожся кадö – вöльгым тöлыссянь апрель тöлысьöдз – Австралия материк ёна шоналö, да сы шöрас тöвъяс пöльтöны саридзьяссянь. Войвылас пöльтöны рытыв-вой муссонъяс, найö вайöны зэв уна ва Малайя архипелагла пöвсяньыс. Асыввылын тöвъяс пöльтöны Лöнь океансянь. Найö вайöны уна енэжваяс керöса вадоръяс вылö, пытшкöсса мутасъясас жö, Австралия Шöринса увтасö да Рытыввыв Австралияса плато вылö тöвъяс воöны нин уна ва воштöмöсь. Австралияса рытыввыв вадоръясыс косöсь: сэнi вогöгöр пöльтöны пассатъяс да нуöны уль русö Австралия вадоръясысь; сэсся рытыввыв вадор пöлöныс жö мунö кöдзыд визув, кодi этша сетö пакталöмсö. Тöлын, юньын, юльын да августын, Австралияын овлö кос да шоныд; сöмын шочиника кынмывлö да керöсъяс вылын лымъялыштö. Унджык енэжваяс Австралияын тöлын усьлöны сöмын асыввыв да лунвыв вадоръясын, кор на пöлöн мунöны циклонъяс. Австралия лунвыв вадоръясын климатыс сэтшöм кодь жö, кутшöм Мушöр саридз вадоръясын: тöлыс сэнi овлö зэра, зэръяссö вайöны рытывтöвъяс. Дзоньнас климатыс пöшти став Австралия материк пасьта континентвывса, – шонтöг да енэжваяс ёна вежласьöны. Гожöмын вывтi пöсь лун бöрын войыс ёна ыркыд. Овлöны лёка косьтан жаръяс да сулалöны кузя, но найö оз босьтны став Австралиясö: сöмын корсюрö кос пöсь тöвъяс доналöм овтöминъясысь воöны дзик вадоръясöдзыс; найö сэки косьтöны пуяс вылысь фруктъяс, а вöръясын сэтшöм кадъясö кокниа артмöны ыджыд öзйывлöмъяс. Енэжваяс Австралия пытшкöс мутасъясын оз пыр öтмоз усьны; сэнi друг овлöны сувтса зэръяс, мый вöсна му вылас шыльыд инъясын лоö пидзöсöдз ва. Но муыс оз удит кöтасьлыны: ваыс лэччо увтас инъясö да сола тыясö, кöнi öдйö пакталö. Воысь воö Австралияын енэжваяс усьöм ёна вежласьö. Косöд воясö сэнi оз тырмы кöрым ыжъяслы, да найö кулöны миллионъясöн. Юяс Австралияын этша, а кодъяс эмöсь, этша вааöсь. Медся ыджыд юыс – Муррей – кузьтанас роч Дон кузьта, но ваыс сы серти этша. Кос кадö сiйö öдва воö океанö ляпкыдик да векньыдик юöн. Муррейлöн уна вожъяс, и öти вож – Дарлинг пöшти кыкпöв кузьджык Муррейысь, но кос кадö сiйö пöрлö тупкöса некымын тыö. Нöшта нин гöльöсьджык ваöн Австралия пытшкöсса юяс – «крикъяс». Ю пыдöсныс вонас унджык кадсö кос; сöмын недыр, зэригъясöн, сэтi визывтö ва, сэсся вошö кöнкö лыаясын, либö сола тыясын. Медкузь крик – Купер, кодi усьö Эйр тыö. Тыяс Австралияын пöшти ставыс солаöсь, да и ваыс сэнi овлö сöмын гожöмын, кор сiйöс вайöны крикъяс. Быдмöгъяс. Зэв уна места Австралияын босьтöны овтöминъяс да джынвыв овтöминъяс. Танi быдмöны сутшкасьысь кустаинъяс (скреб) да сутшкасьысь турунъяс, кодъясöс оз сёйны некутшöм пемöсъяс да коръясыс кодъяслöн пурт кодь лэчыдöсь. Тайö турунъясыс быдмöны гырысь кустъясöн 1–2 м судтаöдз; скöтлы либö верзьöма мортлы сьöкыд писькöдчыны татшöм турун пöвсöд. Скреб – сiйö ляпкыд акацияяс. Скребъяслöн видыс жугыль, коръясыс посньыдикöсь, пемыдруд рöмаöсь, мукöдыслöн ем кодьöсь; сöмын зэригъясöн скреб неуна ловзьыштлö, увъяс вылас сэки мыччысьöны посньыдик дзоридзьяс. Сэсся Австралияын гырысь местаяс босьтöны туруна степьяс, кодъяс гожöмын вевттьысьöны мича веж турунöн, а арын да тöлын вижöдöны. Тайö степьяс пöвстас паныдасьлöны солаинъяс, кöнi быдмö совтурун; сiйöс зэв ёна сёйöны ыжъяс. Австралияын сэтшöм местаясын, кöнi зэръяс овлöны гожöмын и тöлын, быдмöны вöръяс. Но тайö вöръясыс аслыспöлöсöсь: найö абу сукöсь, ёнджыкасö сэнi быдмöны пыр веж эвкалиптъяс. Медся васöд вöръясас, Австралия асыввыв вадоръясын да Тасмания дi, вылын быдмöны нöшта пу кодь лудiктурунъяс, кодъяс быдмöны став тропикдорса вöньса керöсвыв вöръясын. Австралия войвылас, медся жар юкöнас, кöнi ёна зэрö, быдмöны тропикдорса вöръяс, кодъяс лоöны Малайя архипелагвывса вöръяс кодьöсь. Вöдитан быдмöгъяс европасаяс вотöдз Австралияын скöнь эз вöвны. Öнi Австралияын кутiсны вöдитны няньяс да фрукта пуяс. Няньяс пытшкысь медся ёна паськалöма öзим шобдi, кодлы зэв лöсялö климатыс лунвыв Австралияын, кöнi овлöны тöвся зэръяс. Уна фермеръяс вöчöны тадзи: кöдзасны шобдiсö арын апрель тöлысьын да сетасны сылы бура быдмыны; сэсся лэдзасны шобдi муяс вылас ыж стадаяс, а тулысын шобдiыс бара заводитö быдмыны да гожöмын лоö бура артмöм. Шобдiсö идралöм бöрын ыжъясöс бара лэдзöны муяс вылö йирсьыны шобдi идзапод вылын. Дзик асыввыв вадорас шобдi оз нин кöдзны: сэнi климатыс уль, да шобдiыс висьö сiмöн. Косьтан жаръяс понда шобдi артмöмыс Австралияын ёна вежласьö. Австралияын фрукта пуяс вöдитöны сöмын некымынлаын. Апельсинъяс да лимонъяс радейтöны югыд шондi да мупытшса уна ва; сы понда найöс вöдитöны мусö кöтöдöмöн Выль Лунвыв Уэльсын да Викторияын – Муррей вадоръяс пöлöн да сы вожъяс пöлöн. Сэнi жö вöдитöны абрикосъяс, фигаяс, зэв бур винатусь, кытысь вöчöны вина. Тасмания дi вылын, кöнi климатыс ыркыдджык да васöдджык, вöдитöны яблöгпу да вишяпу садъяс. Войвылын, Квинслендын, кöнi тропикдорса да васöд климат, мусö кöтöдöмöн вöдитöны бананъяс, ананасъяс да сакара тростник. Керöсъяс вылö кайигöн, кöрттуй поездсянь, кодi мунö вадорсянь материк пытшкöсас керöсъяс вомöн, позьö öти лунöн аддзыны, кыдзи вежсьöны фрукта быдмöгъяс улiас – ананасъяс да бананъяс, вылынджык – апельсинъяс, нöшта вылынджык – яблöгпуяс. Уна карабъяс сöвтсьöны Австралияын быдтöм да косьтöм фруктаясöн – изюмöн, кос сливаöн, фигаясöн да мунöны Европаö. Пемöс улов. Австралияын кид пемöсъяс дзик мöдсикасаöсь мукöд му юкöнъясын серти. Сэнi кольöма уна сэтшöм пемöс, кодi овлiс войдöр и мукöд му юкöнъясын, но важöн нин пöшти ставыс бырис. Австралияын ёна паськалöмаöсь зепта пемöсъяс. Оласног сертиыс мукöдыс на пытшкысь миян турунсёйысь пемöсъяс кодьöсь, мукöдыс – яйсёйысьяс, гебсёйысьяс кодьöсь да с. в.; ыджда сертиыс мукöдыс крысаысь абу ыджыдöсь, эмöсь – морт судтаöсь. Медся ёна паськалöм зептаяс – кенгуру. Найö лыддьысьöны Австралияын уна дас сикасöдз, да олöны сэнi быдлаын. Öнi гырысьджык кенгурусö ёна бырöдöны сы вöсна, мый найö сёйöны ыж лудъяс вылысь турун, а сiдзжö и ку вöснаыс. Австралияын эмöсь на колькваян йöлöнвердысьяс: ехидна да чöжныра; веглясьысьяс да пöткаяс моз найö вайöны колькъяс, но колькъяссьыс петöм пиянсö вердöны йöлöн. Чöжныра олö гуясын ю доръясын, сёянсö корсьö вадор нюйт пытшкысь. Гыжъя пемöсъяс европасаяс вотöдз танi нач эз вöвны; эз вöвны сiдзжö и öблезянаяс. Яйсёйысь пемöсъясысь ёна паськалöма вöлi йизьылöм кадсянь на кид пон динго. Тайö понйыс гöн рöмнас мунö руч вылö. Сiйö кесъялöма войдöр австралияса вужвойтырлы джынвыйö гортса пемöс пыдди, а öнi ыж видзысьяслы вайö лёк, баляпиян вылö усьласьö да. Австралия вöръясын да степьясын олö уна пöтка, торъя нин попугайяс, кодъяс лэбалöны уна сюрса кельöбъясöн. Унджык австралияса лэбачьяс эмöсь сöмын Австралияын; сэтшöмöсь: еджыд кутш, сьöд юсь, лиракай, кодi олö тропикдорса вöрын, бордтöм страус эму, ыджда сертиыс ичöтджык африкасаысь да ыджыдджык лунвыв-америкасаысь. Квинсленд юясын олö кыкног лолалысь чери (цератодус), кодлöн эм жабраясыскöд öтлаын сiдзжö и öти ты. Гортса пемöсъяс Австралияын европасаяс вотöдз эз вöвны, динго понмöс лыддьытöг; но европасаяс вайисны татчö ассьыныс став гортса пемöсъяссö, да öнi Австралияын зэв уна нин ыжъяс, сюра гырысь скöт да вöвъяс. Эвкалипт. Эвкалипт - тайö аслыспöлöс пу сикас. Быдмö Австралияын. Некымын эвкалипт породаяс быдмöны зэв джуджыда – 160 м-öдз; тайö медся джуджыд пуяс му вылын; мукöд породаясыс абу джуджыдджыкöсь миян пожöмъясысь да роч тыпуясысь, но быдмöны вывтi öдйö. Эвкалипта вöръясын гожсай этша, сы вöсна мый пуясыс сулалöны шоча, а корйыс абу сук дай коръясыс бергöдчöмаöсь вывлань дорышöн; шондi югöръяс пырöны татчö дзик му бердöдзыс, кöнi быдмö турун. Тайö вöръясыс паркъяс кодьöсь либö пуяса видзьяс кодьöсь; сэнi быдлаын позьö ветлыны вöлöн-доддьöн да видзны скöт. Австралияысь эвкалиптъяссö нуöны мукöд канмуясö да вöдитöны сэнi не сöмын öдйö быдмöмыс вöсна, но и сы вöсна, мый найö сетöны зэв чорыд, тыпуысь ён, лес, а коръяссьыс перйöны чöскыд дука выйяс, таысь öтдор, найöс вужйöдöны нюръяс косьтöм вылö, сы вöсна мый найö öдйö кыскöны мусьыс васö. Азия. Азия - му юкöнъясысь медыджыд. Куйлö войвыв шарджынйын. Öтув Европакöд артмöдö мувеж Евразия. Ыджда, куйланiн да дорöсъяс. Азия – зэв ыджыд му юкöн; сiйö босьтö коймöд юкöн гöгöр став косiн веркöссьыс да дас кыкöд юкöн став мушар веркöссьыс. Лунвылын сылöн Малакка кöдж пöшти воö экваторöдз, а Малайя архипелаг пырö 11° вылö лунвыв шарджынйö, сiйö лоö быттьöкö Австралияö вуджан поскöн. Войвылын Челюскин нöрыс сöмын 12°-öн оз во Войвыв полюсöдз, а Войвыв Мулöн дiясыс воöны полюслань нöшта на матöдз. Кор Сингапур карын, кодi сулалö Азия лунвыв пом бердса дi вылын, тулысын луншöр кадын шондi сулалö веськыда юр весьтын – зенитын, сэки Челюскин нöрысын сiйö тыдалö дзик эжтас дiнас. Кор Босфор вадорын лоö луншöркад, сэки Дежнёв нöрыс вылын 10 час рыт нин. Асыввылын Дежнёв нöрыс воö зэв матöдз Америка дiнö, и тöлын Беринг висса йи вывтi позьö понъясöн вуджны Азияысь Америкаö öти лунöн. Рытыввылын Ичöт Азия кöдж воö матöдз Балкана кöдж дiнöдз, кодысь Азияöс торйöдöны саридзьяс – Эгей да Мрамор – да векньыдик висъяс – Дардан да Босфор; Босфорлöн пасьтаыс неыджыд – 600-сянь 3500 м-öдз. Вежтассö на костын нуöдöны Урал керöсъясöд асыввывла дорöдыс, Урал ю кузя да Кума-Маныч лажмалöмöд. Африка дiнöдз Азия сiдзжö воö зэв матö. Суэц канал, кодöс кодйöма Суэц вуджанiн вомöн, сöмын 100–130 м пасьта, Баб-эль-Мандеб – араб ногöн «синва öдзöс» – вислöн пасьтаыс 37 км. Кык боксянь Азияöс кытшалöны кынмывтöм океанъяс; коймöд боксянь – рытыввывсянь сы бердö воöны саридзьяс коймöд океанлöн – Атлантувсалöн. Войвылын Азияöс кытшалö Войвыв йиа океан. Дорöсыс Азиялöн абуджык вундалöм Европалöн дорысь: кöджъяс да дiяс танi босьтöны витöд пайсö став мувывторсьыс. Саридзьяс омöля пырöны материк пытшкас; танi эмöсь мутасъяс саридзсянь 2 сюрс км сайын дай ылынджык. Но саридзьяс да куръяяс вель ёна жö пырöны Азия вадоръясö, торъя нин асыввыв вадоръясö. Войвылын Азиялöн куим кöдж: Ямал, Таймыр да Чукотка; Войвыв йиа океан артмöдö саридзьяс: Кара, Лöпта, Асыввыв-Сибырса да Чукотка. Таймырсянь войвывланьын куйлö Войвыв Му архипелаг, а асыввылын Таймырсянь – Выль-Сибырса дiяс, Врангель дi. Азиялысь асыввыв вадоръяссö кытшалöны Лöнь океанса саридзьяс: Беринг, Оката, Ниппонса, Виж, Асыввыв-Китайса, да Лунвыв-Китайса саридзьяс. Лунвылын Азияысь ми аддзам куим ыджыд кöдж: Аравия, Индостан да Индокитай; асыввылын – Камчатка да Коръё, рытыввылын – Ичöт Азия. Таысь öтдор, Азияса вадоръясын эмöсь уна дiяс. Асыввывтi найö артмöдöны сикöтш моз нюжалан лёдзъяс; сэнi медся гырысь дiяс – Курила, Ниппон дiяс да Сахалин, кодöс торйöдö материкысь Тотара вис; асыв-лунвылын – Тайвань дi да Пилиппинса дiяс, мирас медся ыджыд Малайя архипелаг, кытчö пырöны ыджыд дiяс: Борнео, Суматра, Калимантан, Ява, кодъяс шусьöны Сунда дiясöн. Азия лунвылын – Индiа океан; сылöн саридзьяс – Аравияса да Гöрд, куръяяс – Бенгал да Перс. Индостансянь лунвывланьын – Шри Ланка (Цейлон) дi, а Ичöт Азиясянь лунвывланьын – Кипр дi. Азиялöн дорöсыс зэв сибыд вадорса канмуяс костын öта-мöдкöд саридз вывтi волысьöмлы, а сiдзжö и мукöд му юкöнъяскöд волысьöмлы. Асыввыв вадоръясыс Азиялöн йитчöны лунвыв вадоръяскöд Малакка да Сунда висъясöн, а лунвыв вадоръясыс Азиялöн рытыввыв вадоръяскöд да став Европакöд – Баб-эль-Мандеб вискöн да Суэц каналöн. Австралиякöд да Африкакöд Азия йитчö Индiа океан вывтi мунан туйясöн, а Америкакöд – Лöнь океанса туйясöн. Панама канал пыр мунö мöд туй, кодi йитö Азияöс Европакöд. Колö шуны, географияса куйланiныс Азиялöн бур, но абу, дерт, Европалöн кодь, сы вöсна мый Азия куйлö Атлантувса океанса тöдчана саридзвыв туйясысь бокын. Веркöс. Азия аслас мусюръяс серти медся джуджыд му юкöн. Медшöр вывтасъяс сэнi лоöны дорвыв мунысь керöсъясысь (керöс лёдзьясысь), кодъяс унджыкыс сулалöны мылькъяладорнас (ортсыладорнас) либö Индiа океанлань, либö Лöнь океанлань банöн. Мылькъя ортсыладорнас лунвывлань – Индiа океанлань – бергöдчöмöн сулалöны Гималаяс, Каракорум, Кунь-Лунь, Гиндукуш да Алтай. Войвылын Алтай да лунвылын Гималаяс костын куйлö ыджыд керöса мутас, шусьö Пытшкöс Азияöн либö Медшöр-Азияса керöсаинöн; лунвылас танi эм Тибет плато, кодi падвежалöма уна мусюръясöн, а войвылас – Гоби плато. Медся джуджыд керöсъяс Азияын, и став му вылын – Гималаяс. Налöн медыджыд йывныс, Эверест, джуджтанас лоö 8882 м. Тайö том кöрöм керöсъяс нюжöдчöны ыджыд кытшолöн да тэчöмöсь уна параллельнога мусюръясысь, кодъяс öти мöдысь вылынджык. Керöс йывъясас кузялаыс некор оз сывлы лым. Войвывланьын Гималаяссянь сулалö мирын медся джуджыд, Памирысь кындзи, Тибет плато, – 4 сюрс м гöгöр. Сэтi мунöны рытывсянь асыввылö уна кöрöм мусюръяс, – найöс омöля на тöдмалöма, войвылын тайö платоыс помасьö джуджыд Кунь-Лунь мусюрöн; некымынлаын сiйö кыпöдчö пöшти 8 км судтаöдз океан тшупöдсянь. Сэнi, кöнi Гималаяс да Кунь-Лунь öтлаасьöны Гиндукушкöд да Тянь-Шанькöд, сулалö керöс гöрöд Памир, судтанас сiйö оз сетчы Тибетлы. Сылöн йылыс – Исмаил Самани пик – 7495 м джуджта. Рытывланьын Памирсянь эмöсь платояс Иран да Ичöт Азия; войвылын дай лунвылын найö помасьöны кöрöм мусюръясöн. Тайö мусюръясыс лоöны Европаса кöрöм керöсъяслöн куйланiнъяс, кодъяскöд найö войдöр вöлiны öтпомсяöсь. Тайö йитöдыс быри, кор артмис Эгей саридз. Рытыввыв Азиялöн медся джуджыд мусюръясыс – Эльбрус да Медшöр Кавказса мусюр, сылöн медыджыд йывъяс Эльбрус (5833 м) да Казбек (5043 м). Медшöр Кавказса мусюрсянь лунвывланьын сулалö кусöм вулканъяса Арменияса керöсаин Арарат (5156 м) да Алагез (4095 м) йывъяснас. Видзöдны кö Памирсянь асыввылö, сэнi Гималаяслöн, Кунь-Луньлöн да Тибетлöн керöс чукыръяс ыджыд кытшöн бергöдчöны асыв-лунвылö, Индокитай кöдж вылö, да мунöны водзö Малайя архипелаг вывтi. Тадзи том кöрöм керöсъяслöн вöньыс вуджö став Азия материксö да юкö сiйöс кык неöтгырся юкöнö. Тайö керöс вöнь местаас войдöр вöлi важ мушöр саридз Тетис; тайö саридзыслöн пыдöсыс кайигас вöчис керöс чукыръяс, медся джуджыдъяссö му вылын. Лунвывланьын том кöрöм керöсъяс вöньсянь куйлöны тшöтшкöс из локöбъяс – платояс Декан да Аравия; найö уна миллион воöн водзджык лоöмаöсь кöрöм вöньса керöсъяс серти да зэв важ кадъясö öтлаасьлiсны Африкакöд – гы кодьöсь найö и асланыс тэчасног серти. Индостанса да Месопотам увтасъяс артмисны саридз куръяясысь, кодъясöс тыртiсны юяс. Месопотам увтас войдöр вöвлi Перс куръялöн юкöн, а Индостанса увтас артмис вис местаын, кодi öтлаавлiс Бенгал куръяöс Аравия саридзкöд. Войвывланьын да асыв-войвывланьын том кöрöм керöсъяс вöньсянь эмöсь уна мукöд мусюръяс да тшöтшкöс платояс, найö артмисны керöсъяс пуксьöмла. Медыджыдыс тайö мусюръяс пытшкысь Тянь-Шань, кодлöн йылыс Хан-Тенгри. Тянь-Шаньын керöсъясыс öнi и артмöны на, кöнi öттшöтш овлöны ыджыд мувöрöмъяс. Алтай, Саянъяс, Байкал керöсъяс. Ябалган, Становöй, Янайывса да Черскöй керöсъяс – ставныс найö чургöдчöм керöсъяс, кодъяс артмöмаöсь зэв важся кöрöм ёна киссьöм керöсъяс местаын. Войвылын Саянъяс да лунвылын Кунь-Лунь костын эмöсь уна платояс; тöдчанаджыкыс на пытшкысь – Монгол муын Гоби плато; рытыввылö сiйö вуджö Рытыв-Китай платоö. Туран да Рытыв-Сибырса увтасъяс – увлань лэччöм паськыд местаяс, кодъяс куйлöны рытыввылын Урал керöсъяс, асыввылын Шöр-Сибырса плато да лунвылын Копет-Даг костын. Тайö увтасъясыс öтлаасьöны Асыввыв-Европаса шыльыдiнкöд, да öтлаын сыкöд артмöдöны му вылын медся ыджыд шыльыдiн. Асыввылын Азияын эм кык увтас – Китайса да Маньчжур, найö артмисны сiдзи жö, кыдзи Месопотам увтас. Асыввыв вадоръясын Азияын тыдалöны му кыш уськöсъяслöн туйяс, кодi мунiс Лöнь океан вадоръяс пöлöн. Тайö уськöсъясыс тöдчöны Китайса керöсъяс, Сихотэ-Алинь да Ыджыд Хинган керöсъяс тшупöдъясын. Сахалин, Тайвань, Пилиппинса да Ниппон дiяс – ставыс тайö керöс локöбъяс, кодъяс чукталiсны материксьыс жугласьöмъяс дырйи; Оката, Ниппонса да кыкнан Китайса саридзьяс жö артмисны лэччöм (вöйöм) косiн юкöнъяс местаын. Азия вадоръясын Лöнь океан зэв джуджыд – танi эмöсь 8–9 и и весиг 10 сюрс м джуджта джумъяс. Уськöсъясыс и жугласьöмъясыс мунлiсны танi зэв важ кадъяссянь дай мунöны и öнöдз. Та йылысь висьталöны зэв тшöкыд да зэв ыджыд мувöрöмъяс Ниппонса, Пилиппинса, Курила да мукöд дiяс вылын. Та йылысь жö висьталöны и зэв уна ыпъялан вулканъяс – тайö дiяс вылас жö да Камчатка кöдж вылын. Малайя архипелаг – косiнлöн коляс, кодi войдöр öтлаавлiс Азияöс Австралиякöд. Сэнi вулканъяс сулалöны потас визьясöдыс кык мегырöн: öтиыс мунö Сунда дiясöд – Суматра, Ява да мукöд дiяс вывтi, а мöдыс – Пилиппинса дiяс вывтi да Калимантан вывтi, сiдзкö Азия асыввыв вадоръяс пöлöн. Суматра да Ява костын эм вулкан Кракатау. 1883-öд воö сэнi лоис зрыв, кодысь пöшти став Кракатау дiыс кайис сынöдö. Ру, газ, из да пöим сюръя шыбытчис 80 км судтаöдз. Зрывыс кылiс Цейлонын да Пилиппинса дiяс вылын. Суматра да Ява вылын уна йöз кувсисны саридз гыясысь, кодъяс зрыв бöрын ызгысисны вадорас. Му уджалöмлы Азия веркöс уна боксянь абу бур. Сэнi вывтi уна куш кыртъяс да мусинöн вевттьытöм изъяинъяс. Сэсся тырöма керöсъясöн: уна места босьтöны зöм керöс бокъяс, кыркöтшъяс, сёртасъяс. Уна эм сэтшöм джуджыд мутасыс, кöнi оз позь уджавны видзму. Медшöр юкöнъяссö сылысь вадоръясысь торйöдöны джуджыд мусюръяс, тайö сьöктöдö йитöдъяс, та понда жö климатыс пытшкöс мутасъяслöн кос. Но век жö Азияын увтасъяс вевттьöны нёльöд юкöнсö сылöн веркöслысь да öтлаын босьтöмöн лоöны ыджыдджыкöсь став Европаысь. Торйöн бурöсь видзму уджалöм вылö Индостанса да Китайса увтасъяс. Медся тöдчана мупытшкса шедтасъяс Азияын – изшом, мусир, зарни да озысь. Найö разалöмаöсь зэв абу öткодя. Изшом куйлö важ массив доръяс пöлöн. Торъя озырöсь изшомöн Сибыр (Кузбасс, Алтай), Казахстанын Караганда бассейн да войвыв Китай. Мусир эм кöнсюрö том кöрöм керöс бокъясын; торъя озырöсь мусирöн Аравия, Рытвыввыв Сибыр, Кавказ (Баку да Грознöй), Иран да Индокитай, а сiдзжö Ыджыд Сунда дiяс. Тöдчана куйласъяс мусирлöн сiдзжö эмöсь Месопотамияын да Сахалин дi вылын. Зарни сöнъяс да киссьöсъяс эмöсь медсясö важ кристаллсяма массивын; торъя озырöсь зарниöн Асыввыв Сибыр да Якут му. Озысь куйлö медсясö Малакка кöджын да Сунда дiяс вылын, кодъяс лоöны Азия материклöн нюжалöмöн. Кöрт рудаясöн озыр местаяс аддзöма Азияысь этшалаын на, медсясö Китайын да Сибырын, Ангара ю гöгöрын и Ылi Асыввылын. Но Азияын öнöдз на кольöны тöдмавтöмöсь вывтi гырысь ылдöсъяс. Климат. Тöлын материкыс Азиялöн кöдзалö ёнджыка сiйöс кытшалысь саридзьясысь. Кöдзыдъяс сулалöны не сöмын Войвыв Азияын, но и Пытшкöс Азияын – Гималаясöдз. Тайö став ылдöс вылас чукöрмö кöдзыд сынöд масса, кодi мунö асыввылö да лунвылö шоныд океанъяслань. Тадзи артмöны тöвся муссонъяс. Океанъясын тайö кадас атмосфераса личкöмыс ичöт, а материк вылын – ыджыд. Тöвъяс кöдзыд материксянь вайöны асыввыв вадоръясö ён кöдзыдъяс, а Лунвыв Азияöс наысь прамöя сайöдöны керöсъяс. Но век жö и Лунвыв Азияын тöлын тöвъяс пöльтöны материксянь океанö. Тöвся муссонъяс быдлаö вайöны кос да сэзь поводдя. Гожöмын материкыс Азиялöн шоналö ёнджыка, сiйöс кытшалысь саридзьясысь. Личкöмыс сэнi чинö, да сэтчö уськöдчöны васöд тöвъяс Индiа да Лöнь океанъясысь – тадзи пöльтöны гожся муссонъяс; найö вайöны уна зэръяс, торъя нин сэтшöм местаясын, кöнi найö паныдасьöны керöсъяскöд. Пытшкöс Азияö, кодöс сайöдöны джуджыд керöсъяс, найö пöшти оз веськавны; сэнi гожöмын вывтi жар да кос. Рытыввыв Азияö муссонъяс Индiа океансянь оз жö веськавны, да сэнi сiдзжö гожöмын овлö кос да жар, а содтöд и шондiыс сэнi гожся луншöркадö овлö пöшти зенитын. Став Азиясö климат серти позьö юкны, тадзи: Пытшкöс Азия, Асыввыв Азия, Лунвыв Азия, Рытыввыв Азия да Войвыв Азия. Пытшкöс Азияын континентвывса – материквывса – климат, гожöм да тöв, лун да вой, ёна торъялöны шонтöг серти. Гожöмын кымöртöм енэжсянь шондi ёна пöжö; платояслöн веркöсыс доналö; шоныд кос сынöд кайö вывлань тöвныръясöн; найö лэптöны зэв вылöдз дзонь кымöръясöн лыа да бус. Сынöдыс гудырмö, шондiыс öдва тыдалö бус пыр, гöгöр – быттьö ру пытшкын. Пытшкöс Азияö воöны кос тöвъяс нин, сы понда сэнi усьö этша енöжва. Сöмын Пытшкöс Азия доръясын да керöс бокъясын овлöны унджык зэръяс, а медся джуджыд керöс вывъясас усьлöны лымъяс. Но лым вежтасыс керöсъясын куйлö зэв вылын: войвыв Тибетын, Хуанхö ю заводитчанiнын, 5 км судтаын, а лунвыв Тибетын весиг 5½ км судтаын. Тöлын став Пытшкöс Азияыс ёна кöдзалö; кöдзыд сынöд лöнь да сэзь, енэжваяс тöлын усьöны нöшта этшаджык гожöмын дорысь. Сöмын шочиника платояс вылö веськавлöны шоныдджык да васöдджык тöвъяс океан вадоръяссянь, сэки артмöны кымöръяс да усьö лым; но тöвбыдöн усьö вывтi этша лым, öдва вевттьыштö мусö; кöялыысьяс видзöны сэнi ассьыныс скöтсö и тöлын лудъяс вылын. Асыввыв Азияын мунöны гожся муссонъяс, кодъяс пырöны пытшкöс мутасъясас 1000 – 1500 км сайöдз, медся уна енэжваяс усьöны керöсъяса вадор пöлöнъясын, сiйö кадö, кор саридзсянь воöны циклонъяс. Тöвся муссонъяс дырйи кöдзыдъяс паськалöны ылi лунвылö, весиг войвыв Китайын, Мушöр саридз пасьтöс вылын, кынмöны юяс. Тулысын да арын, гожöмся да тöвся муссонъяс вежсигöн, кор паныдасьöны кöдзыд да шоныд тöвъяс, Азияса вадоръястi мунöны ыджыд тöв ныръяс, – тайфунъяс. Найö артмöны тропикдорса вöньын восьса океанын да Азияса вадоръяслань матыстчигöн вöчöны ыджыд опустошениеяс Пилиппинса да Ниппон дiяс вылын. Ыджыд тöдчанлун Асыввыв Азияса климатлы кутö шоныд Куро-Сиво визув; сiйö тыртö уль руöн сы весьттi вылысöд мунысь муссонъяс да видзö кынмöмысь пöшти ставнас Ниппон саридзöс. Лунвыв Азияöс – мöдног кö Индостан, Индокитай да Малайя архипелагöс – вуджöны тропик да экватор, да климатыс сэнi жар. Гожöмын шондiыс овлö дзик юр весьтын да сотö зэв ёна. Весиг тöвся тöлысьясö шондi кайö енэжтассянь вылö; тöв, кыдзи ми сiйöс тöдам, сэнi дзик оз овлы, и муыс некор оз вевттьысьлы лымйöн. Тöлыс сэнi абу кöдзыдджык миян Украинса гожöмысь. Гожöмыс сэнi уль, енэжваяссö материк вылö вайöны рытыв-лун муссонъяс. Дiяс вылын климат океанвывса: сэнi зэрö тöв и гожöм. Шонтöг сулалö вогöгöр 25–27°. Тайфунъяс Лунвыв Азияын овлöны жö, но шочджыка Асыввыв Азияын дорысь. Рытыввыв Азияын климатыс кос, татчö гожся муссон вотöм вöсна (карта, 106 лбк.). Апрель тöлыссянь да йирым тöлысьöдз танi пöшти оз овлыны зэръяс, енэжын шоча мыччысьлöны кымöръяс; шондi сотö лёка: Иракын Багдад дiнын лыаыс шоналö 78°-öдз; гожсайын шонтöгыс сынöдлöн кайö 55°-öдз. Торъя нин жар поводдя пуксьö, кор локтö лунтöв – самум – доналöм Аравиясянь. Вывтасъяс вылын зэв жö жар, но сэнi жар лунъяс вежсьöны кöдзыд войясöн. Жар поводдя сулалö йирым тöлысьöдз, и сöмын сёр арын, медсясö вöльгымын, енэжын кыптöны зэра кымöръяс. Найöс вайöны циклонъяс Мушöр саридзсянь. Зэрлывлö сэтшöма, мый Аравия да Сурия куш степьясын кос ковтысъяс – вадияс – тырлöны ваöн. Керöсъяс вылын усьлö лым; гожöмын лымйыс сылö, ваыс лэччö юясö да шоръясö. Тöв Рытыввыв Азияын ёна шоныдджык Асыввыв Азияын серти. Войвыв Азияын кузя сулалöны зэв ён кöдзыдъяс – квайт тöлысьöдз дай дырджык. Муыс сэнi кынмö зэв пыдöдз да оз удит сывлыны гожöмбыдöн. Но гожöмыс сэнi шоныд. Вылысса пöвстыс мулöн сэтшöма шоналö, мый видзму овмöс вöдитны позьö и полюс кытш сайын. Юяс да тыяс. Азияын уна гырысь юяс; на пöвстысь квайт ю 4 сюрс км-ысь кузьджыкöсь. Медся тöдчана юяс пансьöны Пытшкöс Азияöс кытшовтысь керöсъясын. Гималаяссянь лэччöны уна ваа юяс: Ганг, Брамапутра да Инд. Найö петöны Гималаяс войвыв банъясысь да визувтöны медводзсö Тибетын негырысь визувъясöн; сэсся джуджыд да шуштöм сёртасъясöд писькöдчöны Гималаяс пыр, вöчöны зэв уна коськъяс, босьтöны уна вожъяс, кодъяс визувтöны Гималаяс лунвыв банъяссянь. Гожöмын тайö юясыс ёна ойдлöны – муссон зэръясысь да Гималаясын лым сылöмысь. Тöлын да тулысын ёна ямöны. Бенгал куръяö усянiнын Ганг да Брамапутра артмöдöны дельта; тайö дельтаыс вит мындаöн ыджыдджык Волга дельтаысь дай öдйö содö. Тибетын заводитчöны да Лöнь океанö усьöны куим ыджыд ю: Меконг, Янцзыцзян, либö Югыдлöзъю, да Хуанхö, либö Вижъю. Ю йывъясыс налöн ичöт вааöсь, но Пытшкöс Азияысь муссонъясöн кöтöдан мутасъясö воöм бöрын найö пöрöны зэв ыджыд юясö; медводзсö найö визувтöны тшупöдъясöд да сёртасъясöд, а сэсся паськыд ковтысъясöд. Медся пыжветланаыс тайö юяс пиысь – Янцзыцзян. Сы вывтi гожöмын весиг океанвывса суднояс вермöны кайны ва паныд 1000 км сайöдз ю вомсяньыс. Татшöм пыжветлöмыс Янцзыцзян юлöн лоö со мый понда: сiйö кызвын юкöннас визувтö чорыд керöс породаяс пöвстöд, сы понда воргаас сылöн омöля пуксьö ваöн вайöмтор. Хуанхö ю, мöдарö, пыжветлöмлы озджык лöсяв. Аслас гудыр ваас сiйö нуö зэв уна виж нюйт, лёсс, тайö нюйтыс пуксьö ю пыдöсас кывтыдланьын, да сэнi артмöны пыр выль да выль косьтъяс. Кадысь кадö Хуанхö юыс весиг дзикöдз вежлö ассьыс туйсö; 80 во сайын сiйö эз усьлы Чжили куръяö, кыдз öнi, а усьлi Виж саридзö, Янцзыцзян ю вомсянь неылын. Хуанхö ю вакöд вайöмторъясöн вевттьöма Китайса увтас. Китайса увтас местаын важöн вöлi саридз куръя, кодöс уна нэм чöжöн тыртöма нюйтöн тайö юсяньыс. нюйтыс кызвыннас тэчсьöма лёссысь, кодöс ю петкöдö Пытшкöс Азияысь. Асыввыв Азияса юяс вылын – Янцзыцзян, Хуанхö, а сiдзжö Амур вылын пöшти быд во гожöм помын овлöны ойдлöмъяс, кодъяс тöкыда нуöны сиктъяс да кöдзöм муяс; сэки Китайын йöз кулöны сюрсъясöн. Ойдлöмъяс овлöны, кор циклонъяс мунiгöн öддзöны зэръяс. Тотара вискö усьö уна ваа, пыжветлана Амур ю. Войвыв Азияса юяс – Об Иртышкöд, Енисей Ангаракöд, Лена Алданкöд да мукöд – зэв кузьöсь да вааöсь; енэжваяс сэнi овлöны этша, но зато сэнi и пакталöмыс ичöт, а ва чукöрманiнъясыс бассейнъяслöн зэв гырысьöсь. Тулысын лым сылiгöн тайö юясыс зэв паськыда ойдлöны лым сылöмысь. Суднояс ветлöмлы найö зэв лöсяланаöсь, но дыр кежлö, воджын кежлö дай дырджык кынмылöны. Визувтöны найö шыльыдiнъясöд лöня, но кöнсюрö чургöдчöм тшупöдъяс вуджигöн вöчöны гырысь коськъяс. Торъя уна коськ Енисей ю вожын – Ангара вылын, кодi петö Байкал тыысь. Ачыс Байкал тыыс куйлö джуджыд уськöса лайколын. Пытшкöс Азияын да Туран увтасын юяс этша, океанъясöдз найö оз воны, либö вошöны лыаяс пöвстын, либö помасьöны тупкöса тыясын. Татшöмöсь – Тарим, усьö Лобнор тыö, Или, усьö Балхашö; Сыр-Дарья да Аму-Дарья. Каспи да Арал сола ваа тыяс – тайö вöвлöм саридзьяслöн колясъяс. Тайö кос инъясас юяс зэв коланаöсь му кöтöдöм вылö. Гожöмын, кор керöсъясын сылö лым, юяс ойдöны да нуöны уна ва. Рытыввыв Азияын юяс сiдзжö зэв этша. Медся тöдчанаясыс на пиысь Тигр Евфраткöд, кодъяс визувтöны Перс куръяö; тайö юясыс ойдöны тöлын. Гожöмын найö босьтöны васö керöсвывса лымйысь да сетöны сiйöс кöтöдöм вылö. Уна юяс помасьöны танi сола тыясын. Öти татшöм тыыс, кодi шусьö Кулöм саридзöн, куйлö уськöса лайколын, тшупöдыс сылöн 394 м-öн улынджык океан тшупöдысь. Му вылын абу мöд ты, кодлöн тшупöдыс лэччöма татшöм улöдз. Ваас сылöн 24% сов, и ваыс сэтшöм топыд, весиг морт сэнi оз вöй; тайö тысö шуöны Кулöм тыöн, сы вöсна мый ни быдмöг, ни пемöс сэнi абу. Азияса юяслöн тöдчанлуныс морт овмöсын вывтi ыджыд: найö абу сöмын волысян туйяс, найö сетöны муяс да садъяс кöтöдöм вылö ва оз сöмын Рытыввыв да Пытшкöс Азияын, но и Лунвыв да Асыввыв Азияын; сэнi став йöз пытшсьыс коймöд юкöныс олö муясöс кöтöдöм помысь. Быдмöгъяс да пемöс улов. Лунвыв Азияын, кöнi шондi ёна пöжö, кöнi усьлö уна енэжва, быдмöны тропикдорса вöръяс; найö вевттьöны медся васöдiнъяссö Индостанын да Индокитайын да ыджыдджык юкöнсö Малайя архипелаглысь. Тайö вöръясас, кодъяс быдмöны 60 м судтаöдз, быд воськолын паныдасьöны век выль да выль породаа пуяс; на пöвсын быдсикас пальмаяс, кодъяс кутöны зэв ыджыд тöдчанлун. Уна пальмаяс сетöны сёян плодъяс. Сагоа пальмалöн сёйöны сьöвмöссö. Вадорын уна кокоса пальма, кодi сетö öрекъяс да кокос йöв. Пуяс тропикдорса вöрын быдмöны некымын судтаöн мöда-мöд вывтiыс да артмöдöны мунны позьтöм, лианаясöн гартöм лёкин; лианаяс кузьтанас овлöны 300 м-öдз; быдлаын пу вожъяс вылын тыдалöны эпифит быдмöгъяс, кодъяс олöны мукöд пу вожъяс да чöръяс вылын, и паразит быдмöгъяс, кодъяс босьтöны сöзъяссö мукöд быдмöглысь. Саридзса вадоръяс пöлöн кыссьöны мангрова вöръяс сэтшöм пуясöн, кодъяслöн вужъясыс тулöмъяс дырйи сюрöны ва улö, а ямлöм дырйи – восьсаöсь. Косджык инъясын Лунвыв Азияын эмöсь тропикдорса вöръяс, кодъяслöн киссьылö корйыс кос кад дырйи, да саваннаяс, кодъяс тырöмаöсь турунöн либö вöдитöма морт киöн да сетöны вывтi бур артмöмсö няньяслысь либö мукöд вöдитан быдмöгъяслысь. Тропикдорса вöръяслöн мусинъяс да саваннаяс Азияын – гöрдмуаöсь; тайö мусинъясыс мунöны Африкаса гöрдму вылö. Саваннаясын эмöсь сьöд, миян сьöдму вылö мунысь мусинъяс. Тропикдорса вöръясын да саваннаясын олöны зэв уна быдсяма пемöсъяс, мукöдыс сёйöны быдмöгъяс да плодъяс, мукöдыс пöткöдчöны яйöн; унаöн на пиысь олöны сöмын тропикдорса вöньын, шöркоддьöм мутасъясын найö оз вермыны овны – полöны кöдзыдысь. Татшöмöсь, шуам, мортнога öблезянаяс – орангутанг да гиббон – да кыз кучикаяс – индiвывса слöн, сюраныр да тапир. Яйсёйысьяс пытшкысь медся ёныс Лунвыв Азияын тигра; олö сiйö тростник да бамбук расъясын. Пагöдан кыйяс, шуам, öчкиа кый, олöны быдлаын – вöръясын и, саваннаясын и; юясын эмöсь крокодилъяс. Вывтi уна сикаса пöткаяс пиысь торъя мичаöсь фазанъяс, павлинъяс да попугайяс. Лунвыв Азияын кöть и уна быдсяма пемöсыс, но абуöсь кöинъяс, ручьяс да руд ошъяс, кодъяс олöны быдлаын мукöд Азияын, а сiдзжö Европаын да Америкаын. Татысь тыдалö, мый Лунвыв Азия – пемöсъяс серти торъя мутас. Асыввыв Азияын – Китайын да Ниппонын – асчужан быдмöгъяс кольöмаöсь сöмын керöсаинъясын. Сэнi быдмöны сорöн паськыд коръяса пуяскöд, кодъяслöн киссьылö тöв кежлö корйыс, пыр веж пуяса вöръяс, – камелияяс, лавръяс. Медшöр мусинъясыс Асыввыв Азияын – гöрдму шоныдджык да васöд местаясын, вижму косджык да ыркыдджык местаясын, кутшöм войвыв Китайын. Асыввыв Азияын йöзыс зэв топыда олöны, да муыс сэтшöма уджалöма мортöн, мый танi кид пемöсъяс кольöмаöсь этша. Найö либö Лунвыв Азияса, либö Пытшкöс Азияса, либö Войвыв Азияса пемöсъяс кодьöсь жö. Шуам, Китайса керöс сёртасъясын эмöсь павлинъяс да фазанъяс, а Ниппонын вöръясас олö бöжтöм, гöрд чужöма öблезяна – макака. Крокодилъяс некöн му вылын оз пырны татшöм ылö войвылö, кыдзи Китайын да Коръёын; шоръясын Ниппонын эмöсь ыджыдысь-ыджыд, 1½ м-öдз кузьтанас, саламандра, кодi мунö лёкгаг вылö. Ставыс тайö – тропикдорса пемöсъяс. Но сэнi жö, Асыввыв Азияын, олöны кöинъяс, ручьяс, ошъяс, а сiдзжö степвыв антилопаяс да кид осёлъяс, кодъяс асласöсь Пытшкöс Азиялы. Войвыв юкöнас Асыввыв Азияын, Амур да сiйö веськыдвыв вожъяс пöлöн, быдмöны коръя вöръяс – тыпу, вяз, клён да мукöд пуяс. Пуяс гöгöрыс сэнi гартчöны лианаяс да асчужан виноград, кодi сетö сёян плод. Мусинъяс пöим сораöсь. Тайö вöръясыс зэв озырöсь пемöсъясöн, танi эмöсь и тропиквывса пемöсъяс, и ылi войвывса пемöсъяс. Танi тигр паныдасьö руд ошкöд, леопард – вöркаськöд, низь – измышкакöд. Танi эмöсь уна кабанъяс, козуляяс, фазанъяс, вöр каньяс да кöинъяс. Пытшкöс Азия да Рытыввыв Азия вевттьысьöмаöсь гöль степьясöн да овтöминъясöн, на пытшкысь медся гырысьясыс: асыввылын Гоби, шöрас – Такла-Макан да рытыввылын – Аравияса. Степьяс да овтöминъяс паськыд визьöн мунöны Хинган подувсянь Гöрд саридз дорöдз да вуджöны водзö Африкаö; вöръяс тайö визяс паныдасьлöны сöмын керöс банъясын, кöнi усьö унджык енöжва, да оазисъясын юяс пöлöн. Степьясын быдмöны турунъяс – типчак, полынь; быдмöны найö шоча, мусö оз вевттьыны дорвыв. Тулысын лым сылöм бöрын либö тöвся зэръяс бöрын Иранын да Сурияын степвыв турунъяс быдмöны öдйö, дзоридзалöны да вайöны кöйдыс; гожöм пуксигöн заыс налöн косьмö нин, ловъяöсь кольöны сöмын мупытшса вужъясыс да шмакъясыс, да нöшта топыд кыша кöйдысъясыс. Мусинъяс тайö степьясын каштан рöмаöсь да рудовгöрдöсь. Овтöминъясын быдмöгъяс нöшта на этша, степьясын серти: ставыс сiйö либö турунъяс, кодъяс тулысын öдйö быдмöны да регыд косьмöны, либö саксаул сяма кустаинъяс, кортöмöсь либö посньыдик коръяöсь да зэв кузь вужъяöсь. Дзик öтипöлöс пуяс – саксаул. Оазисъясын быдмöны плод ваян пуяс, шуам, яблöка, персика, абрикоса пуяс; Рытыввыв Азияын – пыр веж пуяс, шуам выйпу; Иран лунвылын да Аравияын – финика пальма. Пытшкöс Азияын степьясас олöны уна йырсьысьяс да гыжъя пемöсъяс, кодъяс сёйöны турун; тöв кежлö йырсьысьяс – сурокъяс, сусликъяс – дыр кежлö дзебсьöны му пытшкö да узьöны; гыжъя пемöсъяс жö – кид осёлъяс (куланъяс), антилопаяс, – йирöны турунсö лым улысь, – лымйыс степьясын усьлö зэв ляпкыдика. Торъя нин озыр пемöс мир Тибетын, джуджыд лудъяс вылын, кöнi оз овны йöз, а сы вöсна гыжъя пемöсъяс ветлöны зэв ыджыд чукöръясöн, – ветлысь-мунысьяс лыддьывлöмаöсь уна сё дай весиг некымын сюрс пемöсöдз чукöрас, медся тшöкыда паныдасьлöны куланъяс, антилопаяс, якъяс – керöсвыв öшъяс да чивзанъяс – сурок сяма йырсьысьяс. Рытыввыв Азия степьясын да овтöминъясын эмöсь и гыжъяяс, и йирсьысьяс, но этшаджыкöнöсь. Эмöсь кутшöмсюрö яйсёйысь пемöсъяс (африкасаяс), шуам, гиенаяс, шакалъяс; Аравияын эмöсь левъяс. Азияса ылi войвыв вевттьысьöма тундраöн. Лунвывланьынджык мунö тайга, кöнi мусиныс пöим сора либö нюр сора. Войвыв Азия озыр стрöитчан вöрöн да дона куа пемöсъясöн, а сiдзжö и пöткаясöн; на пытшкысь мукöдыс пыр олöны тайгаын, мукöдыс воöны татчö гожöм кежлö Лунвыв да Рытыввыв Азияысь. Торъя уна пöтка чукöрмылö гожöмын тундраын. Сэнi дженьыдик гожся кадö найö быдтöны пиянсö, сэсся бöр лэбзьöны шоныд муясö, туйсö кутöны юяс пöлöн да саридз вадоръяс пöлöн. Азия – уна вöдитан быдмöгъяслöн чужанiн. Азияын морт медводз аддзис дикöй шобдi, шабдi, лук. Лунвыв Азия – рислöн, сакара тростниклöн, чай пулöн, бананлöн, öгуречьяслöн чужанiн; Асыввыв Азия – апельсинъяслöн да мандаринъяслöн чужанiн. Азияысь петiсны пöшти став гортса пемöсъяс, кодъясöс вöдитöны öнi став му юкöнъясын. Азия степьясысь петiсны вöв да верблюд; Пытшкöс Азия степьясын и öнi на эмöсь кид вöвъяс. Азияысь жö петiсны сюра гырысь скöт, – мöсъяс да буйволъяс, а сiдзжö, ыж, кöза да порсь. Тибетын видзöны керöсвыв öш – як, кодöс некод оз вермы вежны джуджыд керöсвыв транспортын; Индiын – гöрба öш – зебу; сэнi жö – Индiын да Индокитайын кесъялö мортлы став пемöсъяс пытшкысь медся ёныс – слöн. Баобаб. Баобаб либӧ чуня адансония (лат. Adansonia digitata) — Мальваяс котырса Адансония увтырысь пу сикас. Сiйӧ быдмӧ Африкаын да Австралияын. Тайӧ лоӧ му вылын медся кыз пу; кызтанас сійӧ овлӧ – 20 м-ӧдз, но абу джуджыд – 15–20 м судта сӧмын. Быдмӧ уна кыз вожӧн, ыджыд шатёр кодь, ылысянь видзӧдiгӧн быттьӧ дзонь рас. Баобаб сетӧ сёян плодъяс, кодӧс зэв радейтӧны ӧблезянаяс, сы понда баобабсӧ шуӧны нӧшта ӧблезяналӧн нянь пуӧн. Америка. Америка - квайт му юкöнъясысь öти. Америка куйлö рытыввыв шарджынйын. Тайö му юкöнсö артмöдöны кык мувеж - Войвыв Америка да Лунвыв Америка. Сiйöн мукöддырйи нимсö шуöны уна лыдын да сёрнитöны Америкаяс йылысь. Европаын сiйöс нимтöны тшöтш Выль муясöн (Выль му югыдöн). Ыджда, куйланiн да рудöб. Ыджда сертиыс Америка сетчö сöмын Азиялы. Барров нöрыс войвывсянь Горн нöрыс лунвылöдз сiйö кыссьö 15 сюрс км кузьта. Америка куйлö медся тöдчана кык океан костын. Мукöд материкъяссянь сiйö ылын либö весигтö зэв ылын, но та пыдди Америкасянь мунöны сэтчö веськыд туйяс восьса океанъясöд. Сiдзсö, öти нырднас Америка матöдз воö Азия дiнö, но сiйö местаас олö этша йöз. Америка тэчöма кык материкысь, кодъяс вель ёна торъялöны асланыс ывлавыв серти. Рудöбыс Америкалöн абу быдлатi öтсяма. Лöнь океан вадорыс сылöн омöля торъявлöма, сэнi эм сöмын кык ыджыдджык кöдж – Калифорния да Аляска, кодлы нюжалöмöн лоöны Алеут дiяс – да сöмын öти ыджыдджык куръя, векньыд да кузь – Калифорнияса. Лöнь океан пöлöн америкаса вадоръяс уналатi джуджыдöсь, кыртаöсь, бухтатöмöсь. Сöмын 47-öд параллельсянь 60-öд параллельöдз Войвыв Америкалöн вадоръясыс вундассьöмаöсь фьордъясöн, да матiгöгöрас эмöсь дiяс да шхеръяс, Скандi кöджын моз жö. Öти татшöм фьордын сулалö порт Ванкувер. Та коддьöм фьордъяс, дiяс да шхеръяс ми аддзам Лунвыв Америкаын, 42-öд параллельсянь лунвывланьын. Магеллан вис, кодi торйöдö материкысь Биа Му дi, сiдзжö тэчöма некымын фьордысь. Сiйö сэтшöм чукльöсь, мый Магелланыслы öдва сюрис сэтысь петан туй. Кузьтаыс сылöн 500 км. Атлантувса вадорыс Лунвыв Америкалöн омöля торъявлöма; сэнi эм сöмын кык ыджыд бухта, кыкнаныс ю вомъясын – Ла-Плата да Амазонка ю вомясын. Атлантувса вадор Шöрвыв да Войвыв Америкалöн зэв ёна торъявлöма. Сэнi эм ыджыд дi чукöр – архипелаг, шусьö Вест-Индiöн. Сэтчö пырöны Ыджыд Антила дiяс (Куба, Ямайка, Гаити, Пуэрто-Рико), Ичöт Антила дiяс да Багама дiяс. Тайö архипелагыс Флоридакöд тшöтш торйöдö океанысь америкаса Мушöр саридз, кытчö пырöны Мексика куръя да Караиб саридз. Татысь ю сяма визулöн петö Флорида вискöд Гольфстрим; пасьтаыс сылöн танi 50 км гöгöр, визув öдыс – часöн 10 км гöгöр. Асыввыв вадорыс Войвыв Америкалöн ёна торъявлöма 35-öд параллельсянь 50-öд параллельöдз, кöнi уна куръяяс да бухтаяс да кöнi сулалöны портъяс – Нью-Йорк, Филадельфия да мукöд. Медыджыдыс тайö куръяяссьыс – Вежа Лаврö, кодi рытыввывсянь пожъялö Ньюфаундленд дiöс. Войвыв вадор Америкаыслöн ёна торъявлöма. Сэнi пыдöдз материкас пырö Хадсöн куръя; океанкöд сiйö öтлаасьö Хадсöн вискöн. Найö кытшалöны Лабрадор кöдж. Войвылын Америкаöс гöгöртö зэв ыджыд архипелаг, шусьö сiйö Канадасаöн, а сiдзжö Полюсдорсаöн, сэнi уна гырысь дiяс, на пытшкысь Баффин Му Суматраысь ыджыдджык. Дэвис вис да Баффин куръя торйöдöны тайö архипелагсö му вылын медся ыджыд дiысь – Гренландiысь. Канадаса архипелаг дiяс костса висъяс дыр кежлö тупкысьлöны йиöн, а мукöдыс на пытшкысь, Атлантувса океанысь Войвыв йиа океанö петан туйяс, пöшти пыр тырöмаöсь йиöн. Полюсдорса архипелагсянь рытыввывланьын Йиа океан вывтi Америка вадоръясын судноясöн позьö ветлыны сöмын дженьыдик кадö да и сiйö не быд во. Беринг вис воджын дорысь дырджык кадсö сiдзжö тырöма йиöн, но гожöмын сэтi ветлöны суднояс. Колö шуны, саридзьяс оз сэтшöма пырны Америка материкö, кыдзи Европаын. Войвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын эмöсь местаяс 1500 км сайын дай ылынджык океансянь. Но ас шöр юкöнас Америка ёна векнялö: Панама вуджанiнлöн пасьтаыс сöмын 60 км, и сы пыр нуöдöма Панама канал. Америка восьтöм да туялöм. Америкаöс европасаяс кыкысь восьтылiсны. Медводз сiйöс восьтiсны Х-öд нэмын саридзуйысь норманнъяс, кодъяс овлiсны Скандi кöдж вылын. Выль муяс корсьöм могысь найö неöтчыд уявлiсны ылi туйö да сiдзи восьтiсны (аддзисны) Гренландi, а сэсся и асыввыв вадорсö Войвыв Америкалысь, кодöс найö шуисны «Винатусь муöн». Но тайö восьтöмсö норманнъяс эз лыддьыны кутшöмкö ыджыд коланаторйöн да регыд сы йылысь асьныс вунöдiсны. Мöдысь Америкаöс восьтöма XV нэм помын италияса Коломбо. Сiйö, сэк кадся мукöд морякъяс моз жö, кöсйöма корсьны саридзвыв туй Индiö. Тайö колö вöлi паськалысь вузасян капиталлы. Коломбо пырис Эспаняса сарлы кесъялöмö да мöдöдчис 1492-öд вося август воддза лунъясö Атлантувса океан вывтi рытыввылö; сiйö воас жö йирым тöлысь помын Коломбо сувтöма Багама дiяс пытшкысь öти дi дорö. Сы бöрын восьтiс нöшта Куба да Гаити, сэсся бöр воис Эспаняö, вайис бур юöр: саридзвыв туй Индiö сюри (Коломбо мöвп сьöртi восьтöм дiясыс сулалöны Индi бердын, а Куба дiöс сiйö чайтiс Ниппонöн). Бöрынджык сiйö вöчис нöшта куим саридзвыв ветлöм, восьтiс уна выль дiяс, а сiдзжö и асьсö Америка материксö, но сiйö пыр чайтлiс, восьтöм муясыс пö Асыв-Лунвыв Азияынöсь. Татшöм мöвпöн Коломбо и кулi, а европасаяс дыр шулiсны сылысь восьтöм муяссö Индiöн, бöрынджык – Вест-Индiöн (Рытыввыв Индiöн). Сöмын ветлысь-мунысьяслöн унаысь уявлöм бöрын европасаяс гöгöрвоасны: Коломбо тай восьтöма выль му юкöн. «Америка» нимсö сылы сетöма вöлi öти ветлысь-мунысь ним серти – Америго Веспуччи серти, кодi вöчис Америкалы гижалöм. Америка туялöмын Коломбо бöрын медгора нимöдöм лоö испанияса саридзуйысь Магелланлы; мушар гöгöр кытшовтiгöн (йöз пöвстысь му гöгöр медводдзаöн ветлiгкосттi) сiйö гöгöртiс Лунвыв Америкаöс сы нимöн шуöм вис кузя да сэсся аддзис, мый Америка да Азия костын куйлö зэв ыджыд океан, кодлы сiйö сетiс «Лöнь океан» ним. Войвыв Америкалысь вадоръяссö туялiсны англияса саридзуйысьяс: Девис, Хадсöн, Баффин да мукöд (на нимöн шусьöны Девис вис, Хадсöн куръя, Баффин куръя да мукöд). Öткымын ветлысь-мунысьяс мöдлiсны мунны Атлантувса океанысь Ыджыд океанö Войвыв йиа океан пыр, но воштöмаöсь олöмнысö уялан йияс пöвстын тшыгла да кöдзыдла. Тадзи, шуам, кулöма XIX нэмын Франклин, аслас став ёртъясыскöд. Сöмын ХХ-öн нэм пуксигöн норман ветлысь-мунысь Амундсенлы мойвийис паруса-мотора шхуна вылын мунны Америка вадоръяс пöлöн Девис виссянь Беринг вискöдз, та вылö ковмис сылы куим во. Пытшкöсса мутасъяссö Америкалысь, кыдзи Войвылысь, сiдз жö и Лунвылысь, туялiсны медъёнасö Европаысь локтöм йöз; туялысьяс пытшкысь торйöн уна вöчöма ветлысь-мунысь немеч Александр Гумбольдт, кодi тыр-бура гижалiс Лунвыв да Медшöр Америкалысь ывлавывсö. Веркöс. Америка рытыввыв вадор пöлöн, Аляскасянь Биа Муöдз, кыссьöны му вылын медся кузь керöсъяс – Кордильераяс, Лунвыв Америкаын найö шусьöны Андъясöн. Тайö керöсъясыс орлöны сöмын öти местаын – Панама вуджанiнын. Пöшти кузялаыс найö мунöны некымын орчча лёддзöн. Войвыв Америкаын татшöм лёддзыс уна, и найö сэн шусьöны торъя нимъясöн: Чуграяс, Сьерра-Невада, Вадорсаяс да мукöд. Тайö лёдзьяс костас куйлöны зэв паськыд платояс, кыдзи Мексикаса плато да Войвыв-Америкаса Ыджыд плато, сiдз шусяна Ыджыд бассейн. Лунвыв Америкаса Кордильераяс, либö Андъяс, ёна векньыдöсь и кызвыннас мунöны кык орчча лёддзöн, а на костын куйлöны кузь, но векньыдик платояс, шуам, Перуса да Боливияса. Джуджда сертиыс Кордильераяс ичöтджык сöмын медся джуджыд керöсъясысь Азияын. Торъя нин джуджыдöсь Кордильераяс Лунвыв Америкаын. Весиг экватор бердын, кöнi лым вежтасыс мунö 5 км судтатi, уна йывъяс Кордильераяслöн вевттьысьöмаöсь нэмöвöйя лымйöн; дзик войвылын да лунвылын, кöнi лым вежтасыс лэччö 500 м судтаöдз саридз тшупöдсянь, Кордильераяс, тупкыссьöмаöсь кыз лымйöн йывъяссяньыс пöшти подулöдзыс да зэв гырысь кыссян йияс лэччöны веськыда океанö. Медджуджыд йылыс Кордильераяслöн – Аконкагуа – кайö 7 сюрс м-ысь вылöджык. Тайö лоö кусöм вулкан. Кызвын йывъясыс Кордильераяслöн либö ыпъялана, либö кусöм вулканъяс. Ыпъялан вулканöн лоö Котопахи – матö 6 км судта, – медджуджыд ыпъялан вулкан му вылын, кусöм вулканöн лоö Вежа Илья керöс. Вулканъяс сулалöны став Лöнь океан вадор пöлöныс, Биа Мусянь Аляскаöдз; сэсся визьыс мунö водзö Алеут дiяс вылö, Камчаткаö, Курила дiяс вылö, Ниппонса, Филиппинса дiяс вылö, Выль Гвинеяö да Выль Зеландiясö. Тадзи Ыджыд океан сулалö вулканъяса кытш пытшкын моз. Кордильераяслöн рытыв и асыввыв бокъясыс зэв зöмöсь; танi быдлаын паныдасьлöны зэв гырысь тшупöдъяс; мöдарладор бокъясыс налöн ньывкöсджыкöсь. Тэчасног сертиыс Кордильераяс да Андъяс керöс лёдзьяс зэв гырысь чукыръясаöсь, найö кыптiсны öти кадö кымын Альпъяскöд да Гималаяскöд. Керöсъяс кыптöмыс и öнi на мунö Америкаын став рытыввыв вадор пöлöнöд. Та йылысь висьталöны зэв ыджыд мувöрöмъяс, кодъяс овлöны Войвыв Америкаын, но торъя нин тшöкыда Лунвыв Америкаын; мувöрöмъясысь ёна жугалöны каръяс – Сант-Яго, Лима, а Войвыв Америкаын – Сан-Франциско. Мувöрöмъясысь öтдор, танi тшöкыда овлöны саридзтiрзьöмъяс, – океан пыдöс лэччöмла сэки вадорас шыбытчöны зэв гырысь гыяс. Асывланьын Кордильераяссянь – и Войвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын – куйлöны зэв паськыд шыльыдiнъяс; му пластъясыс сэнi куйлöны пöшти водсаногöн да артмöдöны либö платояс, либö увтасъяс, татшöмöсь: Миссисипи увтас Войвыв Америкаын, Амазонка да Ла-Плата увтасъяс Лунвыв Америкаын. Тайö став увтасъяс да платоясыс, кодъяс босьтöны шöр юкöнъяссö материклысь, небыд муаöсь да лöсялöны видзму овмöс нуöдöм вылö. Шöр юкöнса шыльыдiнъяссянь асывланьын и Войвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын бара кыпöдчöны керöсъяс, но абу нин сэтшöм джуджыдöсь. Войвыв Америкаын, асыввылас, эмöсь массивъяс – Канадаса да Аппалачияс. Канадаса массив, либö щит, артмöма гранитысь, гнейсъясысь да кристаллсяма лодъясысь; сiйö зэв мунö Фенно-Скандiвывса массив вылö, либö Балтi щит вылö. Му веркöссö сылысь сiдзжö шыльöдöмаöсь важ кыссян йияс: быдлаын сэнi куш из керöсъяс, «меж плешъяс», зэв гырысь валунъяс. Небыд му сэнi зэв этша. Важ кыссян йияс кодйисны тайö массив вылас, а сiдзжö лунвывланьын сысянь Огайо да Миссури юясöдз зэв уна гуранъяс, кодъясысь лоины тыяс. Аппалачи керöсъяс чукыръясöсь, но тайö чукыръясыс зэв важсяöсь, найö ёна нин удитiсны кырны. Гренландi – зэв ыджыд из глыба. Пытшкöсса платоясыс сылöн да керöсъясыс тупкысьöмаöсь 1–2 км кызта да нöшта кызджык йиöн. Йи увсьыс чурвидзöны кöнсюрö, торъя нин доръясас, керöсъяслöн йывъяс 3 км судтаöдз. Вадоръясыс Гренландiлöн вундасьöмаöсь фьордъясöн, кытi лэччöны саридзьясö вывтi гырысь кыссян йияс. Помъясыс налöн торъявлöны да артмöны йи керöсъяс – айсбергъяс. Гожöмын айсбергъяссö, кодъяс мукöддырйи кыпöдчöны 100 м судтаöдз ва веркöс вылас, нуöны лунвылö кöдзыд визувъяс – Гренландiдорса да Лабрадорса. Йи керöсъяс мунöны весиг Гольфстримлы паныд, – найöс нуöны тöвъяс либö пыдын мунысь кöдзыд визувъяс океаныслöн. Ас гöгöрсьыныс васö да сынöдсö кöдзöдöмла айсбергъяс гöгöр кыптö сук ру, туман, а сiйö зэв лёк суднояслы. Тадзи 1912-öд воö зэв ыджыд паракод «Титаник» Англиясянь Нью-Йоркö мунiгöн зурасис туман дырйи айсбергкöд, жугöдiс боксö и вöйи, да сыкöд тшöтш вöйи 1400 морт. Лунвыв Америкаын, шыльыдiнъяссянь асыввылын, сулалöны кык неджуджыд массив: Гвианаса да Бразивса; кыкнанныс важ кристаллсяма породаясысь, ёна кырöмаöсь да шылялöмаöсь, лоöмаöсь мылькйöсь платояс кодьöсь. Мупытшкса шедтасъясöн кыдз Войвывса, сiдз и Лунвыв Америка озырöсь. Кристаллсяма массивъясын сэнi уна кöрт Катыд ты дорын – да ыргöн рудаяс – Кордильераясын, а сiдзжö зарни да эзысь. Важъя кöрöм Аппалачи керöсъяс зэв озырöсь изшомöн, гырысь пöвстъясöн изшом куйлö сiдзжö тайö керöсъясыскöд орчча Миссисипи увтас му пытшкын. Сыысь öтдор, тайö жö керöсъясас да тайö жö увтасас куйлöны мусирлöн зэв гырысь видзасъяс. Уна мусир эм и США рытыввылын, Калифорния штатын, да Мексикаын. Лунвыв Америкаын, кристаллсяма массивъясын, эмöсь рöма металлъяс, зарни, эзысь, а сiдзжö кöрт – Бразивса массивын. Кордильераяс бокъясысь жö, Венесуэлаын да Колумбияын, аддзöма мусирлысь зэв гырысь видзасъяс. Климат. Америка нюжвидзö нёль вöнь пырыс, сы понда климатыс сылöн ёна абу öткодь, и Лунвыв Америка климат сертиыс бура торъялö Войвыв Америкаысь. Лунвыв Америкаöд вуджö экватор, и сэнi куйлö зэв паськыд Амазонка увтас, кöнi тöлыс абу, либö, стöчджыка кö шуны, тöлыс омöля торъялö гожöмысь, да кöнi вогöгöр гымöн-чардöн мунöны сувтса зэръяс. Во пытшкас сэнi 170 лун зэрö да гымалö. Уна зэрыс лоö пассатъяс понда: пассатъяс сэнi пöльтöны кыкладорсянь – асыв-войвывсянь да асыв-лунвывсянь, а экватор пöлöн сынöдыс кайö вывлань. Пассатъяс вайöны Атлантувса океанысь зэв уна ва руяс, кодъяс сынöд кайигöн и сетöны зэв уна енöжва. Сэтшöм жö васöд климат и Антила дiяс вылын. Андъяслы асыввыв банланяс, кöнi пассатъяс кайöны вывлань керöсъяс вылö, вогöгöр зэрö улiтi мунысь кымöръясысь векджык гым-чардтöг. Кордильераяс вомöн вуджöм бöрын пассатъяс воöны косöн нин, сы понда и рытыввыв банъясас сэнi кос климат, эм весиг овтöмин – Атакама, кодi куйлö дзик океан вадорас. Кос климатыс танi лоö нöшта и кöдзыд Перу визулысь, кодi мунö тайö вадор пöлöныс. Тайö кöдзыд визулыс артмö асыв-лунвыв пассатъяссянь. Найö вöтлöны вадорсьыс вылысса шоныд васö, а сы местаö улысяньыс кайö кöдзыд ва, кодi омöля пакталö. Кöть оз гежöда тöвъяс пöльтны саридзсянь, но енэжваяссö найö оз сетны. Зэртöмла мукöд дiяс вылас Перу да Чили вадоръясын чукöрмöма дзонь керöсъясöн пöтка куйöд – гуано. Чери сёйысь саридз лэбачьяс тыртöны тайö дiяссö асланыс куйöдöн да чери лыясöн. Ставыс тайö чукöрмöма уна нэм чöжöн. Öнi гуаносö, кодöс мöдног шуöны чилиса селитраöн, кыдз зэв бур азотсора мувынсьöдан, петкöдöны Войвыв Америкаö да Европаö муяс да садъяс вынсьöдöм вылö. Лунвыв юкöнас материкын, 35-öд параллельсянь лунвывланьö, климатыс шöркоддьöм, сэтчö локтöны рытывтöвъяс, сы понда Анды рытыввыв бокъясын усьöны уна енэжваяс; а асыввыв бокъясыс налöн да шыльыдiнъяс косöсь; сэнi куйлöны Патагонияса куш степьяс. Лунвыв Америка – шоныд материк; тöв сэнi овлö сöмын керöсъяс вылын, кöнi усьлö и лым. Асыввыв вадоръяс Лунвыв Америкалöн шонтыссьöны шоныд Бразив визулöн. Войвыв Америка пырö пыдöдз войвыв полюс кытш сайö, да сэнi климатыс кöдзыд. Гренлан дi да уна мукöд дiяс тупкыссьöмöсь нэмöвöйя йиöн; сiйö лэччö океанö да артмöдö дзонь йи керöсъяс. Весиг гожöмыс сэнi овлö ыркыд (2–9°) войтöвъяс вöсна, кодъяс пöльтöны Войвыв йиа океансянь. Войвыв Америка материк вылын войвывсянь лунвылö кыссьöны Кордильераяс, найö кутöны рытывтöвъясöс. Рытывтöвъяс пöльтöны Америкаын 40-öд параллельсянь войвывланьын; сы понда Лöнь океан вадоръяс, войвывланьын Сан-Францискосянь, ёна кöтасьöны. Торъя нин васöд климатыс фьордъясын Ванкуверсянь Аляскаöдз; сэнi рытывтöвъяс помала вайöны кымöръяс, кытысь дугдывтöг буситö-зэрö. Сан-Франциско дiнын климат косджык, сэнi заводитчöны асыв-войвыв пассатъяс, да найö нуöны уль русö Америка вадоръясысь. Лунвывланьынджык – тропикувса климат нин, мушöрсаридздорса кодь жар да кос гожöма, небыд да зэра тöлöн, кор сэтчö локтöны рытыввывсянь циклонъяс. Асывланьын Кордильераяссянь материк пытшкын климат Войвыв Америкаын континентвывса. Тöлын кöдзыд тöвъяс мунöны войвывсянь лунвылö; керöсъяс сэнi оз паныдасьлыны налы Мексика куръяöдз. Гожöмын, мöдарö, шоныд сынöд Миссисипи увтас лунвывсянь мунö ылöдз войвылö. Некутшöм му юкöнын полюсдорса да тропикдорса саридзьяс оз воны сэтшöм матöдз мöда-мöд дiнас, кыдзи Войвыв Америкаын. Кöдзыд Хадсöн куръясянь, кодi кузьджык кадсö вогöгöрнас йи улын, шоныд Мексика куръяöдз 3 сюрс км-ысь этшаджык. Войвывсянь либö лунвывсянь пöльтысь тöвъяс öдйö нуöны шоныдсö либö кöдзыдсö. Сы понда Войвыв Америкаын поводдя сэтшöм öдйö вежласьö, кыдзи некöн оз вежлась му вылын. Мексика куръя вадорын, кöнi климатыс пыр жар да уль, корсюрö овлöны кöдзыдъяс –20°-öдз. Циклонъяслöн тöдчанлуныс Войвыв Америкаын сэтшöм жö, кутшöм и Европаын. Найö мунöны Лöнь океансянь асыввылö кызвынысьсö Ванкувер дi вомöн да Ыджыд тыяс вомöн. Мукöддырйи вадор визьöдыс Войвыв Америкаö локтöны сiдзжö тропикдорса циклонъяс (ураганъяс). Унджыкысьсö найö локтöны Мексика куръясянь. Найö вöчöны зэв ыджыд лёк, сы вöсна, мый тöв выныс тайö циклонъясас кайö 50 дай унджык метрöдз секундаын; но найö мунöны оз паськыда, 10–20 км пасьта гöгöр. Ураганъяс унджыкысьсö мунöны Ыджыд Антила дiяс пöлöн да Флорида вомöн. Сыысь öтдор, Миссисипи увтасын гожöмнас, жар дырйи, тшöкыда лыблывлö торнадо – лёкысь бергалан тöвныръяс. Торнадо пöрöдö пуяс, кисьтö керкаяс. Мукöддырйи сiйö лэптö сынöдö мортъясöс, весиг вöвъясöс да бöр шыбытö муас кымынкö дас метръяс сайö. Торнадо босьтö зэв векньыдик полоса (1/4-сянь 1/2 км-öдз) да регыд лöньö, мунö сöмын некымын километр. Торнадо тшöкыда мунлö гымöн да чардöн. Гольфстрим шонтö Флоридаöс, но сэсянь нуö шоныд васö Европаланьö. Лабрадорса кöдзыд визув ёна кöдзöдö Лабрадор кöджöс, Ньюфаундленд дi да асыввыв вадоръяс, пöшти Нью-Йоркöдз; тайö кöдзыд визув пондаыс сэн сёрöн локтö гожöм. Юяс да тыяс. Кыдзи Войвыв Америкаын, сiдз жö и Лунвыв Америкаын пöшти став тöдчанаджык юяс пансьöны Кордильераясын да визувтöны паськыд шыльыдiнъясöд Атлантувса океанö. Войвыв Америкаын медкузь юыс – Миссисипи, аслас Миссури, Огайо да мукöд вожъясöн; медшöр юйыв пыддиыс кö сылысь лыддьыны Миссури, сэки Миссисипи – кузьта сертиыс медводдза ю мушар вылын (6800 км). Аслас гудыр ваöн Миссисипи нуö зэв уна нюйт да лыа; сы понда Мексика куръяö усянiнас Миссисипи вöчö зэв ыджыд дельта, кодi воысь воö водзöджык да водзöджык петö куръяас. Уна ва нуö сiдзжö Вежа Лаврö ю; сiйö петö Ыджыд америкаса тыясысь – Катыд тыысь, Гуронысь, Мичиганысь, Эриысь да Онтариоысь. Некöн му вылын абу чукöрмöма сы мында дуб ва, кыдзи танi. Катыд тылöн кузьтаыс 600 км-ысь унджык; сiйö нёль мындаöн ыджыдджык Ладöг тыысь; тайö лоö дуб ваа медся ыджыд ты став мушар вылын. Эри да Онтарио тыяс костын эм зэв ыджыд борган – Ниагараса. Ниагара ю туй вылын паныдасьö 49 м судта тшупöд, тайö тшупöд вывсяньыс Ниагара усьö кык вожöн, на костын сулалö дi. Кырйыс, кытысянь усьö юыс, пыр öтарö буждö, пластъясыс кырöны, найöс нуö ва. Сы понда борганыс надзöник бöрыньтчö Эри тыланьö. Войвыв пöкатöдз визувтысь юясысь медся гырысьöсь: Нельсон, петö Виннипег тыысь, да Макензи, петö куим тыысь – Атабаскиысь, Ыджыд Веръяысь да Ыджыд Ошъяысь. Тайö юясыс кöть и ыджыд вааöсь, но пыжветлöм понда оз лöсявны, сы вöсна мый усьöны найö йиöн тырöм саридзьясö, да и асьныс дыр кежлö кынмылöны. Рытыввылö, Лöнь океанö, визувтöны Юкон, Колумбия да Колорадо юяс. Лунвыв Америкаын медся ыджыд ю – Амазонка. Кузьтанас сiйö сетчö Миссисипилы да Ниллы, но ыджыд ва серти – тайö медводдза ю му вылын. Сылöн 15 вож роч Волга либо украинаса Днипро кузяöсь. Вожъясыс сылöн – Мадейра, Рио-Негро да мукöд – пыжветланаöсь пöшти ю йывъясöдзыс. Ачыс Амазонкаыс пыжветлана лоö океансянь Кордильераяс подулöдз; кывтыд помас сiйö зэв джуджыд да паськыд, мый вöсна саридзвывса паракодъяс кайöны сы кузя 1 сюрс км ю вомсяньыс вывлань. Пасьтаыс Амазонкалöн кывтыдас 20-сянь 80 км-öдз, но саридзвыв суднояс мунöны сöмын öти вожöд (сосöд); мукöдлаас уна ляпкыдiнъяс. Саридз тулöм пырö Амазонкаö джуджыд гыöн (5 м судта) да ёна бузгöмöн кайö ва паныдсö, да ойдöдö алькöс вадоръяс. Тайö гыыс кайö Амазонка кузя 900 км сайöдз ю вомсяньыс. Мукöд гырысьджык юяс Лунвыв Америкалöн – Ориноко да Парана Парагвай вожöн. Ю вомас сiйö шусьö Ла-Платаöн, и сэнi сэтчö усьö Уругвай ю. Платояс вылын Кордильера лёдзьяс костын, кыдзи Войвыв Америкаын, сiдз жö и Лунвыв Америкаын – паныдасьлöны тыяс, кодъясысь ваыс оз пет океанö, татшöмöсь: Войвыв Америкаын – Ыджыд Сола ты, Лунвыв Америкаын – Титикака. Быдмöгъяс. Быдмöгъясöн Америка озырджык мукöд му юкöнъяс серти. Овтöминъяс сэнi пöшти абуöсь, степьяс абу сэтшöм косöсь да абу сэтшöм гырысьöс, кыдзи Азияын. Джын веркöсысь унджык сэнi сьöд пемыд вöръяс улын. Сöмын тундраяс Америкаын сэтшöм жö гырысьöсь да гöльöсь, кыдзи Азияын. Тундраяс куйлöны полюсдорса дiяс вылын да Йиа океан вадоръяс пöлöн; быдмöгъяс сэнi сэтшöмöсь жö, кутшöмöсь найö Важ му тундраясын: нитшъяс, ройяс, вотöс кустъяс да с. в. Лунвывланьын тундраяссянь Войвыв Америкаын сулалöны сьöд пемыд вöръяс, Сибырса тайга кодьöсь, но унасикасаджыкöсь; сэнi быдмöны уна сэтшöм пуяс, кутшöмъяс абуöсь Важ му юкöнъясын. Сэнi лыддьыссьö, шуам, 40 быдкодь пожöм сикас, 80 тыпу сикас да с. в. Важ муясын тайö сикасъясыс ёна этша. Уна пуяс быдмöны вывтi гырысьöсь – татшöмöсь ыджыдысь-ыджыд коз, джуджыдысь-джуджыд суспу Лöнь океан вадоръяс вылын; Сьерра-Невада бокъясын быдмöны джуджыдысь джуджыд быдмöг – секвойя, 140 м судтаöн. Мексика куръя вадорын быдмöны пыр веж пуяс да пальмаяс. Кос местаясын Войвыв Америкаын куйлöны гырысь степьяс – прерияяс. Тулысын да гожöмын найö эжсьöны улис веж турунöн, косьмö сiйö сöмын гожöм помас либö арын да сэки прерияяс вижöдöны. Öнi унджык юкöнсö прерияяслысь гöралöны да няньöн кöдзöны. Мусиныс прерияясын сьöд и сэтшöм жö шогман, кыдз и сьöдмуа роч степьясын. Лыска да сора вöр визьын муыс пöим сора. Войвыв Америкаын эмöсь и овтöминъяс; найö куйлöны Кордильера мусюръяс костын, а лунвылын Лöнь океан вадорын, Калифорния кöдж вылын, сэн, кöн вадор пöлöнтiыс мунö Калифорнияса кöдзыд визув да кöнi заводитчöны асыв-вой пассатъяс Лöнь океанлöн. Тайö овтöминъясас быдмö джуджыд, кустъяс кодь, полынь, а лунвылынджык, Мексикаса овтöминын – зэв гырысь кактусъяс да агаваяс. Кактусъяс видзаситöны васö асланыс кыз идзьясас, агаваяс – асланыс коръясас. Став Шöрвыв Америкаыс да Лунвыв Америка джынйыс эжсьöмаöсь тропикдорса вöръясöн да саваннаясöн, кодъясöс шуöны льяноясöн, – Ориноко ю пöлöн. Став Амазонка увтас пасьтала, Атлантувса океан вадоръяссянь Кордильера подувъясöдз, быдмöны тропикдорса вöръяс; тайö – вывтi паськыд, Рочувса Европа ыджда, пöшти ставыс дорвыв вöр. Пуясыс танi джуджыдджыкöсь весиг Малайя архипелаг вывса вöръясын дорысь. Найö быдмöны сэтшöм сука да сэтшöм а гартчöмаöсь лианаясöн, мый ветлыны тайö вöръясöдыс позьö сöмын юяс кузя. Косджыкинъясас Лунвыв Америкаын, шуам, Ориноко, шöрвыв Парана да Парагвай юяс пöлöн, куйлöны тропикдорса вöрсора степьяс – саваннаяс; зэра воö, гожöмын, найö эжсьöны джуджыд турунöн, тöвся кос дырйи косьмöны, сотчöны. Лунвывланьынджык степьясын – пампаясын быдмöны сэтшöм жö турунъяс, кыдзи Евразияса степьясын (шуам, ковыль). Пампаясын мусиныс мунö сöдмуö, войвылынджык, тропикдорса вöръясын, сьöдмуа мусиныс. Америка лоö чужанiнöн уна тöдчана вöдитан быдмöгъяслы: картупель, кукуруза, табак, и пуяслы: каучук, хина, какао. Картупель паськалiс Лунвыв Америка платояс вылын; сэнi медводз кутiсны вöдитны сiйöс индианъяс и сэтысь Европаö сiйöс петкöдiсны Америка восьтöм бöрын регыд. Öнi сiйöс вöдитöны мушар вылын пöшти став канмуясас. Пемöс улов. Америка войвылас олöны сэтшöм жö пемöсъяс, кутшöмъяс олöны Азия да Европа войвылын, но кымын водзö лунвывлань, сымын ёнджыка да ёнджыка торъялöны Америкаса пемöсъяс Важ му пемöсъясысь. Америкаса тундраясын олöны: войвыв кöр, мускуса öш, полюсдорса руч, еджыд байдöг; вöръясын олöны: уръяс, ручьяс, кöинъяс, зэв гырысь руд ошъяс да мукöдсикас дона куа вöрпияс. Уна олö татшöм вöрпиыс и войвыв юяс пöлöн: Нельсон, Макензи да Юкон вадоръяс вылын, кöнi сьöд пемыд вöръяссö эз на вöрзьöдлы морт. Ыджыд тыяссянь лунвывланьын, кöнi тшöкыдакодь овмöдчöмаöсь йöз да кöнi вöръяс шочмисны, кид вöрпиясöс пöшти бырöдöма. Прерияясын коркö ветлiсны кид öш чукöръяс – бизонъяс, но öнi найöс пöшти ставсö нин бырöдöма; кольöмаöсь сöмын кöнсюрö, кöнi оз лэдзны найöс кыйны, шуам, Йеловстонса националь паркын. Лунвыв Америкаын эмöсь уна сэтшöм пемöсъяс, кодъяс ёна торъялöны Важ му пемöсъясысь; татшöмöсь, шуам, дышруньяс, кодзувсёйысьяс да броняновлысьяс. Аслыссямаöсь сiдзжö и америкаса яйсёйысъясыс – пума да ягуар; вын сертиыс найö эськö и сетчöны Важ мувывса яйсёйысьяслы – левлы да тигралы. Пемöсъяслöн зэв уна лыднас да унапöлöслуннас Лунвыв Америка вевтыртö став мукöд му юкöнсö. Тропикдорса вöръясын олöны зэв уна öблезянаяс. Некöн абу и сымда пöтка, мыйда Лунвыв Америкаын. Быдлаын вöръясын жбыръялöны уна рöма попугайяс, ёся горзöны ичöтик колибрияс, кодъяс сöмын неуна ыджыдджыкöсь геб-гагысь да с. в. Быд воськолын паныдасьлöны пагöдан да абу пагöдан кыйяс: и му вылын, и ваын, и пуяс вылын; медся ыджыдыс на пытшкысь, но абу пагöдан, – удав – 6 м кузьта. Юясын да тыясын олöны кайманъяс, сэтшöм жö лёкöсь, кыдзи африкаса крокодилъяс, кöть и дженьыдджыкöсь наысь. Юясын, ляпкыдiнъясас, олö сымда измышка, мый налысь колькъяссö вый вöчöм вылö öктöмыс вöлöма индианъяслы ыджыд прöмыснас. Пемöсъясöн татшöм озырлуныс лоö танi быдмöгъясöн озырлун вöсна, небыд да шоныд климат понда да тропикдорса вöръясын да саваннаясын этша олысь йöз понда. Платояс вылын да Кордильера бокъясын пемöсыс абу нин сэтшöм уна. Керöсвыв видзьяс вылын сэнi йирсьöны ламаяс да викуньяяс – гыжъя пемöсъяс, неуна мунöны верблюд вылö; керöс кыръясын поздысьöны кондоръяс, медся гырысь яйвыв лэбачьяс му вылын. Пампасъясын паныдасьлöны страус чукöръяс, кодъяс лоöны африкаса страусъяс кодьöсь жö, сöмын посньыдджыкöсь наысь. Гортса пемöсъяс Америкаын, кытчöдз эз овмöдчыны сэнi европасаяс, пöшти эз вöвны; сöмын тундраясын кесъялöма мортлы пон, да Лунвыв Америка платояс вылын вöлöма лама. Европасаяс вайисны Америкаö вöв, сюра гырысь скöт да мукöдсикас гортса пемöсъясöс, и öнi найö Америкаын лыддьыссьöны сё миллионъяс юрöн. Саридзьясын, кодъяс кытшалöны Америкаöс, торъя нин Войвыв Америкаöс, олö уна чери: лосось, треска, сельди да с. в. Вывтi уна чери овлö Ньюфаундленд дi дорын, сэсся Ванкувер дi дорын да Аляска вадоръясын. Ньюфаундленд дi дорын, кöнi кöдзыд Лабрадорса визув зурасьö Гольфстримкöд, эмöсь гырысь ляпкыдiнъяс; сэнi океанас эм уна вабыдмас да уна посни пемöсъяс, кодъясöс сёйö чери. Зэв уна треска локтö татчö кульмыны ляпкыдiнъясын. Ляпкыдiнъяс Ньюфаундленд дiнын пыр öтарö содöны. Йи керöсъяс помала вайöны татчö изъяс да лыа Гренландiысь да сибдöны ляпкыдiнъясас; надзöникöн йиясыс сылöны, уланыс кольöны лыа чукöръяс да валун изъяс. Вот сэтшöм ляпкыдiнъяс вылын и паськалö (рöдмö) чери. Лунвыв Африкаса Республика. Лунвыв Африкаса Республика (ЛАР), "Лунвыв Африка" — тайӧ канму Африкаын. Эфиопия. Эфиопия, "Эфиопияса Федерация Демократия Республика" () — тайӧ канму Африкаын. Перу. Перу, "Перу Республика" (,) — тайӧ канму Лунвыв Америкаын. Ляпин (сикт). Ляпин (,) – тайӧ Рочмуса сикт. Тані олӧны медсясӧ маньси (вӧгулъяс). Кыдзоль. Кыдзоль (роч "Кизел") тайӧ Россияса кар, Перым ладорлӧн кар. Культурнӧй шӧрин. Перым кыпӧдӧмаӧсь Кыдзоль ю бокӧ. Мыжы. Мыжы (,) – тайӧ Рочмуса сикт, Ямал-Яран асвеськӧдлан кытшын. Ломоносов Василей Микайлӧ. Василей Микайлӧ Ломоносов (1711-1765) тайӧ роч учёнӧй. Сургут. Сургут () – тайӧ Рочмуса кар, Хант-Вӧгул асвеськӧдлан кытшлын. Научнӧй да культурнӧй шӧрин. Ульяновск. Ульяновск ("Симбирск";,) тайӧ Рочмуса кар, Ульяновск обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Оренбург. Оренбург тайӧ Рочмуса кар, Оренбург обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Емдін. Емдін () – тайӧ Коми Республикалӧн сикт,Емдiн районын. Усвавом. Усвавом () – тайӧ Коми Республикалӧн сикт,Ускарын. Чилимдiн. Чилимдiн () – тайӧ Коми Республикалӧн сикт. Чилимдiн кыпӧдӧмаӧсь Печора ю бокӧ. Чилимдiн – шӧрсикт Чилимдiн районлӧн. Кулӧмдiн. Кулӧмдiн () – тайӧ Коми Республикалӧн сикт. Кулӧмдiн кыпӧдӧмаӧсь Эжва ю бокӧ. Кулӧмдiн – шӧрсикт Кулӧмдiн районлӧн. Мылдiн. Мылдiн () – тайӧ Коми Республикалӧн сикт. Мылдiн кыпӧдӧмаӧсь Печора ю бокӧ. Мылдiн – шӧрсикт Мылдiн районлӧн. Одыб. Одыб () тайӧ Коми Республикалӧн сикт, Кӧрткерӧс районлӧн сикт. Шойнаты. Шойнаты () тайӧ Коми Республикалӧн сикт, Кӧрткерӧс районлӧн сикт. Баяркерӧс. Баяркерӧс () тайӧ Коми Республикалӧн сикт, Кӧрткерӧс районлӧн сикт. Позтыкерӧс. Позтыкерӧс () тайӧ Коми Республикалӧн сикт, Кӧрткерӧс районлӧн сикт. Кӧрткерӧс. Кӧрткерӧс () – тайӧ Коми Республикалӧн сикт. Кӧрткерӧс кыпӧдӧмаӧсь Эжва ю бокӧ. Кӧрткерӧс – шӧрсикт Кӧрткерӧс районлӧн. Коми йӧзкостса радио. Коми йӧзкостса радио – Коми республикаса телеканал (КРТК) тэчасын уджалан коми кывъя радио. Радиоса юралысь редактор – Пименова Виктория. Уджалан кад. Петіс эфирӧ 2007 вӧльгым 5 лунсянь. Медводз уджаліс 3 часӧн быд весьлун. Ӧні кылӧ быд лун 6 (вежон помо – 8) час асывсянь 8 час рытӧдз коставлӧмӧн, роч кывъя «Радио миркӧд» кадсӧ юкӧ да. Лэдзӧсъяс 5-15 минут ыдждаӧсь. Кывзанін. Коми йӧзкостса радио позьӧ кывзыны Коми Республика пасьтала радиовезса коймӧд каналӧд, либӧ став му югыдын ӧтуввезысь: КРТК сайтысь ыстӧд пыр. Уджтас. Республикаса выль юӧръяс висьталӧны 3-5-ысь луннас. «Ме — коми» — асланым войтыр йылысь; «Кӧсъя тӧдны» — чинаяс вочавидзӧны йӧз юалӧмъяс вылӧ; «Ме тані чужи» — коми оланіянъяс йылысь; «Шуда поз» — гозъя да челядя олӧм йылысь; «Ас овмӧс» — асшӧр видз-му овмӧс нуӧдӧм йылысь; «Йӧзӧдтӧм кывбуръяс» — коми поэзия йылысь; «Рӧдвуж ордын» — финн-йӧгра олӧм йылысь; Чили. — тайӧ канму Лунвыв Америкаын. Юркар:Сантьяго-де-Чили. Рогов Ӧврам Микӧл. Рогов Ӧврам Микӧл () (1825–1905) вӧлі лесникӧн Строгановскӧй именнёын Иньвенскӧй дача вылын. Сія осьтіс туй Коми-Перым кыв велӧтӧм понда. Словарьыс вылын сія уджаліс 1849 восянь, а 1860 годӧ петіс грамматика «Опыт грамматики пермяцкого языка» Микӧл Роговлӧн. 0-ӧд вояс. Важ лунпасын да выль лунпасын нуль во абу. медводдза воӧдз м. э. медводдза во локтӧ. 10-ӧд вояс. Дасӧд вояс - 11 восянь 20 воӧдз. 20-ӧд вояс. Кызьӧд вояс - 21 восянь 30 воӧдз. 30-ӧд вояс. Комынӧд вояс - 31 восянь 40 воӧдз. 40-ӧд вояс. Нелямынӧд вояс - 41 восянь 50 воӧдз. 50-ӧд вояс. Ветымынӧд вояс - 51 восянь 60 воӧдз. 60-ӧд вояс. Квайтымынӧд вояс - 61 восянь 70 воӧдз. 70-ӧд вояс. Сизимдасӧд вояс - 71 восянь 80 воӧдз. 80-ӧд вояс. Кӧкъямысдасӧд вояс - 81 восянь 90 воӧдз. 90-ӧд вояс. Ӧкмысдасӧд вояс - 91 восянь 100 воӧдз. 100-ӧд вояс. Сёӧд вояс - 101 восянь 110 воӧдз. 110-ӧд вояс. Сё дасӧд вояс - 111 восянь 120 воӧдз. 120-ӧд вояс. Сё кызьӧд вояс - 121 восянь 130 воӧдз. 130-ӧд вояс. Сё комынӧд вояс - 131 восянь 140 воӧдз. 140-ӧд вояс. Сё нелямынӧд вояс - 141 восянь 150 воӧдз. 150-ӧд вояс. Сё ветымынӧд вояс - 151 восянь 160 воӧдз. 160-ӧд вояс. Сё квайтымынӧд вояс - 161 восянь 170 воӧдз. 170-ӧд вояс. Сё сизимдасӧд вояс - 171 восянь 180 воӧдз. 180-ӧд вояс. Сё кӧкъямысдасӧд вояс - 181 восянь 190 воӧдз. 190-ӧд вояс. Сё ӧкмысдасӧд вояс - 191 восянь 200 воӧдз. 200-ӧд вояс. Кыксёӧд вояс - 201 восянь 210 воӧдз. 210-ӧд вояс. Кыксё дасӧд вояс - 211 восянь 220 воӧдз. 220-ӧд вояс. Кыксё кызьӧд вояс - 221 восянь 230 воӧдз. 230-ӧд вояс. Кыксё комынӧд вояс - 231 восянь 240 воӧдз. 240-ӧд вояс. Кыксё нелямынӧд вояс - 241 восянь 250 воӧдз. 250-ӧд вояс. Кыксё ветымынӧд вояс - 251 восянь 260 воӧдз. 260-ӧд вояс. Кыксё квайтымынӧд вояс - 261 восянь 270 воӧдз. 270-ӧд вояс. Кыксё сизимдасӧд вояс - 271 восянь 280 воӧдз. 280-ӧд вояс. Кыксё кӧкъямысдасӧд вояс - 281 восянь 290 воӧдз. 290-ӧд вояс. Кыксё ӧкмысдасӧд вояс - 291 восянь 300 воӧдз. 300-ӧд вояс. Куимсёӧд вояс - 301 восянь 310 воӧдз. 310-ӧд вояс. Куимсё дасӧд вояс - 311 восянь 320 воӧдз. 320-ӧд вояс. Куимсё кызьӧд вояс - 321 восянь 330 воӧдз. 330-ӧд вояс. Куимсё комынӧд вояс - 331 восянь 340 воӧдз. 340-ӧд вояс. Куимсё нелямынӧд вояс - 341 восянь 350 воӧдз. 350-ӧд вояс. Куимсё ветымынӧд вояс - 351 восянь 360 воӧдз. 360-ӧд вояс. Куимсё квайтымынӧд вояс - 361 восянь 370 воӧдз. 370-ӧд вояс. Куимсё сизимдасӧд вояс - 371 восянь 380 воӧдз. 380-ӧд вояс. Куимсё кӧкъямысдасӧд вояс - 381 восянь 390 воӧдз. 390-ӧд вояс. Куимсё ӧкмысдасӧд вояс - 391 восянь 400 воӧдз. 400-ӧд вояс. Нёльсёӧд вояс - 401 восянь 410 воӧдз. 410-ӧд вояс. Нёльсё дасӧд вояс - 411 восянь 420 воӧдз. 420-ӧд вояс. Нёльсё кызьӧд вояс - 421 восянь 430 воӧдз. 430-ӧд вояс. Нёльсё комынӧд вояс - 431 восянь 440 воӧдз. 440-ӧд вояс. Нёльсё нелямынӧд вояс - 441 восянь 450 воӧдз. 450-ӧд вояс. Нёльсё ветымынӧд вояс - 451 восянь 460 воӧдз. 460-ӧд вояс. Нёльсё квайтымынӧд вояс - 461 восянь 470 воӧдз. 470-ӧд вояс. Нёльсё сизимдасӧд вояс - 471 восянь 480 воӧдз. 480-ӧд вояс. Нёльсё кӧкъямысдасӧд вояс - 481 восянь 490 воӧдз. 490-ӧд вояс. Нёльсё ӧкмысдасӧд вояс - 491 восянь 500 воӧдз. 500-ӧд вояс. Витсёӧд вояс - 501 восянь 510 воӧдз. 510-ӧд вояс. Витсё дасӧд вояс - 511 восянь 520 воӧдз. 520-ӧд вояс. Витсё кызьӧд вояс - 521 восянь 530 воӧдз. 530-ӧд вояс. Витсё комынӧд вояс - 531 восянь 540 воӧдз. 540-ӧд вояс. Витсё нелямынӧд вояс - 541 восянь 550 воӧдз. 550-ӧд вояс. Витсё ветымынӧд вояс - 551 восянь 560 воӧдз. 560-ӧд вояс. Витсё квайтымынӧд вояс - 561 восянь 570 воӧдз. 570-ӧд вояс. Витсё сизимдасӧд вояс - 571 восянь 580 воӧдз. 580-ӧд вояс. Витсё кӧкъямысдасӧд вояс - 581 восянь 590 воӧдз. 590-ӧд вояс. Витсё ӧкмысдасӧд вояс - 591 восянь 600 воӧдз. 600-ӧд вояс. Квайтсёӧд вояс - 601 восянь 610 воӧдз. 610-ӧд вояс. Квайтсё дасӧд вояс - 611 восянь 620 воӧдз. 620-ӧд вояс. Квайтсё кызьӧд вояс - 621 восянь 630 воӧдз. 630-ӧд вояс. Квайтсё комынӧд вояс - 631 восянь 640 воӧдз. 640-ӧд вояс. Квайтсё нелямынӧд вояс - 641 восянь 650 воӧдз. 650-ӧд вояс. Квайтсё ветымынӧд вояс - 651 восянь 660 воӧдз. 660-ӧд вояс. Квайтсё квайтымынӧд вояс - 661 восянь 670 воӧдз. 670-ӧд вояс. Квайтсё сизимдасӧд вояс - 671 восянь 680 воӧдз. 680-ӧд вояс. Квайтсё кӧкъямысдасӧд вояс - 681 восянь 690 воӧдз. 690-ӧд вояс. Квайтсё ӧкмысдасӧд вояс - 691 восянь 700 воӧдз. 700-ӧд вояс. Сизимсёӧд вояс - 701 восянь 710 воӧдз. 710-ӧд вояс. Сизимсё дасӧд вояс - 711 восянь 720 воӧдз. 720-ӧд вояс. Сизимсё кызьӧд вояс - 721 восянь 730 воӧдз. 730-ӧд вояс. Сизимсё комынӧд вояс - 731 восянь 740 воӧдз. 740-ӧд вояс. Сизимсё нелямынӧд вояс - 741 восянь 750 воӧдз. 750-ӧд вояс. Сизимсё ветымынӧд вояс - 751 восянь 760 воӧдз. 760-ӧд вояс. Сизимсё квайтымынӧд вояс - 761 восянь 770 воӧдз. 770-ӧд вояс. Сизимсё сизимдасӧд вояс - 771 восянь 780 воӧдз. 780-ӧд вояс. Сизимсё кӧкъямысдасӧд вояс - 781 восянь 790 воӧдз. 790-ӧд вояс. Сизимсё ӧкмысдасӧд вояс - 791 восянь 800 воӧдз. 800-ӧд вояс. Кӧкъямыссёӧд вояс - 801 восянь 810 воӧдз. 810-ӧд вояс. Кӧкъямыссё дасӧд вояс - 811 восянь 820 воӧдз. 820-ӧд вояс. Кӧкъямыссё кызьӧд вояс - 821 восянь 830 воӧдз. 830-ӧд вояс. Кӧкъямыссё комынӧд вояс - 831 восянь 840 воӧдз. 840-ӧд вояс. Кӧкъямыссё нелямынӧд вояс - 841 восянь 850 воӧдз. 850-ӧд вояс. Кӧкъямыссё ветымынӧд вояс - 851 восянь 860 воӧдз. 860-ӧд вояс. Кӧкъямыссё квайтымынӧд вояс - 861 восянь 870 воӧдз. 870-ӧд вояс. Кӧкъямыссё сизимдасӧд вояс - 871 восянь 880 воӧдз. 880-ӧд вояс. Кӧкъямыссё кӧкъямысдасӧд вояс - 881 восянь 890 воӧдз. 890-ӧд вояс. Кӧкъямыссё ӧкмысдасӧд вояс - 891 восянь 900 воӧдз. 900-ӧд вояс. Ӧкмыссёӧд вояс - 901 восянь 910 воӧдз. 910-ӧд вояс. Ӧкмыссё дасӧд вояс - 911 восянь 920 воӧдз. 920-ӧд вояс. Ӧкмыссё кызьӧд вояс - 921 восянь 930 воӧдз. 930-ӧд вояс. Ӧкмыссё комынӧд вояс - 931 восянь 940 воӧдз. 940-ӧд вояс. Ӧкмыссё нелямынӧд вояс - 941 восянь 950 воӧдз. 950-ӧд вояс. Ӧкмыссё ветымынӧд вояс - 951 восянь 960 воӧдз. 960-ӧд вояс. Ӧкмыссё квайтымынӧд вояс - 961 восянь 970 воӧдз. 970-ӧд вояс. Ӧкмыссё сизимдасӧд вояс - 971 восянь 980 воӧдз. 980-ӧд вояс. Ӧкмыссё кӧкъямысдасӧд вояс - 981 восянь 990 воӧдз. 990-ӧд вояс. Ӧкмыссё ӧкмысдасӧд вояс - 991 восянь 1000 воӧдз. 1000-ӧд вояс. Сюрсӧд вояс - 1001 восянь 1010 воӧдз. 1010-ӧд вояс. Сюрс дасӧд вояс - 1011 восянь 1020 воӧдз. 1020-ӧд вояс. Сюрс кызьӧд вояс - 1021 восянь 1030 воӧдз. 1030-ӧд вояс. Сюрс комынӧд вояс - 1031 восянь 1040 воӧдз. 1040-ӧд вояс. Сюрс нелямынӧд вояс - 1041 восянь 1050 воӧдз. 1050-ӧд вояс. Сюрс ветымынӧд вояс - 1051 восянь 1060 воӧдз. 1060-ӧд вояс. Сюрс квайтымынӧд вояс - 1061 восянь 1070 воӧдз. 1070-ӧд вояс. Сюрс сизимдасӧд вояс - 1071 восянь 1080 воӧдз. 1080-ӧд вояс. Сюрс кӧкъямысдасӧд вояс - 1081 восянь 1090 воӧдз. 1090-ӧд вояс. Сюрс ӧкмысдасӧд вояс - 1091 восянь 1100 воӧдз. 1100-ӧд вояс. Сюрс сёӧд вояс - 1101 восянь 1110 воӧдз. 1110-ӧд вояс. Сюрс сё дасӧд вояс - 1111 восянь 1120 воӧдз. 1120-ӧд вояс. Сюрс сё кызьӧд вояс - 1121 восянь 1130 воӧдз. 1130-ӧд вояс. Сюрс сё комынӧд вояс - 1131 восянь 1140 воӧдз. 1140-ӧд вояс. Сюрс сё нелямынӧд вояс - 1141 восянь 1150 воӧдз. 1150-ӧд вояс. Сюрс сё ветымынӧд вояс - 1151 восянь 1160 воӧдз. 1160-ӧд вояс. Сюрс сё квайтымынӧд вояс - 1161 восянь 1170 воӧдз. 1170-ӧд вояс. Сюрс сё сизимдасӧд вояс - 1171 восянь 1180 воӧдз. 1180-ӧд вояс. Сюрс сё кӧкъямысдасӧд вояс - 1181 восянь 1190 воӧдз. 1190-ӧд вояс. Сюрс сё ӧкмысдасӧд вояс - 1191 восянь 1200 воӧдз. 1200-ӧд вояс. Сюрс кыксёӧд вояс - 1201 восянь 1210 воӧдз. Милан. Mилaн () — тайö Италияса кар. 1210-ӧд вояс. Сюрс кыксё дасӧд вояс - 1211 восянь 1220 воӧдз. 1220-ӧд вояс. Сюрс кыксё кызьӧд вояс - 1221 восянь 1230 воӧдз. 1230-ӧд вояс. Сюрс кыксё комынӧд вояс - 1231 восянь 1240 воӧдз. 1240-ӧд вояс. Сюрс кыксё нелямынӧд вояс - 1241 восянь 1250 воӧдз. 1250-ӧд вояс. Сюрс кыксё ветымынӧд вояс - 1251 восянь 1260 воӧдз. 1260-ӧд вояс. Сюрс кыксё квайтымынӧд вояс - 1261 восянь 1270 воӧдз. 1270-ӧд вояс. Сюрс кыксё сизимдасӧд вояс - 1271 восянь 1280 воӧдз. 1280-ӧд вояс. Сюрс кыксё кӧкъямысдасӧд вояс - 1281 восянь 1290 воӧдз. 1290-ӧд вояс. Сюрс кыксё ӧкмысдасӧд вояс - 1291 восянь 1300 воӧдз. 1300-ӧд вояс. Сюрс куимсёӧд вояс - 1301 восянь 1310 воӧдз. 1310-ӧд вояс. Сюрс куимсё дасӧд вояс - 1311 восянь 1320 воӧдз. 1320-ӧд вояс. Сюрс куимсё кызьӧд вояс - 1321 восянь 1330 воӧдз. 1330-ӧд вояс. Сюрс куимсё комынӧд вояс - 1331 восянь 1340 воӧдз. 1340-ӧд вояс. Сюрс куимсё нелямынӧд вояс - 1341 восянь 1350 воӧдз. 1350-ӧд вояс. Сюрс куимсё ветымынӧд вояс - 1351 восянь 1360 воӧдз. 1360-ӧд вояс. Сюрс куимсё квайтымынӧд вояс - 1361 восянь 1370 воӧдз. 1370-ӧд вояс. Сюрс куимсё сизимдасӧд вояс - 1371 восянь 1380 воӧдз. 1380-ӧд вояс. Сюрс куимсё кӧкъямысдасӧд вояс - 1381 восянь 1390 воӧдз. 1390-ӧд вояс. Сюрс куимсё ӧкмысдасӧд вояс - 1391 восянь 1400 воӧдз. 1400-ӧд вояс. Сюрс нёльсёӧд вояс - 1401 восянь 1410 воӧдз. 1410-ӧд вояс. Сюрс нёльсё дасӧд вояс - 1411 восянь 1420 воӧдз. 1420-ӧд вояс. Сюрс нёльсё кызьӧд вояс - 1421 восянь 1430 воӧдз. 1430-ӧд вояс. Сюрс нёльсё комынӧд вояс - 1431 восянь 1440 воӧдз. 1440-ӧд вояс. Сюрс нёльсё нелямынӧд вояс - 1441 восянь 1450 воӧдз. 1450-ӧд вояс. Сюрс нёльсё ветымынӧд вояс - 1451 восянь 1460 воӧдз. 1460-ӧд вояс. Сюрс нёльсё квайтымынӧд вояс - 1461 восянь 1470 воӧдз. 1470-ӧд вояс. Сюрс нёльсё сизимдасӧд вояс - 1471 восянь 1480 воӧдз. 1480-ӧд вояс. Сюрс нёльсё кӧкъямысдасӧд вояс - 1481 восянь 1490 воӧдз. 1490-ӧд вояс. Сюрс нёльсё ӧкмысдасӧд вояс - 1491 восянь 1500 воӧдз. 1500-ӧд вояс. Сюрс витсёӧд вояс - 1501 восянь 1510 воӧдз. 1510-ӧд вояс. Сюрс витсё дасӧд вояс - 1511 восянь 1520 воӧдз. 1520-ӧд вояс. Сюрс витсё кызьӧд вояс - 1521 восянь 1530 воӧдз. 1530-ӧд вояс. Сюрс витсё комынӧд вояс - 1531 восянь 1540 воӧдз. 1540-ӧд вояс. Сюрс витсё нелямынӧд вояс - 1541 восянь 1550 воӧдз. 1550-ӧд вояс. Сюрс витсё ветымынӧд вояс - 1551 восянь 1560 воӧдз. 1560-ӧд вояс. Сюрс витсё квайтымынӧд вояс - 1561 восянь 1570 воӧдз. 1570-ӧд вояс. Сюрс витсё сизимдасӧд вояс - 1571 восянь 1580 воӧдз. 1580-ӧд вояс. Сюрс витсё кӧкъямысдасӧд вояс - 1581 восянь 1590 воӧдз. 1590-ӧд вояс. Сюрс витсё ӧкмысдасӧд вояс - 1591 восянь 1600 воӧдз. 1600-ӧд вояс. Сюрс квайтсёӧд вояс - 1601 восянь 1610 воӧдз. 1610-ӧд вояс. Сюрс квайтсё дасӧд вояс - 1611 восянь 1620 воӧдз. 1620-ӧд вояс. Сюрс квайтсё кызьӧд вояс - 1621 восянь 1630 воӧдз. 1630-ӧд вояс. Сюрс квайтсё комынӧд вояс - 1631 восянь 1640 воӧдз. 1640-ӧд вояс. Сюрс квайтсё нелямынӧд вояс - 1641 восянь 1650 воӧдз. 1650-ӧд вояс. Сюрс квайтсё ветымынӧд вояс - 1651 восянь 1660 воӧдз. 1660-ӧд вояс. Сюрс квайтсё квайтымынӧд вояс - 1661 восянь 1670 воӧдз. 1670-ӧд вояс. Сюрс квайтсё сизимдасӧд вояс - 1671 восянь 1680 воӧдз. 1680-ӧд вояс. Сюрс квайтсё кӧкъямысдасӧд вояс - 1681 восянь 1690 воӧдз. 1690-ӧд вояс. Сюрс квайтсё ӧкмысдасӧд вояс - 1691 восянь 1700 воӧдз. 1700-ӧд вояс. Сюрс сизимсёӧд вояс - 1701 восянь 1710 воӧдз. 1710-ӧд вояс. Сюрс сизимсё дасӧд вояс - 1711 восянь 1720 воӧдз. 1720-ӧд вояс. Сюрс сизимсё кызьӧд вояс - 1721 восянь 1730 воӧдз. 1730-ӧд вояс. Сюрс сизимсё комынӧд вояс - 1731 восянь 1740 воӧдз. 1740-ӧд вояс. Сюрс сизимсё нелямынӧд вояс - 1741 восянь 1750 воӧдз. 1750-ӧд вояс. Сюрс сизимсё ветымынӧд вояс - 1751 восянь 1760 воӧдз. 1760-ӧд вояс. Сюрс сизимсё квайтымынӧд вояс - 1761 восянь 1770 воӧдз. 1770-ӧд вояс. Сюрс сизимсё сизимдасӧд вояс - 1771 восянь 1780 воӧдз. 1780-ӧд вояс. Сюрс сизимсё кӧкъямысдасӧд вояс - 1781 восянь 1790 воӧдз. 1790-ӧд вояс. Сюрс сизимсё ӧкмысдасӧд вояс - 1791 восянь 1800 воӧдз. 1800-ӧд вояс. Сюрс кӧкъямыссёӧд вояс - 1801 восянь 1810 воӧдз. 1810-ӧд вояс. Сюрс кӧкъямыссё дасӧд вояс - 1811 восянь 1820 воӧдз. 1820-ӧд вояс. Сюрс кӧкъямыссё кызьӧд вояс - 1821 восянь 1830 воӧдз. 1830-ӧд вояс. Сюрс кӧкъямыссё комынӧд вояс - 1831 восянь 1840 воӧдз. 1840-ӧд вояс. Сюрс кӧкъямыссё нелямынӧд вояс - 1841 восянь 1850 воӧдз. 1850-ӧд вояс. Сюрс кӧкъямыссё ветымынӧд вояс - 1851 восянь 1860 воӧдз. 1860-ӧд вояс. Сюрс кӧкъямыссё квайтымынӧд вояс - 1861 восянь 1870 воӧдз. 1870-ӧд вояс. Сюрс кӧкъямыссё сизимдасӧд вояс - 1871 восянь 1880 воӧдз. 1880-ӧд вояс. Сюрс кӧкъямыссё кӧкъямысдасӧд вояс - 1881 восянь 1890 воӧдз. 1890-ӧд вояс. Сюрс кӧкъямыссё ӧкмысдасӧд вояс - 1891 восянь 1900 воӧдз. 1900-ӧд вояс. Сюрс ӧкмыссёӧд вояс - 1901 восянь 1910 воӧдз. 1910-ӧд вояс. Сюрс ӧкмыссё дасӧд вояс - 1911 восянь 1920 воӧдз. 1920-ӧд вояс. Сюрс ӧкмыссё кызьӧд вояс - 1921 восянь 1930 воӧдз. 1930-ӧд вояс. Сюрс ӧкмыссё комынӧд вояс - 1931 восянь 1940 воӧдз. 1940-ӧд вояс. Сюрс ӧкмыссё нелямынӧд вояс - 1941 восянь 1950 воӧдз. 1950-ӧд вояс. Сюрс ӧкмыссё ветымынӧд вояс - 1951 восянь 1960 воӧдз. 1960-ӧд вояс. Сюрс ӧкмыссё квайтымынӧд вояс - 1961 восянь 1970 воӧдз. 1970-ӧд вояс. Сюрс ӧкмыссё сизимдасӧд вояс - 1971 восянь 1980 воӧдз. 1980-ӧд вояс. Сюрс ӧкмыссё кӧкъямысдасӧд вояс - 1981 восянь 1990 воӧдз. 1990-ӧд вояс. Сюрс ӧкмыссё ӧкмысдасӧд вояс - 1991 восянь 2000 воӧдз. 2000-ӧд вояс. Кык сюрсӧд вояс - 2001 восянь 2010 воӧдз. 2010-ӧд вояс. Кык сюрс дасӧд вояс - 2011 восянь 2020 воӧдз. XXI нэм. XXI (21-ӧд) нэм Выль лунпасын — танэм. Начался 1 января 2001 года, продлится до 31 декабря 2100 года. Медыджыд лоӧмторъяс. * XX нэм. XX нэм — последний век 2 тысячелетия. Один из наиболее кровопролитных в истории человечества. Медыджыд лоӧмторъяс. * Юр лы. Юр лы () тайӧ лы ноглӧн юкӧныс. Морт юр лы. Морт юр лы (вид спереди) Морт юр лы (вид сбоку) Морт юр лы () тайӧ морт лы ноглӧн юкӧныс. Вергинаса кодзув. Вергинаса кодзув али Вергинаса шонді тайӧ символ, 16 югӧркӧд кодзувлӧн серпасыс. Сюрса лы. Сюрса лы () тайӧ лы ноглӧн юкӧныс. Вом. Вом тайӧ сёян изан ноглӧн юкӧныс. Пинь. Пинь тайӧ сёян изан ноглӧн юкӧныс. Абхаз кыв. Абхаз кыв — тайӧ Абхазияын каналан кыв. Кирово-Чепецк. Кирово-Чепецк ("Усть-Чепецк, Чепцадін") тайӧ Рочмуса кар, Киров обласьтын кар. Промышленнӧй да культурнӧй шӧрин. Стерлитамак. Стерлитамак (,) тайӧ Рочмуса кар, Башкортостан республикаын. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Расположен у впадение Стерли в Ашкадар. Главная улица города - Ленин шӧртуй (Стерлитамак). Ленин шӧртуй (Стерлитамак). Проспект Ленина - главная улица города Стерлитамака. Длина - 3,87 км. Аршавин Ӧндрей. Аршавин Ӧндрей - роч футболист, ылӧсас 1981 ода кора 29, Ленинград. Керӧс Мари кыв. Керӧс Мари кыв тайӧ Мари Эл Республикаын каналан кыв. Сiйӧн сёрнитӧ Мари Эл Республикаса вужвойтыр – керӧс мари йӧз (матӧ 36,8 сюрс морт). Кильдин Саами кыв. Кильдин Саами кыв (кильдин саами "сāмь кӣлл") тайӧ финн-йӧгра кыв. Уйгур кыв. Уйгур кыв (ئۇيغۇرچە, Уйғурчә) тайӧ тюрк кыв. Анбуръяс. "Уйгур латин анбур 1930 — 1946 (СССР)" "Уйгур кириллич анбур с 1947 (СССР)" Джексон Майкл Джозеф. Джексон Майкл Джозеф () (29 моз 1958 — 25 лӧддза-номъя 2009) тайӧ Америкаса сьылысь. Внуково (аэропорт). Внуково () тайӧ аэропорт Канкарын. Хитроу (аэропорт). Хитроу () тайӧ аэропорт Лондонын. Войвыв. Войвыв — одна из четырёх сторон света, та, что соответствует направлению на солнце в полночь. Коми пас — В, войтыркостса — N ("nord"). Лунвыв. Лунвыв — одна из четырёх сторон света. На Юге находится Солнце в полдень (в северном полушарии). Коми пас — Л, войтыркостса — S ("south"). Рытыввыв. Рытыввыв — одна из четырёх сторон света. Первоначально это слово обозначало «закат», так как Солнце на закате всегда находится приблизительно на западе, кроме приполярных и полярных широт. Коми пас — Р, войтыркостса — W ("west"). Асыввыв. Асыввыв — одна из четырёх сторон света. Там, где восходит солнце. Коми пас — А, войтыркостса — E ("east"). Гренландия. Гренландия (, буквально — «веж му») — тайӧ ді Войвыв йиа океанын да канму Войвыв Америкаын. Петыркарса метрополитен. Петыркарса метрополитен () тайӧ метрополитен Петыркарын, Рочму. .ru. .ru - Рочмулы вылыс судталӧн войтырсикас доменыс. .ee. .ee - Эстониялы вылыс судталӧн войтырсикас доменыс. .hu. .hu - Венгриялы вылыс судталӧн войтырсикас доменыс. .fi. .fi - Финляндиялы вылыс судталӧн войтырсикас доменыс. .am. .am - Армениялы вылыс судталӧн войтырсикас доменыс. .ua. .ua - Украиналы вылыс судталӧн войтырсикас доменыс. .tm. .tm - Туркменистанлы вылыс судталӧн войтырсикас доменыс. .az. .az - Азербайджанлы вылыс судталӧн войтырсикас доменыс. .uz. .uz - Узбекистанлы вылыс судталӧн войтырсикас доменыс. .md. .md - Молдовалы вылыс судталӧн войтырсикас доменыс. .tj. .tj - Таджикистанлы вылыс судталӧн войтырсикас доменыс. .kz. .kz - Казахстанлы вылыс судталӧн войтырсикас доменыс. .kg. .kg - Кыргызстанлы вылыс судталӧн войтырсикас доменыс. Вӧлӧгда. Вӧлӧгда () тайӧ Рочмуса кар, Вӧлӧгда обласьтлӧн юркар. Промышленнӧй да культурнӧй шӧрин. Эшпай Öндрей Як. Эшпай Öндрей Як () (18 (30) йирым 1890, Какшамарий сиктын-20 урасьӧм 1963, Канкар) тайӧ мари этнограф, фольклорист да композитор. Выль Ныв шойна. Выль Ныв шойна () тайӧ шойна Канкарын, Рочму. Ӧльӧксандрия. Ӧльӧксандрия (— "al-’Iskandariya", масри اسكندريه - "Eskendereyya", - "Rakotə") тайӧ Египет Араб Республикаса кар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Каир. Каир (, "al-Qāhira" — «победоносная») тайӧ Египет Араб Республикаса кар, Египетлӧн юркар. Промышленнӧй, научнӧй да культурнӧй шӧрин. Канкарса метрополитен. Канкарса метрополитен () тайӧ метрополитен Канкарын, Рочму. Пӧдтыбок. Пӧдтыбок тайӧ сикт Коми Республикалӧн Кӧрткерӧс районын. Олысьяс 2009 тӧв шӧр 1 лунын – 1520 морт. Окленд (Выль Зеландия). Окленд () — тайӧ Выль Зеландияса кар, медыджыд кар канмуын. Олысьяс 1,417 миллион гӧгӧр (2008). Орсе музей. Orsay (франция Musée d'Orsay) тайӧ музей Парижын. Шахнур Вагинак Азнавурян. Шарль Азнаву́р (фр. Charles Aznavour, арм. Շառլ Ազնավուր, псевдоним; настоящее имя — Шахну́р Вагина́к Азнавурян (часто встречается искаженный вариант второго имени - Варина́г, благодаря неверному французскому произношению - Varenagh), Շահնուր Վաղինակ Ազնավուրյան; род. 22 мая 1924, Париж) — французский шансонье и актёр армянского происхождения. Будучи одним из популярнейших исполнителей во Франции, он также хорошо известен далеко за её пределами. С 5 мая 2009 г. является послом Армении в Швейцарии и постоянным представителем страны в штаб-квартире ООН. По сей день Азнавур создал примерно 1000 песен, сыграл в 60 фильмах и продал более 100 млн дисков[1]. Согласно совместному опросу журнала «TIME» и CNN (1998), Азнавур признан лучшим эстрадным исполнителем XX века[2]. Постоянно проживает в Швейцарии, но по-прежнему продолжает считать себя армянином и французом. Григорий-Пётр Агаджанян. Григо́рий-Пётр XV Агаджаня́н (Крикор-Бедрос Агаджанян,) — армянский куриальный кардинал (с 1946), армяно-католический Патриарх Киликии (1937—1962), про-префект (1958—1960) и префект (1960—1970) Священной Конгрегации Пропаганды Веры. Агаси Семенович Айвазян. Агаси Семёнович Айвазян (, 23 марта 1925, Абастумани — 21 ноября 2007, Ереван) — армянский писатель, кинорежиссёр и сценарист. Заслуженный деятель искусств Армянской ССР (1982). Гвишиани Джермен Михайлович. Джермен Михайлович Гвишиани (24 декабря 1928, Ахалцихе — 18 мая 2003) — советский философ и социолог. Член КПСС с 1951 года. Доктор философских наук, профессор, специалист в области управления. Академик АН СССР (1979), РАЕН (1990). Член Римского клуба, совместно с лордом Цукерманом организатор Международного института прикладного системного анализа (МИПСА) в Лаксенбурге (Австрия), почётный доктор Пражской высшей экономической школы, член Шведской королевской академии инженерных наук, член Финской академии технических наук, почётный доктор Хельсинкской школы экономики, член Американской академии управления, член Международной академии управления. Почётный гражданин и посол доброй воли города Хьюстон (Техас, США). Сергей Ервандович Кургинян. Серге́й Ерва́ндович Кургиня́н (, Москва) — советский и российский аналитик, политолог и театральный режиссёр. Вано Сергеевич Мерабишвили. Вано Сергеевич Мерабишви́ли () родился в 1968 в деревне Уде Адигейского района Грузии — грузинский политический и военный деятель, с 2004 года министр внутренних дел Грузии Айвазян Агаси Семенович. Агаси Семёнович Айвазян (, 23 марта 1925, Абастумани — 21 ноября 2007, Ереван) — армянский писатель, кинорежиссёр и сценарист. Заслуженный деятель искусств Армянской ССР (1982). Сергей Соломонович Кобуладзе. Сергей Соломонович Кобуладзе (Серго Кобуладзе;; 1909—1978) — советский грузинский художник, книжный график, театральный художник, живописец, народный художник Грузинской ССР (1958) Сергей Соломонович Кобуладзе родился а в Ахалцихе. Сергей Кобуладзе с 1925 по 1930 учился в Тбилисской академии художеств у Е. Е. Лансере, А. И. Шарлеманя, Г. Габашвили. С 1938 года становится преподавателем академии художеств (с 1957 профессор). Серго Кобуладзе проиллюстрировал поэму Шота Руставели «Витязь в тигровой шкуре» (1935-1937), некоторые трагедии Шекспира, «Слово о полку Игореве» (1939). Оформил балет «Раймонда» Глазунова в Большом театре, оперу «Сказание о Тариэле» Мшевелидзе (1946, Сталинская премия первой степени 1947 года), балет «Синатле» Киладзе (1947, Сталинская премия 1948) в Тбилисском театре оперы и балета. Сергей Кобуладзе был награждён орденом Трудового Красного Знамени. Агаси Манукович Арабян. Агаси Манукович Арабян (груз. "აგასი არაბიანი") родился в 1957 году, в городе Ахалцихе, Республика Грузия — общественный деятель. Лусинэ Абетовна Закарян. Лусине Закарян - вокалистка, чье прекрасное сопрано завладело сердцами многочисленных слушателей по всему миру. Ее смерть в 1992 г. оставила тысячи ее поклонников безутешными. Закарян родилась в 1937 г.в Ахалцха (Грузия). В детстве Лусине Закарян проявляла глубокие музыкальные способности, причем очень любила веселую музыку и ритмичные мотивы. В 1952 году, когда семья Закарянов переехала в Ереван, Лусине поступила в музыкальное училище Романоса Меликяна. В 1957 году Лусине Закарян поступила, в ереванскую консерваторию на отделение вокала, сдав всего один экзамен. Разработав богатый репертуар, который включал в себя армянскую классику, а также большой спектр работ русских и западноевропейских композиторов, Лусине Закарян поразив мир своим голосом, завоевала широкую популярность не только в Армении, но также далеко за пределами родины. Георгий Оганесович Анджелов. Родился 8.07.1930 г. в г. Ахалцихе Груз. ССР. Окончил лечебный факультет ЕрГМИ (1955 г.). Работал районным хирургом, заместителем главврача Котайкского медобъединения (1955-1961 гг.). Окончил аспирантуру в Институте хирургии им. Вишневского (1964 г, Москва). Кандидат медицинских наук (1965 г.). Старший научный сотрудник Института сердечной хирургии (1966 г, Ереван). Основоположник анестезиологии-реаниматологии Республики Армения. Главный анестезиолог-реаниматолог МЗ РА (с 1974 г.). Член Бюро главной судебно-медицинской экспертизы МЗ РА (с 1975 г.). Член Комитета родовспоможения МЗ РА (с 1980 г.). Заведующий кафедрой анестезиологии-реаниматологии ЕрГМИ (1975-1985 гг.). Доцент кафедры хирургических болезней N2 ЕрГМИ по курсу анестезиологии и реаниматологии (1985-1999 гг.), доцент кафедры анестезиологии-реаниматологии ЕрГМУ (с 1999 г.). Главный анестезиолог-реаниматолог Минобороны РА. Борис Оганесович Анджелян. В 1950 г. окончил с отличием лечебно-профилактический факультет Ереванского государственного медицинского института (ЕрГМИ), а в 1953 г. - аспирантуру кафедры эпидемиологии ЕрГМИ. С 1953 по 1956 гг. работал ассистентом той же кафедры, старшим преподавателем (1957-1960), доцентом (1960-1989), профессором кафедры физиологии (с 1989г.) Армянского государственного педагогического института, заведующим кафедрой медицины и охраны здоровья детей Университета им. Нарекаци (1993-1994) и Гаварского госуниверситета (с 1998г.). С 1957 г. заведует курсом по школьной и дошкольной гигиене в Армянском педагогическом институте им. Х. Абовяна. В последующие годы он преподавал на факультете усовершенствования директоров и завучей школ в ряде других вузов республики. С 1993 по 1996 гг. заведовал кафедрой медицины и охраны здоровья детей в Гаварском университете Респулики Армения. Арам Тигранович Ганаланян. Преподавал в ереванских средних школах (1931-1933), был лектором в ЕГУ (1937-1944) и в Армянском педогогическом институте им. X. Абовяна (1934-1951). Младший научный сотрудниик Институтов истории культуры, истории и литературы АрмССР (1932-1937), старший научный сотрудник Институтата языка и литры АрмФАН СССР (1937-1943). Заведующий отделом фольклора (1943-1960), старший научный сотрудник (1960-1983) Института литературы им. М.Абегяна АН АрмССР. Заместитель редактора «Историко-филологического журнала» АН АрмССР (1960-1983). Доктор филологических наук (1970), доцент (1943), академик (1977, член-корреспондент - 1965) Акоп Амазаспович Манандян. Яков Амазаспович Манандян (иногда Акоп Амазаспович, 10 (22) ноября 1873, Ахалцихе — 4 февраля 1952) — армянский историк, академик АН Армянской ССР. Биография. Яков Амазаспович Манандян окончил Йенский университет имени Фридриха Шиллера в 1897 году, Санкт-Петербургский университет в 1898 году, Тартуский университет в 1909 году. До 1919 года преподавал в различных школах, семинариях, гимназиях в Грузии, Армении и Азербайджане. В 1925 году стал профессором, в 1939 году академиком АН СССР, в 1943 академиком АН Армянской ССР. С 1920 по 1930 годы работал и преподавал в Ереванском государственном университете. Тайвань. Тайвань расположен в Восточной Азии, Тихоокеанской северо-западной стороне острова, площадь около 3,6 миллиона квадратных километров, в настоящее время под юрисдикцией Китайской Республики на самом деле. Имя Родной. Происхождение многих из названия Тайваня, Нидерландов в ходе под названием Тайвань "Taioan", в целях транслитерации транслитерации китайских иероглифов, "высоких должностных лиц", "члены Тайваня", "Великий" или "Тайвань Wo Бей", которое было первоначально название относится к сегодняшним Тайнань Anping в непосредственной близости, а затем в период японской оккупации, и постепенно превратилось в имя весь остров. PT Sans. PT Sans — свободно распространяемый компьютерный шрифт без засечек производства ПараТайп. Поддерживает коми кыв. КОМИ МУ ГИЖАЛÖМ, PT Sans Алматыса метрополитен. Амлатыса метрополитен () тайӧ метрополитен Алмытыын, Казахстан. Кержаков Öльöксан. Кержаков Öльöксан - роч футболист, ылӧсас 1982 ода кора 27, Кингисепп. Пожöг. Этимология. Пожöг ним артмис Пожöг ю нимсянь, код бокö и лэптiсны сиктсö. История. Кулöмдiн районса олысьяслы – пожöгсаяс, тайö абу сöмын Пожöг сиктсаяс, но и сельсöвет улöö пырысь мукöд сиктын олысьяс. А Пожöг сельсöвет улö пырöны: Полле (Великополье), Пожöгдiн, Мале, Вомынъюр, Вомынбöж, Шахсикт, Кекур. Водзын ещö татчö жö пыравлiсны Вомын да Сьöдтыдiн. Сиктъясас олöмыс кусöма нин, йöз сöмын гожöмнас нин турун пуктiгöн овлöны, а нимтысян нимыд сiдзи абу и вушйöма. И артмöдöны тайö сиктъясыс аслыспöлöс семья, быд «челядьлöн» – аслас ним. Оласног сертиыс. Йöз олан сям серти. Со мый висьталöны историческöй документъяс: 1678 вося переписнöй книгаын пасйöма Пожöг сикт йылысь медводдзаысь: «Починок Усть-Пожег на устье реки Пожег, тому 2 года, поселился Афонька Васильев…» Артмö, мый медся важ сиктыс – Пожöг. Сы бöрын, 1720 воын, чужöма Великополье сикт. Медводдза олысьясыс – роч йöз, Пашнинъяс. 44 во ковмис, медым чужисны мукöд пöчинокъяс: Кекур, Шахсикт, Габсикт, Вомынъюр, Вомынбöж, Мале, Сьöдтыдiн, Ыба. Пожöг да Великопольеын кö медводдза олысьясыс вöлiны роч йöз, то мукöд сикт нимыс коми нога нин, мый ещö öтчыд тöдчöдö, мый олысьясыс – комияс. Видз-му вöдитлöмаöсь да вöравлöмаöсь. Урожайыс омöль вöлöма. Поллесалöн сöмын няньныс абуджык кынмавлöма. Но сиктлöн история оз ло тырвыйööн сиктса вичко йылысь висьтавтöг. Религия вöлi тöдчана крестьянин олöмын. Вичколöн историяыс Пожöг сиктын зэв дженьыд. Вичко заводитісны лэптыны 1864-öд вося декабрь 31 лунö, а эштöдісны 1869 вося август 23-öд лунö. 1871 воын вöлöстьса правление сетіс 49,5 десятина му, бурöс и лекöс. Мусö сетісны прихожана тшöктöм серти. Но сöмын 17 десятина вылын вöлі позьö гöрны. Вичколы вöлі сетöма ТРОИЦКÖЙ ним. Вичко лэптісны ю дорö матын, и сійö тыдалö став грездсянь. Первой сійö вöлі вöчöма керъясысь, но бöрын лэптісны кирпичысь. Сідз жö лэптісны часовняяс Великопольеын – Святого Николая Пречистого, Кырнышаын – Рождества Пресвятой Богородицы. Пожöг вичко историяын вöлі сöмын куим поп. 1869 – 1885 воясö Михаил Андреевич Шейтанов; 1885 – 1896 воясö Александр Сапожников; 1896 – 1917 воясö Василий Алексеевич Тюрнин. 1885 воын вичко бердын том поп Александр Сапожников восьтіс первой школа прихожаналы. Епархиальнöй ведомостьяс пасйöны: «1887 вося март 3-öд лунö воссис öти класса церковно – приходскöй школа». Сэні велöдісны: лыддьысьны, чистописание, роч кыв, церковно – славянскöй кыв, закон божий.