1:1  1  йодыш да вашмут   **1**
1:2  мо тиде ? - тиде мо ?           тиде кӱзӧ .
1:3  кӱзӧ кушто ?                    тудо ӱстембалне .
1:4  ӱстел кушто ?                   ӱстел тушто , окна ончылно .
1:5  ӱстембалне эше мо уло ?         ӱстембалне тыгак пеледыш .
1:6  пеледыш могай ?                 пеледыш кугу .
1:7  пеледыш канде мо ?              уке , тудо йошкарге .
1:8  пеледыш мотор мо ?              туге ( ане ) , пеледыш мотор .
1:9  пеледыш шуко мо ?               шымыт .
1:10  пеледышыже роза мо ?            туге , роза .

2:1  2  уремыште     **1**
2:2  - поро кече !
2:3  - поро кече ! кузе илет ?
2:4  - тау , эркын-эркын . а шкеже ?
2:5  - мыят сайынак илем . эрла тый мом ыштет ?
2:6  - мый эрла Моркыш каем .
2:7  - молан Моркыш кает ?
2:8  - Моркышто авам ила . тудо ынде шоҥго . тудлан полшаш каем .
2:9  тудын изирак садше уло . садпакчаште олмапужо-влак . олмам погаш
2:10  каем . олмаже пеш сай . авам мыламат олмам пуа .
2:11  - мый эрла поҥгылан каем . тений шыжым поҥго шуко . мемнан еш
2:12  поҥгым пеш йӧрата . ме эре поҥгым телылан шинчалтена . поҥго
2:13  телым сай . иктаж гана мемнан деке тамлаш миеда мо ? ватем поҥго
2:14  дене сай кочкышым ышта .
2:15  - тау , уло кумылын . эргыч олмам йӧрата мо ? олмам кондем .
2:16  авам мылам утыждене шуко пуа .
2:17  - вуеш ит нал , ынде мылам каяш кӱлеш . но вашке угыч вашлийына
2:18  чеверын !

3:1  3  кок кече эртымек , уремыште    **2**
3:2  - поро кече ! поҥгетым верештынат мо вара ?
3:3  - кок комдым погенам . да ватемат тынарак поген . кастене
3:4  мыланна паша ситышын ыле . чыла поҥгым шинчалтышна . ужашыжым
3:5  шолтен , ужашыжым тугак , шолтыде , шинчалтышна . кузерак
3:6  Моркыш миен тольыч ?
3:7  - пеш тау , сайын . ялыште пеш сӧрал ыле . кечан да леве ыле .
3:8  мийымемлан авам пеш куаныш . кече мучко олмам погышым . тений
3:9  шыжым олма шуко лийын . да тугай шере . кастене мылам авам чынже
3:10  денак пайрем кочкышым ямдылыш . таче кастене тыландат олмам
3:11  намием .
3:12  - пеш тау , пеш тау . уло еш дене толза . шинчылтына да изиш
3:13  кутыркален налына .
3:14  - йӧра , толына . тамакем пытен . ала пуэт ыле ?
3:15  - чаманаш логалеш , тамакем уке . мый вет ынде ом шупш . арня
3:16  ончыч чарнышым .
3:17  - мыят кудалташ шоненам . тамак деч посна тазалыклан сайрак . а
3:18  ынде мылам каяш кӱлеш . чеверын !
3:1ш  - чеверын , кастене ужына !

4:1  4  унала толмаш    **2**
4:2  - поро кас !
4:3  - поро кас ! могай мотор олма ?! аватын пакчаштыже тыгай мотор
4:4  олма лийын мо ? тудын олма пакчаже кугу ?
4:5  - олма пакчаже кугу манаш ок лий . тушто кум олмапу кушкеш ,
4:6  ныл-вич шортырвонго эше уло . эргыдаже кугем колтеныс ! тый
4:7  дечетат кужурак лийын огыл ?
4:8  - тугежак огыл , мый кок сантиметрлан кугурак улам эше . но
4:9  аважым ынде эртен . ӱдырда толын огыл мо ?
4:10  - тудын клубыш кайышашыже ыле . ансамбльыш кушташ коштеш . **3**
4:11  тудо марий калык куштымашым йӧрата . нунын ансамбльышт толшаш
4:12  рушарнян пайремыште кушта .
4:13  - моткоч яжо . мылам калык куштымаш пеш келша . ончык эртыза .

5:1  5  унаште    **3**
5:2  - тендан пачерда кугу да сылне . окна гыч шуко пу коеш . тений
5:3  шыжым лышташан пушеҥге ковыра . пушеҥге тич шӧртнялге да йошкар
5:4  лышташ . а тышеч пашашкыда тора мо ?
5:5  - мыланна мӱндыр огылла чучеш . автобус дене иктаж лучко минут
5:6  наре веле кайыман .
5:7  - пашаш але паша гыч йолынат коштыда ?
5:8  - пеш шуэн . южгунам , игече пешак сӧрал годым . кызыт ынде ик
5:9  тылзым йолын коштын омыл .
5:10  - ола тӱрыш вашталташ шонен огыдал ?
5:11  - шоненна , садланак йодым вет . тыште илаш йӧнан мо ?
5:12  - корно верч ӧршаш уке . автобусым кужун вучыман огыл : чӱчкыдын
5:13  коштеш . тыште пӱртӱс лишне , да шыпрак . тыш толмылан огына
5:14  ӧкынӧ .
5:15  - тыгеат лийын кертеш , ала ме вашке тендан пошкудыда лийына .
5:16  - чынак мо ? тунам мемнан деке чӱчкыдынрак унала толын кертыда
5:17  ыле .
5:18  - поҥгыдам вашкерак кочкын пытараш мо ?
5:19  - тудыжо ситале , вашке ок пыте .

6:1  6  сонарзе ( лӱдаш огыл манын )    **71**
6:2  марий вате-влак чодыраш ошкылшо сонарзым вашлийыныт , манеш .
6:3  иктыже весыж деч йодеш , манеш :
6:4  - молан тудо пий дене кая ?
6:5  - чодырашкет шкет кошташ лӱдеш , - вашешта весыже .
6:6  - а пычалже молан ?
6:7  - пийже деч лӱдеш дыр .

7:1  7  чыла раш      **19**
7:2  - молан тый имньым ашнет ? - йодыныт , манеш , ик марий деч .
7:3  - кузе молан ? - ӧреш тудыжо . - шудо шупшыкташ .
7:4  - а молан тылат шудыжо ?
7:5  - имньылан пукшаш .

8:1  8  йыдалжым чаманен     **23**
8:2  ик марий , манеш , пу шелаш миен да шортын толеш .
8:3  - молан тыге шортат ? - йодыт .
8:4  - йолем руал колтенам , - манеш .
8:5  - нимат огыл , сӱан марте паремеш .
8:6  - йолемже паремеш . йыдалемже у гына ыле .

9:1  9  кӧ сайынрак шойыштеш      **75**
9:2  сонарзе-влак , манеш , икана тӱшкан мераҥым покташ миеныт .
9:3  кечыгут коштыныт , пий гай ноеныт да ик мераҥым гына лӱеныт .
9:4  шинчыныт нуно кас велеш каналташ да ойлат :
9:5  - мом ынде тиде мераҥ дене ышташ ?
9:6  - вот мом , - темла ик сонарзе . - кӧ сайынрак шойыштеш , тудлан
9:7  пуэна .
9:8  **76** тыгак келшат .
9:9  - мый ожно мераҥым кид дене кучем ыле , - манеш илалшырак
9:10  сонарзе .
9:11  - кузе ? - йодыт чылан .
9:12  - каем ыле чодыраш , мераҥ коштмо корныш турня пӧчыжым оптем ,
9:13  шке пушеҥге шеҥгек шыламат , вучен шинчем . мераҥ толын лектеш ,
9:14  турня пӧчыжым ужеш да кочкаш тӱҥалеш . ражга пӧчыжетым пурлын
9:15  шында да тунамак шинчажым кумен колта . мый тиде жапыште пушеҥге
9:16  шеҥгеч тӧрштен лектам , важык шинчатым кужу пылышыж гыч
9:17  руалтемат , мешакыш чыкем . кӱчык жапыштак ӱржа мешак тич шӱшкын
9:18  шындем ыле .
9:19  - мо вара , - маныт сонарзе-влак , - ӱшанаш лиеш .
9:20  - тиде мо , - ойлаш тӱҥалеш вес сонарзе . - мый икана колым
9:21  эҥыраш миенам ыле . эҥырем вӱдыш кудалтышым гына , изи мӱктӧ
9:22  чӱҥгале . мый мӱктетым лукташ тӱҥалынам ыле - тудым олаҥге
9:23  руалтыш . олаҥгыжым сер декат шупшын кондышым , тыгодым тудым
9:24  кугу чортан нелын шындыш . тыге ик эҥыр дене иканаште кум колым
9:25  шӱдырен луктым .
9:26  - ӱшанаш лиеш тидланат , - маныт сонарзе-влак .
9:27  - ынге мыйым колыштса , - ойла кумшо сонарзе . - икана мый кол
9:28  кучаш погынышым . ончычак йылым , шукшым ямдылышым , пучымышым
9:29  шолтышым, шкаланемат кочкаш погышым да мешакыш оптен шындышым .
9:30  эрлашыжым эрдене эрак кынельым , мешакем ваче гоч сакалтышым ,
9:31  эҥырвоштырым нальым да лектын ошкыльым . ял мучашкат шуаш
9:32  тӱҥалынам ыле , почешем ватем куржеш . " шого ! " - манеш .
9:33  " пел литр аракатым монден коденат " , - манеш ...
9:34  - шойыштат , - маныт сонарзе-влак . - тыгай лийын огеш керт .
9:35  - шойыштат гын , мераҥдам тугеже мыланем пуэда , - манеш йомакче
9:36  марий .

10:1  10  мераҥ    **53**
10:2  илен улмаш ик мераҥ . икана тудо кува дек толеш . мераҥет окна
10:3  гыч кычкыра :
10:4  - кува-ай , пуртет мо ?
10:5  - мом кычкырен коштат ?
10:6  - мый тый декет малаш пурынем .
10:7  - пуро , пуро , - порын пелешта кува .
10:8  мераҥ пура .
10:9  - кувай , ынде мый оръеҥ лийнем .
10:10  **54** - йӧра , мый тыйым оръеҥым ыштем . а шиетше уло ? вет
10:11  оръеҥ-влак шийым чият .
10:12  - уке .
10:13  кува шиян вургемжым луктеш да мераҥлан чикта , оръеҥым ышта .
10:14  - ынде мый кушталтынем , - ышталеш да мераҥ кушташ тӱҥалеш .
10:15  мӧҥгеш-оньыш тошкыштеш , шийже чылт-чолт , чылт-чолт лиеш .
10:16  - уф-ф , шокшо пеш . омсам поч .
10:17  кува омсам почеш да адак мераҥын куштымыжым ончен шога . мераҥ
10:18  кушта-кушта да манеш :
10:19  - фу-у , шокшо пеш . омсатым комдыкрак поч .
10:20  мераҥ кушта-кушта да кумдан почмо омса гыч лектын кудалеш . кува
10:21  эрдым кырен кодеш .
10:22  - э-э , мераҥ шӱжар мыйым ондален кодыш , шиемат чиен кудале ,
10:23  пӧртымат йӱкшыктен кодыш .
10:24  кува кызытат ший деч посна ила , а мераҥ ковыртатен коштеш ,
10:25  идалыклан кок гана вургемжым вашталта .

11:1  11  ер кугыза    **45**
11:2     ожно годым пыл коштын ӱлнӧ , кид шуэш улмаш . ала-могай
11:3  ӱдрамаш аза йолымбалым ереш мушкын да пылеш кошташ лупшал
11:4  сакен . юмо шыдешкен , пылым кӱшкӧ нӧлтен . ер кугызаже ержым
11:5  шувышеш поген да каен вес вере . ерым ыштен йытыра вереш .
11:6     марийын пийже колен , пийжым тудо ерышке шуэн . ер кугыза
11:7  марийлан шыдешкен да ержым адак шувышеш поген каен . каен-каен ,
11:8  шуын вес солашке . солаште улмаш сӱан . ер кугыза шувыш дене
11:9  сӱаныш пурен . руштшо-влак ер кугызам пӱтыркалат , шупшкедат .
11:10  кугызат иралтын да каласен нунылан : " шольым-влак , мыйым ида
11:11  тӱкале ! ончыза , уке гын мый тыланда мыскарам ыстем ! " а
11:12  пайрем калыклан утыр веле оҥай . чылан кӱтат : пӧръеҥге ,
11:13  ӱдрамашге . шувышым руден колтен ер кугыза - ер шувыш гыч йоген
11:14  каен , шу-у веле мӱгырен кодын . агытан гына муралтен умбаке
11:15  чоҥештен каен утлен кертын . сола чыла ер лийын , вӱд йымаке
11:16  волен каен . кызытат тиде верыште ер шинча , мӱндырч толшо .
11:17     вургем мушкаш ок лий тиде ереш , мӱгыраш тӱҥалеш . сола калык
11:18  уда лийыт , ты ереш мушмо тувырым чият дык . кудо еҥ ер кугызам
11:19  пукша - немырым шолтен наҥгая , ерыш колта - колым пеш шуко
11:20  кучен конда . а кудо еҥ ок пукшо дык , ик колат ок логал . ер
11:21  шолаш веле тӱҥалеш , шыдешка .

12:1  12  кузе марий калык тамака шупшаш да арака йӱаш тунемын
12:2       **68**
12:3     ожно юмо ден шайтан ӱчашеныт . юмо ойла : " ты тӱняште марий
12:4  калык гане моло сай калык уке , - манеш . - юмылан кумалыт ,
12:5  шакше мутым огыт ойло , вурседалмаш уке , кужу **69** ӱмыран ,
12:6  пеш поян улыт . марийым тый нигунамат осаллан туныктен от
12:7  керт " . - " эй , юмо , тый мыланем укем ойлет , - манеш
12:8  шайтан . - мый ынде тӱрлӧ калыкетым осаллан туныктышым ;
12:9  марийымат тыгак ыштем " . - " от керт , нуно пеш ӱҥышӧ , ушан
12:10  улыт " , - манеш юмо . " кертам ! " - веле манеш шайтан . юмо
12:11  йодеш : " вара кузе кертатше ? " шайтанже каласа : " осаллан
12:12  туныкташ йӧсӧ огыл : тамака ден аракам умшаш налыт гын , чылажат
12:13  лиеш : юмылан кумалмым мондат , ушакылышт пыта , вурседалаш
12:14  тӱҥалыт , тӱрлӧ чер пижеш , ӱмырышт кӱчыкемеш , йорлештыт " . -
12:15  " от керт дыр : марийым осаллан туныкташ пеш йӧсӧ . мый нунылан
12:16  ӱшанем " , - манеш юмо . тыге ойлен ойырлен каят .
12:17     шайтан марий кугызаш савырна , марий коклашке кӱчызӧ лийын
12:18  кая . ик ялышке толын пура . ты ял пеш кугу . оралте-влакат пеш
12:19  поян улыт . кӱ полат гане . ик суртым ончалеш , весым ончалеш -
12:20  тыгай сай илышлан шайтанын чонжо вошт пудрана . садлан тудо
12:21  марийым кузе-гынат алгаштараш , осалыш савыраш тӧча . тыге
12:22  шонен , кӱчен кошташ тӱҥалеш . кас лиешат , ик поян марий деке
12:23  малаш пура . эрлашыжымат , кумшо кечымат лектеш - кӱчен ок
12:24  пытаре . пачер озалан пашам ышташат полша . пачер оза шайтанлан
12:25  ойла : " тый тыгай патыр улат , кӱчен коштмешке , айда , мый
12:26  декем паша еҥлан пуро : мый тылат оксам пуэм " . - " огым ,
12:27  огым " , - манеш шайтан . а шке пеш йывыртен . изиш лиймеке
12:28  келша . шайтан пашам пеш чот ышта , еҥ-влак ончен ӧрыт . тӱредме
12:29  годым нур гыч моло ноен , вуй сакен толыт , а тудо казала
12:30  тӧрштыл-воштыл веле толеш .
12:31     ик кастене сурт оза шайтан дене пырля мутланаш шинчеш .
12:32  мутланен шинчыме годым шайтан , кӱсенже гыч трупкам
12:33  луктын , калт-калт пералта , тамакам тема да шупшаш тӱҥалеш .
12:34  шикшым пеш чот колта . марий нерым петырен гына шинча . шайтан
12:35  шупшын пытара да воштыл ойлаш тӱҥалеш . моло пашаеҥ-влак
12:36  канат , а тудын нимо лымжат уке .
12:37     марий кугыза ик кече онча , вес кече онча - чытен кертде
12:38  йодеш : " тый могай айдеме улат , кушак шочын кушкынат ? моло
12:39  паша еҥем ноен , малаш возыт , а тый шикшым колтен веле
12:40  шинчет " . - " э-э ! - манеш шайтан . - нуно мом шинчат ? шикшым
12:41  колтен огыт мошто , вашке ноят , пашам шагал ыштат , а мый !
12:42  чылажымат ыштен кертам " . - " а мо тыгай шикшым луктат ? " -
12:43  адак йодеш кугыза . шайтан чояланен каласа : " шке шупшын ончо ,
12:44  вара палет ! "
12:45     кугыза трупкам налеш , изиш шупшылеш , вуйжо аҥыргаш
12:46  тӱҥалеш . шайтан йодеш : " кугызай , сай чучеш ? " кугыза воштыл
12:47  колта , умшажым карен мутланаш тӱҥалеш . шайтан ойла : **70**
12:48  " тый чыла пашазе-влакетымат тыге шупшаш туныкто . нуно вара
12:49  пашам чот ышташ тӱҥалыт " . - " йӧра , йӧра " , - манеш кугыза .
12:50  шайтан чылаштланат тамакым пуа . чыланат : " тамле , тамле ,
12:51  ай-ай , мотор " , - манын веле шупшыт . " кунам тамле ок лий :
12:52  лӱмжак там-а-ка вет " , - манеш шайтан . тыге тамакам шупшаш
12:53  тунемыт .
12:54     ик кече эрта , вес кече эрта , шайтан ындыже вес осаллан
12:55  туныкташ шона . изиш лиймеке , тудо аракам йӱаш тӱҥалеш . марий
12:56  кугыза ужеш да адак йодеш : " тый мом адак йӱаш тӱҥальыч ? "
12:57  шайтанже : " мый ынде тамакым ом шупш , тудо пеш моторак огыл ,
12:58  а тиде вӱдым гына йӱам " , - манеш . " адак могай тиде вӱд ? -
12:59  ӧреш кугыза . - тый тудым шӱведенат мо ? " - " шӱведенам ,
12:60  шӱведенам , пеш мотор ыштенам ! тый вӱдым йӱат гын , могырет
12:61  куштылемеш , чонет аза гане лиеш , адак тӱрлӧ осалат огеш
12:62  пиж " . - " кузе туге вара осал деч тудо арала ? " палынеже
12:63  кугыза . " теве тыге , - манеш шайтан . - тидым йӱат гын , патыр
12:64  гае лият , нимо дечат от лӱд , керек-кӧмат сеҥет " . - " а-а !
12:65  кондо , пу-ян , тугай гын " , - кугыза подылынак ончынеже .
12:66  тунамак ик чаркам вуй кудалтен шалт йӱын колта . варажым мурашат
12:67  тӱҥалеш .
12:68     эрлашыжым чылаштланат шайтан аракам пуа . марий-влак
12:69  шӧрын-тӱрын кошташат тӱҥалыт . кугыжат йӱэш , изижланат
12:70  подылтат . кугуракше муралта , изиракше кушталта . пашам
12:71  монден ,кугу пайремым ыштен , икте кодде йолкош савырнат . тыге
12:72  марийын мотор илышыжым пужен , шайтан вес вере кая .
12:73     кая , кая , кая ... ик олашке миен пура . кавак пӧрт ончыко
12:74  миен шогалеш . пеш шуко калык лӱшка : йӱыт , мурат , чумедыл
12:75  почаҥыт . шайтанат пурен шинчеш , аракам налын йӱаш тӱҥалеш .
12:76  арака ужалыше деч йодеш : " вара , аракам шуко ужалет , пайдам
12:77  оптет ? " - " эй , - манеш кавакче , - тачыже рушарня кече , еҥ
12:78  яра , садлан толыт , а моло кечын йолкожо гына тышке пурен
12:79  коштеш вет , - теве илыш ! " - " ит ойгыро , - шайтанет каласа ,
12:80  тыште памаш уке гын , тылат вес вере окса памашым муам . тый
12:81  марийым шинчет ? " - " шинчем , пеш шинчем , - манеш кавакче . -
12:82  марий чойн падраш гае вет , ушакылже - пеленже . мемнан семын
12:83  кочым ок кучылт , а шкенжын шере-тамле пӱрыж ден разга пуражым
12:84  гына йӱылдалеш " . - " уке , тый йоҥылыш ойлет , - пашымла
12:85  шайтан . - мый кызыт гына марий ял гыч тольым , чыла ужым . пеш
12:86  чот йӱыт , вашкерак кае ! "
12:87     кавакче пеш куана , тунамак аракам воз дене оптен , марий
12:88  коклаш кая . шайтанат нимучашдымын йывырта .
12:89     шуко кече эрта . шайтан юмо дене вашлиеш да ойла : " мариетым
12:90  пужен пытарышым вет : ынде тыйымат вашке мондат , тошто мотор
12:91  илышыштат пыта " . юмо каласа : " тый осаллан **71** туныктенат
12:92  гын , мый адак порыш савырем " . - " а кузе савырет ? " - йодеш
12:93  шайтан . юмо ойла : " кызыт марий ток ила : вольыкшат , шурныжат
12:94  - чылажат уло . сандене нуно , оксам кышкен , аракатым йӱыт .
12:95  тыгай илыш вашке пыта . тыйын осалет нунылан пайдам огеш пу
12:96  вет ? чыланат йорлештыт : аракалан огыл , кинде курикалан оксашт
12:97  ок код . кузе тунам илаш тӱҥалыт ? ваш-ваш каҥашаш гӱҥалыт ,
12:98  тыйын осаллан туныктыметым палат , вигак каласат : " мемнан
12:99  вуйнам тамака ден арака кочкеш , айста , ты шакшым вашке
12:100  кудалтен , сай илышыш савырнена " , - манаш тӱҥалыт .
12:101     юмо ойлен пытарен , шайтанат " ала , ала " манын да кораҥ
12:102  каен .

13:1  13  одо карман   **120**
13:2     ожно тыште иленыт одо да марий-влак . тиде вер пеш келшен
13:3  нунылан . кожла уло , йыр пасу , мланде сай . вольык луктын
13:4  колташ йӧнан вер . одо-влак поян иленыт , марий-влакат чылт
13:5  нужнажак лийын огытыл .
13:6     ик одо тоен мландышке оксам , нылле ведра пурымо печкем .
13:7  тоен да луктын шуктен огыл : уло одо калык тышечын вашке куснен
13:8  каен . нуно ешге , вольыкге вонченыт Виче гоч Вичымбал
13:9  кожлашке . тушак ыштеныт илемым , сурт-оралтым . тудо верже
13:10  улмаш ожно сип кожла . кожлам руэныт , йӱлалтеныт , почыныт
13:11  пасум . адак сай илаш тӱҥалыныт . тушто кожла маска , пӱчылан
13:12  пеш поян . поеныт адак . тудо верыште мланде ошман , тунарак
13:13  мотор огыл гынат , кинде шочеш , шудылыкат уло . марий-влакат
13:14  тылеч вара тӱҥалыныт тетла сай илаш . кожлат , мландат ситышын
13:15  кодын .
13:16     ик марийын кум эргыже улмашын . эрге-влак одо оксам кушко
13:17  тоен кодымым шинченыт . каеныт одо оксам кӱнчаш . но жапше шуко
13:18  эртен улмашын , садлан тиде оксам ия налын . миеныт тудо
13:19  верышке . кӱнчен шӱктеныт ынде окса деке . под кылым
13:20  кучен , оксам налаш веле кодын . но изак-шолякыште ала-кудыжо
13:21  тӱсен кертын огыл , ӧрткымыж дене ӱпшыктен колтен . тунамак окса
13:22  под волен каен мланде йымаке , пеш келгышке . кызытат рож гына
13:23  шинча порволымо верыштыже . тиде одо илыме верым маныт " одо
13:24  карман " . одо карманыште кызытат кӱнчымӧ годым шуко лектеш
13:25  окса , пычал , тӱрлӧ арвер ден сар ӱзгар .
13:26     одо-влак тулеч вара толын огытыл тиде верышке . кызыт
13:27  марий-влак илат тушто . а одо карман воктен лӱшкен шога чодра .
13:28  чодраштыже кушкыт кугу пӱнчӧ-влак . тиде пӱнчерыште иленыт ожно
13:29  овда-влак . овда нергенат оҥайым каласкалат .
13:30  **121** ик марийын ӱдыржӧ каен снеге погаш тиде пӱнчерлашке .
13:31  коштын поген кас мартенак . кечат волен , мӧҥгӧ каяшат жап
13:32  шуын . ончалын пӱнчӧ вуйыш - пӱнчыштӧ овда вуйым шерын шинча .
13:33  ӱдыр пеш лӱдын , куржаш тӱҥалын . мӧҥгыжӧ толын шумеш куржын .
13:34  пеш лӱдын , нимом пелештен ок керт . аваже йодеш , ачаже нимолан
13:35  ӧрын . пеш йодыштыт : " мо лийынат ? " ӱдыр нимом каласен ок
13:36  керт . йылмыже йомын . кум кече марте кутырен огыл . вара иже
13:37  изиш йылмыже вийнен . адак йодыштыт ачаж ден аваже : " мо деч
13:38  лӱдынат ? " ӱдыржӧ каласа : " пӱнчерлаште , пӱнчӧ вуйышто ,
13:39  ала-мо тугане пеш шучкым ужым , - манеш . - ӱпшӧ кужу . ӱпшым
13:40  шерын шинча . мый ужым да лӱдым пеш . кузе куржын толмемат , ом
13:41  шинче " . " тиде овда шинчен , - манеш ачаже . - тудо еҥым нимом
13:42  ок ыште . вескана ужат гын , ит лӱд ! тудо шкежат еҥ гане " .
13:43  ӱдыржӧ тугак чот лӱдын , шортеш веле : " юмо ынже пӱрӧ тетла
13:44  ужаш " .
13:45     ачаже каен эрлашыжым тиде пӱнчерлашке . овдам ужын да тудын
13:46  деч йодеш : " молан мыйын ӱдырем лӱдыктенат ? " - " мый ужынат
13:47  омыл , паленат омыл " , - вашешта овдаже . " пеш чот лӱдын , кум
13:48  кечышкен ыш кутыро " , - манеш марий . овдаже ойым пуа : " пеш
13:49  лӱдын гын , теве тудо кожла чараште лӱдымӧ шудо уло . кужу
13:50  кутышан , лопка мӱшкыран , нарынче пеледышан , йошкар вожан .
13:51  тудо шудым шолтен йӱктӧ ! а шудо кӱрын толшетла , мый декем эше
13:52  ик гана  пуро " .
13:53     марий кая кожла чарашке лӱддымӧ шудо кӱраш . мия чарашке ,
13:54  ужеш лӱддымӧ шудым . кӱреш яTыр , ик ӧлтым кӱреш , вара тарванен
13:55  кая . кайшыжла , адак овда деке пура . овда ямдылен марийлан
13:56  оксам . " кузе вара ? лӱддымӧ шудетым муыч ? погышыч ? " - йодеш
13:57  вара . " погышым " , - манеш марий . овда эше каласа марийлан :
13:58  " на , нал теве эше оксам ! ӱдыретлан лӱдмыжлан пуэм . вес гана
13:59  ынже лӱд ! "
13:60     марий оксам налеш , ик лачым тичак опта да пыкше гына мӧҥгеш
13:61  тӧпыртата . толеш мӧҥгыжӧ йывыртен : оксам шуко конда . ӱдыржӧ
13:62  вашлияш лектеш : " ачай , мо шудо тыгане ? " - манеш да ачажлан
13:63  кид гыч шудо ӧндалтышым налеш . ачаже ойла : " ӱдырем , тый овда
13:64  деч лӱдынат . мый овдам ужым , каласышым тудлан : " молан ӱдырем
13:65  лӱдыктенат ? " - маньым . тудо тылат лӱддымӧ шудым да теве эше
13:66  оксам пӱыш " . марий оксамат тудланак кӱчыкта . вара лӱддымӧ
13:67  шудым налеш , шолта да йӱкта ӱдыржылан . лӱддымӧ шудо вӱдым йӱмӧ
13:68  деч вара ынде марий ӱдыр нимо деч ок лӱд : маска дечат , ия
13:69  дечат , тӱрлӧ таргылтыш-овда дечат .
13:70     марий тылеч вара тӱҥалын илаш сай , поян . ӱдыржым поян ,
13:71  мотор качылан марлан пуэн колтен . тылеч вара шуко жап эртен .
13:72  пӱнчер гыч овда-влакат вес вере каеныт . чодражымат кызыт
13:73  **122** руэн пытареныт . тыгыде яктер веле кушкеш тиде кугу
13:74  пӱнчер олмышто .

14:1  14  чодрасе ургызо   **139**
14:2     те чодрасе ургызо нерген йомакым колында уке ! уке ? ну
14:3  тугеже колыштса .
14:4     тудо шыжым лум эр возо . лум пушкыдо , ночко . рвезе-влак эр
14:5  вочшо лумлан пеш куанышт - ынде лумъеҥым ыштен модаш лиеш-ыс .
14:6  мераҥ-влакат у лумлан путырак йывыртеныт . тӧрштылыт , модыт ,
14:7  пылышыштым пыльт-пыльт тарватылыт - очыни , лум пырче
14:8  чыгылтылеш . тӧршталтен колтет - почешет кыша кодеш . лум
14:9  ӱмбалан сӧрал тӱрым тӱрлӧ веле . тугай оҥай !
14:10     мераҥ иге-влаклан куан , а аваштлан - ойго . кож йымак пурен
14:11  шинчын да изиш ок шорт :
14:12     - игем-влак , ньоньоем-влак , молан пеш куаненда ? ораде
14:13  улыда ? ынде тиде кыша почеш тендам **140** сут пире веле огыл ,
14:14  кеч-могай сонарзыжат муэш !
14:15     - нимат огыл , - мераҥ иге-влак маныт , - кышам ме туге луген
14:16  пытарена , чоя рывыжат мемнам кычал ок му !
14:17     а авашт ок лыплане , ойгыра :
14:18     - эх , телыжат-йӱштыжат , молан тынар эр толынат , мыжерем
14:19  эше шӱын огыл-ыс ! молан первый лум тыге вашке возын -
14:20  игем-влакын ужгашт але уке-с , калтак !
14:21     - нимат огыл , - окмак мераҥ иге-влак кычкырат , - мыланна
14:22  кеҥеж пальто денат йӱштӧ огыл .
14:23     - пашаже тушто огыл шол , игем-влак . ужыда вет , йырваш лум
14:24  ошо , а тендан вургемда сур . ынде тендам кугу шинчан тумна веле
14:25  огыл , олагоракшат лорга йӱкшӧ дене лӱдыктылаш тӱҥалеш !
14:26     мераҥ-влакын тыге мутланымыштым шоҥшо колышт киен .
14:27     тудат теле лиешеммым шижын , пыжашышкыже ончылгочак пурен
14:28  возын да кызыт лышташ тӧшакыште канен кия , тамле омо деч
14:29  помжалтмыже коклаште уэштал-уэштал йогыжым колта да чара йолжым
14:30  йымакыже туртыктен возеш . теве кызытат , вичкыж ий окнаж вошт
14:31  ош лумым ончен , шонен кия :
14:32     " йӧра эше , мый жалыштыже малаш возым ! ынде мыйым нигӧат
14:33  верем гыч ок тарвате . мераҥ-влак гына жал улыт , нунылан илаш
14:34  йӧсӧ лиеш " .
14:35     тыге шоналтен гына шуктыш , ала-могудеште олагорак чоҥештен
14:36  толын шинче . мераҥ иге-влакым ужат , кӱчшым шаралтыш , умшажым
14:37  карыш да коп руалтынеже ыле , но ыш керт . мераҥ иге-влак
14:38  шаланен пытышт . а эн изиракше вигак шоҥшо **141** пыжашыш
14:39  вереште . шоҥшым ужын , лӱдынат колтыш :
14:40     - ой , кӧ тыште уло ?
14:41     - ит шурго ! - шоҥшо сырыш . - шыпрак ок лий мо ?..
14:42     - кӧ те улыда ? молан чырайолын улыда , теле-с ? - мераҥ иге
14:43  ӧрӧ .
14:44     - мый чодрасе ургызо улам . а тылат мо кӱлеш ?
14:45     - ургызо ? ой могай сай ! мыланна ош ужгам ургаш кӱлеш ыле .
14:46     - ужгам ургаш име кӱлеш .
14:47     - име ? мый тылат тудым , мыняр кӱлеш , тунар поген кондем .
14:48  кож йымачын ...
14:49     - ок йӧрӧ , тудо кадырга .
14:50     - уке , нуно кызыт кылмен пеҥгыдемыныт . толшемла йолемат
14:51  шуралтыш . пырля изам-влакымат налам .
14:52     - ну йӧра туге гын , кондыза .
14:53     мераҥ иге-влак имым тыманмешке поген ситарышт , кужужым , эн
14:54  пеҥгыдыжым кычальыч .
14:55     - вашкерак мыланна ужгам урген пу , ургызо чӱчӱй !
14:56     - ужгам ургаш шӱртӧ кӱлеш .
14:57     - шӱртӧ ? тиде тугай вичкыжет мо ? да ме тудым мыняр кӱлеш ,
14:58  тунар конден кертына . нуно корнышто шудо йӧре почаҥыт . тудым
14:59  кочмеке , эше мӱшкыр коршташ тӱҥалеш .
14:60     - тӱрлӧ торжым поген ида кошт . тиде имне шар ... ну йӧра ,
14:61  лиеш . шемым гына ида пого , мылам ошо кӱлеш .
14:62     - йӧра , чечас кондена ! - мераҥ иге шоҥшо пыжаш гыч лекте .
14:63  изашт-влаклан чыла каласкален пуыш да пырля кудал колтышт .
14:64  **142** тылзан волгыдо йӱдым нуно олык корныш лектыч . воз гыч
14:65  йоген кодшо шудым поген кочкыч , имне поч гыч йогышо ош шарым
14:66  погышт да ургызо шоҥшылан ош шӱртым кондышт . шӱртӧ пеш
14:67  чоткыдо , но кӱчыкырак гына .
14:68     чодрасе ургызо ондакшым торешланаш тӧчыш , но вара келшыш .
14:69  мераҥ иге-влакым вискален нале , пӧртышкыжӧ пурен шинче да
14:70  вичкыж лум дене ужгам ургаш тӱҥале .
14:71     кӱчык шӱртӧ пырче-влакым имышу еда кередыш да урга веле , ялт
14:72  чын ургызын семынак лектеш . имыштыже шӱртыжӧ пыта , весым
14:73  налеш , а имыжым ок кудалте , тупышкыжо керын шында . шоҥшо лап
14:74  веле возын урга ! тунар тыршыш , уло тупшым име дене кереден
14:75  пытарыш .
14:76     вара кӱчшӧ дене иян копажым пералтышат , мераҥ иге-влакым
14:77  ӱжын пуртыш :
14:78     - налза теве ош ужгадам !
14:79     мераҥ иге-влак тыманмеш чиен шындышт . ынде пайремыш каяш
14:80  веле кодын . тыгай ужга дене йӱштӧ кугыза дек йолкыш каяшат
14:81  вожылмаш огыл . тыге мераҥ иге-влак ошем шинчыч , лач почышт
14:82  гына тугаяк сур кодо .
14:83     - вуеш ида нал , коваште изишак ыш сите , - шке пашажым
14:84  йӧратен ончалын , шоҥшо мане .
14:85     вара уэшталтыш да малаш пурен возо . ноймыж дене тупешыже
14:86  кередыме имыжымат луктедаш мондыш .
14:87     мераҥ иге-влак , таум ыштен , шоҥшылан кӧ кешырым , кӧ ковшта
14:88  вургым пӧлеклен кодышт да теле чодра мучко шаланен пытышт . ош
14:89  лум ӱмбалне ош ужган мераҥ иге-влакым кычал веле , садак от му !
14:90     ынде нуным кучаш йӧсӧ лие . садлан рывыж **143** шоҥшылан
14:91  моткоч сырыш . тудлан ӱчым шукташ шонен пыштыш .
14:92     а мераҥ иге-влак телым веселан эртарышт . шошат толын шуо ,
14:93  ош ужгашт адак суреште , пуйто шулен йомо : ынде тудо ок кӱл .
14:94     изи пӧртшӧ гыч шоҥшат лекте да кечеш ырыкташ шинче . а рывыж
14:95  тидымак веле вучен коштын .
14:96     - ага , логальыч , чодрасе ургызо ! чечас мераҥ олмеш ынде
14:97  шкендым кочкам !
14:98     шоҥшо лӱдмыж дене мундырала чумырген возо .
14:99     - тыге , тыге , - рывыж куаныш . - сайракын чумырген воч ,
14:100  мундыра !
14:101     тудо умшажым карыш да шоҥшым коп руалтыш . но тунамак мӧҥгеш
14:102  луктын кудалтыш - умшажым шуралтыш . чоя рывыж пален огыл :
14:103  чодрасе ургызын тупыштыжо име-влак теле гоч пижын шинчыныт
14:104  улмаш . тылеч вара рывыж шоҥшым логалаш ок тошт .
14:105     теле толеш веле , мераҥ иге-влак тудлан у имым нумал кондат ,
14:106  а шоҥшо нунылан у ош ужгам урген пуа .
14:107     йомак пытыш . а те тидым огыда пале улмаш мо ?

15:1  15  эҥыж погымо годым   **32**
15:2     кеҥеж . шокшо кече . чодраште пич-пич тымык . пушеҥге-влак
15:3  нерен шогат . ик укшат , ик лышташат ок тарване . лачак Ӱпӧ
15:4  эҥер сер мучко шуйналтше изи олыкышто лыве ден кужывоч-влак
15:5  чоҥештылыт .
15:6     чодраште муро йӱк шокта . тиде Вачи . ынде кум кече годым
15:7  тышке эҥыжым погаш коштеш . таче эрак толынат , ноен , йӱмыжат
15:8  шуэш . тура кечывал лишан темше туйсыжым ончалешат , Ӱпӧ вӱд
15:9  тӱрыш лектеш .
15:10     Вачи - иктаж латкок ияш гайрак рвезе . ӱмбалныже - канде
15:11  сатин тувыр , йолыштыжо - ботинка , вӱйыштыжо шӱштӧ кепка .
15:12     вӱд воктен пушеҥге кия . тудын ик мучашыже ошман серыште ,
15:13  весыже - вӱдыштӧ . кӱшкӧ ҥӧлталт шогышо лышташан укшерлаже вӱдым
15:14  ӱмылта . кӱжгӧ рӱдыжӧ йӧршын пашма гай вӱд ӱмбалне лӱҥгалта .
15:15  Вачи тиде пушеҥге ӱмбак кӱзышат , пӱгырнен- пӱгырнен , копаж
15:16  дене вӱдым йӱӧ . тыште **33** юалге , мардежат пуалеш . вӱдыштӧ
15:17  кол-влак модыт . южиктыже южышкак тӧрштен лектешат , псльоп
15:18  волен возеш , да вӱдоҥ лӱҥгалт шарла . сер ӱмбалне , изи олык
15:19  вес велне , тӧрсыр вуян чодра гӱжла . йӱкшӧ шолыпрак да кужун
15:20  шӱлымӧ гай шокта . пуйто шке семынже ала-мом тӱнялан ойла .
15:21     тиде годым Вачин нерышкыже шикш ӱпш пурыш . вӱдым йӱын
15:22  теммек , сер ӱмбак кӱзыш - тыштат саде ӱпшак шарла . " мо
15:23  тыгай ? - тудо шоналтыш . - мо йӱла ? кушто ? " сер мучко
15:24  тышке-тушко ончыштеш . ни колызат , ни тулат ок кой . але ял гыч
15:25  толшо шикш логалеш ? уке , ял велым огыл , мардеж дене чодра тӱр
15:26  гыч кӱза . Вачи чодра воктенсе нур корныш лекте . онча , посна
15:27  шогышо кӱкшӧ кож воктеч , шикш оварен шарла . укш лоҥгашке
15:28  сескем шыжалтеш . теве тулйылмат койылалтыш . очыни , корныеҥын
15:29  кудалтен кодымо сигаркыж гыч тул пижын . тидым Вачи вашке
15:30  тогдайыш . мом ышташ ? кузе лияш ? йоча ондакше аптраныш .
15:31  кычкыраш але ялыш куржаш ? шучко паша лийшашым шижмек ,
15:32  шӱмжыланат шуй-шуй чучо , но тунамак вӱйышкыжо ик шонымаш
15:33  керылте : туйсем улы-с !.. вӱдым !..
15:34     тувыр урвалтыжым брюкышкыжо погалтен шӱшкӧ , туйсыж гыч
15:35  эҥыжым почкалтыш да Ӱпӧ гыч вӱдым нумалаш пиже . вӱд тул ӱмбак
15:36  соптык возешат , чыж-чож шоктен йӧра , а вес вере мардеж дене
15:37  ылыжеш . теве кож йымалсе чытыр орашкат тӧрштен пиже . утыр
15:38  шарла , йошкар йылмыжым кечалтше кож укшыш шуйкала .
15:39     - ох , - мане Вачи , - чотак шарлынеж-ыс ! кузе сеҥаш ?
15:40     кож пудештыл йӱлен кӱза . тулйылме дене укшер чонанла
15:41  лупшалтеш . сескем ора чоҥештен-чоҥештен **34** кая . неле жап .
15:42  кож йыр шикш нале . изи олыкат койдымо лие . лач лӱҥгалт шогышо
15:43  канде шикш лоҥгаште чие тӱсан тул гына модын чӱчка . кож йӱла .
15:44  Вачи тулым вӱд дене сеҥен ыш кертат , туйсым кудалтыш , кож йыр
15:45  улшо кукшо лышташым кораҥдылаш тӱҥале . " тул лышташ почеш ынже
15:46  кай ! " - шоналтыш тудо . но тиде арам лие : шӱйшӧ вожан пушеҥге
15:47  мланде ӱмбак йӧралте . вачи пырт гына ыш пызыралт , пелке
15:48  тӧрштыш . тувыржат кок-кум вере йӱлен шӱтлен , кидшат
15:49  когарген . но тул дене кучедалашак перна ! кенета йӧрлшӧ кож
15:50  воктене , шикш лоҥгаште , канде гимнастйоркан еҥым ужо . еҥ ,
15:51  кӱртньӧ кольмо дене мландым кӱнчен , тулышко рокым кышка . ик
15:52  жап гыч лопка канава лийын шинче . ынде тул вес верыш каен ок
15:53  керт гынат , йӧрлшӧ кож йыр орадылана . " укшым нал ! - саде еҥ
15:54  кычкырале . - укш дене лупшо ! " Вачи аяр тулым лоптыра пушеҥге
15:55  укш дене кыра . пурак , ломыж пылла ҥӧлталте . нимо огеш кой .
15:56     йочан йолжо ала-моэш шӱртньыш , крӱп йӧрльӧ . йӧрльӧ да вуйжо
15:57  гыч шӱштӧ кепкыжат волен возо . кычалаш жап уке . кынелешат ,
15:58  адак лупша . эркын-эркын тулйылме-влак йомыч .
15:59     - " фу ! " - кугун шӱлалтыш Вачи . ӱнарже пытен , мландыш
15:60  лыдырген шинче . вучыдымын йолжо тураште , ломыжышто , курмыжген
15:61  вочшо шӱштӧ кепкыжым ужо . ужо да руалтен нале .
15:62     - нимоланат йӧрдымӧ лийын , - кепкыжым ӧрдыжкӧ кудалтыш .
15:63     тыгодым канде гимнастйоркан еҥ ончыкыжо толын шогале , Вачин
15:64  вуйжым ниялтыш .
15:65     - ну , нойышыч ? а мый вет пашатым ужым . молодец !
15:66  **36** - тый , кугызай , кӧ улат ? - шӱлалтыш Вачи .
15:67     тиде лесник улмаш . тудо , тӱньык эрыктыше гай шемемше Вачим
15:68  кидше гыч кучен , ӱпӧ вӱд тӱрыш мушкаш наҥгайыш . чодра , пожар
15:69  шикш деч эрнен , адак мотор ужар тӱсшӧ дене волгалте .

16:1  16  Йыланда    **80**
16:2     марий калыкын Казань олаште илыше князьше - рвезе мотор каче
16:3  Йыланда - сӱаным ышта . Йыландан чевер оръеҥже чолга шӱдыр гай
16:4  йолга . Казаньыште ик ӱдырат - татарат , мордванат - Чачавий
16:5  гай чевер уке . чылалан тудо шинчаш перна , чылажат тудым
16:6  шкенжыным ышташ шона . Чачавий Йыландам веле йӧрата .
16:7  Чачавийын ачаже - тошто марий князь улмаш . тудо Йыландалан
16:8  чинчыжге , ӱдыржыге пуэн . Йыландан сӱаныштыже рӱжгышӧ еҥ уке :
16:9  ачаж ден аваже , кок йолташыже , Чавай ден Мустай , адак кӱлеш
16:10  кок еҥ , моло уке . Йыланда сӱаным шолып ышта ( моланжым
16:11  умбалнырак паледа ) .
16:12     сӱан деч вара Йыланда Чачавийжым Казань ола гыч шке
16:13  илемышкыже наҥгая , сылне чодра лоҥгаште ӱяк-мӱяк жапым эртара .
16:14     ожнысо князь-влакын суртышт тыгай улмаш : йырым-йыр таза тумо
16:15  савар , покшелне озан кугу пӧртшӧ , кок-кум пӧлеман озан пӧрт
16:16  воктен кул пӧрт , вараже кылат моло кӱлеш оралте , а сурт
16:17  йырым-йыр кугу чодра . Йыланда чевер Чачавийже дене тыгай
16:18  суртышто илен , кугу чодрашке кайыкым лӱйылдаш коштын , йӧратыме
16:19  Чачавийжылан кайык шылым пукшен ашнен . тыге Йыландан шке
16:20  илемыштыже сай илымыже годым , Казаньыште осал паша лийын .
16:21  тудо Йыландалан сайымак сӧрен огыл .
16:22     Казань оласе мурза ден князь-влак чыланат хан деке погынат .
16:23  ханын ший да шӧртньӧ дене ургымо вургемже , тӱватайже теле
16:24  кычыкла йылгыжыт . хан ала-молан пеш сырен , цынже какаргыше .
16:25  чыла татар тӧра-влак ханлан **81** тошто семынак сукен возын
16:26  кумальыч да шогальыч . мом пелешта ынде хан ?
16:27     - чыла мурза , князь-влак , колыштса ! - манеш хан . -
16:28  марий-влак вуянче улыт ! кугу хан шӱдымым огыт колышт . кызыт
16:29  курык марий-влак Москошко шке еҥыштым " --- " , манын каласаш
16:30  колтен улыт . Йыланда князат руш велке савырнынеже ала-мо ?
16:31  тошто годсек улшо законым пудыртен : сӱанышкыже мыйым ӱжын
16:32  огыл , сӱанжым шолып ыштен , сӱан деч варажат шке илемышкыже
16:33  веле каен .
16:34     - вӱйжым шӱй гычше ! - кычкырал колтат татар тӧра-влак .
16:35     - шып , ида кычкыре ! - манеш хан . - чытыза , колыштса :
16:36  Йыланда кӱлеш еҥ , тудо мыланна сар кокласте пеш кӱлеш . тудо
16:37  курык марийымат мемнан велышке савырен кертеш . Йыландам шыҥен
16:38  ончышаш да курык марий-влак деке колтышаш . кӧ кая Йыландалан
16:39  мыйын эрыкем каласаш !? .
16:40     - мый ! - манеш мурза Калим .
16:41     - кум кече гыч , мурза , Йыландам тышке конден шукто , тунам
16:42  адак тышке погынена . кызытеш кайза ! - манеш хан .
16:43     чыла тӧра-влак , ханлан кумалын , лектын пытат . Калим
16:44  кодеш .
16:45     - тый , мурза Калим , ӱжынат дыр тошто марий князьын
16:46  ӱдыржым ? - йодеш хан Калим деч .
16:47     - ужынам , кече гай волгалтше кугу хан ! Чачавий гай ӱдыр
16:48  тиде олаштат уке .
16:49     - мый Чачавийым шукертсек йӧратем . шукертак , сай кумыл
16:50  дене ок лий гын , виешак налашат шоненам . сар кокла веле
16:51  мутайкалыш , Йыланда налмым шижын омыл . шижын омыл гын ,
16:52  омыл , мый кугу Казань кугыжанышын ханже улам , а Йыланда изи
16:53  марий князь веле !.. тугеже туге , а Йыланда мыланна кӱлеш еҥ .
16:54  тудо , шонымыжо семын , марий калыкым савыркален кертеш , а
16:55  марий калык - мемнан пурла кидна !.. Йыландам кызытеш сырыкташ
16:56  ок йӧрӧ . тый кызыт шӱдӧ салтакым нал , Йыланда деке кай да
16:57  тыге каласе : " тый тӱҥ годсо законым пудыртенат : кугу ханым
16:58  сӱанышкет ӱжынат отыл , адак ондак кум йӱдымат ... монденат , -
16:59  ман . - тудын шӱдымыжым кызытак колыштат гын , кугу хан , порым
16:60  шонен , тыйым ок тӱкӧ " , - ман . умбакыже мом ыштышашым шке
16:61  **82** шинчет . шинчен лий : Йыландан вуй гычше ик ӱп пырчыжат
16:62  ынже воч ! Йыланда иктаж-мо лиеш гын , тыйын вует вачыштет ок
16:63  лий !
16:64     - кече гай волгалтше кугу хан ! тыйын шӱдымет почешак ыштем ,
16:65  - манын , Калим ханлан кумалеш .
16:66     - ынде кай ! - манеш хан .
16:67     Калим кая . хан шкетак кодеш . тӱрлӧ-тӱрлым шона тудо .
16:68  марий тудым чот ӧрыктарен : " марий але марте татарын пурла
16:69  кидшылан шоген . марий мемнан деч ойырла гын , вара татарын
16:70  пурла кидшым руал налме гаяк лиеш . кузе гынат Йыландам тӱкымӧ
16:71  ок кӱл . тудын йолташ-влакшат шуко уло . лӱмыштым ом шинче
16:72  гынат , икече уналыкеш пеш чапле кок марий толыныт ыле " , -
16:73  манын ойла хан шке вуйжо дене .
16:74     хан вуйжым кумык сака . тудын деке ик ватыже пура . хан
16:75  вуйжым ок нӧлтал .
16:76     - пеш кугу , кече гай волгалтше хан ! тыйын йӧратыме ватет
16:77  толын , - манеш ватыже .
16:78     хан вуйжым нӧлталеш .
16:79     - пеш кугу хан , - манеш ватыже , - мом тый тынаршонет ?
16:80     - мемнан паша шуко уло , шоныде ок лий .
16:81     - молан тый тыге ончет , ала мый дечем шӱмет йӱкшен ?
16:82  каласе , хан ! ожно тый тыгай отыл ыле , кечын манме семын
16:83  иктажым налын пуэт ыле , кызыт тый мый денем отат мутлане . ала
16:84  весым йӧратет ? туге гын , хан , мыйым мӧҥгеш колто , шочмо
16:85  верышкем . тушто , чодра лоҥгаште , мый , ойгем монден , кайык
16:86  семын илаш тӱҥалам ыле . колто мыйым , хан , шочмо верышкем ! -
16:87  манеш , Чачавийым налаш шонымо семынак , налын кондымо , ханын
16:88  ватыже .
16:89     - кызыт кай шке пӧлемышкет ! шонаш ит мешае ! - манеш хан .
16:90     ойган ватат , пурымыжо семынак , лектын кая ; шке пӧлемышкыже
16:91  мия да , тӧшакышкыже йӧрлын каен , шортын колта . кул
16:92  ӱдрамаш-влакше йырым-йырже погынат , сӧрастараш тӧчат . тудым
16:93  хан шолышт конден , туге гынат , тудо ханым йӧраташ тӱҥалын .
16:94  ханжат тудым , Чачавийым ужмеш , пеш йӧратен . Чачавийым
16:95  ужмеке , хан йӧратыме ватыж деч эркын-эркын йӱкшаш тӱҥалын .
16:96  шаҥге Калимлан хан йылмыж дене марий калык нерген ойлен гынат ,
16:97  чонжо эре Чачавийым веле шонен .

17:1  17  манеш-манеш ( ончылмут олмеш )   **3**
17:2  моло калыкын семынак марий калыкынат тӱрлӧ мыскара йомакше ,
17:3  легендыже , туштыжо шуко . нунын гоч калыкын пӱсӧ ушыжо , поро
17:4  кумылжо , пашам йӧратымыже , осал койыш ваштареш шогымыжо раш
17:5  койыт .
17:6     марий калыкын устный творчествыштыже манеш-манеш манме кӱчык
17:7  мыскара ойлымаш-влак поснак оҥай верым **4** налын шогат . тыгай
17:8  ойлымашлаште чын ден шонен лукмым ойыраш огеш лий да кӱлешыжат
17:9  уке . манеш-манешым ойлышыжат колыштшо-влакым ӱшандараш ок
17:10  тырше : кӱлеш гын - инане , уке гын - шке пашат . манеш-манешым
17:11  каласкалыше марий йомакын тӱҥалтышкыжак " манеш " мутым шында .
17:12  тидын дене тудо вигак ончыктынеже : тидым мый шке ужын омыл ,
17:13  шоненат луктын омыл , тиде ойлымашым вес еҥ деч колынам да
17:14  тыланда каласем гына . южгунам тудо , тошто марий тыге
17:15  каласен , манеш .
17:16     манеш-манеш шукертак лектын , манеш . тунам , манеш , вӱдат
17:17  ночкырак улмаш , пудат нелырак лийын . тунам ӱдырамаш-влак гына
17:18  кужу ӱпан лийыныт , шоҥго-влак гына пондашым куштеныт ,
17:19  пӧръеҥ-влак гына сылмам чиен коштыныт , манеш . тунам
17:20  ӱдыр-влакын тувыр урвалтышт пулвуй деч ӱлнӧ лийын , манеш .
17:21     манеш-манеш утларакшым йорло марий коклаште шарлен , манеш .
17:22  нужна калыкын кидыштыже манеш-манеш тӱрлӧ осал койыш , черкызын
17:23  сутшо , поянын опкынжо ваштареш кучедалме йӧн лийын . сандене
17:24  поян-влакак дыр тыгай шомакым шонен луктыныт : " манеш-манешын
17:25  капка меҥгыже уке , манеш " .
17:26     манеш-манеш тачат калык коклаште коштеш . тудо кӱлеш годым
17:27  айдемын кумылжым нӧлта , йоҥылыш лийшым порын воштылеш але осал
17:28  койышым шыдын игылтеш , тошто коса ваштареш кучедалеш .

18:1  18  кол кучымаште   **25**
18:2     тымык эр . изи мардежат ок пуал . лачак кайык-влак , омыштым
18:3  монден , веселан мурат . Юра ден ачаже эҥер воктене колым
18:4  эҥырен шинчат .
18:5     - Юра , чӱҥга , чӱҥга ! - кычкырале ачаже .
18:6     - куже чӱҥга ?
18:7     - ужат , эҥыр пробкат тарванылеш ? тиде - йылым кол
18:8  кочкеш ... лук , вашкерак лук !
18:9     - молан лукташ ? кол эше кочкеш-ыс .

19:1  19  мо тугай климат ?     **25**
19:2     игечым эскерымаш теве мом ончыкта : идалык жапыште игече эре
19:3  ик семын вашталт шога .
19:4     телым кече эн кӱчык лиеш . телым мландым лум , вӱдым ий
19:5  леведеш .
19:6  **26** шошӱм кече кужемеш . юж шокшырак лиеш , лум шула ,
19:7  эҥерлаште ий пудырга да вӱд дене пырля йоген кая , кече кӱшкырак
19:8  кӱза .
19:9     кеҥежым мландат , южат , вӱдат пеш чот ыра . саска кӱэш ,
19:10  шурно шуэш .
19:11     шыжым адакат йӱд кече деч кужурак лиеш . юж вашке юалга .
19:12  кушкыл-влак пеледмым чарнат , лышташ оралген йога . кавам пыл
19:13  пӱрден шында , чӱчкыдын йӱр йӱреш .
19:14     моло эллаште идалык мучко игече вес семын вашталт шога :
19:15  шокшырак але йӱштырак , ночкырак але кукшырак лиеш , мардежат ик
19:16  семын ок пу .
19:17     игечын тыгай ойыртемжым , тыге вашталт толмыжым климат
19:18  маныт .

20:1  20  Моско бурмистр   **26**
20:2     пырыс , почшым шогалтен , кудал толеш . ваштарешыже рывыж мия
20:3  да ойла :
20:4     - тый , манеш , кӧ улат ?
20:5     - мый Моско гыч толшо бурмистр улам , - манеш пырыс . - а
20:6  тый тыште мом коштедет ?
20:7     - шканем марийым кычалам , - манеш рывыжше . - ала марийлыкеш
20:8  пурет ?
20:9     - пурышаш , - манеш пырыс .
20:10     вара коктын илаш тӱҥалыт . моло янлыкше : пирыже , маскаже ,
20:11  мераҥже , уржо " рывыж марийым пуртен , рывыж марийым пуртен ,
20:12  Моско гыч толшо **27** бурмистрым пуртен ! - манын ойлат . -
20:13  тудым уналыкеш ӱжшаш , унам ыштышаш ! " - маныт . кочкаш-йӱаш
20:14  ямдылат . вара : " ур , ӱжаш кай ! " - маныт .
20:15     ур ӱжаш кая , омсам почеш , пырыс почшым вуж шогалта да урет
20:16  кудал колта .
20:17     - ур , ӱжыч ? - маныт .
20:18     - уке , ыжын шым керт !
20:19     мераҥым колтат . мераҥ мия , омсам почеш , пырыс пунжым
20:20  шогалта да мераҥет кудал колта .
20:21     - мераҥ , ӱжыч ?
20:22     - уке , ӱжын шым керт !
20:23     - ну , пире , тый кай , - маска ойла .
20:24     пире мия , омсам почеш , пырыс почым шогалта да пире кудал
20:25  колта .
20:26     - ӱжыч ?
20:27     - ӱжын шым керт !
20:28     - шке кайышаш , - маска манеш да пырыс деке кудалеш . мия ,
20:29  омсам почеш да " уналыкеш мийыза " , - манеш . пырыс пуным
20:30  шогалта , маска омсам шолт тӱчеш да кудал колта .
20:31     янлык-влак кочкаш-йӱаш ямдылат . пырыс почшым шогалта , унала
20:32  толаш лектеш . рывыж почешыже кудалеш . маска тумо вуйыш кӱзен
20:33  шинчеш . пире кашка помышышко пурен возеш . мераҥ чодрашке пурен
20:34  йомеш . ур кож вуй гыч кож вуйыш тӧрштыл кая . пырыс толын
20:35  шуэш , рывыж дене коктын ямдылыме чесым кочкаш тӱҥалыт . кашка
20:36  йӱмач пирын почшо изишак койын кия улмаш . коля манын , пырыс
20:37  тушко тӧршталта . пире , ӧрт лекшаш гай лӱдын , кашка помышышто
20:38  урмыжалта . пырыс , вучыдымо йӱкым колын , пушеҥгыш кудал кӱза .
20:39  тумо вуйышто шинчыше маска вигак . мландышке шуҥгалтеш .
20:40     теве могай улмаш Моско бурмистр !

21:1  21  Рита садовод   **28**
21:2     кече моткочак леве . кудвечыште лум шула , вӱдат йогаш
21:3  тӱҥалын . сад лоҥгаште , пушкыдемше лумым келын , изи ӱдыр
21:4  коштеш . тудо тӱрлӧ укшым тодыштеш , кайык мурым колыштеш .
21:5  укшер лоҥгаште киса , пӧрткайык да монь чоҥештылыт . нуно ынде
21:6  телымсе семын гуртын огыт шинче , куанен муралтат , муро
21:7  семыштат сылнын шокта .
21:8     ошалге тӱсан ӱдрамаш пакчаш лекте да шуялтенрак кычкырале :
21:9     - Маргари-и-та-а !
21:10     изи ӱдыр аваже могырыш ончале .
21:11     - Рита , мо тыгай улат ? молан , йолетым нӧртен , лумым
21:12  келын коштат ? - ӱдыржым аваже шкеж дек ӱжӧ .
21:13     - авай , мый садым шындынем , - каласыш Рита . - воштырым
21:14  погем да окнаш шындылам .
21:15     аваже умылыш : Рита лумым так гына келын ок кошт улмаш .
21:16  сандене вурсаш ыш тӱҥал . " сита , сита , ынде шуко погенат " ,
21:17  - веле мане . Рита аважын мутшым колышто . тудо тошто кышаж
21:18  дене мӧҥгеш лекте .
21:19     пӧртыш пурымеке , Рита консервный банкым , атым погыш ,
21:20  сайын гына мушко , вара йӱштӧ вӱдым темен , тушко шоптырвондо
21:21  укшым шындыш , вес атыш сирень укшым керале . тыге окнаште шуко
21:22  сад лие . чыла пашам пытарымеке , **29** Рита окна деч
21:23  ӧрдышкырак кораҥ шогале . тудын кужурак чока тӱрвыжӧ шыр-р лийын
21:24  кайыш .
21:25     икмыняр кече гыч аваже ате-влакым ончале . вӱд йошкаргын коеш
21:26     - ӱдырем , вӱдшым вашталтен огыл мо ? - йодо тудо .
21:27     - вӱдшӧ пытен огыл-ыс , - мане Рита .
21:28     - ӱдырем , садше мландыште огыл , вӱдыштӧ шога . кочкышым вӱд
21:29  гыч налеш . сандене вӱдшым чӱчкыдын вашталташ кӱлеш , - туныктен
21:30  ойла аваже .
21:31     Рита аважын ойым шукташ тӱҥале .
21:32     икана вӱдым вашталтымыже годым Рита дек тудын йолташ ӱдыржӧ
21:33  Лиза толын пурыш . Лиза окна воктеке куржын мийышат , йодо .
21:34     - Рита , нине воштыржым молан пуртенат ?
21:35     - садым куштем , - шыргыжале Рита . - теве ончо , уна вашке
21:36  лышташат лектеш . ужар нерым ужат ?
21:37     - ужам , - Лиза лышташ нерым катен налеш .
21:38     - молан кӱрльыч ? ! - шыдешкыш Рита .
21:39     - э-э , иктым кӱрлмӧ дене мо лиеш , - манеш йолташ ӱдыржӧ . -
21:40  окнаш сад шочеш шонет ужат . айда чыла луктына да изи пӧртыш
21:41  наҥгаена . вот сылне ! мый лум дене пе-э-ш чапле изи пӧртым
21:42  ыштена-а-м .
21:43     тыге ойлымыжо Риталан ыш келше . тудо тынар ончен , вӱдым
21:44  эре вашталтен . теве шараҥге пеледынат шогалын . тудын
21:45  пеледышыже пеш пушкыдо , ошо , чылт мамык . а ломбо ужар
21:46  лышташым ончыкта , шоптырвондат нерештын .
21:47     - Лиза , мый ик садымат ом пу . ом пу ! - пачаш-пачаш ойла
21:48  Рита . - мыйын чапле сад лиеш , а тыйын уке .
21:49     - от пу гын , пеш кӱлеш , - манын , Лиза савырналтыш да
21:50  лектын куржо , а Рита ончен шоген кодо .
21:51     иктаж кок арня эртымеке , изи садовод вӱдым оптымыжо годым ,
21:52  шоптырвондо тӱҥыштӧ пеш тыгыде ош пырче-влакым ужо . " мо
21:53  тыгай ? - шона семынже . - шоптырвондем локтылалташ тӱҥалын " .
21:54  Рита ӧрын аваж деч йодо .
21:55     - авай , - мане тудо , - ончо , ончо : лышташыже сылне ,
21:56  тӱҥыштыжӧ шукш налын , ошын веле коеш !
21:57     аваже мийыш , лап лийын ончалят , воштыл колтыш .
21:58     - ӱдырем , тиде шукш огыл , - умылтара тудо . - шоптырвондет
21:59  вожым колта . теве икмыняр жап гыч шӱртӧ гай шуйнен шинчеш .
21:60  **30** аважын ойлымыжо чыныш лекте . мланде кошкымо жаплан
21:61  шоптырвондо вожым колтыш ...
21:62     кече кӱшыч шырата . пакчаште пушэҥге лышташ койын кугемеш .
21:63  олмапу вуйышто шырчык-влак муралтен шинчат . нуно мланде ӱмбак
21:64  волат да шукшым кычалыт . пакча лукышто Рита кольмо дене
21:65  мландым пургедеш . ӧрдыштырак ате шога , кӧргыштыжӧ
21:66  шоптырвондо . шырчык-влак чылт Рита воктекак толыт да , йылым
21:67  чӱҥгал налын , чоҥештен каят .
21:68     пакчашке Ритан аваже лекте . тудо , ныжылгырак йӱкым
21:69  луктын , кужун шуялтыш :
21:70     - Маргари-и-та-а ! мом тушто ыштылат ?
21:71     - авай , мый шоптырвондым шындем , - мане Рита .
21:72     аваже , эркынрак ошкылын , ӱдыржӧ дек мийышат , ӧрын ончале .
21:73  Рита пӧртеш куштымо шоптырвондыжым атыжге мландыш шынден да рок
21:74  дене урен шогылтеш .
21:75     - кай , ӱдырем , мом ыштылат ? ! - воштылеш тудо . - молан
21:76  атыжге пуртен шынденат ?
21:77     - лукташ огеш лий , вожшо шалана , - манеш Рита .
21:78     - нимат огыл , - ойла аваже . - кодшыжо сита .
21:79     тудо ате шӱй гыч шоптырвондым лукто да , вожшым шаралтен ,
21:80  рокыш шындыш . ӱдыржылан рокым ураш шӱдыш . тыге нуно коктын
21:81  шоптырвондым шындышт . аваже пӧрт гыч кӱзым кондыктыш . Рита
21:82  кӱзым нумал тольо да аважлан пуыш . шкеже ӧрын : аваже кӱзӧ дене
21:83  мом ышташ тӱҥалеш ? а аваже ойла :
21:84     - шындыме деч ончычак пӱчкаш кӱлеш ыле да ... нимат огыл
21:85  кызытат лиеш .
21:86     тыге мане аваже , иктаж шеч кут утларак коден , шоптырвондо
21:87  вуйым пӱчкын кудалтыш . тидым ужын , Риталан шоптырвондо пеш
21:88  жалын чучо . тудо иктаж тылзе годым окнаш куштен , лышташаным
21:89  ыштен ыле , а аваже чылт локтыльо !
21:90     - ӱ-ӱ-ӱ , - шоктыш Ритан йӱкшӧ , - молан садым пӱчкыч ? тый
21:91  лиза гаяк улат . тудо кӱрыштеш , тый пӱчкедет .
21:92     - ӱдырем , ит шорт . сад тыге гына кушкеш . теве тиде тоҥгак
21:93  гыч вес укш лектеш , кугу лиеш . только тышке ынде кажне кечын
21:94  вӱдым опташ гына кӱлес . сад вӱдым йӧрата .
21:95     Рита аважын ойлымыжлан ӱшаныш , садым чаманыш гынат , тудын
21:96  ойжо дене келшыш . тылеч вара кече еда вӱдым опташ тӱҥале .
21:97  шоптырвондо койын шарла да одарген кушкеш ...

22:1  22  С Г Чавайн ( 1888 - 1942 )  **34**
22:2     Сергей Григорьевич Чавайн - марий калыкын уста кугу
22:3  писательже . тудо 1905 ийысе революций жапыште возаш тӱҥалын да
22:4  марий литературылан негызым ыштен . тудын творчествыже марий
22:5  литературышто кызытат кугу верым налын шога .
22:6     С Чавайн 1888 ийыште Марийский АССР , Моркинский
22:7  район , Изи Корамас ялысе кресаньык ешеш шочын .
22:8     1902 ийыште , ялысе тӱҥалтыш школым пытарымекыже , унчо
22:9  селасе кок классан школыш тунемаш пурен . варажым , 1904
22:10  ийыште , Казанский учительский семинарийыш тунемаш каен .
22:11  семинарийыште тунеммыж годым почеламутым возаш тӱҥалын .
22:12     Чавайнын творчествыже Великий Октябрьский социалистический
22:13  революций деч вара поснак чот виняҥаш тӱҥалын . советский власть
22:14  лиймеке , тудо революций нерген ятыр почеламутым да " Шем пыл
22:15  шула , кече лектеш " , " Автономий " пьеса-влакым возен . 1926
22:16  ийыште " Октябрь " поэмым печатлен .
22:17     1928 ий марте тудо школышто пашам ыштен , варажым
22:18  Йошкар-Олашке , " У вий " журнал редакцийыш , пашам ышташ
22:19  толын .
22:20     Йошкар-Олашке толмекыже , тудо шуко у ойлымашым , " Мӱкш
22:21  отар " , " Илыше вӱд " , " Марий рота " , " Акпатыр "
22:22  пьеса-влакым , " Дезертир-влак " повестьым да " Элнет "
22:23  романым возен .
22:24     С Г Чавайн 1942 ийыште колен .
22:25     1957 ийыште , С Чавайнын эн сай произведенийже-влакым
22:26  поген , Книгам лукшо марий издательство " Ойпого " лӱман
22:27  сборникым печатлен луктын . тудын произведенийлажым руш , татар
22:28  да моло калык йылмыш кусарыме .

23:1  23  книга - йочан шӱм йолташыже   **35**
23:2     йоча литература нерген возаш шичмеке , ушышко Никандр
23:3  Лекайнын " Книган шочмыжо да кушмыжо " лӱман статьяже толын
23:4  лекте . тушто тудо тыге воза :
23:5     " мый тунам изи улам ыле . школышто первый ий тунемынам .
23:6  " Букварьыште " умылыдымо мут-влакым лудаш тӧчем : " ро-ман ,
23:7  кар-ман , порт-ной , ко-пей-ка " .
23:8     - ачай , манам , мом возымо , нимат ом умыло . молан марла
23:9  книга уке ?
23:10     ачам кугун шӱлалтен колтышат , ойлаш тӱҥале :
23:11     - эх , эргыжат ! марла книга улмаш да ... тудым ушкал
23:12  кочкын .
23:13     - книгаже вара кызытат ушкал мӱшкырыштӧ кия мо ? - йодым мый
23:14  йоча ушем дене .
23:15     - кызытат кия , - пеҥгыдемден ойла ачам . - сандене ушкал
23:16  кеч-мом кочкеш гынат , кочкыш эн ондак книга лаштык коклаш
23:17  шӱшкылт пыта . варажым ушкал , канаш вочмеке , уэш мугыртен
23:18  луктешат , йоҥыжен , мӧҥгеш нелеш . книгам кочмыж дене ушкаллан
23:19  уто паша гына лектын , а меже книга деч посна кодынна ...
23:20     ачам тидым 1916 ийыште ойлен . тыгак моло марий-влакат шке
23:21  шочшыштлан воштылмо йӧре ойленыт . но тиде кочо воштылтыш
23:22  ыле ... лач ик идалык гыч октябрьский революций лие . вашке
23:23  ме , тунемше-влак , кидышкына первый гана марий книгам кучышна .
23:24  а могай кугу куанымашыже ыле первый " Марий мут " книгам лудын
23:25  колташ ! "
23:26     тыге ожнысо илышым шарналтен Марийский АССР-ын калык
23:27  писательже , уста романист Никандр Лекайн .
23:28     кызыт илыш палаш лийдымын вашталтын . марий йоча-влаклан
23:29  лудашышт тӱрлӧ книга шочмо йылме денат , руш йылме денат ий еда
23:30  шукем толыт .

24:1  24  республикын олаже-шамыч  **41**
24:2  Йошкар-Ола
24:3  Марийский АССР Конституцийын 113 статьяштыже тыге возымо :
24:4  " Марийский Автономный Советский Социалистический
24:5  Республийын столицыже - Йошкар-Ола " .
24:6     Великий Октябрьский Социалистический революций деч ончыч
24:7  Йошкар-Ола Царевококшайск маналтын . 1919 ийыште тудлан
24:8  Краснококшайск лӱмым пуымо , а 1927 ийыште , Великий
24:9  Октябрский Социалистический революцийлан лу ий темме кечын ,
24:10  Краснококшайск олалан национальный марий лӱм - Йошкар-Ола
24:11  пуалтын .
24:12     Царевококшайск олам XVӹ курымын кокымшо пелыштыже ( 1584
24:13  ийыште ) ышташ тӱҥалме . тудым ышташ тӱҥалмаш да тудын
24:14  Октябрьский революций деч ончычсо историйже кугыжан
24:15  правительствын колониальный политикыже дене кылдалтын . ик
24:16  летописец тыге палемден : кугыжан правительство
24:17  Царевококшайскым " бунтым тарваташ йӧратыше черемис-шамычым
24:18  лӱдыкташ да тыпландараш ыштен " . олам тӱҥалтыш гычак
24:19  пеҥгыдемдаш тыршеныт . документлаште тыге ончыкталтеш :
24:20  Царевококшайск йыр мланде вал да башня-шамычан пу пырдыж
24:21  лийын .
24:22  **42** экономика шотышто Царевококшайск почеш кодшо ола улмаш .
24:23  тыште промышленность вияҥын огыл . 1837 ийыште уездный исправник
24:24  барон фон Келлер Царевококшайскын промышленностьшо нерген тыге
24:25  возен : " фабрика ден завод-шамыч уке улыт . пырче йоҥыштымо
24:26  вакш - 1 ; тӱрлӧ ремесленник-шамыч илат : столяр - 1 , кем
24:27  ургызо - 2 , вургем ургызо - 2 , вӱргене атылам ачалыше - 1 ,
24:28  атылам вулно дене тумыштышо - 1 , чиялтыше - 2 " . XӹX курымын
24:29  кокымшо пелыштыже олаште изирак арака заводым ыштеныт . XӹX
24:30  курымын 30-шо ийлаштыже верысе учитель Иван Дерюжев тыге
24:31  возен : Царевококшайскыште тӱрлӧ 29 ремесленник шотлалтеш .
24:32  нунын мом ыштымышт нерген тудо тыге рашемден возен :
24:33  " официальный данный-шамычын ончыктымышт почеш , мемнан
24:34  промышленностьна кугу огыл . булочник , мясник , кем ургызо да
24:35  моло икмыняр ремесленник деч посна , мемнан оласе калыкна моло
24:36  нимогай промышленностьымат ок пале " .
24:37     ола тӱзаталтын огыл улмаш , тушто нимогай культурный
24:38  учрежденият лийын огыл . 1900 ийыште Царевококшайск олашке
24:39  " Нива " журналын очеркистше А Мошков толын каен , тудо
24:40  варажым ола нерген очеркым возен . Мошков олашке пурен шудеак
24:41  лавран , коремлан , нимо дене шаралтдыме уремлам ужын . олаште
24:42  кок урем гына - Вознесенский да Сенной улмаш . эше вич тореш
24:43  урем улмаш , но нуныштын лӱмыштат лийын огыл . тидыже очеркистым
24:44  чылт ӧрыктарен . " тиде олан лӱмжӧ , - возен Мошков , - чынже
24:45  денак маска лук манмашыш савырнен , тушто тӱрлӧ порядкыдымылыкым
24:46  гына ужаш лиеш " . олан культурыжо нерген Мошков тыгеракын
24:47  палемден : " тыште клуб уке , театрат уке , любительский
24:48  спектакль южгынам гына лиеда . Царевококшайск гай улак верышке
24:49  ик провинциальный труппат пураш ок тошт " .
24:50     олан калыкшат шагал лийын . 1897 ийыште Российский
24:51  империйыште мыняр калык илымым палышашлан первый гана эртарыме
24:52  переписьын данныйже почеш царевококшайскыште улыжат 1658 еҥ
24:53  илен . тидын деч ончычсо 200 ий коклаште олаште илыше калык 475
24:54  еҥлан гына ешаралтын .
24:55     Царевококшайск курымеш почеш кодын илен , тушто **43**
24:56  промышленность ден культура уке улмаш , тудо чодра ден куп
24:57  лоҥгаште , кӱртньӧ корно деч мӱндырнӧ , пычкемыште , лавраште
24:58  илен , тушто кабак-шамыч гына лийыныт , тудым аҥыра тӧра-шамыч
24:59  вуйлатеныт , садланак Царевококшайскым кугыжан Российыште
24:60  кумдан шарлыше порядкыдымылыкын , культурдымылыкын ,
24:61  пычкемышлыкын да ирлыкын пыжашыжлан шотленыт .
24:62     Сталин йолташ Царевококшайскым эн мӱндыр улак да пычкемыш
24:63  вер семын ончыктен . 1917 ий августышто государственный
24:64  совещанийым эртарышашлан Петроград гыч " шып " Москвашке
24:65  контрреволюционер-шамычын шылын куржмышт ( нуно тыштат
24:66  революцийыске тарваныше пролетариатым вашлийыныт ) нерген
24:67  ойлышыжла , Сталин йолташ тыге йодын : " мо вара , адак шылын
24:68  куржаш ? " .
24:69     Петроград гыч Москвашке , а Москва гыч - кушко ?
24:70     " ала Царевококшайскышке " .
24:71     кугыжан власть годым Царевококшайск озанлык , политический
24:72  да культурный илыш шотышто вияҥын кертын огыл , тидлан нимогай
24:73  йӧнат лийын огыл . мемнан элыште Великий Октябрьский
24:74  социалистический революций сеҥымылан да Советский властьым
24:75  ыштымылан кӧра веле Царевококшайск Марийский АССР-ын
24:76  столичный олаже лияш йӧным налын .
24:77     советский власть ийлаште Йошкар-Ола социалистический ола
24:78  семын кушкын да вияҥын . тошто Царевококшайск дене
24:79  таҥастарымаште , тудо палаш лийдымын вашталтын . Йошкар-Олан
24:80  кушмаштыже да вияҥмаштыже ме шкенан Марийский республикынан
24:81  вияҥмыжым ужына . ленинско-сталинский национальный политикым
24:82  илышыш пуртымылан кӧра мемнан республикына да тудын столицыже
24:83  Йошкар-Ола пеледын .
24:84     гражданский война пытымекак , Йошкар-Олаште промышленный
24:85  предприятий-шамычым ышташ тӱҥалме . 1921 ийыште типографийым
24:86  почмо , 1922 ийыште электростанцийым ыштыме . 1926 ийыште
24:87  Марийский государственный театрым ыштен шуктымо , 1927 ийыште
24:88  радиоузел ышталтын . тиде ийыштак Зеленый Дол станций гыч
24:89  Йошкар-Ола марте кӱртньӧ корным ыштыме .
24:90  **44** Марийский АССР-ыште кӱртньӧ корным ыштымаш
24:91  Йошкар-Олан историйыштыже веле огыл , тугак пӱтынь республикын
24:92  пеш кугу событий лийын .
24:93     1939 ийыште Йошкар-Олаште водопроводым ыштыме да пашашке
24:94  колтымо . уремлаш водонапорный колонка-шамыч ышталтыныт , а угыч
24:95  ыштыме пӧртлашке вӱд трубам пуртымо .
24:96     олаште кӱ пӧртым шуко ыштыме : Совет пӧртым , Связь
24:97  пӧртым , Педагогический да Лесотехнический институт-шамычын
24:98  зданийыштым , педучилищын общежитийжым , республиканский научный
24:99  библиотекым , фельдшерско-акушерский школым , шуко пачашан илыме
24:100  пӧртлам да тулеч молымат .
24:101     советский правительство Йошкар-Олам умбакыжат куштышаш да
24:102  пеледыктышаш верч чарныде тырша . 1946 ийыште Российский
24:103  Федерацийын Министр-шамыч Советше ден ССР Союзын
24:104  Министр-шамыч Советше Йошкар-Олам умбакыже вияҥдыме шотышто
24:105  кӱлешан пашам эртарыме нерген пунчалым луктыныт . нине пунчал
24:106  почеш Йошкар-Олаште  у промышленный предприятий-шамычым ыштыме
24:107  да кызытат **45** ышталтыт . война деч варасе вичияш жапыште
24:108  ышталтыныт : ял озанлык машиным ыштен лукшо завод ,
24:109  мотороремонтный завод , витаминный заводын нервый черетше ,
24:110  портышкем ыштыме фабрика , алюминий ате-ӱзгарым , чойн
24:111  ӱзгарым , резинга кемым , вургемым химический йӧн дене
24:112  эрыктыме , трикотаж ден мебельым ыштыме цех-шамычым почмо .
24:113  кызыт у шыл комбинат , торговый оборудований завод ден
24:114  " Маслопромын " у цехлаже ышталтыт .
24:115     олаште высший да средний учебный заведений-шамыч ,
24:116  научно-исследовательский институт , культурно-просветительный
24:117  учреждений-шамыч улыт . Йошкар-Олаште 11 начальный ,
24:118  семилетний да средний школ-шамыч , пашазе молодйожьын кастене
24:119  тунемме кок школжо , фельдшерско-акушерский , агрономический ,
24:120  культурно-просветительный школ , лесной да радиотехнический
24:121  техникум-шамыч , педагогический да музыкальный училище-шамыч
24:122  пашам ыштат .
24:123     тиддеч посна , СССР Наука академийын Казанский
24:124  филиалжын отделенийже , лесотехнический , педагогический ,
24:125  учительский институт-шамыч , учитель-шамычым
24:126  усовершенствоватлыме институт , ял озанлыкын опытный станцийже ,
24:127  научно-краеведческий музей улыт . марксизмын-ленинизмын кастене
24:128  тунемме университетше да областной лу тылзаш партийный курс
24:129  пашам ыштат .
24:130     советский власть ийлаште олаште эмлалтме учреждений-шамычым
24:131  угычын ыштыме . кок больница , поликлиника , ӱдрамаш да йоча
24:132  консультаций , пӱйлан протезым ыштыше кабинет , вӱрым
24:133  переливатлыме станций , тубдиспансер , медпункт-шамыч пашам
24:134  ыштат , черле еҥлан суртышко миен медицинский полышым пуымашым
24:135  организоватлыме .
24:136     Йошкар-Олан калыкше писын кушкеш , 1918 ий дене
24:137  таҥастарымаште калык шуко лу гана ешаралтын .
24:138     оласе шемер-шамычлан культурно канашышт чыла йӧнымат ыштыме .
24:139  олаште кок театральный - руш коллектив да марийский коллектив
24:140  пашам ыштат , кукольный театр , филармоний , 10 клуб уло . тугак
24:141  Калык творчество пӧрт , кум парк , кок стадион , 250 тӱжем утла
24:142  том книжный фондан республиканский библиотека , учебный
24:143  заведений ден предприятий-шамычын **46** библиотекышт , красный
24:144  уголок , агитпункт-шамыч пашам ыштат . Йошкар-Олашке
24:145  артист-шамыч Москва гыч да Советский Союзын моло олалаже
24:146  гычат толыт .
24:147     тений июнь тӱҥалтыште ССР Союзын Министр-шамыч Советше
24:148  " Марийский АССР-ын озанлыкше ден культуржым умбакыже
24:149  вияҥдыме шотышто мероприятий-шамыч нерген " лӱмын пунчалым И В
24:150  Сталин йолташын поднисьше дене луктын .
24:151     тиде пунчал почеш Йошкар-Олаште илыме пӧртлам ышташ ,
24:152  культурно-бытовой строительствым шарен колташ да олам тӱзаташ
24:153  кугу капиталовложенийым ышташ палемдыме . культура ден каныме
24:154  паркым тӱзаташ да уремлам ешарен асфальтироватлаш да кӱ дене
24:155  вакшаш гына ик миллионат 200 тӱжем теҥге оксам кучылташ
24:156  палемдыме .
24:157     олаште 800 еҥ пурыман драматический театр , кӱртньӧ корно
24:158  вокзалын , " Марилес " трест управленийын , Чодра озанлык
24:159  управленийын , типографийын , ресторанын зданийышт да икмыняр
24:160  илыме пӧрт ышталтыт .
24:161     ССР Союз Министр-шамыч Совет Йошкар-Олаш кок тӱжем
24:162  номеран автоматический телефонный станцийым ышташ
24:163  проектно-технический документанцийым ямдылаш да тиде станцийым
24:164  ышташ тӱҥалаш СССР Связь министерствылан кӱштен .
24:165     Йошкар-Ола чарныде кушкеш да тӱзлана . ий гыч ийын саемеш
24:166  да пеледеш .

25:1  25  Ландышевын ешыже   **47**
25:2  икымше кыдеж
25:3  Иван Иванович Ландышевын суртшо . кум кыдежан пӧрт . кугу
25:4  зал ; кок могырышто омса . пырдыжыште обой пижыктыме . пӧрт
25:5  покшелне электрический лампе , абажур кечат . пырдыжыште
25:6  вождь-влакын портретышт , тыгак тӱрлӧ тошто фотографий-влак .
25:7  радиоприйомник уло . угылышто фикус шога , окнаште герань .
25:8  пырдыжыште скрипка кеча . Клавдия Николаевна креслыште ургышт
25:9  шинча . кас кечыйол окна гыч пура . шып . Ландышев Иван
25:10  Иванович вес пӧлемыште скрипкам шокта . скрипка йӱк чарнат ,
25:11  Иван Иванович скрипкам кучен лектеш .
25:12  **48** Клавдия : Ваня , молан чарнышыч ? шокто , пеш сылне ,
25:13  муро йӱкетым колыштын шулет веле .
25:14     Ландышев : ынде кидшат ожнысо гай лывырге огыл , парняжат
25:15  пуаҥын .
25:16     Клавдия : туге гынат , муро йӱкет чоным тарвата . мый палем
25:17  вет , кызыт тылат шокташ кӱлеш . уда настроений годым тыйын
25:18  скрипкат тылат эре полша .
25:19     Ландышев : тый , Клава , мыйын чон йӱлымем палет улмаш .
25:20     Клавдия : кумло вич ий кокласте тунем шуктенам . мо тыйын
25:21  шӱметым йӱлалтара , тудымат раш палем .
25:22     Ландышев : Александрже толын огыл мо эше ?
25:23     Клавдия : уке , ала-кушто коштеш .
25:24     Ландышев : ватыжат пурен огыл ?
25:25     Клавдия : уке !
25:26     Ландышев : а тый : " ит азаплане , ит ойгыро " , - манат .
25:27  кузе от ойгыро , ала-могай шем пырыс нунын кокла гыч кудалын .
25:28     Клавдия : туге коеш , ындыже йӧршынак ойырлат ала-мо ?
25:29     Ландышев : вет Ленаже моткоч сай ӱдрамаш !
25:30     Клавдия : тылец сай шешкыжым суртышкем пурташат шонен омыл
25:31  ыле .
25:32     Ландышев : ох , чонем гына нуно пудыратат . а огыт ушно
25:33  гын , мо лиеш ? могай тиде намыс ! ( пиджак гычше полдыш кӱрылт
25:34  возеш . )
25:35     Клавдия : ну , вот ! ( поген налеш . ) ит пуштылане , уке
25:36  гын , йӧршын полдыш деч посна кодат . кунам тый волноватлет ,
25:37  эре полдышым кӱрышт кышкет .
25:38     Ландышев : Владимирын письмаже кушто ?
25:39     Клавдия : тидыже чын . луд да шӱметым лыпландаре . теве
25:40  письмаже , ӱстел ӱмбалнак . Володян письмаже эре чоным
25:41  куандара . тудат тений институтым пытара вет ?
25:42     Ландышев : пытара ... вара ала шкенан МТС-шкак толеш .
25:43  ( письмам лудеш . ) " Галина Сергеевнам сайын вашлийза " .
25:44  тиде письма кондышо ӱдырет нерген .
25:45     Клавдия : теҥгече веле толын мо ?
25:46     Ландышев : теҥгечак письмажымат пуртен пуыш .
25:47     Клавдия : арам мый лийын омыл . мый суртышто лиям гын ,
25:48  тудын дене чон пытенак кутырем ыле . тыйже кеч кутырышыч ?
25:49     Ландышев : кок-кум мутым пелештышна . тудо пеш вашкыш .
25:50     Клавдия : вара могай , йытыра ?
25:51     Ландышев : ала !
25:52     Клавдия : мо , сайын ужын отыл мо ?
25:53  **49** Ландышев : ай , аваже , мый ынде йытыражымможым палем
25:54  мо ? рвезе - эре мотор !
25:55     Клавдия : Володя тудын нерген воза гын , тугеже келшат ,
25:56  очыни ?
25:57     Ландышев : кеч нунышт сай келшен илем ыле . Александр ден
25:58  Ленан гын - илыш огыл , а ормыж !
25:59     Клавдия : ала ленамытшат эше келшат ?
25:60     Ландышев : ой , когыньыштынат характерышт - ойленат ом
25:61  мошто ! мемнан ешыште тыге вате деч ойырлымаш да монь лийын огыл
25:62  ыле . воштылтыш тиде , мыскылтыш ! ( пӧртончылно йол йӱк . )
25:63  колат , ала-кӧ толеш ?
25:64     Клавдия : кӧ тугай вара ?
25:65     Ландышев : ала тудо ӱдырет !
25:66     Клавдия : пиджакетым кеч чий .
25:67     Ландышев ( азаплана ) : галстукем кушто , галстукем ?
25:68     Клавдия : пурыза !
25:69     Елена ( омса шеҥгелне еҥ дене кутыра ) : ферма вуйлатышылан
25:70  каласе , у кормушкым кондышт . черле презе деке ветеринарым
25:71  ӱжса ! а кастене вара доложитлет .
25:72     йӱк : йӧра , ыштена , Елена Васильевна !
25:73     Елена : а тый тракторым эрла эрлан конден шукто ! тыглай
25:74  тракторым огыл , а гусеничныйым .
25:75     йӱк : йӧра !
25:76     Елена ( пӧлемыш пура ) : могай шокшо жап толын ! салам ачам
25:77  ден авамлан !
25:78     Ландышев : ноенат пытышыч докан , колхозшо вет кугу ынде .
25:79     Елена : шарнем ... колхозна изи ыле ... а кызыт курык чоҥгаш
25:80  лектын ончалат , йырым-йыр пасула , кӱтӱ-влак коштыт .
25:81     Ландышев : ончалатат , чонетланат ласка , вет тый тыгай кугу
25:82  колхозын вуйлатышыже улат .
25:83     Елена : но пашаже вет вуйлатышыште веле огыл , Иван
25:84  Иваныч ...
25:85     Ландышев : ит скромничатле , Елена . кеч-кузе-гынат ,
25:86  колхозым ушымекышт молым огыл , а тыйым вуйлатышылан ойырен
25:87  улыт .
25:88     Елена : садланак вет колхозын ӱшанжым шуктымо шуэш . эр
25:89  йӱдымак тӱҥалын , кас марте эре йол ӱмбалне ...
25:90     Клавдия : шуженат пытенат докан , ала кочкаш кондем ...
25:91     Елена : кызыт кочкын шинчаш ом ярсе . тау , авай ? ! мый
25:92  мӧҥгыштӧ кочкын лектым . Александр толын огыл эше ?
25:93     Клавдия : уке .
25:94  **50** Елена : кушто тудо ? бригадир ! кызыт кажне минутшо
25:95  шерге . а Москва гыч толшо ӱдыръеҥ тендан деке ыш пуро ?
25:96     Клавдия : теҥгече пурен , манеш . письмам Володя деч
25:97  конден . Лена , ӱдыржӧ вара могайрак ?
25:98     Ландышев : да , тый , чарне , Клавдия ! тидын нерген
25:99  вара ... Лена , мыйын кутырышаш уло .
25:100     Елена : мо нерген , Иван Иваныч ?
25:101     Ландышев : вот мо , Леночка ! паша серьезный . тый ,
25:102  конечно , тиде тендан , старик-влакын , паша огыл манын кертат .
25:103  тиде ала чын ? но мыланна йӧсӧ !
25:104     Клавдия ( ӱлыч полдышым налеш ) : адак ик полдышым кӱрлын
25:105  шуышыч ...
25:106     Елена : ну , мо , ачий . каласе , колыштам .
25:107     Ландышев : кунам те Александр дене ушнышда , мый вигак
25:108  каласем , ме Клавдия дене пеш куанышна . Александрлан тый
25:109  дечет сай ватым муаш шоненат огынал . чын ват , Клавдия ?
25:110     Клавдия : Лена шкат пала .
25:111     Ландышев : мемнан Александржат вет удажак огыл ... ( Лена
25:112  шинчажым шовыч дене ӱштылеш . )
25:113     Клавдия : тидын нерген кызыт ит ойло .
25:114     Ландышев : а тый мыйым ит чаре . мый шешкым дене чон пытен
25:115  кутырем . Клавдия , кызыт Александрым ончен , чонет ок йӱдӧ
25:116  мо ?
25:117     Клавдия : йӱла манын - мом ыштет ?
25:118     Ландышев : а вот мый тидын нерген шоналтемат , чонлан
25:119  йӧсӧ ... ( Елена шортеш . ) Леночка , мом тый ?
25:120     Клавдия ( Ландышевлан ) : ойлышым вет !
25:121     Ландышев : Леночка , чарне ! ит шорт !
25:122     Елена ( шинчавӱд вошт ) : мыламат йӧсӧ , ачий , вет мый
25:123  титакан омыл . мый эре шкет ; эре тудын нерген шонем .
25:124  ( Клавдиялан . ) авай , кузе кызыт тудо ила ?
25:125     Клавдия : итат ойло , тудат эре ойгыра , эре ала-мом шона .
25:126  ала эше ушыжо пура да ушнеда .
25:127     Елена : авай , мый тудлан разводым ом пу .
25:128     Клавдия : чын ыштет , Леночка !
25:129     Елена : мыйын тудын ваштареш шуко погынен . тудо туге шонен
25:130  докан : мый тудым марийже улам гын , мый тудым шке кидыштем
25:131  кучем , мом шонем - тудым ыштыктем ... правленийыште мый денем
25:132  мӧҥгыштӧ ватыже дене кутырымыла кутыра ... тыге лиеш манын мый
25:133  шонен омыл . ойырлаш йодмашым пуымыжым пален нальымат , ончыч
25:134  тек айда , мом шона , тудым ыштыже , шонышым ...
25:135     Клавдия : мом тый , Лена ?
25:136     Елена : а вара сайын шоналтышымат - уке , тыге ок лий ! ме
25:137  ваш йӧратен ушнен улына , молан ик-кок гана **51** вурседылме
25:138  денак ойырлаш ? мый тудын ватыже улам , тудо мыйын марнем ...
25:139  мыланна ваш-ваш полшыман . мый йоҥылыш ыштем гын , тудо мыйым
25:140  тӧрлатыже . тудо йоҥылыш лиеш гын , мый каласем . ( окна деке
25:141  миен шогалес . ) уке ... ойырлаш мый ом келше ...
25:142     Ландышев : Лена , тый чын ыштет . еҥым кудалтен каяш неле
25:143  огыл ... жапше годым тудлан полшаш кӱлеш . ( омса пералтыме
25:144  йӱк . )
25:145     Ландышев : кӧ тушто ?
25:146     Елена : ала Александр ?!. мый тудын дене тыште ынем
25:147  вашлий .
25:148     Ландышев : а мыйын шонымаште , тылат тудын дене кутыраш
25:149  кӱлеш .
25:150     Клавдия : Александр гын , вигак пура ыле .
25:151     Елена : тидыже чын !
25:152     Клавдия : пурыза !
25:153  колхозын бухгалтерже Фйодор Ложкин пура . тудо мотор чиен ,
25:154  утларак вежливый лияш тӧча .
25:155     Ложкин : лиеш ?
25:156     Клавдия : пуро , пуро , Федя . толмашетат уке .
25:157     Ложкин ( пеш вежливын кидым куча ) : оза-влаклан честь ,
25:158  почтений ! сай илымаш-кутырымаш , Иван Иваныч !
25:159     Ландышев : салам , Фйодор Никонорич !
25:160     Ложкин : мый тендан дек толаш кугу честьлан шотлем .
25:161  илымаш , Клавдия Николаевна ... шукертсек ужалтынат огыл .
25:162     Елена : салам , Федя , салам !
25:163     Ложкин ( ончыч ужын огыл улмаш ) : ах , Елена Васильевнат
25:164  тыште улыда ?
25:165     Елена : тыште ! тый , Федя , молан але марте кумшо бригадын
25:166  трудоденьжым шындыл пытарен отыл ?
25:167     Ложкин : жап лийын огыл , Елена Васильевна .
25:168     Елена : а кастене ӱдыр-влакым баян дене куштыкташ жапым
25:169  муынат ?
25:170     Ложкин : мый тачак , Елена Васильевна . тиде мылам ик
25:171  каслан веле .
25:172     Елена : шеклане , Федя ... йылмет тыйын яклака , пашатше
25:173  гына ынже лий моклака . ( Ландышевлан . ) ну , мый кайшым .
25:174  авай , мый декемат мийза ...
25:175     Клавдия : йӧра , Леночка ! ( Лена кая . )
25:176     Ложкин : ой , могай строгий ӱдрамаш !
25:177     Ландышев : тый денет , ужамат , моло семын ок лий .
25:178     Ложкин : Александр уке мо ?
25:179     Ландышев : а молан тылат ?
25:180     Ложкин : палаш , тудын пашаже кузе кая . Иван Иваныч ,
25:181  мый вет тудын дек тунемынам . мыняр ий правленийыште **52**
25:182  пашам пырля ыштен улына ... вуйлатышыже вет тудо удажак огыл
25:183  ыле ... а ынде колхозым ушенытат ... вуйлатышыже тудо огыл ,
25:184  обидно тудлан . Александрже , ужамат , ударак .
25:185     Ландышев : удалан огыл , а весе тудын дечат сай лектын .
25:186     Ложкин : ӧрмаш : шкеже бригадир , а ватыже вуйлатыше ! мый
25:187  гын тудын олмышто чытен ом керт ыле ... мыйын характеремже вет
25:188  тугай .
25:189     Ландышев : а тый тыгай пашаш вуетым ит шӱш , вот мом тылат
25:190  каласем .
25:191     Ложкин : а мый , мо ! мыйын тушто пашам уке !
25:192     Ландышев : Александрым лыпландарыме олмеш , тый тудын
25:193  чонжым веле пудратет .
25:194     Клавдия : Ленаже вет агроном , садлан ойыреныт .
25:195  колхозшымат районышто первый верыш луктын .
25:196     Ложкин : умылем , умылем . но туге гынат ( вуйым рӱзен ) ,
25:197  погынымаште ватыже шке марийжым поньыжеш гын , оҥаяк огыл .
25:198     Ландышев : ойлышым вет , тидын нерген сита .
25:199     Ложкин : йӧра , йӧра , огым !
25:200     Клавдия : Федя , а мо тый таче пеш чаплын чиенат ?
25:201     Ложкин : так ... шканем ... костюм могайрак ? ( савырнен
25:202  ончыкта . )
25:203     Клавдия : пеш сай !
25:204     Ложкин : а тувыржо ... йӧршын теҥыз вӱд тӱсан . сельпошто
25:205  укеат , олашке миен налынам . кок сӧсна игым ужалаш логале .
25:206     Ландышев : а мый вет палем , Федя , молан тый тыге чаплын
25:207  чиенат ?
25:208     Ложкин : оҥай , молан ?
25:209     Ландышев : колхозышко ик у ӱдыр толын лектын : Москва гыч
25:210  студентка !
25:211     Ложкин : мом те , Иван Иваныч ... мый тугай Дон-Жуан
25:212  улам шонет мо ? ӱдырым ужынамат , чыла монденам пуйто !
25:213     Ландышев : монденат , Федя , монденат .
25:214     Ложкин : Иван Иваныч , а те тудо ӱдыржым ужын улыда ?
25:215     Ландышев : ужынам .
25:216     Ложкин : тудо тендан деке пурен ыле вет ?
25:217     Клавдия : садланак тыят тышке толынат , а йӧршын Александр
25:218  деке огыл . тыге сай огыл , Федя !
25:219     Ложкин : мом те ойледа , Клавдия Николаевна .
25:220  ( Ландышевлан . ) а тиде ӱдыржӧ йытыра , чын вет ?
25:221     Клавдия : ох , Фйодор ! Фйодор !
25:222  **53** Ложкин : йодашат ок лий , ужат ?
25:223     Ландышев : а мый , шонем , Фйодор Ложкин Полина
25:224  Тимофеевна дене келшат .
25:225     Ложкин : Полина - тудо вес шот ... конечно , Полина мыйым
25:226  ласкан ончалеш гын , мыйын илышыштем пиал лиеш ыле . но Полина
25:227  вет кугешна ! ончыл брикадир !
25:228     Клавдия : сай ӱдыр !
25:229     Ложкин : а молан тудо мый декем туге коеш ? мый тудлан ом
25:230  келше мо ? молан ? уда улам мо ? тӱжвач ончымаштат , кӧргӧ
25:231  чонемат мыйын ... ( Клавдия воштылеш . ) а те , Клавдия
25:232  Николаевна , арам воштылыда . чыла тиде факт ! Ложкин але
25:233  чылалан ончыкта .
25:234  Александр Ландышев ден Антонов пурат .
25:235     Антонов ( пурышыжла ) : кеч-кузе-гынат , Александр , тый
25:236  чын отыл !
25:237     Александр : чарне , Григорий ! чыланат мыйым туныкташ
25:238  пижын улыда .
25:239     Антонов : салам лийже ! ( оза-влак дене кидым куча . )
25:240     Александр : а мыйын шке шонымашем пеҥгыде ! ( Ложкинлан . )
25:241  Фйодор , вот тый тыште улат , тидыже пеш сай . тый мылам
25:242  сводкым ямдыле . мыйын бригадыштем пасушко терысым лукташ мыняр
25:243  трудоденьым пытарыме ?
25:244     Ложкин : йӧра .
25:245     Антонов : молан тиде тыланет ?
25:246     Александр : а чылан палышт : тиде пасушко кунар паша вийым
25:247  пытарыме . ( Ложкинлан . ) пасушто лум кучаш кунар вийым
25:248  кучылтмо , тудымат шотло !
25:249     Ложкин : йӧра ! тыманмеш . ( кая . )
25:250     Антонов : ох , Александр !
25:251     Александр : а мом тый кугун шӱлетше ? колхозышто паша сай
25:252  кая .
25:253     Антонов : да , Елена Васильевна пашалан чот пижын .
25:254     Александр : тый , чыла тудо ышта , маннет чай ? а мыйын
25:255  шотышто , тиде - калыкын пашаже .
25:256     Антонов : тидыже - чын , но паша вуйлатышымат онча .
25:257     Александр : ужамат , чонет тыйын елена деке шупшеш , садлан
25:258  эре моктет ... шарнет : кузе ме коктын ухаживатлышна ? кунам мый
25:259  тудым марлан нальым , тый пеш сырышыч ... ала ынде ойырлаш
25:260  тӱҥалын улынат , куанет ?
25:261     Ландышев : мом тый ойлыштат , Саша , вожыл !
25:262     Антонов : ох , Александр ! мом тый ойлыштат , вует йыр
25:263  шоналте .
25:264  **54** Александр : йӧра , Григорий ! вуеш ит нал . шкат
25:265  палет , кузе мыйын кызыт чонем вургыжеш .
25:266     Антонов : а Лена денже кузе пашат ?
25:267     Александр : все-таки , палымет шуэш ! молан ?
25:268     Антонов : партийный организацийлан чыла пале лийман .
25:269  коммунистын пашажат , тудын еш илышыжат ...
25:270     Александр : мый тудын деч ойырлаш решитленам . тый тидым
25:271  палет .
25:272     Антонов : а молан ойырлаш ?
25:273     Александр : тыге илаш лиеш мо ? ме эре ӱчашена . суртышто
25:274  мемнан семейный илыш огыл , эре ала-могай заседаний . пытартыш
25:275  мут эре тудын . а мыламже , тудо колхоз председатель да , эре
25:276  мутшым колыштман . тыге лиеш мо , каласе ?
25:277     Антонов : а мый гын шоналтем ыле , мом тудо ойла ? йоҥылыш
25:278  ойла гын , умылтарем ыле . а чын ойла гын , молан сыраш ?
25:279     Александр : ойлаш куштылго . теҥгече адак правленийыште
25:280  вурседылна .
25:281     Антонов : мый тендан ӱчашымыдам кольым .
25:282     Александр : ну , мо ! мый чын омыл мо ?
25:283     Антонов : мыйын шотышто гын , чын огыл !
25:284     Александр : ну , конечно , тый эре тудын могырышто лият !
25:285     Антонов : весе гын , тыйын олмыштет куана ыле ... тыйын
25:286  бригадыштет тыгай кӱлешан кугу опытым ыштынешт , а тый ?
25:287     Александр : уке ... мый куанаш ом тӱҥал !
25:288     Антонов : тиде кугу паша , Александр . академий гыч лӱмын
25:289  опыт ышташ еҥ толын .
25:290     Александр : ну , мо вара ?
25:291     Антонов : районыштат , опытный станцийыштат тидын нерген
25:292  телымак ойлымо ыле ... кызыт колхозный ученый Терентий
25:293  Мальцевын методшым чыла вереат тергат .
25:294     Александр : ну , вот , теат тергыза .
25:295     Антонов : а ме тылат пуынена . тыйын грамотетат сита . тек
25:296  студентка Яшмолкина дене коктын ыштеда .
25:297     Александр : уке , мый тидым ом нал . тек весе ыштат ...
25:298     Антонов : ӧрмаш , могай тый коштан улат ?
25:299     Ландышев : вот мыят , александр , колыштам , колыштамат ...
25:300     Александр : тый , ачай , коклаш ит пуро !
25:301  Ландышев кидшым лупшалын , чуланыш кая .
25:302     Антонов : а молан тый тиде опыт ваштареш улат ?
25:303     Александр : именно тудлан , опыт - тудо эше **55** опыт
25:304  веле . опыт тудо сайынат эртен кертеш , зиянымат ышта .
25:305     Антонов : а моло вере ыштеныт !
25:306     Александр : кузе мемнан дене лектеш , мый эше ом пале .
25:307  мландым локтылына гын , вара мо лиеш ?
25:308     Антонов : тый умыло , Александр ...
25:309     александр : уке , тый умыло . тый мыйын шӱмышкем ончал , кузе
25:310  тудо йӱла . ончыч вуйлатыше улам ыле , а ынде ...
25:311     Антонов : ну мо , тыйым ойырен огыт ул гын , весым ,
25:312  сайракым муын улыт ...
25:313     Александр : сайракым ... ватем . ну мо , пусть ! ом ӱчаше !
25:314  мыят вич ий вуйлатенам , чыланат пагалат ыле .
25:315     Антонов : вет тылат иктат осал шомакым каласен огыл .
25:316     Александр : а вуйлатышыжлан мыйым огыл , а весым ойыреныт .
25:317     Антонов : вот тидыже чын !
25:318     Александр : а вот тугеже мылам ида мешае , мый тыланда
25:319  доказатлем , мыйым эше удырал шуаш ондак !
25:320     Антонов : тыйын нерген тыге иктат ок ойло .
25:321     Александр : Александр Ландышев эше колхозлан кугу полышым
25:322  пуэн кертеш . а вот колхозым ушыштат , у вуйлатышым ойырышт .
25:323  тунам мый , кидым лупшалын , колхоз гычшат кайнем ыле , а вара
25:324  шоналтышым : молан тыге вигак вуйым сакаш ? ! мыйым вуйлатышылан
25:325  ок йӧрӧ манын шотленда гын , брикадиржылан мый эше йӧрем .
25:326     Антонов : вот тыгай оетлан мый тыйым , Александр ,
25:327  йӧратем !
25:328     Александр : а молан вара те мыйын орваш тоям чыкаш тыршеда ?
25:329  мый тыланда доказатлынем , эрыкым мылам пуыза . мый тендан деч
25:330  нимат ом йод , но мылам ида мешае . брикадирлан шогалтен улыда
25:331  гын , мый шке брикадыштем тугай урожайым налнем , мыйын нерген
25:332  уло республика ойлаш тӱҥалже . кунам герой лӱмым пуаш тӱҥалыт ,
25:333  тунам мыйын фамилием эре первый лийже . а те мом мылам
25:334  ыштыктынеда ?
25:335     Антонов : почйотный пашам ! шке пасуштет рокым у семын
25:336  куралын ӱдаш .
25:337     Александр : а иктаж-можо келшен ок тол гын , тунам вара мо
25:338  лиеш ? мый вет мландыжым сайын онченам : ӱяҥденам , телым лумым
25:339  кученам . а тиде ӱдырет , туге куралын , чыла мландым локтыл
25:340  кода гын , тунам вара мом ышташ ? ! кӧ деч урожайым йодаш
25:341  тӱҥалыда ? мый дечем ? тидыже шагал , эше ойлаш тӱҥалыт : " йӧра
25:342  эше Александр Ландышевым вуйлатышылан ыжна ойыро , ужат ,
25:343  тудын пасужат чара ! " - маныт . уке , йолташ-влак !
25:344  **56** Антонов : чыланат тыге ойлаш тӱҥалыт гын , вара опытшым
25:345  нигуштат эртараш ок лий .
25:346     Александр : мый ом пале , мом весе-влак ойлаш тӱҥалыт . мый
25:347  шке верчем ойлем . а опытлан лӱмын опытный станций-влак улыт .
25:348  те колхозым лабораторийыш савырынеда гын , тиде тендан паша , а
25:349  мый киндым кушташ тӱҥалам ...
25:350     Антонов : йоҥылыш ойлет тый , Александр . наука
25:351  производство дене кылдалт шогыман .
25:352     Александр : Григорий , тый мылам лекцийым ит луд . мый паша
25:353  нерген ойлем , а тудо ...
25:354  омсаште йӱк .
25:355     Ландышев ( вес пӧлем гыч лектеш ) : пурыза , пурыза !
25:356  пӧртышкӧ Галя ден кугу капан , лӧза ӱдыр , Полина
25:357  Тимофеевна , пурат .
25:358     Полина : унам кондем , Иван Иванович !
25:359     Ландышев : пеш сай , Полина шӱжар ! толза , шичса .
25:360     Галя : здравствуйте !
25:361     Ландышев : салам , чакрак толза ! ( Клавдия лектеш . )
25:362  Клавдия , теве Москва гыч толшо ӱдырет .
25:363     Клавдия : пеш сай . шичса . илымашда-кутырымашда ? ( Галям
25:364  пеш тӱткын онча . )
25:365     Галя ( Клавдиялан . ) : сай . эргыда деч салам .
25:366     Клавдия : пеш сай ! тугеже те мемнан Владимирым паледа ?
25:367     Галя : палем ... чылаландат саламым каласаш шӱдыш . тудат
25:368  вет мыйын гаемак практикыш шкенан республикыш толшаш .
25:369     Ландышев : тиде мыйын эргым , Александр , колхозын
25:370  бригадирже .
25:371     Галя : тыландат , Александр Иванович , Владимир саламым
25:372  каласаш шӱдыш .
25:373     Александр : тау !
25:374     Ландышев ( пӱкеным пуа . ) : шичса , уна лийза !
25:375     Гала : мый минутлан гына . мый паша дене ... мый Александр
25:376  Иванович дене кутырынем ыле .
25:377     Александр : мый денем ?
25:378     Галя : туге ! ме кызыт пасум ончен коштна .
25:379     Антонов : ну , кузе вара ?
25:380     Галя : тендан тыште ныл колхоз ушнен улмаш . кызыт ныл
25:381  полеводческий бригада . кажне бригадын мландышт тӱрлӧ .
25:382     Александр : кудыжын вара сайрак ?
25:383     Галя : эн сай мланде тендан бригадыште .
25:384  **57** Александр ( Антоновлан ) : колат ?
25:385     Галя : Ландышев йолташ , мландыдаже уда огыл , а шурно
25:386  лектышдаже ӱлнӧ ; нӧлташ кӱлеш .
25:387     Александр ( кӱшкӧ ончалын ) : теве игече мом каласа .
25:388     Галя : эре вет игечылан ӱшанаш ок лий , вес йӧнат уло . мый
25:389  Терентий Мальцевын каҥашыже почеш опытым ышташ шонем , иктаж
25:390  витле гектар мландым келгын - кумло-нылле сантиметрлан -
25:391  куралын , икияшым ӱден ончена , ала тыгай йӧнат шурно сай шочаш
25:392  полша .
25:393     Александр : молан тынар келгын ?
25:394     Галя : кашым савыралдегыч , келгын куралат гын , рок
25:395  вӱдыжгым шуко кучаш тӱҥалеш . шокшо ий лиеш гынат , шучката
25:396  огыл , вожшылан пушкыдо лиеш . тидыже утларакшым йытын ден икияш
25:397  шыдаҥлан кушкаш чот полша .
25:398     Александр : теве " Ӱжара " колхозышто ик гана пасум келгын
25:399  куралынытат ...
25:400     Полина : вара мо ?
25:401     Александр : урожай вигак иземын .
25:402     Ландышев : тидыжым молан ойлыштат ?
25:403     Галя : тушто йоҥылыш ыштеныт . кашым савырал шуэн , йымал
25:404  шинчалан рокым луктыныт .
25:405     Александр ( Галялан ) : а те тыгай йоҥылыш деч огыда лӱд ?
25:406     Ландышев ( сырыше гай ) : Александр !
25:407     Александр : шып лиям ... шып лиям !
25:408     Галя ( Антоновлан ) : Антонов йолташ , только плугым
25:409  ямдылаш кӱлеш - куралме сӧремым савырал ынже кышке .
25:410     Антонов : тидлан паша ок шогал !
25:411     Галя ( Александрлан ) : эрлак тендан участкыште келгын
25:412  куралаш тӱҥалына !
25:413     Александр : а вот тидыже ок лий !
25:414     Галя : молан ?
25:415     Антонов : колышт , Ландышев !
25:416     Полина : оҥай !
25:417     Александр : мый брикадир улам . бригада ден мландым мыланем
25:418  ӱшанен пуымо . мый тидын верч отвечатлем . мый кугу урожайым
25:419  налшаш улам . государство ончылнат , колхозник-влак ончылнат
25:420  тугай обязательствым пуэнам .
25:421     Галя : ме тыланда полшынена !
25:422     Александр : тау ... мый шкетынак иктаж-семын шотым муам .
25:423     Ландышев : Саша , тидыже вет кугу паша !
25:424     Александр : " Ӱжара " колхозысо семын лиеш гын , тунам вара
25:425  мо ? тиде мотор ӱдыр тунам вара : " ах , вуеш **58** ида нал ,
25:426  мый йоҥылыш лийынам " , - манешат , чыла ! а ме кинде деч посна
25:427  кодына .
25:428     Галя : тугеже мый ом пале , кузе лийман ?
25:429     Полина : тиде вопросым правлениеш ончаш кӱлеш .
25:430     Александр : ӧкымеш ыштыктынеда ?
25:431     Ландышев : Александр , тый шоналте !
25:432     Александр : ачай , мый чыла шоненам .
25:433     Галя : оҥай паша ! мый тыге лиеш манын шонен омыл ыле .
25:434     Александр ( Галялан ) : мом те шонеда , мый ом пале .
25:435     Галя : теве кузе улмаш ! ( Ландышевлан . ) извинитлыза ,
25:436  мыланна каяш кӱлеш .
25:437     Ландышев : пурыза эше , ме рад лийына .
25:438     Галя : Полина , кайышна ! эше Елена Васильевнам ужаш
25:439  кӱлеш .
25:440     Полина : чеверын .
25:441     Галя : чеверын . ( каят . )
25:442     Антонов : вучалтыза , мыят тендан дене пырля мием .
25:443  ( омсаште . ) эх , Александр ! ( кая . )
25:444     Ландышев : Александр , молан тый ӱдырым тыге обижайышыч ?
25:445     Александр : мылам шке пасуэм тудын самолюбийже деч
25:446  шергырак .
25:447     Клавдия : тидыж дене Владимирымат обижатлет ... тиде ӱдыржӧ
25:448  вет тудлан лишыл еҥже лиеш .
25:449     Александр : да ? ну мо , ӱдыр уда огыл . пиалан лийышт ...
25:450  но тидат мыйын пасулан нимогай отношенийым ок иметле .
25:451     Клавдия : тыге сай огыл , Александр !
25:452     Ландышев : Леналанат оҥай огыл , вет тудат тиде опытым
25:453  тыйын брикадыште ыштынеже ыле .
25:454     Александр : Лена , Лена ! Лена нерген сита ... Ленан
25:455  моктымыжлан лийын мый пашам ыштем мо ? мыйын шке вуем уло . а
25:456  мом тудо шона , мыйын пашам уке .
25:457     Ландышев : пашат уло да туге чот , шокшын ойлет .
25:458     Клавдия ( Александрлан ) : эргым , Ленаж дене келшыза .
25:459     Александр : тый , авай , мыйын паша коклаш ит пуро .
25:460     Клавдия : тендан ӱмбак ынде ончашыжат неле . тыйжат ,
25:461  тудыжат орланеда .
25:462     Ландышев ( окна дене ) : эргым , теве Лена толеш .
25:463  кутырыза . уло чон пытен кутырыза . чон пытен кутырымаш - эм гай
25:464  эмла . вот ме ик гана ават дене вурседалын улына , шарнет ,
25:465  Клава ?
25:466     Клавдия : тудым нигунамат ом мондо .
25:467  **59** Ландышев : уло чон пытен кутырышнат , чыла эртыш !
25:468     Александр : мыланем Лена дене неле , тудланат мый денем
25:469  ласка огыл . мом ышташ , мый шкат ом пале .
25:470  Елена пура .
25:471     Елена : Александр , мо тиде тыгай ?
25:472     Ландышев : Леночка , тый тыге огыл ... ласканрак . кумыл
25:473  дене ...
25:474     Елена : чытыза , ачай ! ( Александрлан . ) мый Полина ден
25:475  студенткам вашлийым . тый шке бригадыштет опыт ыштыме деч
25:476  кораҥынат ?
25:477     Александр : да !
25:478     Елена : тылат полшынешт .
25:479     Александр : еҥын полыш ок кӱл , мый шке ыштен кертам .
25:480     Ландышев : Александр !
25:481     Елена ( изи пауза лиймеке ) : Саша , айда чон пытен
25:482  кутырена . тыге сай огыл .
25:483     Александр : а мо сай огылжо ?
25:484     Елена : шич , Саша ... ( шкат шинчеш . ) шке воктекем ,
25:485  кузе ожно воктекем шинчат ыле ...
25:486     Александр : нимолан кызыт ок кӱл тиде , Лена !
25:487     Елена : шич, шич , ит лӱд !
25:488     Александр ( шинчеш ) : ну , шинчым !
25:489     Елена ( кидшым куча ) : Саша ... шарнет вет , мый агроном
25:490  улмем годымат тый денет южгунам ӱчашена ыле , вурседылнат ыле ,
25:491  адак чыла эрта ыле . кызытат тугак эртен кертеш . только сайын
25:492  гына ойлаш , умылаш кӱлеш .
25:493     Александр : эх , Лена ! мыйын шӱмем ала-мо кӱреш .
25:494     Елена : а тый шкендым кучо , Саша , да ит сыре ! вет мый
25:495  мом шонем , тудым тылат ойлыде ом керт , мыйже колхоз
25:496  председатель улам . теве тый Полинан бригадыш пушеҥге шындаш
25:497  еҥым колтен отыл . тидыже вет Уставым нарушитлымаш лиеш .
25:498     Александр : ну , мо вара ? паша гыч кораҥдыза !
25:499     Елена : пашаже тушто огыл ... а кумшо бригадыште эрозий
25:500  ваштареш кредалмаш - тиде пеш кугу паша . тушто иктаж кандашлу
25:501  гектар мланде мардеж дене да шошым вӱд дене йӧршын локтылалт
25:502  пытен , а тый ...
25:503     Александр : кызыт мыйын кажне еҥ шотышто . кунам шке
25:504  бригадыштем ӱден пытарем , тунам вара колтем .
25:505     Елена : шкендыныште ! молан тый тыге ойлет :
25:506  " шкендыныште ! " а моло участкыже ӧрдыж мо ?
25:507     Александр : но мыйже вет шке бригадемлан веле вуйын шогем .
25:508  **60** Елена : вет пашаже тыште огыл ! ончыч председатель
25:509  ыльыч , ынде бригадир улат , тошто колхозешак полеводческий
25:510  бригадын бригадиржылан кодынат ... ынде у кугу колхозын ушнымым
25:511  нигузеат умылен от шукто . эре изи тархан гай шкендым кучаш
25:512  тӧчет !
25:513     Александр ( сырен ) : мый изи тархан ?
25:514     Елена : а тый ит сыре , Саша ! мый тыйым обижаяш шонен
25:515  омыл ...
25:516     Александр : вот тый кузе мыйым лӱмдет улмаш .
25:517     Елена : а тидым мый , Саша , шоналтыде ойлен колтышым . тый
25:518  умыло : колхозник-влак вет кугу  колхозыш посна бригадын
25:519  интересше верч кредалаш веле ушнен огытыл ...
25:520     Александр : тетла мыйын тыйым колыштмемат ок шу .
25:521  Ложкин содор пура .
25:522     Ложкин : райком секретарь Железнев толын .
25:523     Елена : Максим Кузьмич ? пеш сай ! ( Александрлан . )
25:524  Саша , кайышна тудын деке !
25:525     Александр : тый мо , куштырам пӧрт гыч лукнет ?
25:526     Елена : куштыра гын , молан тудым пӧртыштӧ кучаш ? мыйын
25:527  райком деч нимогай секретат уке . каена , мом каласа -
25:528  колыштына .
25:529     Александр : вот кузе ! официально кутыраш тӱҥалнет ?
25:530     Елена : кайышна , Саша !
25:531     Александр : ончыч шкетак кай , мый иктаж-семын шуам .
25:532     Клавдия : Александр , мом тый ?
25:533     Александр : жапше годым , авай , кидпӱан гыч кученат коштын
25:534  улына . тиде когыляннат тунам сай улмаш . ынде тудо жап эртен .
25:535     Елена ( пеш чот волноватлен ) : мый ... мый ... мый иктым
25:536  гына каласынем ... ( ойлен пытарыде содор лектын кая . )
25:537     Ландышев ( сырен ) : ошкыл почешыже ! поктен шу !
25:538     Александр : ачай , ок кӱл нимоланат . ( изиш шоналтымеке ,
25:539  йӧсын . ) мемнан паша келгыш каен . ( эркын лектын кая . )

26:1  26  писатель ден ...   **61**
26:2  икымше сӱрет
26:3  палыме еҥ 1-се писатель дек пура . чурийже куаныше , шкеже ласка
26:4  кутыра . шижалтеш : палыме еҥ 1-ше писательым моткоч пагала .
26:5     палыме еҥ : салам лийже , салам лийже , пагалыме , шергакан
26:6  тошто йолташем ! ... ( 1-ше писательым ӧндалеш , шупшалынат
26:7  колта . ) кузерак тазалыкет ? черле отыл ? ватет таза ?
26:8  шочшет-влакат таза улыт ?
26:9     1-ше писатель : тау , пагален пурышыч ... ватем таза ,
26:10  шочшем-влакат таза улыт , а мыйын ... нервем пужлен . **62**
26:11  теве тамак шупшашат кудалтышым , ынде ландриным веле кочкам .
26:12     палыме еҥ : тыйын чурийвылышет пеш чевер , тӧрланыше гай
26:13  коят .
26:14     1-ше писатель : но-о ? .. а тый ...
26:15     палыме еҥ : мый шукерте огыл тыйын возымо книгатым лудым .
26:16     1-ше писатель : вара кузерак ?
26:17     палыме еҥ : мый иктым ом умыло , молан газетыште тыйын
26:18  книгатым вурсен возеныт ?
26:19     1-ше писатель : очыни , возаш шотемак уке .
26:20     палыме еҥ : йоҥылыш ойлет , нуно кӧранат ! ..
26:21     1-ше писатель : тый тыге шонет ?
26:22     палыме еҥ : калык тыге шона ! ..
26:23     1-ше писатель : но-о ? .. ӧрмаш паша ...
26:24     палыме еҥ : ом лӱд , вик каласем , тыйын книгат -
26:25  ге-ни-аль-ный ! молодец улат ( 1-ше писательым шупшалеш .
26:26  тудыжын йывыртымыж дене шинчавӱдшат лектеш . ) эх , мый гын ,
26:27  тыйын гай писательым мемнан республикыште тетла ом уж . тый
26:28  кызытак классик , основоположник улат ! вашке мировой славым
26:29  солалтет !
26:30     1-ше писатель : классикше лиямак ! .. мыйым кызыт огыл , а
26:31  шӱдӧ ий гыч веле умылат . а кызыт тый гына мыйым умыленат .
26:32  тау ! .. ( ӱстелже гыч арака кленчам луктеш , чаркаштым ваш-ваш
26:33  пералтен , йӱыт . )
26:34     палыме еҥ : тыйын шергекан тазалыкет верч ! ончыкшымат тыгаяк
26:35  эпопейым возаш желатлем ! гениальный еҥын тазалыкше да
26:36  творчествыже верч ! ..
26:37     1-ше писатель : тау , шергакан йолташ ! мый у книгашем тыйын
26:38  образым положительный геройын образше семын луктам ! тыйын
26:39  лӱмет , мыйын трудешем кодын , шӧртньӧ кече семын йолгаш
26:40  тӱҥалеш . ( палыме сҥын кидшым шокшын кормыжта . )
26:41     палыме еҥ : мыйын тый декет ик изи йодыш : мыланем иктаж
26:42  кокшӱдӧ теҥге оксатым кӱсын пу .
26:43     1-ше писатель : шергакан йолташ , тыланет мый нимонат ом
26:44  чамане . пожалуйста ! .. ( оксам пуа . )
26:45     палыме еҥ : вот Tӱй настоящий писатель улат ,
26:46  ге-ни-аль-ный !
26:47  кокымшо сӱрет
26:48  палыме еҥ 2-шо писатель дек пура . чурийже куаныше , ласкан
26:49  кутыра . шижалтеш : палыме еҥ 2-шо писательымат чот пагала .
26:50     палыме еҥ : салам лийже , салам лийже , пагалыме , шергакан
26:51  тошто йолташ ! ( 2-шо писательым ӧкымешак ӧндалеш , шупшалынат
26:52  колта . ) кузерак тазалыкет ? черле отыл ? ватет таза ?
26:53  шочшет-влакат таза улыт ?
26:54  **63** 2-шо писатель : тау , таза улам . ватемат ,
26:55  шочшем-влакат таза улыт .
26:56     палыме еҥ : о-о , могай чевер чурий ! иктаж лу килолан
26:57  тӧрланыше гай коят .
26:58     2-шо писатель : а тый ...
26:59     палыме еҥ : а тый адак иктаж-могай поэмым але романым
26:60  возгалет ?
26:61     2-шо писатель : изишак возгалем . теве ...
26:62     палыме еҥ : эртак пӧртыштӧ шинчет , калык коклашке лекташ
26:63  кӱлеш , мемнан дене пырля ... ( пагаржым пералтен ончыкта . )
26:64     2-шо писатель : а мый теҥгече гына ял гыч пӧртыльым . ик
26:65  РТС-ыште тылзе утла пашазе-влак коклаште илышым .
26:66  творческий командировкым налынам ыле . ох , могай чапле , виян
26:67  калык !..
26:68     палыме еҥ : РТС - тиде ик шот , а тошто палымым мондаш ок
26:69  лий . кызыт магазиныш столичныйым , коньякым конденыт , пиват
26:70  рестораныште пешак свежий ...
26:71     2-шо писатель ( йӱштын ) : вара могай сай паша дене мый
26:72  декем ?
26:73     палыме еҥ : пашаже ... шукерте огыл тыйын книгатым лудын
26:74  лектым . ом лӱд , чыным каласем , мый тый дечет тале писательым
26:75  мемнан литературышто тетла ом уж . тый кызытак классик улат ! а
26:76  эше мыняр возет ? мировой слава тыйын лиеш !
26:77     2-шо писатель : мый чап нерген ом шонкале .
26:78     палыме еҥ : ом ӧр , вик каласем , тыйын шукерте огыл лекше
26:79  книгат - ге-ни-аль-ный ! молодец улат . ( 2-шо писательым
26:80  ӧкымешак шупшалеш . ) арам огыл тыйым газетыште моктат . вара
26:81  гонораржым сай шӱдыральыч докан ?
26:82     2-шо писатель : эше мом каласет ?
26:83     палыме еҥ : иктаж шӱдӧ теҥгем кӱсын пу-ян ?
26:84     2-шо писатель : пеш пуэм ыле , но оксам кучылт пытаренам ,
26:85  нигузеат пуэн ом керт .
26:86     палыме еҥ : ай , мый тыгак лиеш манын шонышым ... тыйын гай
26:87  чаҥга еҥ деч ик чаркамат йӱын от керт . а эше писатель ! ..
26:88  писательжат так шотлалтат веле , писатель лӱм денет койышланен
26:89  веле коштат . могай тый писатель ? ! ни возен от мошто , ни ...
26:90     2-шо писатель : лек тышеч !

27:1  27  Элнет    **64**
27:2      икымше ужаш
27:3     изи тайыл почеш мунчалтен волышыжла Сакар ече вуйжо дене
27:4  нулго воштырым шуралтыс . нулго воштыр кож укшым перыш , кож укш
27:5  гыч Сакарын вуйышкыжо мамык гай пушкыдо лум кырпак камвозо .
27:6  йӱштӧ лум , сога кӧргыш пурен , Сакарын могыржым чыгылтыш ,
27:7  шӱргышкыжӧ шыжалтын , шулыш , шинчавӱд гай яндар вӱд лийын , эр
27:8  лупсла шӱргӧ мучко чыпчалте . Сакар вуйжым нӧлтале , шӱргыжым
27:9  шокшыж дене ниялтыш , кож вуйышко ончале , тунамак кож укш лоҥга
27:10  гыч , тыгыде кӱрен лышташ гай койын , пӱгыльмӧ шӱм йогымым ужо .
27:11  Сакар изи ваштарым руалтен кучыш , ваштар йыр савырнен , ечыжым
27:12  тайыллан тореш ыштен шогале . пычалжым кок кидше денат пеҥгыдын
27:13  кучыш . Сакарын име гай пӱсӧ шинчаже кож укш лоҥгашке керылте ,
27:14  пӱгыльмӧ шӱм йогымо корно дене кож мучко шерын кӱзаш тӱҥале .
27:15  пел кож деч кӱшнырак , укш вожынышто , ошемалтше кужу почшо
27:16  дене леведалтын , шем пылыш мучашышым шогалтен , кок ончыл йолжо
27:17  дене пӱгыльмым ишен кучен , ур шинча , пӱгыльмӧ нӧшмым сӱвызен
27:18  кочкеш . Сакар ече **65** тычше лумышко волыш , кок йол
27:19  тошкалтыш чоло ӧрдыжкӧ кайыш , ладра нулго йымалан шогале , вара
27:20  эркын пычалжым виктыш . чодра тымыкым сургалтарен , пычал пудешт
27:21  кайыш . ур , лаштыра почшым шаралтен , ӱлкӧ камвозо . тунамак
27:22  вес кож гычын лумышко шемалге-кӱрен тӱсан , выльгыжше пунан ,
27:23  кужу кутышан янлык тӧрштыш : тудат урым ваҥен толын улмаш .
27:24  теҥгече вочшо лум , пушкыдо гынат , келге огыл . луй , юшт-юшт
27:25  тӧрштен , вес кожыш кӱзен кайыш , лумым йоктарен , кож гыч кожыш
27:26  юргаш тӱҥале . Сакар , ечыж дек содор гына толын , урым
27:27  солалтыш да луй почеш чымалте .
27:28     лум яклака , ече куштылгын мунчалта . Сакар кайшыжлак ,
27:29  лачыжым почын , урым пыштыш , пычалжым шӱшкаш тӱҥале . Сакарын
27:30  шӱм пыртка , - " эх , кузе тиде луйым солалтен налаш , вара
27:31  Чужган кугызалан тӱлышаш парымже ок лий ыле ! .. " луй ,
27:32  Сакарлан ӱчым ыштымыла , нигушкат ок шич , эре ончык кая .
27:33  пӱнчер тӱрышкат шуо , тореш межамат эртыш , Сакар ноенат
27:34  пытен , луй эре ончык веле кая . " ала тиде луй огыл , ала тиде
27:35  мыйым таргылтыш ондален наҥгая ? " , - Сакар шоналтыш , кӧргыж
27:36  дене юмыжым удыл нале . луй тыгак , кож вуйла гыч лумым
27:37  йоктарен , Сакарым оҥарен кая . " чу , тыге огыл , - шоналтыш
27:38  Сакар , - изишлан поктымым чарнышаш , луйым ондалшаш ...
27:39  садыгак тудо мый дечем ок утло ... "
27:40     Сакар шогале , лаче гычше урым лукто , вара ятыр ончен
27:41  шогыш . ур - пеш мотор , коваштыжат изи ок лий , Чужгай кугыза
27:42  иктаж ныллекокырым пуа дыр , а пазарыш наҥгаяш гын ,
27:43  витльыкокырымат налаш лиеш . урым ончымыжо Сакарын чонжым ыш
27:44  лушто , утларак веле алгаштарыш : луй коваште , шагал гын , лу
27:45  теҥгем шога ! Сакар пычалжым чотрак кормыжтале , луй йоктарыме
27:46  лум пале дене ечыжым мунчалтыкташ тӱҥале .
27:47     луй Пареҥге шӱргӧ лопыш шуо . кайшыжлак нер ӱпшыжӧ шиже :
27:48  тораштак огыл ала-мо пеш тамлын ӱпшалтеш . луй жаплан кож вуеш
27:49  шинче , пылышыжым шогалтыш . йырым-ваш нимогай йӱк-йӱанат ок
27:50  шокто . тушман шеҥгелан кодын . луй тарваныш да , тамлын
27:51  ӱпшалтме верыш кайыш . изиш каймеке , руэм тӱрышкӧ лекте . руэм
27:52  вес тӱрыштӧ кугу шопке шога . шопке воктен **66** кадыр писте
27:53  эҥертен . тамле ӱпш шопке гыч лектеш . луй кож гыч пистышке ,
27:54  писте гыч нулгышко тӧршталтыш , тушечын - лумышко . лум ӱмбач
27:55  вигак шопке дек жайыш . шопкеште иктаж пырнят пеле кӱкшытыштӧ
27:56  шиште чӱҥгымӧ рож уло . луй , шопкешке кӱзен , саде рожеш йомо .
27:57  шукат ыш лий , Сакарат толын шуо . шопке йыр пӧрдын савырныш .
27:58  " тыште " , - мане . адак шопке йыр савырныш . вож гыч тӱҥалын ,
27:59  парчаш шумешке писе шинчаж дене ончен нале . " ик рож веле " ,
27:60  - мане ... кыдал гычше изи товарым налын , шопкем перыш . уке ,
27:61  луй ыш лек . адак перыш , луй адак ыш лек . " мо вустык
27:62  улмаш ? .. тыге огыл гын , мый вес семынат моштем ... " Сакар
27:63  изи шопкем руале , важык кутыш тоям ыштыш , кыдалысе погажым
27:64  руден , ик вуйжым кужун коден ӱштале , пота мучашешыже тоям
27:65  кылдыш , вара кадыр пистыш кӱзыш . кадыр писте дене шопкесе рож
27:66  дек лишеме , шопке тояжым товарже дене рожыш перен шындыш , вара
27:67  шеч кутышым коден руал нале . " ынде от утло " , - мане . писте
27:68  тӱҥыш волыш , лаче гычше кинде шултышым лукто , ечыжым чийыш ,
27:69  вара , кочкын-кочкын , тореш межа могырышкыла ошкыльо ... " тиде
27:70  луйым , илышынек кучем гын , земский начальник дек наҥгаем .
27:71  тудо тугайлан пеш куана маныт " , - тыге Сакар тореш межаш
27:72  лектын шогале .
27:73     лачак тиде жапыште пӱнчӧ корно могырым Куван Семон , ола
27:74  вӱльыжым кычкен , терешыже изи эргыжым шынден , кудал толеш .
27:75     - Семон изай , шого !
27:76     - тпру-у ! - Семон имньыжым шогалтыш . - тый , Сакар , мом
27:77  коштат ?
27:78     - тый , Семон изай , кушко кает ?
27:79     - кордонышко пу лукташ .
27:80     - пилат уло ?
27:81     - уло .
27:82     - Семон изай , мый тыланет теҥгем пуэм ыле , ик шопкем
27:83  йӧрыктен , пӱчкеден , намиен пуэт ыле гын ... мыланем пеш
27:84  кӱлеш ... ужмо шопкем клепкылан пеш келшышыла чучеш . шкат
27:85  шинчет , мыйын имнем уке , садыгак тарлыде огеш лий .
27:86     - кастене намиен пуаш лиеш . кас марте тыят иктаж йыр коштын
27:87  савырнет . иктаж урым лӱет .
27:88  **67** - уке , Семон изай , кастене огыл , мыланем кызытак
27:89  кӱлеш ... пе-эшак кӱлеш ... кордонышко тый эрлат шуат , а мый
27:90  эрла пазарыш кайнем .
27:91     - кузе вара ыштена ? ... кордоныш пу лукташ срокшо шуко ок
27:92  код , маныт . мом ыштена , Оньой ? ... тый , Сакар , оксажым
27:93  пуэт веле мо ?
27:94     - оксам эрлак пуэм .
27:95     - шопкетше кушто ?
27:96     - айда почешем .
27:97     Куван Семон имньыжым савырыш да , лумым келын , Сакар
27:98  почеш кайыш .
27:99     - только тый , Сакар , чодра орол мойын вашлиеш гын , шке
27:100  шотым ыштет , мый улазе веле лиям .
27:101     - шке шотештарем , Семон изай , тый улазе веле лият .
27:102     ик чырык шагат гычын шопке деке миен шуыт .
27:103     Семон изай , уна тиде шопкем руэн наҥгайнем .
27:104     - воракан огыл ?
27:105     - уке , вораканла ок чуч .
27:106     - ну , Сакар , кучо ! - Семон , пилям кучен , вес вурдыжым
27:107  Сакарлан шуя .
27:108     чыж-чож , чыж-чож йыгаш тӱҥальыч . шукат ыш лий , шопке лый-й
27:109  койын тайналте , рӱп веле шоктыш , воленат возо . рож тура шелын
27:110  кайыш . шелше гыч луй юшт веле койо , лектынат возо , кож
27:111  вуйышко кӱзенат кайыш . Сакар пычалым руалтыш , луй почеш
27:112  чымалте . Куван Семон дене эргыже ӧрын кодыч .
27:113     Куван Семонын шинча тӱлыжгырак , луй лектын кудалмым ужын
27:114  огыл . изи эргыже гына ала-могай кужу кутышан пырыс гае янлыкын
27:115  пушеҥгыш кӱзен каймыжым ужын .
27:116     - тиде Сакар мом тӧча ? шопкем йӧрыктыктыш да шкеже куржо
27:117  велыс . мемнам мыскылен тыш конден кодыш ужат ...
27:118     - ачий , Сакар изай ала-могай пырыс гай янлык почеш куржо .
27:119     - мо вара , тыште луй улмаш мо ?
27:120     - ончо , ончо , ачий , тышке мӱкш лектыт . ончо , ончо , кузе
27:121  кудалыштыт !
27:122     кернакак , шелше гыч мӱкш-влак лектыт . лектыт да йӱштеш
27:123  ӱҥгыргат , колат . Семон пилям нале :
27:124     - Оньой , айда пӱчкына .
27:125     Куван Семон эргыж ден коктын шелше кок могыр гычын шопкем
27:126  пиля дене пӱчкыч , вара товар дене шельыч . шопке кӧргашан
27:127  улмаш . кӧргаш тич мӱкш караш . мӱйжӧ кылмен нугыдемын гынат ,
27:128  нулго кишла чылгыж лектеш .
27:129  **68** - мом ыштена , Оньой ? кузе наҥгаена ? умбач тувыретым
27:130  кудашат гын веле ?
27:131     Куван Семон , мӱкшым ӱштын-ӱштын , карашым товарже дене
27:132  тӧргалтен , эргыжын тувырышкыжо опта . пытартыш карашым пыштымыж
27:133  годым ала-кӧ кӱжгӧ йӱкын кычкырал колтыш :
27:134     - те тыште мом ыштылыда , а ! ?
27:135     Куван Семон ончал колтыш : шопке пӱчкыш воктене чодра орол
27:136  Токтар шога . Семон теве-теве волен шинчеш . Токтар адакат
27:137  чотрак кычкыра :
27:138     - а , те тыште мӱкшым грабитлаш ! тыге ышташ тыланда кӧ
27:139  шӱден ? кӧ деч йодын улыда ? а ?
27:140     - Капитон Иваныч , мемнам тышке Сакар кондыш .
27:141     - могай Сакар , адак ? кушто Сакар ?
27:142     - тудо ала-могай янлык почеш куржо .
27:143     - кушко куржо ?
27:144     - ече дене кайыш .
27:145     - кушко кайыш ?
27:146     - уна тышкыла ! - Семон кидше дене чодра лоҥгаш ончыктыш .
27:147     - а тыйже молан тиде шопкем руэнат ?
27:148     - мый огыл , Сакар руыктен .
27:149     - адак Сакар ! могай Сакар ? ..
27:150     - мемнан ял ... Епрем Сакар ...
27:151     - айда , имнетым савыре , казенный домышко каена !
27:152     - молан казенный домышко ?
27:153     - кузе молан ? протокол возаш !
27:154     - Капитон Иваныч , мый винамат омыл , Сакар кондыш .
27:155     умбалне шӱл-лт пычал дене лӱймӧ йӱк шоктыш .
27:156     - уна , Сакарак лӱйыш докан . Капитон Иваныч , колто ,
27:157  протоколым ит возо .
27:158     - ну , йӧра , протоколым ом возо , только тиде мӱйым мый
27:159  декем наҥгае , ватемлан пу .
27:160     - ой тау , пеш тау , Капитон Иваныч ! чечас намиен толам .
27:161     - Сакарет тышкыла кайыш , манат ?
27:162     - уна , ече кышаже ...
27:163     - почешыже каен ончышаш , тудо , каварен кертдыме , тушто мом
27:164  лӱлтеш ? билетшат уке дыр ?
27:165     Токтар ечыжым чӱйыш , Сакарын кышаже дене кайыш . Куван
27:166  Семон имньыжым савырыш да Токтар илыме казна пӧртышкӧ каяш
27:167  тарваныш .

28:1  28  уста кид    **69**
28:2     апрель тылзе мучаш . кугарня . кугу Мушко ял урем дене
28:3  еҥ-влак Шернур пазарыш каят .
28:4     ял мучаште кок канде окнан пӧрт ваштареш пазарыш кайше калык
28:5  погынен . тӱшка калыкым ужын , молат тушкак вашкат .
28:6     - мо тыгай , иктаж-мо лийын мо ? - калык тӱшкам шерын пураш
28:7  тӧчышо-влак икте-весышт деч йодыт .
28:8     - итат йодышт , - калык кокла гыч мӧҥгеш лекташ тӧчышӧ
28:9  илалшырак ӱдрамаш пелешта , - мемнан пошкудына Петр Павылын
28:10  изи эргыже Выльып модыш вӱд вакшым ыштен . ӧрат веле , тыгай
28:11  тыгыде пудырго йоктеак кузе гына ыштен моштен !
28:12     - кай , ала-мом ойлыштат , Петр вате еҥгай , - пазарыш каяш
28:13  лекше пошкудо самырык вате ӱшаныдымын вашешта .
28:14     - товатат , чылт вӱд вакшак , - Петр вате , самырык ватым
28:15  тӱкалтен , вуйжым савен-савен умылтара . - чын вакш гаяк
28:16  шылдырге гына йоҥышта .
28:17     самырык ватат модыш вӱд вакшым шке шинчаж денак ужаш ончыл
28:18  радамыш шеҥын пура .
28:19     - ынде-е ушемак кайыш , - эрдыжым пералтен , ӱдрамаш вакш
28:20  ончылан шогалеш . - кузе тыге ыштен моштен ? кӧ вара ынде тидым
28:21  шонен луктын ?
28:22     - мый шке-э ! - кугешнышыла пелешта модыш вӱд вакш ончылно
28:23  шогылтшо иктаж кандаш ияшрак йошкар вуян рвезе .
28:24     - Павыл изай , тый , очыни , шке уста кидет дене ыштен
28:25  руэнат ? - саде ӱдрамашак окна йымалсе олымбалне шинчылтше
28:26  илалшырак пӧръеҥ деч йодеш .
28:27     - уке , - куанымыжым шылтыде , пӧръеҥ кугешненак пелеста , -
28:28  тиде ганалан Выльып шкеак Каврий изажын полшымыж дене ыштен !
28:29     - а мый пуалтыме машинымат шкеак ыштенам , - изи йоча
28:30  каласкалаш пиже . - тудын дене пуалташат лиеш , а теҥгече мый пу
28:31  дене кайыкым ыштенам !
28:32     тиде 1923 ийыште лийын . тылеч варат уста икшывын ыштыме
28:33  ӱстел , пӱкен , шкаф , кайык-влак тудын модышыжым эреак ешарен
28:34  шогеныт .
28:35  **70** - уста икшывым куштет , Павыл таҥ ! - кӧранышыла ойленыт
28:36  пошкудо-влак Павел Петровичлан .
28:37     кугу Мушко ялыште Павел Петрович пагалыме еҥ лийын , вет
28:38  тудо тиде кундемыште ик эн уста айдемылан шотлалтын . тудын
28:39  кидше нимогай паша дечат чакнен огыл . столяр пашам-ма , але
28:40  слесарь пашам-ма - чылажымат устан ыштен моштен .
28:41     ожно тудо поян-влакын кумылыштым шуктен , уста кидше дене
28:42  нунын сурт ӱзгарыштым сылнештарен , тазалыкшым пытарен гынат ,
28:43  пашажлан кӱлеш семын аклымашым муын огыл .
28:44     - тазалыкем начаремеш , - чӱчкыдын вуйым шийын тудо Выльып
28:45  эргыжлан . - тунем , эргым , тунем . кеч тый ачатын мастарлыкшым
28:46  аралаш тунем . илен-толын , ала тыйын уста кидетым кӱлеш семын
28:47  аклат . мыйын тыршымемым , мыйын пашамым ожно иктат аклен огыл .
28:48     Павыл кугыза , кастене пычкемышалташ тӱҥалше кава тӱрыш
28:49  ончен , ала-кӧм вучышыла койын , кугун шӱлалтен , эргыжын уста
28:50  кидшылан куанен , тудым вуйжо гыч лыжган ниялтен ...
28:51     вашке тиде суртыш ойго тольо : Павел Петрович колен
28:52  колтыш . ачажын сугыньыжо изи Выльыплан курымешлан шарнаш
28:53  кодо . тиде ийыштак тудо школышто тунемаш тӱҥале . теле жапыште
28:54  тунемше-влакын кид пашаштым ончыктышо выставка увертаралтын .
28:55  Филипп Шабердин тиде выставкыш писте дене ыштыме имне фигурым
28:56  конден . тиде экспонат школьный выставкыште первый верым налын .
28:57  туныктышо Михаил Ермолаевич Вершинин самырык рвезым сеҥымаш
28:58  дене саламлен , ончыкылык пашалан кумылаҥден .
28:59     тыге тудо скульптура пашалан , сӱретлымаш искусствылан
28:60  утларак кумылаҥын .
28:61     Филипп Шабердин тунемме жапыштак скульптура да живопись
28:62  нерген шуко книгам лудеш , Советский Союзысо уста художник ден
28:63  скульптор-влакын пашаштым эскера , тунемеш .
28:64     рвезе жап тыршен тунеммаште , а варажым туныктымо пашаште
28:65  эрта . скульптура да живопись нерген шонымаш рвезе еҥын вуйжо
28:66  гыч ок лек . " художник лияш , скульптор лияш ыле , - шонен
28:67  тудо , - вет мемнан жап ачий годсо жап огыл , мыланем полшат ,
28:68  мыйын пашам сайын аклат , тыршаш гына кӱлеш " .
28:69                   ...
28:70     Великий Отечественный война деч вара морской флот радам гыч
28:71  пӧртылмек , Филипп Павлович Шабердин М Шкетан лӱмеш
28:72  Марийский Государственный театрыш **71** бутафорлан пашам
28:73  ышташ пура . тудо тыште шке творчествыжлан полшен кертше
28:74  лабораторийым муаш , усталыкшым умбакыже нӧлташ шонен .
28:75  театрыште тудо спектакльлан кӱлеш бюст ден барельеф-влакым
28:76  ыштылеш  жапым муын , скульптурный искусство денат заниматлаш
28:77  пижеш . кӱчык жапыште гына тудо папье-маше кагаз дене
28:78  Сталинын , русский ученый-влак Менделеев ден Павловын ,
28:79  русский классик Горькийын бюстыштым устан пӱчкенен да пу дене
28:80  Гераклитын бюстшым ышта . тылеч посна сценылан кӱлшӧ шуко
28:81  статуй-влакымат ыштылеш . самоучка-скульптор театрын бутафорный
28:82  цехшым творческий лабораторийыш савырен .
28:83     1949 ийысте самоучка-художник-влакын пашаштым ончыктышо
28:84  республиканский выставкылан Филипп Павлович писте пу дене
28:85  ыштыме " Марий ӱдыр-студенткан " фигурыжым ямдылен . тиде
28:86  экспонат выставкыште кокымшо верым налын . выставка деч вара
28:87  Шабердинын пашаже дене поснак интересоватлалташ тӱҥалыныт .
28:88  икана Искусство паша Управленийын начальникше самырык
28:89  скульпторым кумылаҥдыше да тудым творческий пашалан ылыжтыше
28:90  заданийым пуэн :
28:91     - Филипп Павлович , - ойлен тудо , - мыйын шонымаштем , те
28:92  утларак сложный скульптурный пашамат шуктен кертыда , очыни .
28:93  мыланна марий литературын классикше Шкетанын бюстшо кӱлеш . ала
28:94  тиде пашалан те пижыда ?
28:95     тунам самырык скульптор шке вийжылан ӱшаненат , ӱшаненат
28:96  огыл , манаш лиеш : " но тӧчаш кӱлеш , ала лектеш " , - шонен
28:97  семынже да тиде заданийым шукташ пижын .
28:98                 ...
28:99     1949 ий . 11 сентябрь . рушарня . жап кечывал дек лишемеш .
28:100  оршанка селасе площадьыш шуко калык погынен . тӱжем дене еҥ-влак
28:101  шовыч дене леведме ныл метр кӱкшытан памятник ӱмбак ончат .
28:102     - ме таче , - шокта трибуна гыч райсовет исполком
28:103  председательын йӱкшӧ , - мемнан районышто шочшо марий
28:104  писатель-классик Яков Павловиц Майоров-Шкетанлан памятникым
28:105  почына ! ..
28:106     площадь мучко сово кырымаш шергылтеш . лента-влак пӱчкылтыт ,
28:107  памятник ӱмбалсе вынер мунчалтен вола .
28:108     - Япык ! Павыл Япык ! - йӱк-влак шергылтыт . - йӧршеш
28:109  Япыкак ! тудак !
28:110     тиде марий калыкын йӧратыме писательже - Шкетанын ялже гыч
28:111  памятникым почмашке лӱмын толшо еҥ-влак - **72** рвезыжат ,
28:112  шоҥгыжат Шкетанын бюстшым илыше еҥла вашлийыт .
28:113     - тиде минутышто мый эн чот тургыжланенам , - ойла скульптор
28:114  Филипп Павлович Шабердин . - писательын пошкудыжо-влак
28:115  Шкетанын бюстшым ала пален огыт керт , манын лӱдынам ыле . вет
28:116  мый тудо бюстым изи снимок почеш гына ыштенам .
28:117     самоучка-скульптор шке чапле пашаже дене республикысе
28:118  шемер-влак коклаште кумда пагалымашым муын . тудын уста кидше
28:119  дене ыштыме экспонат-влакым калык йӧратен онча .
28:120     1949 ийыште Марийский АССР Верховный Советын
28:121  Президиумжо искусство пашаште чапле сеҥымашым ыштымыжлан
28:122  Филипп Павлович Почетный грамота дене наградитла , а 1951
28:123  ийыште тудо кокымшо Почетный грамотым налеш . тидыже
28:124  скульпторым пашашке у вий дене пижаш кумылаҥден , да тиде
28:125  ийыштак тудо у произведенийым ямдылен : " Шӱвырзӧ " ден
28:126  " Тӱмырзын " фигурыштым писте пушеҥгым пӱчкеден ыштен . кызыт
28:127  " Шӱвырзӧ " ден " Тӱмырзӧ " , " Марий студентка " , йомакысе
28:128   ӱдыр " Пампалче " Ленинградыште , СССР калык-влак
28:129  этнографический музейыште , шогат .
28:130     мемнан республикын правительствыже Филипп Павлович
28:131  Сабердинын пашажым кӱкшын аклен : Марийский АССР
28:132  Верхозный Советын Президиумжо тудлан Марийский искусствын
28:133  заслуженный деятельже лӱмым пуэн .
28:134     Филипп Павлович сӱретлашат уста . маргостеатрыште тудо 1953
28:135  ийыште М Шкетанын " Ачийжат-авийжат " пьесыже почеш
28:136  спектакльлан сылне декорацийым ямдылен . тудын тиде пашажымат
28:137  зритель кӱкшын аклен .
28:138     тылеч вара первый марий скульптор , Марийский АССР
28:139  искусствын заслуженный деятельже Филипп Павлович Шабердин шке
28:140  вийжылан да усталыкшылан эше пеҥгыдын ӱшанаш тӱҥале , уло вийжым
28:141  пыштен , пашажым тыршен ышта . пытартыш ийлаште тудо лу утла у
28:142  скульптура дене национальный марий искусствым пойдарыш . марий
28:143  писатель-влак Чавайнын , Шабдарын , Орайын , Микайын да шуко
28:144  моло марий писатель-влакынат скульптурыштым фотокарточка почеш
28:145  ыштен .
28:146     1958 ийысе кеҥежым Звениговский район , Кокшамар селаште
28:147  илыше колхозник-влак марий скульпторын черетан пашаж дене палыме
28:148  лийыныт : пӱтынь марий калыкын чот пагалыме , первый
28:149  композиторна Иван Степанович Палантайлан шындыме памятник
28:150  почылтын . Кокшамареш шочын-кушшо первый марий мурызын
28:151  скульптурыжымат Филипп Шабердин кугу усталык дене ыштен .
28:152  Палантайлан памятник почмашым кокшамарец-влак кужу жап **73**
28:153  маншыла , Палантай постамент ӱмбач ялт чонанла пошкудыжо-влак
28:154  ӱмбаке онча . тиде кече скульпторынат илышыштыже эн пиалан ,
28:155  нигунам мондалтдыме кече лийын .
28:156                   ...
28:157     рушарня . Йошкар-Олаш ял гыч толшо марий ӱдыр ден вате-влак
28:158  краеведческий музейын я ик залышкыже , я весышкыже пурен-пурен
28:159  лектыт , республикынан поянлыкшым , тудын пӱртӱсшым , марий
28:160  шемерын ожнысо да кызытсе илышыжым ончат .
28:161     - вӧдыр вате еҥгай , тол вашке тиде комнатыш , - кычкыра шем
28:162  мыжерым чийше самырык ӱдыр , - тыште сӱаным ончыктат ала-мо ? !
28:163     пеледышан шовычым пидше самырык ватат ӱдырын кычкырыме велыш
28:164  вашка . омса лондем гоч тошкал гына шукта , тунамак тӱҥшӧ гай
28:165  лийын шогалеш .
28:166     - кай , мо тиде тыгай ? ! - сывыным чиен , куштышо сӱан
28:167  вате-влакым , нунын деч тораштак огыл вӱргенчык йымалне шинчыше
28:168  ӱдырым , а воктенже качымарийым , умбалнырак тӱмырзӧ ден
28:169  шӱвырзын кадыргыл койышланымыштым ончыштеш . - мо , эре ик
28:170  семынак шогат , тугеже , чонан огытыл аман , - ышталеш да
28:171  лишемынак онча .
28:172     - эй , калтак , чылт илыше гаяк шогылтыт-ыс ! - ышталеш
28:173  самырык ӱдыр , - могай уста кид тидым ыштенже моштен гын ? ӧрат
28:174  веле !
28:175     вес комнатыште ожнысо марий ешын илышыже , пӧрт кӧргыжӧ
28:176  ончыкталтын . пычкемыш шем пӧртыштӧ шоҥго пӧръеҥ йыдалым ыштен
28:177  шинчылтеш , ватыже вынерым куа , иктаж лу-латик ияш ӱдырышт
28:178  олдырчо дене аважлан чывигым ыштылеш . шем пусакыште юмоҥа ,
28:179  комака воктен шӱргӱштыш , ишкыште азям кеча . тиде пӧртыштӧ
28:180  ниможат огеш куандаре , марий еҥын ожнысо илышыжым ончен ,
28:181  кумылет веле тодылалтеш . тудым тачысе пиалан , весела да
28:182  культурный илыш дене таҥастарымек веле , шӱм куан дене темеш .
28:183     тиде экспонатат - Филипп Павлович Шабердинын уста пашаже .
28:184  музейыш ончаш пурышо кажне еҥым Шабердинын скульптурыжо ,
28:185  чучелыже-влак шагал огыл ӧрыктарат , кажне еҥ тудын пашажым
28:186  шагат дене ончен шогылтеш .
28:187     - сайын , моштен ыштыме ! - пелешталеш кажныже .
28:188     тыйын ыштыме пашатым калык йӧрата да кӱкшын акла гын ,
28:189  очыни , тидын деч кугу пиал илышыште нимоат лийын ок керт .
28:190     - эх , шке калыкемын историйжым , шочмо вер-шӧремын ий гыч
28:191  ийыш писын кушкын да вашталт толмыжым , **74** тудым тӱзатыше ,
28:192  пӱртӱсым йӧршеш пужен ыштыше еҥ-влакын образыштым ала-мо чоло
28:193  кугу куан дене ончыктымо шуэш ! но вот ... тидлан лӱмын
28:194  мастерскоем гына уке , - ӧпкелымыла пелешта Филипп Павлович
28:195  Шабердин . - но тудо вашке лиеш , вот уже тунамже ... - тудо
28:196  куанен шыргыжалеш да кок кидшым ваш йыгалта . - республикысе
28:197  шемер-влак мыйын оҥай пашам але шуко ужшаш улыт . жап мемнан
28:198  тугае : эре уым да уым кычалме шуэш , - тугак шыргыжалын ,
28:199  умбакыже ешара : - " ала тыйын уста кидетым кӱлеш семын аклат "
28:200  манын ыле ачам . ачамын ойлымыжым мый кызытат шарнем . чыным
28:201  ойлен тудо . мый эн пиалан жапыште илем . мыйын пашам
28:202  правительство кӱкшын аклен . родной элемын , калыкемын
28:203  культурыжым да чапшым нӧлтымӧ пашашке мый уло виемым пыштем .

29:1  29  куд вочко мӱй    **74**
29:2     тений мыйын илышыштем кок кугу происшествий лийын кайыш .
29:3  иктыже : ватым нальым , кумшо ватым . а вес происшествийже
29:4  оҥайрак корно дене каен колтыш . тидын нерген рашрак каласыде ок
29:5  лий . шошым , кумшо ватым налмекем , колхоз правлений мыйым мӱкш
29:6  ончышылан шогалтыш . мый ынем шогал ыле .
29:7     - мый , манам , ом мошто ала ... ала , маньым , весым
29:8  шогалтеда ?
29:9     - весе нигӧат моштышо уке , - маныт .
29:10     - тый ават дене пырля мӱкшым ятыр онченат , садлан , маныт ,
29:11  монден отыл .
29:12     - чынак , маньым , авам дене онченна ыле , маньым , авам
29:13  колымек , мӱкшыжат колен пытен .
29:14     - а тый колхоз мӱкшым сайрак ончо , ит пушт , - маныт . -
29:15  шогалат мо ? - йодыт .
29:16     - шогалаш лӱдмашан , - маньым . - адакше , маньым , шукерте
29:17  огыл оръеҥым налынам . оръеҥ дене пырля пашаш коштмо шуэш , -
29:18  маньым .
29:19     чыланат воштыл колтышт .
29:20     - аха-ха ! лӱдат улмаш ! оръеҥым иктаж рвезе шупшын налеш ,
29:21  манын шонышыч , ужат ! ..
29:22     мый чылт аптранышым . чынак , мый садымак шонкален шинчем
29:23  ыле .
29:24  **75** туге ойлышашда уло гын , маньым , мый мӱкш ончаш
29:25  шогалам . арам ойледа , маньым : мыйын ушышто тугай кӱлтымаш
29:26  шонымаш уке .
29:27     шогальым . мыйын оръеҥем вигак нержым куптыртыш , пурла
29:28  йолжым ала молан чумалтымыла ыштыш .
29:29     тевыс , шонем , руш манмыла , " медовый месяцет " тӱҥалешат .
29:30  оҥай лиеш : шке мый - мӱкш ончышо , вате - оръеҥ , лачак " мӱан
29:31  тылзым " эртарена .
29:32     кечын отарышке коштам . отар - корем серыште , кечылан
29:33  ваштареш . тушто тӱрлӧ чия дене чиялтыме кумло омарта шогат .
29:34  отар кӧргыштӧ тыгыде куэ-влак кашакын-кашакын кушкыт .
29:35  тӱрлӧ-тӱрлӧ пеледыш пеледаш тӱҥалын . корем пундаште шошым деч
29:36  кодшо вӱд йылгыжеш . тушто мӱкш-влак ызгат , вӱдым налыт .
29:37  отарын вес мучашыштыже , пистер йымалне , омшаньык леведыш
29:38  коеш . коремын вес серыштыже колхозын кинде амбарышт-влак
29:39  шогат .
29:40     мланде койын кӱэш . кече шокшо , мӱкш-влак пеш веселан
29:41  коштыт , мо кӱлешым эксыде нумалыт . мый дечем ончыч шогышӧ
29:42  Вилимон Кырля шке пашаштыже мастар ыле . тудо вич ий кудлаште
29:43  индеш омарта гыч кумло омарта марте шукемден , мӱйымат ий еда
29:44  ятыр пуэн . Вилимон Кырлям райзо Горькийыш тунемаш колтен .
29:45  очыни , ынде Кырля инструктор лийын толеш . мыйымат райзо вич
29:46  кечаш курсыш йодын ыле , да мый ыжым кай .
29:47     - ом кай тиде курсыш , - маньым мый колхоз вуйлатыше Шого
29:48  Прокойлан .
29:49     - м-молан ? в-вет кызытак мӱкш иге лекташ ок тӱҥал , вич
29:50  к-кечыште иктажым тунем т-толат ыле .
29:51     - вич кечыште лач мыйын ушым пудратен гына шуктат .
29:52  путайкалашыже , манам , мый тунемдеат кертам .
29:53     - шке ш-шинчет , - манеш Прокой , - но тунемаш  кӱлешак .
29:54  мемнан м-мӱкш ончымо нерген ятыр книга уло , тудым лудашет
29:55  логалеш .
29:56     книгажым , манам , лудаш лиеш , а шке шонем : молан книгаже ,
29:57  раз , шонем , авам дене пырля мӱкшым онченам ...
29:58     туге гынат , отарыште эртак книгам кучен коштам , южгунам
29:59  лудамат .
29:60     ик шокшо кечын мый отар пӧрт ончылно книгам лудын шинчем
29:61  ыле , кенета пылышемлан мӱкш тарваныме йӱк шокташ тӱҥале . мый
29:62  книгамым ӱштӧ коклаш керым , пчалым руалтышым , кукшо тар дене
29:63  шӱшмӧ патроным пыштен , пудештарен колтышым . лекше мӱкш тӱшка
29:64  мутык нулго укшеш пӱтыралте .
29:65     " йӧра , шонем , ик еш ушна . тений , шонем , садыгак лу
29:66  омартам ешарем " .
29:67  **76** комдым нальым да мӱкшым погаш кайышым . кӱзышым
29:68  нулгышко . кӱзышым да мӱкш авам кычалам , тудым четлыкыш
29:69  петырынем . кычалам - нигузеат муын ом керт . кушко , шонем ,
29:70  каен йомын ? кок совлан кошталын , мӱкш-влакым комдыш
29:71  кудалтышым . молан , шонем , совлаже ? совла дене коштал шогаш
29:72  мӱкш-пучымыш огыл . комдым мӱкш ора йымак кучышым да саде мӱкш
29:73  ончымо книга дене нулго укшым чот гына перен колтышым . тыге
29:74  ыштыме дене чумыр мӱкш ора комдышко камвозеш , шонышым . уке ,
29:75  йоҥылыш лие ; мӱкш ончымо книгат нимат пайдале огыл улмаш ,
29:76  зияным гына кондыш . ала кушеч мӱкш ава лекте , шке семынже
29:77  йӱкым пуыш ... паша пытыш , мӱкш шӱрлен-шӱрлен каяш тарваныш .
29:78  комдышто улшо мӱкшымат кучен ыжым керт . мый почешыже пчал дене
29:79  куржам . тудо ял кутынь , кӱшычынат огыл , чоҥешта . мый пчалым
29:80  пудештарылам , ала иктаж вере шинчеш , шонем . ялсовет тураште
29:81  мыйым пожар дружин начальник кучен шогалтыш .
29:82     - тый , манеш , орадыла молан лӱлдат ?
29:83     - тыйын пашат огыл , - маньым мый тудлан . - можыт , манам ,
29:84  мыйын мӱкш иге каен йомеш . ойырло , манам , вашкеракын !
29:85     - ом ойырло , манеш , айда ялсоветыш , актым возаш кӱлеш .
29:86  пчал шӱшкышет дене тый пожарым ыштен кертат ыле , манеш .
29:87     пуртыш мыйым ялсоветыш , актым возыш . возенжат огеш мошто ;
29:88  лач кум шагат годым актым возен , пӱжалт шинчыш .
29:89     - ик актым возымешкет , нимат огыл , кум ял йӱлен сеҥа ,
29:90  маньым . коштат , маньым , мӱкш игым лӱдыктылын .
29:91     чынак , тиде кум шагат кудлаште мыйын отарыште адакат кум
29:92  омартан мӱкш иге-влак модаш лектыныт . мыйым вучен шуктен
29:93  огытыл , ала куш чоҥештен каеныт .
29:94     Шого Прокойлан чыла рат дене ойлышым , тудат пожар
29:95  начальникым вурса .
29:96     - ит ойгыро , - манеш тудо , - мый тыланет полышкалышым
29:97  п-пуэм ...
29:98     а мыйын оръеҥем нержым утларак куптыртыш , ындыжым кок йолге
29:99  чумалмыла ыштыш .
29:100                 ...
29:101     тиде паша эртыш . шокшо кеҥеж пытартыш вийже дене поньыжеш .
29:102  мый мӱйым налаш атым ямдылкалем . тений мӱй шуко лийшашла коеш .
29:103  коклан йӱр толын эрта , игече умыр . писте пеледме годым путырак
29:104  йӧнан игече **77** шогыш . мӱй опташ куд кугу вочкым ямдыленам .
29:105  Шого Прокой , тидым ужын , ӧрӧ :
29:106     - неужели , манеш , куд в-вочко мӱйым луктат ?
29:107     - может , манам , тунаржак ок лий , но ямдылаш уто огыл .
29:108     - тидыже чын . ужамат , манеш , тый - хозяйственник . т-тиде
29:109  п-пеш сай ...
29:110     первый ганалан августын 2-шо числаштыже , вес семын манаш
29:111  гын , ильин кече годым , мӱйым нална . полышкалаш вуйлатыше шке
29:112  толын , адакше ревизионный комиссий вуйлатыше Тропин Яким
29:113  миен . ик омартам почына - магазин рамыште тич мӱй , печатлен
29:114  шындыме . весым почына - адак тич , кумшыштат мӱй - мугыри .
29:115     - славне , - манеш Тропин Яким , - тегакше таче иктаж лу
29:116  пудым йоктарен налына .
29:117     - утларакат луктына , - манам мый . чонемлан пеш сай чучеш ,
29:118  пуйто чыла мӱйым мый шке погенам .
29:119     кече мучко мӱйым кӱзышна , чылт ноен пытышна . но пашана арам
29:120  ыш йом : кок кугу вочко тич мӱйым нална . коло пуд !
29:121     Шого Прокой шонкала :
29:122     - мӱйжым к-кушко шындаш ? вет мӱйлан ару амбар к-кӱлеш ,
29:123  пуракан амбар ок йӧрӧ .
29:124     - пуза , маньым , мыланем эн шеҥгел амбарым . тудо , маньым ,
29:125  ару , кугу огыл ; адакше кинде опташ пуражат ыштыме огыл . тудо
29:126  мыланем лач лиеш , маньым .
29:127     - йӧ-йӧра , - манеш Шого вуйлатыше . - суравочшымат шканетак
29:128  пуэна .
29:129     шеҥгел амбарыш кок мӱй вочкым наҥгаен шындышна . вочко-влакым
29:130  газет дене левед кодышым . йӱдым иже мӧҥгышкем тольым . оръеҥем
29:131  маленат колтен ыле .
29:132     - йӱд йокте мом , манеш , кычал коштат ?
29:133     - мӱйым кӱзышна , манам . коло пудым , манам , йоктарен
29:134  нална .
29:135     - но-о , манеш , тунарак лектын ? .. тый , манеш , чынак
29:136  мӱкшызӧ улат улмаш ...
29:137     чонемлан путырак ласкан чучо ...
29:138     икмызар жап эртыш . мый отарышке чӱчкыдынрак кошташ
29:139  тӱҥальым . шекланем : мӱкш-влак эртак корем гоч каят , тушечак
29:140  толыт . э-э , шонем , нине шемшыдаҥ пеледыш дек мӱйлан коштыт .
29:141  тувел могырышто пошкудо колхозын пеш шуко шемшыдаҥ ӱдымӧ . тудо
29:142  лачак кызыт пеледеш . йӧра , шонем , адак мӱй лиеш . кок арня
29:143  гыч кум омартам почын ончышым . почын ончышым да , путырак чот
29:144  куанышым : магазин караш адакат печатлен шындыме , значит ,
29:145  мӱй-мугыри .
29:146     эрлашымак мӱйым почкаш тӱҥална . Шого Прокой мыланем ойла :
29:147  **78** - молодец улат , Васли . пиалет , манеш , уло . мӱкшлан
29:148  тыйын пиалет уло , манеш .
29:149     адак кок кугу вочкым йоктарен нална . адак коло пуд ! ынде
29:150  нылле пуд лийын . пычкемышалтмек , кок вочкым амбарышке
29:151  наҥгаен , газет дене левед кодышна . Тропин Яким мыланем
29:152  пенаен ойла :
29:153     - мӱетым , манеш , тышке-тушко ит шалатыл . тений
29:154  колхозник-влаклан трудодня почешат пуаш лектеш , манеш .
29:155     - ит лӱд , манам , Яким Тропимыч . мый мӱй дек парнямат ом
29:156  тушкалте . а шке эксыде Вилимон Кырлям шонкалем . тудо огыл
29:157  гын , шонем , тынар мӱйым мӱкш-влак поген огыт сеҥе ыле . тудо ,
29:158  шонем , мӱкшым тале ешаным ыштен моштен . а мый шкеже мо ? мыйын
29:159  мастарлыкше пурак гай : мардеж пуалеш гын , тӱргалт гына кодеш .
29:160  туге гынат , " ом мошто " манын шогаш шотлан ок тол , шкемын
29:161  линийым кученак толаш верештеш . садлан Тропин Якимлан
29:162  ойлышым :
29:163     - пожар начальник ок мешае ыле гын , маньым , тений нылле
29:164  омартам ситарем ыле . тудо , каргыме , пашам локтылын . мӱйым
29:165  адакат ик гана налам , тидланже мый мастар улам , маньым .
29:166     оръеҥем йол дене чумедылмыжым йӧршеш чарныш .
29:167     - ындыже , манеш , тыйым чынак йӧраташ тӱҥалынам .
29:168  потомушто , манеш , мызар шуко мӱйым луктат , тунар шуко тыйын
29:169  трудоденет лиеш .
29:170              ...
29:171     кумло омарта гыч коло омарташте мӱйым кӱзенам . ик марда
29:172  шотлаш гын , омарта еда кок пуд мӱй лектын . ял условийыште тиде
29:173  уда огыл . чодраште вес условий . тушто кипрей шудо шуко мӱйым
29:174  пуа . тений ял гычын отарым чодраш кусараш огыт кӱштӧ . мӱкш
29:175  пасу культурылан кӱлеш , маныт .
29:176     йӧра , туге гынат , ме ӧрын огына шого . август пытартышеш ме
29:177  адак мӱйым почкен нална . адакат магазин тич шӱшкын шынденыт .
29:178  ындыжым мый шкат ӧрын кудалтышым : адак коло пуд ! ала мо
29:179  лӱдмашын чучаш тӱҥале . оръеҥемлан ойлем :
29:180     - Олюк , манам , молан тынар шуко мӱй лектын ?
29:181     - шуко лектын гын , сай деч моло нимат ок лий , - манеш
29:182  оръеҥем .
29:183     - векат , манам , тиде мемнан " медовый месяц " лӱмеш ...
29:184     - медовый гын медовый , манеш . уке гын , молан , манеш ,
29:185  иктаж килом от кондо . тунам , манеш , чынак медовый лиеш .
29:186     - уке , маньым Ольюк , туге ок йӧрӧ . трудодень **79**
29:187  мемнан ятыр лиеш . садлан мӱйым кунам гынат кочкына . ом кондо ,
29:188  маньым , кызыт ...
29:189     тыге ойлымемлан оръеҥем нержым ыш куптырто .
29:190     - пожале , манеш , туге ышташ чынак сай огыл .
29:191     варажым ... варажым чуч гына ушем ыш кае , чуч гына ӧртем ыш
29:192  лек ...
29:193     пытартыш гана мӱйым кӱзымек , кум кече гычак ревизым ышташ
29:194  тӱҥальыч . ик йӱран эрден Тропин Яким мыланем эртен кайышыжла
29:195  каласыш :
29:196     - Васли , мӱй амбарышкет мий , ревизым ыштена .
29:197     - йӧра , - шоналтышым мый . - мо кӱлешыжым ыштыза , шонем ,
29:198  мый нимынярат ваштареш ом шого . мӱйым , шонем , логалын омыл ,
29:199  лӱдмаш уке . - суравоч игым нальымат , почешышт кайышым .
29:200  амбарыш десятичный висам шӱдырен пуртышна , висаш тӱҥална .
29:201  почеш кӱзымӧ вочко изиш гына катыкемын , кок килограмм ситен
29:202  огыл .
29:203     - тиде нимат огыл , тынарже кошкенат кертеш , - манеш Тропин
29:204  Яким . - но только , манеш , молан рожан газет дене леведынат .
29:205     ончыч темыме ныл вочкым тарватышна - вочко-влак пуста улыт .
29:206  вашакше веле кодын . ну , мутат уке , мыйын шӱмемлан ӱш дене
29:207  перыме гай чучо , шкежат вочко коклаш волен шинчым . орадыла
29:208  кычкырем :
29:209     - кӧ шолыштын ? .. кӧ грабитлен ? ..
29:210     ревизий комиссият ӧрын , але марте нимо йӱк-йӱан шоктен
29:211  огыл , нимогай " манеш-манеш " лектын огыл . туге гынат , нылле
29:212  пуд мӱйым ала кӧ нумал каен .
29:213     - суравоч тыйын кидыштет ыле , - манеш Тропин Яким , -
29:214  тыланетак вуйын шогаш верештеш .
29:215     - мый , манам , товатат логалын омыл , нулалынат омыл ! ..
29:216     - нулалынат гынат , манеш , йылметше пижын кодын огыл . кеч
29:217  мом ыште , тыйын ӱмбакет актым возаш логалеш , манеш .
29:218     - возыза ! возыза ! илышынекак , манам , тойыза !
29:219     тале мардежла ял мучко мут шарлыш : " мӱкшызӧ Васли нылле
29:220  пуд мӱйым шолыштын ! "
29:221     мый никталташ шонаш тӱҥальым . имне вӱта гыч кандрамат шолышт
29:222  толынам ыле . чур жап лийшашлан тудым тоен пыштенам . но ӧкым
29:223  колымо ок шу . илыш деч лӱдмаш веле лиеш . лучо , шонем , тиф
29:224  пижше , але дизентерий кугыртен пыштыже . йӱдым малымаш уке .
29:225  ватем йӧршеш мыйым чумен пытарен .
29:226     - мо кияматлан почаҥ киет ! кӱпӧ ! нылле пуд мӱйым пытарымет
29:227  дене пырля ометымат пытаренат аман , - манын шӱрдылеш . адак
29:228  ӧрдыжемлан йол шаклякаж дене логалта .
29:229  **80** " тыйын чумыметше , шонем , нимат огыл , а нылле пуд
29:230  мӱйжӧ куш каен ? кӧ , шонем , коштал наҥтаен ? .. "
29:231     погынымаш . Тропин Яким докладым нӱжеш . мӱй деч нигузеат
29:232  ойырлен ок керт .
29:233     - ревизий комиссий , манеш , шкат ӧрын : кушко мӱй пытен ?
29:234  ни , манеш , Васлин шолыштмыжым палалтын огыл , ни толымо пале
29:235  уке . йолташ-влак , манеш , туге гынат , мӱйлан иктаж айдем
29:236  вуйын шогыман ...
29:237     шеҥгел лукышто Епрем кугызан йӱкшӧ шоктыш :
29:238     - чыланат те ораде улыда , манеш . ораде улыда , адакше
29:239  нимомат огыда шинче . Васли мӱкш шотышто мастар огыл , те
29:240  тудым , манеш , мӱкш ончаш шогалтенда . разве , манеш , тыгай
29:241  амбарыште мӱйым аралаш лиеш ? вет амбарже шокте гае . Васли
29:242  шольо ! ( мыланем ойла ) . мо дене мӱй вочкыжым леведынат
29:243  улмаш ?
29:244     мыйын чонем пел сантиметрлан кушко . шоналтышым : мӱй
29:245  вочко-влакым мый пеш таза газет дене леведынам ыле , а ревизий
29:246  годым чыла газет-влак шокте гай койыч . кенета ушемлан перныш :
29:247  амбар пырдыж лончылан , шуко вере виш уло . омса лондем воктен
29:248  пырыс пурашлан рож . погынымаш калыклан ушдымыла кычкырал
29:249  колтышым :
29:250     - пошкудо-влак ! а вет ныл вочко мӱйым мӱкш шке шолыштын ! ..
29:251     - кузе мӱкш шолыштеш ? - кычкырат . - тый шке шолышт
29:252  пытаренат да ынде мӱкшым титаклет !
29:253     - товатат , манам , мый огыл ... чӱчалтышымат налын омыл ...
29:254     Епрем кугыза адак ойла :
29:255     - мыят изиш титакан улам . мый , мый , манеш , валериан вожым
29:256  погышемла кок гана ужынам : амбар воктен ныл виса мӱкш-влак
29:257  толашат ыле , но каласашыже монденам . ушем моткоч чот
29:258  лушкыдемын , манеш .
29:259     погынымаш деч вара тӱрлӧ шонымашым ыштышт , райзо гыч толшо
29:260  специалист шке шонымыжым возен кодыш . туге гынат , суд лийын .
29:261  " мӱйым шолыштынат " манын ышт судитле , а халатностьлан кум
29:262  тылзылан ӧкым пашам пуышт .
29:263     иктылан гына ӧрам : мыйын оръеҥем мый дечем ойырлен ыш кае .
29:264  а мыскылаш , кызытат мыскыла :
29:265     - Васли , манеш , " медовый месяцет " пешак кужу , кунам
29:266  илен лектат гын ? ..
29:267     вара йолжым чумалмыла ышта да нержым оҥайын куптырта :
29:268     - тептерет уке гын , молан мӱкш ончышылан шогалынат ? тунемаш
29:269  гын , манеш , ӧрканет , а мӱян верыш неретым шӱшкат ...
29:270     мутат уке , Олюк мый дечем ушан улмаш .

30:1  30  палаш лийдыме чонан айдеме     **81**
30:2     вагонышто первый класс купе .
30:3     эҥгыж тӱсан бархат дене шупшын шындыме диваныште , пеле
30:4  возын , мотор вате киялта . тудын чытырналт кучышо кидыштыже
30:5  йолван-йолван , шергакан веер , " шолт-шолт " гына шокта ,
30:6  шинчалыкше мотор нерже гыч эре мучышталт кая , оҥышто брошка
30:7  кӱшкыла нӧлталеш , ӱлык волымо гаят лиеш , пуйто толкын ӱмбалне
30:8  изи гына пуш иеш . ӱдрамашын чонжо пудранен ... тудлан вашеш изи
30:9  диваныште посна поручений дене пашам ыштыше губернаторский
30:10  чиновник , тӱҥалше самырык писатель , шинча ; тудо
30:11  великосветский илышым сӱретлылеш ; изирак ойлымашыже-влак , шке
30:12  манмыжла " новелла-влакше " , губернский газетлаште лектедат .
30:13  садет , ватын чурийжым палышыла койын , тӱткын онча . пеш кожмак
30:14  да палыдыме чоным тудо шымла , эскера , шижын шога , умылен
30:15  налеш да пален шукта ... ӱдрамашын чонжо , чыла психологийже
30:16  тудлан копа покшелне улмо гаяк раш коеш .
30:17     - о , мый тендам умылем ! - манеш посна поручений дене пашам
30:18  ыштыше чиновник , а шкеже ӱдрамашым кид гыч кидшол воктенрак
30:19  шупшалеш . - тендан шижын шогышо , вашмутым пуэн моштышо чонда
30:20  лекташ лийдыме вер гыч корным кычал кая ... да ! пешак шучко ,
30:21  моткоч лӱдыкшӧ кучедалмаш , но ... ида коляне ! те сеҥеда ! да !
30:22     - мыйын нергенем возыза , Вольдемар ! - шӱлыкын шыргыжалын ,
30:23  каласыш вате . - мыйын илышем тугай тичмаш , тугай тӱрлӧ-тӱрлӧ ,
30:24  тугай олача-вулача ... но эн тӱҥжӧ - мый пиалдыме улам ! мый
30:25  Достоевскийын возымо орлыкан ӱдрамаш гае улам ... мыйын чоным
30:26  чыла тӱнялан ончыктыза , Вольдемар , ончыктыза тиде ындыралтше
30:27  чоным ! те психолог улыда . купеште коктын мутланен шинчымыланна
30:28  ик шагатат ыш эрте , а те мыйым чыла пален налында , чыла ,
30:29  чыла !
30:30     - ойлыза ! сӧрвален йодам , ойлыза !
30:31     - колыштса . мый нужна чиновник ешеш шочынам . ачам поро
30:32  чонан , ушан ыле , но ... илыме верлан да шке жапшылан келшыше
30:33  койышан ыле ... те умыледа , мый шкемын йорло ачамым ом
30:34  титакле . тудо аракам йӱын , картла модын ... взяткым
30:35  наледен ... авамже ... да мом **82** ойлаш ! нужналык , шултыш
30:36  кинде верчын азапланымаш , кучедалмаш , нимолан йӧрдымылан шкем
30:37  шотлымаш тудын чонжым нултен ... ах , ида шарныктаре ! илыш
30:38  корным шканем мый почын шогенам ... институтышто илышлан
30:39  келшыдыме воспитанийым налын шогымаш , ораде роман-влакым
30:40  лудмаш , рвезе жапын йоҥылышыжо , первый гана аптранен
30:41  йӧратымаш ... а илыш-йӱла дене кучедалмаш ? шучко ! а кокыте
30:42  шонымаш ? а илышлан да шканет шке ӱшаныдегеч орланымаш ? .. ах !
30:43  те писатель , мемнам , ӱдрамаш-влакым паледа . умылен
30:44  кертыда ... шке орлыкешем , юмо пӱрымылан , мый тугай кумда
30:45  кумылан шочынам ... мый пиалым вученам , да эше могайым ! айдеме
30:46  лияш шоненам ! да ! айдеме лияш - тыште мый шке пиалем ужынам !
30:47     - чудесный ӱдрамаш ! - вычымалтен ойла писатель , кидшол
30:48  тураште кидшым шупшале . - сай дечат сай ӱдрамаш , тендам огыл ,
30:49  мый айдемын орлыкшым шупшалам ! Раскольниковым шарнеда ? тудо
30:50  вет тыгак шупшалын .
30:51     - о Вольдемар ! мылам лӱм чап кӱлеш ыле ... лӱшкымӧ
30:52  йӱк , чолгыжмо тӱс ; тидыже вет - молан арам шылташ ! -
30:53  керек-могай айдемыланат кӱлеш . мый ала-мом чыла дечат поснак
30:54  вестӱрлым , ӱдрамаш ӱнарлыкым огыл ... чон йӱлен вученам ! тунам
30:55  вара ... тунам вара ... шке илыш корныштем пеш поян шоҥго
30:56  генералым вашлийым ... умылыза мыйым , Вольдемар ! тыге мый
30:57  шкемым шке чаманен омыл , шке пиалем деч кораҥынам , теже тидым
30:58  умылен налза ! мый тиддеч вестӱрлын ыштен кертын омыл . мылам
30:59  кӧра ешна поян лийын , мый чыла вере ужын кошташ , еҥлан порым
30:60  ышташ тӱҥальым ... а шкеже кузе орланенам , тиде генералын ӧндал
30:61  кучымыжо кунар мылам шакше да йыгыжге ыле , кеч тудо шке
30:62  жапыштыже , чыным ойлаш гын , лӱддымын кредалын . тугай жапат
30:63  лиеден ... шучко жап ! но мыйын чонем ик шонымаш пеҥгыдемден :
30:64  шоҥго кугыза таче-эрла колышаш , мый вара шонымем семын илаш
30:65  тӱҥалам , йӧратыме еҥ дене ушнем , пиалан лиям ... а мыйын тыгай
30:66  еҥем уло , Вольдемар ! теве юмо ужеш , уло !
30:67     саде вате веерже дене чӱчкыдын рӱчкалаш тӱҥале . чурий тӱсшӧ
30:68  шортын колтышаш гай коеш .
30:69     - вара теве шоҥго генерал колен колтыш ... тудо мылам
30:70  мом-гынат изиш коден ыле , мый кайык гаяк эрыкан лийым . мылам
30:71  ынде пиалан илыш дене илаш гына кодын ... чын огыл мо ,
30:72  Вольдемар ? пиал мыйын пӧрт окнашкем тӱкала . тудым пурташ гына
30:73  кӱлеш , но ... уке ! Вольдемар , колыштса мыйым , колыштса !
30:74  шкемым йӧратыме еҥлан пуаш , тудын шӱмбел йолташыже лийын ,
30:75  тудлан полшаш , тудын шонымыжым шуктен шогаш да пиалан **83**
30:76  лияш .. каналташ жап шуын ... но тиде тӱняште чылажат тунар
30:77  йыгыжге , йырнык да ораде ! чылажат моткоч шакше , Вольдемар !
30:78  мый пиалдыме улам , пиалдыме , пиалдыме ! мыйын илыш корныштем
30:79  адакат чарак шога ! чонем адакат шижеш : пиалем умбалне , пеш
30:80  умбалне ! ах , паледа ыле гын те , орлыкшо мыняр ! орлыкшо
30:81  мыняр !
30:82     - но мо тугай ! тендан корнеш могай чарак шогалын ! сӧрвален
30:83  йодам , ойлыза ! мо тугай ?
30:84     - тугаяк поян вес шоҥго кугыза ...
30:85     тодылалтше веер ӱдрамашын мотор чурийжым леведеш . писатель
30:86  шуко шонышан вуйжым мушкындыж дене чараклен шинчеш да кугун
30:87  шӱлалта , пален моштышо психологла койын , шонкален шинча .
30:88  локомотив шӱшка , чужла ; кас кече дене окнаште изи
30:89  занавеска-влак йошкаргын койыт ...

31:1  31  кӧ винамат ?   **83**
31:2     теве мемнан ялыште Макар Тмапий вате ончыза кузе
31:3  почын-вуйын модын ила ! йӱд еда кок-кум четвйорка арака
31:4  ужалалтеш . адак ... адак ... Макар Тмапий вате вес семынат ,
31:5  южо годым , уштара :
31:6     - илыш огыл мо ? ! - манеш .
31:7     кодшо изарнян мый шкак вич теҥгем яра пуэн кодышым тудлан .
31:8  эше ӱмбачше Платон Терентей вуем шелмеш лочкен колтыш .
31:9     яра годым пӧрт гычат ом лек ыле , да лачак изарнян пашадарым
31:10  нальым . окса уло .
31:11     " ик атым кумыктышаш " , - шоналтышым .
31:12     кастене , пычкемышалтмеке , Макар Тмапий вате дек
31:13  ошкедышым . коҥлайымалан портфельым ишышым . уке гын , еҥ
31:14  ужешат , " Сельсовет председателят Макар Тмапий вате дек
31:15  арака йӱаш коштеш " , - манын кертеш . портфель дене гын , кӱлеш
31:16  паша дене коштшыла коят .
31:17     Макар Тмапий вате пӧрт покшелне шога . манаш гын , вате -
31:18  лыве гай : вургем ошо , ару , ковра ... шарпан поч - **84**
31:19  шеҥгелне , могыр пелен пижын кеча . чурий - олма гай чевер .
31:20  шинчаже - ӱяк-мӱяк . ончалатат , шӱвылвӱдет веле толеш .
31:21     - сай кутырет , Тмапий вате ?!
31:22     тудат , шинчам модыктыл , воштылалын пелештыш :
31:23     - кутырем . тол , шич , уна лият , - мане .
31:24     пӧртыштӧ коктын веле улына . лугыч ышташ ужшо-колшо нигӧ
31:25  уке . чылажат шонымемлак лие . тыгыде окса укенал кӧра кугу
31:26  кагаз оксам кучыктен , вигак руальым :
31:27     - " ик кленчам лук-ян ! " - маньым .
31:28     Тмапий вате оксам налын , лектын кайыш . мый йывыртышым ,
31:29  воштылмем веле шуэш . Тмапий вате шинчавӱд гай яндар вӱдым
31:30  конден шындыш . иканаште пробкам шроп перен луктым .
31:31     " ну , ынде йӱам ! " - шонен , чукырыш темаш тӧчен шогем .
31:32  арака тамым шижын , логарат муралта .
31:33     - Тмапий вате шешке , аракат пеш тамле ! - манын , чашкам
31:34  кумыктышым .
31:35     Тмапий вате могыржым кок велкыла кышкылтын , вастарешем
31:36  ӱстел воктек миен шинче . шинчаже йыл-йыл веле коеш . тудын дене
31:37  ме ӱяк-мӱяк кутыраш тӱҥална .
31:38     " капка тӱкым молан шым пыште ? " - шоналтышым . ала-мо йӧсын
31:39  веле чучаш тӱҥале .
31:40     изиш лиймеке , Платон Терентей толын пура . руштын ,
31:41  тайныштылеш веле . вургемже , чурийже - лавырген .
31:42     ончыч мыйым ончал колтыш . мыят арака атем ӱстел йымак шылташ
31:43  тӧчем .
31:44     - а-а-а , тый тыге ! тый тыге ! кӧм шонет , тудым
31:45  пуртылат ? ! марш ! - кӱварым тавалта .
31:46     " кӧм ынде вурса ? " - шонем . Тмапий вате ик семын
31:47  воштылын , вичкыж йӱкшӧ дене шымата :
31:48     - чу , Терентей , тунаре ик толаше , чарне , ит лӱшкӧ ! -
31:49  манын пешак чара .
31:50     - а ... вес пӧръеҥым пуртенат ?! - тайныштыл , ӱстел деке
31:51  миен шогале .
31:52     мыйым ончалын , тудо игылташ пиже :
31:53     - а-а-э ... мемнан председатель ... пеш йӧра ... - манын ,
31:54  пеленем шинчаш тӧча . - э-э ... те-те-те-те-те . те арака йӱаш
31:55  йӱдым коштыда улмаш ... еҥ вате деке ... кечывалым гын , арака
31:56  шолтышым , ужалышым кожгатеда ... те-те-те-те-те ...
31:57     вара шыдын : - марш ! - кычкыралын , ӱстембалым чот мушкынден
31:58  колтыш . шижынат шым керт , пылыштӱҥем гыч Терентей брдоҥ
31:59  мурыктышат .
31:60     керек-кӧнат пылыштӱҥ коршта .
31:61     " эй окмак , йӱшылан молан кырыкташ ? " - шоналтышым .
31:62  **85** - тыланет адак мо ыш сите ?! - кӱсешыже мыят саҥга лужо
31:63  гыч колтышым .
31:64     " Терентей пеш руштын , садлан ик гана сайракын эҥдемат ,
31:65  сита " , - шонышым . уке . Терентей шиждыме гай веле коеш .
31:66  мушкындыжым чумыртылеш , пӱйжым кочырр пуреш . мыйым оҥем гыч
31:67  пӱтырал кучен , пареҥге мешакла шӱдырал шуыш .
31:68     " а мо , мый Терентейлан тыгак кырыкташ мо ? " -
31:69  шоналтышым .
31:70     Терентей мыйым нӧштылеш да нӧштылеш , мый Терентей йымалне
31:71  пырыс игыла веле почаҥам .
31:72     - эй , киямат , Терентей , колтет гын , колто ?! - йымач
31:73  пыкше кычкырем .
31:74     Терентей пий семын ырлен , мыйым тодыштеш .
31:75     - колтет , уке ?! ык ! .. - Терентейын пылышыжым шотыр
31:76  пурлын , ойырен шуышым .
31:77     руштын - руштын огыл гынат , пурлын ойырымо - чонышкетак
31:78  витара .
31:79     - ы-ы-ой ! - шоктен , ӱпем гыч руалтен кучен , кӱвар ӱмбалан
31:80  шу-уҥ лупшалын , вуем йымыктарыш . адак кынел шогалын , кем
31:81  таганже дене вуем тошкаш тӱҥале ...
31:82     эрдене , волгыжмек гына , ушым нальым . помыжалтым , ончем :
31:83  пӧртыштӧ вӱр вузык кием . кӧ конден пыштен , кузе , мо лийынам -
31:84  нимат ом шарне , ала-мо омеш ужмыла веле чучеш .
31:85     теве арака ден шинкар вате верч кузе ушетым пуртат !

32:1  32  илыш савыра     **3**
32:2                 1
32:3     шошо шуын . чевер кече шокшо йолжо дене ош лумым сакырла
32:4  шулыктара . эҥерлаште вӱд кӱзенат , теве-теве , чымалт , ий каяш
32:5  тӱҥалшаш . эр-кастене але кидым кылмыктыше йӱштӧ шога . тунам
32:6  шулаш тӱҥалше лумат чыштыр-чоштыр пеҥгыде йӱкым лӱктеш , йыдал
32:7  нийым кӱрышташат вийже сита . но тиде ик жаплан веле . чевер
32:8  кече шке йолжым шуялтен гына шукта , йӱштын куатше йомешат .
32:9  чылгыж кийше ший гай ий моклака , йорге шортын , шке капшым
32:10  йомдара . тыгай жап годым корно пужла . еҥ-влак мӱндыр корныш
32:11  лекташ лӱдыт . туге гынат , нужна еҥлан кайыде ок лий .
32:12     тыгак Шыма ял гыч Кстин Стапан дене лие . чапле корно улмо
32:13  тодым тудо , оксалыкым ышташ тӧчен , смола заводышто почаҥе . а
32:14  шошо вӱдшор жаплан корныш лекташыже вереште . кеч ик ийым
32:15  парымеш пураш ыш шоно . пакма имньыжым кычкен , шӱй коробка дене
32:16  олашке миен толын , ик кум пуд киндым налаш лийын . Стапан
32:17  шонымыжым шуктен . пырля Марпуш лӱман ӱдыржӧ дене мӧҥгӧ велкыже
32:18  весела кумылан йорталта . оксаже ынде Элнет эҥер тарванымеш
32:19  сита , варажым юмо йӧнан . тушто чодра волташат миен толаш
32:20  лиеш . почешыже Максий лӱман марият тудын гаяк шонымаш **4**
32:21  дене алашажым покта . тайылыш шуычат , кок пӧръеҥ , шӱй коробка
32:22  кӧргӧ гыч лектын , имньышт почеш ошкылаш тӱҥальыч .
32:23     Кстин Стапан - икмарда капан какши марий . чурий начкаже
32:24  волен каен , шем шинчаже черле семын гай ойган ончалеш . оҥылаш
32:25  йырже налше шем чока пондашкыже чал пурен . ӧрат , вет тудлан
32:26  але нылле вич ият уке , а шоҥгемын . ончетат , айдемым теве кузе
32:27  неле илыш лунчырта . шӱй коробкаште тудын первый шочшыжо -
32:28  латкуд ияш Марпуш . тудо пеҥгыде кап-кылан , ачажын гаяк шем
32:29  шинчан . но тудо але шошымсо первый пеледыш гай . чурий
32:30  ончалтышыже чевер , весела . шем шинчажат ачажын семын тӱлыжгын
32:31  ок ончал .
32:32     - Стапан , - манеш Максий , - олаштат ожнысо гай весела
32:33  огыл . витне , ял калыклан веле огыл , оласе калыкланат илаш
32:34  неле .
32:35     - ынде тый ойло , - вашешта Стапан , - пашазе-влакын
32:36  чурийышт коляныше . оласе калык илыш тыматле огылым ончылгочак
32:37  шижеш .
32:38     кок пӧръеҥ , ик трубка гыч пижыктат , терышкышт кӱзен
32:39  шинчыт .
32:40     - ындыжым шкенан пасушкат толын шуын улына , - Марпуш ,
32:41  кылмыше йолжым ваш перен , ачажлан пелешта , - имньынат ярнен .
32:42     тыге икмагал йортат . кенета имне йортымыжым чарнен шогалеш .
32:43  Стапан , шӱй коробкашкыже шогалын , ончык ончалеш .
32:44     - теве , акыр ! - Стапан вес йӱкын кычкыралеш , - Максий ,
32:45  кузе вончена ? - тудо шеҥгел улазе йолташыж деке савырна .
32:46  - кугу чара лопыш вӱд волен . вончен огына керт , ончыни ?
32:47     Максий , терже гыч волен , лопкан шарлен кийше вӱдым лӱдын
32:48  онча .
32:49     - кузе лийман , а ?..
32:50  **5** - келын лекташна тӱкна , - Стапан кутыра . - анят , юмо
32:51  полша .
32:52     - ноен улыт шол , - Максий шӱлыкын пелештыш , - но нимомат
32:53  ышташ ок лий . айда , имнетым покто .
32:54     Стапан , оҥжым ыреслат , имньыжым солаж дене чжоп шоктыктен
32:55  лупшал колта . имне икмыняр вустыкланен шога . озажын чарныде
32:56  поктымыжым шижын , нимогай шучкылыкым ончыде , эҥерышке тӧршта .
32:57  тӧршталтен , ик-кок гана гына тошкалын шукта - имньын пел капше
32:58  вӱдыш пурен шогалеш , кылме ийым пудыртыл каяш тӱҥалеш . йӱштӧ
32:59  вӱд , тер кырак гыч ташлен , шӱй коробкашке пура , вӱд койын
32:60  келгемеш . Стапан имньыжым чарныде покта . имне кенета каймыжым
32:61  чарнен шогалеш . тер таваныш шичше ий , тер аҥыш шӱшкылт темын
32:62  шинчынат , курыкла чаракла .
32:63     - покто сайынрак ! - ончылно мо лиймым чыла раш ужын ,
32:64  шеҥгечын Максий кычкыра .
32:65     Стапан адак сапшым шупшкеда , солаж дене лупша . уке , нимат
32:66  ок полшо . имне йӧрлаш тӧчен веле шога . йӱштӧ вӱд луышко шумеш
32:67  витарен кылмыкта . вӱд покшелне омартала шогылтшо озажымат ,
32:68  имньыжымат кылмыктен тӱҥда . Марпуш кагаз гай ошемын , коробка
32:69  тӱрышкӧ кӱзен шогалын , капшыге чытыра , Стапан шкежат ий гай .
32:70  но тидым ӱдыржылан ынеж ончыкто .
32:71     - Максий , - манеш тудо вара , - айда имнетым туарена . кок
32:72  имне дене шупшын луктына . - шкеже , вашмутым вучен шуктыде ,
32:73  содор терже гыч тӧршталтат , Максийын имньыжым туараш тӱҥалеш .
32:74  чытырыше кидше дене кок вӱраҥым тер вуйыш , вес мучашыштым
32:75  сӱспан сӱскылыш кылден , имньым покташ тӱҥале .
32:76     кок имне кокытак . терым вес серышке шупшын луктыт . ынде
32:77  Максийыным лукман . Стапан адак угыч кыдал йокте вӱдыш пура .
32:78  кок пӧръеҥ , имньым кычкен , Максийын тержым серыш луктыт .
32:79  **6** - юмо утарыш , - Максий нӧрышӧ сылмажым пунчалаш тӧчен
32:80  пелешта .
32:81     Стапан оҥылашлужыге чытыра . имньым пыкше кычкат . Марпуш
32:82  ачажлан кертмыже семын полшаш тӧча . нӧрышӧ мыжерже гыч ,
32:83  тӱрволак гыч чыпчыме гай , вӱд чыпча .
32:84     ярныше имне-влак пыкше лӱҥгат .
32:85     - Марпуш , - манеш Стапан , - имньым покто ! кидем
32:86  кӱчышта . ала-мо вуемат корштымыла чучеш .
32:87     нуно тыге Шыма ялыш кече шичшаш дене миен шуыт . Марпушын
32:88  аваже , Качырий , ола гыч марийже ден ӱдыржын толын шумыштым
32:89  шӱм вургыжын вучен . теве , капка ончыко толын шогалше улазым
32:90  ужын , тудо куанен куржын лекте . Стапаным пыкше гына шӱй
32:91  коробка гыч волтыш . марийжын йӱшӧ еҥла пӧртыш тайнышт пурымыжым
32:92  ужмеке , тудын куанже икганаште йомо . Стапан ола гыч кондымо
32:93  костенечшымат икшывыжлан пукшен ыш керт . ночко вургемжым
32:94  ватыжын кузе вашталтымыжымат ок шарне . вич икшывышт ачаштын
32:95  вашталтше тӱсшым , аважын шортмыжым лӱдын ончен шинченыт . пуйто
32:96  нунат кугу ойго лийшашым шӱмышт дене шижыныт .
32:97     йӱдым Стапан пеш чот каньысырланыш , вуйжо дене ойлышташ
32:98  тӱҥале . воктенже , нимом ышташ ӧрын , ватыже пӧрдын . Стапан
32:99  тугак вуйжо дене вудыматен . вич икшывыже , нимом шижде , ласка
32:100  омо дене маленыт . Качырий , марийже воктеч эркын ойырлен ,
32:101  юмышӧрлыкеш сортам чӱкта . вара , сукалтен шинчешат , юмоҥам
32:102  ончен , умша помыштыжо ойла :
32:103     - ой , кугу юмо , кугу пӱршӧ , шочын ава , Иисус Христос .
32:104  Стапанемлан ласка шӱлышым пу . ойган ешым угыч ойгыш ит лук ...
32:105  - тудо тетла пелештен ок керт , кумылжо тодылтеш . йӱштӧ кӱвар
32:106  умбак кумык возын , утен каен шортеш .
32:107  **7** пич шошо йӱд келге омо дене мала . кава гыч шӱдыр-влак шем
32:108  йӱдым эркын волгалтат . урем вуйышто кок-кум гана пий опталтыме
32:109  йӱк шокта . пелйӱд жапым палемден , агытан-влак муралтат .
32:110  ойганыше ӱдрамаш , омыжым йомдарен , черле марийже воктен лач
32:111  шкет шинча .
32:112             2
32:113     чевер кечын кугу вийжым иктат кучен огеш керт . шошо кече шке
32:114  пашажым мучашыш шукта . тӱня шиждеак ужар вургемым чиен шогале ,
32:115  йырваш куанен юарла . теве чылдырий турийжат , ӱлык-кӱшкӧ
32:116  чоҥештен кӱзен , сылне мурым мура . а тӱнялан садиктак . но
32:117  айдемылан веле ик семын огыл . айдемын илышыштыже нужна ден поян
32:118  ваш кредалыт . нине кок вий ужмошудымо улыт .
32:119     Шыма ялыштат тыгак Стапанын ешыжым гын кок ойго икганаште
32:120  перыш . такланак огыл калык ойлен : " нужна погынен толеш . от
32:121  чыте гын , кредал от мошто гын , суртетымат кумыкта , да сурт
32:122  олмешет почкалтыш кушкеш " .
32:123     Стапан лышташ шарлыме пагытыште шӱгарыш возо . теве таче
32:124  пытартыш корныжым эртарыш .
32:125     Марпуш тояш толшо-влак деч шӱгареш эн вараш кодеш .
32:126  молыгунам шӱгар воктен шкет эртен каяшат лӱдеш ыле гын , кызыт
32:127  тудлан шке кудвечыжлак чучеш . но тиде шӱгар шагал огыл колышо
32:128  капым поген пышген . **8** южыжын теве шӱгар ӱмбалжат шудо дене
32:129  леведалтын , мланде дене тӧрланен . лач ырес шогымо гыч гына
32:130  айдемым тойымым палет . ачажын шӱгар ӱмбалныже але иле рок кия .
32:131  " вет шукерте огыл шоҥгыеҥ моло семынак мланде ӱмбалне
32:132  коштыҥ " , - шоналтет . а ынде тарваныде , нимо нерген коляныде
32:133  кия , куд икшывым да ватыжым орланаш кодыш . тудлан каньыле , а
32:134  Марпушлан эн неле . чыла еш тудын ӱмбалне лиеш . шольышт ден
32:135  шӱжарышт але изи улыт . тояш толшо-влакланат аваже пошкудо деч
32:136  киндым кӱсылен кондыш . ынде эрла кечым илен лекме нергенат
32:137  Марпушлан шонаш тӱкна . аваже йӧршеш тӱлыжген . шинчажат сокыр
32:138  лийын шуыч ... Марпуш кугун , нелын шӱлалтыш . уло капшыге
32:139  чытырналтен , ачажын шӱгарже ӱмбаке шуҥгалтат , утен каен шорташ
32:140  тӱҥале : " ачий , молан коленат , молан ? ынде кузе илена ,
32:141  кузе ? ой , юмыжат , ит кудалте " . тудо уэш-пачаш шот деч посна
32:142  вудымата .
32:143     шуко але шагал жап тыге шортын киен - Марпуш тидым ок
32:144  шарне . кенета вачыжым пеш ныжылгын кучымым шиже . тыматле ,
32:145  шӱмеш вочшо пӧръеҥ йӱкеш тудо помыжалтше гай кынел шогале .
32:146  ойган шем шинчажым йӱк век нӧлтале . тыште шаҥге тояш полшаш
32:147  толшо шке ялысе Миклай Терентейым палыш . Терентей Марпуш
32:148  гаяк нужна еш гыч . тудо лопка вачан , шара шинчан , кӱкшака вик
32:149  неран , тыртыш шӱргывылышан чонеш пижше рвезе . тудо Марпуш деч
32:150  ик ийлан кугу .
32:151     - ит шорт , Марпуш , - ӱдырын вачыжым кок кидше дене шыман
32:152  куча . - шортын нимом ышташ ок лий .
32:153     Марпуш ончылсакышыж дене шӱргыжым ӱштылеш . тӱрвыжӧ лышташла
32:154  чытыра .
32:155     - эх , Терентейжат , - кенета тудо рвезын оҥжо дек
32:156  тайналта .
32:157     рвезе ӱдыреҥын шинчавӱдшым шӱргыштыжӧ шижеш . тидыже чонжым
32:158  йӱлалтарен пудрата .
32:159  **9** - ит шорт , ит шорт , - но шкенжынат шинчавӱдшӧ йога . -
32:160  ит шорт , *марпуш ! - кенета тудо пеҥгыдын пелешта . - шемер
32:161  еҥын шинчавӱдшӧ арам ок лий . шого теве , жап шуэш , мемнан гай
32:162  еҥат шыргыжал кошташ тӱҥалеш .
32:163     тудо , ӱдырым вачыж гыч шыман кучен , мӧҥгыжӧ эркын ужата .

33:1  33  Савак вел   **5**
33:2     саят лудшо йолташем , кумылдам налме пагыт лийже ! изи
33:3  кумылдам кугуэш ида уж , икмыняр жаплан ме тендам шӱшпык илыме
33:4  саска пече гай чевер Савак велышкына миен савырнаш ӱжына .
33:5  керек вӱдшор годым шопка кастене мийыза , керек шем шыжым
33:6  пычкемыш йӱд рӱдылан логалза - нимат огыл : Савак велыште эре
33:7  весела . тушто пӱртӱсшат сӧрале - ончен шерет ок тем ; калыкшат
33:8  пеш сай - керек-кӧжат , у лӱҥгела лывырген , вуйжым савалтен
33:9  вашлиеш , пулышда гыч шыман вӱчкалтен , налын пурта , шерге
33:10  унаже лийыда .
33:11     Савак вел - чодыран вер . тушто Морко ден Йошкар-Ола вел
33:12  гай кугу чодыра уке гынат , кушко от ончал - чодыра . ялжат
33:13  шинча - чодыра воктене , вӱдшат йога - чодыра воктене ,
33:14  курал-ӱдымӧ мландыжат - чодыра воктене . Савак марийын чодыраже
33:15  чапле - завод тӱньык гай кӱкшӧ , кыне гай чӱчкыдӧ . оралтылан
33:16  волтет - пырняже мура веле , пулан кондет - коҥгат виян лиеш .
33:17  оралтыланат , пуланат Савак марий ок тӱнӧ , шкаланже веле
33:18  огыл , Лаж могыр марий-влакланат ситара . Савак марийын
33:19  чодыраштыже тӱс деч тӱсан янлык ила : ужар **6** оҥан лует ,
33:20  лаштыра почан урет , олача-вулача шурмаҥшет , чевер рывыжет , да
33:21  чылажым кушко каласен пытарет ! а шулдыран кайыкше ! парня вуй
33:22  гае изи эҥыжгочшо кайык гыч тӱҥалын комбо гае кугу , соҥгыра
33:23  сузо мартен шымлу шым тӱрлӧ кайык ила . а чодыра саскаже !
33:24  верын-верын эҥыжше вондыжым пӱгырта , аршашын-аршашын тарай
33:25  ластыкла кеча , снегыж ден шымашыже кӱэш - мланде йошкарга .
33:26  поҥгыжо тунар лиеш - кеч кольмо дене куэн опто . курезыже ошо -
33:27  ялт ӱян туара . рыжыкше полдыш гай тыгыде , мӱгынде гай чевер .
33:28  Савак марийын чыла чодыра саскажат тамле , пурлат - умшашет
33:29  шула , пушыж денат шерет темеш . нур мландыже киндылан чаҥга
33:30  огыл , ыштыше-кучышылан ояр ийыштат нӧлтен гына пуа . курык -
33:31  шотлан уке огыл курыкшат . тудо мужыран да мӧрӧ серан . мӱй деч
33:32  мӱй пушан олыкшо уло , кеҥеж кечын шерлыме сывынла койын кия .
33:33  пӱтынь Савак велым иландарен , чинче пырчан вӱдшӧ йога . ынде
33:34  мемнан манме дене гына огыл , Савак вел веселанак весела .
33:35  тушто эрдене кече лектеш - шийым шавалта , кастене шинчеш -
33:36  шӧртньым шавалта . молан гынат дыр Савак марийын пӧрт шеҥгел
33:37  ломберыштыже , корем йымал арамаштыже укшыж еда йӱдат-кечат ,
33:38  лым лийде , шӱшпык шӱшка ; молан гынат дыр идым-пече куэж еда ,
33:39  чодыра покшел пӱнчыж еда куку мура . йырваш тӱрлӧ кайык и мура ,
33:40  и шӱшка , кеҥеж гоч эре сӱанла веле шокта . тушто кайык веле
33:41  огыл , чылажат муралта : чодыраже шога - муро шокта , вӱдшӧ йога
33:42  - муро лектеш , мардежше пуалеш - мурымак шӱшкалта , пӱтынь
33:43  пӱртӱсшӧ ныжылгын-ныжылгын муралта .
33:44     Савак марий ӧрдыж еҥым пеш пагала . миеда гын , шкеат
33:45  ужыда . тудын деке еҥ толеш гын , ӱстембакыже кинде-шинчалым
33:46  пога . ӱстелтӧр олымбак ур пун гай сур портышым шара да тендам ,
33:47  налын шынден , шунен-шунен сийла , поро кумылжым ончыктен ,
33:48  мутланаш тӱҥалеш . тендан толмыдам колын , пошкудыжо-влак тендам
33:49  ужаш , шкешт деке ӱжаш пурат . ужаш , ӱжаш пурышо-влак коклаште
33:50  иктаж-кӧ шымлу-кандашлу ияш кугыза лиеш . тудо тендан кӱдында
33:51  толын шинчеш , мут гыч мутым луктын , кушеч улмыдам , могай
33:52  пашам ыштымыдам умылкален налеш , вара шкешт нерген преданий ден
33:53  легенда-влакымат каласылаш тӱҥалеш . чал пондаш семешкыжым
33:54  ниялтыме гай ыштен колтен , эн ончыч тудым каласа : " ала мемнан
33:55  кугезе-влакнат тендан велымак толыныт улмаш . " ала-кунам дыр ,
33:56  пеш шукерте , мемнан кугезе-влакна теле годым шӱшкан ече дене
33:57  толыныт " манын , ожно кугурак-влак ойлат ыле " , - манеш . южо
33:58  еҥ , тидым колын огыл гын , кокла гыч йодеш : " мо тугай тудо
33:59  шӱшкан ече дене ? " " колыштса , родем , мый тудымак каласынем ,
33:60  - манеш шоҥго Савак марий . - тунам тиде кундемыште ик
33:61  Мунамарий ял веле улмаш . кызыт тудым Шуаръял **7** маныт .
33:62  Мунамарий ял шукерте , Йыван кугыжа годым , шинчын . тунам
33:63  тыште кызытсе деч ала-мыняр пачаш шукырак шерге акан чодыра
33:64  кайык улмаш . тышке тудо чодыра кайык кучаш ала-кушечын мӱндыр
33:65  марий-влак шӱшкан ечышт дене толын лектыныт . чиеныт улмаш ,
33:66  манеш , нуно лум гай ош ыштыраш мыжерым , упшалыныт улмаш ,
33:67  манеш , ош меж упшым . ош межгеман йолышт дене шӱшкан ече валне
33:68  шоген , тиде верым ончен йӧратеныт . йырваш пыллан логалшашын
33:69  чевер пӱнчер , кожер ден нулгер , шӱдӧ ияш тумер ден пистер
33:70  мурен шоген . тыштат-туштат теле гоч кылмыдыме вӱд йоген . ош
33:71  пижан кидыштышт ошкиза тояшт лийын . кузе тояшт дене ечыштым
33:72  тӱкалтат , туге ечышт , шкеак тарвана да мардежла писын наҥгая ,
33:73  манеш . пуйто шӱшкымӧ йӱкышт гына шокта да лум пурак гына кынел
33:74  кодеш улмаш , манеш ... тыге шӱшкан ечан марий-влак толыныт да
33:75  тукыман тукымышт дене чодыра лоҥгаш эҥерла мучко олмедалтыныт .
33:76  тукымыштым шарыме семын мландым почыныт . пошкудо марий-влак
33:77  дене родыланен , моло калык дене келшен илаш тӱҥалыныт ...
33:78  Савак вел калыкын йӧратыме верже лийын . ӧрдыж марий-влак
33:79  Савак марий деке мияш-толаш , йӱаш-кочкаш кумылан лийыныт .
33:80  Савак вел гыч шешкым пурташ , Савак велыш ӱдырыштым пуаш
33:81  тыршеныт . ӱдырыштат Савак велышке йывыртен марлан толеденыт .
33:82  лаж вес могырышто да Виче тӱрыштӧ , Пося велыште да Нольо
33:83  воктен вуеш шушо ӱдыр-влак шыже годым , тӱгӧ лектын , Савак
33:84  велыш мелын шогалыныт , рвезе кумылым тарватымешке ӱчаш-ӱчаш
33:85  шыже пучым пуалтеныт . Савак велым шергаш парнян , чевер пота
33:86  кыдалан мотор качым кычкыреныт . а Савак марийын ӱдыржӧ Савак
33:87  велешыжак лакемаш  тӧчен , вес вере кайымыже шуын огыл . каяшак
33:88  логалын гын , арня вуеш , манме гай , мӧҥгыжӧ , ачаж-аваж дек ,
33:89  Савак велыш , толаш тӧчен манын , шоҥго Савак марий тыланда
33:90  ойла . " чынжымакше шонет гын , кӧн тыгай весела верым кудалтен
33:91  коден кайымыже шуын гын , кӧн тыгай чевер велыш толмыжо шуын
33:92  огыл гын ! " - манеш кеч-кӧжат " .
33:93     сылне Савак вел ! сылне тудо Кугу Октябрьын эрыкешыже угыч
33:94  шочмыж дене ! о , пеш сылне таче Савак велже у колхоз илыш
33:95  дене ! Савак марий колхоз илышеш пиалым йӧршын суртваке
33:96  пуртен . Ленин партийын идейже дене кушкын , коммунист партийын
33:97  вуйлатымыж дене иза-шольо совет калык ешеш социализм гыч
33:98  коммунизмыш электричка дене кая . о , пеш сылне Савак велже у
33:99  илыш почеш уэммыж дене ! Савак марийын пасулаже ужар чодыра
33:100  ӱштым ӱштал шогалеш , лыки-луки эҥер **8** тӱржӧ лӱсанат ,
33:101  лышташанат пушеҥге дене тӱрлалтеш , изиат-кугуат коремже вӱд
33:102  дене темеш , яллаже Ленин тул дене волгалтеш . Савак велыште
33:103  завод корпусла гае ферма оралте ден кинде клат-влак нӧлталтыт .
33:104  мланде саскам Родинылан ток наҥгаен , ола гыч сатум утымеш
33:105  конден , корно кӱ ягылга .
33:106     Савак вел пӱртӱсшӧ дене сылне , калыкше дене чапле .
33:107  революцийын пламенный трибунжо Сергей Миронович Киров Савак
33:108  марийын лишыл землякше ыле . Совет Союзын академикше Василий
33:109  Петрович Мосолов - Савак марийын урлыкшо . Кугу
33:110  Отечественный сар годым Совет Союз Герой лӱмым марий калык
33:111  гыч эн ончыч Савак марий рвезе Сергей Романович Суворов
33:112  налын . Савак велеш авиаций генерал Степан Иванович
33:113  Чемоданов , Совет Союз Герой-влак Ардашев ден Новоселов ,
33:114  шӱдӧ дене кумдан палыме еҥ-влак шочын кушкыныт .
33:115     пагалыме лудшо йолташ , ме тендам Савак велыш миен савырнаш
33:116  ӱжынна . кунам мияш кумылан лийыда , ме тудыжым огына пале .
33:117  кунамлан тендам вучымынам меат огына каласе . кунам чонда
33:118  вӱчкалта , тунам мийыза . мийыза пӧршан телым , чӱчкен-чӱчкен
33:119  лум луммо годым , мамык гай пушкыдо тер корно дене . мийыза умыр
33:120  щошым , ломбо пеледме годым , томкан-томкан ужар порсын вургемым
33:121  чиен шогалше садер воктен , тӧр корно дене . мийыза шонанпылан
33:122  кеҥежым , кинде волгенче лӱҥгымӧ годым , шурно кокла гыч
33:123  йолгорно дене . мийыза чевер шыжым , у пучымыш туртыктымо
33:124  годым , йорга куэн шӧртньыж дене вакшылтше нӧрӧ корно дене .
33:125  шыже кече кӱчык , йӱдлан кодына манын ида ман , Савак велыште
33:126  шем шыжым волгалтшаш ончыч утыр пычкемыш лийме годымат пешак
33:127  весела лиеш . кечывалым мӱндыркӧ-мӱндыркӧ шем потала койшо
33:128  Бушков чодыраж ден рывыж гай чевер Саван пӱнчерже , шем кудыр
33:129  гай Вочарма кожла ден йырваш оръеҥ гай сӧрал тыгыде
33:130  ото-влакше , писте вуйышто мӱкш иге ызгымыла шоктен , эр
33:131  йӱдымат гож-ж-ж мурен шогат . чодыра вуй мурымо йӱк шеҥгелан
33:132  кодеш . тыланда ынде моло нимат ок шокто , орва тыртышда
33:133  пералтме ден имне йол йӱкдам гына колыда . тракторат ок мӱгырӧ ,
33:134  кылмаш куралын пытен . тыге шукат огыда кай , пытартыш лышташ
33:135  йогымым колыда . тунамак вӱд шоргыктымо шокташ тӱҥалеш . шкеат
33:136  шижыда , те ялышке шуын улыда . Савак велыште ял гыч ялыш тора
33:137  огыл . те вӱд йогымо йӱкым колыда гын , шинчен лийза : кузе ӱдыр
33:138  ден ӱдыр , кидым ваш кучен , ший тарманыштым мурыктен ошкыл
33:139  колтат , туге тиде Савак вӱд ден Вочарма вӱдат ака-шӱжарла
33:140  йыгыре шоргыктен йогат , мӱндырнат огыл Буй вӱдыш возын ушнат .
33:141  Буй вӱдшӧ , шӱвырзӧ семын , лыкын-лукын кадыргылын миен , Виче
33:142  вӱдыш керылтеш .
33:143     Бушков чодыраж воктен , нине вӱдлаж мучко йӱд рӱмбык дене
33:144  тӱткалтын , изиат-кугуат садеран ял-влак шинчат . тушто **9**
33:145  Савак марий сылне пӱртӱсын палыдыме лыжга мурыж йӱкеш тамле
33:146  эр омо дене ласкан каналта . и тидат Савак велын ныжылге пӱртӱс
33:147  муран тымыкше агытан муро йӱкеш кушкедалтеш . ала-кушто , шыже
33:148  йӱд пычкемыште , ала-кӧн агытанже шергылтарен гына
33:149  муралтен-муралтен колта да тымык тӱням кынелта . вара пӱтынь
33:150  Савак велыште чыла агытан , кашташт гыч волыде , ӱмбала-ӱмбала
33:151  рашкалтараш тӱҥалыт . тыште агытаныштат агытан деч сайрак мурат
33:152  ала-мо : муралтен колтымо мучашеш , шӱлышым мӧҥгеш налын ,
33:153  ай-й-й ыштал колтат , да поснак сӧралын шокта . тиде жапыште
33:154  Вӱрзым ӱмбачын ты-ы-ып эр ӱжара тарвана . ӱжара кояш тӱҥалме
33:155  годым Савак марий вате мален кынелеш . теҥгыл мучашке шинчын ,
33:156  пычкемышешак йолым пидеш . ӱжара шӱдырым ончалын , под дек
33:157  миен , изи тулым чӱкта . кочкаш сака . сака веле , подшо шолашат
33:158  пура . под шолмо йӱкеш Савак марий шкежат кынелеш .
33:159     ... эркын-эркын тӱл-тӱл кояш тӱҥалеш . эр кочкышым ыштымек ,
33:160  Савак марий ватышньыкшым чия , ош ончылшовычшым сака да колхоз
33:161  пашашке лектын ошкылеш ... волгалтеш ... вӱрзым ӱмбачын
33:162  шырий-вурий эр кече лектеш . Савак марийым колхоз пашаш
33:163  вашлиешат , пуйто , йывырталын , ала-мо семын шыргыж колта да
33:164  Савак вел мучко шийым шавалта .
33:165     Савак марий утларакшым кыдалаш капан , шымавуч гай вияш да
33:166  чумыраш могыран , ӱнаран еҥ лиеш . тудо чатката неран я шара
33:167  шинчан , я шем шинчан , ару чурийвылышан . тендан дене
33:168  мутланымыж годым туран , веселан онча да шкенжым ушанын куча .
33:169  ойлымо коклашке шуын ок пуро , еҥын ойлен пытарымыжым вучалтен
33:170  шинча да вара илтен гына ойлен колта . " мый " манме олмеш
33:171  " минь " манеш . " тый " манме олмеш " тинь " ышталеш .
33:172  " кызыт " манын ок ман , " кизыт " манеш . " влак " олмеш
33:173  " лак " ышталеш . Савак марий сӧрал ӧрышым куча , пондашым
33:174  шоҥгеммешкыже эре нӱжеш . шоҥгеммекшат пондашлан чӱдырак лиеш .
33:175  пондашыжат тудын асам ок куш , кунар шочаш тӧчышыжымат ,
33:176  чурийончымо ваштареш шинчын , вашкӱзӧ дене эре тӧрла . ӱпым
33:177  кужун ок колто . койыш-шоктышыжат тудын тапката . южын гай
33:178  тӧрштылын ок шинчылт , еҥым ок игылт , еҥ дене шӱрдылын-туманлен
33:179  ок кошт , чукрийынат ок кой , йорга койышымат ок ончыкто . канде
33:180  дене шырыктымым ок чий , шемым ыштыкта . еҥлан чужга огыл .
33:181  пайремже годым унам ончаш йӧрата . ӱстембал тич латкок кӱмыж
33:182  дене тӱрлӧ чесым пога , унажым ӱстелтӧрыш шында да ватыж дене
33:183  кок могырым авырен шинчытат , лыжган гына шунен-шунен ончат .
33:184     Савак марий аракалан вуйжым ок кудалте . пазарыште ,
33:185  магазиныште йӱын ок кошт . пайрем годым веле подылеш да муралтен
33:186  **10** колтыде ок чыте . муралта шыман , кумыллан логалтен , шке
33:187  Савак велжым чон пытен йӧратымыжым каласен . тыглай ончымаште
33:188  тудо ӱҥышын веле коеш гынат , ӱҥышӧ огыл , лӱддымӧ . йылмылан
33:189  вияш , шеҥгеч-ончыч ок ойлышт , мо каласышашыже уло , вик ,
33:190  шинчатланак каласа . ила тудо колхоз паша дене гына . коклан
33:191  Бушков чодыраштыже кӱрым кушкедеш , Шайтан ерешыже мочылам
33:192  колта . писте дене ӱстелым , пӱкеным , руашвочкым , пураволым ,
33:193  кольмым , тулеч молым ыштылеш , фермыштыже шуко вольыкым ашна ,
33:194  мӱкшым онча , чодыраш коштеш , колым куча . мланде кылмымеке ,
33:195  Элнет ден Ӱшӱт коклаш государствылан чодырам ямдылаш коштеш ,
33:196  тыгыде кустарный ремеслом ышта . Савак марий пошкудо дене
33:197  келшен илаш йӧрата , коштмаште шке йолташыжым нигунамат ок
33:198  кудалте . ватыжым жаплен ила , шочшыжым куанен онча , изинекак
33:199  пашам йӧраташ туныкта . Савак марий юмылташ ок йӧрате , тӱрлӧ
33:200  манеш-манешлан инанымым кудалтен . ожнырак тӱрлӧ примегылан
33:201  инаненыт . пурымышт , лекмышт годым омсаш йолыштым ишыктен
33:202  колтеныт гын , " ала-кӧ еҥ толеш " маныныт . пӧртӧнчыкышт агытан
33:203  кӱзен мурен гын , " уна толеш " . коҥгаште куҥге пу йӱлен
33:204  йӧралтеш , туҥге велым " уна толеш " лиеш . иктаж-кушко каяш
33:205  лектын да корно гоч пырыс кудал колтен але яра ведран ӱдырамашым
33:206  вашлиеш гын , " шотлан ок тол , очыни " манын . Савак марий
33:207  ожно шешкыжымат кок семын шелын : пиалан ден пиалдымылан . у
33:208  шешкыжын пиалан але пиалдыме улмыжым тудо сӱан годымак
33:209  " пален " . ӱдырым кондымо годым пий оптен гын , " пиалдыме
33:210  шешке логалын , суртем ынде ок воране " маныч тошто Савак
33:211  марий . сӱан годым шорык ломыжын гын , " пиалан шешке толеш ,
33:212  илышем ынде почылтеш " манын куанен . мутат уке , меат , теат ,
33:213  тенийсе Савак марий-влак шкештат тиде манеш-манешлан огыт
33:214  ӱшане , но илалше Савак марий дене тидын нерген мутланаш
33:215  шинчыда гын , тудо шке легендыжым каласыде ок код ...
33:216     " илен , - манеш тудо , - ожно мемнан ик кугезына , Киндылат
33:217  кугыза . топката чевер марий улмаш . илен тудо пуйто ни поянын
33:218  огыл , ни йӧршын йорлын огыл . еҥ деч нимам яҥышен коштын огыл ,
33:219  шкенжынат утыжо , еҥлан пуаш ситышыже уке улмаш . тудын вич
33:220  эргыже лийын . вара ик шешкыжым пуртымыж почеш илышыже йӧршеш
33:221  вашталтын , манеш . шешкыжым пеш кугу сӱан дене , манеш ,
33:222  пуртен . ӱдырым шынден , сӱанын мӧҥгеш пӧртылмыж годым уло ял
33:223  мучко чытыдымын шорыклак ломыжаш тӱҥалыныт . тулеч вара
33:224  Киндылат кугызан пояш вержат кодын огыл . идымыштыже кошташ вер
33:225  пытен , каванлан каван логалын шинчаш тӱҥалын , суртвечыж тич
33:226  вольык вузалын , манеш " .
33:227     " а варажым ? " - те шоҥго Савак марий деч йодыда .
33:228  **11** " а варажым , - каласа тудо , - Киндылат кугызан тиде
33:229  пиалан шешкыже шкежат илен-илен шешкым пурташ шуын да пуртенже
33:230  тудо тугай пиалдымым - сӱанже годым шӱвыр-тӱмыр йӱкымат ,
33:231  манеш , колаш ок лий улмаш , ял мучко пийлак веле урмыжыныт , да
33:232  и тугак лийын : шешкыже пиалдыме логалынат , тудо вольыкетат ,
33:233  тошто каванетат , мӱкшетат - чыла пытен , манеш " .
33:234     тыге ожно иленыт , тыге илышын тӧрсыржым , пойымо ден
33:235  йорлештмым умылтараш тӧченыт . чынжым гын , ожно Савак марийын
33:236  шешкыже веле огыл , тудо шкежат " пиалдыме " улмаш .
33:237     Савак марий чевер пӱртӱсшым ожно ончен гына илен , пайдаж
33:238  дене гын помещик , кулак ракатланен . Савак марий шкеже вич
33:239  ялла гоч лу-латкок меҥге коклашкат курал-ӱдаш коштын , тӧрза
33:240  ончыл , идым шеҥгел мландыжым олбот кучен . ӱмбакыже сӱмырлышаш
33:241  гай чодыраже шоген гынат , ик укш падырашымат тудлан налаш лийын
33:242  огыл . пасуж йыр кок-кум меҥге дене чевер олыкшо шуйнен -
33:243  вольыкшым уржа олым дене шогыктен : шудыжым олботлан солен-солен
33:244  пуэн . илен-илен , эрыкым вучен шуктен : ял йыр мландыжым совет
33:245  власть Савак марий-влаклан шкаланыштак курымешлан пайдаланаш
33:246  пуэн . чодырашке Савак марий-влак оза лийын кошташ тӱҥалыныт ,
33:247  шке нурышт воктен шарлыше Буй олыкшат нунынак лийын . Октябрь
33:248  революций деч вара гына Савак марий курымжылан первый гана шке
33:249  олыкшым шкаланже солаш лектын . и меат , лудшо йолташ , тудо
33:250  жапышке пӧртылына , Савак марий-влак дене пырля Буй олыкыш ,
33:251  шудо солымашкышт , волена .

34:1  34  дезертир-влак   **78**
34:2                ӹ
34:3     1919 ий . шыже . эрвелыште Колчак армий чакна гынат , але
34:4  ятырак куатле . Йошкар Армийлан Колчак армий дене пеш чот
34:5  кредалаш тӱкна . ошо-влак , пытышашыштым шижме гаяк , пеш
34:6  шыдешкен улыт . чакнымышт годым пырля наҥгаен кертдыме ӱзгарым
34:7  пудыртыл , йӱлатен пытаренак кодат . пӧръеҥ-влакым латкандаш ий
34:8  гыч тӱҥалын витле ияш марте мобилизоваен наҥгаеныт . икшыве ден
34:9  шоҥгым пуштедат , ӱдырамаш-влакымат огыт чамане . пленыш
34:10  верештше йошкарармеец-влакым чот орландарат : кидыштым ,
34:11  йолыштым пудыртылыт , парня йыжыҥым пӱчкедат , моло тӱрлынат
34:12  индырат . шерышт теммеш орландарат да пуштыт .
34:13     кечывалвелым пеш талын Деникин армий толеш . Мамонтов
34:14  генералын имнешке салтак тӱшкаже Тамбов губернийыште
34:15  кудалыштеш . ӱдымӧ кинде тошкалтеш , поген шындыме шурно шӱйын
34:16  шинча , ял-влак йӱлат ... тиф чер тӱжем дене калыкым пытара ...
34:17     Совет Российлан пеш неле жап толын . коммунистический
34:18  партий да пашазе калык эн ӱшаныме , эн сай , эн виян еҥыштым
34:19  йошкар фронтыш колтат .
34:20     " пролетар-влак , имне ӱмбак ! " лозунг йырваш шарла .
34:21     ош имнешке ваштареш йошкар имнешке лектеш . тошто ден у , уло
34:22  вийыштым поген , ваш пижыт : сеҥаш але пыташ !
34:23     теве тыгай жапыште Эчан ден Каврий йошкар фронтыш
34:24  верештыч . Эчан - нужна Миклайын эргыже , Каврий - поян
34:25  Сакарын . класс шотым эскерымаш тунам саде волостьышто чоткыдо
34:26  огыл улмаш , сандене Каврият верештын . Эчан ден Каврий йоча
34:27  годым пырля модын кушкыныт . Эчан изиж годымак тӱрлӧ модышым
34:28  шонен лукташ пеш мастар улмаш . Каврийын тӱрлӧ арвер улмаш .
34:29  тӱҥалтыш школышкат пырля коштыныт . тунемашыжат икгаяк сай
34:30  тунемыныт . ялысе школым тунем пытарымек , Эчан ден Каврийын
34:31  корнышт кок вере ойырлыш : Каврий черкан ялыш двухклассный
34:32  школыш тунемаш кайыш , Эчан - пӱнчӧ чодыраш , смола заводышто
34:33  смолам шолташ ... тылеч вара Эчан революций марте еҥ кид гыч
34:34  лек : телым чодыраште озалан пашам ышта , кеҥежым кӱтӱм кӱта ...
34:35  **79** Каврий , школым тунем пытарымекше , ачажлан торгаяш
34:36  полшаш тӱҥале . Каврийын ачаже 1918 ий марте пеш чот торгайыш .
34:37  1918 ийыште , шке вуя торгайымым пытараш декрет лекмеке , тудо
34:38  уремышкыла почылтшо кевыт омсажым петырен , пудален шындыш ,
34:39  кудывече вел шеҥгел омса гыч шолып ужалаш тӱҥале ...
34:40     осалрак йылманже Сакар кугызам койдаренат ойлат : " Сакар
34:41  кугыза шолыштмо арверымат пел ак дене наледа , южгунам шкат
34:42  йӱд-кечыште ала-кушко коштеш " , - маныт . кернакшым ойлаш гын ,
34:43  Сакар кугыза еҥ клат кӧргыш , еҥ вӱташке пурен огыл , ончыко
34:44  толшо , ямде шолыштмыжым , кай , тиде ӱзгар шолыштмо , мыланем
34:45  ок кӱл манын , шӱкалын огыл .
34:46     Эчанын ачаже изинек пашаште индыралтын , йӱштӧ-шокшым шуко
34:47  ужын : йозак-шолыкланат туп кыралтын , поян еҥын пашаштыжат
34:48  могыр ятыр пӱжалтын ... эргыжым ужатыме годым Миклай кугыза
34:49  тыге ойлыш : " эргым , мый кугыжан сарыште арамеш орланен
34:50  коштым ... кугыжан сар поян-влаклан утларак пояшышт веле йӧрыш ,
34:51  незер-влаклан эҥгек деч молым нимат ыш кондо ... тый , эргым ,
34:52  йошкар фронтыш кает . тушто тыланет шемер калык верч кредалаш
34:53  тӱкна . буржуй-влакым сеҥыде , мемнан гай шемерлан сай илыш
34:54  нигунамат ок тол ... эргым , тидым нигунамат ит мондо ! молыжым
34:55  тыланет ойлымо ок кӱл : тый шкат аҥыра еҥ отыл !.. "
34:56     поян Сакар эргыжым ужатыме деч ончыч юмо шӧрлыкеш сортам
34:57  чӱктыш , сукен шинчын кумале , эргыжын оҥеш изи юмо оҥам сакыш ,
34:58  вара тыге ойлыш : " эргым , йӧн лиеш гын , йоҥгым ончо ... тиде
34:59  йошкар ия тӱшка ынде шукеш огыл , вашке пыта . тумарте тыйым
34:60  шылтенат ашнем , ала вес йӧнымат муам ... "
34:61     кок рвезе , кок тӱрлӧ сугыньым налын , Йошкар Армийыш
34:62  лектын кайыш .
34:63                 ...
34:64     интернациональный полк кугу чодыра тӱрыштӧ шога . арня ончыч
34:65  Н ола гыч лектын , теҥгече тиде верыш толын шогалын . толын
34:66  шогалмекак , йырваш шымлыше-влак каен пытышт . йошкарармеец-влак
34:67  шкеныштым бойлан ямдылат : южыжо пычалжым эрыкта , южыжо
34:68  вургемжым тумышта , кажныже шкенжым тӱза . лӱшкышӧ , оккӱл
34:69  шомакым ойлышо уке , чыланат пеш тыматле улыт ... кӧ шинча , ала
34:70  тачак нунын кид-йолыштым снаряд кӱрлеш , шӱм-кылыштым пуля шӱтен
34:71  кая ?
34:72     Эчанат пычалым , сумкажым ямдылен пышта да ӧрдыж мландым
34:73  ончалаш чоҥгатарак верыш лектеш . верым пален костат гын ,
34:74  йӧнысыр жап годымат йӧным вашкерак муаш лиеш .
34:75  **80** колышашым-илышашым Эчан ок шоно . тудын шонымыжо икте :
34:76  " вашкерак ошо-влакым вашлияш , вашкерак сеҥаш . Совет
34:77  Российлан тыныс илышым вашкерак кондаш ! "
34:78     ачажын ойлен колтымыжо , кум тылзе годым йошкар казармыште
34:79  илымыже , кум тылзе годым политика нерген книгам лудмыжо ,
34:80  политкружокыш коштмыжо яра эртен огыл .
34:81     Эчан пеш неҥгыде , шке пашажым умылышо йошкарармеец лийын .
34:82     чоҥгата ӱмбалне кугу ладыра писте шога . тудо писте йымак
34:83  миен , Эчан писте пелен эҥертен шогале ... пасушто уржа
34:84  каван-влак коедат , умбалне ял коеш , пыл ден мланде ушнымаште
34:85  шикш кынелеш ... Эчан умбаке , мӱндыркӧ онча , ушышкыжо тӱрлӧ
34:86  шонымаш пура : изи годсо илышыжат , еҥлан тареш коштмыжат шинча
34:87  ончылныжо чыла рашак коеш ... киндеркыште коншудан кинде
34:88  веле ... лӱштышаш ушкалат - сакымаште ... Эчанын кум ияш
34:89  шол8ыжо , Эчей , кечкыжеш , магыра , " чечен няням " йодеш ...
34:90  аваже шортеш ... ачаже ӧрын , вуйжым кумык сакен шинча .
34:91     изи Эчей йӱдвошт каньысырланыш ... Эчан эрден эрак тареш
34:92  шогымо озаж деке куржын колтыш ... тареш шогымо озаже кум теҥге
34:93  оксам кум тылзе кучен шога . изи Эчейлан Эчан " чечен киндым "
34:94  налын кондаш шоныш . уке , тачат окса деч посна мӧҥгӧ толаш
34:95  тӱкныш : оза расчетым ыш пу ...
34:96     Эчан омсам почын пурен гына шогале , шинчашкыже вигак изи
34:97  Эчей перныш : тореш олымбалне Эчей шуйналтын кия , тӱсшӧ
34:98  какарген , мӱшкыржӧ оварен ...
34:99     изи Эчейым Эчан онча , логарышкыже комыля толеш , шинча
34:100  гычше йыр-йыр-йыр шинчавӱдшӧ йоген лектеш ...
34:101     - Эчан , мом тыште шогет ? - шоктыш .
34:102     Эчан ончал колтыш - ончылныжо Каврий шога .
34:103     - молан шортат , Эчан ? - Каврий адак йодеш .
34:104     - шортмаш уке ... ала-молан тошто илыш ушыш пурыш , - манеш
34:105  Эчан , шӱргыжым ӱштылеш . - а тый мом коштат ?
34:106     - шкенан дене кузе илат гын ? - Эчанын йодмыжым колдымыла ,
34:107  Каврий пелешта . - шукертсек письмамат налын омыл ... шкенан
34:108  деке кайыме шуэш ... Эчан , мыйын шонымаште , ошо-влакым садак
34:109  сеҥаш ок лий ... ме тышан арам веле пытена . айда шкенан деке
34:110  куржына , але ошо деке пленыш каена .
34:111     - а ?.. мо ?.. кузе маньыч ?.. ошо дек каена , маньыч ? -
34:112  Эчан шыдешкен кычкырал колта .
34:113     - молан сырет , Эчан ? - Каврий шыман пелешта . - Йошкар
34:114  Армий садыгак ошым сеҥен ок керт . ме тышан арам веле
34:115  пытена ...
34:116     - тый мондышыч мо , йошкарармеец кузе товатла ? - кычкырале
34:117  Эчан . - сеҥена але колена !
34:118     - молан тыланет Йошкар Армийже пеш кӱлеш ? йошкар-влакын
34:119  нимо шотыштат укес .
34:120     - шыплане ! ит ойло тегак !.. колышт , Каврий : але марте
34:121  **81** ме йолташла коштна . кернак , тый поян еҥын эргыже улат ,
34:122  а мый - нужна еҥын ... туге гынат ме пошкудо улына . изина
34:123  годымат ме пырля модын улына . садлан тиде мутетым ик ганалан
34:124  мондем ... вес гана тыгай мутетым колам гын , вара шканет
34:125  ӧпкеле ...
34:126     Эчан , савырнен , лагерь век ошкыльо . Каврий ӧрын ончен
34:127  шоген кодо .
34:128     - мо тугай ? - мане Каврий . - шортын шогымыжым шке шинчам
34:129  денак ужым . сареш колымо дечак лӱдын шортеш , шонышым ... сареш
34:130  колымо иктынат ок шу ... Эчан ала-молан йошкаргым мокта ...
34:131  моктыде мо , тудын мӧҥгыштыжӧ можо уло ? Совет власть
34:132  уланраклан чоныш пеш витара , нужналан тудо сай ... эй ,
34:133  сеҥашыже садак ок сеҥе да так ынде толаша шол !
34:134     Каврий ятыр шонен шинча , вара адак шканже ойла :
34:135     - пленыш каем гын , туштыжат ала-мо лиеш ? туштыжат кок арня
34:136  гыч сарышкак йошкарге ваштареш колтат , маныт . тыштыжат мый мо
34:137  верчын коштам ?.. чыте , теве мом ыштем ... тылеч вара йӧным
34:138  веле ваҥем ... йӧн лиеш гын , тышеч йоҥгым ончем ... шкенан дене
34:139  тылечат кугу чодыра уло ... йошкарге садыгак пыта . тумарте
34:140  шылын илашат лиеш ...
34:141     лагерьыште пуч пуалтыме йӱк шокта .
34:142     - адак молан пуалтат ? адак погынымаш лиеш дыр ? эре
34:143  погынымаш , погынымаш , моло паша уке !.. чытыза , теве ошо-влак
34:144  толыт гын , ушдам пуртат !
34:145  **82** Каврий мушкындыжым чумырта , сырен , лагерьыш ошкылеш .
34:146     лагерь покшеке полк погынен . политком , ала-могай яшлык
34:147  ӱмбак кӱзен шогалын , кидше дене лупшкедыл-лупшкедыл ойла :
34:148     - йолташ-влак !.. Октябрь революций пашазе ден кресаньык
34:149  кидыш властьым пуэн . пашазе ден кресаньык у илышым ,
34:150  социалистический илышым , ышташ тӱҥалаш шонышт . Российыште у
34:151  илыш сайын пеҥгыдемеш гын , вара социализм тӱня мучко шарла
34:152  ыле ... чумыр тӱнясе калык , пырля ушнен , ик кугу еш гай лийын
34:153  илаш тӱҥалеш ыле . тунам вара кулат , озат ок лий ыле ... тыгай
34:154  шонымаш поян кашаклан ок келше . нуно але марте еҥ паша дене ,
34:155  еҥ пӱжвӱд дене мындырланен илен улыт . садлан уло тӱнясе
34:156  поян-влак Совет Республика ваштареш шогалыныт . йолташ-влак !
34:157  тушман шучко : тудын оксажат шуко уло , ӱзгаржат тале , тулеч
34:158  молыжат уло . мемнан чийымынат лустырго , кочмынат томам ,
34:159  ӱзгарнат начар ... туге гынат ме нунын деч патыррак улына :
34:160  мемнан кӧргыштӧ нигунамат йӧрыдымӧ эрык тул йӱла !..
34:161  йолташ-влак ! мемнан корнына икте : сеҥаш але колаш ! сеҥена
34:162  гын , сай , ласка илышым ужына , огына сеҥе гын , адакат
34:163  помещик , капиталист кид йымак каена ...
34:164     - тидыже тыгак ! - коклаште йӱк шокта . - вара илымыжат ок
34:165  кӱл ...
34:166     - пеҥгыде лийже Совет власть ! кужу ӱмыран лийышт мемнан
34:167  вуйлатышына-влак ! виян лийже Йошкар Армий ! - кычкырале
34:168  политком .
34:169     - ура-а-а ! - йырваш кӱдырчыла мӱгыралт кайыш .
34:170     мландым чытырыктен , мланде кӧргӧ гыч лекмыла , тӱжем оҥ гыч
34:171  муро лектеш :
34:172             кынелза , каргыме тӱняште
34:173             шужен орланыше йорло-влак !..
34:174     пӱтынь тӱнясе шемер калыкым , иктыш ушен , тушман ваштареш
34:175  ӱжшӧ мурым Эчан колыштеш , шинчажлан коймылак тудлан чучеш :
34:176  уло тӱня мучко шемер калык кынелеш , поян кашак ваштареш кӱртньӧ
34:177  гай пеҥгыде строй дене кая , кечыште штык-влак чолгыжыт ,
34:178  пеҥгыдын таҥ тошкалме йол йӱк мландым чытырыкта ; тиде кугу
34:179  отрядыште , моло калык коклаште , курым дене пызырналт , орланен
34:180  илыше марий калыкын эргыже-влакат , моло дене таҥ тошкалын ,
34:181  бойышко каят ...
34:182             нигӧат мемнам огеш утаре -
34:183             юмат , онат , виян еҥжат ...
34:184     кернак , шкенам шке она утаре гын , кӧ мемнам утара ?
34:185     пычалым пеҥгыдын кучышаш , пулям туран колтышаш !..
34:186     Каврийын уш вес семын пӧрдеш : " кузе , мо йӧн дене тышеч
34:187  утлыман ?.. политком яралан тыге ок ойло : бой вашке тӱҥалеш ...
34:188  **83** сареш сусыргет але иктаж-моэт пудырга гын , вара молан
34:189  йӧрат , кӧлан кӱлат ?.. вара Япык Тайрат ок ончал . Япык
34:190  Тайра гай ӱдыр ялыште огыл , волостьыштат уке ... пеш келшен
34:191  илаш тӱҥалын шуктен улына ыле . ия тӱшка !.. Йошкар
34:192  Армийышкышт поктен колтышт ... ачийын погыжат кугу , мый колем
34:193  гын , еҥлан веле арам кодеш ! йӧн лиеш гын , утлышаш ... "
34:194             ... интернационал ден
34:195             айдеме вож чаплана !..
34:196     вочко ӱмбак ынде полковой командир кӱзен шогале .
34:197     - йолташ-влак ! - манын веле шуктыш , кок имнешке толын
34:198  шогале .
34:199     - йолташ командир ! тышеч шым меҥге лиеш , ошо-влак толыт ...
34:200     - кудо велым ?
34:201     - уна , тудо койшо ял вес могырым ...
34:202     - йолташ-влак ! - кычкырале полковой командир . - тушман
34:203  толмым вучен шогыман огыл . тудым кӱлеш семын вашлияш кӱлеш !
34:204     пуч чӱчкыдын-чӱчкыдын пуалта . лагерь куткышуэла шолаш
34:205  тӱҥале .
34:206     полк ик еҥ гай ямде лийын шогале .
34:207     - ончык ! шагом марш !
34:208     Эчан пычалжым пеҥгылын куча . моло дене таҥ тошкалын
34:209  кайымыж годым шӱмжӧ тӧр кыра , могыржо куштылеммыла веле чучеш .
34:210  шукертсек шонен коштмыжо таче шуо : таче Эчан тушман дене оҥ
34:211  ден оҥ вашлиеш . шемер калык верч йоктараш Эчан вӱржым ок
34:212  чамане ...
34:213     - бегом ! - команда шоктыш .
34:214     йошкарармеец-влак , пӱгырнен-пӱгырнен , пычалыштым ончык
34:215  кучен куржыт .
34:216     шрапнель пудеште . ала-кушто пулемет тототлаш тӱҥале .
34:217     - вочса ! - шоктыш команда . Эчан вуйжым уа лоҥгаш чыкен
34:218  пурен возын веле шуктыш , чумыр мланде чытырналт кайыш , кӱшыч
34:219  шолемла пуля йӱр йоген кайыш .
34:220     " логале ?.. уке ? " - манын , Эчан шоналтен гына шуктыш ,
34:221  адак " вперед , бегом ! " - шоктыш .
34:222     Эчан тӧршталтен кынеле . моло йошкарармеец-влак пеш куржыт ,
34:223  Эчанат ончык куржеш . шеҥгеланже  кок йошкарармеец тарваныде
34:224  киен кодо : шрапнель лач нунын ӱмбалан пудештын ...
34:225     изиш лиймек , ик еҥже тарваныш , вуйжым нӧлтале , вара кынел
34:226  шинче да йыр ончале : нигуштат нигӧат ок кой . тиде - Каврий .
34:227     умбалне пулемет тототла , пычал лочка , снаряд пудештылеш ...
34:228     - юмо утарыш , ик пулят ыш логал !.. тыге чоя лийде ок лий ,
34:229  уке гын тышакак колет ... ынде йоҥгым ончаш возеш ...
34:230  **84** Каврий саҥгасе йошкар шӱдыржым налын шуыш . тунамак
34:231  мӧҥгеш нале ...
34:232     - чу , тыге ок йӧрӧ !.. тиде кийыше взводный Петров огыл
34:233  мо ? тудо теҥгече командировкыш кайышашым ойлыш . ала
34:234  документше уло ? уло гын , пеш келша ыле .
34:235     Каврий колышо салтак дек мийыш да кӱсеныштыже пургедаш
34:236  тӱҥале , кӧргӧ кӱсенже гыч шӱштӧ калтам лукто .
34:237     ик кагазым онча , весым онча - кӱлешыже уке ала-мо .
34:238  Каврийын тӱсшӧ эре шемеме веле ...
34:239     - уке , але налын шуктен огыл улмаш . уке гын , ок кӱл ,
34:240  тугакак шуам . теве тиде оксажым налшаш ... кум тӱжем уло ...
34:241  корнеш иктаж-кӧ шке гаем верештеш гын , сийлаш сита .
34:242     Каврий йоскарармеец знакшым шуа . ик могырыш , вес могырыш
34:243  ончалеш , вара пӱгырналтыш веле - чодыра велке писын куржо ...
34:244     Эчан тудо жапыште ик чоҥгаташте , ладыра тумо воктен эҥертен
34:245  шогалын , ошо велке пуля почеш пулям колта . ошо ия виса уло :
34:246  Эчанын пуляже иктым пӧрдыктен шуа , олмешыже весе лектынак
34:247  шога . ошо салтак вуйым гына нӧлтал шукта , Эчан вудештаренат
34:248  колта ... команда шаҥгак чакнаш  лийын . чот лӱйылтмыж дене
34:249  Эчан тудым колын огыл . шкетшак кодын гынат , тушманын тичмаш
34:250  взводшым авырен шогалтен , тудыҥ ваштареш пычкемышалтмеш ,
34:251  пытартыш патронжо марте кредалын .
34:252     теве умбалне ӱмылка-влак койыч . онча , ӱмылка эре чакемеш .
34:253  кӧ толеш ? кушко куржаш ? патрон сумкажым ниялта , сумкаштыже ик
34:254  патронат уке . мом ышташ ? кеч-мо лийже , тумо вуйыш кӱзен
34:255  шичшаш : тумо лышташ але йоген пытен огыл , ала тушман дечын
34:256  арала " . Эчан пычалжым тупеш унчыли сака , тумо вуйыш кӱза .
34:257  кӱзен , ик тормакеш шинчын , вес тормакеш эҥертен гына шукта ,
34:258  тумо йымалне мутланымыгычат шокта :
34:259     - ну , господа , - манеш иктыже , - йошкарге-влак шеҥгек
34:260  ончалде куржыч .
34:261     - мыйын шонымаштем , - манеш весыже , - таче чарныме ок кӱл
34:262  ыле , йӱдвошт покташ кӱлеш ыле : йошкарге-влакым йӧршеш
34:263  тӱнчыктарен шуаш кӱлеш .
34:264     - мыят тугак шонем . ик-кок арняште Москошко шуаш кӱлеш
34:265  ыле . Москошто ӱдыр-влакат мемнам вучен-вучен ӧрын пытышт
34:266  дыр ? - воштылеш кумшыжо .
34:267     - ну , господа , таче тышан канымашым ышташ . эрла эрдене
34:268  покташ гын , покташ ! пычкемыште мом ужат ?
34:269     молыштат келшат . шукат ок лий , салтак-влак палаткым шупшын
34:270  шындат . коремеш , улак вереш , тулым олтат . тумо деч пеш торак
34:271  огыл часовойым шогалтат .
34:272     Эчан тумо вуйышто ни илыше , ни колышо шинча . корем могырым
34:273  изи мардеж пуалеш . шикшым лач Эчан деке конда . шикш нерыш
34:274  пура , логарым чыгылтылеш . нер воктен шинчавӱд **85** йога .
34:275  кокыралтыме , тӱрвычмӧ шуэш ... Эчан пӱйжым пурлеш , умшажым
34:276  кид дене петыра , чыташак тӧча .
34:277     чу !.. мо шокта ? тумо йымалне кок салтак кутырен шога :
34:278     - тыгак чыташ ок лий : офицер-влак мемнам пийланат огыт
34:279  шотло , кугыжа годсо дечат йӧсӧ ... айда , Павлов , йошкарге
34:280  деке куржына .
34:281     - пленыш логалше-влакым йошкарге-влак пеш индырат , йыжыҥла
34:282  еда пӱчкедат , маныт .
34:283     - мыйын шонымаште , тидым офицер-влак мемнам лӱдыкташ гына
34:284  ойлат .
34:285     Эчанын шӱм кӱрлын вочшаш гай пыртка . мом ышташ ? волаш але
34:286  уке ?..
34:287     ӱлнӧ адакат мутланат :
34:288     - тый , Павлов , кеч-мом ыште , мый каемак . ошо-влак
34:289  йошкаргым сеҥен огыт керт , ме кызыт тек ушдымыла ончыко каена .
34:290  шеҥгеланна нимо ӱшанат ок код . фабрика ден заводласе
34:291  пашазе-влак йӧным гына вучат , забастовкым ышташ ямде шогат ,
34:292  кресаньыкат ош армийым шӧрын онча .
34:293     - туштыжо кузе гын ? - манеш весыже .
34:294     - туштат пеш сайжак огыл , да тушто кеч шкенан пашазе ден
34:295  кресаньык улыт . тыште кӧ ? эртак тошто помещик , чиновник ,
34:296  буржуй ... нуно мемнан гай шемерлан кунам порым шонат ?..
34:297  шонышаш уке , Павлов , тиде часовойым тӱнчыктарен шуэна да
34:298  ӱзгаржым поген куржына . шкенан пычалым шогалтыме кашак гыч
34:299  налаш ок лий , чылам тарватет . кенета руалтен кучен , логарым
34:300  пикташ кӱлеш , магырен ынже керт ...
34:301     умбакыже ала-мом ойлышт , Эчан колын ыш керт . шинчажлан
34:302  йошкаргын , вуйжылан выж-вуж-ж чучо , пылышыштыже йоҥ-ҥ шокта .
34:303  шинчажым почын , Эчан ончалеш - кок ӱмылка часовой дек
34:304  нушкеш ... мом ышташ ? волаш але уке ? кеч-мо лийже ,
34:305  волышаш !.. Эчан тумо тӱҥыш йыз-з волен шогале . йыр ончале :
34:306  чыла вере тымык . лач часовой шогымо верыште мыге-муго ,
34:307  мыге-муго коеш ... Эчан тушко куржын колтыш . Эчан миен шумо
34:308  годым ик ӱмылкаже лодырген волен возо , йолжо дене йыч-йоч
34:309  чумале да шыпланыш .
34:310     - йӧрыш , - шоктыш Павловын йӱкшӧ .
34:311     - йолташ ... - манын веле шуктыш Эчан , кок салтак тудым
34:312  руалтенат кучыш . иктыже кӱртньӧ азыр дене чывышталмыла Эчанын
34:313  логаржым пикташ тӱҥале ... Эчанын шинчажлан ужаргын , кандын ,
34:314  йошкаргын койо . кидысе пычалже мланде ӱмбаке волен возо . ушыж
34:315  дене " ынде пытышым " шоналтыш ...
34:316     уло вийым поген , Эчан иктыжым чумал колта , весыжым нер лу
34:317  гыч мушкында . тунамак Эчанын логаржылан йоҥ чучеш , шкеже
34:318  ала-моэш шӱртнен возеш , кидше йӱштӧ пычал кӱртнеш перна .
34:319  " теве мыйым утарыше " , - Эчан шоналта , тыманмешке пычалым
34:320  руалтен налеш , кынел шогалеш .
34:321     - киддам кӱшкӧ !.. шып шогалза !.. тарванеда гын , верешдак
34:322  коледа .
34:323  **86** кок салтак кидыштым кӱшкӧ нӧлтен шогале .
34:324     - ида лӱд , - манеш Эчан , - мый йошкарармеец улам , тендан
34:325  тумо йымалне ойлымыдам чыла кольым . мый тунам тумо вуйышто
34:326  шинчышым ...
34:327     - тый от ондале ? - манеш иктыже .
34:328     - от инане гын , на , ончо ! - Эчан вуйысо упшыжым пуа ,
34:329  Эчанын упшыштыжо йошкарармеец значокым салтак ниялта да куанен
34:330  пелешта :
34:331     - йолташ , мемнам тышеч утаре , ӱмырна мучко тыйын верчет
34:332  юмылан кумалына .
34:333     - йӧрыш ! часовойын мо ӱзгарже уло , погыза , волгыжмо деч
34:334  ончыч куржаш кӱлеш ...
34:335     часовойын пычалжым , чесакшым , патронжым налыт . Эчан шке
34:336  пычалжым налеш , вара писын-писын йӱдйымал велышкыла ошкылыт .
34:337     иктаж кок шӱдӧ важыкым кайымек , ик корем серышке шуыт .
34:338  коремыш пурен кайышаш годым чашкер гыч кум имнешке лектын
34:339  шогале .
34:340     - кӧ кая ? - йодеш ик имнешке .
34:341     шылт-шолт-шолт ! шоктышт пычал затвор-влак . Эчанат пычалжым
34:342  викталта . куд пычал иканаште пудеште . Эчан коремышке
34:343  тӧршталтыш , тунамак йолжо мугыльт лийын кайыш , шокшын чучеш .
34:344  шеҥгелне толк деч посна пычал пудештеш . изиш лиймек ,
34:345  пылпомышге , мландыге волгалтарен , прожектор йолжым шуялтыш .
34:346     Эчан ончалеш : корем пундаште кия . кынел шогалнеже , пурла
34:347  йолжо йымен кая , тӱжем име дене иканаште шуралтымыла чучеш .
34:348  чытен кертде , Эчан " сусыргенам !.. ынде пытем !.. "
34:349  шоналта ... шинчажлан адак ужаргын , кандын , йошкаргын коеш ,
34:350  вара пычкемыш лиеш ... Эчан йоҥлен кая .
34:351     Эчан шинчажым почо : кече шыр-шыр-р коеш . могыржылан йӱштын
34:352  чучеш ... йыр ончале : олык пундаште , мӧдывуй коклаште , кияк
34:353  лоҥгаште кия . ынде мом ышташ ? кузе чараш лекташ ? тыште киен ,
34:354  иктат ок уж . тыштак колет гынат , иктат ок полшо .
34:355     чу !.. мо тиде ?.. мо шокта ?
34:356     умбалне бух-бух , бух-бух ! пушка дене лӱймӧ шокта .
34:357     - ур-ра-а !.. - шергылтеш .
34:358     Эчан вуйжым нӧлтале : сер воктен офицер куржеш .
34:359     - ия ... чорт ... сотана тӱшка ! - вурса офицер . - нунылан
34:360  сотана шке полша !..
34:361     изиш лиймек , шорык кӱтӱла шаланен , ош салтак-влак куржыт .
34:362  чарныде пулемет лоткыкта , пычал сургалтеш , пушка мӱгыра .
34:363     " мемнан-влак сеҥат , ошо-влак куржыт ! " - шоналта Эчан ,
34:364  адак шинчаже петырна .
34:365                  ...
34:366  **87** Эчан помыжалтеш , чылат ӧреш . мо тугай ? кугу , ош
34:367  пырдыжан пӧрт . окнаже рушла капка калитка гай . йырваш эртак ош
34:368  койка-влак . угыллаште , койка коклаштат уждымо сад ,
34:369  пушеҥге-влак кушкыт . ош койкышто , ош леведыш дене леведалтын ,
34:370  еҥ-влак кият . лум гай ош вургеман ӱдыр-влак коштыт : теве иктыж
34:371  дек , теве весыж дек мият . йолышт кӱвареш ок тӱкнӧ . ок тӱкнӧ
34:372  дыр ? тӱкна гын , йол йӱк шоктыман ыле .
34:373     Эчан , вуйжым нӧлталын , йыр ончалеш . лачак тудо жапыште
34:374  омса гыч ош вуян , ош пондашан , ош вургеман кугыза пура , вигак
34:375  Эчан дек мия . ӱдыр-влакат Эчаным ончал колтат . врач ,
34:376  воштылалын , Эчан деке мийыш :
34:377     - ну , йолташ , могай кутырымаш ?
34:378     - мый кушто улам ?.. мо лийынам ?
34:379     - улашыже лазаретыште улат , лияшыже ... тудым варарак
34:380  ойлена , кызыт мыланна але шуко ойлаш ок йӧрӧ ... шып кий ...
34:381  кочмет-йӱмет шуэш гын , сестра деч йод ... лӱдшаш ынде уке : эн
34:382  шучкыжо ынде шеҥгелан кодын ... иктаж арня гыч адак тошто гаяк
34:383  патыр лийына ...
34:384     Эчанын могыржылан сайын чучеш , шинчаже шкак кумалтеш . омо
34:385  лугыч колыштмо семын Эчанын пылышыжлан шокта :
34:386     - сусыргымыжо , раныже кугу огыл , вӱржӧ шуко йоген ...
34:387  тудыжат тунарак огыл , теве нервше ... нервше верч мый
34:388  аптыранышым ... кеч-кузе гынат , нервшылан чот тӱкнен ...
34:389     Эчан шинчажым почеш , сусыргышо-влак , ик лукышто погынен
34:390  шинчын , пеш мутланат :
34:391     - кеч-мом ойлыза , - манеш иктыже , - коклан чылт ӧрмӧ пашам
34:392  ужат . теве тендан деке пленыш верештмем деч ончыч , ошо-влакын
34:393  пытартыш гана ончык кайымышт годым , мемнан взводым разведкыш
34:394  колтышт . начальникна унтер-офицер ыле . каена , каена ,
34:395  йошкарге нигуштат ок кой . ик чоҥгашке кӱзен шуна , луч !
34:396  шоктыш . ончальым , унтер-офицер пуренат кайыш . тудын почеш
34:397  отделений командир пурен кайыш . ончена , тумо воктен ик
34:398  йошкарармеец пызнен шогалын , мурыкта веле ... ик гана лӱймыжат
34:399  яра ок лий . ме шот дене умыленат ышна шукто , лу салтак
34:400  шуйналтынат возо . куржын гын , миен шуаш лиеш ыле , пеш шуко ,
34:401  визытым пуштеш ыле ... тудо визыт коклаште иктынат колымо ок
34:402  шу . чыланат вуйым мландыш чыкен киена . пият , кеч-мыняр осал
34:403  лийже , тудым первыяк шиждеколде лӱдыктет гын , нигунамат тыйын
34:404  ваштарешет ок мий . салтакат тугаяк . ик гана лӱдеш гын , тудым
34:405  нимо денат ончык колтен от керт . вес отделений командир пеш
34:406  кычкыра : " ончыко , ончыко ! " - иктат ок тарване . шкежат
34:407  корем лапката гыч вуйжым ок нӧлтал . первыяк южыжо лӱйкалаш
34:408  тӧчыш : кушто вуйым нӧлтал веле шуктат - фийт веле шокта . мом
34:409  ышташ ? вет мыланна шымлен толаш кӱлеш . мемнан шымлен толмо
34:410  почеш кугу наступлений лийшаш ыле . наступлений ыш лий . эр
34:411  марте йошкаргылан полыш толын шуын . эрдене наступаяш **88**
34:412  тӱҥална , да вараш кодынна , шкенам веле шыгыремдаш тӱҥальыч .
34:413  ойлет гын , еҥ ок инане , тунам йошкар фронтым ик еҥ утарыш ...
34:414  тудын лӱмжым историйыш шӧртньӧ буква дене возаш кӱлеш : тыгай еҥ
34:415  тӱжемлан ... уке , миллионлан икте веле !..
34:416     - уке , йолташ , тый йоҥылыш лият : тугай еҥ икте веле огыл ,
34:417  йошкарармеец чыла тугай !..
34:418     йӱк шоктымашке чыланат ончал колтат : леведышыжым
34:419  кормыжталын , ойлышо салтакым тура ончен , эчан Шинча ...

35:1  35  Юкей Егоров      **25**
35:2      ( ойлымашым кӱчыкемден печатлыме )
35:3     тале кӱдырчан йӱр леҥеж дене кышкыме гае шоргыктен йӱрын
35:4  эртыш , шокшо кеҥеж кечеш кошкен пеҥгыдемше ломыж гае пуракым
35:5  мланде ӱмбачын мушкын нале . ынде кӱдырчын пич йӱкшӧ кава тӱрым
35:6  авырен шогышо канде курык вес велне сургалтеш . шукат ыш лий ,
35:7  йӱр эртымеке , изи башкир ялыш марий старшина Юкей Егоровын
35:8  шӱдӧ еҥан отрядше кудал тольо . нӧрен , лавыраҥ пытыше
35:9  марий-влак ял мучко волышт , пугачевский старшина Мендияровын
35:10  пӧртшӧ деран чарнен шогальыч .
35:11     толшо отрядын старшинаже - иктаж нылле ияш , шемалге пондашан
35:12  марий . саҥгаштыже йӱлалтыме йошкар пале . тиде вигак еҥын тошто
35:13  каторжник улмыжым палдара . тудо имне ӱмбачын писын тӧрштыш .
35:14     - эй , Ялкий , йыгыт-влакым канаш колто ! таче нигушкат
35:15  огына кае ! - ош ӱпан самырык сотниклан кычкырале , омсам
35:16  кочырык шупшыло , монча гае шӱчаҥше пӧрт кӧргыш пурен шогале .
35:17     - а-а , Юкей-батырь !.. ару-ма ! могай сеҥымаш дене ? -
35:18  Юкейын вуешыже пӱтырымӧ вӱран шовычым ужын , башкир старшина
35:19  Мендияров верже гыч тарваныш .
35:20     - ару-ару ! - вашешыже вуйжым Юкей савалтыш , воктекыже
35:21  волен шинче . кутырен шинчыше старшина ден сотник кокла гыч
35:22  иктыже - кудыр ӱпан рвезе башкир - тудын велке чулымын
35:23  савырныш :
35:24     - белореченский декыла шыч кае ?
35:25     - уке , Петр Федоровичын Оса крепость декыла лекмым
35:26  кольымат , тудым вашлияш Чолманыш кайынем ыле . корныштына Ӱпӧ
35:27  ола гыч колтымо салтак-влакым вашлийна да изишак кредалаш
35:28  вереште ... старшина-влак , полшыза !.. йӱдвошт кредалын
35:29  улына ... товар , пикш , керде дене шуко пычалан тушман ваштареш
35:30  лекна ... нунышт пушка дене улыт . еҥат ок сите ... **26**
35:31  ятырже эмганен . колышо шуко ... кеч ик пушка лийже ыле !
35:32  пычалтарат ок сите ...
35:33     - адак уэш пушкым , пычалтарым йоднет ? - Мендияров шӧрын
35:34  ончалеш .
35:35     - да , Петр Федорович налме заводлаж гыч икмыняр пушкым
35:36  колта гын , йӧра ыле . кызыт тушман ваштареш кеч чара кидын
35:37  лек . адак Ӱпӧ велым тышкыла эше ик кугу салтак отряд толшаш
35:38  гыч шокта .
35:39     - очыни , ойлыметла , чара кидын тушман ваштареш лекташ
35:40  логалеш , Юкей он , Пугачевлан тока возымо кагазланна вашмут
35:41  толын . тудын денат пушка , пычалтар ок сите . мыланна , чара оҥ
35:42  дене тушманын пушкыжо , пычалже ваштареш лектын , сар ӱзгарым
35:43  налаш кӱшта . йӱктал-ян , Айт , - Мендияров мыжер помышыж гыч
35:44  кагаз пӱтыркам лукто да кудыр ӱпан рвезылан кучыктыш .
35:45     Айт эркын кокыралтыш , моло старшина-влак тыпланымым
35:46  вучалтен лудаш тӱҥале .
35:47     " ... башкир старшина Мендияров , Айт да марий старшина
35:48  Юкей Егоровлан .
35:49     шке колтымо рапортда почеш те воинский вийым да пушка-влакым
35:50  йодын улыда . ме чыла тидым колтен огына керт . пушка мемнан
35:51  денат шагал . садлан ме тыланда шке вийдам шукемдаш , тӱшкан
35:52  погынен , тушманым сеҥаш , пушкым поген налаш кӱштена . а
35:53  иктаж-кӧ тендан ваштареш шогалеш але мемнан деке службыш ок
35:54  кае , я осал пашам ышташ пижеш , тыгайым , изменниклан шотлен ,
35:55  чаманыде наказатлаш , а пӧртшым йӱлалташ , погыжым толаш
35:56  шӱдем ...
35:57     1774 ий , иӧнь . военколлегий . Иван Твогоров " .
35:58     - тушманым сеҥаш , пушкым поген налаш кӱшта . вара тыйын
35:59  шонымашет могае ? мом ышташ ойым пуэт ?
35:60     - мом ышташ ? - шыдын ончалын , Юкей верзе гыч кынел
35:61  шогале . - уло вийым чумырен , шем вий ваштареш телымсе дечат
35:62  талын сарыш лекташ ... сеҥымаш шкенан кидыштына ... илышнам
35:63  чаманыде , пытартыш вӱр чӱчалтыш марте кредалаш пижына гын ,
35:64  кеч-могай сар , ӱзгаран шучко тушманымат сеҥена . вий - сеҥаш
35:65  тыланымаште . мыланна кызыт кок корно гына почылтын : иктыже -
35:66  вӱран сареш тушманым сеҥен , эрыкыш лекташ ... весыже - лӱдын
35:67  шылын , сут кугыжан тӧраже-влакын кулышт лияш .
35:68     - чара кидын пушка ваштареш ? ала !.. кӧ тыге сарыш лекташ
35:69  тоштеш гын ? - рывыж упшан шоҥго старшина верже гыч тарваныш ,
35:70  Юкей деке окшаклен мийыш . чалемаш тӱҥалше вуйжым ӱшаныдымыла
35:71  рӱзалтыш : - Алдар да Кара Сакал-батырь годымат кугыза
35:72  ваштареш сарым тыгак тӱҥална . **27** тунамат тыйын гаяк тале
35:73  джигит-влак ыльыч , но гяур-влакын пушкышт ваштареш нимомат
35:74  ыштен ышт керт ...
35:75     - кызыт кертына ! она керт - чыланат пытена ! салтак лупшым ,
35:76  чиновник-влакын мыскылымыштым мондышыч мо ? - шыде йӱкын Юкей
35:77  манеш .
35:78     - заводым монден улыда мо ? горный завод пушкым да монь
35:79  кугыжалан ышта . иктаж йӱдым йыр авырен , тушко керылт веле
35:80  пураш ! - Юкей Егоров кидшым омса велыш шуялтыш . - заводым
35:81  таче-эрла она нал гын , Ӱпӧ гыч толшо отряд мемнам пытара ...
35:82     - заводыш сар дене каяш лиеш , но сарзе да сар ӱзгар ок
35:83  сите . адак тушто салтак-влак шукын улыт , - рывыж упшан
35:84  старшина уэш тоштын-тоштдерак пелештыш .
35:85     - моло семын огеш лий . тыгак ыштыман ! - Мендияроват шке
35:86  шонымыжым каласыш .
35:87     - калыкым шукырак погаш кӱлеш ! - Мендияров ешарыш .
35:88     - мыняр вий тушто улмым палашат уто огыл ! - мещеряк
35:89  старшинат ушныш .
35:90     старшина-влак чакрак шинчын каҥашаш тӱҥальыч .
35:91     - моло семын огеш лий . ӱпӧ гыч салтак отряд толын шумеш ,
35:92  ямде лийман . тиде кечылаштак заводыш каяш , - чылават келшышт .
35:93  тушманын вийжым палаш завод велке Юкейын эргыжым , сотник
35:94  Ялкийым , колтышт . а Юкей Егоров ден Айт , имне ӱмбак кӱзен
35:95  шинчын , лишыл аул ден яллашке еҥым - сарзе вийым - погаш
35:96  кудальыч .
35:97                ...
35:98     Юкей Егоров , ятыр башкир ауллам эртен , Кунгур корно
35:99  ӱмбалсе марий яллашкат миен шуо . тудын отрядше кече мучко ятыр
35:100  еҥлан кушко : лишыл яллаште илыше татар , марий , башкир-влак
35:101  кугыжан тӧра ваштареш кынелше пугачевец тӱшкаш ушнышт .
35:102  пугачевын тышке лишеммыжым колын , ял почеш ял , пасу пашажым ,
35:103  шочмо-кушмо суртшым коден , игылтмаш ден орландарымашлан ӱчым
35:104  шукташ , илыш саманым вашталташ кынелеш .
35:105     - кынелза , родо-влак , сарыш ! - ял уремлаште йоҥгалтеш .
35:106     ужын улыда те чодыраште пожар тулым ? тунам тӱтан гае кынелше
35:107  тул ора , пӱтынь чодырам авалташ тыршен , эре ончыко **28**
35:108  нушкеш , ужар пушеҥгылам да тӱрлӧ кушкылым рат дене нӱжынак
35:109  эрта , шижынат от шукто - ик вер гыч вес верышкат кусна . тыгак
35:110  Уралым авалтыше эрыкан пугачевщина тул виян шарла .
35:111     телым Оренбург лишан Екатеринан полковникше Михельсон
35:112  Пугачевын войскажым шалатышат , дворян-влак ынде тиде шучко
35:113  бунтым пытарышнак манын шонышт .
35:114     уке , эрык шӱлышан , патыр шӱман шемер калыкым нигунамат
35:115  сеҥаш ок лий .
35:116     Юкей Егоровын ончылныжо уржа пасу , пасу тӱрыштӧ ял .
35:117     Юкей уремыш йортен пурышат , шӧрын кайыше пӧрт воктене
35:118  имньыжым чарыш .
35:119     - вӱдым ... шольым , вӱдым пу-ян ... - модын куржталше рвезе
35:120  дек пӱгырныш . чытырналт лекше йӱкшӧ кӱрылтӧ . тудо , нелын
35:121  шӱлалтен , вӱрым шӱвал колтыш . кок йӱд малыде коштмо , теҥгече
35:122  сусыргымат арам ыш эрте , пычкемыш каторжный рудникеш кӱрылтшӧ
35:123  тазалыкше шкенжым палдарыш ...
35:124     " эй ... тыгай пагыт годым черланашыжат йӧн огылыс ... " -
35:125  Юкей семынже шоналтыш . тиде гутлаште рвезе шеҥгел кудыш
35:126  куржтал тольо , леве вӱдым , пу коркаш тич кошталын , Юкейлан
35:127  кондыш .
35:128  **29** - ял калыкда иктат ок кой , кушто ? - Юкей йодо .
35:129     - телекей старшина дене . озаҥ гыч тӧран колтымо кагазшым
35:130  лудыт .
35:131     - кушто лудыт ? - уэш йодо Юкей .
35:132     - тӧвӧ , старшинан пӧртшӧ воктене ...
35:133     рвезе ончыктымо пӧрт деке Юкей кудале , вес уремыште
35:134  погынышо калык тӱшкаш миен керылте . колтымо кагазым лудынат
35:135  пытареныт . кужу ӧрышан писарь каяшат тарванен .
35:136     - умылышда , родо-влак ? - лум гае ош мыжеран , кольмо семын
35:137  лопкан шарлыше пондашан марий - старшина Телек Денисов - оҥжым
35:138  кадыртен , погынышо-влак деч йодеш . Телекын оҥыштыжо
35:139  Екатерина императрицам сӱретлыман той медаль кеча .
35:140     Юкей тиде кугу пондашым моткоч сай пала . рвезыж годымат ,
35:141  ӱмаштат шке ешыж дене Телек деке кеҥеж пашалан шуко гана
35:142  тарлалт коштын , телым тудланак чодырам руэн . тӧра деке лишыл
35:143  улмыжланак , очыни , ынде лу ий лиеш , Телек старшиналан
35:144  шога ...
35:145     - иледа , родо-влак ? ожнысо семынак тӧрам ужын чытыреда ? -
35:146  лишем шуын , Юкей калыкым саламлыш .
35:147     - мӧҥгеш кае , тендан гае вуянчык-влаклан тыште нимом ышташ .
35:148  эртен кайышаш улат гын , ялыш пурыдеак , идым шеҥгеч кае , -
35:149  сарзе еҥым ужын , Телек нелын тошкалын , пӧртӧнчыч эркын волаш
35:150  тӱҥале , - мемнан деке пурен куктылаш итат шоно . салтак кордон
35:151  тыйым ужеш гын , мыланна чот логалеш . ялым йӱлалтат , еҥым
35:152  пуштеден кодат ...
35:153     Телек Юкей деч лӱдеш , но тиддечат чот кугыжан
35:154  начальникше-влак деч лӱдеш , сандене кугыжан верч шогышо еҥла
35:155  кояш тӧча . калык эрык верч тарванен гын , тудым от чаре .
35:156  Телек тидым пала , но иктым шона : салтак-влак толыт гын ,
35:157  " мый чараш тӧчышым , но шым керт " манаш амалым муынеже .
35:158     - логалме деч лӱдат ? тып илен эртарынет ? - Юкей ылыж каен
35:159  кычкырале . - колын улыда , родо-влак , - кенета тудо погынышо
35:160  калык велке савырныш , - эрык верч кынелше калык нерген ?
35:161  мужицкий кугыза Петр Федоровичын лӱмжӧ тыланда пале ? молан те
35:162  тачат тудын войскаштыже огыдал ? ала Телек деч лӱдыда ?
35:163     - колын улына , - икте мане , - эре тудын нерген
35:164  мутланена ...
35:165     калык коклаште йӱк-йӱан тарваныш . Юкей йыр чылан
35:166  чумыргышт .
35:167     - колын улыда гын , молан суртыштыда шылын иледа ? ала эрыкан
35:168  калыкын кугыжажлан огыда ӱшане ? ойгым шагал **30** ужында мо ?
35:169  кӧн мландыштыже завод чоҥалтын ? кӧн чодыражым , вӱдшым каргыме
35:170  завод оза поген налын ? кӧм кол кучаш , шудо солаш Сылва деке
35:171  огыт пурто ? кӧм завод орол-влак кучен кырат , толат ? тендам !
35:172  Сылва ден Ошвиче тӱрысӧ марийым , башкирым , курык лоҥгасе
35:173  рушым . чыла тиде орлык гыч мемнам Петр Федорович утара ,
35:174  значит , тудо мемнан кугыжа да мыланна тудлан ӱшаныман . сарыш
35:175  теат икте кодде лекса ! завод налаш каена . кредалмаштына ме
35:176  шкетын она лий : руш калык - мемнан ӱшанна !
35:177     Телек умылыш : Юкей калыкым шке велкыже савырен мошта .
35:178  " айда савырыже , - шоналтыш , - титакем гына ынже шиж " .
35:179     - йырым-ваш сар талышнен ... тендан гаяк незер-влак ,
35:180  кердым , шугыньым налын , завод оза ден купеч-влакым кыраш
35:181  погынат . тошто патыр-влакым шарналтен , кугу сӧйыш тарваныза !
35:182  акпарс онар семынак марий калыкын пиалже верч кредалза !
35:183     - поп-влакым мом ыштат ? - эркын икте йодеш .
35:184     - йозак тыгаяк лиеш мо ?
35:185     - ула шотышто кузе ?
35:186     - шинчал ак могае лиеш ?
35:187     - йозак - тӱлен кертме семын !.. каргыме поп-влакым сакаш !
35:188  сита ! мемнам тӱрлӧ семын мыскылышт !
35:189     тудын велке калык мелын савырнымым Юкей шижын кудалтыш . уло
35:190  шӱм дене йӱлен умылтараш пиже . мланде , йозак , шинчал нерген
35:191  колын , марий-влак Юкей йыр чумыргышт . икте-весе шке кӧргӧ
35:192  шонымыштым тӱжвак луктын кутыраш тӱҥальыч . эрдене эр помыжалтше
35:193  чодырала лӱшкен , пӱтынь калык ылыже . шыде шонымаш толкында
35:194  савалтын эрта . " горный завод " манме мут умша гыч ок ойырло ,
35:195  Пугачев нерген мом шинчымыжым , теҥгече шке отрядше
35:196  шалаталтмым , заводыш кайышашым нунылан Юкей ойла :
35:197     - налына заводым . чолманыш лектын кертына . чолманыш лектына
35:198  гын , пӱтынь Юл мемнан деке ушна , - манеш тудо . - лач заводым
35:199  налаш еҥ-влак кӱлыт ! лекса теат , родотаҥ-влак ! орлык илыш гыч
35:200  лекмыда шуэш гын , погыныза ! вашке Белореченский гыч мемнан
35:201  армийна тышке толын шуэш , кӧ вара сарыш кая ?
35:202     - мые ! азывай , айда пырля ! завод озан чодыра оролжо кузе
35:203  тыйым ӱмаште кырен кодыш , мондышыч мо ?
35:204     - кӧ монден саде тореш йолым ? кӱсын корка кужу вурган :
35:205  кочамын кердыже эше рӱдаҥын огыл . кайыде ом код .
35:206     - мыят каем , - калыкым шӱкедылын , Шамтий ончык лекте , -
35:207  ачамым лашман пашаште пуштшо чиновник кашаклан ӱчым шуктем .
35:208     - Шамтий ! мом ыштылат ? окмак ! - Шамтийым Телек
35:209  нарынеже . - яришка , разбойник тӱшкаш кает гын , суртем гычат
35:210  поктен луктам !
35:211     марий-влак рӱж воштыл колтышт .

36:1  36  Сакева    **42**
36:2     кечывал эртен . веселан юарлен , йоча-влак школ гыч мӧҥгӧ
36:3  пӧртылыт . нуно коклаштышт икте-весышт дене ӱчашат ... ӱмбакышт
36:4  ончалын , коммунизмым чоҥышо самырык тукым кушкеш манын , куанен
36:5  шоналтет .
36:6  **43** - мый ракетым ыштенам , - ойла ошалгырак ӱпан , чумыраш
36:7  шӱргывылышан рвезе .
36:8     - могай ракетым ? - иктыже йодо .
36:9     - ракетым ?.. - ок ӱшане весыже . - кӱлдымашым ит ойло .
36:10     - ыштенам ! - ойжым пеҥгыдемда Санук . - чын ракетым огыл ,
36:11  а модышым ! пружиным веле пӱтыралат , шкеак кая , чоҥештен гына
36:12  ок керт .
36:13     - чоҥештен ок керт гын , могай тудо ракета !..
36:14     рвезе-влак рӱж койдарен воштыл колтышт . Санук ала-мом
36:15  каласынеже ыле , но ик шомакымат умбакыже пелештен ыш керт ,
36:16  йылмыже пышкемалте , чурийжат йошкарген кайыш .
36:17     - Санук , кучо ! - савар воктен ошкылшо ик рвезе кычкырале .
36:18  - мыйын ракетем чоҥештенат кертеш .
36:19     - а кушто ракететше ?
36:20     - теве ! шекланен от шукто гын , вуйышкетак миен керылтеш ! -
36:21  йоча кӱым кудалташ манын , кидшым нӧлталын гына шуктыш , тиде
36:22  жапыште илалшырак ӱдырамаш тудын воктекше миен шогале .
36:23     - кӱэтым кудалте-ян , эргым . тый вет йолташетым сусыртен
36:24  кертат !
36:25     - мый мыскарам ыштем , Александра Ивановна , - вуйжым кумык
36:26  ыштен вашештыш йоча .
36:27     - южгунам модыш гыч лодыш лийын кертеш .
36:28     йоча-влак чыланат шыпланышт . семынышт пеле йӱкын
36:29  мутланен-мутланен , умбак ошкыльыч . Александра Ивановна гына
36:30  шке верешыже шоген кодо . тудо ятыр ий туныктышылан пашам
36:31  ыштен , самырык тукымлан уш-акылым , шинчымашым пуэн , кумда
36:32  корныш луктын . тудын ученикше-влак кокласте могай гына еҥ уке !
36:33  чыланат нуно илышыште шке верыштым муыныт : эрналан пайдале
36:34  пашам ыштат , йӧратыме туныктышыштым пагален шарналтат .
36:35  Александра Ивановна кызыт пенсийыш лектын . туге гынат яра
36:36  шинчымашыже уке . эре йоча-влак денак жапым эртара , туныкта ,
36:37  пайдале каҥашым пуа .
36:38     рвезе-влакын юарлен модмышт шоҥго ӱдырамашын ушышкыжо эртен
36:39  кодшо пагытым уэш пӧртылтыш . тудлан школыш революций деч ончыч
36:40  кошташ логалын . тунам жап неле улмаш . кызыт йоча-влаклан
36:41  тунемашышт , пайдале пашам ышташышт чыла йӧн уло , а кочкыш да
36:42  вургем нерген шоналташ шагал верештеш . ожнат яллаште школ
36:43  лийын . но тушто тӱҥ шотышто поянрак еш гыч лекше-влак
36:44  тунемыныт . незер еҥын йочаже школыш коштын гынат , утларакшым
36:45  кузерак мӱшкыр темышаш нерген шонен . нунылан йӱштӧ-шокшым
36:46  чыташат шуко пернен , а поянже ӱйым-мӱйым кочкын илен .
36:47  ешартышлан , Александра Ивановна гай нужна еш гыч лекше-влак
36:48  тӱрлӧ мыскылтышым чытеныт . теве тудын шинча ончылныжо рвезе
36:49  годсо жапше сӱретлалт эрта .
36:50     ... арлан ял . Сакева двухклассный училищыш тунемаш коштеш .
36:51  урок пытымек , моло йоча семынак мӧҥгыжӧ вашка .
36:52  **44** - рожын тувыр , рожын тувыр , тумыш пыжаш ! - оҥа дене
36:53  кӱкшын печен налме савар рож гыч кычкырыме йӱк шокта . пошкудо
36:54  поянын эргыже , Йывашка , изи ӱдырым лӱмдылеш . Йывашка ,
36:55  очыни , шкежат тунемеш ыле , но тудо пеш його .
36:56     Йывашкалан вашеш нимом пелешташ ӧрын , Сакева шке
36:57  кудывечышкыже куржын пураш веле тӱҥале , вуйышкыжо кӱ толын
36:58  логале . ӱдыр тунамак ушым йомдарыш .
36:59     - ӱдырем , мо лийыч ? кӧ тыйым тыге ыштыш ? - Сапия кува
36:60  куржын лекте , вуй шовычшым тасма семын кушкедын , вӱр дене
36:61  амыргыше сусырым пидын шындыш .
36:62     - кӧ тыге ыштыш ? - азапланен куржын толшо ачаже йодо .
36:63     - Йывашка , - помыжалтмыла вашештыш ошемше чуриян Сакева .
36:64     - шотдымо йоча , ачаж гаяк вувер чонан , - ешарыш аваже .
36:65     - тудым шкенжым кучен , нуж дене почкаш кӱлеш . мый теве шке
36:66  пӧртешыжак ушым пуртем .
36:67     - ачаже , лучо ит кошт , садак нимо шотым от му , тыйымак
36:68  титаклаш тӱҥалыт .
36:69     - уке , мый тыгай ораде койышым чытен ом керт , - манят ,
36:70  ачаже пошкудыж дек вашкен ошкыльо . тушто моткоч кугу туман
36:71  ылыжын .
36:72     вес ийжылан Сакева двухклассный училищым  тунем пытарыш .
36:73  шоҥго учитель , Иван Николаевич , ачаж дек толынат , кутыра :
36:74     - ӱдыретым , Сайпытен шольо , умбакыжат туныкташ кӱлеш ,
36:75  мыйын шонымаште , тудын деч шот лектеш . училищым нигӧ деч сай
36:76  тунем лекте .
36:77     - тудыжо туге да , мыланнаже вет неле лиеш , - вашеста
36:78  Сайпытен , полшаш кӱлеш , а мемнан вийна ок сите .
36:79     - тиде шотышто ида ойгыро , мый шке ӱмбакем налам . йочан
36:80  ончыкылыкшо верч шоныман ...
36:81     Иван Николаевич ден Сакеван ачаже ятыр жап мутланен
36:82  шинчышт . тудлан туныктышын мутшо дене келшаш логале .
36:83     палемдыме кече толын шуо . эр . йошкаргын-ужаргын койын ,
36:84  канде кава мучко ӱжара шула . пӱртӱс койын-койын помыжалтеш , а
36:85  шыргыж лекше кече , мланде ӱмбак шке волгыдо йоллажым шаралтен ,
36:86  веселан ончалеш . вондер коклаште кайык-влакат чыгыматаш
36:87  тӱҥалыныт . шке шулдырыштым выр-выр модыктен , ик укш гыч вес
36:88  укшыш чоҥештылыт , шканышт кочкышым кычалыт .
36:89     Сакеван ачаже , орвам ӱйлымеке , имньым кычкен шогалтыш .
36:90  икмыняр жап гыч , корнылан ситыше кочкыш ден наҥгайышаш вургемым
36:91  нумалын , пӱтынь еш кудывечыш лекте . чыланат шӱлыкан улыт : шке
36:92  икшыве деч ойырлаш куштылгыжак огыл .
36:93     - сай тунем , туныктышо-влакын мутыштым колышт , - шке
36:94  шочшыштым тупшо гыч вӱчкен-вӱчкен , ачаж ден аваже сугыньым
36:95  пуат .
36:96  **45** ончыч Сакева , вара шоҥго учитель орваш кӱзен шинчыч .
36:97  Иван Николаевич кучер семын кидышкыже сап керемым нале ,
36:98  имньым пералтен колтыш . тунамак тор алаша кудывече гыч лекте да
36:99  кудал колтыш .
36:100     - сай тунем , ушым пого ! - кычкырат шеҥгечын . а ӱдыр ,
36:101  шинчам пыч ыштыде , шочмо-кушмо суртшым онча . ала ынде
36:102  йӧршынланак ойырлем манын , семыҥже шонкален , шочмо ялже дене
36:103  чеверласа . тудын шинчажлан капка ончылно шоген кодшо ачаж ден
36:104  шольыжо сӱретлалтыт . аваже нунын деч тембалнырак . тудо тудыкеш
36:105  кодшо семын коеш .
36:106     имне кугу уремыш савырнен йоммешке , шинчавӱд дене нӧрышӧ
36:107  солыкшым шоҥго ӱдырамаш рӱзыш . а кужу корныш тарваныше ӱдырын
36:108  логар пундашкыже кочо комыля толын шинчынат , утларак веле кочын
36:109  чучын пикта . Иван Николаевичат келгын шӱлалта , коклан-коклан
36:110  ӱдыр ӱмбак чаманен ончалеш . Сакеван куандараш тӧчен , иктаж
36:111  сай шомакымат пелештынеже , но нимом шонен ок му .
36:112     ялым лекмек , тыгыде аҥалан шеледыме пасу шарлен возо . леве
36:113  юж пуалме дене уржа озым толкынла тайнен саламла , корныда
36:114  пиалан лийже маншыла , вуйжым сава . кече утларак да утларак кӱш
36:115  кӱза , кумылым нӧлталаш тыршыше семын , ласкан ончалеш . а
36:116  мамыкла оваргыше пыл ик верыштак шогымыла чучеш .
36:117  **46** - тунемат гын , сай айдеме лиат , - Сакева век савырнен
36:118  ойла Иван Николаевич . тудын чалемаш тӱҥалше йыргешке пондашан
36:119  чурийже самырык ӱдырлан моткоч порын коеш . а шинча онцалтышыже
36:120  кугу ӱшаным сӧра . вет таклан огыл тудым калык пагала . самырык
36:121  тукымым илыш корныш лукташ моткоч шуко вийым пуэн , лудаш-возаш
36:122  веле огыл , илыш нерген шонаш , тудым сай умылен мошташ
36:123  туныктен . санденак туныктышым вашлийше кажне еҥ упшым налын
36:124  саламла , а ойгыш логалшыже полыш йодын мия .
36:125     - чыла ужмет-колмет , олаште илымет тыланет кугу пайдам пуа ,
36:126  - ойла умбакыже Иван Николаевич . - ачам-авам йорло улыт
36:127  манын , ит ойгыро . шот мумем дене тыланет мый шке полшаш
36:128  тӱҥалам ...
36:129     вес кечыжлан кастене веле корныеҥ-влак Пӱрӧ олаш миен шуыч .
36:130     марий ӱдырым тунемаш нальыч . шке пашажым пытарымек , Иван
36:131  Николаевич мӧҥгӧ пӧртыл кайыш . тыге марий ӱдыр
36:132  Сайпетинова-Сакева гимназистка лие . тудо Чернядьевмыт деке
36:133  пачерлан шогале . нуно улан лийыныт гынат , тошто илыш вастареш
36:134  шогеныт .
36:135     Сакева гимназийыште тунемеш . кече почеш кече , арня почеш
36:136  арня эрта , йӱран ночко шыжым йӱштӧ теле алмашта . ӱдыр оласе
36:137  илышланат тунем шуэш . мутат уке , тудлан ондакшым нелын чучын .
36:138  тудо жапыште пычкемыш марий ял гыч толшо самырык ӱдырлан олаште
36:139  тунемаш куштылгак лийын огыл . туге гынат Сакева тыршен .
36:140     - шке черемиска , а чылт руш гимназист-влак гаяк тунемеш , -
36:141  ойленыт шке коклаштышт преподаватель-влак . вара семӱн удан
36:142  тунемше-влаклан , Сайпетинова деч примерым налза манын ,
36:143  чӱчкыдын кутыреныт . пачер озаже-влакат Сакевам пагаленыт .
36:144     ик эрдене , рушярнян , Чернядьевын ватыже Сакевам
36:145  кудывечыште ужынат , ойла :
36:146     - Петербург гыч телеграммым налынам . таче ӱдырем толын
36:147  шушаш , вашлияш пристаньыш каена .
36:148     - ала мыйымат налыда ? - йодеш Сакева .
36:149     - чӱлан каена , - вашешта тудыжо . - пеледышым кӱрышт тол .
36:150     ӱдыр лышташан вондер коклаш тунамак каен йомо .
36:151     шагат гыч чыланат Ошвиче вӱд воктек миен шуыч . мӱндыр унам
36:152  вучат . кече шокшо гынат , эҥер воктене сӧрал . леве юж
36:153  пуалмылан лийын вӱд воштончыш тыгыде толкын дене кудырга .
36:154  Ошвиче кугу . тудо кумда ший тасма гай койын , торашке каен ,
36:155  йошкар сер тураште тыгыде чашкерла коклаш йомеш . а шулдырыштым
36:156  лупшкеден чоҥештылше тарляк-влак я кӱшкӧ кӱзат , я ӱлыкӧ волат ,
36:157  я кумдыкеш йыр пӧрдын эртат . **47** нуным ончен , шкендынат
36:158  чоҥештен кайымет шуын колта . шочмо-кушмо ял , ача-ава , пошкудо
36:159  да йолташ-влак ушыш уэш толын пурат .
36:160     - пароход ! - вашлияш толшо-влак кокла гыч ик еҥ кычкырал
36:161  колтыш . чыланат шке коклаштышт мутланат , пароходым ужмыштлан
36:162  куанен , икте-весыштым шыргыж ончат .
36:163     икмыняр жап гыч пристаньыш толын шогалше пароход гыч
36:164  пассажир-влак лекташ тӱҥальыч . кӧ кидешыже чемоданым кучен ,
36:165  кӧ мешакым нумалын . нунын коклаште тӱрлӧ еҥым ужаш лиеш .
36:166  тӱжвал тӱсыштат , вургемыштат нунын тӱрлӧ : южыжо йыдалым
36:167  пидын , южыжо кемым чиен .
36:168     теве пароход гыч шем шинчан самырык ӱдыр лекте .
36:169     - ӱдырем , Татьяна ! - Чернядьева кычкырал колтыш . аваж
36:170  ден ӱдыржӧ шупшалалтыч .
36:171     Сакева ден Татьянат палыме лийыч .
36:172     вес кечынже Татьяна шке пеленже Сакевам Ошвиче покшелсе
36:173  островыш нале . тушко рвезе калык ятыр погынен . пуш гыч волышо
36:174  ӱдыр-влакым ужын , ик рвезе кычкырал колтыш :
36:175     - толеш !
36:176     - толын шумыда дене , Татьяна Сергеевна ! - саламлат тудым
36:177  еҥ-влак .
36:178     - салам , тау ! - вашешта Таня .
36:179     - йолташ-влак ! - кӱкшака кап-кылан 20-25 ияш рвезе кутыраш
36:180  тӱҥале . - мемнан деке шерге уна толын , Татьяна Чернядьева .
36:181  тудо тыланда рӱдӧ оласе рвезе калыкын илышыж нерген ойлен пуа .
36:182     тиде жапыште Пӱрӧ оласе рвезе калык декат революцийын
36:183  толкынжо толын шуын улмаш . 1905 ийысе событий деч вара тысе
36:184  калыкат чӱчкыдын шолып погынаш тӱҥалын . нуно у илыш могай
36:185  лийшаш нерген мутланеныт , ӱчашеныт , тӱрлӧ революционный мурым
36:186  муреныт .
36:187     - те шкеат паледа , Миклай кугыжа Петербургысо
36:188  пашазе-влакым икмыняр ий ончыч вулно йӱр дене сийлен ... кызытат
36:189  шемерым тудо вуй гыч ок ниялте . тӱжем дене калык тюрьмаште
36:190  орлана , - каласкала Татьяна .
36:191     тудын кажне шомакшым самырык калык умылаш тӧчен колыштеш .
36:192  кунар тудо ойла , тунар йылмыже рудалтеш . ваш-ваш кылдалтын ,
36:193  шомак почеш шомак вӱдла йога .
36:194     - теве мыйын Йыван изам ден Андрей Винокуров Сибирьыште ,
36:195  ссылкыште , орланат , - умбакыже шке ойжым шуя самырык ӱдыр . -
36:196  мо верч ? нуно калыклан чыным ойленыт . эрык верч шогеныт !
36:197     чынак , Татьянан Йыван изаж ден Андрей Винокуровым
36:198  революционный листовкым шаркалымыштлан эше 1907 ийыштак
36:199  арестоватлен наҥгаеныт . Татьянажым наҥгаен огытыл , лупш ден
36:200  кыреныт да луктын колтеныт .
36:201     - йолташ-влак ! шекланыза ! - Татьянан шомакшым лугыч
36:202  ыштен , эҥер воктеч куржын толшо ик рвезе кычкырал колтыш .
36:203  **48** - мо тугай ? - умылаш тӧчен йодыт .
36:204     - кӧ толеш ?
36:205     - полицейский-влак пуш дене эҥерым вончат ! - вашкен пелештыш
36:206  толшо еҥ .
36:207     погынышо-влак иктын-иктын шаланаш тӱҥальыч . южыжо , кол
36:208  эҥырым кидыш налын , островын вес тӱрышкыжӧ кайыш , южыжо
36:209  пеледышым , шола серыш вончышт .
36:210     кастене Чернядьевмытын пачерыштышт кугыжан тарзыже-влак
36:211  обыскым ыштышт . Чернядьевын эн кугу эргыжым - Филипп
36:212  Сергеевичым , Петр Винокуровым арестоватлен наҥгайышт .
36:213  Татьянажым муын огытыл . тудо мӧҥгышкыжат толын огыл . самырык
36:214  ӱдырын кидышкыжат , очыни , шинчырым чиктен наҥгаят ыле .
36:215     тыге Сакева эше гимназийыште тунеммыж годымак революцийын
36:216  шӱлышыж дене илыше еҥ-влакым вашлийын , нунын кучедалмыштым
36:217  ужын . тунам тудо шке вуя эше нимомат  ыштен огыл . но
36:218  революционный литературым шолып лудмаште чӱчкыдын лиеден .

37:1  37  Анюкын куваваже  **57**
37:2     урок пытымек , Анюк мӧҥгыжӧ каяш корныш лекте . ӱдыр
37:3  йолташыж-влак ончычрак каен колтеныт . Анюк шкетын ошкылеш .
37:4  тудын пылышыжлан чарныде игылт ойлымо шокта : " каторжникын
37:5  ӱдыржӧ ! каторжникын ӱдыржӧ ! "
37:6     игече начаремын : пургыж мардеж да лум тӱтан утыр талышнен ,
37:7  шинчам почын ончалшаш гаят огыл . адакшым виян мардеж лач
37:8  ваштарешла пуэн . тыгай игечыште шкет ошкылаш пеш йокрок да
37:9  йӧсӧ .
37:10     теве Анюкым Соня поктен шуо . ынде нуно коктын , кидыштым
37:11  ваш кучен , мардежым сеҥаш тыршен , ончыко ошкылыт . икмыняр жап
37:12  йӱк лукдеак каят .
37:13     - мый Галян ик шомакшыланат ом ӱшане , тудо манеш-манешым
37:14  колтылаш пеш йӧрата , - Соня мутым луктеш .
37:15     - тиде лач тыгак лиеш гын , мылам куваваем каласа ыле докан ,
37:16  - пелешта Анюк .
37:17     - кувават шуко жап школышто туныктышылан пашам ыштен , а
37:18  ачат , войнаш кайымешкыже , колхоз председательлан шоген , эше
37:19  коммунист лийын . каторжникым колхоз председательлан шогалтат
37:20  ыле , ужат ?
37:21     - мутат уке , огыт шогалте ыле , - вашешта Анюк да вара
37:22  мутланымыжым чарна .
37:23     Галян мутшым Анюк пеш чот нелеш налын . манеш-манешым
37:24  шаркалымыжлан тудым шӧрынат ончалмыже ок шу . логар аҥышкыжат
37:25  комыля кӱзен .
37:26  **58**  поран утыр талышна , да мардеж лумым пачаш-пачаш
37:27  пӱтыра . кок ӱдыр ончыко эркын ошкылеш , йырваш нимом ужаш ок
37:28  лий . ала корно , ала пасу дене каят , ӱдыр-влак нимат огыт
37:29  пале , лумым пулвуй даҥыт келын ошкылыт . йол йыжыҥыштат каен ,
37:30  лумат портышкем кӧргыш пурен шула , йолым кылмыкта .
37:31     ӱдыр-влак тыге каят-каят да кенета корем пундашке пӧрдын
37:32  волат . корем тӱреш чумырген шичше лум почешышт сирлен вола да
37:33  нуным урен шында . ӱдыр-влак , кидышт дене пургедын да
37:34  удыркален , лум йымач пыкше-пыкше лектыч .
37:35     - ой-ой , кузе пӧрдын волышна , - манеш Соня .
37:36     - ме , корно гыч кораҥын , шола велышкыла пурен улына , -
37:37  ойла Анюк .
37:38     чынак , тыгай игечыште корным пален мошташыжат пеш йӧсӧ .
37:39     нӧрен , кылмен тӱҥын пытыше ӱдыр-влак мӧҥгышкышт толын
37:40  пурышт . Анюкын куваваже уныкаж верч моткочак колянен ,
37:41  пытыдымын ойлен :
37:42     - вара тыгай уда игечыште корныш молан лектын улыда гын ?
37:43  кувает деран малаш кодаш ок лий ыле мо ? ужат , кузе нӧрен
37:44  пытенат , вет кылмен черланен кертат . ончыч ночко вургеметым
37:45  кудаш , ӱстелтӧрыш шич , шокшо чайым йӱ да коҥгамбак кӱзен воч .
37:46     - моло-влак корныш лектычат , мыят толаш лийым . вара Соня
37:47  дене коктын корным йомдарышна . коштна-коштнат , корем пундашке
37:48  пӧрдын волышна .
37:49     - ах , орлыкшо могай , орлыкшо могай ! шкежат йомын , кылмен
37:50  колен кертыда ыльыс , - Анюкын куваваже тургыжлана . - могай
37:51  ораде икшыве-влак улыда , малаш кодын огыдал . поро айдеме тыгай
37:52  игечыште пийжымат тӱгӧ луктын ок колто , а те , нимом ончыде ,
37:53  лектын улыда .
37:54     Анюк шокшо чайым йӱын шинчылте . вара коҥгамбак кӱзен
37:55  возат , тунам иже могыржылан шокшын чучмым шижаш тӱҥале .
37:56  кийышыжла , Сонян кутырымыжым шарналтыш . " ваваем деч йодаш
37:57  гын , уке гын ? анят , шыдешка ? а тиде чынак тыге гын ,
37:58  ваваемже вара мо верч каторгышто лийын гын ? " - шонкала Анюк .
37:59  тидын нерген тудын палымыже моткочак шуынат , йодашак шонен
37:60  пышта .
37:61     - ваваем , мыйым южо ӱдыр каторжникын ӱдыржӧ улат манын
37:62  мыскыла , - тӱҥале Анюк . - пуйто тыят , кочамат да ачамат
37:63  каторгышто лийын улыда . вавай , тиде чынак мо ?
37:64     - кӧ тылат тыге ойлен , кӧ деч колынат ? - умылынеже
37:65  куваваже .
37:66     - Галян куваваже ойлен , пуйто те ожно тюрьмаште шинчен
37:67  улыда , - вашешта Анюк .
37:68     - эх , уныкамжат , - кугун шӱлалтыш Анюкын куваваже , -
37:69  тыйын таче молан тыгай шӱлыкан улметым ынде иже умылышым ...
37:70  ӱдыр йолташет-влаклан шыдешкымет огеш кӱл , мый чынак тюрьмаште
37:71  шинченам , чочоетат шинчен , ачатат тушто **59** лийын .
37:72  мӱндырнӧ , Сибирьыште , вес семын манаш гын , каторгышто илен
37:73  улына .
37:74     - а тендам каторгыш молан колтеныт ? мо осалым ыштен улыда ?
37:75  - палынеже Анюк .
37:76     - йӧра , уныкам , - лыпландара тудым куваваже , - кызыт
37:77  каналте . эрла мый тидын нерген чыла тунемше ончылан каласкален
37:78  пуэм .
37:79                    ...
37:80     школ директор , Илья Иванович , Елизавета Семеновнам
37:81  шыман вашлие . нуно директорын кабинетыштыже , урок тӱҥалмешке ,
37:82  ятыр жап мутланен шинчышт . Елизавета Семеновна южо тунемшын
37:83  мыскылымыж нергенат каласен . Анюкын вашталтмыжым директор
37:84  шкежат палаш тӧчен , лач амалжым гына умылен кертын огыл . а
37:85  кызыт ынде чыла раш лие .
37:86     - тыгеже , Елизавета Семеновна , тунемше-влаклан чыла ойлен
37:87  пуаш кӱлеш , - манеш директор . - уке гын ӱдыр арам йӧслана .
37:88     - тау поро шомакетлан , Илья Иванович . ожно туныктымем
37:89  шарналтен , уло кумылем дене умылтарен пуэм ...
37:90     кугу залыште Елизавета Семеновна ӱмбак кум шӱдӧ шинча чурге
37:91  онча . шуко тунемшыже тудым эше первый гана ужеш . Елизавета
37:92  Семеновнан оҥыштыжо Ленин орден тулла йӱла . тудо шоҥго
37:93  гынат , шкенжым тура куча , кап-кылже эше пеҥгыде , лач чурийже
37:94  гына чот куптыргыл пытен . тунемше-влак ӱмбак ончен шогышыжла ,
37:95  Елизавета Семеновна туныктымо жапшым шарналтыш . нылле вич ий
37:96  жапыште мыняр йочам туныктен луктын ! туныктымо паша кузе
37:97  кумылым нӧлтен шоген , шӱм-чоным куандарен !
37:98     школ директор ойлен пытарышат , Елизавета Семеновна кынел
37:99  шогале . шинча ӱмбакше лектын кечалтше сур ӱп ярымжым кидше дене
37:100  шеҥгекыла ниялтале да туныктымо пашаш шукертак оҥаралт шушо йӱк
37:101  дене ойлаш тӱҥале :
37:102     - тунемше йолташ-влак , айста палыме лийына . мый Анюкын
37:103  куваваже , Елизавета Семеновна , улам ...
37:104     вара тудо шке илыш корныж нерген ойлаш тӱҥале .
37:105                ...
37:106     - кум , а кум ! мыйым колат ! мо тый малаш веле тӧчен
37:107  шинчӱлтат ? - ӱстелтӧрыштӧ руштылдал шинчыше Онис писын
37:108  кычкыра , пуйто соҥгыралан веле ойла .
37:109     семонжо ӱстембак вуйжым кумык пыштенат , эҥыралтенрак
37:110  вашешта :
37:111  **60** - колам , шергакан кум ! чыла колам , да вуй ок
37:112  нӧлталт ...
37:113     - а вуй нӧлталтше манын , илен мошташ кӱлеш ! - сайыҥ каласен
37:114  моштенат , Онис воштыл колта . - вуйым сакыме огеш кӱл , вуйлан
37:115  пашам ышташыже эрыкым пуаш кӱлеш . теве кушто секретше !
37:116     - кушто мыланна вуйым нӧлталаш , - Семон пелешталеш . -
37:117  тылат теве кӱсын вич мешак киндым пӧртылташ кӱлеш . кушто муам ?
37:118  мо дене налам ?
37:119     - э , кудо годсым ойла ! мондо тый , Семон , тиде кинде
37:120  нерген . мый тиде киндым тый дечет садак мӧҥгеш ом нал . мылам
37:121  тыйын вич мешак киндет ик чӱчалтыш вӱд веле .
37:122     Семон йӱшӧ гынат , ойгыжым шулыктарыше шомакым колесат ,
37:123  вуйжым нӧлталеш . тудын ошем шичше ойган чурийже волгалт кая .
37:124     - неужели , вич мешак уржам мӧҥгеш от нал , кум ?
37:125     - омак нал . мӧҥгешла , эше полшаш тӱҥалам , только тый мылам
37:126  иктым гына ыште ...
37:127     - мом гын вара ? - йодеш Семон .
37:128     - ондак вуетым йӱштӧ вӱд дене шӱалтен тол , шӧрлӧ , а вара
37:129  кутыралтен налына , - шем пондашан Онис ныжылгын ойым ышта .
37:130     чулан омса воктен Семонын ватыже эҥертен шога . тудо нунын
37:131  кутырымыштым колыштеш , коклаш пураш ок тӧчӧ . коҥгамбалне ныл
37:132  йоча почаҥеш . нуно Онисын пуымо мӱгиндыжым пайлен кочкыт .
37:133     Семон вуйжым йӱштӧ вӱд дене шӱалта да , ватыжын кидше гыч
37:134  налын , шӱргӱштыш дене , ӱпшӧ кошкымеш , вуйжым ӱштеш , изишак
37:135  шӧрлымӧ гай лиеш .
37:136     - мый тылат порым ышташ шонем . тыйын илышетым тӧрлаташ
37:137  кӱлеш , уке гын тыге илен , йолетымат шуялтен возат , - Онис
37:138  ойла .
37:139     - поро шомакетлан тау , - шыпрак вашештыш Семон .
37:140     - Семон , тыйын чонан шӧртнет шуко уло , а мыйын чондымо
37:141  шӧртнем уло . теве изиш вашталташ кӱлеш , тунам илышна тӧрлана .
37:142  умылет ?
37:143     - ала-мо ом умыло , кум , грамотем изи .
37:144     - паша грамотышто огыл . палет , Семон , мыйын ик ӱдырем
37:145  гына ыле , капеш шуат , чонжым райыш пуыш . а икшыве деч посна
37:146  илыш - куку илыш , мураш мурет гынат , шӱмлан садак ласка огыл .
37:147  да теве кресӱдырем , Лизам , ӱдырлыкеш ашнаш мӧҥгышкем
37:148  наҥгайынем . тый , Семон , мыйын илышем палет , ик ӱдырым
37:149  пукшен-йӱктен да чиктен , куштен кертам .
37:150     Лизат ӧпкелаш ок тӱҥал ... тыйын мутетым вучем .
37:151     Ланзов Онис - поян марий . тудо пошкудо ялыште илен .
37:152  Онисын мардеж вакшыже , кевытше лийын . тулеч посна тудо
37:153  вольыкым шуко кучен . лишыл ялысе марий-влак мӱндыр пасушко
37:154  терысым луктын огытыл , садланак киндыжат начар шочын . нунын
37:155  аҥаштым тудо лошеш налын . торгаен коштын , **61** шуко оксам
37:156  погенат , ачажын шӱкшӧ пӧртшӧ олмеш кок пачашан у пӧртым ыштен
37:157  шынден . тудо незер-влак ончылно порын койын моштен , шошо еда
37:158  кукшо пырчым кӱсын пуэден , а шыжым , пырче иле манын , кок
37:159  пачаш шуко налын . чыла тидым кресаньык-влак паленыт гынат ,
37:160  нимомат ыштен кертын огытыл : шужен колымышт шуын огыл .
37:161     Онис чыла шотыштат сай илен , лач икте ситен огыл - тиде
37:162  ӱдыр .
37:163     Онис кумжын йодышыжлан Семон вашмутым ятыр жап пуэн огыл .
37:164  " йоча кеч-мыняр лийже , садак тудым вес еҥлан пуэн колташ
37:165  чаманет . а Лиза , эн кугу ӱдыржӧ , иктаж шым ий гыч ешлан паша
37:166  ышташ полышкалаш кушкын шуэш . на теве , тыгай кугу ӱдырым пуэн
37:167  колто ! а вес шот дене , поян дене тосым кучаш тӱҥалмек ,
37:168  родо-тукым лиймек , илыш куштылем кертеш . Онисын кумылжо толеш
37:169  гын , йол ӱмбак шогалаш полшен кертеш . ӱдырем пуэнак колташ гын
37:170  веле ? " - шонкален , вискален вуй йырже Семон .
37:171     - аваже , тый мом манат ? - ватыжын шонымыжым палынеже тудо .
37:172     - мый , ачаже , каласенат ом мошто , - ойым пуэн кертде
37:173  вашештен ватыже .
37:174     тунам Семон коҥгамбакыла ончалеш :
37:175     - Лиза кресачатым йӧратет ?
37:176     - йӧратем , ачай , - йӱкым пуэн ӱдыржӧ . - толмыж еда мылам
37:177  мӱгиндым конда . школышто улмо жапыштат , перемен годым ,
37:178  кресавам деке эре пурен лектам .
37:179     - а кресачат деке йӧршынак илаш кает ? - ӱдыржын мутшым
37:180  колнеже Семон .
37:181     - йӧршынжак ом кае , а школым тунем пытарымешкем илынем , -
37:182  ышталеш Анюк . - уке гын кошташ мӱндыр .
37:183     - ой , могай ушан улат , - ачаже мокталта . - тыге гын , пеш
37:184  йӧра . аваже , шергакан кумлан ӱдырнам ашнаш пуэна . лий ,
37:185  Онис кум , ӱдыремын кокымшо ачаже .
37:186     Онис ден Семон кидым кучат , шупшалалтыт , а Лизан аваже ,
37:187  нуным ончен , шинчажым шовыч лукшо дене ӱштеш .
37:188     ачан аҥысыр шӱргыж мучко ош шер пырче-влак йоген волат :
37:189     - шке ӱдыр шке парня гаяк жал ... ну , с богом , ӱдырем ...
37:190     - добро , кум , - Онис манеш . - мый Лизам руш ӱдырла
37:191  чиктен шогалтем . кызыт корнылан мо кӱлеш , тудым чиктыза да
37:192  йӧра , ик арня гыц вургемжым мӧҥгеш колтена веле . тыге вет ,
37:193  Лиза ?
37:194     - тек Марфа шӱжарем чиен коштшо .
37:195     - чыным ойлет , ӱдырем .
37:196     у вургемлан йывыртыше Лиза коҥгамбач вырт-вурт волен
37:197  шогалеш .
37:198     - ачай , мыланем ынде школыш кошташ тора ок лий , - Лиза
37:199  куанен пелешта .
37:200  **62** - йӧра-йӧра , ӱдырем , тунем да ачат-аватым ит мондо , -
37:201  пелеста Семон .
37:202     тыге незер Семон шке шочмо ӱдыржым поян Онислан кӱсын налме
37:203  вич мешак кинде шотеш пуэн колта .

38:1  38  чын лӱмжӧ Кузьма   **131**
38:2     тудын чын лӱмжӧ Кузьма . тыге шочмо нерген кагазеш
38:3  сералтын . а ялыште чыланат Панграт манын лӱмденыт . Кузьман
38:4  лӱмжым шинчышыжат , очыни , шагал лийын .
38:5     шарнем , школыш тудын дене ме пырля коштна . Панграт тунам
38:6  кызытсе деч чырык метрлан кӱчык ыле . тунемаш пеш керте ,
38:7  садланак тудым поян Прокопын эргыже , Сапан , кӧранымыж дене
38:8  кыра ыле .
38:9     теве туныктышо Прокоп Сапаным доска дек ӱжын луктеш .
38:10  Сапан ӱмбалне кӧгӧрчен , оҥ гай йӱлышӧ сатин тувыр , йолыштыжо
38:11  чувар портышкем , ӱй дене шӱрымӧ ӱпшӧ у салма гай йылгыжеш .
38:12  тудо кум комыля ош порым возен пытара - задачым ыштен ок керт .
38:13  туныктышо весым ӱжын луктеш - тидыжат ок ворандаре , кумшым
38:14  луктеш - тудыжат тептердыме .
38:15     нунын деч вара Пангратым луктеш . Пангратын ӱмбалныже пачаш
38:16  муш шӱртӧ дене куымо кӱжгӧ вынер тувыр , тудыжат кушкедалт
38:17  пытыше , кужу , пулвуйжым эртыше , очыни , кочажын . йолышто
38:18  сырве-сорво пидме рожын йыдал . пакчаш корак лӱдыкташ шогалтет
38:19  гын , ик коракат пакча саскам ок логал . тугай ыле Панграт .
38:20     йол парня ӱмбак шогалмекшат , доскаш пыкше шуэш . ужаш
38:21  тӧчен , ме тудым парт кокла гыч шогал ончена . лектешат ,
38:22  задачым тыманмеш - шылт-шолт , шылт-шолт веле шокта - ыштенат
38:23  пытара .
38:24  **132** икана шошым тыге лийын . кычкырлен , модын-воштыл ,
38:25  чумырген , школ гыч толына ыле . кӱварыш шунат , шошо вӱд ончаш
38:26  шогална . изиш лиймек , шеҥгеч Панграт толын шуо , тудо лӱдмыж
38:27  дене моло деч вараш кодын пӧртылеш ыле .
38:28     толын шуо веле - Прокоп эрге ден поян Микушын Миклайже
38:29  Пангратым йогын вӱдыш кӱвар гыч шӱкал колтышт . йӧра эше
38:30  кугыеҥ-влак эртен каят ыле - утарен луктыч , уке гын кола ыле
38:31  рвезе . тидын деч вара Панграт шошым вӱдеш кылмен черланыш ,
38:32  ятыр жап туешкен кийыш . тидлан верчынак тунемде кодо .
38:33     Пангратын кочаже колымек , тудо Макси Пагул дек тарзылан
38:34  вереште .
38:35     - чаманен налам , уке гын садыгак шужен кола ... тулыкым
38:36  чаманет гын , юмо ок кудалте . мыйын ала-мо паша уке , айда изиш
38:37  сомылкалан полша гынат , йӧра , - пошкудо-влаклан Пагул
38:38  кутырен .
38:39     тыршыше еҥлан марда озанлыкыштат , эр тӱҥалын кас пычкемыш
38:40  вочмеш , паша сита , а Пагулын - ала-мыняр имне , лӱштымӧ ушкал
38:41  да ик кӱтӱ шорык . мландыжымат , манат гын , ялысе ятыр
38:42  йорло-влакын мландышт тудын кидыште , да тиде ок сите , пошкудо
38:43  ялыште налын ӱда . ожно , кугыжан власть годым , толашымыж
38:44  семынак толаша .
38:45     Пагулын ешыже шым еҥан , да эше Панграт деч посна кум
38:46  тарзым куча .
38:47     ну , ыштат шол тарзышт . кеҥежым огыл , теле йӱштӧ годымат
38:48  тувырыштым пунчалат гын , пӱжвӱд лектеш . Пагуллан эре шагал ,
38:49  чурийже эре шем пыл гай койын коштеш . эрдене тарзе-влак пу гай
38:50  тӱҥшӧ могырышт дене пыкше кынелыт .
38:51     Пагулын пытыдыме паша . тудын яра жап уке , паша лектынак
38:52  шога . кажне кечын , кажне ийын тыге .
38:53     - поянын пашажӱм чыват чӱҥген ок пытаре , - калык ойла . тиде
38:54  чын .
38:55     Пангратым Пагул , шкеж дек налмешкак , вольык кӱташ
38:56  шогалтыш . теле шумеш рвезе шӱкшӧ вургем денак кӱтыш  , кеч
38:57  шӱкшӧ мыжерым тудлан пуаш ыле . уке , кеч-могай йӱштӧ , луман
38:58  йӱр лиеда гынат , Панграт кочаж деч кодшо рожын сур мыжер дене
38:59  коштын эртарыш . поянын чонжо - пий чон .
38:60     лум возо - вольык вӱташте . тарзылан Пагул у пашам пуыш :
38:61  вакшыш мельниклан полышкалаш шогалтыш . тудо вакшыште шкеж дечат
38:62  кугу мешакым пӧрдыктылеш , вийже ок сите - пӱйжӧ дене пижеш .
38:63  мельник эре йӱэш , паша эреак рвезе ӱмбалне . мешак тӱшка дене
38:64  кучедалын , тудо шылыждыме лийын . Панграт тылзе гыч гына пыкше
38:65  парем шуо . тудо сай тарзе , весым тыгайым кычал от му . тулыш
38:66  пуро манат гын , Панграт огым манын ок шого , тугак пура . адак
38:67  кочмо шотыштат ок кычалтыл : мом пуэт , тудым кочкеш . нигунамат
38:68  тореш ок ойло , коклам ок кошт , ок сыре . моткоч мут колыштшо
38:69  айдеме .
38:70  **133** ӱмыр ок вучо , эрта . Пангратын Пагул дене илымыжлан
38:71  ятыр ий теме . тиде жапыште тудо мом гына ыш ыште . туге гынат
38:72  Панграт - саде Пангратак , телымсе семынак ниможат уке . тудо
38:73  гына лие , жап шудеак , пондаш нале да шӱргыжӧ куптыргылаш
38:74  тӱҥале .
38:75     Пагулынат вуйышкыжо у шонымаш тольо : " Пангратлан тӱлаш
38:76  верештеш , кызыт кугыжан властет огыл . мыняр кӱлеш ? оксам
38:77  луктын пуаш жал . вес могырым , еҥат ок уж . чу , мый тиде пашам
38:78  тыге ыштем : тудлан пӧртым ыштен пуэм . тыгеже пӱтынь калык
38:79  ужеш . " вот кузе Пагул тарзым онца " , манаш тӱҥалыт " .
38:80     шуко ок шоно , ял мучашеш кок окнан , олым вуян пӧртым
38:81  ыштыктен шында .
38:82     тиде ятыр ий годсек йӱдшӧ-кечыже Пангратын тыршен ыштымыжлан
38:83  оза деч " пӧлек " .
38:84     - южо еҥ шке икшывыжланат пӧртым ыштен ок пу , а мый
38:85  тарзыланат ыштен пуэм , - Пагул еҥ кокласте моктана . Панграт
38:86  паша гыч толеш ыле , ончет : пӧртшӧ дек вашкен ошкылеш . мия
38:87  да , омса лондемыш шинчын , шерже теммеш пӧрт кӧргым ончен
38:88  шинца . южо годым пӧртешыжак  , кукшо олымбалан возын , йӱдым
38:89  эртара .
38:90     - ынде пӧрт лийын гын , ешым погаш кӱлеш , - Пангратлан
38:91  Пагул ойла .
38:92     Пагулын тиде мутшылан тудо нимом ыш пелеште , мы-ыль гына
38:93  воштылале .
38:94     - иктаж эскерыме-йӧратыме ӱдырет уло дыр ? - Пагул адак
38:95  йодеш .
38:96     - уке , - кӱчыкын гына Панграт пелеста .
38:97     - тугеже , налын пуышаш ! - Пагул рвезылан ойла .
38:98     " шке шотсо дене пӧртым ыштен пуышым , ӱдырымат налын пуем
38:99  гын , Панграт мыланем , колымешкем , пашам ышташ тӱҥалеш " , -
38:100  Пагул шке вуйжо дене шона .
38:101     лишыл Чытырсолаште йорло эшайын шайык шинчан Паялче лӱман
38:102  ӱдыржӧ уло . провор ӱдыр , тошкалеш гын , кӱртньым туга .
38:103  пашаште кок пӧръеҥланат вуйым ок пу . чурийже шедыран , да нимат
38:104  огыл .
38:105     пукшымо ожыжым кычкен , Пагул ӱдыр туларташ Эшай дек шкак
38:106  кудале . миен пурен , туралтыме нерген кок-кум мутым веле
38:107  маньыч , Эшай кӧнышат . Паялче ондак ыш кӧнӧ . Пагул ,
38:108  кокыралтен , кугун веле пелештышат , ӱдыр кӧныш .
38:109     сӱан монь ыш лий , ик пелштоп аракам гына Пагул ден Эшай
38:110  йӱыч , йорло еҥлан , да эше тыгай Панграт гайлан ,
38:111  сӱанже-можо .
38:112     Панграт ден Паялче у пӧртыштӧ илаш тӱҥальыч .
38:113     адак нигот эрта . ынде Пангратын Пагуллан пуышашыже уке .
38:114  ынде тудо пӧртлан шке оза . ой , шергеш возо Пангратлан тиде
38:115  пӧртшӧ ! тудо пӧрт верч кунар ий Пагуллан пашам ыштыш ! пеш чот
38:116  тыршыш ! шуко ий поянын неле пашажым ыштен , **134** Панграт
38:117  деч , манмыла , комжо веле кодо , ынде тудын корштыдымо верже
38:118  уке . Панграт чӱчкыдын черланаш тӱҥале : ик кече ышта , вес
38:119  кечын черланен кия .
38:120     ынде пӱтынь паша Паялче ӱмбалне . Паялче куралешат , ӱдат ,
38:121  пуымат чодыра гыч конда , рвезе-влакымат онча . кузегынат - кум
38:122  икшыве уло . паша путырак шуко . Паялце эр ӱжара дене
38:123  кынелешат , кас пычкемыш вочмеш шинчын ок шинче .
38:124  ыштет-ыштетат , вара семын шыде шуаш тӱҥалеш .
38:125     Паялче еҥ деч шолып Пангратым тучедылаш тӱҥале . первый
38:126  жапыште я тӱкен колта , я мушкында , вара йӧрыктен пыштенак
38:127  лупшаш тӱҥале . ончыч пошкудо-влак тидым-тудым ышт кол , вара
38:128  семын шижаш тӱҥальыч , туге гынат " еҥ дене мо сомыл уло , айда
38:129  толашышт " манын , кидым веле рӱзалтат ыле . паша утыр келгыш
38:130  каяш тӱҥале . кугече эрлашыжым Пангратым ватыже , кырен ,
38:131  уремыш шӱдырен луктын кудалтыш . йӱк-йӱаным колын , уло ял
38:132  погыныш . Пангратым воштылыт .
38:133     - воштылашыже кызыт воштылыда , да вара ойго ынже верешт .
38:134  сырымыж годым Паялчын кидешыже иктаж-мо верештеш гын , перенат
38:135  пуштеш . вара суд , следствий кая , кузе те , пошкудышт , тыгай
38:136  пашам ышда уж манын , йодыт , - Кугергын Изерге ойла .
38:137     - мутет чын , Изерге шольо . пошкудо деч лиеш , - Савлий
38:138  кугыза ешарыш .
38:139     - вара мом ыштет ? - ала-кудыжо мане .
38:140     кенета шып лийыч . чынжымак , мом тудын дене ыштет ? шып ,
38:141  иктат ок пелеште .
38:142     Изерге мом манаш ӧрӧ , иктын ӱмбак ончалеш , весын ӱмбак .
38:143     - так орлыклан гына тиде Панграт шочын , аваж деч кодын , -
38:144  кугун шӱлалтен , Савлий кугыза пелештыш .
38:145     тудо кастене погынен , кужун каҥашен шинчышт . уке , нигузеат
38:146  Пангратым утараш ок лий . теве кудан-кудышкышт шаланыме годым
38:147  " мый муым " мане Прол .
38:148     - ну-у ! мо тугай ?
38:149     - тудым пожарный сарайыш ороллан шогалташ кӱлеш !
38:150     - кузе туге ?
38:151     - теве кузе : ме кызыт ороллан черет дене шогена . кеҥеж гоч
38:152  кум-ныл гана шогаш возеш . паша жапыште сутка огыл , ик шагат
38:153  жапат шерге .
38:154     - чыным ойлет , - калык Прол дене келшыш .
38:155     - ну вот . умбакыжым теве кузе ышташ кӱлеш : ял дене ик
38:156  имньым налаш да ик еҥым ороллан тарлаш . пӧртлан пел пуд деч коч
38:157  ок воч . ороллан Пангратым шогалтена . тунам тудо ватыж шинчам
38:158  нузылташ ок тӱҥал .
38:159     Пролын ойжо калыклан келшыш .
38:160     арнят ыш шу , Панграт пожарный ороллан шогале . тылзе эртыш
38:161  - кум пуд уржам нале . адак тылзе шогыш , адак кум пуд . ончет -
38:162  суртлан кугу полыш , вес могырым , ок кыралт . Пангратна
38:163  шӱлалтыш ! тазалыкшат тӧрланаш тӱҥале .
38:164  **135** Панграт - пеш чатка еҥ : пожарный машина-влакым эрыктен
38:165  шында гын , ший-шӧртньын веле койыт . имне - ӱй подыш чыкен
38:166  лукмо гай . орва , омыта , чаж - чылажат радамыште .
38:167     пашаш кает ма але паша гыч толат , пайрем годым уремыште
38:168  кутырен шинчет - кеч-кунам ончо : Панграт ик минутланат каланча
38:169  гыч ок воло , меҥгыла шога . ик ий эрта . Панграт тугак орол .
38:170     колхоз манме мут шарлаш тӱҥале . ончыч кырте-карте гына
38:171  ойлышт , вара семын утларак , чӱчкыдынрак ойлаш пижыч . ик жап
38:172  эртыш , южо яллаште калык колхозыш пура , манын кутырат . мемнан
38:173  ялышкат тиде мут толын шуо .
38:174     колхоз ваштареш кулак агитацият кумдан шарлыш .
38:175     - она пуро ! ок кӱл колхоз ! юмылан йӧрыдымӧ паша , - калык
38:176  кокласте нуно кутырат .
38:177     ик кечын район гыч уполномоченный тольо . орол пӧртыш калыкым
38:178  поген , колхоз нерген кутыраш пиже . сайын гына ойлаш тӱҥалын
38:179  ыле - иктыже лектын кая , весыже ...
38:180     ик погынымашыште пошкудына Прол ыш тӱсӧ : докладчик ойлен
38:181  веле пытарыш , колхозыш пураш йодмашым ӱстембак намнен пыштыш .
38:182     - мый тиде йодмашем дене кулак тӱшкан чон-печыжым кӱрыштам ,
38:183  - каласыш тудо . - сита , кулакын тюрьмаж гыч лекташ шукертак
38:184  жап !
38:185  **136** калык тарваныш .
38:186     - шамыкайым сере !
38:187     - ондрийым сере !
38:188     тыге кажныже шке йӱкшым пуа . спискыш у лӱм-влак ешаралтыт .
38:189     - Кузьмам сере ! - калык шеҥгеч ик пӧръеҥын вичкыжрак йӱкшӧ
38:190  шоктыш .
38:191     - могай Кузьмам ? - ӱстел кокла гыч йодыч .
38:192     шып . иктат ок пелеште .
38:193     - могай Кузьмам ? - ӱстел кокла гыч уэш йодыч .
38:194     адак шып .
38:195     - йолташ-влак , ида воштыл , тиде модыш паша огыл . могай
38:196  тудо Кузьма , ялыште Кузьма лӱман еҥ уке , - погынымаш
38:197  вуйлатыше ойла .
38:198     - мый тиде ялынак вет , - саде йӱкак пелештыш .
38:199     моло йӱк коклаште тиде йӱк ойыртемынак раш шоктыш . тиде -
38:200  Пангратын йӱкшӧ шоктен .

39:1  39  вакш йоҥышта   **139**
39:2                          кӱкшӧ нурышто мардеж вакшыже
39:3                          молан тыге виян пӧрдеш ?
39:4                                           калык муро
39:5     межалдыме , кӱреналге-ужар кумда нурын кӱкшакаштыже йӱреш да
39:6  лумеш шемемше тошто мардеж вакш шкетак шинча . тудо ял деч
39:7  ӧрдыжтӧ шога , тушеч йырваш мӱндыркӧ коеш . кече шичмаш велым
39:8  изи мардеж лыжган пуалешат , вакшын ныл кугу шулдыржо выжге
39:9  лупшалт савырна .
39:10     регенчалт шичше вакш леведыш ӱмбалне кошар пондо шога . тудын
39:11  мучаштыже кадыр оҥан , кадыр почан пу агытан шога : пӱсӧ нержым
39:12  виктарен , мардеж пуалме велыш выж-ж лупшалтеш .
39:13     вакш дечын тӱтырала койшо куэрла деке орва корно кадыргыл
39:14  кая .
39:15     тореш вачан , ик шот капан , илалшырак Кокур Павыл лар
39:16  воктене пӱгырнен шогалын да кумда копашкыже ложашым чывыштен
39:17  пыштыш . воктенже пошкудо ялысе колхозник Изи Мойсе шога .
39:18  Кокур Павыл , йӱк лукдеак , ложашым чывыштыл шогыш-шогышат ,
39:19  Изи Мойсе велкыла савырнен пелештыш :
39:20     - пырчыже илерак вет , мардежшат теве изирак .
39:21     - пеш шолдыражак огылыс , тыгай ложаш лиеш гын , мом ойлаш .
39:22     - тидыже тыге , да тиде вакш пеш тыгыде ложашым ышта ыле .
39:23  кӱымат эрдене веле кӱнченам . уке , пырчыжак иле , мушмет деч
39:24  вара , чынак , кошкен шуын огыл .
39:25     Изи Мойсе тамак мешакым лукто , сигаркым пӱтыраш тӱҥале .
39:26     - пӱтыралына , - Павыллан тамак мешакым шуялтыш .
39:27     Павылже тошкалтышеш шинче да , курш гыч пырчын волымыжым
39:28  ончен , тамакым пӱтыраш тӱҥале .
39:29     - лач веле , - Мойсе мане . - ынде шудыш миен толаш ложашнат
39:30  уло . куш пурет , пырчымак луген от шынде вет ... Кузьман вакш
39:31  дене пеш шерге , маныт , моло вакш деке каяшыже мӱндыр .
39:32     - мардеж изирак , шукыжымак йоҥыштен ом керт . таче эше
39:33  шкенан колхоз кок возым кондыш . шудо ышташ кунам каяш шонеда
39:34  вара ? мемнан-влак Петро кечын эрдене веле тарванынешт аман , -
39:35  Павыл мане да сигаркыжым пижыктыш .
39:36     кумышто кастене веле лекташ ой уло , малаш миен шуына гынат ,
39:37  йӧра . омашым да монь ыштылат , каналтет . эрракше йоҥгатарак ,
39:38  солашыжат куштылго .
39:39     - тыге , тыге .
39:40     Изи Мойсе ложашеш ошем пытыше шем шаровар кӱсенышкыже тамак
39:41  мешакшым пыштышат , каяш тарваныш .
39:42  **140** - тау , Павыл изай , пеш кугу тау ! кечат шинчеш , кас
39:43  лиеш . шуашыже шуам , мӱндырак огыл .
39:44     - шуде мо вара , шуат , шуат .
39:45     Изи Мойсе омсаш лектын кайыш . Павылат почешыже лекте да
39:46  вакш шулдыржым ончале , Мойселан ложаш возшым пидаш полшыш .
39:47     - ну , тарване ! ну , айда ... - Мойсе имньыжым покталтыш .
39:48     кече шичме велкыла Павыл ончалят , тӱрвыжым ваш ишыш . тушеч
39:49  ош тӱран шем пыл койын кӱза . Мойсен орва йӱкшӧ лычыге шокта
39:50  гынат , кас рӱмбалгыште ӧрдыж гыч орваже вигак ок кой . мардежат
39:51  ожсо дечын кугуракын пуалеш .
39:52     - йӱр толнеже аман , - шоналтыш Павыл .
39:53     чынгыр йӱк шокташ тӱҥалмеке , тудо иже вакш кӧргыш пурыш ,
39:54  омсам чот тӱчӧ . курш аҥ деке тошкалтыш мучко кӱзышат , понареш
39:55  тулым чӱктыш , куршышко пырчым оптале . эркын-эркын вакш кӱ
39:56  виянрак савырнаш тӱҥале , ложашыжат совок гыч ынде кугуракын
39:57  выжге вола .
39:58     Павыл вакш пӧртыш пурышат , кошкышо нымыште нийым лукто ,
39:59  тул воктек шинчын , ниялаш пиже .
39:60     Павыл 10 ий наре ты вакш кӧргыштӧ пашам ышта . кужу теле
39:61  йӱдым шуко гана шкетак кодын , тамле омыжым кӱрлын , нур
39:62  покшелне шойге шӱшкышӧ мардеж йӱкым колышт шинчен . южгунамже
39:63  йӧратыме муро семжым шӱшкалтен , ожнысо илышыжым шарналтен .
39:64     Павыл ожнысыжым шарналтат , шӱлыкан кояш тӱҥалеш . варажым
39:65  шке шӱлыкаҥмыжым шкеак йӧрдымашыш луктеш , тудым орлыкышто
39:66  ашныше еҥ-влак шыдыжым ылыжтат . тунам тудлан ала-момат ыштен
39:67  кертшашыжла чучеш ... орландарен ашныше , вӱрйӱшӧ Микитам ты
39:68  жапыште ужеш гын , мом ышта ыле гын !
39:69     Павыллан кумло ий шуэш . тудо изи годымжо пеле-пуле ,
39:70  вӱдеш-сереш илыштын коштын гынат , кызыт шинчаже веселан онча .
39:71     ятыр ий ожнысым , рвезе годсыжым , Павыл нигузе монден ок
39:72  керт . кеҥеж гоч кӱтен налме киндыж дене нигунамат чийыдыме ,
39:73  омешыжат уждымо , йылгыжше калошым пазар гыч аваже налын толын .
39:74  капеш шуын шогалше эргым чикташ кӱлеш вет ...
39:75     шыже пайрем . йӱыт , шогылтыт , мурен коштыт . теве урем
39:76  мучко , шем ужгам чиен , пача меж калпакым шинчапун ӱмбак кумык
39:77  шынден , Микита кӱза . Павыл рвезе лоҥгаште уремыште
39:78  шогылтеш . Микита тудын турашкыже толын шуат , савырнал
39:79  шогале . Павылын йолыштыжо йылгыжше калошым ончале да
39:80  мыскылымыла каласен пуыш :
39:81     - хе , тийжым йӱд еда поген-поген налын шынден , ужат ...
39:82  кочкаш уке , ават кӱчен коштеш , шкежат кокырашым веле ыштет -
39:83  калош ! хе ... - мане да чаргата ӱдырамаш йӱкшӧ дене воштыл
39:84  колтыш .
39:85  **141** теве тылат Кокур Павыл ! Васлий Павыл олмеш - Кокур
39:86  Павыл лийынат шинче ... тунамсек тудым Васлий Павыл огыт
39:87  ман , ты лӱмым монденыт . Кокур Павыл маныт . Микита верч
39:88  тыгай лӱман лиймекыже , Павыллан вес ий шыжым тудын вакшышкыжак
39:89  мельниклан пураш логале . мом ыштет , нужналык керте ...
39:90     эн ондакше рвезе еҥ пеҥгыде кид-йолан гынат , пашам ыштен
39:91  моштыдымыжлан шуко орлыкым ужо . варажым , мельник пашалан тунем
39:92  шумекыжат , эше кугу ойгыш пурыш ... ик кастене Павыл мӧҥгыжӧ
39:93  толеш ыле . ял мучашке шумекыже , вӱдым нумал кӱзыктышӧ Мирон
39:94  Игнат ватым вашлие :
39:95     - эх , Павыл , Павыл ... - тудыжо манеш .
39:96     Павыл ӧрын :
39:97     - мо вара , еҥгай , мом ойлынет ? - йодеш .
39:98     Мирон Игнатын ватыже йӱкымат луктын ок керт , шортеш . ӧрын
39:99  шогалше Павыл велке жалын ончен каласа :
39:100     - эх , павыл ... таче йӱдым аватым мӧҥгешыжак ала-кӧ пуштын
39:101  коден ...
39:102     омыж дене Павылын кид-йолжо тунамак велалт кайыш , Мирон
39:103  Игнат ватын умбакыже мом ойлымыжым ышат кол , уш кайыше гай
39:104  мӧҥгыжӧ куржын вола . колышо аважын капшым ужын , утен каен
39:105  шорташ тӱҥале ...
39:106     ... теве ял еда " колхоз " шомак шокташ тӱҥале . икте ойла ,
39:107  весе ойла : иктыже колхозым ышташ кӱлеш манеш , весыже шӧра .
39:108  Павылын ялыштыжат еҥ-влак чӱчкыдынак погынылаш тӱҥалыныт ,
39:109  нунын коклаште коммунист Роман пашам виктара , ола гычат
39:110  толыт , кутырат , чыланат колхоз нерген умылтарат .
39:111     Павылын ялешыже Роман изирак колхозым организоватла , 12
39:112  сурт возалтеш .
39:113     эн ондакше Павыл , шонкален-шонкален , колхозыш пурыде кодаш
39:114  шонен ыле . ватыжат ынеж пуро , ойырлен каем , манын шӧра .
39:115  Микитат чӱчкыдынрак Павыллан кутыркален , колхоз ваштареш
39:116  тӱрлӧ шоям шойыштын . кӱлдымаш шоям колыштынат , Павыл колхозыш
39:117  пурыде кодын .
39:118     тыге жап шукак ок эрте . шошым велеш , кастене тул
39:119  чӱктымеке , Павыл деке колхоз нерген мутланаш Роман лӱмынак
39:120  пура . коктын ятыр жап шинчен эртаратат , тӧсто годсо илышыштым
39:121  шарнат , ончыкылык илыш нерген кутырат . Роман дене мутланымаш
39:122  Павылын шинчажым почо . тудо эрлашыжымак ешыжге колхозыш
39:123  пурыш .
39:124     илыш пеш писын эрта . ялыште кугу вашталтыш лиеш . вакш оза
39:125  Микитам раскулачиватлат . тунам чылажат тӱжвак лекте .
39:126  пошкудыжо Павылын аважым пуштмымат ужын , каласаш гына кызыт
39:127  марте тоштын огыл , лӱдын . Микита ден вес ялысе поян марий
39:128  коктын ола гыч ала-могай кум воз ӱзгарым шолышт толынытат , ты
39:129  ӱзгарым шылтыме годым Павылын аваже ужын улмаш , да тидлан
39:130  верчын тудым пуштыныт , шинчан сравочым кораҥденыт .
39:131  **142** Микитам раскулачиватлат , арестоватлен колтат . вакшыже
39:132  колхозлан кодеш . колхозыш пурымекыже , Павыл ты вакшым
39:133  тӧрлатен шындыш , вакшешак пашам ышташ кодо . вакш ынде
39:134  Павылынат , колхозынат кӱлеш погыжо лие .
39:135     ожнысо илышыжым шонкален шинчышыжла , Павыл жап эртымымат ыш
39:136  шиж . чыҥгырат волен каен , кӱ ӱмбалне чыҥгыртен кеча , пырчыжат
39:137  курш гыч йоген пытен , ложашыжат возак мучко йогымым чарнен .
39:138  Павыл пырчым оптале , тамакым пӱтырыш . тӱнӧ мардеж йӱк
39:139  вужгымым шекланымыла вакш ончыко лектын ончале . пычкемыш .
39:140  мардеж вужга , каваште музырланен кӱзышӧ , лӱдыктен толшо шем
39:141  пыл орам шӱка , покта . мӱндырнӧ кӱдырчӧ йӱк шергылтеш .
39:142  шуэн-шуэн волгенче волгалтмат йолтке коеш . тиде кастене кугу
39:143  мардежан йӱр толшашым ужат , Павыл , йӱр эртымеш вакшым чарен
39:144  шогалташ кӱлеш , манын шоналтыш , вакш поч декат миен шогалын
39:145  ыле . молгунамат кугу мардежан йӱр лийме годым йоҥыштенат , таче
39:146  йӱдымат нимат ок лий манын , мӧҥгеш вакш кӧргыш пурыш .
39:147     йӱр кужун ыш вучыкто , вакш леведышым перкален лоҥаш тӱҥале .
39:148  кӱдырчӧ йӱкат талышныш , уло мландым чытырыкта . йыл-юл волгенче
39:149  койын-койын колта . теве кӱдырчӧ йӱк утларак кугун дӱр-р шоктен
39:150  колтыш . пел тошкалтышыш кӱзен шушо Павыл кенета шогале : курге
39:151  савырныше кукшо орва декыла лӱдыкшӧ ончалтыш дене ончал колтыш .
39:152  эн ондакше , шӱдыржат , вакш шулдыржат кӱрлын воленыт , манын
39:153  шоналтыш . кӱдырчӧ йӱк чарнымеке иже , лучырге савырныше
39:154  шулдырын йӱкшым колят , Павыл лыпланыш . чынжым гын , мыняр ий
39:155  ынде вакшыште пашам ышта , тачысе гай тудо нигунамат лӱдын
39:156  огыл ... ала ожнысо илышыжым шоналтенат , ала кугу кӱдырчан йӱр
39:157  ложге кышкымылан Павыл лӱдын .
39:158     ик жаплан шкенжым шке адак шекланен шогыш . ала-мом
39:159  вучымыла , ончылт шогымыжым шиже да шкенжым вурсалтенат
39:160  колтыш ... мо , Павыл изи мо , молан лӱдаш ? шагал мо ты вакш
39:161  кӧргыштӧ шкет илен ? эх , кызыт лӱдынат ...
39:162     йӧрышӧ тамак сигаркыжым понар тул гыч пижыктымыж годым тул
39:163  йӧрен кайыш , ту жапыште кӱдырчӧ йӱк тьо-р-р шергылте ,
39:164  пылышешыжат чоҥ-ҥ веле мурен кодо , вакш омса шолт шоктыш ,
39:165  почылт кайыш . волгенче волгыдеш вакш кӧргӧ йолт волгалт
39:166  кайымеке , мызырген шичше шем ора йывырге пурымым Павыл ужо ...
39:167  мо томаша ?.. кӱдырчан годым , тыгай йӱран игечыште , ял деч
39:168  ӧрдыжтӧ кӧ вара нӧрен коштеш ?
39:169     волгенче волгалт эртымек , тунамак пеш пычкемыш лие ; йӧрен
39:170  кайыше лампым Павыл толашен-толашен чӱктыш , лампыже понар
39:171  кӧргыштат , вакш кӧргыштӧ рӱмбалгын веле коеш . тудо тӱҥын
39:172  шогалше гай лие , мом ышташ , мом пелешташ - нимом ок пале ...
39:173  тӱсленак ончалешат , омса воктен йымен шогалше шем орам ужеш .
39:174  мо , айдемак мо вара ? тупыштыжо котомка гане , кидыштыже пондо
39:175  улмо гай коеш . ала-мо сайынже **143** паленат ок керт ...
39:176  икмыняр жап йӱк лукде шогымек , Павыл эркын , шекланенрак ,
39:177  тошкалтыш мучко волаш тӱҥале ... ушышкыжо гын - пырдыжыште
39:178  кечыше кӱ кӱнчымӧ насекым руалтен налаш шонен пыштен ... мо лиеш
39:179  лийже , кӱлешак гын , насек  денат солалта , ложаш шӱшмӧ пондо
39:180  денат вуйгоҥгыра гычше ырыктен пуа ... ала вор ? ала вакш деке
39:181  иктаж кум-ныл орва толын шогалын да еҥ уло-укем палаш , манын
39:182  веле , ты айдемыже шкетак пурен шогалын ?
39:183     Павыл ӱлыкӧ волен шогале . омса дене шогышо шем ораже изишат
39:184  ок тарване , Павыл велке туран ончал шынден , шем чурийыштыже
39:185  шинчаошыжо веле пор моклакала коеш .
39:186     эше икмыняр жап эртыш .
39:187     шинчаошо дене ончышо шем ора велке шекланен , ӱшаныдымыла
39:188  ончен шогышат , Павыл ыш чыте , чытырыше йӱкшӧ дене йодо :
39:189     - кӧ вара улат ?
39:190     йӱк уке .
39:191     - мом йӱдым коштат ? мо кӱлеш ?
39:192     шем ора тарванылаш тӱҥале , пондыжым пырче оптымо лар воктеке
39:193  шогалтыш , котомкажым кудашаш пиже . ойлыдымыжо Павылым эше
39:194  кугун шекландара .
39:195     - кӧ улат ? мо вара йӱкымат от лук ?
39:196     шем ора котомкажым кудаш шуышат :
39:197     - мый улам ... мо , от пале ? - мане .
39:198     ала-мо палыме йӱк . туге гынат айдемыжымак Павыл пален ок
39:199  керт . кушеч палет , ала иктаж-могай марий иктаж-куш кая улмаш ,
39:200  корнеш йӱр авырен ...
39:201     - ынде мыйымат от пале мо ?
39:202     тӱсленак ончалмекыже , Микитам палыш ... вара тудын деке
39:203  ошкыл мийышат , ӱмбакыже туран ончал шындыш .
39:204     - мый мӧҥгем толам ... йӱранат , тевыс пурышым ... тошто
39:205  верыш пурем манын , шымат шеклане , - порын кояш тӧчен , Микита
39:206  пелештыш .
39:207     - мом коштат вара ? - Павыл шыдешкен йодо .
39:208     - мо вара , мӧҥгына толам , колтеныт . тунамат вет мыйым арам
39:209  колтышда ... тый огыл , ялысе-влак чыкен колтышт ... тевыс ынде
39:210  толаш тӧчем .
39:211     Павыл тамак сигаркыжым шуышат , ала-мом шонкален , тошкалтыш
39:212  мучко эркын кӱзыш . куршыш пырчым оптале .
39:213     почын шындыме вакш омсашке йӱр изиш кышка , волгенче
39:214  койын-койын колта , кӱдырчӧ чарныдеак кӱдырта . вакш шулдыр-влак
39:215  мардежеш выж да выж савырнен нӧрдыт . кочыр мурымышт дене
39:216  иктаж-могай ойго лийшашым ончылгочак шижтарынешт манын шонет .
39:217  кукшо колеса дечын волышо шӱдыр курге савырна , кышкар кӧргысӧ
39:218  кӱым рӱжге пӧрдыкта , Павыл ложашым мешакыш шӱшкын-шӱшкын опташ
39:219  тӱҥале . Микита велке коклан-коклан туран ончалеш , тудлан
39:220  кӱчшӧ нарат ок ӱшане ...

40:1  40  изи вӱдет йогалеш   **185**
40:2         ( повесть гыч кӱчыкын )
40:3                серыш
40:4     мый пытартыш предмет дене экзаменым сдатлен тольымат , окна
40:5  кокла пырдыжыште кечыше сумкашкем шерге пого семын тетрадемым
40:6  пыштышым . ӱстембалан авамын ямдылен кодымо торык ден киндым
40:7  вашкен тамлышым .
40:8     эрдене авам " школ гыч толмекет , чывым онцо , уке гын нуно
40:9  кияр йыраҥым пургедыт " манын ыле . но мый вес йӧным муым :
40:10  молан нуным кӱташ ? нуно вольык огытыл вет ! теве чӱҥгашышт пуем
40:11  да жапым тек шке семынышт эртарышт .
40:12     тыгак ыштышым да конный дворыш лектын куржым .
40:13     - кушко , эргым ? - уремыште мыйым Эшкына кугыза вашлие .
40:14     - тендан дек . йоча-влак конюшныштак улыт ?
40:15     - уке . имне-влак - чыла пашаште . такырым тырмалат . таче
40:16  кол кучаш каен кертат , - шоҥго конюх кӱчыкын умылтарышат ,
40:17  трупкажым тӱргыктен , умбакыла ошкыльо .
40:18     Эшкына кугыза дек ме шефыш налме чома-влакым ончаш коштына .
40:19  но таче тушто паша уке . мом ышташ ? шоҥго еҥ кол эҥыраш каяш
40:20  темла . кечат сай , кол пижеш , ончыни . но кызыт кол дек кошташ
40:21  жап уке . тунемшэ-влакын погынымаштышт война жапыште колхозлан
40:22  полшымо нерген ойленыт . путыракшым туныктышо Татьяна
40:23  Алексеевна колхозлан кугу пайдам пуымо нерген сай мутым
40:24  каласыш . но тудын ойлымыжым чылажымак шукташ ок лий , очыни .
40:25  каникул годым йоча-влак тӱрлӧ вере шаланат . теве тачат конный
40:26  дворыш иктат миен огыл . мыйынат ынде суртышто паша ятыр лиеш ,
40:27  авамлан полшаш кӱлеш . теве пӧртылам да киярыш вӱдым шавем ,
40:28  чывымат ончалам ...
40:29  **186** лач тыге шонкален ошкылмем годым кенета " Сергуш ,
40:30  Сергуш ! " манме йӱкым кольым . йыр ончальым - нигуштат нигӧат
40:31  ок кой . пече ӱмбаке пырыс гай удыркален кӱзымым кольымат ,
40:32  тушкыла савырнышым . первыяк савар ӱмбалне кыртмен пижше парня
40:33  вуйлам ужым , изиш лиймек , Якушын ӧрткышӧ чурийже койо .
40:34     - Сергуш , - тугак йышт мане Якуш . - тол тышке , тол-ян !
40:35     - молан ? - мый ӧръынрак чарналтышым .
40:36     - пеш кӱлешан паша ...
40:37     - мо вара ? - мый пече дек лишемынам ыле , но Якуш ,
40:38  оралтышке ончыктен , савар гыч йывыж волен йомо .
40:39     мый оралтыш пурышым .
40:40     Якуш , йол парня вуйыш шогалын , йыр ончале , кагаз ластыкым
40:41  мылам " на , луд " манын шуялтыш .
40:42     Якуш тунар шучкын койо , мыйынат кидем чытырналте .
40:43  кагазыште возымо ыле :
40:44     " таче , 1943 ий 23 июньышто , кече шичмек , " Йошкар
40:45  пӱнчер " колхозын тегыт заводышкыжо мийышаш улат . ТЗАК " .
40:46     пачаш-пачаш лудын лектымат , кугун шӱлалтышым :
40:47     - да ... кӧ-гынат мом-гынат шонен луктын ?
40:48     - а тый кузе шонет ? - ош шинчапунжым куптыртен , Якуш
40:49  парняжым нӧлтале . - тыште иктаж-мо тугай лийын ок керт ? ӧрмаш
40:50  веле .
40:51     - мо , иктаж-мо тугай ?
40:52     - адак тошто йомак . мом вара адак " тугай " ?..
40:53     - мутлан ... мутлан , мый тегыт заводыш мием . йырваш
40:54  пычкемыш , оралте шеҥгеч лектыт да - цоп ! айда мӱкш пакчаш ,
40:55  йӧнан корным ончыкто ...
40:56     - кузе тыгай жапыште пашадыме еҥ лийын кертеш ? - кенета
40:57  палыме йӱкым колын , ме шып лийна , савырнен ончална - Шамрай
40:58  Петя пареҥге йыраҥ гоч вычыматен толеш . - тыгай паша жапыште
40:59  яра коштшо йоча-влакат улыт улмаш !
40:60     Петя мемнам койдара шонышна да " мом вӱдылат ? " маныҥ ,
40:61  ӧрмалген йодна .
40:62     - тӱняште эре модышым шонышат улмаш . экзамен гыч тольымат ,
40:63  сумкаш ончальым ...
40:64     - серыш ? - ме тӧршталтышна .
40:65     - те серенда мо ?
40:66     - уке .
40:67     - вара кушеч паледа ?
40:68     - мыланемат тыгай серышым кӱсенышкем шуралтеныт , - шоктыш
40:69  Якуш .
40:70     - ала мыланемат уло ? - манын , мыят кӱсенем пургедаш
40:71  тӱҥальым да тыгаяк ластыкым кӱсеныштем муым .
40:72     кумытын кум гана кагаз ластыкым вашталтыл-вашталтыл лудына ,
40:73  чылаштыжат икгай серыме :
40:74     " таче , 1943 ий 23 июньышто , кече шичмек , " Йошкар
40:75  пӱнчер " колхозын тегыт заводышкыжо мийышаш улат . ТЗАК " .
40:76  **187** - да , - адак кугун шӱлалтышым мый . - кӧ-гынат
40:77  мом-гынат шонен луктын гын веле ?
40:78     ме ик жап шып лийна , вара кумытынат , керек-мо лийже , но
40:79  тегыт заводыш миенак толына , манын келшышна .
40:80      тошто тегыт заводышто
40:81     - эх , азап ! тиде серышлан верч авамын шӱден кодымыжымат
40:82  монденамыс , - йӱкынак пелештышым . шуко-шагал шоныде , мӧҥгыш
40:83  куржым . тулшолгым ӱмбач тӧрштымыла , нуж кокла гыч вончен ,
40:84  печеш кержалтым . пече вес могырыш лупшалтынам ыле , " шырек "
40:85  шоктыш ; ончальым - ломаш укшеш копа кугыт тувыр урвалтем пижын
40:86  кечалтын ... титак эше ешаралте , кидешем тувыр лапчыкым кучен ,
40:87  пареҥге йыраҥ дене куржам . нуж когартыме дене чожгыжшо йолемым
40:88  пареҥге шудо лупша . тек лупшо , шонем , коваште чыта , эрлак
40:89  паремеш . а тувыр ? неле война жапыште авай тылат у тувырым кузе
40:90  налын кертеш ? а тый ?.. ямдым гына локтылат .
40:91     тыге шонкален , шӱлештын , кудывечыш лишеммем годым кияр
40:92  йыраҥ гыч чывым поктылшо авамым ужылалтышым . чыла тыршымем арам
40:93  лие : мый авам деч ончыч шуаш вашкышым , но авамын бригадыже
40:94  тарым ондак сомылен пытаренат , тудо шаҥгак толын улмаш .
40:95     мый авамлан тӱрлӧ семын поро лияш тӧчышым . арнялан сигышаш
40:96  пуым ямдылышым , вольыкым пуртышым , помидореш да кияреш вӱдым
40:97  шавышым . кас кочкышым кочмек , кӱмыжсовламат погынем ыле , но

40:98  авам эплын кораҥдышат , кӱчыкын мане :
40:99     - воч малаш !
40:100     но мый мален шым керт . авамын кӱвар оҥам лӱҥгыктен
40:101  тошкыштмыжат , атышӧрым мурыктылмыжат шыпланыш , кужу паша
40:102  кечыште нойышо еҥ вашке мален колтыш . пӧрт кӧргыш сур пычкемыш
40:103  пурыш . тымык , теве пырдыжыште , мыйын койка вуйыштем ,
40:104  нойыдымо шагат " шы-пак , шы-пак " манеш .
40:105     - Сергуш , Сергуш ! - кенета окна йымалне чарга йӱк
40:106  шергылте . Якушын тылзе гай чумыраш чурийже , ош шинчапунжо
40:107  опчылнем сӱретлалте , вуйышкем серыш толын пурыш .
40:108     " мом ышташ ?.. адак авайым кынелташ ? нойышо еҥым
40:109  сырыкташ ? " уке , мый малыше гай коям , нимомат ом пелеште . но
40:110  " Пучымыш " лым лийын ок керт .
40:111     - Сергуш , Сергуш !..
40:112     ындыже Якуш пырдыжышкак кӱза докан : пырыс удыркалымыла
40:113  шокта . Якушын шургымашешыже авай ынже помыжалт манын , мый
40:114  окнам почым да кишке гай чужлалтышым . пычкемыште мыгыль-мугыль
40:115  койын шӱлештше Якуш деч теве **188** мом умылышым : серыш
40:116  молыланат уло , нимогай шпионат , дот модышат уке ; тушто
40:117  погынымаш лиеш , заводым ачалыме нерген каҥашаш тӱҥалыт .
40:118     тидым палымек , мый окна гыч лекмемат шым шиж , уремыштат
40:119  лийым .
40:120     мемнан " Йошкар пӱнчер " колхозын тегыт заводшо война
40:121  жапыште паша ыштымым чарнен . чыла паша ӱдырамаш-влак ӱмбалан
40:122  кодо , нуно завод дек кидым шуяшат ышт ярсе . завод яра шоген ,
40:123  йырже нуж , арымшудо , коршаҥге пошеныт .
40:124     Якуш дене коктын ме завод деке лишемна ; мемнан миен шумына
40:125  годым погынымаш тӱҥалын веле ыле .
40:126     - йолташ-влак ! пионер ден тунемше-влакын погынымашыштым
40:127  тӱҥалына , - пычкемыште Акнашын шергылтше йӱкшым ме мӱндырчак
40:128  колна .
40:129     - шефиш налме пача ден презына-влак мемнан деч шошымак
40:130  ойырлышт . чомана-влак кугу лийыныт , нунылан ме ынде огына
40:131  кӱл , - Акнашын пеле чытырналтше йӱкшӧ шергылтеш . тудо мемнан
40:132  вожак . тудын араванрак кошар чурийжым Женян понар тулжо
40:133  волгалтара . нуным ончен , ала-молан фронтышто улмо гай чучеш .
40:134  садланак , очыни , ме тарваныде колышт шогена ... - кугыеҥ-влак
40:135  кызыт шудо солаш , шурно погаш ямдылалтыт . мыланнат , тиде
40:136  ямдылалтме сомылыш ушнен , шканна келшыше , ыштен кертме пашам
40:137  муман . тыгай паша уло : тиде тегыт заводым ачалаш . уке гын
40:138  оҥай огыл , шкенан заводна уло , а колхозна тегытым ӧрдыж гыч
40:139  конда ... а вет ожно мемнан колхозна тегытым моло колхозланат
40:140  ужален . презым да чоман ончен куштымек , ынде заводым пашаш
40:141  шогалтен огына керт мо ?
40:142     - кертына ! - мыйын воктенем шогышо Якуш ыш чыте .
40:143     - первый шотлаш кӱлеш .
40:144     - мом шотлаш , кертына !.. лавай пижына ! - йырваш шергылте .
40:145     - ида шурго ! - Акнаш кидшым нӧлталын кычкырале . - кӧ кузе
40:146  шона , радам дене ойлыза !
40:147     - тидым ме ыштен она керт , - йӱк-йӱан тыпланымек , Галян
40:148  вичкыж йӱкшӧ шоктыш . - суртыштат паша ситышашлык : комбыжат ,
40:149  пакчажат - чыла мыйын ӱмбалнем . а авай колхоз паша деч ик кечат
40:150  ок код ...
40:151     - ну , ну , шке лӱмет дене ойло , ужат " ме " манат , -
40:152  ала-кӧ кычкырале , вара воштылмо йӱк шоктыш .
40:153     - воштылшаш уке , - кӱжгырак йӱк шергылте . - чынак , сурт
40:154  коклаште кеч-кӧнат пашаже уло , авалан пионер полшышаш .
40:155  ешартышлан , шудо солымо жап шуэш , туштак - уржасорла , кугурак
40:156  йоча-влак пашаш ушнат , а изиракышт парчам погаш тӱҥалыт ...
40:157  нимат ок лек !..
40:158     - чылан пижына гын , ме вич кече гыч заводым пашаш
40:159  шогалтена , чыла шотлалтын ! - Акнаш вашмутым пуышат , йодо : -
40:160  эше кӧ мом каласынеже ?
40:161  **189** - мый ойлынем , - волгалтен шинчыше Андрей тарваныш . -
40:162  тиде шеф пашам умбакыже шуйымо лиеш . тиде - ик шот , весыже -
40:163  тегытым шӱрыман орва вашке ок тӱҥале . туге вет ? тиде пашат
40:164  кугу , но мемнан сеҥен кертме паша . тидым шуктена гын ,
40:165  кугыеҥ-влак мемнам пагалаш тӱҥалыт . туге вет ?
40:166     ош тувырым чийыше , тувыржо гаяк ош чуриян Кируш , сельсовет
40:167  секретарь Арслановын эргыже , коҥга дек лишеме .
40:168     - ойлаш лиеш ? - сырышыла койын йодо .
40:169     - ойло .
40:170     - так ... мыйын ик йодыш уло . мо тугай ТЗАК да погынымаш
40:171  ӱжмаште могай-могай у порядок лектын ?
40:172     ме , йыштрак лийын , ала-мом вучышыла , пылышым шогалтышна .
40:173     - ТЗАК - тиде тегыт заводым ачалыше комитет . - Акнаш
40:174  Женям титаканла ончале , - тудо шонен луктын . а серышым огына
40:175  сере гын , тынарын огына погыно ыле ...
40:176     так ... мыйын эше ик йодыш уло . те заводым ачалынеда , а
40:177  кермычшым кушто муыда ?
40:178     мый Кирушым шӧрын ончальым : " те " манеш эше .
40:179     - колхоз правлений деч йодына , - Акнаш йӱкшым вашталтыш .
40:180     - так ... а тушто огыт пу гын ?
40:181     - огыт пу гын , ме шке мушаш улына , - Акнаш " ме " мутым
40:182  ойыртемын пеҥгыдын каласыш .
40:183     - колхозышто кермыч уке гын , теве кузе ыштыман , - тиде
40:184  марте шып шогышо Якуш кенета тӱҥале : - вот тыште кумло наре
40:185  йоча погына , а чыланат чумыргена гын , пел шӱдымат эртена .
40:186  туге ... кажне ик кермыч гыч муэш гын , - а тидым муаш нимогай
40:187  йӧсыжат уке , - теве витле кермыч . а кок кермыч дене кондена -
40:188  шӱдӧ . а лу дене гын , мыняр лиеш ?
40:189     - чынак , мый ик вере кермычым ятыр муам , - Гриша , ала-мом
40:190  ушештарен , куанен кычкырале .
40:191     - так ... кермычше уло гын , мастаржат кӱлеш лиеш вет , -
40:192  Кируш лым ок лий .
40:193     - шке оптена !
40:194     - Андрей кертеш , фотоаппаратымат ыштен да ! - шургымо
40:195  коклаште шоктыш .
40:196     - кертына , кертына ! - мане Андрей , мемнан ӱмбак ончалын
40:197  ешарыш : - туге вет ?
40:198     - так ... а тегыт йоктараш трубам кушто муыда ?
40:199     - чынак , йолташ-влак , - мыят чытен шым керт . Кируш деч
40:200  йыгыжгышым . - " кузе " да " кушто " манын киднам волтена гын ,
40:201  нимомат ыштен огына керт . садлан паша : шонкалаш , вишкалаш ,
40:202  шотлаш ...
40:203     - леваш ачалаш мый пудам муам .
40:204     - мый оҥам кондем .
40:205     - мый кум кермычым конден кертам .
40:206  **190** - кугу завод семын тегытым йӱд-кече шолтена .
40:207     - гудокшымат ышташ кӱлеш ...
40:208     - тыпланыза ! - Акнаш кычкырале . ме ӧкымрак шыпланышнат ,
40:209  тудо чоянрак йодо : - те пеш ончык куржыда , а сырьйожым кушто
40:210  муына ?
40:211     - мый палем , - ала-кӧ содор мане . - делянкыште пӱнчӧ пундыш
40:212  шуко уло , тудым кондыман .
40:213     - так ... кузе вара тудым кондетше ? - Кируш шоктыш .
40:214     - кондымо деч ондак тудым лукташ кӱлеш . пӱнчӧ вожым огыл ,
40:215  коршаҥгымат луктын огыда керт .
40:216     - вот эше ! а колхоз деч имньым йодаш гын ?
40:217     - так ... имне - кондаш , а лукташыже ?
40:218     - шке луктына !
40:219     - ида шурго ! - Акнаш адак кычкырале . - теве кузе ыштена :
40:220  пӱнчӧ вожым лукташ кугурак йоча-влак каят , кайышыштла , Орья
40:221  эҥерым шымлат : ала сырьем вӱд дене волташ лиеш . огеш лий гын ,
40:222  колхоз правлений деч полышым йодына . тыге отряд советыште
40:223  каҥашыме , тидлан Татьяна Алексеевна келша . тыге йӧра мо ?
40:224     - йӧра , йӧра ! - ме рӱж кычкырална .
40:225     - пеш оҥай !..
40:226     - рӱжге пашам тӱҥалына , - манеш Акнаш , тегыт заводым
40:227  ачалыме пашам вуйлаташ вич еҥан комитетым сайлаш йодо .
40:228     комитетыш Акнаш , Андрей , Женя , Галя да мый сайлалтна .
40:229  пытартышлан тыгай пунчалым лукна : эрла гычак заводым ачалаш
40:230  пижаш , тидлан колхоз правлений деч кермычым да имньым йодаш ,
40:231  лишыл кечӱлаште сырьем кычал муын кондаш экспедицийым колташ .
40:232            волышо кумыл нӧлтеш
40:233     колхоз правленийыш мийыме да Гришан кермычше дене лийше
40:234  историй мемнан кумылнам чылтак волтыш . но вакш пӱям вончышна
40:235  веле , завод лишне шургышо йоча-влакын йӱкыштым колын , мемнан
40:236  кумылна пыл шеҥгеч лекше кече гае веселаҥе .
40:237     - те ончалза-ян ! - куанен мане Акнаш . - те сайынракын гына
40:238  ончалза , тыгай сӱретым тошто завод нигунамат ужын огыл .
40:239  **191** ме завод велыш тӱткын ончена . чынак , моткоч сӧрал . да
40:240  вет тиде модыш огыл - паша ! да эше могай паша ! йоча-влак
40:241  заводым ачалат .
40:242     Галян вуйлатыме брикадыже завод кудывечыште куштырам
40:243  эрыкта . ӱдыр-рвезе-влак , кӱртньӧ кольмым налын , завод йырысе
40:244  шӱкшудым вожге нӱжыт . кум мужыр йоча носилка дене мӧҥгеш-оньыш
40:245  куржталеш , нуно куштырам лакыш нумалыт . леваш воктен Андрей
40:246  ала-могай яшлыкым чӧгыт дене перкала .
40:247     - шун нӧштылаш , очыни ? - Женя палынеже ...
40:248     Шампай Петя тоя дене шогылтеш , ала-мом вискалышыла коеш .
40:249  коҥга воктен изи орва уло : Люба кермычым , орва гыч наледен ,
40:250  леваш воктен орален опта . туштак возгален шинчыше Якуш пеш
40:251  важнын коеш .
40:252     мемнан лишеммым ужын , строитель-влак мӱкш семын ызгаш
40:253  тӱҥальыч , икте-весым сеҥен ойлат .
40:254     - председатель йолташ ! - шокшым кергалтыше Галя Акнаш
40:255  вастареш куржын лекте . - заводна куштыра деч эрна , улыжат
40:256  лучко носилка наре кодеш ...
40:257     - коҥгамат эрыктен пытарышна , - ойла вес ӱдыр .
40:258     мемнан йыр вӱдылалтше пашазе-влак ӱмбак мый куанен ончальым .
40:259  чыла ямде . завод кудювече чара идым гай лийын , шун нӧштылаш
40:260  яшлыкат ямде . коҥга ден трубам ышташ веле кодын . а ме ? меже
40:261  нимомат вораҥдарен онал , правленийыш коштын , жапым гына арам
40:262  йомдаренна .
40:263     - вара правленийыште мом ойлат ? - йодо Андрей .
40:264     - тушто паша кӱчымӧ ! - Акнаш пелештыш , шкеже , " туге
40:265  вет ? " маншыла , мемнан ончале . правленийыште кузе лиймым
40:266  каласкалышат , йодо : - а тыште мыняр кермыч погыныш ?
40:267     - Якуш , мыняр кермычым приниматлышыч ? - Андрей
40:268  кычкырале .
40:269     тидын марте нимом пелештыде возгален шинчыше Якуш ,
40:270  строительствын кладовщикше , шара шинчажым кагаз ӱмбач налде
40:271  каралтыш . ала-мом пеш шотлымыж дене ончалашат ок ярсе , ош
40:272  шинчапунжат нер тӱҥыш шумеш куптырген . кладовщик мемнам
40:273  ончале , вуйжым нӧлталын ойлаш тӱҥале :
40:274     - тев список , кӧ мыняр конден - чыла шотлымо . а эн шуко
40:275  Люба конден . чылаже тичмаш кермычым - 76 чумырымо , пелым -
40:276  104 . тидым пӱтынь кермычыш савыраш гын , чылаже 128 кермыч
40:277  лиеш , але 0,22 кубометр . а мыланна коҥгам ачалаш 0,50 кубометр
40:278  кермыч кӱлеш . ме кызыт кермыч ямдылыме планым витле процентлан
40:279  темен огынал ...
40:280     Якуш умбакыже , кермыч ямдылыме планым вашкерак гемаш ӱжын ,
40:281  мутшым шуя ыле , очыни , но кермыч ямдылыше " агент " Гриша
40:282  кенета кычкырале :
40:283     - тыйын сотыкет да процентет мыланна ок кӱл ! тый каласе ,
40:284  эше мыняр кермыч кӱлеш ?
40:285     - шӱдӧ кумло кокыт .
40:286  **192** - у-у , тынарым кушто муаш ?
40:287     - Якуш , тый шуным шотленат ? - Андрей йодо .
40:288     - туркалтыза ! - Якуш кагазыш керылте . - мый растворын
40:289  объемжым кудалташ монденам . так ... тышеч лучко процентым
40:290  кудалтена гын ... - Якуш шотлымыж годым тӱрвыжым тунаре
40:291  модыктыльо , ме шӱлашат чарнышна . так ... кудалтена гын ,
40:292  индешлу кок кермыч кӱлеш ...
40:293     - тугат шуко ...
40:294     - кушто муат тунарым ?
40:295     строитель-влак Якуш йыр погынен лӱшкаш тӱҥальыч , пуйто
40:296  кермыч ситыдымылан тудо титакан . но тиде жапыште каласен
40:297  моштыдымо сӱрет лие .
40:298     - ончалза - Арсланов ! - Гриша пеш виян кычкырале . ме
40:299  лӱшкымым чарнышнат , савырнен ончална .
40:300     эн ончылно Арсланов Кируш ошкылеш , кум кермычым конда ,
40:301  тудын почеш Толя , эше кок йоча толгыч коеш , нунат кермычым
40:302  нумалыныт .
40:303     - ура ! - шоктыш ала-кудыжо . нуным вашлияш Шампай Петя пел
40:304  йол дене тӧршталтен куржо .
40:305     - те кермычшым кушто муында ? - Кируш деч Петя йыгыла . а
40:306  пӱжвӱд дене шырчаҥше чуриян Кируш кугешнен ошкылеш , пуйто
40:307  " ончалза мыйым " маннеже . йолташышт йодмылан тудо кӱчыкын
40:308  вашешта :
40:309     - кычалат гын , муат .
40:310     - эше уло ?
40:311     - уло .
40:312     - кушто ?
40:313     - тушто ...
40:314     - шуко ?
40:315     - ситышашлык ! - пытартышлан шоктыш Кируш , кермычшым эркын
40:316  пыштышат , саҥгажым тувыр шокшыж дене ӱштыльӧ . - так ...
40:317  чыланат каена гын , пытарен кондена ...
40:318     ме икте кодде кермычлан каяш тарванышна , куштыра нумалме
40:319  носилка-влакымат ышна кодо , а Люба изи орважым шӱдырен кайыш .
40:320     - кернак , кушто муында ? - Акнаш дене таҥ ошкылшо Кируш
40:321  деч Гриша уэш йодо .
40:322     - чыла вереат кычална . - Кируш шӱлештын умылтара . - а
40:323  шукыракшым сушилка воктен почкалтыш лоҥгаште верештна , вӱд гоч
40:324  пуш дене лукна . тушто эше уло , арам кия .
40:325     - теве кушто кермычым кычалман ! - Акнаш , Гришам ончалын ,
40:326  шылталымыла пелештыш . - а те еҥ пече йымалне пургедыда ...
40:327     - вет туштат арам кия , - вожылынрак мане Гриша .
40:328     - ме вет олмешыже - оҥам ! - Миша йолташыжым пыдалаш
40:329  тӧршталтыш .
40:330     - но пионерлан тыге ышташ ик вереат возалтын огыл . - Акнаш
40:331  сыренрак мане .
40:332  **193** ме шукын толын улынат , Кирушмытын вӱд гоч кондымо
40:333  кермычышт чылаланна ыш сите . носилка еда ныл кермыч дене
40:334  нумальыч , Любан орвашкыже лу кермычым пыштышт , молышт кокыт
40:335  дене нальыч да , пытартышлан вич-куд еҥлан ик кермыч дене веле
40:336  кодо . кермычде кодшо-влак Любалан орвам шӱкаш полшышт . а ме ,
40:337  Акнаш , Женя да мый , пушеш шинчын , трубалан кайышна .
40:338     кечывал деч вара Женян мумо писте кӧргашыжым кондышна . а
40:339  трубам муаш завхозлан - Женялан - кӱштышна , но тудым Малена
40:340  акай тракторыш вӱд шупшыкташ ушыш . кечывал деч вара пашашке
40:341  ятыр йоча ыш тол .
40:342     - Женян йолжо куштылто лие , - кӧ-кӧ толдымым , парня дене
40:343  шотлышыжла , Якуш мане : - первыяк , Галя , шкеже комитет член
40:344  вет ... комбыжым орола , очыни . варажым , Люба - тудым аваже
40:345  колтен огыл дыр , Толат ыш тол , Санькат , Валят ... - Якуш
40:346  кугун шӱлалтен ешарыш : - Женян йолжо куштылго лие , а
40:347  строительство нелеш кодо .
40:348     - кызыт нимогай нелымат ом уж , - Акнаш вашештыш . - кермыч
40:349  сита , труба уло , завод куштыра деч эрнен - чыла верыштыже ,
40:350  улыжат шокш кергалташ веле кодын . а тидлан кодшо паша кидат
40:351  сита .
40:352     - ме шуным ямдылена , - кольмо кучышо ӱдыр-влак воктен
40:353  шогалын , Аня ойла . - мыняр ведра кӱлеш ?
40:354     - Якуш , мыняр ведра ? - Акнаш йодо , - Анялан полшо .
40:355     - кондымо оҥа дене левашым ачалаш кӱлеш , - мый ушештарышым .
40:356     - тидым тый вуйлате , - комитет председатель шӱдыш .
40:357     - а мый кушко ? - Шампай Петя тӧршталтыш .
40:358     - те Кируш дене коктын трубалык верым кӱнчыза .
40:359     - а ме ? - Гриша ден Миша йодыч .
40:360     - кермычым эрыктеда , - Акнаш пашам пуэден пытарышат ,
40:361  воштылалын мане . - а ме Андрей дене писте чӱҥгышӧ шиште
40:362  лийына . - вара командым пуыш : - чыла . тугеже , пашан
40:363  пашашке !
40:364     паша шолаш тӱҥале . товар йӱк , кӱртньӧ кольмо муралтме ,
40:365  чӧгыт дене перкалыме , коклан куанен воштылмо йӱк нӧлперыште
40:366  ятыр жап шергылте .
40:367     - чыла ямде ! - кас велеш коҥга воктен чумыргышо
40:368  строитель-влаклан мане комитет председатель . - улыжат коҥгам
40:369  ачалаш веле кодо . тидым эрла Андрей ден ӱдыр-влак ыштен
40:370  шуктат . а ме , рвезе-влак , эрла эрак экспедицийыш лектына ,
40:371  заводлан сырьем кондена .

41:1  41  кайык комбо     **106**
41:2     апрель мучаш . теле гоч кугылудо да пардаш нерген шонкален ,
41:3  эрла я кумышто сонарыш каяш ямдылалтмем годым пеш лишыл йолташем
41:4  толын пурышат , ойла :
41:5     - тый мемнан кундемыш кае . тушто , ял йырыштак ,
41:6  лудо-влаклан верланаш йӧрышӧ вӱдан куп-влак улыт , курмызак ден
41:7  кӱдыр-влак дек каяш чодырат тора огыл . Юл воктенысе олыкат
41:8  ерлан поян , туштат лудо-влак шуко лийыт ... пардаш гын кажне
41:9  ерыште чумедылеш ...
41:10     " а вет , чынак , мийыдыме верлашке каен косташ уто огыл , -
41:11  шоналтышым , - уждымым ужат , колдымым колат " .
41:12     юватылде , эрлашынак корныш лектым . икмыняр шагат поезд дене
41:13  кудалмек , кас велеш ик станциеш лектын кодым . умбакыже автобус
41:14  дене каяш кӱлеш ыле , но вашке мый пален нальым : корно пеш чот
41:15  лавыранат , автобус коштмым чарнен .
41:16     ужам , моло еҥат азаплана . мом ышташ ? вет мылам шагал гын
41:17  коло вич меҥгым каяш кӱлеш !
41:18     вучымо семынак , васке ала-кушеч грузовой машина толын
41:19  шогале . еҥ-влак мӱкш игыла пӱтырнышт . машина лачак мемнан
41:20  корно дене кайышаш .
41:21     моло еҥ почеш мыят кузовыш кыртмаш тӱҥальым , но шеҥгечем
41:22  ала-кӧ рошт шупшыл колтыш :
41:23     - те кӱлешан паша дене огыда кошт , йолынат каен кертыда , -
41:24  оласе сонарзе улмем пален , тыр-тӧр пелештыш .
41:25     савырналтен , бензин пушан еҥым сӧрвалаш тӱҥальым :
41:26     - поро лийза , родо , шкетем ида кодо , мыят тӱлем ...
41:27     - мый тендам ом пале да палымемат ок шу , - шыдын вашештыш ,
41:28  пуйто мый тудын корныжлан тореш шогалынам .
41:29     раш шижам : ӱчашышаш уке , садак мыйым шынден наҥгайышаш
41:30  огыл .
41:31  **107** орлыкан тулык йоча семын йӱд вашеш шкет шоген кодым .
41:32     каяш лекме верышкем эрлашын гына миен шуым . поро йолташемын
41:33  аваже шке пошкудыж дене палыме лияш темлыш .
41:34     - тудо , Николай Сидырыч , вер-шӧрым сайын пала , кӱлеш
41:35  верыш наҥгаен кондыштеш , - мане .
41:36     Сидырыч дене палыме лийын , вашке ме изак-шоляк семын уло
41:37  шӱмнам почын мутланаш тӱҥална .
41:38     тывеч-тувеч каласкалымыж гыч пален нальым : мыйын у родем пеш
41:39  йорло ешеш шочын-кушкын . ончыч вольыкымат кӱтен , йодыштынат
41:40  коштын . вараракше ик вере да вес вере пашам ыштен , ешаҥын , а
41:41  шоҥгылык  вашеш шке ялышкыже пӧртылын да сурт-печым поген .
41:42  кызыт пелашыж дене коктын колхозышто пашам ыштат . кум эргышт
41:43  гыч иктыже - шофер , весыже - ял озанлык механизатор ,
41:44  пытартышыже - пароходын машинистше . мыланем туге чучо , пуйто
41:45  тудын кугу эргыжак мыйым кӱртньӧ корно станциеш шогалтен коден .
41:46     - шкет шоҥго кувам ит тургыжландаре , мемнан деран шогал , -
41:47  мане у озамын ватыже Анна Яковлевна .
41:48     мый ӧкымрак кӧнышым . нунын ончылно шкежат парымеш шым код :
41:49  кушеч , кӧ улмем нерген радамлен пуышым . корнышто вашлийме саде
41:50  шофер нергенат шекланенрак каласышым .
41:51     - коклаште эше улыт тугай еҥ-влак , - мане да Сидырыч
41:52  ала-мом келгыч шонкалаш тӱҥале .
41:53     - эргынан шӱмдымӧ тыгай койышыжым шижам гын , мый тудым ... -
41:54  оза кува кидшым кормыжтале .
41:55     тиде жапыште омса почылто да лавырген пытыше вургеман самырык
41:56  рвезе пурен шогале . тудо , саламлалтын , ӱмбал вургемжым
41:57  кудашаш тӱҥале . тунамак пӧртышкӧ бензин пуш теме . могынат
41:58  рвезе еҥ мылам палыдыме гай чучо . " ала сайын ужын шуктен
41:59  омыл " , - шоналтышым кӧргыштем .
41:60     - Аркаш , - мане ачаже , - теҥгече тендан могай шоферда
41:61  станцийыш миен ?
41:62     - молан ? - ӧрмалгенрак йодо эргыже .
41:63     - тудо теве тиде родым шынден огыл , - умылтарыш ачаже .
41:64     - а , от пале мо - Чопай Микале . корныеҥ-влак деч оксам
41:65  погенат , ала-кушто аракам лӧкен , машинажымат пудыртен . эрдене
41:66  вес машина дене буксироватлен наҥгайышна , а шкенжын праважымат
41:67  шупшын нальыч , - вашештыш Аркашыже . тунам гына шӱмемлан луш
41:68  лие . ужам , Николай Сидырычат куштылгын шӱлалтыш .
41:69     умбакыже ме колым кучымо , пычал дене кайыквусо дек кайыме
41:70  нерген мутым лукна .
41:71     - лудым лӱйынет гын , - мане Сидырыч , - ноен толмет ӱмбач
41:72  тораш коштмат ок кӱл . теве ял вуйысо Йошкар купыш кае да шерет
41:73  теммешке лӱйылт ... ме шкеже нуным огына тӱкӧ .
41:74     - уке , - шӧрен пелештышым мый , - ял воктенысе ерлаште лӱяш
41:75  мыйынат кидем ок нӧлталт ...
41:76     - тудыжо тугак шол , - руалтен вашештышат , Сидырычем Юл
41:77  воктенысе олык ерлаш наҥгаен кондышташ сӧрыш .
41:78  **108** - тушто пӱртӱсат сылне , лудо-влакат ситат . торак
41:79  огыл , кум меҥге деч коч ок лий , - мане .
41:80     эрдене ме , пычалым сакен , тушко кайышна .
41:81     - моло ийлаште вӱд кугун ташла ыле , а тений уке , - корнышто
41:82  кайышыла , умылтарен каласкала Николай Сидырыч . - куйбышев
41:83  ГЭС вӱдым эше шыжымак колтен да алят пӱям петырен огыл .
41:84  садлан вӱд нӧлтын огыл ...
41:85     мутланен кайышыла , корным ышнат шиж , аркасе пӱнчер ден лап
41:86  верысе тумерым эртышна - мемнан ончылан олык шарлен возо .
41:87  кӱкшака верлаште лум уке , шулен пытен да мландат топланен
41:88  шуын . тудо ынде уло оҥжо дене ласкан-ласкан шӱла . а келге
41:89  коремлаште да вӱд арама ӱмылыштӧ эше ятырак лум коеда . тудат
41:90  телымсе тӱсшым вашталтен : шемалге-сур лийын да шӱштыраҥын .
41:91     чынак , тыште ер шуко . Сидырыч мыйым ер деч ер дек намия ,
41:92  нунюн лӱмыштым каласкала : " Колтак , Отмыл-Сымак , Кугыжан
41:93  олык ер , Кӱзӧ ер , Товар ер " ...
41:94     кажне ер гыч лудо-влакым тарватен-тарватен колтена , но лӱяш
41:95  йӧнеш ок тол . пытартышлан , Николай Сидырыч эше оҥай лӱман ер
41:96  - Апкалтын дек намийыш .
41:97     - вот мо , - мане вара , - тиде ерыш лудо-влак кастене
41:98  погынат , тый лудыла ларткен веле шинче , а мый ...
41:99     - мӧҥгеш пӧртылаш шонет мо ? - лугыч йодым .
41:100     - мӧҥгеш пӧртылаш ынде корным шкеат муат , мый тылат ынем
41:101  мешае , - мане .
41:102     - йӧра , кает гын , кает , - маньым мый , Николай
41:103  Сидырычлан шым ӧпкеле .
41:104     тудо шкежат пычалзе да колызо , сандене пала : кеч-могай
41:105  колызо але пычалзе йӱд-кечым ок терге .
41:106     кече кава тӱрыш волен шуо . мый ер тӱрыштӧ , куклалт вочшо
41:107  ошкыпу вож пелен , пызнен шинчем . тыге чоҥештен толшо лудо-влак
41:108  шинчаш вигак ом логал .
41:109     кастене олык ӱмбалне йӱк-йӱан талышныш . пылышемлан
41:110  кечывалвел гыч шочмо-кушмо верлашкышт пӧртылшӧ кайык-влакын -
41:111  кӱседыкын , тагарлян , турня ден моло кайыкын куан мурышт
41:112  йоҥга . утларакше вӱтеле-влак , чӱчкен-чӱчкен , ер йыр
41:113  куржталыт . нуно мылам марий поэтын ик почеламутшым шарныктат :
41:114                    ... леп-леп вӱд ,
41:115                    теле вӱд ,
41:116                    теле вӱд ,
41:117                    леп-леп вӱд ...
41:118     тӱрлӧ кайыкын йӱкшӧ , иктыш варнен , тӱшка мурыш савырна ,
41:119  пуйто ала-могай сылне сцена гыч сӧрал оркестр шергылтара .
41:120  колыштам да шулен шинчем . вуй ӱмбачем мужырын-мужырын да
41:121  тӱшканат кайык лудо-влак , шулдырышт дене южым шойгыктен , ер
41:122  гыч ерыш чоҥештен эртат .
41:123     теве кас каваште вес йӱк - кигик-когок , кигик-когок шокта .
41:124  тиде - кайык комбо-влак . нуно , ишке семын кум лукын
41:125  кашталалтын , ваштарешем чоҥештен толыт .
41:126  **109** Юл гоч чоҥештен вончымекышт , мыйын турашкем шумышт деч
41:127  ончыч , тӱшка гыч ойырлен , ик кайык комбыжо сусыргышо семын ,
41:128  тырын-тӱрын лийын , ӱлыкыла волаш тӱҥале . тудын ӱмбак тунамак ,
41:129  шулдыржым капше пелен ишен , эн почеш чоҥештыше йолташыже
41:130  шуҥгалт волыш да , шулдыржым шаралтен , ӱлыч кӱшкыла поктен
41:131  кӱзыкташ тӱҥале . но тудыжо я ик могырыш , я вес велкыла
41:132  савырналтен вола да вола . вес комбыжо сеҥен ыш кертат ,
41:133  " керек-огыла " маншыла , шулдыржым лупшалын , утларак виян
41:134  когоклен , шке араныштым поктен шуаш вашкыш .
41:135     мый ынде шеҥгекемла , кече лекме могырышкыла , вуем савырен ,
41:136  кашталалт кайыше кайык комбо-влак тӱшкам эскерем . шеҥгеч
41:137  чоҥешгыше йолташышт , поктен шуын , шке вержым нале . тунам
41:138  гына , кайык комбо-влак тӱшка деч шинчам кораҥден , шкет киен
41:139  кодшо кайык комбым ончышташ тӱҥальым .
41:140     " ерыш але чара олык ӱмбакак волен шинче ? " - шоналтен гына
41:141  шуктышым , тудо шкеак , йӱкым пуэн , кушто улмыжым паластарыш .
41:142  теве тудо ер покшелнысе ий шултыш ӱмбалне шога да , шӱйжым
41:143  шуялтен , шуэн-шуэн когоклалта . мый умылышым : кайык комбо ноен
41:144  улмашат , каналташ волен кодын ...
41:145     вашке ончыкем , ялт лишкак , ныл кугылудо толын шинче . " мом
41:146  ышташ ?! лудым лӱем гын , кайык комбымат лӱдыктен колтем . йӱд
41:147  вашеш тудо шкетын кушко чоҥештен каен мошта ?.. "
41:148     лудо-влакат , кайык комбат шке ончылныштак шинчыше
41:149  тушманыштым - пычалзым огыт шиж . мый шкежат ом тарваныл да
41:150  кугун шӱлалташат ом тошт . нимом ышташ ӧрын шинчем да ончем .
41:151     уке-уке да тулыкеш кодшо кайык комбо ойган йӱкым пуа .
41:152  тунамже лудо-влак , вуйыштым нӧлталын , шекланен ончышт налыт ,
41:153  вара тыпланатат , адакат вӱд пундаште кочкышым кычалаш тӱҥалыт .
41:154     кече мланде шеҥгек шыле . тудо ынде йошкар солыкшо дене кава
41:155  тӱрым гына ӱштеш , пуйто шкенжын кышажым йомдарынеже . а мый
41:156  шинчем да я лудо-влакым , я кайык комбо ӱмылкам ончал-ончал
41:157  колтем , шкеже жап эртымымат ом шиж .
41:158     " чу , кайык комбо мом шиже ? " тудо утларак ойгын да
41:159  чӱчкыдын кычкырла , а лудо-влак , тыманмеш ер ӱмбач рӱж
41:160  кынелын , уло йӱкын варгыжын чоҥештен кайышт . тунамак
41:161  пылышемлан эше вес тӱшка кайык комбо-влакын йӱкышт солныш .
41:162  нинышт пычкемышалтмылан кӧра ӱлычрак чоҥештен толыт . тевыс
41:163  молан мыйын ончылнем шинчыше кайык комбо тургыжланен кычкыра
41:164  улмас !
41:165     кавасе кайык комбо-влак тӱшка лишемме годым ий шултыш ӱмбалне
41:166  шкет шинчыше , " мутым колыштдымо " кайык комбат , йӱкым
41:167  пуэн-пуэн , южышко нӧлтӧ .
41:168     " тудым вес тӱшка кайык комбо-влак шкешт дене пырля налыт але
41:169  уке ? ала нуно , " тыйым ме огына пале , да палымынат ок шу "
41:170  манын , тудым поктен колтат ? " - тургыжланаш тӱҥальым мый .
41:171  **110** о , уке , теве мыйын комбем шке тукымыштым поктен шуо !
41:172  шеҥгеч чоҥештыше кайык комбо , шке ончыкыжо пуртен , тудлан
41:173  верым пуыш .
41:174     ер тӱреш шкет шоген кодмекем , ончыч йокрокын чучын колтыш ,
41:175  пуйто мый ялт тулыкеш кодым . вара , шижде , вуем гыч шляпам
41:176  налын , куанен пелештышым :
41:177     - чеверын , корнет пиалан лийже ! ала шыжым тыят шке
41:178  игет-влак дене тышечак эртет , да тунам мый уэш , но ойган
41:179  йӱкетым огыл , а куан йӱкетым колам !

42:1  42  Саскавий
42:2      тӱтан деч ончыч     **133**
42:3     шошо эртен . пакчаштына ломбо , вишне , олмапу , ошын койын ,
42:4  тамле пушым йырваш шарен , одарланен пеледыч . яндар кава гыч
42:5  кече шыргыжын ончыш , тӱзланыше мландым шке шочшыж семын
42:6  вӱчкыш , поро ава гай шокшын , ласкан шыматыш . садер , пасу ,
42:7  ямдылалтме семын ужар сывыным , вӱргенчыкым чийыш . йӱд-кече ,
42:8  лым лийде , шӱшпык шӱшкыш , пуйто тудо пален - сӱан годым муро
42:9  эре йоҥгышаш . кукуат нерен ыш шинче - шуко-шуко илаш сугыньым
42:10  пуэн , йӱкшӧ оралгымеш мурыш .
42:11     шошо пагыт эн мотор , да лӱдыкшӧ . май кыдалне канде кава шем
42:12  пыл дене леведалте , кече шыле . йӱдвел мардеж пуале да , шӱмыш
42:13  вошт витарен , йӱштым кондыш . ужар , нӧргӧ шудо ӱмбаке лум
42:14  возо . пӱртӱс могай торжа ! тыгай годым уло мландым оҥ дене
42:15  левед вочмо да шӱлыш дене лумым шулыктарыме шуэш . ломбо ,
42:16  вишне , олмапу укш гыч пеледыш-влак йогаш тӱҥальыч , ош мланде
42:17  эше утларак ошеме , пуйто ойго дене чалеме .
42:18     тыге пӱртӱсыштӧ лиеда . но тыгай сӱретым илышыштат ужаш
42:19  лиеш . мый , йӧратен , ӱмыр мучко келшен илаш шонен ,
42:20  Саскавийым марлан налынам . мемнан илышна эре пеледше шошо гай
42:21  лиеш манын , ӱшаненам . мо вара лие ? ачам-авам мемнан
42:22  йӧратымашнам - нӧргӧ , шыма пеледышнам - ышт арале , йӱштӧ
42:23  шӱмышт дене кылмыктеныт . нунылан тошто койыш , илыш-йӱла
42:24  шергырак лийын . вуй ӱмбалнына шем пыл погынен , кече шылын ,
42:25  чылажымат когартен каяш ямдылалтме семын лум возын .
42:26     но кенета , мландым чытырыктен , кӱдырчӧ кӱдыртен . ош лум ,
42:27  шинчавӱд лийын йоген каен , пуйто пӱртӱс , йоҥылыш лиймыжлан
42:28  ӧкынен , йӱд-кече шортын . шем пыл шулен , кава эрнен , кече
42:29  угыч шокшыракын да порынрак ончалын . мланде ласкан шӱлалтен ,
42:30  кайык-влак эше утларак ылыжыныт . тыге шошо эртен , кеҥеж
42:31  толын .
42:32     библиотека гыч кайымекем , ачам арня годым мый денем мутланен
42:33  огыл . Саскавийымат саҥга йымачше ончен коштын , нугыдо
42:34  шинчапунжо шинча ӱмбакак сакалтмыла койын . тудо ала-мом эре
42:35  шонен .
42:36     " ачатын тӱсшат шемеммыла коеш " , - ватем мылам ойлен .
42:37     " чылажат эрта " , - Саскавийым шыматаш тӧченам . но шке
42:38  мутемлан пешыжак ӱшанен омыл . ачамын тура койышыжым паленам
42:39  да , мо лиеш манын , вучен коштынам .
42:40  **134** йӱштӧ кече кенета ок вашталт , вигак шокшо ок лий .
42:41  ончыч мардеж савырна - кечывалвелым пуаш тӱҥалеш . леве юж
42:42  эркын-эркын чыла вере шарла . кават иканаште ок яндарешт ,
42:43  лыпчык-лапчык пыл коклаште кече ондак пуйто шылын модеш , вара
42:44  иже шокшын , веселан ончалеш .
42:45     ачамын кӧргыштыжат тыгак йӱштӧ ден шокшо кредалыныт , очыни .
42:46  мый тидым шижынам да икте деч лӱдынам : ачам чакнаш тунемын
42:47  огыл , тудо шке шонымыжым садак шукта . тунам йӱштӧ ӱмбалан
42:48  йӱштӧ лийын кертеш . тидыжым Саскавий чытен ок керт , очыни .
42:49  мый уло шӱмем дене ватем аралаш ямдылалтынам .
42:50     но кеҥежым лум ок воч , йӱштым садак шокшо сеҥа . мемнан чын
42:51  ыштымынамат , шонен-шонен , ачам умылен .
42:52     " Йынаш , - арня эртымек , тудо мылам каласен , - машиналан
42:53  тынар шӱман улат гын , инженер лияш тырше . армийыштат тидын
42:54  нерген ит мондо " .
42:55     " лиям , ачий , лиям ! " - куанен вашештенам . Саскавият
42:56  шыргыжалын . ме ваш ончалынак умылен улына : ачам чакнен ,
42:57  мемнан дене келшен . тугеже , тудынат чонжо уло .
42:58     тылеч вара мемнан пӧртышкӧ мотор , весела кеҥеж толын , пуйто
42:59  чылажат волгалт шинчын . Саскавият веселаҥын , эрдене-кастене
42:60  паша нерген каласкален , яра жап годым , учебникым налын ,
42:61  тошкемыш лектынна . тудо книгам йӱкын лудын , а мый шыпак
42:62  колыштынам . тыге шинчылташ мылам моткочак келшен . Саскавийын
42:63  яндар шӱргывылышыжым , кава гай канде шинчажым , памаш гай яндар
42:64  йӱкшым эре ончымо , колыштмо шуын .
42:65     мый ончыч тыге ойлымым колынам ыле : ӱдырым йӧратет , вара
42:66  марлан налат . илен-илен , тудын дек тунемат , шӱмет кӱжымеш ,
42:67  йӧратымым чарнет . уке , чын огыл ! ала-кӧ йоҥылыш ойлен . мый
42:68  Саскавийым кече еда утларак да утларак йӧраташ тӱҥалынам . тудо
42:69  мылам вате гай веле огыл , а ала-могай пеш шерге , каласен
42:70  мошташ лийдыме , эн лишыл йолташла чучеш . кызыт умыленат ом
42:71  керт : кузе тудын деч посна иленам ?
42:72     - Йынаш , таче пашаш ынет кай мо ? - Саскавийын ныжылге
42:73  йӱкшӧ шоктыш . - эр кочкышат ямде , тый эше вакшыште пӧрдалат .
42:74     - Саскавий , тол-ян тышке , ала-молан вуем пӧрдеш , - мый
42:75  черле семын каласышым .
42:76     ватем чуланыш пурыш , койка дек толын , вуем кучен ончыш .
42:77  тидымак вучымо семын , мый тудым ӧндальым да шокшын , ласкан
42:78  шупшальым .
42:79     - ой , теве могай черле улат улмаш ! - Саскавий мучышташ
42:80  толаша .
42:81     - палет , тыйым эше чотырак йӧратем !
42:82     - шуко жап тидын нерген ойлаш тӱҥалат ?
42:83     - ӱмыр мучко !
42:84     - чыте теве , армийыш кает да мондет .
42:85     - мый ?
42:86     - тый ! - ватемын йӱкшӧ пеҥгыдын шоктыш .
42:87     мый вакшыш гыч тӧрштен кынельым , товатлен ойлаш гына
42:88  тӱҥалынам ыле , Саскавий чарыш .
42:89  **135** - ок кӱл , Йынаш , илена гын , ужына . мый тылат
42:90  ӱшанем .
42:91     ӱшана . чын ышта . мый тудым нигунамат ом мондо , иктын денат
42:92  ом вашталте . да , илена гын , ужына . тидын нерген ойлымо ок
42:93  кӱл , жап шке ончыкта . мый тыгай шонымаш денак шӱргым мушкым ,
42:94  кочкым да пашаш лектын ошкыльым .
42:95     мемнан ялна изижак огыл . урем кок могырышто , пӧрт-влак
42:96  ончылно , радамын арама , куэ , пызле кушкыт . палисадниклаште
42:97  тӱрлӧ пеледыш пеледеш . мый шаршудан урем дене ӱлыл велыш ошкыл
42:98  волем . ӱмбалнем - комбинезон . тиде вургем мылам келша : костюм
42:99  гай шыгыр огыл ; бензин , керосин дене изиш ӱпшалтеш , но
42:100  йыгыжгымаш уке . вачем виктарен , рыҥ ошкылам . мылам туге
42:101  чучеш , пуйто кажне сурт гыч ӱмбакем ончат да , " йынашна пашаш
42:102  ошкылеш " манын , мокталтен ойлен кодыт .
42:103     теве мемнан мастерскойна - ял мучаште , Пикша вӱд воктене .
42:104  мый оза семын туш миен пурышым .
42:105     - поро эр лийже ! - тракторист , комбайнер да моло
42:106  механизатор-влаклан кычкыральым .
42:107     - салам лийже ! - изирак капан , топката комбайнер вашештыш .
42:108  мый тудын полышкалышыже улам . - тольыч ? йӧра . ужамат , таче
42:109  сайын маленат , тӱсетат весела .
42:110     - тыят весела улат , - вашештышым мый .
42:111     - чын , весела , - келшыш комбайнер . - вашке пасушко
42:112  лектына , Йынаш ! мемнан жап шуэш !
42:113     - комбайннам ала эше ик гана ончал лектына ? - мый ойым
42:114  пуышым .
42:115     - давай , у шинча дене терген лек . а мый теве тиде
42:116  инструкцийым ончалам .
42:117     комбайнер , книгам шаралтен , шудылыкыш лектын шинче , мый
42:118  комбайн йыр нӧрдын савырнышым да винт еда тергаш тӱҥальым .
42:119  хедерым шымлен пытарышым , нимат уто-ситым шым му .
42:120     - Йынаш , карданный валым ончал-ян , - комбайнерын йӱкшӧ
42:121  шоктыш .
42:122     карданный валым комбайнер шке терген , шонем , сандене
42:123  комбайным олмыктымо годымат , кызытат мый тудым ончалын омыл .
42:124  викшымак каласаш , кӧргышкырак пураш лӱдынам , моштымашем ок
42:125  сите , шоненам . а комбайнер ужын шуктен , тау тудлан . мыйым
42:126  чын комбайнерым ыштынеже .
42:127     толашен-толашен , карданный валым луктым . но мо тыгай ?
42:128  мый , нимом ышташ ӧрын , каласаш мутым муде , карданный валым
42:129  комбайнер дек нумал намийышым .
42:130     - мо лийын ? - комбайнерат ӧрмалгыме гай йодо .
42:131     - ончо , пунчежалтын .
42:132     - виктараш кӱлес , виктараш , - комбайнер каласыш . - апшат
42:133  дек наҥгаяшет логалеш .
42:134     ик мут пелештыде , карданный валым вачыш пыштен , апшаткудо
42:135  велыш ошкыльым . шкеже шонем : " кузе тидымат комбайнер ужын
42:136  шуктен огыл ? йӧра эше тергаш тӱҥальым . уке гын , пасуш
42:137  лекмек , шерге жапым арам йомдарен кертына ыле . колхоз
42:138  председателят таум ок каласе ыле , ончыни " .
42:139  **136** апсат карданный валым икмыняр жап савыркален ончыш .
42:140     - уке , тидым виктарен ом керт , - пытартышлан тудо каласыш .
42:141     - тый мо , воштылат ? - мый ӱчашаш тӱҥальым . - васке
42:142  уржа-сорла шуэш , комбайн пасушко лекшаш , а тый ынет виктаре !
42:143     - ок лий , умыло .
42:144     - эх , эше апшат улат !
42:145     - тидым нимогай апшатат виктарен ок керт .
42:146     - но вет комбайнер пала .
42:147     - комбайнерже пала , - воштылал каласыш апшат , -
42:148  полышкалышыже вот шагал пала .
42:149     - мый ?.. шагал палем ?
42:150     - южгунам , пырдыж гай шочшо шурным тӱредме годым , карданный
42:151  вал туге пунчежалт пыта , пунымо кандыра гай веле коеш , - апшат
42:152  умылтараш тӱҥалын ыле , но мый чытен шым керт , мутшым кӱрльым :
42:153     - чыте , чыте . тугеже , тиде карданный вал эше чыта ?
42:154     - чыта .
42:155     - комбайнерже молан мыйым колтен ?
42:156     - умыло , - апшат чоян кокыралтыш .
42:157     мый , карданный валым налын , мӧҥгеш ошкыльым . чонемлан
42:158  каньысырын чучеш . пытартыш жапыште шкемым комбайнерлан шотлаш
42:159  тӱҥалынам ыле , но ондак улмаш .
42:160     - ну , виктарышыч ? - комбайнер мыйын ӱмбакем веселан
42:161  ончале .
42:162     - виктарышым , - торжанрак вашештышым да , комбайн дек миен ,
42:163  карданный валым верышкыже шындышым .
42:164     - Йынаш , пашат кузе кая ?
42:165     - апшаткудыш мийышыч мо ?
42:166     - мом намийышыч ? - йырваш воштылмо йӱк шергылт кайыш .
42:167     мый кидем ӱштым да комбайнер дек лектым .
42:168     - ну , мом каласынет ? - шып шогымем ужын , комбайнер йодо .
42:169     - тый мом лудат ?
42:170     - у инструкцийым .
42:171     - карданный вал нергенат тушто уло мо ?
42:172     - уло .
42:173     - лудаш пует ?
42:174     - пуэм , - комбайнер кынел шогале да вачем йолташ семын
42:175  пералтыш .
42:176     - южо еҥ , ну , шкенжым кӱш шындыше , тиде мыскаралан сыра
42:177  ыле . но тый тыгай отыл улмаш . ужам : чынже денак комбайнер
42:178  лийнет . ну , изишак орадыланышна - сита ! паша вуча . йӱдымат
42:179  тӱредаш изи йӧнештарымашым ыштен ончена . а книгам кастене
42:180  лудат .
42:181     мый комбайнер почеш ошкыльым . сырымемат монденам , сай
42:182  комбайнер лиям манын , угыч ӱшанаш тӱҥальым . капемлан куштылгын
42:183  чучеш , пуйто шулдыраҥынам .
42:184     вуй ӱмбалне яндар-яндар кава , эр кече ваштарешем шыргыж
42:185  кӱза .
42:186  **137** умбалне олык коеш , пуйто вӱргенчык дене леведалтын да
42:187  ший-шӧртньӧ чинче-влакым лап вер мучко кышка . тайыл ӱмбалне
42:188  пасу палдырна . тудын ужар постожо кечеш ошемын - шышталге шовыр
42:189  гай лийын . олык ден пасум ойырен , часовой семын пушеҥге-влак
42:190  шогат , нуно шурнывечым , кумда олыкым зиян лийшаш деч оролат .
42:191  ояр кеҥеж . но тыгай годымат шем пыл погынен кертеш улмаш .
42:192     кечывал лишан мастерскойыш Саскавий куржын тольо . тудын
42:193  чурийже ошемын , шинчаже йӱла .
42:194     - Саскавий , мо лийынат ? - мый вигак йодым . - тӱсетат
42:195  уке .
42:196     ватем мыйым тӱжвак ӱжын лукто да ойлаш тӱҥале :
42:197     - вашке уржа-сорла шуэш , уло колхоз тидлан ямдылалтеш .
42:198  мемнан бригада веле намысыш пура .
42:199     - могай намысыш ?
42:200     - шурно клатым але мартеат леведын огынал .
42:201     - но вет леведыт , ачамын плотник-влак бригадыже тушто .
42:202     - леведыт шол , - Саскавийын йӱкшӧ чытырналте , ошемше
42:203  чурийже верын-верын йошкарген , шинчаже эше чот ылыжалте . -
42:204  тушто иктат уке . кудалтен каеныт !
42:205     - кушко ? - мый ӧрмалгышым . - мом адак ачам шонен луктын ?
42:206     - кужу теҥге почеш !
42:207     - кужу теҥге почеш ? - пужен йодым . ынде мылам раш лияш
42:208  тӱҥале : ачам ожнат , плотник-влакым погалтен , ялла воктен у
42:209  сурт-оралтым ыштен коштын . но вет тыге колхозышто паша уке
42:210  годым лийын . а кызыт у шурно вашеш клатым леведшаш олмеш , -
42:211  паша улмо ӱмбачак , кужу теҥгем кычал каен ? кузе тидым умылаш ?
42:212     - тый эше от ӱшане ? нуно Пантелей кугызалан мончам ыштат !
42:213     - мончам ?
42:214     - нунылан окса нимо деч шерге ! окса верч шкеныштымат ужалаш
42:215  ямде улыт ! но мый тидым тыгак ом кодо !
42:216     - Саскавий , мом ыштынет ? - мый чытырналт кайышым да
42:217  тунамак ачамын койышыжым шарналтышым .
42:218     - чылажымат яндар вӱдыш луктам ! - ватем вашкен ойлаш
42:219  тӱҥале . тудлан пуйто юж ок сите , южо мутшым каласенат ок
42:220  шукто . - шинчем : нуно але мартеат колхозым ондалкален иленыт ,
42:221  но иктат мутым лукташ тоштын огыл . тошто бригадирым
42:222  йӱктен-йӱктен локтын пытареныт . а мый ом лӱд ! кызытак
42:223  председатель дек каем !
42:224     - Саскавий , мемнан илышна нерген шоналте , - сӧрвален
42:225  пелештышым .
42:226     - тугеже , тыят ачатым аралынет ? - Саскавий ӱмбакем шыдын
42:227  ончале . - эх , пӧръеҥ !
42:228     - уке , уке , - тӱкныл-тӱкныл пелештышым , - мый аралымаш
42:229  уке . ну , ала тый огыл , ала весе ...
42:230     - Йынаш , мый вет ватет веле огыл , эше бригадир улам !
42:231     - но ачам тый палет .
42:232  **138** - палем . тудын ончылно сай лиям гын , калык деч намыс
42:233  лиеш !
42:234     - Саскавий , мыйын пырля илыме шуэш !
42:235     - а мыйын ок шу , шонет ? - ватем икмыняр жап шоналтен
42:236  шогышат , ешарыш : - пеҥгыде лий , Йынаш ! мыланна тиде ганат
42:237  сеҥыман !
42:238     Саскавий ял велыш куржо . мый чараш шым тӱҥал . палем : тудо
42:239  садак мутем ок колышт . почешыже ончен , семынем шоналтышым :
42:240  " ватем шке илышыж верч ок шоно . колхозын пеледшашыже , калыкын
42:241  сай илышыж верч шке пиалжымат ок чамане " .

43:1  43  пӱчмӧ шултыш    **56**
43:2     ялысте нигӧ деч ончыч Сакар кугыза кынелеш . тудо ынде шымлу
43:3  ийымат вончен . чонжо дене але чулым улмыжла чучеш гынат ,
43:4  самырык годсо таза кап-кылже палынак пӱгыргаш тӱҥалын .
43:5     эрвелне кава эше волгалтеш гына , йӱд юалгат шулен шуктен
43:6  огыл , а тудо уже капка ончыкыжо лектеш . ончыч кокыралтен
43:7  колта , коштыраҥше парняж дене кок могырышкыла кечалтше ӧрышыжым
43:8  ниялтен налеш , вара , уремысе йогыным пӱялен , сад пакчашкыже
43:9  вӱдым йоктараш пижеш . кажне олмапу деке изи гына йогын корным
43:10  ышта . йогын корно дене толшо вӱд ончыч пушеҥге воктенысе
43:11  шелшылашке кая , мландыште шоргыкта , вара шоҥешталтеш да лаке
43:12  тич темеш .
43:13     - поро кече , кума ! - оҥжо дене кольмо вурдеш эҥертен ,
43:14  ӧрышан вуйжым нӧлталын , кок ведра олмам кугорно могырыш вашкен
43:15  нумал кайыше ӱдырамашлан кычкыралеш .
43:16     - поро кече , кум ! - шогалдеак вашешта тудыжо .
43:17     тыге тудо чыла дене саламлалтеш : кажне ӱдырамаш тудлан
43:18  кума , а пӧръеҥ - кум . ялыште тудын фамилийжым да лӱмжым
43:19  шукертак монденыт . чыланат шкенжымат кум гына маныт . вуйыштыжо
43:20  тошто фетровый шляпа , ӱмбалныже туржалт пытыше пинчак да тыгаяк
43:21  йолаш .
43:22     кече лекшаш велеш эрвел кава тӱрыштӧ шонанпыл налеш .
43:23     тиде жапыште пӧрт омса гыч кумын ватыже - изи капан , чуяка
43:24  шӱрган да изиш черлыла койшо кугу шинчан кува лектеш . вуйысо ош
43:25  шовычшым тӧрлымекше , тудо чара йолжым омса воктен шинчыше
43:26  калошыш шуралеш да кудывече кӧргысӧ сомыллан пижеш . мо кӱлешым
43:27  шуктымек , пакчаш йӧнештарен шындыме коҥга воктен шӱраҥышташ
43:28  тӱҥалеш .
43:29     - Егоровна , когылетшым молан тынаре шуко кӱэштат ? -
43:30  пошкудыжо пален налнеже . - унамак от вучо чай ?
43:31     - кас поезд дене эргым толшаш , - кугешнен вашешта
43:32  Егоровна . - вет таче мыйын шочмо кечем . а тудо изиж годымак
43:33  ковышта когыльым йӧрата ыле . шешкымже - олма когыльым , а
43:34  уныкам кунам кузе , но поснак шерым йӧрата .
43:35     сад покшечын кум лектеш .
43:36     - мый магазиныш миен толам . теҥгече колым конденыт мангыч
43:37  шоктыш .
43:38     - кужун ит юватыл ! - коҥга ончылно шогылтшо Егоровна кӱштен
43:39  каласыш .
43:40     Егоровнан стряпатлен да кӱэштын чарнымашеш ӱмылжат йол
43:41  йымаланже шыле . лач тиде жаплан магазин гыч кум пӧртыльӧ .
43:42  кудывечысе ӱстембалан кылмыктыме кок кугу колым пыштышат ,
43:43  пӧртыш пурыш .
43:44     - кол ынде шолташетат , жаритлашетат сита , - ватыжлан мане .
43:45     - мо тый эре пӱгыргет ! тӧр лий , кадыр пундыш , - омса
43:46  лондем воктен пӱгырген шогалше кугызажым ужын , Егоровна
43:47  шылтален пелештыш .
43:48     - мый эше самырыкетым эртарем ? - мыскара йӧре вашешта кум .
43:49     - кеч пондашетшым нӱж , сӧсна шу гай пошен , - пуштылана
43:50  Егоровна .
43:51  **57** колым эрыктымекыже , тудым жаритлаш тӱҥале .
43:52     кум чоштыра пондашыжым кужу жап нӱжӧ . чытырыше кидыштыже
43:53  опасный бритва нӱжмыж годым эркын тӧрштылеш . оҥылаш йымалныже
43:54  сар деч вара кодшо сусыр пале тураште поснак тудо шуко
43:55  мотайкалыш .
43:56     - а йошкар аракам кондышыч мо ? - йодо Егоровна .
43:57     - йошкар арака нигуштат уке . ӧрат веле , - шовын йыгыме
43:58  помазокшым стаканыште мурыктылшыжла мане кум . - ынде кеч куш
43:59  пурен кае . теве тыгай паша , - вара ӧпкелен пелештыш .
43:60     - а мый тылат мыняр гана налаш ойленам ! - Егоровна тудым
43:61  шӱрден нале . - вучен шуктышыч , коеш . ынде ош аракам лукташ
43:62  верештеш . а Колькана тудым ок йӱ . эргылан могай тиде пайрем
43:63  лиеш ? - тургыжлана шоҥго .
43:64     касвелеш вараш кодшо поездын гудок йӱкшӧ станций могыр гыч
43:65  шергылтмыж годым шоҥго-влак уремыште ыльыч . коктынат изурем
43:66  могырышкыла тӱткын эскерат , эргышт ден шешкыштын тушеч
43:67  лекмыштым икте-весышт деч ончычрак ужнешт .
43:68     ош тувыр ден сур брюкым чийыше топката кап-кылан пӧръеҥ иктаж
43:69  куд ияш йочам вӱден толеш , кидыштыже корнышто кондыштмо сумка .
43:70  тудын кумда шӱргыжӧ , кошар нерже да лӱштыра шинчапун йымалсе
43:71  келге шинчаже Сакар кугызан гаяк . нунын воктенышт ошалге
43:72  чурийвылышан , чиялтыме вичкыж тӱрван , кӱкшӧ капан ӱдырамаш
43:73  ошкылеш .
43:74     - ачий , эрла кол кучаш кайымет годым пеленет мыйым налат
43:75  мо ? - ачажын шинчашкыже ончалаш манын , ончыко пурен , йодеш
43:76  йоча .
43:77     - шкендым поездысе семын от кучо гын , налам , - сӧра ачаже .
43:78  - шоҥго-влак мемнам вучен-вучен ноенат пытеныт , очыни , - вара
43:79  ватыжлан мане . - нуно поезд вараш кодмым огыт пале . айста
43:80  писынрак ошкылына !
43:81     - тидын дене пеш шукыланак ондак от мий , - тургыжланыде
43:82  пелешта ватыже .
43:83     пӧръеҥ вес могырышкыла савырныш да тунамак шыпланыш . тудо
43:84  пала : ватыжым садикте ойлен сеҥаш ок лий .
43:85     тӱҥ уремыш лекмекышт , пӧръеҥ вигак шке пӧрт воктенышт шогышо
43:86  ачаж ден аважым ужо .
43:87     - Нина , ончо , - кидше дене ончыктен , тудо ватыжлан ойла ,
43:88  - теве нуно шогат - мемнам вучат .
43:89     - мый сокыр омыл , Колюня .
43:90     тетла икте-весыштлан миен шумешкышт ик мутымат ышт пелеште .
43:91     кум нуным комдык почын шындыме калитка воктене вашлие .
43:92     - ох , шочшем-падырашем-влак ! - кидшым ваш пералта
43:93  Егоровна . - а ме , ода тол , шонышна , - уна-влак почеш пӧртыш
43:94  пурымыж годым вычымата шоҥго .
43:95     пӧлемыште , унам вучен , ӱстел коклаште пошкудо ӱдырамаш да
43:96  марийже шинчат .
43:97     - саламлем тыйым , авай ! - мане Николай да аважым шупшале .
43:98  - теве тылат мемнан пӧлекна , - сумка гыч мӧҥгыштӧ чийыме
43:99  туфльым луктеш .
43:100     - ой , кушко мый тидым чиемже ? - вӱдылтышым ӧндал кучен ,
43:101  шоҥго мӧҥгеш-оньыш коштын савырныш . - а те шичса , шичса !
43:102     Нина пудрым шӱрыман чурийжым кугыжын куптыргылшо шӱргышкыжӧ
43:103  тӱкалтыш да ӱстел коклаш шып пурен шинче .
43:104     - кочса , теммешкыда кочса ! - Егоровна шунен-шунен пукша .
43:105  - шешке , - ончыкыжо тарелкам шӱкал шында , - тыйын йӧратыме
43:106  когылет ден салмамунет . Вовукем , а тылат теве шере кочкышым
43:107  кӱэштынам . кӱлеш гын , эше жапитлыме колым кондем . коч ,
43:108  уныкам , коч !
43:109     первый чаркам Егоровнан тазалыкше верч подыльыч , кокымшым -
43:110  йӱла почеш , пелашыжын тазалыкше верч . а вара мутланаш
43:111  тӱҥальыч . кум кугу сур ӧрышыжым чарныде кок могырышкыла
43:112  шаралтен колта . **58** тудо ялысе увер нерген каласкалынеже , а
43:113  пошкудыжо Николай деч оласе илыш нерген йодыштеш .
43:114     Егоровна ончыч шып шинчыш , но шешкыжын йокрокланымыжым
43:115  тогдайымекыже , марийжым чараш пиже : " кай , оккӱлым ойлышт ит
43:116  шинче ! кӧ тыйым колыштешыже ! " вара , пӧръеҥ-влак могырыш
43:117  кидшым лупшалын , пошкудыжлан шинчам пӱяле да йӧратыме мурыжым
43:118  оҥарыш . тудыжо пуйто тидымак веле вучен - тунамак яндар ныжыл
43:119  йӱкшӧ вӱдла йогаш тӱҥале . Нина ындыжым ӱстел кокла гыч лекте
43:120  да Вовам диванеш малаш пыштыш , а шкеже воктенже возо .
43:121     пӧръеҥ-влакат , мутланымыштым чарнен , ӱдырамаш-влакын
43:122  мурышкышт ушнышт . эртыше илышыштым шарналтен , эше икмыняр
43:123  мурым пырля муралтышт , вара кушташ лектыч .
43:124     ончыч Николай ден пошкудо ӱдырамаш лектыч . ӱдырамаш , лудыш
43:125  мурым йоҥгалтарен , самырык ӱдырла кап-кылжым да кидшым
43:126  модыктылын тавалтен колта . а Николай , кидшым кок могырышкыла
43:127  шаралтен , агытан семын йырже пӧрдеш , коклан кид-копажым ваш
43:128  пералта . почешышт кум лекте . тудо шуко жапшым верыштыжак
43:129  тошкышт эртара . куштымыж годым эше утларак пӱгырна да кок
43:130  кидшымат шеҥгек ышта , пуйто нуно кушташыже мешаят . пытартышлан
43:131  пошкудо пӧръеҥ воктен Егоровна пӧлем мучко савырна . тудо
43:132  пошкудо ӱдырамаш семын ок тавалте , шыман коштеш , утларакшым
43:133  йолжо дене огыл , а кидше да кап-кылже дене пашам ышта ,
43:134  почешыже пошкудыжым кумылаҥден наҥгая .
43:135     йӱд рӱдыштӧ , пӱтынь ял мален колтымеке , Сакар кугызан
43:136  пӧртыштыжат тул йӧрыш .
43:137     рушарнян , кечывал лишан эргыж дене колым кучен толмекышт ,
43:138  Николай , коктын кодмекышт , ватыж деч йодо :
43:139     - теҥгече молан малаш возыч ?
43:140     - ой , юмыжат ! вуем корштыш маньым вет .
43:141     Николай ватыжын ӱмбак ончале , но нимом ыш пелеште .
43:142     кечываллан кочмеке , тудо товарым нале да кас марте пум руыш
43:143  да шелыште .
43:144     кастене уна-влакын каяш тарванымышт годым Егоровна сумкашке
43:145  меж носки-влакым шӱшкаш тӱҥале , тидын годым шешкыжлан мане :
43:146     - тиде носкиже Вовалан , а тидыже Колькалан . тудо эше
43:147  война годымак йолварняжым йӱштылан пуэн .
43:148     - авай , нимо ок кӱл . молан азапланетше ? - Николай
43:149  торешланаш тӧча .
43:150     - назла , назла ! - коклаш пура кум . - молан тугеже ават ,
43:151  шинчажым локтылын , кас еда пидаш тӧчен .
43:152     - а тиде тыланда корныланда , - умылтара Егоровна да
43:153  сумкашке вичкыж ош кагазеш вӱдылман когыльо-влакым опта . -
43:154  лӱмынак кӱэштынам . те вет тудым йӧратеда , - пелештен колта
43:155  тудо .
43:156     вара эрденак поген ямдылыме эн сай олма-влакым сетке тич
43:157  оптен , тудым пыкше кылден шындыш да теҥгылыште шинчыше шешкыж
43:158  ден уныкаже да марийже ден эргыже ончылно титакан улшо гай
43:159  умылтарен каласыш :
43:160     - тиде Вовукемлан . вет тендан дене тушто тыгайым огыт
43:161  ужале .
43:162     - авай , мо пеш шуко оптенат ? - Николай ӧрын йодо . - мый
43:163  тынарым нумалынжат ом керт .
43:164     - кертат , - манеш Нина .
43:165     Николай , тудлан вашештыде , ачаж могырым савырна да мутым
43:166  луктеш :
43:167     - теве мый Шем теҥыз воктеч икмыняр кечылан ончычрак пӧртыл
43:168  савырнемат , тунам коктын пу опташлан лӱмын левашым ыштена .
43:169     - ончылгоч ит сӧрӧ , - ушештара Нина , - ала толынжат от
43:170  керт , тунам вара чылалан сырен коштат .
43:171     - ну , а иктаж-могай чарак лектеш гын , - Николай ватыжын
43:172  ойжым пуйто огешат кол , - вес ийже толамак . но кеч-мо гынат ,
43:173  тый оҥам налын ямдыле .
43:174  **59** - уке , эргым , - вуйжым рӱзалтыш ачаже . - чылажымат
43:175  толмекет решатлена . теве ӱмаштат шыч тол , теният эше пале
43:176  огыл ...
43:177     - шот ыш лек , ачий , - Николай ачажын ӱмбак титаканла
43:178  онча .
43:179     - шот лектын огыл гын , тидлан тыйым иктат ок титакле , -
43:180  Сакар кугыза тудым лыпландара . - а мыланна кызыт мужедаш ок
43:181  лий , эргым . вет ме ынде лӱдыкшӧ еҥ улына .
43:182     - кузе тыге лӱдыкшӧ , ачий ?
43:183     - теве тыге , - ачаже , кынервуйжым пулвуйжо гыч кораҥдыде ,
43:184  кидшым шаралтыш да уэш ваш ыштыш . - ме ават дене коктын таче
43:185  йол ӱмбалне коштына , а эрла ... вот вет кузе ...
43:186     - ала-мом ойлыштат , ачий !
43:187     - умбакыже колышт ! мемнан деке икмыняр кечылан толын от керт
43:188  гын , ме нимогай оҥамат она нал . сандене , эргым , вуеш ит
43:189  нал . тыланда ынде каяшдат жап шуын . уке гын , ават пуштыланаш
43:190  тӱҥалеш , - Сакар кугыза верже гыч пеҥыжын кынелеш да калиткам
43:191  почаш кая , пуйто эргыжым поктен лукнеже .
43:192     кӱртньӧ корно станций могырыш савырныше изурем деке шумешке
43:193  Николай икмыняр гана чарнен шогалеш да , сумка ден сеткыжым
43:194  мландыш шынден , ачаж ден аважлан кидшым рӱза , а вара , ватыж
43:195  ден эргыжым поктен шуэшат , икмыняр жап нунын дене пырля
43:196  ошкылеш .
43:197     эргыжын кид рӱзымыжым ужын , Егоровна шӱйжым утларак шуя да
43:198  тунамак кидшым шинчаончылныжо рӱзаш тӱҥалеш , а кум кидшым пыкше
43:199  ваче турашкырак нӧлталеш да пырт гына тарватылеш , пуйто тудо
43:200  мардеж дене лӱҥгалтеш .
43:201     кок шоҥгым ончен , Николайын шӱмжӧ ишалтеш да тидын годым
43:202  чонжылан туге чючын колта , пуйто тудо нунын дечын эрелан
43:203  ойырлен кая . тудлан ачаж ден аваже жалын койыт , вет нуно
43:204  адакат коктынак киен кодыт . арня нарат пырля илен кертдымыжлан
43:205  кӧра Николайын чонжылан йӧсын чучеш .
43:206     изуремыш пурен кайымыж деч ончыч эше ик гана савырнен
43:207  ончалмекыже , кас рӱмбалгыште тудо ачаж ден аважым пыкше ужо .
43:208  нуно эшеат изирак да пӱгыргышӧ капанла койыч .
43:209     Николай ача-аваж ончылно шкенжым титаканлан шотла . вет
43:210  Нина дене коктын шоҥго-влакым сийлаш нимом налын огытыл . тидын
43:211  годым Вован поездыште кочдымо сыр катыкым ача-аважлан пыштен
43:212  кодымыжым шарналта . кызыт чонжылан ала-молан намысын чучеш ...
43:213  пытартышлан тудо кидшым эшеат чот рӱза , пуйто тидын дене нунын
43:214  ончылно титакшым сулынеже да , отпуск мучаште толамак манын ,
43:215  ӱшандарынеже .
43:216     станций гыч тарванен кайыше поездын гудок йӱкшым колмекышт ,
43:217  шоҥго-влак мӧҥгӧ ошкыльыч . кудывечыш пурымышт годым изи
43:218  капкаштат , шӱлыканла чучын , кычыр ышталал веле почылт
43:219  тӱчылтӧ .
43:220     - кайышт , адакат игынам ужатен колтышна , - Егоровнан йӱкшӧ
43:221  умша кӧргыж гыч ишалт лекте .
43:222     - кайышт ... - пеҥгыдемдыш шоҥго .
43:223     пурышт пӧртышкӧ . Егоровна ӱстел йыр тошкешт нале .
43:224     - ончо , ачаже , эргына йокмамат конден улмаш , - олымбалсе
43:225  сыр катышым ужын , шоҥго ӱдырамаш виешак шыргыжале . - тау ,
43:226  эргым , аватын йӧратыме кочкышыжым кондаш монден отыл ...
43:227     а Сакар кугыза , ватыжлан пелештышаш олмеш , оҥ тич южым
43:228  налын , келгын веле шӱлалтен колтыш . тыгодым тудын ушышкыжо
43:229  ала-кузе " пӱчмӧ шултышым нигунам ушаш ок лий " , - манме ой
43:230  шкеак толын пурыш да пачаш-пачаш кӧвалалташ тӱҥале . тиде
43:231  шонымашак омса лондемыш намиен шындыш .
43:232     шинче кугызай , чылымышкыже тамакым темыш , тулым ылыжтыш да
43:233  умшашкыже пурльо .
43:234     шукат ыш эрте , кандалге шикш вичкыж пыл лончо гай пӧлем
43:235  мучко шарлыш .

44:1  44  Морко кундемыште    **105**
44:2     " Ончыко " журналын тений лекше икымше номерешыже Морко
44:3  район Чодырасола фермыш ӱмаште кеҥежым вӱдым пожарный машина ,
44:4  а телым " Беларусь " трактор дене шупшыктымо нерген
44:5  каласкаленам ыле . а тений шошым лӱмынак мый тушко тарванышым .
44:6  вӱд дефицитет йӧршын пытен ыле тушто тунам . эсогыл резинка кем
44:7  дене келынат пурен шым керт . туге ташлен - ойленат мошташ ок
44:8  лий .
44:9     - вӱд шупшыктышо пожарник ден тракторист-влак кызыт мом
44:10  ыштат ? - " Т Морко " остановка ваштареш " Карл Маркс лӱмеш
44:11  колхоз " манын возымо меҥган оҥам ончалмеке , йодым ик корныеҥ
44:12  деч .
44:13     - палынетак гын , теве луд , - кидшым остановка леваш саҥгаш
44:14  шуялтыш .
44:15     мыетат первоклассник семын кугу буква дене " Т Морко "
44:16  манын возымым лудын лектым . а вараже тудо радам денак
44:17  " Крепость 18 " шинчамлан перныш . тудыжым пор дене
44:18  каллиграфически возен шынденыт .
44:19     - нунын мом ыштымышт тыштак пале , - ешарыш тыгодым саде
44:20  мариет . - шкешт кызыт нуно 18 градусаныш кусненыт , а вольыкышт
44:21  - йырваш вӱд ташлен гынат - сухой пайок денак веле илат .
44:22     " теве кузе улмаш ! " - пелештышымат , 18 крепостян Т Морко
44:23  остановка гыч Моркыш кудальым .
44:24     Морко калык - ӧрдыж еҥым кумылзакын кинде-шинчал дене
44:25  вашлийын моштышо поро калык . тушто , унагудышто , мылам визымше
44:26  пӧлемым ойырен пуышт .
44:27     пурышым , ӱмбал вургемем кудаш сакалышым , шинчым каналташ .
44:28  трук мылам йӱштын чучаш тӱҥале . пӱемат дыр-дыр чытырналт
44:29  шолткыктен нале . мо шонем , йӱштӧ мужак ок кучо дыр ?.. толын
44:30  пурышемла пӱжалтынам ылят - нимом шижын омыл .
44:31     батарейым кучен ончышым гын - юмет гына серлаге ! парнятым
44:32  нӧртен тушко тушкалте - товатат кылмен пижын шинчеш . " молан
44:33  огыда олто ? " - йодам унагудо ӱдыр деч .
44:34     - а мемнан эре тыгай ... - вашеста тудо . - котельне ок
44:35  ырыкте . тендан гайже эше нимат огыл - чыта . таче толеш - эрла
44:36  кая . тысыжлан такше логалешак . теве тиде линийыштак йоча сад ,
44:37  школ . туштыжо йӱштеш калитлалтынак илат . пӧлемлаште вӱдат
44:38  кылма ...
44:39     - неужели ? - манам .
44:40     - товатат , - вашешта .
44:41     унагудо оза ӱдыретлан ӱшаныде , йоча садышкет ошкыльым .
44:42     - кузе тыште иледаже ? - йӱштӧ амбар гай йоча садыш миен
44:43  пурымекем , йодым .
44:44     - мемнам коммунхоз тыге ашна , - вашештыш воцпитательница
44:45  Галина Ивановна Шикарева . - телыгоч тыште шокшо лу градус
44:46  деч кӱшкӧ кӱзен огыл . йоча-влак тидлан лийынак чӱчкыдын
44:47  черланат . тыге 170 изи чоным орландарена ...
44:48     мылам кугун шӱлалташ веле кодо . тыгодым " кеҥежым терым ,
44:49  телым орвам ямдылат " манме ой ушыш толын пурыш .
44:50  **106** йоча-влакат кылменыт , мыят кылменам . тыге кылменак
44:51  унагудыш пӧртыльым . ындыже , шонем , сийгудыш пурен кочкын
44:52  лектам - тунамже кӧргемат ыра да чонланат куштылгырак лиеш .
44:53     волышым икымше пачашыш , шупшыльым сийгудо омсам - омса ыш
44:54  почылт . эше ик гана шупшыльым - тугакак омса пеҥгыде . " паша
44:55  кече пытен огыл , - шонем семынем , - молан вара тыге
44:56  тӱкыленыт ? " мый гаемак кочкаш толшо-влак деч йодам . нунат
44:57  вачым гына туртыктат . " такше ыштышаш " , - саде унагудо оза
44:58  ӱдыретат пеҥгыдемда .
44:59     мыетат ындыже тӱкалашак пижым .
44:60     - нечыве тӱкален кошташ ! тыланда ме слуга огынал ! - Галя
44:61  лӱман пашаеҥжын торжа йӱкшӧ сийгудо гыч толын керылте .
44:62     - кочмо шуэш ! - умылтараш тӧчем .
44:63     - а мыйын могай пашам ! - шоктен кодо .
44:64     - сийгудо пашам ыштышаш ! - ом чакне .
44:65     сийгудыш логалшаш олмеш тугай кареммутым пзльоп мылам
44:66  пижыктен пуышт - еҥлан каласаш йылмат ок савырне . мылам
44:67  малахаем темдалынрак упшалаш да унагудо пӧлемышкем ошкылаш гына
44:68  кодо .
44:69     туштыжо пыкше йӱдым эртарышым . эрденыжлан черланышымак .
44:70  паша тыге миен ок лек маньымат , вургемем чийышым да теҥгечысе
44:71  толмо корнем дене мӧҥгӧ чымыктышым .
44:72     ынде мый кӱшнӧ ойлымо азап тӧрланымеке гына Моркыш мием .
44:73  кызыт кеҥеж . телылан тек терыштым ямдылышт .

45:1  45  ӧрыктарыше йӧн     **106**
45:2     " Тумер " колхозысо профком вуйлатыше ушкал фермын
45:3  дояркыже-влакым пытартыш кварталысе паша итог дене палдараш
45:4  поген . Степан Регеншорович Рурушев ончыч кодшо ийыште кӧ
45:5  пашам сайын , кӧ начарын ыштыше-влакым палемдыш . пытартышлан у
45:6  ийлан кугемдыме обязательствым налаш кӱлмӧ нерген ушештарыш .
45:7  тидланже , мане профком вуйлатыше , шкенан улшо , тыгак ӧрдыж
45:8  гыч резервым кычал муаш да чын кучылташ кӱлеш . вара тудо
45:9  идалыкын итогшо почеш икымше верым налше доярка ӱмбак шымлен
45:10  ончале , шинчажым пӱяле , пуйто ончылныжо ферма пашаеҥ огыл , а
45:11  ала-мыняр ий годсек палыме таҥже шинча .
45:12     - печайкина йолташ , тыйын опытет кугу , кӱлеш резервым ,
45:13  тӱрлӧ йӧным эреак кычал муат . кодшо ийыште обязательствет
45:14  могайрак ыле ?
45:15     - кум тӱжем литр , - чулымын вашештыш илалшырак ӱдырамаш .
45:16     - а лӱштенатше кум тӱжем шым шӱдӧ литрым , тыге вет ?
45:17     - тыгак ала-мо ...
45:18     - а тый шке резервет дене ныл тӱжемым лӱштен сеҥет ?
45:19     - ныл тӱжемым ? возо , кертам !
45:20     - а ныл тӱжем кок шӱдым ?
45:21     - резервым муам , возо веле .
45:22     - ну , шоналте , а ныл тӱжем вич шӱдӧ литрым ?..
45:23     - да , ныл тӱжем вич шӱдӧ литрланат резерват , моло йӧнат
45:24  уло , но вет тунам шӧржӧ пешак вишкыде лиеш . эше кок ушкалым
45:25  вес вӱташ шылтен шогалташ пуыза ?
45:26     - тидым погынымаште огыт ойло , умылышыч ? а обязательство
45:27  шотышто кутырен келшыме , манаш лиеш . - Степан Регеншорович
45:28  мутшым кошартыш да чылалан сеҥымашым тыланен кодыш .

46:1  46  чоҥештылше тарелка   **107**
46:2     визымше классыште литература урок кая . ӱдырамаш туныктышо
46:3  йот йылме гыч пурышо мутым умылтара .
46:4     - йоча-шамыч , кӧ тендан кокла гыч пала : мо тугай
46:5  фантастика ?
46:6     - фантастика - тиде Жюль Верн , - вер гычшак кычкырале
46:7  Сережа .
46:8     - уке шол , Сережа , Жюль Верн - тиде айдеме . фантастика
46:9  темылан книгам возен .
46:10     - а-а-а , мый палем ! - ынде весе кычкыра , кидшым кӱшкӧ
46:11  нӧлталын , рӱзгален шинча . - мый каласем , Зинаида Петровна ?
46:12     - ну , каласе , Витя , фантастика нерген мом палет ? -
46:13  туныктышо йодеш .
46:14     - мыйын ачамат фантастикым ыштылеш , коеш , - вуйжым
46:15  удыркален , йоча вашештыш .
46:16     - каласен пу-ян , кузерак вара ыштылеш ?
46:17     - теҥгече мый " Пионер " журналыште чоҥештылше тарелка
46:18  нерген ойлымашым лудым , пешыжак шым умыло да авам деч йодым .
46:19  но тудат мыланем умылтарен ыш керт . " теве кастене ачат паша
46:20  гыч толешат , чыла умылтарен пуа " , - мане авам . но ачамже чот
46:21  йӱшӧ толят , шургаш тӱҥале , тарелкым тышке-тушко кышкылте ,
46:22  пудыртыльо .
46:23     - ну , тидыже уже фантаст огыл , йӧршеш хулиган , - мане
46:24  туныктышо . - умылышда , мо тугай фантастика ?
46:25     - умылышна . тарелка-шамыч чоҥештылыт , но огыт пудыргыл .
46:26  тиде фантастика лиеш ...

47:1  47  ӱшанле аппаратура   **107**
47:2     наладчик кидшым лупшале :
47:3     - калыкым ӱжаш лиеш . ӱшанле аппаратура ямде .
47:4     погынымашым вӱдышӧ калык велыш савырныш :
47:5     - доклад ыштыше 45 минутым йодеш . келшеда ?
47:6     - сита тынар жап , - вашештышт залыште шинчыше-влак .
47:7     - доклад деч вара эн ончыч ойлышылан 10 минут , молылан визыт
47:8  - ик секундымат шуйкалыман огыл , - умылтарыш погынымашым
47:9  вӱдышӧ .
47:10     наладчик трибуна деке писын лишеме , ала-могай кнопкым
47:11  темдале , вара верышкыже толын шинче .
47:12     доклад ыштышет , тӱрлӧ семын савыркален , оҥайын каласкалыш .
47:13  палемдыме нылле вич минут кузе эртымым иктат шижын ыш шукто .
47:14  наладчик воктеныже шинчышым кынервуйжо дене тӱкалтыш :
47:15     - жап мучашыш лишемеш , а тудо алят ок пытаре . теве ужат ,
47:16  ӧпкелаш тӱҥалеш .
47:17     - ... ме але палемдымынам чылажак ыштен шуктен огынал .
47:18  садлан ... - манын гына керте каласкалышет - трибуна гыч полт
47:19  гына йомо .
47:20     погынымашым вӱдышӧ кынел шогале :
47:21     - доклад пытен . йодышда уло гын , возен пуыза . ынде мутым
47:22  весе налеш . - лӱмжым каласыш . тудо трибуна деке лишеме да йол
47:23  йымакыже ончале , пеш шеклана . кутыраш тӱҥале .
47:24     - а доклад ыштышыже кушто ? - йодыч наладчик деч .
47:25     - ида ойгыро , тудо нигуш йомын огыл , таза . лач палемдыме
47:26  жапыште ойлен шуктыдымыжлан гына ӧпкелышаш . трибуным лӱмын
47:27  **108** тыге келыштарыме . палемдыме деч утыжым кутыраш тӱҥалат
47:28  гын , йол йымалнет лӱмын ыштыме омса почылтеш , йӧнештарыме
47:29  механизм тыйым , руалтен налын , ӧрдыжыш кораҥда .
47:30     доклад деч вара мутым налше кокла гыч коктынат тыгак йомыч .
47:31  лач икте гына , вич минутлан мутым йодын налше , жапыштыже
47:32  сайынак волен ошкыльо .
47:33     кутыраш эше кум еҥ возалтын ыле , но нуно трибуныш лекташ
47:34  лӱдыч .
47:35     - тиде техникыдаже вара шергыш шуын мо ? - йодыч наладчик
47:36  деч .
47:37     - пеш шулдыжак огыл . но варажым шкенжым сула . уто мут
47:38  кышкылтмаш , жап йомдарымаш мучашыш лишемшаш , - вашештыш
47:39  наладчик .
47:40     мыят саде мастер дечет иктым йоднем ыле , но йолем ала-кӧ
47:41  моткоч виян шупшыл колтыш . чылажат унчыли савырналте -
47:42  еҥ-шамычат , залат йомыч . шинчам почын ончальым - мыйын койко
47:43  воктене ватем шыргыж шогылтеш .
47:44     - мом вудыматылат ? рӱзен-рӱзен койкет гынат волтен шуынем
47:45  ыле , - лоткыкташ тӱҥале .
47:46     - эх , изиш йодын шым шукто , мешайышыч . а тыгай трибуна
47:47  чынжымак лиеш гын , сай ыле , - ватемлан маньым .

48:1  48  силикат Виктыр   **108**
48:2     моло пошкудыж дене таҥастарымаште Опанас шушаш телылан
48:3  варашрак кодын ямдылалташ тӱҥалын . вот-вот ош лум кылмен вочшо
48:4  мландым шокшын левед пыштышаш , а тудын тений кеҥежым нӧлтен
48:5  шындыме пӧртшылан негызше уке . пеш вашке гына силикат кермыч
48:6  кӱлеш . шкенжын изиш уло , но ок сите . икте деке йодын мия -
48:7  уке , весе деке - тыгаяк вашмут . кумшо еҥ тудлан поро каҥашым
48:8  пуа .
48:9     - кай Виктыр деке , тудо теҥгече силикат завод гыч пеш шуко
48:10  кермычым конден манын , ойлат ...
48:11     Опанасет ял вес мучашке чымалте . пиалешыже Виктыр тосшо
48:12  кудывечыштыжак , ала-могай сомылым шукташ тӧчен , тышке-тушко
48:13  тошкыштеш .
48:14     шӱлышыжым пачаш-пачаш налын ситарымеке , Опанас тосшым
48:15  сӧрвалаш пиже .
48:16     - юмо да тый лий , кок шӱдӧ чоло силикат кермычым кӱсынеш
48:17  пу , вес арняште кондемат , пӧртылтем веле ... - пыкше гына
48:18  мутшым кошартен шуктыш , але уэш шӱлышыжымат налын ыш ситаре ,
48:19  кенета шыгыр кудывечыште пич лийше юж печкалте :
48:20     - мо-о-ом ? а-а-а , кермычым , чечас вуетлан ик кермычым
48:21  пуэм ! - кычкырале Виктыр да Опанас деке лишемаш тӱҥале .
48:22     - ончо , мом толашет , мыйже тыгай-тугайым нимат шым ойлыш ?
48:23     - тый , азырен , пеш палет , таче ватемат кечыгут вуем
48:24  нултыш , ынде тыйже мыскылаш шонен толынат !
48:25     осал паша лийын кайышашым шижын , Опанас тышеч пуля гай
48:26  лектын тӧргалте .
48:27     ял мучко куржын волышат , саде койдарчык пошкудетым вашлие .
48:28     - ну , мыскараче , поро ой-каҥашетлан пешак тау , саде
48:29  силикатет теве-теве вуемлан логалеш .
48:30     - пешак чытамсыр улат . тыйже мыйын умбакыже умылтарымем
48:31  вучен шыч шукто , вигак пышкерме йоҥеж гыч колтымо пикшла
48:32  чымалтыч .
48:33  **109** - туткарыш шуат гын , ала-мом ыштымет шуэш . чот сырыше
48:34  ыле Виктырет .
48:35     - сырыше улде . тудыжын шкенжынат ик кермычшат укес .
48:36     - кузе уке , тый шкежак , теҥгече Виктыр ош кермычым ия виса
48:37  конден , маньычыс ?
48:38     - силикат поселкышкыжо миен шуын , автобус гыч волен , мӧҥгеш
48:39  толшо вес автобусыш шинчын , пӧртылын .
48:40     - кузе ?
48:41     - а вот , чотрак подылат гын , туге лият шол . йӱшӧ вуя
48:42  Морко автовокзалыште автобусыш шинчын , вашке мален колтен шке
48:43  турасе остановкыжым эртен кудалын , силикат кермыч завод тураште
48:44  иже помыжалт шуктен . волен шогалын - шочмо ялже огыл .
48:45  шинчажлан ошма пуракым , шем шикшым тӱргыктен шогышо саде
48:46  заводет гына пернен . икмыняр жап тышке-тушко тошкыштмеке , поро
48:47  еҥым кычал муын , оксам арен , мӧҥгыжӧ пыкше толын шуын . тыге
48:48  икмыняр уто роскот лийын каен . тидыжат ешыжлан изирак эҥгекым
48:49  ыштен .
48:50     пычкемыш юапыште тудым пален шуктышо-шамыч йодыныт :
48:51     - куш кудалыштыч ?
48:52     - тушко ... - парня коклажым ончыктен .
48:53     - молан ?
48:54     - " тидлан " , - логаржым пералтен ончыктен .
48:55     тыге эрлашыжым Виктырын вес лӱм шочо . калык ушан , тунамак
48:56  пижыктен пуа .

49:1  49  кулинар   **109**
49:2     - Кугергин , эрла марте отчетым ямдыле . кӱшнӧ йодыт .
49:3     - ыштена , Вас Васыч , - ышталам .
49:4     - Кугергин , икте пелен нульым тушкалтет гын , мыняре лиеш ?
49:5     - лу .
49:6     - ужат , тый вигак тогдает . сандене , ӱшанем , тый нульым
49:7  кӱлеш вереш тушкалташ от мондо . туге ?
49:8     - ыштена , Вас Васыч .
49:9     отчет дене йӱде-кочде , малыде толашышым . чыла тӱрыс ыштен
49:10  шуктымеке , кажне " цифирь " воктене ик нуль дене тушкен
49:11  лектым . чонемлан , ала-мо шагал чучо , адакшым вуйлатыше
49:12  ончылнат сай лияш тӧчымӧ кумыл авалтыш . торешланыде эше кум
49:13  нуль дене тушкен лектым . ай , мо лия , лия ... ындыже луан
49:14  " цифирь " шӱдӧ тӱжемышке савырныш , а тӱжемже ... ЭВМ деч
49:15  посна каласенат мошташ ок лий .
49:16     пашашке толын пурышым . ревизионный комиссий уже тергаш
49:17  тӱҥалын . Вас Васыч , кидем гыч отчетым налын , нунылан
49:18  кучыктыш :
49:19     - теве тыште чыла раш , - ойла тудо , - мемнан коллектив кузе
49:20  пашам ышта ...
49:21     нуно , чыла документым погалтен , лектын кайышт . кок кече
49:22  гыч Вас Васыч мыйым ӱжыктыш .
49:23     - Кугергин , - лыжган ончен кутыра , тый кулинарный
49:24  техникумышто тунемын отыл ?
49:25     - уке , мый шолташ пырчат ом йӧрате ...
49:26     - йӧратет , эше кузе йӧратет ! - тыге тудо ӱстембак мыйын
49:27  ямдылыме отчетем луктын кудалтыш . - теве , ончо , могай отчетым
49:28  шолтен пуэнат ! тылат верч мылам пеҥгыдын шижтарыме . эше пале
49:29  огыл - **110** мо лиеш . тыгай отчетым ушан еҥ шӱк атыш
49:30  кудалта , а тый - комиссийлан кучыктенат ! нӧнчык кулинар !
49:31     икмыняр жап гыч Вас Васыч адак ӱжыкта .
49:32     - вот мо , Кугергин , - ойла тудо , - нуно адак тергаш
49:33  толыт . " отчетым мый йоҥылыш ыштенам , титакем мыйын " манашет
49:34  возеш . ындыжым умылышыч ?
49:35     - умылышым .
49:36     - уто нульым удырал да нунылан кучыкто ...
49:37     - мом ?
49:38     - кузе мом ? отчетым !
49:39     - тендан кӱштымӧ семын , тудо - шӱкшак ведраште , - мутдам
49:40  вигак шуктенам маншыла , куанен ойлем тудлан .
49:41     - мо-о-о !? молан ? мом тый ыштылат ! вуем кочнет ! -
49:42  кычкырлен , Вас Васыч креслышке лопток волен шинче . пытартыш
49:43  гана .
49:44     Вас Васыч ик арня гыч мемнан деч кайыш . э-э ,
49:45  кайыктышт ...

50:1  50  монча   **110**
50:2     кызыт вуем ошма дене нӱжын мушмо самовар гай волгалтеш .
50:3  воштончыш ончылно пел шагат чоло шерге дене шерын шогылтмо
50:4  оккӱл . эрдене шӱргӧ мушшыла леве вӱд дене ниялтен налат , да
50:5  чӱла пашаже пыта . угыч шочшо гаяк лият .
50:6     коклаште молан чара кодында маншат лектын кертеш . ом шылте .
50:7  чыла шке радамже дене почам . лыге гыч тӱҥале . шерге дене
50:8  вуетым ниялтет веле - вакш пураклак вачет ошемеш . лыге деч врач
50:9  декат больницыш мийышым . тудо , вуетым чӱчкыдынрак мушкаш
50:10  кӱлеш , мане . кажне кечын гаяк мушкым . туге гынат лыге ыш
50:11  пыте . " мом ынде ышташ ? кузе утлаш ? " - шонем семынем . -
50:12  ынде ветеринар деке миен толаш гын веле ? - шонем . - мыйын
50:13  палыме ветеринарем нерген калыкыште пеш сай ой коштеш . тудо
50:14  мыйын лыгем веле огыл , ушкал котырымат пытара .
50:15     - вот мо , шергаканем , - мане садет . - теве тылат мазь .
50:16  на , кучо . конешне , пушыжо сай огыл , но чыташ лиеш . йӱдлан
50:17  малаш вочмо деч ончыч йыге . ик-кок кече гыч лыгетын пушыжат ок
50:18  код .
50:19     мӧҥгыш куаныше пӧртыльым . " ну , ынде тиде шӱкшак деч
50:20  утлемак , - шонем , - вожылмаш ом пуро , нигӧ игылташ ок
50:21  тӱҥал " .
50:22     мӧҥгыштӧ , чылан мален колтымекышт , эн ондак вуемым мушкым ,
50:23  коштышым , вара мазетым парня дене ситышынак удырал нальым да
50:24  йыгаш пижым . ӱп вожыш шыҥдараш тыршенак йыгышым . ӱпша гынат ,
50:25  чытем . чыла тиде процедурым пытарымеке , койкышко ватем кӱдык
50:26  пурен возым .
50:27     икмыняр минут гыч ватем почаҥаш тӱҥале : тыҥге ончале -
50:28  туҥге . шинчажлан нимо ыш кончо , витне . уэш пызнен возо . но
50:29  шуко киен ыш керт . ындыже ӱпшынчаш пиже .
50:30     - адак ала-могай барматухам лӧкен толын , логарымак пикта ! -
50:31  шоктыш тудын йӱкшӧ . вара , кертмыж семын мыйым карген , вес
50:32  пӧлемыш , ливаныш , миен возо . нимом пелешташ ӧрым .
50:33  пытартышлан шкежат ярнышым . кузе лияшат , мом ышташат ом пале .
50:34  пыкше чытенак йӱдым почаҥ эртарышым .
50:35     а пашаште тиде кечын мо лиймым лучо ойлыманат огыл . лиеш
50:36  гын , коля рожыш пурен шылам ыле .
50:37     - кушеч тыгай ӱпш лектын ? - омсадӱр гычак нержым куптыртыш
50:38  бухгалтер .
50:39  **111** - кеч противогазым чий , - ешарыш кассир .
50:40     - тыгайыште аҥырген колем ! - пеҥгыдемдыш отдел вуйлатыше .
50:41     - вуешем лыге чумырген , вот тидланак мазьым йыгенам , -
50:42  умылтараш тыршем .
50:43     шудалшыже мыйым шудалеш , воштылшыжо воштылеш .
50:44     - вот мо , - ожно парикмахерлан пашам ыштыше Ван Ваныч
50:45  пелештыш , - лыгым запросто пытараш лиеш . нал кӱртньӧ тазым ,
50:46  тушко литрат пеле керосиным , кок кормыж шинчалым пыште , шинчал
50:47  шулымешке луго . тудын дене вараже монча деч ончыч вуетым йыге
50:48  веле .
50:49     Ван Ванычлан тауштен , вигак мӧҥгӧ куржын тольым . да саде
50:50  варышетым ямдылышым да тунамак вуем мушкаш пижым . шукат ыш
50:51  эрте , вуем чыташ лийдымын пеҥаш тӱҥале .
50:52     тувыр-йолашет мочет , шикшалтым мончашке . мончажат адакше
50:53  лишыл огыл - кок меҥге чолыжо лиешак . вуем сӧснам когартымылак
50:54  эҥеш . шӱлешт-шӱлешт куржам . пыкше-пыкше миен шуым . шкеже
50:55  ноенам . ешартышыжлан эше тугай кугу черет - юмет гына
50:56  серлагыже ! калык эҥгекыш логалмем палыш докан . черет деч
50:57  поснак пуртышт .
50:58     нӧртышым вуемым , йыгышым шовыным . ӱпем корак пыжашла
50:59  товаҥын пеҥгыдем шинче . кунар мушкам - тунар пеҥгыдеммыла
50:60  чучеш . тиде пеҥгыдетым пошкудын шампуньжо дене веле пытарышым .
50:61  вара парнойыш ошкылал колтышым . туштыжо лӧка ӱмбак кӱзен
50:62  шогалмемым веле шарнем . больницыште гына ушым нальым .
50:63  " Вашкеполыш " машина дене кондышт , маньыч . " вуем эше такше
50:64  верыштыжак " , - шонем семынем . ӱпем ниялтен колтышым - кеч
50:65  караулым кычкыре . шошымсо имне кулапла йога .
50:66     тыге кок арня жапыште кулапла йогенак вуем чараҥе .
50:67     ынде вуйыштем лыгемат пытыш да ӱпемат ыш код . ожнысо азапем
50:68  деч утлышым .

51:1  51  Шийава
51:2      Шакрий     **16**
51:3     Шакрий омсадӱр олымбалне пушкыдо вакшышыште йӧсын шӱлен
51:4  кия . тидлан амалжат уло : нигот шуын толеш , да эше шодышто
51:5  кумло ий ончычак вераҥше осколко тарванылаш тӱҥалын .
51:6  кокырыкта . тыгодым " ончыни , колемак , - пунчалеш . луш
51:7  лиешат , " эше илем чай ... " - ышталалеш .
51:8     илыш - айдемын эн кугу поянлыкше . тыйым ӱмыр корнышто
51:9  кеч-могай кугу орлык вашлийже - шэҥгек от чакне . илыш верч
51:10  кредалаш тӱҥалат .
51:11     - эх , ӱмыржат , ӱмыржат ! мо дене тыйым таҥастараш ?! лай
51:12  пуал эртыше мардеж дене ? шошо вӱд дене ? " - Шакрий шонкала .
51:13     теве Шакрий , шӧлдыра кашташ кылден сакыме шовычеш
51:14  кержалтын , пеҥыж почаҥын , кынел шинче . вудака шинчаж дене
51:15  окнашке ончалалеш . умбалне Пӧртарка чоҥгата коеш . лум тушто
51:16  шуленат , мланде почылтын , торашке коеш . шокшо эл гыч чоҥештен
51:17  толшо кайык тушак каналташ шинчеш . ӱмаште тушко турня-влакат
51:18  воленыт ыле . куанымышт дене нуно мурен-муренак куштышт .
51:19  тур-лир-лур , тур-лир-лур - веле йоҥгалтарышт .
51:20  **17** Шакрий пӧртыштӧ шкетын . тудлан шонкалаш , шошо йӱкым
51:21  колышташ нигӧ ок мешае . коҥга воктенысе окна касвекыла онча .
51:22  почмо форточка гыч чаҥа ден корак-влакын весела йӱкышт шокта .
51:23  ӱепу вуеш пыжашым оптат . эр гыч тӱҥалын , кас марте лым лийде
51:24  тыршат .
51:25     " кеҥежышке лектам гын , Шамай эргым дене коктын орвашке
51:26  шинчына да ӱй шудым кычалаш каена " , - черле шонкала .
51:27     Шакрий ожно пагар чер деч утлымыжым шарналтен колтыш . тунам
51:28  ни кочкаш , ни йӱаш ыш тошт . мӱшкырыштӧ , оҥ йымалне эре
51:29  коржо . больница эмымат ятырак кочко , но ыш полшо . чоныш
51:30  витымеке , шыдыж дене чодырашке кошташ тӱҥале . кок тояш
51:31  эҥертен , кужу кеҥеж кечыште лу-латвич меҥгым окшаклен коштын .
51:32  икана , кукшо кинде шултышым вынер сумкашкыже пыштен ,
51:33  чодырашке лектын каен . пеленже пычалым налын .
51:34     - толын ом шу гын , ида йомдаре . чодырашак малем , -
51:35  шижтарен тыгодым .
51:36     - адак тый йомын ит кошт , - тургыжланен ватыже .
51:37     кечыгут чодыраште коштмеке , каслан ик изи ер воктене
51:38  каналташ шинчын .
51:39     йырым-йыр тамле пушан чодыра . " молан мемнам тамлен от
51:40  ончо " , - маншыла , ваче ӱмбалнак шушо ломбыгичке орлаҥге-влак
51:41  кечат . шӱйым веле изишак кадырте , умшашке шкеак пурат .
51:42  Шакрият эн шушыжым , эн шемыжым , умшашкыже пыштен лодырта да ,
51:43  йылмыж дене тамжым налын , кӧргышкыжӧ шупшеш . вара , кинде
51:44  шултышыжым луктын , кочкаш тӱҥалеш . но кукшо кинде пурылтыш
51:45  логар аҥ гыч ок кай , тудо пушкыдемдаш вӱдым йодеш . а мо ? - ер
51:46  тыштак , вӱдшӧ воштончыш гай яндар , вошт коеш . тушан киндым
51:47  тушкалташ гын , мо лиеш ? ик чер уло ӱмбач , весе ешаралтеш мо ?
51:48  кок ӱмырым от иле ! кинде шултышыжым ер вӱдыш чыкалта . вара
51:49  кугу аппетит денак кочкаш тӱҥалеш . " кочкышын ӱпшыжак мӧҥгыштӧ
51:50  пагарым иша ыле . а тыште йолт да йолт веле каяс , - трук тудо
51:51  шкенжым шке тергаш пижеш . - оҥай , оҥай " , - шканже шке
51:52  пелешта .
51:53     кочкын теммек , Шакрий , йӧнанрак верым муын , шудо коклаш
51:54  мераҥ иге семын туртын возеш да нимом шижде мален колта .
51:55  йӱдвошт огешат помыжалт . а мӧҥгыштӧ , пагар индырымылан лийын ,
51:56  кузе гына тудо почаҥын огыл . кынел шинчын васарыме пагытшат
51:57  ятыр лийын .
51:58     тыгеракын чодыраштет Шакрий эрдене помыжалтеш . пӱртӱс
51:59  тунаре тыныс - каласен мошташат ок лий ! кече пушеҥге вуйышкат
51:60  нӧлтын . лышташла кокла гыч шеҥын пурен , шӧртньӧ парчалаж дене
51:61  Шакрийын шӱргыжым ниялткала . Шакрийлан " ну , игем , кузе
51:62  малышыч ? " маншыла веле коеш .
51:63     малыме верже гыч Шакрий кынелеш , могыржым тодышт налеш .
51:64  йырым-йыр кайык мура . умбалне куку ала-кӧн ӱмыржым шотла .
51:65  тунар сай тудын чонжылан , кеч кызытак чоҥештен веле кае !
51:66     тылеч вара Шакрий кажне кечын гаяк кошташ , ер вӱдым йӱаш ,
51:67  тушак сӱалталташ тӱҥале . вара семын пагарже йӧршын тӧрланыш .
51:68  ожнысо орлыкшат пытыш .
51:69     ... ӱмырвӱд эҥер , арня чоло лӱшкымеке , шке сер коклашкыже
51:70  туртын , ӱҥышемын пурыш . ялысе пӧръеҥ-влак Савак велышке
51:71  кайыше корнывалне у кӱварым чоҥен шындышт .
51:72     - ӱмыр шуйымо шудым мый ынде кычал ом му , - шӱлалта
51:73  Шакрий . - туге-гынат больницышке миен толаш уто огыл . машина
51:74  дене ынем кай , имне лиеш гын , йӧра ыле ...
51:75     но шонымашым шукташ куштылгак ыш лий . Шамай эргыже тиде
51:76  пашалан кумылдымын тарваныш . моланже , ялыште имньым муаш пеш
51:77  йӧсӧ . тудым машина поктен луктын .
51:78     Шамай ик кудышто тошто орвам муо , ачалыш .
51:79     эрлашыжым нуно Савак больницышке кайышт .
51:80     тошто орва кочыртата . Шакрий чот рӱзалтеш гынат , тидым ок
51:81  шиж , ушыжо эртышыш чоҥешта ...
51:82                   ...
51:83  **18** Шакрий ожно Савак ялышке лапкызылан пураш лийын .
51:84  лапкызе лияш изинекак шонен пыштен . ожно нунын деке
51:85  корныеҥ-влак пуренытат , ӱстембаке калачым луктын пыштеныт .
51:86  калачыже изи ош пыл ора гай оварен шоген . тидыже кызыт гын
51:87  тудын шинчаштыже .
51:88     кок кече прием-сдачым ыштымеке , пеш шуко ситыдымаш лектын .
51:89  тунамсе окса дене коло тӱжем . тудым тӱлаш ни сурт , ни вольык ,
51:90  эсогыл шке вуетат ок сите . лапкызе Чумбылатын чурийже покшымла
51:91  ошем кая . " тыге лийын ок керт . кушто-гынат йоҥылыш лийынна .
51:92  уэш шотлыза . уэш " , - лӱдын сӧрвален Чумбылат . а шкеже
51:93  шоналтен : " кочмыжо кочкым , тынарак , манын , кӧ шонен ? "
51:94     ик гана шотлат , вес гана , но коло тӱжем садыгак шӱй
51:95  ӱмбалнак кодеш , изишат волаш ок шоно . комиссий член-влак ,
51:96  Шакрият , иктевесыштым ӧрмалген ончалыт . ик жап тыге шогатат ,
51:97  Савак ял марий , Васлий лӱманже , ойым ышта :
51:98     - тачеш тыгак кодшо . эрла уэш ончена .
51:99     тыге келшен , шаланен каят .
51:100     кумшо кечын Шакриймытын изи омсаштым почын , топката капан
51:101  саде Васлиет пура . чурийже йошкарге , весела , ӱян мелнала
51:102  веле коеш .
51:103     - эй , Шакрий тос , укелан пуштыланышна . ситыдымашет уке
51:104  улмаш , - вигак йырымлаш пижеш Васлий . - ик кагазыште возымым
51:105  шотлен огынал . эше тегыт ден имне кычкыме тарманым Качмаш
51:106  ялышке ужалыме , а оксажым колхоз тӱлен шуктен огыл . базыште
51:107  налшаш сатужат шуко . чылаже шӱдӧ теҥге веле ок сите ... тачак
51:108  каена да чыла пашам пытарена .
51:109     - туге гын , пеш йӧра , - ондалчыкым тогдайыде , Шакрий
51:110  кӧна . - каена . айда ондак , Васлий родо , кинде-шинчалым
51:111  пурлына ...
51:112     кутырен шинчыме дене жап эртымымат шижын огытыл . Васлий
51:113  каяш кӱлмӧ нерген кастене иже ушештарен .
51:114     - йӱд вашеш кушко каеда ? игечыжат начар , - туткарым
51:115  шижшыла , чараш тӧчен Шийава .
51:116     но арака дене чулымештше-влак ӱдырамаш мутым колышт огыт
51:117  шого . погынат да лектын каят , Шийава Шамай эргыж дене шыже
51:118  йӱдым суртеш шкетынак кодеш . омсам гына чот тӱкыла .
51:119     Шакрий , имне оралтышке пурен , ород деч йодын , ик имньым
51:120  кычкен лектеш .
51:121     - пасу дене викрак , - манеш Васлий .
51:122     вик корно дене каят . Савакыш шушаш годым чотак
51:123  пычкемышалте . парням чыкенат ок кой . ял марте меҥгат пеле
51:124  кодын . кенета шой-ик шӱшкалтыме йӱк шергылт кая . Васлий ,
51:125  сапкеремым шупшылын , имньым чара да , орва гыч тӧрштен волен ,
51:126  ала-кушко шылеш . тиде жапыште лишнак пычал пудешт кая .
51:127  Шакрий , ушым йомдарен , орвашыжак шуҥгалтеш . мо лиймыжымат
51:128  умылен ок шукто .
51:129     олян-олян еҥ-влакын кутырымо йӱкышт пылышыш пураш тӱҥалеш .
51:130     - колен ?
51:131     - уке , шӱла ...
51:132     - да-а ...
51:133     Шакрий орваште комдык кийымым шижеш . тарванаш , кынелаш ,
51:134  ойлаш тӧча , но нимомат ыштен ок керт .
51:135     - ынде мом ыштена ? - адак ала-кудыжо йодеш .
51:136     - путырак начар паша , - тиде Васлийын йӱкшыла шокта .
51:137     - тояш кӱлеш . чарлак корем пеш келге . ик еҥат кычал ок
51:138  му ...
51:139     - а ватыже ? вет мый денем пырля кайымыжым ужо ...
51:140     " утаре , кугу юмо , полшо ! " - Шакрий ушыж дене сӧрвален
51:141  шукта ма уке , уэш тамыкышке кумыкталтеш . кечкыжын , шинчажым
51:142  почмекыже , воктеныже шортын шинчыше Шийавам ужеш .
51:143     - кушто улам ? мо лийынам ? - умылынеже Сакрий . кынелаш
51:144  тӧча , ок керт .
51:145  **19** - больницыште . лӱеныт тыйым , Шакрием , - йӱкынак
51:146  шортын колта Шийава ...
51:147     судышко Шакрийым , кок велым кучен , вӱден пуртышт . тудо
51:148  эше коштын ок керт . калык зал тич погынен , коридорыштат ,
51:149  кудывечыштат шогылтыт . толшо-влак Шакрийым чаманат , кузе да
51:150  мо лиймым ыҥлынешт .
51:151     Сакрий тушманже-влакым уло шыдыж дене ончалеш . Васлий дене
51:152  шинчаже вашлиеш . суд деч ончыч Васлий шке еҥже-влакым Шакрий
51:153  деке сӧрвалаш колтыльо . тидым-тудым пуаш сӧрыш . " мый гына
51:154  тыйым утарен кодышым ... " - тулеч моло ӱй-мӱй мутым ойлыштын .
51:155     " мо верч мыйым тыге ыштышда ? могай титакем лийын ? " -
51:156  уэшпачаш Шакрийын ушыжо тӱен . но тунам чын вашмутым муын
51:157  огыл . варажым гына тушман-влакын осал пашашт тӱжваке лектын .
51:158  нуно тыге шоненыт : прием-сдачым ышташ , Шакрийым пушташ .
51:159  Чумбылатын лекше ситыдымашыжым тудын ӱмбаке шӱкалаш . а колышо
51:160  деч мом йодат ? колен - пытен . тыге Чумбылатым утарен кодаш
51:161  шоненыт .
51:162     ... Шӱдымарийышке красноармеец-влакын продотрядышт толын .
51:163  нуно яра шинчыше лапке клатышке киндым чумыреныт , поян-влак деч
51:164  поген налмым , утыжым . кенета тургыжландарыше увер шарла : пӱрӧ
51:165  уезд велым ошо-влакын отрядышт толеш , вашке Шӱдымарийышкат
51:166  шуэш . ик йошкарармеецше Шакрийым ӱжыкта да тудлан сравочым
51:167  кучыкта .
51:168     - мемнан толмешке сакле . ме вашке пӧртылына . уке гын ,
51:169  теве , - йошкар салтак пӱсӧ шашкыжым луктын ончыкта . шашкыже
51:170  йылде-юлдо веле йылгыжеш . салтакет имньыжым кушкыжешат , ял гыч
51:171  лектыч шикшалтеш . киндылан толшо обоз-влак яра кудалыныт .
51:172     жап шукат ок эрте , Ӱлыл Мучаш урем дене имнешке-влак кудал
51:173  толыт . нуно Шӱдымариеш чарненат огыт шогал , тидым-тудым
51:174  йодыштытат , йошкарге-влак кайыме велыш кудал йомыт . почешышт
51:175  пурак гына тӱргалт кодеш .
51:176     кумшо кечыжлан , Шакрийын Шийава пелашыж дене тылзан
51:177  кастене лапке клат воктене шыве-шыве мутланен шинчымыж годым ,
51:178  прогал гыч кенета кум имнешке толын лектеш .
51:179     - теве тудо , - Шакрий ӱмбаке ончыктен , манеш иктыже .
51:180     - а ну , нолнер , сравочым пу ! - кычкырал колта пычалан
51:181  еҥже .
51:182     нине кум еҥет , погымо кинде нерген ужын-колын , тудым налаш
51:183  толыныт .
51:184     - шогал ! - лӱдыктен кычкыралыт рвезым .
51:185     - кинде амбар деч сравочет кушто ?
51:186     - мый нимогай сравочымат ом пале .
51:187     - мом тудын дене ойлет , лӱй ! - шӱда шем чуриянже .
51:188     - пытартыш гана йодам : кушто сравочет ?!
51:189     рвезе чытыра . кенеташте мом ышташат ок пале .
51:190     - лӱй ! лӱй ! - чыштырат молышт .
51:191     тыгодым Шийава Шакрий дек куржын мия да тудым ӧндал
51:192  шогалеш .
51:193     - колаш гын - пырля , иканаште .
51:194     йӧратыше да лӱдшӧ кок самырык шӱм иктышке ушнен , ик семын
51:195  кыра .
51:196     курок чолт шоктыш , но пычал ыш лӱялт . пуйто тудо , Шийаван
51:197  сӧрвалымыжым колынат , озажлан тореш шогалын . тыгодым
51:198  Сакрий кенета " Олач ! " - кычкырал колта . пызнен вочшо
51:199  Олач , мо ышташ кӱлмым умылышыла , кудал толын , вигак пычалзе
51:200  ӱмбаке тӧршта да уло шыдын пураш пижеш . осал айдеме кычкырла ,
51:201  чумкала . вара , кузе лие туге , пычал пучшо пий оҥыш тӱкненак
51:202  пудештеш . Олач вийдымын шуйнен возеш .
51:203     тыгодым уло Шӱдымарий ял калык помыжалте .
51:204     - кынелза ! утарыза ! - йӱк шарлыш .
51:205     - айдемым пуштыт !
51:206  **20** ял калык чумыргымым шижын , бандит-влак пакчашке , пакча
51:207  шеҥгеч тыгыде вондер дене вӱдылалтше коремыш шылын куржыч . тыге
51:208  пий шке озаж верч илышыжым пуыш . ешартышлан калыкын киндыжат
51:209  аралалт кодо .
51:210     ... " илышаш кечет уло гын , илет . колаш жап шуэш гын ,
51:211  нигузеат утлен от керт , - орваште шинчышыжла , шонкала
51:212  Шакрий . - лӱеныт гынат , пиалем уло , эше илем . а нуно ,
51:213  тушманем-влак , ятыр ий ончычак каварен пытышт . иктыже тюрьмаш
51:214  вуйжым кочко , весыжым йолташыже-влак пуштыныт , а кумшыжо -
51:215  Васлийже , еҥ шудалме шудышеш вӱдылалт илыш , вараже шӱйышкыжӧ
51:216  шкежак шӧргам чиктыш " .
51:217               ...
51:218     о Савак ялыш наҥгайыше тошто орва корно ! мом гына шыч
51:219  ушештаре таче . теве ... саде вер . кумло ий эртымеке , Шакрий
51:220  уэш тышке , тиде мланде ӱмбаке , волен шогалеш .
51:221     " Шамай эргым , ӱмбакем ит ончо , вер шагал мо тылат ? ит
51:222  ончал ачатын шинчашкыже . вет тудо кызыт уло кӧргыж дене
51:223  чытырен-чытырен шортеш . тылат гына ынеж шижтаре . молан ачатын
51:224  ойгыжым тылат палаш ? ит уж . шке пуштыланем гынат , сита .
51:225  тиддеч поснат илышыште тургыжланаш амал уло " .
51:226     а кечыже таче пуйто лӱмынак умыр , чевер . каваште ик пыл
51:227  лапчыкат ок кой . воктенысе чашкерыште ожнысылак шӱшпык-влак
51:228  чопкат , чодыраште тӱрлӧ кайык йӱк-йӱан талышна . тугакак уло
51:229  чон дене , поснак ойыртемын куку мура . куку шинчын мурымо
51:230  пушеҥгым Шакрийын миен ӧндалмыже шуэш . но тудо ала-кушто ,
51:231  тораште . пуйто куку йоча жап гычак толын да шинчалан ок кончо .
51:232  чодыра ӱмылыштӧ , ужар шудо коклаште , алын-гӱлын , тӱрлӧ тул
51:233  дене волгалтын , лупс пырче-влак йӱлат . пӱртӱс Шакрийлан
51:234  ойла : мый эре тыгай мотор лийынам . да тыгаяк кодам .
51:235     " кӱчык . моткоч кӱчык айдеме ӱмыр . тудыжымат айдеме семын
51:236  илен огына мошто . икте-весым ондалкалена , шакше пашам
51:237  ыштылына . вӱр йоктарен кредалына ... - Шакрий Шийава вашеш
51:238  шинчын ойлен . - молан илена тӱняште ? ом пале . уло дыр
51:239  палышыжат . ай , кеч-мо лийже , но садыгак илен шер ок тем . эше
51:240  ик ӱмырым пуат гын , мый тиде пӱрымашемак налам ыле . тек
51:241  индыралтын , орланен , кучедалын , куанен , сеҥен , сеҥалтын
51:242  иленам . но тиде корнемак , шке ӱмыремак шерге . вес илыш мыйын
51:243  огыл . а вес семын иленжат ом мошто . лийын , можыч , мыйынат
51:244  йоҥылышем , титакем . но еҥлан , иктыланат , лӱмын осалым ыштен
51:245  омыл . тидыжлан тау . лиеш кугешнашат . начар мо , кунам ик
51:246  еҥат , ӱмбакет парняжым шуен , осал шомак дене ок ятле ?
51:247     кунар иленам - шагалла чучеш . пуйто ала-мом тугайым ,
51:248  сайым , эше ыштен шуктен омыл . пошкудем , ялысем-влаклан ,
51:249  элемлан . тиде поро чон шижмашем кӧргешемак кодеш . кӱдынем
51:250  шӱгареш йомеш . лачак тидыже моткоч жал . а молым ом чамане .
51:251  кунам-гынат ӱмырлан мучаш лийман . шочынат гын , колыде от код .
51:252  тиде пӱртӱсын пӱрымашыже , мемнан кумылнам ок ончо " .
51:253     " мом ойгырет ? - лыпландараш тӧчен тыгай годым Шийава . -
51:254  вет айдеме ӱмыр кутыш дене огыл , а ыштыме паша дене
51:255  аклалтеш " .
51:256     " тудыжо туге , - кӧна адак Шакрий . - но мый , эсогыл ,
51:257  сарыштат лийын омыл . элем верч , молын семын , вӱрем ыш його ,
51:258  а улыжат вургыж шольо . неле жапыште кертмем семын пашам
51:259  ыштышым . ондак лапкыште , вара правленьыште бухгалтерлан . а
51:260  шинча вий иземмеке , лапкым оролышым , кечывалым портышкемым
51:261  пӧрдыктыльым ... "
51:262     " тиде шагал огыл , - акла Шийава . - тыйын ыштыме
51:263  портышкемет неле сар ийлаште да варажымат чатлама телым
51:264  вате-влакын йолыштым шуко ырыктен . нуно , телым таза-эсен илен
51:265  лектын , шошым витле меҥге тора гыч урлыкашым шупшыктеныт .
51:266  пасум куралын-тырмаленыт , киндым куштен , фронтышко колтеныт .
51:267  кеҥежым савам , товарым пӱсемденат , сорлам пӱчкынат . тиде
51:268  шагал мо ? пӱтынь Шӱдымарий **21** калык пашатым акла . тидын
51:269  годымак вич икшывым ончен куштышна " .
51:270     Шийава Шакрий пелашыжлан куанен ок тем . тудо южо еҥ
51:271  семын , кидшым лупшалын , шкенжым ыш луштаре . илышын шинчалан
51:272  койдымо тӱҥ поянлыкше пелен чотырак веле эҥертыш . Шакрий ,
51:273  мутат уке , умыла : тудлан чевер шӱмбелжын нимучашдыме порылык
51:274  ден йӧратымашыже вийым пуэныт .
51:275     пиалеш , Шакрийын шонымашыжат шукталте . нунын пӧрт воктенак
51:276  кевыт почылто .
51:277     тидлан колхоз правлений шуко тыршыш . ял изи гынат , кевыт
51:278  деч посна ок лий . уле гын , еҥ-влак эртак пошкудо Савак ялышке
51:279  коштыт , шуко жапым йомдарат . паша кече кӱрылтеш . Шакрий тиде
51:280  кевытыште ышташ тӱҥале .
51:281     паша , векат , келшен . тидлан Шийават куанен . Сакрий
51:282  кенеташте вашталт кайыш : канде шинчаже эшеат чот волгалте .
51:283  сусыр йолжылан кӧра йыле тарваныл ок керт гынат , кидше
51:284  волгенчыла коштеш . тораштырак кечыше арверым шинчыме верже
51:285  гычак налеш . полышкалышыже уло : лӱмынак келыштарыме кок
51:286  вожынан шертне тоя . маныт вет , ситыдымаш шонаш , йӧным муаш
51:287  тарата . тояже стойка ӱмбалне изишат яра ок кий . янда гай
51:288  шымаргенат , лапке пӧлем мучко йылт да юлт веле чоҥештылеш .
51:289  стойка йымаке пырысла тӧршталтен пура да тушеч пуда парняшкыже
51:290  шовыным керыл луктеш . вес кадыррак парняж дене пуда ведрам
51:291  нӧлталын , озаже ончыко , виса воктеке , конден шында . " эше
51:292  мом шӱдет , вигак шуктем ! " - маншыла , укшер олмо шинчаж дене
51:293  лапкызе ӱмбаке ончалеш .
51:294     йоча-влакым гын лапке гыч поктен лукташат ок лий . нуно
51:295  иктаж-мо йӧн дене толашак тыршат , а толыт гын , артист-фокусник
51:296  гай окшак чӱчӱм шинчам карен ончен шогат .
51:297     ялыште тунам грамотан еҥ шукак лийын огыл , тошто илыш-йӱла ,
51:298  тӱрлӧ оккӱллан ӱшанымаш уш-акылым лугеныт . сандене , пашан пеш
51:299  воранен толмыжлан кӧранен , южо еҥ лапкызе нерген тӱрлӧ шоямат
51:300  куктешташ тӱҥале : " Шакрийлан ала-могай вий полша . тудын южо
51:301  уло " . маныт вет , пий опта - мардеж шалата .
51:302     но мом Шакрийлан чытен лекташ логалын , тидым чылан гаяк
51:303  шарненыт . йол ӱмбаке шогалаш гына ӱмырыштыжӧ кокымшо гана
51:304  тунеме . ондак - йочаж годым . а ынде - сусыргымо деч вара .
51:305  ондак кок тоя дене кошташ тунеме . олян-олян ик тояжым шолыш . а
51:306  весыж деч посна ок лий . икана кевытыште , эн уке годым , тоям
51:307  пыштен , кидшым шулдырла шаралтен , кок-кум ошкылым ыштыш ,
51:308  арвер мешак-влак ӱмбаке миен керылте . куанымыж дене эсогыл
51:309  шинчавӱдшат лекте . но лупс гай яндар шинчавӱдшым нигӧ ыш уж .
51:310     " кажне кечын тыге тошкышташ тӱҥалам гын , ала йолымат
51:311  налам ?! " - лӱдын-куанен шоналтен колтыш тунам Шакрий . тыге
51:312  тыршен , тудо шкенжым ятырлан тӧрлатыш . Шийаван возак ончылно
51:313  чоклымыжо изишат ыш полшо . лач шке вийлан ӱшан веле айдемым йол
51:314  ӱмбаке пеҥгыдын шогалтыш . тидым Шакрий сайын умылен .
51:315     тыге Шакрий пагалыме лапкызышке , кумылзак еҥышке савырнен .
51:316  кажне корныеҥ тудын деке пурен лекташак тыршен . телым гын ,
51:317  мӧҥгышкыжак мият улмаш . ик-кок корка шокшо чайым подылыт .
51:318  Шийава кажныжым порын вашлийын : вет корныеҥым пагалыман .
51:319  тидын шотышто Шийаван шке кумыл эҥертышыже лийын , шотлан толшо
51:320  ойымат тыманмеш ушештара .
51:321     " ик йомакыште , - манеш тудо , - юмо пӱрышӧ , кӱчызӧ лийын ,
51:322  сурт гыч суртыш коштеда . эскера , онча : кӧ кузе ила ? чын
51:323  корно дене ошкылыт але чоялык дене , еҥ кӱшеш шке пиалыштым
51:324  чоҥат ? урем дене эртышыжла , пеш тамле пушым шижеш . поян
51:325  суртышто оза вате ӱян мелнам кӱэштеш . шоҥго кӱчызет пурен
51:326  шогалешат , порын саламлалтеш . " мелнатым пу-ян " , - манын
51:327  сӧрвален , кидшым шуялта .
51:328     - тендан гае кӱчызӧ-влакым от пытаре ! пӧртым лавыртен ит
51:329  кошт , лек тышеч ! - оза вате кычкырал колта .

52:1  52  корнышто   **42**
52:2     пассажир-влакын шинчын шуктымекышт , " Александр
52:3  Пархоменко " теплоход пристань деч эркын торлыш да Юл эҥер
52:4  дене умбакыла каяш тӱҥале . еҥ-влак чыланат веран-верышкышт
52:5  шаланен пытышт . теплоход мучко ончен коштын савырнымеке , мыят
52:6  билетыште палемдыме кок веран каюта деке миен пернышым . омсам
52:7  тӱкалтышым .
52:8     - пурыза ! - кӧргӧ гыч порын вашештыме йӱк шоктыш .
52:9     пурен шогалмекем , пӧлем покшелне шогышо топката кап-кылан ,
52:10  шемалге шӱргывылышан иктаж нылле ияшрак пӧръеҥым вашлийым .
52:11     саламлалтна . корнысо йолташемын лӱмжӧ Геннадий
52:12  Николаевич , Волжск ола гыч , заводышто слесарьлан ышта .
52:13     - Геннадий Николаевич , ала рестораныш миен толына ? -
52:14  вераҥ шумеке , у йолташемлан темлышым .
52:15     - миен толаш лиеш , вет кечывал кочкышымат ышташ жап , -
52:16  кӧныш тудо .
52:17     рестораныште еҥ шагал ыле . очыни , шукышт уже кочкын
52:18  каеныт . ме окна воктенысе ӱстел коклаш верланышна . официанткым
52:19  шуко вучаш ыш логал - тольо веле . мый когыньнан олмешат заказым
52:20  возыкташ тӱҥальым .
52:21     - кочкаш кок пельменьым , кок бифштексым , кок салатым ,
52:22  йӱаш ... Геннадий Николаевич , йӱаш мом налына ? - йолташем
52:23  деч йодым .
52:24     - мылам гын , ида нал - мый " кочо вӱд " манметым ом йӱ ,
52:25  кумылда уло гын , шканда налза , а мылам - чайым але кофем .
52:26     - Геннадий Николаевич , те мыйым ышда умыло , коеш , -
52:27  официантын кайымекыже , маньым . - вет мый арака нерген шым
52:28  ойло . тудым шкежат умшаш ом нал .
52:29     - тугеже вуеш ида нал , - вашештыш тудо .
52:30     кечывал кочкыш деч вара каютыш пӧртылна да каналташ вочна .
52:31  ик жап коктынат шып кийышна . мый семынем у йолташ нерген
52:32  шонкалем .
52:33     - Геннадий Николаевич , те аракам подылынат ончен огыдал ,
52:34  очыни ?
52:35     Геннадий Николаевич вигак вашталте . икмагал тугак
52:36  тарваныде шып кийыш , пуйто йодмем ышат кол . ойлышаш шомакше ,
52:37  очыни , веселажак огыл , сандене тыгай йодышлан вашештымыже ок
52:38  шу . но вара верже гыч кынеле да , мыйын могырышкыла савырнен ,
52:39  вашештыш :
52:40     - подыл онченам . но ом подыл гын , сайрак лиеш ыле .
52:41     вара адакат шып лие . но мыйын колышташ ямдылалтмем ужын изиш
52:42  лиймеке , шкеж дене лийше кочо историйым кумыл деч посна
52:43  каласкалаш тӱҥале :
52:44     - шочынжо мый Волжск гыч омыл . олашке , шымияш школым
52:45  пытарымеке , ремесленный училищыш тунемаш толынам . тушто
52:46  слесарь специальностьым нальым . училищыште тунеммем годымак
52:47  Галя дене налыме лийна . тудат мыйын семынак ял гыч толын ,
52:48  штукатурмаляр-влакым ямдылыме группышто тунемын . коктынат
52:49  общежитийыште иленна . кече еда пырля занятийыш коштна , уроклан
52:50  ямдылалтна , а яра жапыште кино ончаш але танцыш куржтална .
52:51  Волжск олан сӧрал уремлаж дене , кид кучен , мужыр кайык семын
52:52  коштынна .
52:53  **43** училище деч вара мыйым заводышко нальыч , а Галя
52:54  стройкышто ышташ тӱҥале . паша деч вара ончычсо семынак кече еда
52:55  коктын вашлийынна . мыланна тунам туге чучын , пуйто тӱняштыжат
52:56  ме гына эн пиалан лийынна . вет коктынат чонлан келшыше пашам
52:57  ыштенна , коктынат икте-весынам шокшын йӧратенна . тунам сӱан
52:58  нергенат мутым луктынам ыле . но Галя шыргыжале да , вуйжым
52:59  оҥышкем пыштен , мыйым ойгандараш огыл манын , шыман пелештыш :
52:60     - Гена , сӱан нерген ойлаш , мыйын шонымаште , эррак . вет
52:61  ме шукерте огыл гына училищым тунем пытаренна . эше самырык
52:62  улына . иктаж кок ий нарырак пашам ышташ кӱлеш . тиде жапыште
52:63  икте-весынам сайынрак пален налына , вет ме шкевуя илаш гына
52:64  тӱҥалынна , йол ӱмбалнына эше пеҥгыдын огына шого , илышынат
52:65  шере-кочыжым сайын огына пале . а тиде кок ий жап мемнан
52:66  йӧратымашнам тергыме экзамен гына лиеш .
52:67     тыге ме Галя дене кок ий гыч сӱаным ышташ мутым пидна .
52:68     а эрлашын первый пашадар кечем ыле . тудым кугу пайрем семын
52:69  вучышым . кечыгут кумыл нӧлтшӧ коштым . да кузе от куане ! вет
52:70  тиде кечын мый илышыштем первый пашадарым налам . тудым кузе
52:71  кучылтмо шотышто уже ончылгоч шонен пыштенам : авамлан да Галя
52:72  таҥемлан пӧлекым , а шканем костюмым налам .
52:73     паша деч вара вигак кассыш ошкыльым . оксам налмекем ,
52:74  пӧлеклан магазиныш гына куржем ыле - шеҥгечем ала-кӧ вучыдымын
52:75  руалтен кучыш . савырнен ончальым - ваштарешем кужурак капан ,
52:76  какши шӱргывылышан пӧръеҥ шога . ӱмбалныже туржалт пытыше
52:77  костюм , кушкедлыше шӱшан тувыр . кужу жап вӱдым да бритвым
52:78  уждымо чурийжым ончен , тудлан иктаж нылле-нылле вич ийым пуаш
52:79  лиеш .
52:80     - тый , ужамат , мыйым от пале ? - ӧрын ончен шогымем шижын ,
52:81  тудо йӱштынрак йодо .
52:82     - Толя , тиде тый улат ? - мемнан бригадыште ыштыше пашазым
52:83  пыкше палышым . тудо мый дечем икмыняр ий ончыч заводыш толын .
52:84  кодшо ийыште ӱдырым налын улмаш , но еш дене шукак илен огыл :
52:85  йӱмыжлан кӧра ватыже тудын деч ойырлен каен . кызыт ик пӧлеман
52:86  пачерыштыже шкетын ила . - кушан йомынат ? ынде арня шуэш пашаш
52:87  от мий . смена деч вара кажне кечын , манаш лиеш , тый декет
52:88  миен улына - омсат эреак тӱкылымӧ .
52:89     - ярсен омыл . ик палымем деке шочмо кечыжым палемдаш миенам
52:90  ыле . моло кечынже мокмырым шӧренам . теве кызытат йӧсланем .
52:91  оксам налаш тольым , но ала-молан спискыш лӱмемат пуртен
52:92  огытыл . кассыште бухгалтерийыш пурен лекташ темлышт . йӧра кеч
52:93  тыйым вашлийым , - вара мыйын ӱмбакем , тидымат от шиж , ужат ,
52:94  маншыла ончале . - а тый кушко тыге шикшалтнет ? вет таче тыйын
52:95  первый пашадар , тудым " мушкаш " кӱлеш .
52:96     мый торешланаш тӱҥальым :
52:97     - первый пашадар гыч шканем костюмым налнем , - манам , -
52:98  ужат , училищыште пуымо вургемым гына чиен коштам . авамланат
52:99  полшаш кӱлеш , ялыште кок йочам шкетын онча . алакшым мый йӧршын
52:100  йӱмаш уке . аракаште мо пайдаже ?
52:101     но тудо шке мурыжымак мура :
52:102     - але пашам ышташ тӱҥалынат веле . эше костюмымат , пальтомат
52:103  налат , аватланат полшет . а первый пашадарым " мушде " ок лий .
52:104  мыят шке жапыштыже тиде кечым палемденам .
52:105     - ну , йӧра , - пытартышлан мыят кидем лупшальым , ик гана
52:106  йӱктем да кеч тетла йыгыжтараш ок тӱҥал , шоналтышым , - тек
52:107  тыйын семынет лийже . айда тугеже " Закусочныйыш " каена .
52:108     пӧлек налаш кайыме олмеш мыят Толя дене пырля первый пашадар
52:109  кечым палемдаш ошкедышым . да туге чот палемдышна , эсогыл
52:110  каласкалашат намыс . йӱаш тӱҥалмынам гына шарнем . первый чаркам
52:111  пеш ынем подыл ыле , но Толя адакат " тый мыланем йолташ але
52:112  ыштыр улат " манаш тӱҥале . сандене ик чарка **44** аракам
52:113  виешак подыл колтышым . тылеч посна эше йӱынам але йӱдымӧ еҥ ик
52:114  чарка денак руштынам - каласен ом керт . умбакыже мо лийме
52:115  нерген эрлашын милицийыште гына пален налынам .
52:116     чот руштмеке , " Закусочный " воктенак Толя дене вийнам
52:117  тергаш пижынна . но тудо мыйым сеҥен кертын огылат , кредалаш
52:118  пижын . тиде жапыште тушко , мыйым кычалын , лач Галя миен
52:119  шогалын . тудо мемнан коклаш чараш пурен . а мый ойжым колыштмо
52:120  олмеш тудымат оҥжо гыч шӱкал колтенам .
52:121     кредалмылан да пелторта койышлан мемнам когыньнамат лучко
52:122  суткалан петырен шындышт .
52:123     мӧҥгыш пӧртылмекем , уэш тошто пашаштемак ышташ тӱҥальым .
52:124  чын , ончыч ынешт нал ыле . но ятыр сӧрвалымеке , да , тетла
52:125  аракам умшашкемат ом нал манын , товатлыме деч вара нальыч . да
52:126  мутемлан оза лийым - тылеч вара ик чӱчалтыш аракамат подыл ончен
52:127  омыл . вет аракалан кӧрак йӧратыме таҥем эрелан йомдарышым .
52:128  арака огыл гын , ме тачат Галя дене коктын пырля лийына ыле .
52:129     Геннадий Николаевич каласкалымыжым изишлан чарналтыш ,
52:130  костюм кӱсенже гыч рвезе годсо таҥжын фотокарточкыжым лукто да
52:131  мылам шуялтыш . вара мутшым умбакыже шуйыш :
52:132     - мыйын айнен коштмем годым Галя Волжск гыч Саратовыш
52:133  каен . тидын нерген варажым мый родо-тукымжо гоч веле пален
52:134  налынам . тушто вес рвезе дене ушнен .
52:135     тылеч вара коло ий наре жап эртен . а мый теве тачат шкетын
52:136  илем . чын , ожнысо семын общежитийыште огыл , а чыла шотыштат
52:137  йӧнан начерыште . но шӱмемлан туге гынат эреак йокрок .
52:138  йӱдет-кечет Галя ушем гыч ок лек . теве кызытат рвезе годсо
52:139  таҥемым ужаш лӱмын Саратовыш каем . вет ынде идалык шуэш тудо
52:140  пелашыж деч посна кок икшывыж дене ила . марийже шӱм чер дене
52:141  ӱмыр лугыч колен колтен . ала ожнысо титакем мондат , умбакыже
52:142  мый денем илаш кӧна . икшывыже-влакымат шканем возыктем ыле .
52:143     Геннадий Николаевич шке мутшым кошартыш , вара уэш
52:144  верышкыже комдык возо да адакат ала-мом шонаш тӱҥале .
52:145     эрлашын Геннадий Николаевич дене чеверласаш логале . тудо
52:146  Саратов олаш волен кодо , а мый умбаке , Волгоградыш ,
52:147  кайышым . Герой олаш миен шумешке , корнысо йолташем ушем гыч
52:148  ыш лек . тудын ойгыжо мыйынат шӱмем пудыратыш .
52:149     - Саратов олаш мийымыже арам ок лий гын , йӧра ыле , -
52:150  Геннадий Николаевичым чаманен , семынем шоналтышым .

53:1  53  ӱмыл
53:2                7       **30**
53:3     ынде Харитоновнан пурла велысе , тудын гаяк кок пӧлеман
53:4  пачерыште илыше пошкудыж-влак нерген каласаш жап шуын . такшым
53:5  лудшо еҥ , очыни , Харитоновнан вокзал скверыште
53:6  Воробушкинмытлан мом каласкалымыжым шарна . да , тиде лач нуно
53:7  улыт , кӧ шке лишыл родыжым жуликлан шотлен да милицийым
53:8  ӱжыктен : Аким Федулыч Степной , ондакшым , шке манмыжла ,
53:9  " госучрежденийысе служащий " лийын , кызыт - пенсионер да тудын
53:10  келшен толшо пелашыже , Федосья Марковна , тудат пенсионерка .
53:11  Марина Харитоновнан каласкалымыжым тыглай илыш эпизодлан
53:12  шотлен да шукертак монден . Наталья Сергеевна ик ганат
53:13  Степноймыт нерген мутым луктын огыл , пуйто нуно йӧршеш уке
53:14  улыт . такше Марина нуным чӱчкыдынак я кудывечыште , я
53:15  под9ездыште вашлийын . Аким лопка туп-вачан , пӱгыррак тупан .
53:16  вишкыдырак ӱпшӧ чалемын , кандалге шинчажат пуйто тӱс кайышан
53:17  лийын . Федосья - топката капан , кӱжгемаш тӱҥалше ӱдырамаш .
53:18  пырысын гай ужаргырак-нарынче шинчаже шекланенрак онча .
53:19  вашлийме еда Марина первый нунын дене саламлалтын да , корным
53:20  пуаш манын , кораҥ шогалын . Аким , нимом пелештыде , пыртак
53:21  вуйжым савалта да эртен кая . Федосья кумылын вашешта ,
53:22  шыргыжалшын коеш .
53:23     Вася Степной-влакым ваш шогалынат " ок уж " , пуйто нунын
53:24  олмышто чылт пуста вер . нунат тудым уждымыла койыт . тидлан
53:25  амалжат уло .
53:26     ту кечын , ватыжым Озаҥыш ужатен колтымек , Вася тушанак ,
53:27  вокзалыште , таксим нале да Луговой уремыш , тошто
53:28  пачерышкыже , кудале . пӧлем окнаште олача-вулача шовыч
53:29  ластыкым , пӧртӧнчыл омсаште кугу кӧгӧным ужын , Вася умылыш :
53:30  Синюхина мутшым мардеж почеш ок кышке , нунын арверыштым
53:31  луктынат кудалтен . кушко ? векат чыве вӱташке але сӧсна иге дек
53:32  огыл , очыни , ожнысо мончашке . тыгак улмаш . Вася погыжым
53:33  таксиш нумал оптыш да у пачерыш кудале , кушто тудо шукерте огыл
53:34  Марина дене лийын .
53:35     у пачерыште верланымеке , Вася кокымшо сменыш пашаш кайымыж
53:36  деч ончыч ванныйыште мушкылташ да изиш каналташ шонен пыштен .
53:37  вӱдым колтыш гына , ала-кӧ звонитла . тиде Аким улмашын .
53:38     - тый кӧ тыгай улат ? мом тыште ыштылат ? - омса лондемым
53:39  вончыш веле , лӱшкаш тӱҥале тудо .
53:40     - а теже кӧ тыгай улыда ? - палынеже Вася .
53:41     - мый тыште илем .
53:42     - мыят тыште илем , - нимогай титакым ыштен огылат , Вася
53:43  пеҥгыдын шога .
53:44     Аким пудешт кайышаш гай шыдешкен .
53:45     - а ну , документетым ончыкто !
53:46     - тидыжым лиеш , - воштылале Вася . - но ондак документым
53:47  тергаш шке правадам ончыктыза .
53:48     - мо-о ?! - карал колтыш Аким . - мый тылат ончыктем
53:49  правам ! кызытак милицийым ӱжыктем ! ончалына , могай тый кайык
53:50  улат ! - тудо содор омса велыш савырныш .
53:51     - чыталтыза , - Вася шыман Акимым кынервуйжо гыч нале ,
53:52  шылталенрак **31** вуйжым савалтыш : - ну , молан тыге
53:53  пуштыланаш , пагалымем . йоҥылыш ом лий гын , те йыгыре иледа ,
53:54  пурла велне ?
53:55     - тылат могай сомыл , кушто мый илем !
53:56     - дык вет мый тендам палем . те ... Звонарев Аркадий
53:57  Ивановичын чӱчӱжӧ улыда . лӱмда ... Аким .
53:58     - Аким Федулыч Степной ! - шиждегызе кычкырале Аким :
53:59  тудо айда-лийже айдеме семын шкенжым Аким манмым чытенак ок
53:60  керт да эше тыгай нолнер рвезе дечын .
53:61     - пеш сай , - ыштале Вася . - а мый Василий улам . Васят
53:62  манын кертыда , нелеш ом нал . тендан чал ӱпдам пагален . такшым
53:63  шкеже те тудым йӧршеш огыда пагале , коеш , - Вася , чоян
53:64  шыргыжалын , шинчам пӱале да , кенета шарналтен , ванныйыш
53:65  куржын пурыш . пеш лачеш шуо : вӱд теве-теве ванне тӱр гоч
53:66  кышкалалтеш .
53:67     Аким йыштак пӧлемыш ончале . пуйто нимо тыгай-тугай лийын
53:68  огыл , чыла шке верыштыже ... но кушечын тиде нахальный тип
53:69  толын лектын ? кӧ тудо ? Харитоновнан уныкажым , армийыш кайыше
53:70  Ванькам , Аким пала , а тидым первый гана ужеш . оза куван
53:71  мӧҥгыштӧ улмо годым ик ганат тыште лийын огыл , оза кува кайыш
53:72  веле - на тылат , толын лектын . " те Звонарев Аркадий
53:73  Ивановичын чӱчӱжӧ улыда , лӱмда - Аким " . ӧрмаш ...
53:74     - мом , Аким Федулыч , шонкаледа ? - краным пӱтырал
53:75  лектын , йодо Вася . - мужед шогеда докан , кушечын саде ,
53:76  тендан манмыла , кайык чоҥештен пурен ? теве , форточка гыч ! те
53:77  йоҥылыш лийын огыдал , мый кайыкак улам . пӧрткайык . огыда
53:78  ӱшане ? тугеже ӱжыктыза милицийым , но мушкылт лекмекем иже .
53:79  уке гын , кузе мый чараматын омсам почам ? а кызытеш - адью !
53:80  пагален йодам ! - манын , Вася омсам почын шындыш .
53:81     ванна деч вара тудо , кугурак пӧлемыште улшо диванеш возын ,
53:82  нералтен гына шуктыш - милиций толынат шуо . кӱлеш вет , милиций
53:83  сержант Мишка Симонин тольо , тудын дене Вася армийыште улмыж
53:84  годым ик ротышто служитлен .
53:85     - Васек , тый ?! - ӧрын шогале милиций сержант . - кушечын ?
53:86  - кенета шарналтен , элнен воштыл колтыш . - туалгын форточкыш
53:87  чоҥештен пурышо кайык лач тыяк улат ? ну , салам , шайтан иге !
53:88     нуно шокшын ӧндалалтыч .
53:89     Михаил варарак лемобилизоватлалтын , шке декыже Саратовыш
53:90  каен , арня наре каналтымек , шӱжяржым ужаш толын . мединститут
53:91  деч вара шӱжаржым , Галям , тышке пашам ышташ колтеныт . вашке
53:92  Галян йолташ ӱдыржӧ дене палыме лийын да , мо шонеда , шочмо
53:93  Саратовым ты олалан вашталтен . Галян йолташ ӱдыржӧ - манаш
53:94  веле ! - милиций лейтенант . тыге Михаилат милиций пашаеҥ лийын
53:95  да тидлан пырчат ок ӧкынӧ : тыштат армийысе гае - форма ,
53:96  оружий , боевой заданий ...
53:97     армийысе йолташ-влак эр марте кутырен шинчен кертыт ыле ,
53:98  икте-весылан каласкалаш ятыр мо уло , но служба тудо службак .
53:99     - тый саде пошкудет деч умбакырак кораҥ , - чеверласымышт
53:100  годым мане Михаил . - моткоч кычалтылшан айдеме . манмыла ,
53:101  шкеже вияш , чонжо кадыр . мыняр гана тудын ӱжыктымыж почеш
53:102  толынна - эре арам . а толде огеш лий - служба .
53:103     - да мый тудым тачысе кече гыч ваш шогалынат ом уж , -
53:104  вашештыш Вася .
53:105     нимом тидым Вася ватыжлан ойлен огыл . ондакшым Марина уке
53:106  ыле , варажым ала-кузе мондалтын , уш гыч лектын возын . ындыжым
53:107  ойлашат , эртышым пургедаш , нимолан . " ида , тек илыже " , -
53:108  шонен Вася .
53:109     Аким Степной гын нунын коклаште лийше тӱкнымашым эре
53:110  ушыштыжо кучен . уке , тудо ӱчым шуктымыла иктаж осалым ышташ
53:111  монь шонен огыл . Аким шкенжым чыла шотыштат правай айдемылан
53:112  шотлен . тудлан ӱшанаш гын , шкем чаманыде чын верч кучедалше
53:113  айдемыже кызыт шагал . " мо вара , - шонен тудо , - кугыжан
53:114  годым **32** чын верч кучедалше-влакым казаматыш шынденыт ,
53:115  сылкыш колтеныт . а чынже садыгак сеҥен ! ынде вес жап , но
53:116  кызытат чын верч кучедалаш йӧсӧ . моткочак йӧсӧ ! теве кеч нине
53:117  Воробушкинмытым налаш . кӧмыт нуно улыт ? так , яришка-влак .
53:118  ни паша стажышт , ни икшывышт . а нунылан нимолан лийын -
53:119  пачер ! мыйын эргым , Васька гаяк заводысо пашазе , визымше ий
53:120  пачерлан черетыште шога . теве тудо , " чынет " !
53:121     уке , Аким тыгайым чыташ ок тӱҥал . тек милицийыштат
53:122  Васькан " шке кидше " уло - ужат , сержантет кузе йывыртен
53:123  ыле : " Васек , тый ? " - пытартыш мут тудын , Акимын , лиеш .
53:124     кодшо кечӱлаште нунын дек Федосьян тошто палымыже ,
53:125  Клеопатра , толын каен . тышке толмешкышт , Воробушкинмыт
53:126  тудын деран пачерлан шогеныт улмаш . шкеныштым " пеш сай "
53:127  ончыктеныт . ынде Воробушкинмытлан хана . товатат Васькам
53:128  решетка шеҥгек пуртен шындат . тек ! Синюхина гына шке
53:129  шонымашыж деч ынже кораҥ ыле . огеш кораҥ , Воробушкинмыт
53:130  тудымат чеслын чиялтен коденыт .
53:131                 8
53:132     тыгодым Синюхина шемалгырак-кӱрен тӱсан дерматин дене шупшын
53:133  шындыме омса деке лишеме , табличкеш возымо фамилийым ужын ,
53:134  куштылгын шӱлалтыш . " лач тудак " . тиде гана Синюхина нужнан
53:135  илыше шоҥго кувала чиен толын : шемалгырак юбко , тӱс кайышан
53:136  ситце кофто , вуйыштыжо лыжгаяш тӱҥалше шовыч , йолыштыжо важык
53:137  тошкалтше таганан туфльо . теве тудо пычырик гына омсам почат ,
53:138  тоштын-тоштде малдале :
53:139     - пураш лиеш ?
53:140     - да , да , пурыза ! - вашештыш ӱстелтӧрыштӧ шинчыше таза
53:141  кап-кылан , чалемаш тӱҥалше пӧръеҥ . тудо милиций формым чиен ,
53:142  вачысе погоныштыжо кум шӱдыр чолгыжеш .
53:143     - поро кече , начальник йолташ , - пагален , вуйжым савалтыш
53:144  Синюхина .
53:145     - поро кече . шинча .
53:146     - тау . пыкше гына толын шуым , йолемат ом шиж . уф ! -
53:147  Синюхина эркынрак пӱкеныш шинче , моткоч нойышын , черлын кояш
53:148  тӧча .
53:149     - колыштам тендам , гражданка ... кузерак фамилийда , лӱмда ?
53:150     - Синюхина ... Клара Петровна ... - чал вуян начальникын
53:151  ала-мом кагазеш удыркалымыжым ужын , Синюхина лӱдын верже гыч
53:152  тӧршталтыш . - тый чыталте , ит возо , ондак колышт . очыни ,
53:153  подписаяш йодат ? мый вет ик буквамат ом пале , кӱлеш годым
53:154  ыресым гына ... обижаеныт мыйым !
53:155     - кӧ обижаен ? да те шичса .
53:156     - пачерлан шогышо ик ӱдырамаш , - Синюхина нершовычым
53:157  лукто , шинчажым ӱштыльӧ . - мыйже тудым шочмо ӱдырем семын ...
53:158  шкетын илем . пенсий - манаш гына , эмланат ок сите . садлан
53:159  пачерлан пурташ логалеш . уке гын , шужен колаш мо ? кузе-гынат
53:160  илыман вет .
53:161     - вара кӧ тендам обижаен ? рашрак ойлыза .
53:162     - мо , ойлемыс , пачерлан шогышо . Воробушкина фамилийже .
53:163     - Воробушкина ?!
53:164     - палет , аман ? - Синюхина тӱслен начальникым онча .
53:165     - фамилийже ... путырак оҥай .
53:166     - лӱмжӧ - Марина . универмагыште продавщицылан ышта .
53:167  директоржылан тушто - Веселов . палет докан ?
53:168     - уке . мый тыште але шукерте огыл ...
53:169     - то-то шол , шукерте огыл . уке гын , палет ыле . кожен
53:170  лукташ кӱлеш тудым ! - шыдыжым кучен сеҥыде , кычкырал колтыш
53:171  Синюхина , пеҥгыдын ешарыш : - луктыт !
53:172     - вара кӧжӧ тендам обижаен , Воробушкина але Веселов ?
53:173     - коктынат ! ой , мом мый ойлыштам ... Воробушкина ! каен
53:174  мый дечем , а пачер акым тӱлен огыл . кок тылзе чылт яра илен
53:175  лиеш ! эше **33** ик луашым кӱсынеш налын ыле . чылаже витле
53:176  теҥге ! - Синюхина адак шинчавӱдым ӱштшын коеш , нюслен
53:177  умбакыже ойла : - вожылдымо . шоҥго куван пычырик оксажлан
53:178  кӧранен . мыйже тудым ... шочмо ӱдырем семын ...
53:179     - вара те саде парымым суд почеш налнеда мо ? - чытамсырын
53:180  йодо милиций пашаеҥ .
53:181     - юмо утарыже ! - Синюхина ыреслыш . - ӱмырем мучко нигӧ
53:182  дене судитлалтын омыл . вучалтем , ала ушыжо пура , шкак тӱла .
53:183  такшым ала ... поян лийыныс - лишкыже ит мий !
53:184     - кузе - поян лийын ?
53:185     - а тыге ... холодильник , диван-кровать , телевизор ,
53:186  сервант да эше шергакан ковер ... кушечын ? могай шийвундо дене
53:187  чыла тидым налын шынден ? коля гай чара ыле . пачерланат тӱлаш
53:188  оксаже уке . эше мый дечем луашым кӱсынлен . уке , чыла тиде
53:189  Веселов !
53:190     - мо Веселов ?
53:191     - дык вет нуно ... - Синюхина пӱкенжыге ӱстел деке чакеме ,
53:192  шекланенрак омса велыш ончале да , йӱкшым иземден , каласыш : -
53:193  миенам мый тудын деке . шонышым , ала кеч вожылтара ...
53:194  Воробушкинатым . могай тушто ! кабинетышкыже пурышым , ончем ,
53:195  нуно ... диваныште ... ӧндалалтыт . шижат ?
53:196     - те маннеда ...
53:197     - юмо утарыже ! мыйын могай сомылем . нуно самырык улыт ...
53:198  тек мӱэдылыт . тольыко ... тыгай поян лийын гын ... шоҥго куван
53:199  оксажым ... - Синюхина нершовычым шинчаж деке намийыш .
53:200     милиций пашаеҥ ала-мом каласынеже ыле , ыш шукто - омса
53:201  пералтыме йӱк шоктыш . Синюхина кыж-гож тарванышат , ӱстел деч
53:202  пырт умбакырак шинче , вашкен каласыш :
53:203     - йӧра , юмо чыла ужеш .
53:204     - разрешитлыза ? - омсам почын , йодо Наталья Сергеевна .
53:205     - да , да , пожалуйста , - вараш кодынрак вашештыш старший
53:206  лейтенант . - тендан чӱла , гражданка Синюхина ?
53:207     тиде фамилийым колын , Наталья Сергеевна туран Синюхина
53:208  деке савырныш , тӱслен тудым онча . Синюхина содор кынеле ,
53:209  вудыматыш :
53:210     - дык мо эшеже ... каем , доктыр дек мылам кӱлеш , оҥым пешак
53:211  иша .
53:212     Федосьян ойлымыж гыч Синюхина пала : тиде пошкудо
53:213  ӱдырамаш , учительница , Воробушкинмыт дене кылым куча , нунын
53:214  лишыл палымышт . садыге Синюхинан тышке толмыж нерген нунылан
53:215  каласыде ок код . туге гын , вашкерак шикшалтман . " могай ия
53:216  тыйым тышке конден ! " - шыдын шоналтыш Синюхина , содор омса
53:217  деке тарваныш . Наталья Сергеевна корным авырен шогале .
53:218     - Клара Петровна ?
53:219     - лач тудак , - пеҥгыдемдыш старший лейтенант , ала-можо
53:220  тудлан шижтарыш : нине ӱдырамаш коклаште кызыт тугае лийын кая ,
53:221  мо Воробушкинмытын делаштым рашемдаш полша . тыгак лие .
53:222     - те Воробушкин Василий деч окса переводым налында ? -
53:223  туран йодо Наталья Сергеевна .
53:224     - ук-ке ... налын омыл , - тӱкненрак вашештыш Синюхина ,
53:225  шкеже лӱдын тыш-туш ончыштеш , коля рожыш пурен каяш ямде ,
53:226  шонет .
53:227     - Шоя ! мый шкак Васян йодмыж почеш колтенам . лачак почтыш
53:228  каем ыле . теве квитанций , - Наталья Сергеевна кагаз ластыкым
53:229  ӱстембак пыштыш . - лач витле теҥге . а теве уведомлений : оксам
53:230  Синюхиналан шке кидышкыжак пуымо . - ӱстембак вес кагаз ластык
53:231  возо . Наталья Сергеевна шыдын Синюхинам ончале : - а те
53:232  мыйын пошкудем Степной-влаклан вуйым шийын коштыда , пуйто
53:233  Воробушкинмыт пачерлан тӱлыде каеныт . - вашмутым вучыде , тудо
53:234  старший лейтенантлан умылтарыш : - кузе нуно тӱлат ыле , кунам
53:235  пачер оза укешт шеҥгеч чыла погыштым кудывечыш луктын кышкен да
53:236  суртым сурален каен .
53:237  **34** Синюхина шӱмжӧ корштымыла оҥжым руалтен кучыш ,
53:238  сӧрваленрак " начальникым " ончале .
53:239     - ой , юмыжат , йӧршеш монденам ! налынам , кернакак ,
53:240  налынам ... каем , доктыр дек мылам кӱлеш , - манят , омса
53:241  шеҥгелан йомо .
53:242     Наталья Сергеевна икмагал ӧрын да тыгодымак шыдын почешыже
53:243  ончен шогыш , кенета кушто улмыжым шарналтыш :
53:244     - извинитлыза . " Синюхина " фамилийым кольымат , чыла
53:245  мондышым . салам лийже , - шыргыжалын , тудо кидым шуялтыш .
53:246     - салам , - старший лейтенант ӱстелтӧр гыч лекте , ӱдырамашын
53:247  кидшым кормыжтале , пӱкеныш ончыктыш : - шичса .
53:248     - тау .
53:249     Наталья Сергеевна пала : лач тиде следователь Маринам
53:250  шке декше ӱжыктен ыле . сандене эн ондак паспортым тудлан
53:251  ончыктыш , прописка почеш кушто илымыжым палдарыш .
53:252     - садыге шкат ужыда , Воробушкинмыт дене ме лишыл пошкудо
53:253  улына .
53:254     - колыштам тендам , Наталья Сергеевна .
53:255     - тендан деке Марина ден Вася ӱмбак вуйшиймаш пурен .
53:256     - анонимный серыш , - рашемдыш старший лейтенант .
53:257     - да . мо тушто возымо мый палем : пуйто Воробушкинмыт
53:258  утыждене поян илат .
53:259     - туге лийже .
53:260     - лийже огыл , а лач туге .
53:261     - проститлыза , Наталья Сергеевна , те мо , Воробушкинмыт
53:262  чынак утыждене поян илат маннеда ?
53:263     - нигунамат ! мый манам , серышыште тыге возымо . но пашаже
53:264  кызыт тыште огыл .
53:265     - кушто ?
53:266     - те паледа , кӧ саде анонимкым возен ?
53:267     - кызытеш ом пале .
53:268     - туге гын , мый тыланда полшем . серыш машинкеш
53:269  печатлыме ...
53:270     - молан тыге шонеда ?
53:271     - " честный патриотын " печатлыме машинкыже уло , садлан тудо
53:272  кид дене возымым огеш колто - лӱдмашан .
53:273     - келшем .
53:274     - мый ужынам , машинке тошто , портативный , шрифт тыгыде ,
53:275  " о " буква кӱшкыла тӧрштылеш .
53:276     старший лейтенант ӱстел яшлык гыч папкым лукто , кӱлеш
53:277  кагазым муын , шинчаж дене шерын лекте , Наталья Сергеевналан
53:278  шуялтыш :
53:279     - чыла чын , ончал кертыда .
53:280     - огеш кӱл , - йырненрак мане Наталья Сергеевна . - кидем
53:281  амыртыме ок шу .
53:282     - значит , те шонеда ... - старший лейтенант омса векыла
53:283  вуйым савалтыш .
53:284     - уке , ом шоно . фамилийым мый тыланда ом каласе . лӱдмем
53:285  дене огыл - тек графический экспертиза шке заключенийжым пуа .
53:286  лач тиде машинкеш печатлыме манеш-манеш кагазым - тушто авторын
53:287  подписьшат , адресшат уло - те муын кертыда ... возыза :
53:288  горисполкомышто , партий горкомышто , просвещений
53:289  министерствыште да газет редакцийыште . чын , нуно ик жапыште
53:290  возымо огытыл , но тергыме улыт . нине кагазла гыч те пален
53:291  налыда , кӧ тыгае " честный патриот " . ӱшанем , тылеч вара
53:292  Воробушкина Маринам допросыш огыда ӱжыктӧ .
53:293     - тиде допрос лийын огыл .
53:294     - мый тендан пашадам пешыже ом пале . иктым палем :
53:295  Воробушкинмыт честный айдеме улыт . чыла шотыштат честный !
53:296  азапше тыгане : нунылан пуымо пачерым анонимкым возышо еҥ шке
53:297  эргыжлан налнеже ыле .
53:298     - теве кузе ! - ыштале старший лейтенант .
53:299     - пуыде мо , Синюхина нуным уремыш поктен луктыныс . молан
53:300  **35** шонеда ? шканже коверым черет деч посна , манмыла ,
53:301  прилавке йымачын колташ йодын . Марина отказен . тудо вет йоча
53:302  модыш отделыште ышта , адакшым ту кечын экзаменыш кайышаш ыле .
53:303  ынде коктынат Воробушкинмыт ӱмбак лавырам кышкат .
53:304     - чыла раш .
53:305     - арверым налме шотышто гын ... холодильник дене Воробушкин
53:306  Василийым , ончыл пашаеҥым , производствын новаторжым , завод
53:307  премироватлен - терген кертыда , - умбакыже ойла Наталья
53:308  Сергеевна . - телевизорым налаш мый шке нунылан кок шӱдӧ теҥгем
53:309  кӱсынеш пуэнам . молыжым ... Вася заводышто шагал огыл ыштен
53:310  налеш , Маринат ... чу , эше ковер нерген шым каласе . тыштыже
53:311  моткоч оҥай лийын . Воробушкинмыт коверын налаш шоненат
53:312  огытыл , Синюхина шкак нунылан " хлопотаен луктын " .
53:313     - кузе - хлопотаен луктын ?
53:314     - Маринан экзаменыш кайымыж шеҥгеч универмаг директор деке
53:315  миен ячен , пуйто самырык вате-марийлан пӧлекым ыштынеже .
53:316  Веселов йолташ ораде еҥ огыл , кузежым-можым вигак умылен да
53:317  отказен . тек , манеш , самырык вате-марий шке толын налышт .
53:318  Маринан экзамен гыч толмыжлан ковер у пачерыштышт ыле - тудын
53:319  да Васян йолташышт тӱшкан оксам погенытат , налын конденыт .
53:320  пӧлекленыт лиеш . тидымат терген налашда неле огыл .
53:321     - тау , Наталья Сергеевна .
53:322     - нимолан . мый шке гражданский долгем веле шуктенам .
53:323  чеверын !
53:324     - чеверын , Наталья Сергеевна , - старший лейтенант илалше
53:325  учительницам омса деке ужатен колтыш .
53:326     " кунам тыгай " честный патриот " ден Синюхинамыт пытат ,
53:327  ала ? - ӱстел деке пӧртылын , шоналтыш тудо . - таза капеш
53:328  лектын шичше пунышкыш гай ... нд-а ... "

54:1  54  эҥыремышвот
54:2  **29** милиций отделений гыч кугызай деч ончыч лекше Нина викак
54:3  мӧҥгыжӧ каяш тарванен ыле . но трукак , иктаж коло ошкылым
54:4  ыштымеке , шӱмжӧ шуралталтме гай лият , чарнен шогале , шинчаш
54:5  койдымо юзо вий тудым йыр велым ишыш . " ончо , - шканже шке
54:6  пелештыш тыгодым Нина , - мый тыге пӱтынь милиций ончылно
54:7  лавырталтам , поселко ончылно намысыш пурем , а шкеже
54:8  йылдыр-йылдыр гына ошкылал колтемыс ... уке , тыге лийман
54:9  огыл !.. "
54:10     ындыже мӧҥгӧ тарваныше Нина тротуар покшеланак чарнен
54:11  шогале . " тыге намысыш пуртен коштмыжлан садикте шоҥго каза
54:12  тагам чождарем ! - шыдыже туленак лекте . - теҥгече ик сынан
54:13  ыле . " суксо гай улат " , - ышталалеш . а таче трук вес сынан
54:14  лийын кайыш . мыйым ворышкак савыраш тӧчышыс ... теве мый тудлан
54:15  ончыктем суксым ! лекше веле милицийже гыч , почкалтарыде омак
54:16  код ! "
54:17     Нина икмагал асфальтыште шогылт нале . вара , акаций пеленсе
54:18  теҥгылым ужылалтышат , тушко миен шинче . тыҥге-туҥге ончышташ
54:19  пиже . пуйто оҥасе пудаш пижын шинчынат , нигузе тарванен каен
54:20  ок керт . туге когарген - поселкын уэмше сылне тӱсшымат ок уж .
54:21  а поселко пытартыш кум ий коклаште гына кузе вашталтын !
54:22  уремлаже вияш , куанле . тудын кок веланже , ужар лышташан
54:23  пушеҥге лоҥгаш , вич пачашан кӱ пӧрт-влак кушкын шогалыныт .
54:24  милиций отделенийын зданийжат у . тудыжо кок пачашан , окналаже
54:25  кугу , волгыдо . Нина тушкак веле шинчажым виктен . Чопанычет
54:26  лекмым пеш вуча .
54:27     онча Нина , шонкала , вискала , кузе лияш да мом ышташ ойым
54:28  пидеш . тиде жапыштак молан кӧра тудым милицийыш кондымымат
54:29  лончылеш . тыгодым кенета шӱмжӧ керылалтме гай лиешат , уло
54:30  капге ырен кая . теве кызытат йоч веле чучо . кенета шокшешт
54:31  пӱжалте да йӱштӧ вӱдеш чывылталтмыла дыр-дыр чытырналте .
54:32  " юмылан тау , утлышым " , - шижде шканже шке пеҥгыдемдыш .
54:33  очыни , тудымат такланак тышке спецмашинеш шынден конден
54:34  огытыл . пиалешыже йӧра эше чыла тиде пулама куктеж тудлан
54:35  пайдалын рончалте . сандене шке пӱрымашыжлан таум ыштыдежат ок
54:36  керт . Ниналан логалшаш сола мучаш Эльыксанымак веле лупшале .
54:37     Нина ты гана утлыш . туге гынат теве кунар ий ынде тудо
54:38  шкенжым шке орландара ! тидланат могай-гынат тӱҥалтыш лийын ,
54:39  очыни . мо-гынат шуктен тудым тыгайыш . можыч , тидлан ялт
54:40  шкетынак веле титакан огыл ? можыч , марийжат шке жапыштыже
54:41  могай-гынат осалым ыштен ? но нине йодыш-влаклан тудо шкежат ,
54:42  тӱрыс вашмутым пуэн , умылтарен каласкален ок керт . ну ,
54:43  каласыза , ялт амал деч посна айдеме кузе тыгайышкыже шуэш ?
54:44  кажне еҥ моло семынак илаш , шке илышыжым тӱзаш да илышын пуымо
54:45  саскаж дене пайдаланаш шочеш .
54:46  **30** значит , Нинан илыш корнешыжат тудын чапшым кайдарыше ,
54:47  шӱмжым локтыл , тупела савырыше , чын пӱрымаш деч кораҥдыше осал
54:48  вий шогалын . а тиде осал вийым ӧрдыж полыш деч посна сеҥаш
54:49  шкенжын ӱнарже ситен огыл .
54:50     йылме дене луктын каласаш гына куштылго - тыгай эҥгеклан кӧра
54:51  кунар еҥ локтылалтеш ! кунар еҥым пӱтырем мардеж , шке
54:52  помышешыже авалтен налын , тудым локтылмешке кӱрыштеш ! а южо
54:53  еҥже , шке кӧргӧ вийжылан ӱшаныде , чонжо денат чеверласа . но
54:54  Нина ялт тыгайышкак шуын огыл . тудлан кызыт утларакше шеҥгеч
54:55  пуалше мардеж гына оза . тыгеракын куштылго йӧн дене шкенжым шке
54:56  ашна . илен-толын пытартышлан тыге ашнымашет йӱлашкак савырнен .
54:57  сандене кызыт тудлан еҥ воштылмат , вурсымат , шинчаваш игылт
54:58  пелештымат нипочйом . но , туге гынат , чонжо але чон олмышто
54:59  огыл , але тудо ӱчӧ тулымак пышкыра . пышкыра икмыняр ӧрдыжкӧ ,
54:60  Чопаныч ӱмбаке . адакше вет Чопанычат айдеме . кӱлеш ли тудым
54:61  утыждене орландараш ? могай тудын титакше ? кунар виса ?
54:62  Чопанычат илаш да илыш дене пайдаланаш шочын огыл мо ? тудланат
54:63  неле , тудымат вӱдпӧрдем авалтен налынат , чон йодмыжым шотыш
54:64  налде , тупела пӱтыркала . ешартышыжлан эше тудым шоҥгылык
54:65  пызыралын . а шоҥгылык - илыш мучаш , пытартыш шӱлыш .
54:66     эше тидыжат уло : Эльыксан Чопаныч гай ӱмыр мучко гаяк еш
54:67  илышыште але вес шотышто пиалым уждымо еҥ - кеч-кунамат шыде
54:68  лиеш , вара семын тудо шкенжын чон йодмыжым гына шукташ пижше
54:69  опкыныш савырна , кодшо уло ӱнаржым илышыште улшо чеченлыкым
54:70  шканже налын кодымашке виктара . арам огыл , очыни , тудо ты
54:71  Нина денат , Пайгас Зина денат чӱчкыдынак вашлиеда , кертмыж
54:72  да моштымыж семын , эсогыл окса да моло таратыше йӧн дене ,
54:73  сымыстара .
54:74     кызытше тудо милицийыште йӧршын кумылдымо лие , чыла ӱшаным
54:75  йомдарыш . санденак докан , райотделений гычат , вопросительный
54:76  знакла койын , сугыргенак лекте . пондашыжат чылт пӧршаҥме гаяк
54:77  утларак чалем регенчаҥмыла кончаш тӱҥале . шинча ончалтышыже
54:78  тӱсдымӧ , вудака . пыкше гына , вуйым кумык сакен ошкылеш .
54:79  очыни , тыгодым ботинке нержымак веле ужеш , витне . но Ниналан
54:80  чыла тидет - нипочйом ! теве кызытат тӧрштен кынеле да
54:81  ваштарешыже мийыме ыҥгай дене шоҥгын пондашыжым пурла кидше дене
54:82  руалтен пӱтырал кучыш да уло вийын иркален рӱчкалаш пиже .
54:83     - мом тӧчет ?! - трукак шоҥгын ӧрмалгыше йӱкшӧ умшаж гыч
54:84  ишалт лекте .
54:85     - пуэм теве " мом тӧчетым " пакчасе чучыл ! - ылыже Нина . -
54:86  кунам мый тыйын оксатым шолыштынам ? кузе шолыштынам ? кушто
54:87  свидетелет ? намысдыме айдеме ! эше милицийыш шумеш шуктенат ,
54:88  мыскылаш тӧчет !..
54:89     - колто манам ! - утлаш тӧча Эльыксан кугызай .
54:90     - а-а , колташ йодат ? - утыр веле ӱдырамашет ажгына . -
54:91  тӱнчыктарем теве мый тыйым тышакынет ! мыланем садикте - колаш
54:92  але илаш ! тюрьмаш пурен шичмем дечат ом лӱд ! но мый ,
54:93  пагалымем , ялт шкетын гына омат шич да шкетын омат коло .
54:94  почешем тый гает йырнык-влакымат ятырак наҥгаем !.. янлык
54:95  коваште тый декет кузе толмат , кузе кайымат почылтеш !
54:96     нигунам Нина лач тыгай осалжак лийын огыл . очыни , илыш
54:97  корныштыжо тудым локтылшо вий кызыт кӧргешыже шыҥен кертын
54:98  огылат - пычалтарлак пудештын . вот и ончычсо тушман-влакше
54:99  верчынат , кызытсыже верчынат кугызаетым чождыра .
54:100     кугызай нимом ышташ ӧрын . туткарыш логалше мераҥла шинчажым
54:101  веле полток пашкартен . Нинаже вет адакше тудым пондаш гычшак
54:102  руалтен кученыс , калтак ! тидланак пун ораш йомшо ӱлыл тӱрвыжат
54:103  кутыньлалт тореш каен . шкеже ала-мом ойлаш тӧча - ойпидышыжым
54:104  иктешлен ок керт . умылет гын умылет , уке гын - уке .
54:105     - Нинук , Нинук , мый титакым ыштенам , йоҥылыш лийынам , -
54:106  манмыже веле рашынрак шокта . а ӱдырамашет тидым шотышкат ок
54:107  **31** нал . янлык ӱмбак тӧрштышӧ шурмаҥше семынак коеш .
54:108  шинчажат шурмаҥшынлак сескемалт йӱла . шкежат тудын дене иквереш
54:109  тыге оро веле !
54:110     пытартышлан Нинажат нойыш , витне . шоҥгым мучыштарыш .
54:111     ик жап гыч коктынат айдеме сыныш пурышт .
54:112     - Нинукем , айда лучо рестораныш пурена ... - вучыдымын
54:113  кугызайын йӱкшӧ лектын возо . - кӧргым ишыше пиктеш ала
54:114  лушка ...
54:115     Нина ындыже , ала-мом умылаш тӧчышыла , кугызайым йӧршын вес
54:116  семын , пеле ӧрмалген , пеле уждымыла койын , ончал колтыш .
54:117  каласышаш шомакшат , умшаж гыч лектын кертде , йылме мучашешыже
54:118  кӱрлалте . ындыже ош-кандалге чурийвылышыже койын йошкар сын
54:119  дене леведалташ тӱҥале . вара семын чылт порлат гаяк вӱраҥе .
54:120  айдеме тыгайыш шуко годым эн йӧсӧ , чыташ лийдыме пагытыште
54:121  савырна . тыгай пагытыште тудо шӱйышкыжӧ шӧргам чиенат кертеш да
54:122  тулыш але вӱдышкат тӧршта . илышыже да чонжо тудлан йӧршын
54:123  нимолык .
54:124     но Нина тидыжымат-тудыжымат ыш ыште . вийже пытыш , очыни .
54:125  уш йомдарышыла тыҥге-туҥге тошкешт нале , теве-теве шогымо
54:126  верешыжак лозырген вола . йӧра эше кугызай ты ганалан чулымрак
54:127  лие , тудым кидпӱанже гыч пеҥгыдынак руалтен кучыш . тунамак
54:128  Нинаже , кызыт веле вакшыш гыч кынелтыме черле еҥла , вуйжым
54:129  шоҥгын оҥышкыжо тӱкен шогале .
54:130     икмагал гыч коктынат лыпланышт . вара кугызает орлыкан
54:131  ӱдырамашетым шекланен гына вӱден ошкыльо .
54:132     тыге нуно ресторан марте кайышт . вара , омсам пурен , коктын
54:133  кок веке посна-посна , пӧръеҥ ден ӱдырамаш туалетыш каен ,
54:134  шкеныштым шке тӧрлышт . Нинаже кидшым гына огыл , шӱргыжымак
54:135  йӱштӧ вӱд дене шӱалтыш . тыге ыштыме дене шкежат икмыняр
54:136  куштылеме , свежаҥе . икмагал гыч кӱзышт кокымшо пачашыш ,
54:137  шинчыч ӱстел коклашке . кугызаетат , очким чиен , шинчаж дене
54:138  менюм радамлен шерын лектат , Ниналан шуялтыш .
54:139     - ончал мо кӱлешым , - мане тудо , - каласе чонетлан келшыше
54:140  сийым , шерге але шулдо манын акшылан ӧрын ит шого , мый чыла
54:141  тӱлем .
54:142     иктаж лу-лучко минут гыч , Нинан заказше почеш , ик графин
54:143  коньяк , чон йодмо закуска-влак ситышынак ончыланышт верланышт .
54:144  Эльыксан Чопанычетат теҥгечысыж семынак мужыр чаркашке
54:145  тичмашынекак иявӱдетым темыш .
54:146     - мый , Нинуш , - пелештыш ындыже , - тый дечет сулыкем
54:147  касараш йодын подылам . касарет але от касаре - тиде тыйын
54:148  пашат . такше ончылнет титакем кузе-гынат сулынемак ыле .
54:149     Нина ты гана вашеш шоҥгылан нимом ыш пелеште . чаркажымат
54:150  тудын дене тӱкалтыдеак йӱын колтыш . кугызайланат йӱаш веле
54:151  кодо .
54:152     рестораныште калык але шагал . утларакше тушко кастене
54:153  чумыргат . кызытше , тӱжвалне шокшо игече шогымылан кӧра , толшо
54:154  еҥ-влакет логарыштым йӱштӧ коктейль але сок дене кандараш веле
54:155  пурен-лектеден каят . тыгай-влак коклаште южыжо ӱстел коклаш
54:156  шинчешат , лӱмынак пелен кондымо шинчалтен коштымо шереҥге але
54:157  пардаш колым пурыштеш , сыра дене иквереш подылал колта .
54:158     кочкыч , йӱыч Нинук ден Чопаныч . чарка почеш чарка
54:159  нӧлталалте . ончычсо азапышт ден шонымашыштат вара семын шулыш .
54:160  уэш нунын чурийвылышышт теҥгече кастенысыла волгыдеме .
54:161  тыгеракын тылеч ончычсо икте-весыштым ужмышудымо шыде тӱсышт
54:162  куанле ончалтыш йымалан ӱмылталте . а вараже ныжыл деч нызыл
54:163  мут-влакымат икте-весыштлан пӧлеклаш пижыч . икманаш , чыла
54:164  кӧргӧ пиктежышт лушкыш .
54:165     - эх , Чопаныч , Чопаныч , арамак орадыланет вет ... -
54:166  шӱлалтыш Нинукшо .
54:167     - туге лекте шол ... - шке титакшылан ӧкынышыла ончалале
54:168  тудыжо . - нигунам ынде ончыкыжым мый тыге ыштылаш ом тӱҥал .
54:169  **32** тыге , ваш-ваш вычыматыл , мутланыме жапыште пошкудо
54:170  ӱстелтӧрыш самырык ӱдырамаш-влак коктын толын шинчыч . ял гыч
54:171  улыт , очыни . тидыже чиемышт гыч икмыняр пале . ошалгырак
54:172  чумыраш шӱргывылышанже Нинук гайракак топката кап-кылан , канде
54:173  шинчан , а шеҥгелныже кокыте пуналтше ӱппунемже кужу той кишкыла
54:174  койынак кыдал даҥыт кечалтын . вес ӱдырамашыже шемалгырак
54:175  сынан , капкылжат икмыняр вичкыж , а ончалтышыже весела , поснак
54:176  шӱргыжалмыж годым шоптыр шинчаже ӱйым шӱралтмыла пыльгыжалеш .
54:177     Эльыксан Чопанычетат нунын велыш ончалде ыш чыте .
54:178     - кушеч улыт вара ты мотор ӱдырамаш-влак , - пелештале .
54:179  Нинукшат нунын велыш савырныш .
54:180     - шкенан ял гыч , - мыскара йӧре вашеш шоктен кодо .
54:181     - Чопаныч , шып шинчен от керт мо ? - Нинукшо шоҥгым
54:182  ӧрдыжшӧ гыч шуралтыш . очыни , пелашыжын йот ӱдырамаш-влак дене
54:183  мутым тӱҥалмыже тудлан ыш келше . тидетым нунетшат шижыч .
54:184     - ит лӱд , тулаче , - пеле воштылынрак гына саде канде
54:185  шинчанже мутшым керыле . - ачатым сымыстарен , шке пеленна вӱден
54:186  огына наҥгае . ит лӱд .
54:187     - могай ачамым ? - трукышто Нина ыш умыло .
54:188     - а пеленет шинчыше кугызай тыйын ачат огыл мо ?
54:189     - кочаже докан ... - ешарыш весыже .
54:190     Нина ала-мом вашештынеже ыле , но кенеташте шомакым кычал ыш
54:191  му . шкеже уло капге ырен кайыш , игылт пелештыме шӱмешыжак
54:192  логале .
54:193     - ойлышт шинчылтыда ! - шыде йӱкшӧ лектын возо .
54:194     - а мо , чын огыл мо ? тудым ме мариет манын нигузе огына
54:195  керт , пеш шоҥго . пондаш оражат пӧршаҥше куп регенчымак веле
54:196  ушештара да ...
54:197     - але ты шоҥго тендам шкендам кок пачаш шоҥгемден кертеш , -
54:198  Эльыксан Чопанычетланат ӱдырамаш-влакетын пӱсӧ йылмышт ыш
54:199  келше , витне . ындыже тудо самырык улмыж годымсылак оҥ кадыртен
54:200  шинче . а тиде жапыште вес лукысо ӱстел йыр кок пӧръеҥ да ик
54:201  ӱдырамаш верланышт . ик пӧръеҥже илалшырак , кӱжгӧ кап-кылан ,
54:202  весыже иктаж нылле вич ияш гайрак , а ӱдырамашыже самырык .
54:203  кап-кылже денат , койыш-шоктышыж денат , ончалтышыж денат
54:204  артисткымак веле ушештара . чурийвылышланат тудым юмо ӧкымлен
54:205  огыл .
54:206     кӱжгыракше , очыни , нунын начальникышт . тугела коеш . теве
54:207  тудо , менюм кидыш налын , воктен шинчышыже-влак колде ынышт код
54:208  манын , йӱкын лудын лектат , официанткым ӱжӧ . тудыжо ,
54:209  блокнотеш заказым возен , клиент-влакын йодмыштым шукташ кухня
54:210  велыш каен йомо .
54:211     моло семынак у еҥет-влакым Эльыксан Чопанычат ончале .
54:212  тыгодым саде кӱжгӧ пӧръеҥет кугызайлан вуйым савалтыш . тудыжат
54:213  тудлан тугакак вашештыш .
54:214     - палымет мо ? - йодо шоҥго деч Нина .
54:215     - шкенам айдеме ! - кугешненак вашештыш тыгодым Нинуклан
54:216  Чопаныч . - тудо мыйын ончычсо директорем . иквереш шуко пашам
54:217  ышталтын . тудын заведенийже гычак пенсийыш кайышым .
54:218     - теве кӧ улмаш ! - ылыже Нина . - значит , тудо Сасли
54:219  Яраныч Чипашев , янлык совхоз директор ! я ала-кушто ужмемла
54:220  чучеш . кушто ужынам , шонем ? тудым тыйын пачерыштет ужынам
54:221  улмашыс ...
54:222     - а кунам ужынат ? - Нинан мутшо кугызайлан вучыдымо лие .
54:223     - теҥгечат тудым ужынам . пырдыжыште кечыше фотопортретыште
54:224  коктын йыгыре шинчедас .
54:225     - туге , туге ! - ындыже кумылзакынак пеҥгыдемдыш Чопаныч .
54:226     - фотосӱретысе деч шукылан кызыт тудо вашталтын . туштыжо
54:227  самырык . кызытше шинча комдышыжат мешакла сакалтын . шӱмжӧ але
54:228  вергыже таза огыл , очыни , але аракам утларак подылаш
54:229  йӧрата ...
54:230     - тидыжат , тудыжат уло докан . ешартышыжлан кугу орлыкым
54:231  чыта , ватыже черле .
54:232  **33** Нина директорет ден тудын пелен шинчыше-влакетым эше
54:233  угыч шымленрак ончале . " Сасли Яраныч але ватыже черлылан ты
54:234  мотор ӱдырамашым пеленже кондыштара " , - манынат Эльыксан
54:235  кугызай деч йоднеже ыле да ыш тошт . саде воктенысе пӧръеҥже
54:236  шотышто гына мутым лукто .
54:237     - а самырыкракше кӧ ? - шоктыш йӱкшӧ .
54:238     - тудыжо заместительже , Лаймыр Нулемов . ончыч милицийыште
54:239  пашам ыштыш . Шаймардановлан ала-мо шот дене келшен огылат ,
54:240  туштыжо уто лие . вара теве тудым Яранычет шке декше нале .
54:241  такше Лаймыр пеш сай рвезе , поро кумылан , ешартышыжлан ,
54:242  мутым колыштеш . икманаш , Чипашевын чыла приказанийжым шукта .
54:243  шке директоржо верч илышыжым пуашат ямде .
54:244     - а пеленышт толшо ӱдырамашыже кӧ ?
54:245     - вот тудыжым ом пале .
54:246     - Яранычын ватыже докан , - чояланенрак гына йодо Нина .
54:247     - могай ватыже ! - ыш келше Нинан ойжо дене кугызай . -
54:248  тылат мый тудын ватыже черле маньымыс .
54:249     - эх , Чопаныч , Чопаныч , ала утыж дене ушан улат , ала
54:250  окмак улат ! ну , каласе , могай начальник иярчык ӱдырамаш деч
54:251  посна шке ватыж дене веле ила ? а Яранычлан юмыжак пӱрен .
54:252  ватыже черле . а тудо шкеже таза пӧръеҥ . а черле ватым пелен
54:253  теве тыге рестораныш да монь кондыштараш ок лий . шоналте вует
54:254  йыр , тудлан ынде , ватем черле манын , юмын пӱрымӧ чон йодмым
54:255  шуктыде илыман мо ?..
54:256     - ойлет шол ... - тугакак начальникшым пыдал налшыла вашештыш
54:257  шоҥго .
54:258     - мый чыным ойлем .
54:259     - ужат вет , тидыже ийготшо денат тудлан келшен ок тол ,
54:260  самырык .
54:261     - а тый шкеже могай ӱдырамаш дене тышке толынат ?! - руале
54:262  Нина .
54:263     - тый тиде вес шот ...
54:264     - тудат мый гаемак .
54:265     Эльыксан Чопаныч ындыже кузе умбакше мутым шуяшат ӧрӧ .
54:266  " ойым весыш кусарыман " , - шоналтыш семынже .
54:267     - очыни , тиде ӱдырамаш мый дечем вара налме контор
54:268  пашаеҥже , - пеҥгыдемдыш . - отчет дене тышке толыныт да кочкаш
54:269  пуреныт ... Сасли Яраныч шке йырже кадрым поген мошта . янлык
54:270  совхозышто пеҥгыде закон : чылан икте верч , икте чылан верч !
54:271     Нинук ындыже икмыняр лыпланыш . " шоҥго дене кеч ӱчаше ,
54:272  кеч ите - садикте пайдаже уке " , - шоналтыш , очыни . но
54:273  Чопанычше ончычсо шке йолташыже-влакым ӧрдыж гыч веле ончен
54:274  шинчен чытен ыш керт . Нинукшылан " вуеш ит нал " , - манын
54:275  пелештышат , нунын дек миен шогале . ондак директорлан кидшым
54:276  шуялтыш , вара Нулемовлан , а пелен шинчыше ӱдырамашет шкеак
54:277  тудым ончылтыш . сымыстарышыла шыргыжалал ончалшыжла " Дина " -
54:278  ыштале .
54:279     - мемнан у пашаеҥна , - умылтарен ешарыш Сасли Яраныч .
54:280     - пеш йӧра , пеш йӧра , тыгай чапле суксо янлык совхозым
54:281  сӧрастарашак кӱлеш .
54:282     чылан Чопанычын моктеммутшылан таум ыштышт . а Динаже утыр
54:283  веле пеледалте . шинчажат ӱяҥалт волгыдеме . тыгодым тудо
54:284  шкенжым аклен да молыланат аклыктен моштышо юзо ӱдырлак койо .
54:285     - Эльыксан Чопаныч , вес арня мучаште мый декем уналыкеш
54:286  совхозыш толын кает гын , сай ыле , - темлен пелештыш Сасли
54:287  Яраныч . - кызытсе озанлыкнам ончалат , кугу вашталтышым илышыш
54:288  пуртылына , а вес шотшо дене , мутланышаш шомакат ятыр погынен
54:289  да ыштышаш пашат уло .
54:290     - пеш сай , - шӱлалтыш кугызай . - мием веле .
54:291     - тугеже вучаш тӱҥалына .

55:1  55  тӱҥалтыш ужаш   **5**
55:2      марий диалектологий предмет
55:3     § 1  диалектологий - йылме наукын ик ужашыже . мутшак
55:4  ончыкта : тудо йылмын диалектше-влакым шымла . кеч-могай
55:5  йылмыштат эреак посна ойыртем-влак лийын кертыт . тиде -
55:6  иктаж-могай ик кундем дене але посна еҥ тӱшка дене кылдалтеш .
55:7  тыгайым наукышто диалект маныт ( гр диалектос мут гыч лийын ,
55:8  " говор , наречий " манмым ончыкта ) . тыгеже марий
55:9  диалектологий - марий йылмын кутырымо ойыртемлажым тунемше
55:10  наука .
55:11     говор , наречий , диалект - тиде иктаж-могай йылмысе ой
55:12  ойыртем . тудо иктаж-кушто ик вере веле кучылталтеш . пӱтынь
55:13  калык йылме деч тудо мо дене гынат ойыртемалт шога , но тудын
55:14  деч умылаш лийдымын ок торло . диалектымат чумыр калык йылме
55:15  дене икгайлык ушен шога , лач посна формылаже гына тудым моло
55:16  деч ойырат . но эреак шарнен шогаш кӱлеш , диалект ден чумыр
55:17  калык йылме коклаште икгайлык ойыртем деч ятырлан шукырак ,
55:18  садланак нуным ик йылмыш чумырат , ойыртем икгайлык деч шуко
55:19  лиеш гын , тудо вес посна йылмыш савырна ыле .
55:20     диалект ойыртем - ты кундемыште але посна еҥ тӱшкаште веле
55:21  кучылталтеш . ӧрдыж еҥлан тудо вигак пылышышкыже солна , тыгай
55:22  огылла чучеш , " пылышыжым шуралта " . а ты диалект дене
55:23  мутланышылан тыгай ойыртем нормальный улеш , вес семын ойлымо
55:24  диалектын закономерностьшым пужа , ойым пужгалыме семын
55:25  аклалтеш . сандене диалектла кутырымым " йоҥылыш " йылмылан
55:26  шотлыман огыл , кузе южгунам калыкыште колаш лиеш , а тидат -
55:27  тугаяк чын йылме , но посна кундемыште гына кучылталтеш . чумыр
55:28  калык йылме деч диалектын ойыртемже лач тыште гына .
55:29     § 2  диалект ойыртем кок тӱрлӧ лиеш : социальный да
55:30  территориальный .
55:31  **6** социальный диалект посна тӱшкан , социальный группын
55:32  ойыртемжым чумыра . тыгайжылан ожно тӱрлӧ класс-влакын кутырымо
55:33  ойыртемыштым шотленыт ( мутлан , ремесленникын , пашазе-влакын ,
55:34  " кӱшыл обществын " т м ) , тышкак тӱрлӧ жаргон , арго-влакым
55:35  пуртат . тыште кутырымо ойыртем обществысе положений дене
55:36  кылдалтеш . марий йылмыште социальный диалект лийынжат огыл
55:37  манаш лиеш . вес йылмыште тыгай диалект-влак лиеденыт . мутлан ,
55:38  руш йылмыште Вӱтла воктенысе портышкем йӧрышӧ-влакын шке
55:39  йылмышт лийын . тудым жгон жаргон маныт . тиде жаргонын
55:40  негызыштыже марий шомак-влак киеныт .
55:41     территориальный диалект посна кундемысе мутланыме ойыртемым
55:42  авалта . верысе диалект-влакын шочмышт ожнысо марий полко-влак
55:43  кокласе ойыртем дене але посна тукым-влакын вес верыш илаш
55:44  куснымышт дене кылдалтеш . марий еҥ нерген ойлымо годым ме олык
55:45  марла , курык марла , эрвел марийла кутыра манына . тиде марий
55:46  йылмын тӱрлӧ диалектан улмыж нерген ойла . ӧрдыж еҥ диалект дене
55:47  ойлымо ойыртемым вигак шижеш , но ты верыште илышылан саде
55:48  ойыртем ойлымаштыже обязательный улеш , тудо чумыр кундемлан
55:49  икте , тысе-влак тудым чыланат умылат да кутырмаштышт кучылтыт -
55:50  икманаш , ты ойыртем кундемысе чыла еҥлан , кеч-кӧ тудо лийже ,
55:51  иктак . вес семын манаш гын , кутырымо ойыртем тыште айдемын
55:52  положенийже дене ок кылдалт , тудын деч ок зависитле .
55:53     диалект нерген ойлымо годым поснак палемден кодаш кӱлеш :
55:54  диалектологий наукышто диалектлан эн ончычак верысе кутырымо
55:55  ойыртемым шотлат . сандене диалектологий - тиде йылмын верысе
55:56  ойыртемжым шымлыше наука . социальный диалектым тудо ок шымле .
55:57     § 3  верысе ойыртем йылмыште тӱрлӧ лийын кертеш : ик вере
55:58  шагалрак , вес вере - шукырак , ик вере чотак ок палдырне , вес
55:59  вере - ойыртем тунар лиеш , эсогыл южо годымжо кенеташте
55:60  умылашат ок лий . садлан нине ойыртем-влакым ончыктымо годымат
55:61  тӱрлӧ терминым кучылтыт . эн кугу диалект ойыртемым ончыкташ
55:62  наречий мут кучылталтеш . тыге ме олык марий наречий , курык
55:63  марий наречий , т м манына . изирак ойыртемлан " говор " шомак
55:64  уло . марий йылмыште , мутлан , ме Морко-Шернур , Яраҥ ,
55:65  Малмыж да ятыр моло говорым ончыктена . наречий говор деч эн
55:66  ончычак кучылталтме кумдыкшо дене ойыртемалтеш . наречий кумда
55:67  верым авалта , говор - изирак территорийым . сандене наречий
55:68  кӧргыштӧ икмыняр говор лийын кертеш . мутлан , олык марий
55:69  наречийыште ныл говор нерген ойлат . говор деч эше изирак
55:70  ойыртемым ончыкташ **7** " подговор " терминым кучылтыт .
55:71  подговор - диалектым шеледымаште эн изи ойыртем . тыге
55:72  Морко-Шернур говорышто Морко ден Шернур подговор уло .
55:73  подговор эсогыл посна ялысе кутырымо ойыртемымат ончыктен
55:74  кертеш .
55:75     чыла нине ойыртемым иктешлен каласаш диалект терминым
55:76  кучылтыт . диалект - тиде кеч-могай йылме ойыртем . сандене
55:77  наречийжымат , говоржымат да эсогыл подговоржымат вес семын
55:78  диалект манаш лиеш . южышт ты термин дене наречий деч изирак ,
55:79  говор деч кугурак ойыртемым лӱмден ойлат . но ты значений дене
55:80  кучылташ саде термин келшен ок тол . садлан умбакыжым ты шомакым
55:81  ме " кеч-могай йылме ойыртем " значений дене кучылташ тӱҥалына .
55:82     тыгеракын , марий диалектологий - марий йылмын
55:83  диалектлажым , наречий ден говорлажым , тунемше наука .
55:84     § 4  кеч-могай калыкынат эн тӱҥ признакше - йылме . лач
55:85  тидак , йылме , нимо деч ончыч ик тӱшка еҥ-влакым посна калыкыш
55:86  чумыра . тыге кажне калыкын посна шке йылмыже уло . тудым ме
55:87  чумыр калык йылме манына . но чумыр калык йылме чыла вере
55:88  йӧршеш икгай ок керт , тыштат тӱрлӧ ойыртемыш лектеш . ик
55:89  калыкынак йылмыже тӱрлын савырнымаш кок амаллан кӧра лектын
55:90  кертеш . ик могырым , ончычсо посна тукым-влакын кутырымо
55:91  ойыртемышт нунын иктыш ушнымекыштат кодеш ; вес могырым , посна
55:92  тӱшка-влакын тӱрлӧ верыш илаш куснен , моло деч ойыралтмыштлан
55:93  кӧра тӱрлӧ вашталтыш лектеш . тыге йылмыште диалект-влак шочыт .
55:94  но чумыр калык йылме деч нуно ӧрдыш огыт кораҥ , чумыр калык
55:95  йылме дене нуным ик кылымде ушен шога . диалект - чумыр калык
55:96  йылмын ик ужашыже гына . тиде - саде йылмак , молан манаш гын
55:97  диалектын лексикыже , грамматика ден фонетика ойыртемже тӱҥ
55:98  шотышто чумыр калык йылмысе дене иктак , лач посна явлений ден
55:99  формылаште гына ойыртем лектеш . адакшым диалект дене
55:100  мутланыше-влак шкеныштым саде калыкын лӱмжӧ денак лӱмдат .
55:101  мутлан , мемнан курыкшат , эрвелсыжат шкеныштым " марияк улына "
55:102  маныт . сандене южо диалектым посна йылме семын ончаш тӧчымым
55:103  нигузеат чынлан шотлаш ок лий . тыге марий-влак коклаште южгунам
55:104  курык марий наречийым посна йылмылан шотлаш толашат . тиде чын
55:105  огыл . курык марий ойыртемышат , кеч ойыртем тыште шагал огыл
55:106  гынат , саде марий йылмак , нунын тӱҥ-вожышт иктак . тыгеракын ,
55:107  йылмысе чыла диалект-влакын мутерышт , йӱк да чоҥалтме
55:108  ойыртемышт тӱҥ шотышто иктак . диалект ден чумыр калык йылме
55:109  коклаште моткоч чак кыл уло , икте-весышт дене нуно тӱжем шӱртӧ
55:110  пырче дене ваш ушалтыныт . адакшым тидымат шарнаш кӱлеш : кок
55:111  йыгыре диалект коклаште пӱчкын **8** налме гай граница уке ,
55:112  нунын посна элементышт икте-весышт кӧргышкӧ шыҥдаралтыт . тидат
55:113  посна диалект-влакым ик чумыр йылмыш уша .
55:114     § 5  диалект да литератур йылме . калык илышыч вияҥме ик
55:115  тошкалтыштыже литератур йылме  шочаш тӱҥалеш . тиде процессат
55:116  диалект-влак дене чак кылдалтеш . кеч-могай литератур йылмат
55:117  иктаж-могай посна диалект помышеш илана . марий калыкын илыш
55:118  савыртышыже литератур йылме негызлан Морко-Шернур говорым
55:119  пыштен . тиде XӹX курымын кокымшо пелыштыже лийын .
55:120     литератур йылмылан диалект , поснак тӱҥалтыш жапыште , вийым
55:121  пуышо памаш семын лиеш . тудын одарланыме пагытыште диалект ден
55:122  литератур йылме чӱчкыдынак йыгыре ошкылыт , нуным икте-весыштлан
55:123  ваштарешла шындымаш , икте-весышт деч ойыркалымаш кугунак ок
55:124  палдырне . марий калыкын литератур йылмыжын революций деч ончыч
55:125  вияҥме корныштыжат тыгак лийын . тунам диалект ден литератур
55:126  йылме коклаште ойыртем палдырненат огыл манаш лиеш . литератур
55:127  йылме пӱтынек диалект негызеш эҥертен .
55:128     тӱҥалтыш жапыште марла книга-влак тӱрлӧ диалект дене
55:129  лектеденыт . тыге XӹX курымышто марий йылме дене книга олык
55:130  марла , курык марла да эрвел наречий дене савыкталтын . XX курым
55:131  тӱҥалтыште эрвел ден олык марий-влаклан ик литератур йылмым
55:132  ыштыме . тудын негызышкыже олык марий наречийын Морко-Шернур
55:133  горовжо возын . но литератур йылме тидын дене гына серлаген
55:134  огыл . тушко эше эрвел наречийын ятыр элементше пурен . тыге
55:135  марий литератур йылмым чоҥымаште олык марий наречийын
55:136  Морко-Шернур да эрвел наречийын Калтаса-Мишкан говорышт
55:137  утларак участвоватленыт . моло говор-влакын влиянийышт тунам
55:138  лийын огыл . лач революций деч вара гына нунат шке надырыштым
55:139  икмыняр пыштеныт .
55:140     но марий калык шкаланже ик литератур йылмым чоҥен кертын
55:141  огыл . революций деч ончыч тӱрлӧ диалектла дене письменность
55:142  вияҥмылан кӧра умбакыжым тудын литератур йылмыже кок вариант
55:143  дене формироватлалтын . нунын негызыштышт кок диалект киен :
55:144  олык марий да курык марий наречий .
55:145     марий диалект-влак литератур йылмым , поснак тудын
55:146  лексикыжым , чоҥымаште унаствоватленыт Утларакшым ты процесс
55:147  20-шо ийлаште талышнен . тунам верысе ойыртем литератур йылмыш
55:148  ты диалект кокла гыч лекше творческий пашаеҥ-влак гоч пурен
55:149  шоген . тудо жапыште марла возышо-влак шукынжо шке шочмо
55:150  кундемысе кутырымо йылмышт дене сереныт . тыге ты диалект гыч
55:151  мыняр утларак возышо лектын , **9** тунар чотрак диалект
55:152  литератур йылмылан влиянийым ыштен . тыгеракын , литератур йылме
55:153  негызеш Морко-Шернур говор возын гынат , тушко туддеч посна
55:154  эше ятыр моло ойыртем шыҥен . тиде марий литератур йылмым
55:155  калыплымаште диалект-влакын участвоватлыме ойыртемышт .

56:1  56  кугезе кодсо кыл   **84**
56:2     4 апрель - Венгр Калык + республикын национальный
56:3  пайремже . нылле ий ончыч Совет Армийын исторический
56:4  сеҥымашыжлан кӧра тиде элым гитлеровский фашизм деч пӱтынек
56:5  утарыме . нылле ий жапыште Совет Союз ден Венгр Калык
56:6  Республика коклаште наука ден техника , экономика ден культура
56:7  да моло шотыштат кыл кучымаш эре шарлен да пеҥгыдем толын .
56:8  Венгр Калык Республика Економический Вашполыш Советысе
56:9  эл-влак дене , эн ончычак Совет Союз дене , экономический
56:10  отношенийым эре саемда . тушеч мемнан деке дизельный поезд ,
56:11  " Икарус " комфортабельный автобус , сурт кайык фабрикылан
56:12  оборудований , кочкыш продукт ( эн ончыч емыж саска ) эреак
56:13  толын шогат . венгр-влак мемнан деч нефтьым да нефтепродуктым ,
56:14  электроэнергийым , газым , целлюлозым , чодыра материалым ,
56:15  хлопокым , тӱрлӧ маркан грузовой ден легковой машинам ,
56:16  тракторым да молымат налыт .
56:17     1971-ше ий май гыч мемнан республика ВНР-ысе Ваш область
56:18  дене иза-шольо кылым куча . советско-венгерский келшен илыме
56:19  шотышто Марий отделенийын составыштыже 25 коллективный член
56:20  уло . мутлан , " Семеновский " госплемзавод ден " Сомбатхей "
56:21  госхозысо технический персонал ден пашазе-влак шке коклаштышт
56:22  пеҥгыде кылым кучат , нуно икте-весышт дек делегацийым
56:23  колтылыт , ончыл опытым ваш тунемыт . Йошкар-Оласе витаминный
56:24  завод венгр оборудований дене да тусо технологий почеш сорбитым
56:25  луктеш . венгр-влак Волжск оласе целлюлозно-кагаз комбинатын
56:26  пашаж дене палыме лийын шогат , нуно социалистический
56:27  совернованийым шарен колтымо опытым шымлат .
56:28     марий республика ден Ваш область коклаште культурный кыл
56:29  кучымашат пеҥгыдем толеш . Венгрийыш " Марий эл " ансамбль ,
56:30  самодеятельный артист-влак миен коштыныт . мемнан республикыште
56:31  венгерский артист-влакым ик гана веле огыл шокшын вашлийыныт .
56:32  ончыл производственник , уста общественник-влак турист семын
56:33  группа дене ваш-ваш коштыт , кок эл нерген шӱнчымашыштым
56:34  пойдарат .
56:35     сӧралын коеш Йошкар-Олаште Ваш областьын столицыже -
56:36  Сомбатхей ола лӱмым нумалше микрорайон . индеш пачашан ош кӱ
56:37  полат-влак , чоҥештен каяш тарваныше йӱксӧ семын , чумырген
56:38  шогалыныт . а Венгрийыште Сомбатхей олан " Йошкар-Ола "
56:39  микрорайонжо эн сылне да тӱҥ кугу квартал семын тӱзланен . тудо
56:40  Сомбатхей - Будапешт корно магистраль воктен верланен .
56:41  мемнан мотор столицыланна 400 ий теме гын , Сомбатхей - Ваш
56:42  областьын рӱдыжӧ - пеш ожнысо ола , тудлан 2000 ий шушаш .
56:43     мемнан у , мотор микрорайонышто илыше-влак , очыни , огытат
56:44  пале , кушеч тиде " сомбатхей " мутшо лектын . тудын
56:45  этимологийже , историйже оҥай . пеш ожно тӱрлӧ кок могыр гыч
56:46  толшо : иктыже - Индий да Средний Азий гыч , весыже -
56:47  Прибалтика могырым Римыш **85** шумеш шуйналтше торговый
56:48  корно кызытсе венгр Сомбатхей ола олмышто ушнен . тунам тиде
56:49  корно ушнымаште , корнывожышто , кажне шуматкечын ярмиҥга
56:50  пайремым эртареныт . варажым саде торгайыме верлан Сомбатхей
56:51  лӱмым пуымо , илен-толын тушто ола кушкын , ( славян калыкын
56:52  суббота мутшо венгр йылмыште сомбат , а марий йылмыште шумат
56:53  семын келыштаралтын ) . икманаш , " Сомбатхей " - шуматкече
56:54  ярмиҥга пайрем вер .
56:55                      ...
56:56     венгр ден марий-влак историй могырым шке семынышт мӱндыр
56:57  родо улыт . садлан нунын илыш-йӱлаштышт , йылмыштышт да тыгак
56:58  муро семыштышт кызытат могай-гынат икгайлык шижалтеш . наукышто
56:59  тидым тыгерак умылтарат . пеш ожно , мемнан эра деч ятыр тӱжем
56:60  ий ончыч , Юл кундемыште , кызытсе Муром , Кострома ола гыч
56:61  тӱҥалын Урал курык марте , финно-угорский племена-влак
56:62  иленыт . варажым ожнысо племена-влак тӱрлӧ исторический да
56:63  географический условийлан кӧра эркын-эркын икте-весышт деч
56:64  торленыт . финно-угорский племена тӱшка гыч эн ончыч угр-влак
56:65  ( тиде группыш кызытсе хант , манси да венгр-влак пуреныт )
56:66  эрвелыш кусненыт . нунын кокла гыч хант ден мансиже кызыт илыме
56:67  верышкышт миен лектыныт ( Тюменский областьыште
56:68  Ханты-мансийский национальный округ ) . а венгр-влак
56:69  кечывалвел Уралыште кодыныт , да утларакшым нуно кызытсе
56:70  башкир-влак олмышто верланеныт . пермяк-влак ( коми ден
56:71  удмурт ) Уралын касвел кундемже гыч йӱдвелыш кусненыт . нуно
56:72  марий-влак деч мӱндыркӧ каен огытыл , сандене шке коклаштышт
56:73  кылым эре кученыт . финно-угорский племена-влакын кугу группыжо
56:74  тӱҥ родо этнический тукым деч ойырлен да Балтийский теҥыз
56:75  велыш лупшалтын . тыге варажым лив , эстон , ижор , вепс ,
56:76  карел , финн-влак лийыныт , нунын деке саам-влак ( Сибирь гыч
56:77  куснен толшо ненец тукым ) ушненыт да прибалтийско-финский
56:78  йылме дене мутланаш тӱҥалыныт .
56:79     венгр-влак историйыште кужу да неле илыш корным эртеныт .
56:80  кугу куснылмаш тургым тӱҥалмеке , нуно касвелыш каеныт .
56:81  индешымше курымышто " шем угр " племена-влак , Карпат курыкым
56:82  вончен , тунамсе Паннониеш вераҥыныт .
56:83     марий ден мордва-влак нерген ойлаш гын , нуно тошто верешак
56:84  кодыныт . чынак , мордва кечывалвелыш да эрвелыш куснен , а
56:85  марий , касвел гыч кызытсе территорийыш икмыняр куснымым шотлаш
56:86  огыл гын , шке илыме верешыжак кодын .
56:87     тыге , ик финно-угорский вож гыч тӱрлӧ кызытсе родо-тукым
56:88  йылме-влак шочыныт . тӱрлӧ кундемыште нуно вес калык дене
56:89  вашлийын , эркын-эркын шке семынышт вашталтыныт . туге гынат ,
56:90  нуно тӱҥ йылме сыныштым да ожнысо койыш семыштым кертме семын
56:91  арален коденыт .
56:92                      ...
56:93     родо-тукым йылме-влакым шымлаш шукертак тӱҥалме . тиде пашаш
56:94  эн ончыч эше 17 курым мучаште венгр Ш Дьярмати ушнен . тудо
56:95  финно-угорский йылмылаште , утларакшым финн да венгр коклаште ,
56:96  икгайлыкым палемден . вара кумдан палыме лингвист да географ
56:97  Антал Регули тиде пашаш кыртеменак пижын . тудо ончыч
56:98  Финляндийыш миен коштын , тушто финн да саам йылмым тунемын .
56:99  тыгодым тудо кумдан палыме М Кастрен дене палыме лийын .
56:100  Кастренже Россий мучко ятыр гана коштын савырнен , марий
56:101  коклаштат лийын , книгамат возен . М Кастрен дене вашлийме
56:102  деч вара Регулиат венгр йылмын историйжым палашлан моло
56:103  финно-угор-влак деке коштын толаш шонен пыштен . тудо пален
56:104  налын : Урал вес могырышто хант ден манси илат . шке жапыштыже
56:105  монах Ю Юлиан мадьяр-влакын кышашт почеш Южный Урал марте
56:106  миен улмаш , тушто тудо мадьяр-влакын тошто верешышт йомын
56:107  кодшо тукымыштымат муын . **86** Юлианын корныж дене Регулиат
56:108  каяш лектын . 1849 ийыште тудо Уралыш кайымыже годым Озаҥ
56:109  олаш шогалын . тыште тудо тылзе наре илен , марий-влакын да
56:110  моло калыкын йылмышт , илыш-йӱлашт нерген материалым поген .
56:111  варажым тудо манси-влак дене талук утла лийын , тушто
56:112  манси-венгерский словарьым возен . тиде жапыштак Сибирьыште
56:113  илыше калыкын картшым ыштен , этнографий дене кугу коллекцийым
56:114  поген . нуно Венгрийыште этнографий музейыште кызытат
56:115  аралалтыт . мӧҥгӧ пӧртылмыж годым тудо уэш марий кундемыште
56:116  лийын , шошым да кеҥеж жапыште курык марий коклаште материалым
56:117  чумырен , варажым тиде материалым шымлен , савыктен лукмо .
56:118  путешествийыште коштмыж годым А Регули нелын черланен да ,
56:119  Венгрийыш пӧртылмекыже , ӱмыр лугыч колен . тудын погымо
56:120  материалже Венгерский Наука Академийын архивыштыже
56:121  аралалтеш . южо материалжым тудын пашажым умбакыже шуйышо Б
56:122  Буденц , З Гомбоц , Б Мункачи , Й Синнеи да молат
56:123  кучылтыныт .
56:124     Венгрийыште шке жапыштыже марий йылме дене посна пособий да
56:125  словарь-влакат савыкталт лектыныт . теве Б Буденц 1864-ше
56:126  ийыште " Марий тунеммаш " книгам да эше кок ий гыч марий йылме
56:127  дене словарьым ( " --- " ) возен да печатлен луктын . тиде
56:128  марий мутерже тудо жаплан кугу лийын , тушко чылаже 3710 мутым
56:129  пуртымо да венгр ден латин йылмыш кусарыме . тыге Б Буденц
56:130  марий йылмым Европысо калык коклаш луктын да палымым ыштен .
56:131     1901-ше ийыште Венгрийыштак эше ик сад да шке шотшо дене эн
56:132  кугу марий йылме словарь лектын , тудым венгр Морис Силаши
56:133  финн йылмызе Арвид Генецын полшымыж дене луктын . тушко 6800
56:134  наре мутым пуртымо да венгр ден немыч йылмыш кусарыме . южо
56:135  мутшым диалект форма денат палемдыме да кӱлеш годым нунын вес
56:136  йылме гыч пурымыштым ончыктымо .
56:137     Венгрийыште марий йылмым да музыкальный культурым шымлыше
56:138  моло ученый-влакат лийыныт да кызытат улыт .
56:139     марий йылме ден фольклорым шымлыме шотышто вес элласе ученый
56:140  кокла гыч эн ончыч венгр академик Ӧдӧн Бекем палемдыман .
56:141  Беке дене мылам ик гана веле огыл вашлияш пернен . шарнем 1960
56:142  ийыште Будапешт олаште эртаралтше финно-угровед-влакын первый
56:143  Международный конгрессыштым . Венгр Наука Академийын
56:144  зданийже . пленарный заседаний деч ончыч , коридорышто шогымо
56:145  годым , мемнан деке икмарда кап-кылан , шыргыжалше тӱсан венгр
56:146  толын шогале .
56:147     - шерге уна-влак , мемнан деке толмыланда моткоч куаненам ,
56:148  - саде венгрет йӧршеш марла каласыш да кидым шокшын кормыжтыш .
56:149     чал ӱпан , марла кутырышо еҥет академик Беке ыле . Беке
56:150  марий йылмым шымлыше ятыр специалистым ямдылен , марий йылме
56:151  дене тудын шке школжо лийын . эше 1930-шо ийлаште Будапештыште
56:152  тудын вуйлатымыже почеш финский ученый Пааво Сиро марий
56:153  йылмым тунемын , марий йылме дене погымо материалым
56:154  редактироватлен . варажым П Сиро Паасоненын погымо
56:155  материалжым савыктен луктын , а материалжым Паасонен эше 1900
56:156  ийыштак Бирск ( Пӱрӧ ) ола воктен илыше марий-влак коклаште
56:157  поген улмаш . Ӧ Бекен ученикше кокла гыч тыгак Й Эрдӧди ,
56:158  Г Берецки ( Венгрий ) , Дь Марк ( Эстоний ) , Т Шӧбӧк
56:159  ( США ) , В Лыткин ( СССР ) да молымат палемдаш лиеш .
56:160  тыге марий йылмым , фольклорым шымлыме да тунемме шотышто
56:161  Венгрийыште моткоч сай школ ышталтын .
56:162     академик шке научный пашажым венгр йылмын диалектше-влакым
56:163  тунеммаш гыч тӱҥалын да шкенжын первый пашажым 1905 ийыштак
56:164  печатлен улмаш . варажым тудо марий йылмым тунемаш тӱҥалын .
56:165     1911 ийыште 28 ияш улмыж годым Ӧ Беке марий йылме дене
56:166  монументальный пашам - " Марий йылме грамматикым " савыктен
56:167  луктын . Языкознаний институтын старший научный пашаеҥже
56:168  профессор **87** К Е Майтинская тиде книгам пеш кӱкшын
56:169  аклен . Ӧ Бекен тиде книгажым ме первый научный марий
56:170  грамматика манын кертына . тудын научный кӱлешлыкше таче
56:171  мартеат йомын огыл . тыгай кугу пашам возаш Ӧ Беке тылеч
56:172  ончыч Рамштедтын , Порккан , Генецын , Паасоненын да
56:173  моло-влакынат погымо материалыштым моштен кучылтын .
56:174     автор марий грамматикыште йӱк составлан да марий йылмын
56:175  грамматический стройжылан качественный описанийым пуа . тыште
56:176  исторический грамматикыланат ятыр верым ойырымо , йӱк-влакым ,
56:177  тыгак грамматический форма-влакым родственный йылме-влак дене
56:178  таҥастарыме .
56:179     икымше тӱнямбал сар жапыште Венгр Наука Академийын
56:180  кӱштымыж почеш Ӧ Беке пленыш логалше 28 марий деч шуко
56:181  материалым поген . ученыйын информаторжо коклаште Йошкар-Ола
56:182  воктенысе Кукшыкорем ял гыч Фегор Ивайков , Турша-Мучаш
56:183  гыч ( Оршанка ) Дмитрий Рыбаков , Исменца ( Звенигово )
56:184  гыч Кузьма Кириллов , Кугу Моламас ( Звенигово ) гыч
56:185  Григорий Николаев , Кӱшнур гыч Игнатий Никитин , Ушӱттӱр
56:186  ( Звенигово ) гыч Кирилл Николаев , Йоласал гыч Григорий
56:187  Александров да молат лийыныт .
56:188     Бекен ойлымыжо почеш , марий-влак ученыйлан кӱлшӧ оҥай
56:189  материалым уло кумыл дене каласкаленыт . пленный-влак коклаште
56:190  тале ушан , талантан еҥ-влакат лийыныт , южышт уста йомакче
56:191  улмышт дене ойыртемалтыныт . мутлан , Кировский область ,
56:192  Уржум районысо Печан-Починка ( Петрушино ) ял марий Данил
56:193  Лебедев ученыйлан 78 йомакым каласкален пуэн . тидыже
56:194  фольклорым погымо практикыште моткоч шагал лийше факт . тидын
56:195  нерген ученый тыге палемда : Эмануил Косквин Лотарингийыште
56:196  88 йомакым , Берзе Наги Янош венгр-влак коклаште 65 йомакым
56:197  тӱрлӧ яллаште погеныт гын , Лебедев шкетынак тынар поян
56:198  материалым пуэн . Ӧ Беке тыгак Лебедев деч 33 мурым , 196
56:199  калык мутым , 119 туштым , " йӱкшыктарыме  , сымыстарыме "
56:200  нерген 181 заклинаний манмым , марий калыкын тӱрлӧ илыш-йӱлаже
56:201  нерген 30 ойлымашым возен налын . Данил Лебедев деч налме
56:202  поян материалым Ӧ Беке 1938 ийыште Хельсинкиште 649
56:203  страницан книгаш печатлен луктын .
56:204     вот тыге Венгрийыште марий йылмын фольклоржо да
56:205  диалектологийже нерген шуко материалым погымо . ученыйын лукмо
56:206  книгалаште олык марий , курык марий , эрвел марий да Яранск
56:207  наречий коклаште улшо ойыртемышлам раш ужын кертына . Ӧ Беке
56:208  Вӱтла ден Малмыж марий-влак коклаште ойыртемалтше диалектым
56:209  почын пуэн . каласаш кӱлеш , тудо жапыште тиде ойыртемжым
56:210  ученый-влак кокла гыч иктат пален огыл .
56:211     финн профессор Е Итконенын ик обзорный статьяште возымыжо
56:212  дене келшыде огына керт . тудо Ӧ Бекем марий эпосым погымаште
56:213  эн кугу еҥлан шотла : Ӧ Бекен чыла погымыжо лу тӱжем страница
56:214  утла лиеш . марий йылмым шымлыше чыла ученый-влакын пашаштым
56:215  иктыш чумырет гын веле тынарышке шуэш .
56:216     Ӧ Беке погымо материалжым буржуазный Венгрийыште ятыр жап
56:217  публиковатлен кертын огыл . сандене тудлан вес элыште печатлаш
56:218  логалын . мутлан : " --- " книга ( Вена - Лейпциг , 1929
56:219  ий ) . " --- " ( Осло , 1931 ий ) , " --- " ( Эстоний ,
56:220  1937 , 1939 ийла ) .
56:221     ученыйлан пашам ышташыже Калык демократический Венгрийыште
56:222  гына кӱлеш йӧн лийын . тудо Будапешт университет пелен
56:223  финно-угорский йылме-влакым шымлыше интитутын директоржылан
56:224  ыштен . самырык специалист-влакым ямдылыме пашалан шуко вийым
56:225  пыштен , умбакыжат марий текст-влакым погымо сборниклам
56:226  луктын . 1951 ийыште " --- " ( 692 стр ) , а 1957 ийыште
56:227  " --- " ( 360 стр ) книга-влакым савыктен .
56:228     Ӧ Беке тыгак марий йылмын ныл томан диалектологический
56:229  словарьжым **88** ямдылен . ме ученыйым текстым погышо семын
56:230  веле огыл , но тыгак пашам серьезно ыштыше
56:231  исследователь-теоретик семын палена .
56:232     марий йылмын грамматикыже деч посна тудо фонетика , лексика
56:233  нерген ятыр статьям возен . марий ден чуваш калыкын йылмышт
56:234  коклаште улшо кыл нерген возымо пашажым поснак палемдыман .
56:235  " --- " статьяжат пеш оҥайын возалтын . уста ученый
56:236  финно-угорский , индоевропейский йылме-влак нерген оригинальный
56:237  статья-влакым возен . чылаже тудо 2000 утла научный трудым ,
56:238  статьям серен .
56:239     1960 ийыште Ӧ Бекелан наукышто ятыр ий чарныде пашам
56:240  ыштымыжлан Венгерский Калык Республикын эн кӱкшӧ наградыжым
56:241  - Кошут лӱмеш премийым - пуымо .
56:242     кугу ученый марий-влакым ужаш толаш шукертак шонен . тудын
56:243  поро шонымыжо шукталтын : 1961 ийыште Ӧдӧн Беке мемнан
56:244  республикыште лийын , наукын , культура ден экономикын чапле
56:245  сеҥымашыштым шке шинчаж денак ужын . эрыкан марий калыкын
56:246  пеледалт толмыжлан академик уло чонжо дене куанен .
56:247     Йошкар-Олаш толын кайымекыже , академик Ӧ Беке кужунак
56:248  илен огыл , тудын ӱмырзӧ лугыч кӱрылтын .
56:249     кугу ученыйын тунемшыже-влак тудын пашажым умбакыже виктарен
56:250  шогат . нунын коклаште Й Эрдӧди , Г Берецки да молат улыт .
56:251  Йожеф Эрдӧди марий темылан " --- " диссертацийым возен да
56:252  тудым Венгрийыште арален , тудо Йошкар-Олаштат лийын , марла
56:253  марла удан огыл кутыра . Л Этваш лӱмеш Будапешт оласе
56:254  университетын профессоржо Габор Берецкин творческий пашажым
56:255  поснак палемдаш кӱлеш . тудо марий йылме дене поян материалын
56:256  поген да " --- " лӱман шке пашажым Ленинградский
56:257  университетыште арален , наука кандидат степеньым налын . шке
56:258  диссертацийыштыже Г Берецки марий йылмыште финно-угорский
56:259  акрет годсо жап гыч аралалт кодшо 900 наре мутым ончыкта .
56:260  тидыже мыланна пеш оҥай : шоналташ веле , финно-угорский йылмын
56:261  шаланымыжлан куд тӱжем ият шуэш , а марий йылмыште - тыгай
56:262  аралалт кодшо поян мут вож тӱшка ! нунын кокла гыч икмыняр
56:263  мутшым ончыкташат лиеш . мутлан : теле - венгрла теел , фин
56:264  талви , морд теле ; лум - венгр лом , фин луми , морд лов ;
56:265  поро - венгр фура , фин парас , морд паро ; тый - венгр те ,
56:266  тен , фин сина ( тина ) , морд тон да т м . тыгай мут-влакше
56:267  шукыж годым посна родо-тукым йылмылаште йӧршын ик семынак
56:268  йоҥгалтыт .
56:269     + г Берецки университетыште марий йылме да литература
56:270  отделенийыште туныкта . шкеже мемнан дене шуко гана лиеден ,
56:271  тудо диалектологий материалым чыла районлаштат , манаш лиеш ,
56:272  поген . лабор марла сайын кутыра . тудын материалже тӱрлӧ
56:273  изданийлаште посна статья семын савыкталтын . икана диалектный
56:274  материалым магнитофон пленкыш возымыжо годым тудын дене оҥай
56:275  случай лийын .
56:276     " Мари-Турекыште ик ӱдырамашын кутырымыжым возымем годым ,
56:277  мый вес эл гыч улам , манын каласышым . тудо йӧршын ыш ӱшане .
56:278     - айда ойлыштат , могай тый иностранец , вет марияк
56:279  улатыс ... "
56:280     тиде вате венгр улмемлан ӱшанен огыл .
56:281     чынжымак , Г Берецки марла сай кутыра да марий йылме
56:282  структурым , эн ончыч лексический составым келгын шымла . тудо
56:283  исторический фонетика дене диссертацийым ямдыла , вашке
56:284  филологический наука доктор лийшаш . тыгодымак тудо тӱрлӧ
56:285  финно-угорский йылмыла гыч венгр йылмыш сылнымут
56:286  произведений-влакым кусаркала . тыгак тудо эстон да финн йылмым
56:287  пала , тудын пелашыжат эстонка .
56:288     ме тымарте иза-шольо Венгр Калык Республикыште марий
56:289  йылмым шымлыме нерген ойлышна . каласаш кӱлеш , марий йылмым
56:290  тыгак **89** Финляндийыште , ГДР+-ыште , ФРГ-ыште ,
56:291  Австрийыште , Швейцарийыште , Америкыште да моло эллаштат
56:292  тунемыт да шымлен шогат .

57:1  57  марла книган тӱҥалтышыже   **100**
57:2      ( первый марий грамматикын лекмыжлан - 200 ий )
57:3     шуко шотышто ойыртемалтеш марла кнага нергеште XVӹӹӹ курым .
57:4  тиде пагытыште марий йоча-влакат миссионер школласе парт
57:5  коклашке изин-изин шинчаш тӱҥалыныт , первый марий мут-влак ош
57:6  кагаз ӱмбак возыныт , марий калык да тудын йылмыже нерген
57:7  книга-влак , чӱдын гынат , коедаш тӱҥалыныт ( Г Миллер , И
57:8  Фишер , И Фальк ) , мутер шочын , почеламут-влак
57:9  возалтыныт , первый марий грамматика савыкталт лектын .
57:10     марла кнага памятник радамыште эн ончыл верым , мутат уке ,
57:11  грамматика налеш . тиде - марий йылме нерген эн первый
57:12  шымлымаш . тудо лач 200 ий ончыч 1775 ийыште Петербург олаш
57:13  савыкталтын . лӱмзат шке шотан : " --- " . грамматикым рушла
57:14  серыме , но пример ден мут-влак чыла марла пуалтыныт . тиражше
57:15  - 300 экземпляр .
57:16     книган авторжылан шукынжо Озаҥ оласе архиепископ Вениамин
57:17  Пуцек-Григоровичым ( 1706 - 1782 ) шотлат . тудо шке жапшылан
57:18  кугун тунемше еҥ лийын . шуко йылмым шинчен . шочын тудо
57:19  Украин мландеш , Лохвицы олаш . ачаже украинец , аваже поляк
57:20  ӱдырамаш . Киевыште духовный академийым пытарымек , 1732
57:21  ийыште Озаҥыш пашам ышташ толын да тушто 1744 ий марте лийын ,
57:22  марий калык да тудын йылмыже дене первый гана вашлийын .
57:23  икмыняр ий тӱрлӧ епархийлаште ыштен коштмеке , 1762 ийыште угыч
57:24  Озаҥыш пӧртылын . лач тунамак , очыни , марий йылмылан келгын
57:25  пижын .
57:26     но грамматикым возышын лӱмжым книгаште ончыктымо огыл .
57:27  сандене автор нерген тӱрлӧ шонымаш уло . иктышт тудым моло
57:28  огыл , а В Пуцек-Григорович гына возен кертын , но лӱмжӧ Е
57:29  Пугачев пашаш логалмылан кӧра возалтын огыл , маныт ( чынак ,
57:30  В Пуцек-Григорович ныл тылзе тюрьмаште шинчен , тудым
57:31  Пугачевлан 3000 теҥге оксам пуымылан титакленыт ) . вес
57:32  шонымашат уло . саде книгалан Америкыште серыме ончылмутышто
57:33  ( грамматикым 1956 ийыште Америкыште угыч печатлен
57:34  луктыныт ) , чуваш йылмызе В Г Егоров семынак , В
57:35  Пуцек-Григорович шкет гына возен кертын огыл , маныт . тидын
57:36  дене келшашат лиеш . чынжымак , марий йылмым эше кӱлеш семын
57:37  палыдыме , йӧршеш ӧрдыж еҥ тудын чыла диалект ойыртемже йотке
57:38  пален кертеш ыле мо ? очыни , уке . адакшым тиде гутлаштак
57:39  лекше эше кок тыгаяк грамматикынат ( удмурт ден чувашын )
57:40  авторжылан тудымак шотлат . тыгай кӱчык жапыште кум кугу книгам
57:41  возен шукташ , очыни , куштылгак огыл .
57:42     чыла тиде теве могай шонымашыш конден кертеш - первый марий
57:43  грамматикын авторжо весе огыл , а марий еҥак лийын , векат ,
57:44  шкетын огыл . тунам Озаҥыште ятыр марий йоча миссионер
57:45  школлаште тунемын , шагал огыл марий еҥ миссионерыш лектын ,
57:46  кӱлеш шинчымашым налын . нунын кокла гыч южышт , мутат уке ,
57:47  книгам возаш йӧршат лийыныт . мо-гынат грамматика В
57:48  Пуцек-Григоровичын кидыш логалде лектын огыл . тудо марий
57:49  автор-влакым возаш туныктен , шочмо йылмым лончылымо пашаштым
57:50  вуйлатен , кузе ыштышашым ончыктен , манын шонаш лиеш .
57:51     первый марий йылме лончыш - кугу книга . тудын 136
57:52  лостыкыштыжо мемнан йылмынам тӱрлӧ могырым нергелаш тыршыме .
57:53  тыште лӱм мут , пале мут , чот мут , олмештыш мут , глагол ,
57:54  предлог , наречий , междометий нерген ойлалтеш . моло деч
57:55  тӱрысрак лӱм мут ден глаголым лончылымо . грамматикыште нунын
57:56  вашталтмышт , ойыртемышт пуалтеш , лӱм мутын кок склоненийже ,
57:57  куд падежше , глаголын кок спряженийже , ныл залогшо , вич
57:58  наклоненийже , ныл жапше , числа да лицаже ончыкталтеш .
57:59     грамматикыште фонетика ужаш уке . алфавитым кызытсе семын
57:60  посна ойырен пуымо огыл . туге гынат книгасе пример негызеш
57:61  тудым чумыраш лиеш .
57:62     марий йылмым кагаз ӱмбак пышташ автор руш алфавитым
57:63  кучылтын . алфавит ик калык деч весе дек ожно шукыж годым
57:64  религий дене пырля толын . тыгак марий коклаш христиан верам
57:65  шарымаш руш алфавитым конден . автор але тунам марий йылмын
57:66  ойыртемжым тӱрыснек умылен шуктен огыл , сандене руш алфавитым
57:67  йӧршеш вашталтыде гаяк пуртен . но марий йылмыште тугай
57:68  йӱк-влак улыт , кудылан рушышто посна буква уке . тидым автор
57:69  шижын огыл , манаш ок лий . садлан руш алфавитым марийлан
57:70  келыштараш тӧчен . мутлан , Ҥ йӱкым ончыкташ грамматикыште нг
57:71  знакым ( онга , меранг ) , Г-лан ( тудо руш Г деч
57:72  лончалт-йончен лекмыж дене ойыртемалтеш ) - г буквам ( ага ,
57:73  шога ) , **101** Ӧ-лан - --- , Ӱ-лан - --- пале-влакым
57:74  кучылтын . нине буквам чыла вереак моштен кучылтмо огыл гынат ,
57:75  тыгай тӱҥалтыш алфавитым марий йылмылан келыштарыме нерген раш
57:76  ойла .
57:77     мут-влакым возымаштат шагал огыл йоҥылыш уло , уто
57:78  буква-влак пурен каеныт , рашлык ок сите . но тидлан авторым
57:79  пеш шылталаш ок кӱл , вет тудо ты пашаште але у корным тошкен ,
57:80  вий-арже шутымо семын лийжак манын ышташ тӧчен . книгаште
57:81  авторын йылмым шижын моштымыжат рашак палдырна . шуко шотышто
57:82  марла возымо кызытсе деч пешыже огеш торло . тидым лабиальный
57:83  гармоний манмым ( кудо , пӱгӧ ) , мут мучашсе ж , з , чот
57:84  мут-влакым возымаште да моло вереат ужаш лиеш . возышо еҥ марий
57:85  йылмым сай пален - теве мо коеш грамматикын орфографийже гыч .
57:86     шочмо йылмынан мутерже кушкын толмо корным грамматикысе
57:87  мут-влак изиш рашемдаш полшат . книгашке чылаже 1000 утла шомак
57:88  пурталтын . нуным список семын посна ойлымаш ужашлан шеледен
57:89  пуымо . тӱҥ шотышто нуно кызытсе дене иктак улыт . но тушто
57:90  кызыт йомшо мутат шагал огыл . теве , мутлан , сук ( рушлаже -
57:91  порука ) , цапкын ( почтарь ) , лепш ( колыбель ) , тагдуш
57:92  ( приятель ) , уштем ( зову ) , ушталам ( призываю ) , т м .
57:93  южышт кызыт шке значенийыштым вашталтеныт : тӧра " судья "
57:94  манын пуымо ( кызыт - начальник ) , ньогар - слуга ( кызыт -
57:95  изи йоча ) , мардеж - погода , яклака - молодец ( кызыт -
57:96  скользкий ) .
57:97     грамматика лекме жап марте марий калык 200 ий утла Руш
57:98  кугыжаныште илен . кок калык кокласе кылат ты жапыште эркын
57:99  ушнен толын . марий йылмыш изин-изин руш мут-влак шыҥаш
57:100  тӱҥалыныт . грамматикын мутержат тидым ончыкта : жара ,
57:101  пичал , ужаба , тияк , окна , киняга . но тунам руш мут марий
57:102  йылмыште але шагал лийын , кӱсынлымӧ шомак тӱҥ шотышто лӱм мут
57:103  тӱшка дене веле серлаген .
57:104     марла кнага ден литератур йылме вияҥме корно ӱмбалне 1775
57:105  ийысе грамматика посна верым налын шога . марла книгам лукташ
57:106  тӱҥалме пашан тӱҥ-вожышкыжо логалын , тудо марий культурылан
57:107  кугу суапым ыштен коден . грамматика марла кнагалан корным
57:108  почын . тиде корно тунам кумда лийын огыл гынат , марла кнага
57:109  сӧремеш палынак сералт кодын . тудын дене марий пашаеҥ-влак
57:110  тунемыныт . учебник шотеш кучылталтмыжлан кӧра грамматика марий
57:111  йылмым тунемаш кумылым луктын шоген . тиде чылажат черке лӱм
57:112  дене шукталтын , марий калыкым христиан вера дене
57:113  " волгалтараш " шонен веле ышталтын гынат , курымашлык ийым
57:114  тӧргалтен - марла книга паша верже гыч тарванем . сандене 1775
57:115  ийысе грамматикым ик шотшо дене литератур йылмын памятникшылан
57:116  шотлашат амал уло . мутат уке , грамматика литератур йылмым
57:117  шочыктен огыл , но ончыкыжым нерешташыже рокым пушкыдемден
57:118  ямдылаш полшен . литератур йылме - исторический категорий ,
57:119  тудын атыланаш тӱҥалме жапшым калык илыш-кылым шотыш налын веле
57:120  чын каласаш лиеш . первый грамматикынат шке акшым тыге гына
57:121  аклыман .
57:122     грамматика деч вара лекше чыла марла книга тудын кышам
57:123  тошкен вияҥыныт , шуко шотышто тудым поктеныт . тидыже нунын
57:124  орфографийыштышт раш палдырна .
57:125     тидак шижалтеш 1782 , 1785 ийлаште савыкталтше
57:126  почеламутлаште , XӹX курым тӱҥалтыште лукмо марла книгалаште ,
57:127  А Альбинскийын грамматикыштыже , Н И Ильминскийын
57:128  системыштыже , 70-шо ийласе кусарыме паша комиссийын уэмдыме
57:129  орфографийыштыже . нуно чыланат грамматикын орфографийжылан
57:130  эҥертеныт .
57:131     кнагаште марий грамматика ден мутвундым ик кышкарыш чумырен
57:132  келыштарыме кужу корнышто тӱҥалтыш ошкылым ыштыме . тӱҥ шотышто
57:133  тушто , кызытсе семын ойлаш гын , Йошкар-Ола диалектым
57:134  кучылтмо . ты йылме ойыртемым лӱмын ойырен налме огыл . но
57:135  умбакыжат марий кнага йылме вияҥме корно ты кыша почешак кая
57:136  гын , марий калыклан да тудын литератур йылмыжлан кугу суап
57:137  лийын кодеш ыле . молан манаш гын , Йошкар-Ола диалект олык
57:138  ден курык марий-влакым ушен шогышо йылме кӱвар гаяк . варажым ,
57:139  Совет власть жапыште , ик литератур йылмым чоҥымаште ӱшанле
57:140  эҥертыш лийын кертеш ыле .
57:141     но грамматика тӱрыснек тиде диалект негызеш гына сералтын
57:142  огыл . шке книгажым автор тӱрлӧ вере илыше марий еҥлан
57:143  келыштараш тӧчен . тидлан тудо тӱрлӧ диалект мутым кучылтын .
57:144  таҥастарыза теве : нилит , шилиж , кубулцо - волжский говор
57:145  гыч , цон , каце , волгонцо да ятыр моло - Йошкар-Ола говор
57:146  гыч , кече , кас , пӧрткайык - Морко-Шернур могыр гыч ,
57:147  пелак , саська , мындер - эрвел кундемла гыч налалтыныт .
57:148     тыге ойыркалымаш , ик могырым , тӱрлӧ верла гыч лекше
57:149  марий-влакын пырля шинчын возымыштлан кӧрат лийын кертын . но
57:150  вес могырым , возышо-влак тудым тӱрлӧ марий-влаклан келыштараш
57:151  тӧченыт , вет грамматикым руш миссионерлан веле огыл , тыгак
57:152  миссионер школлаште тунемше марий икшыве-влакланат полыш семын
57:153  ямдылыме .
57:154     мутат уке , грамматика марий йылмым литературный норма
57:155  кышкарыш пуртен кертын огыл . тидлан тунам ни йӧнат , ни
57:156  келшыше илыш-кылат лийын огыл . туге гынат марий кнага пашам
57:157  ворандарымаште тудын суапше кугу . тудо марла кнага пашаште
57:158  пӧрдшӧ-влак кумдан кучылтыныт . грамматика ик тукым марийым
57:159  веле огыл шочмо йылмыже деке кумылаҥден шоген . возышо-влак
57:160  революций деч ончычат ятыр марла книгам луктыныт , марий
57:161  литератур йылмылан пеҥгыде вожым колташ у пасум пургыжтарен
57:162  ямдыленыт .

58:1  58  В Сузын прозыжо да реализм   **92**
58:2     марий литературышто Владимир Сузым ( Владимир Павлович
58:3  Семенов ) ме оҥай ойлымаш-влакын авторышт семын палена . тудо
58:4  поснак ял илыш нерген шуко возен . ялеш шочын кушшо , пӱтынь
58:5  илышыжым ял калык дене ойыраш лийдымын кылдыше писатель
58:6  Коммунист партий вуйлатыме почеш кресаньыкын у илыш корныш
58:7  лекмыжым , тиде корнышто тошто ден уын тавадаҥ вашпижмыштым ,
58:8  пӱтынь марий кундемыште колхоз илышын сеҥымыжым шке шинчаж денак
58:9  ужын . ужын веле огыл , у илыш , совет власть сеҥыже манын ,
58:10  тудо уло вийже , моштымашыж дене тыршен , незер-влакым волгыдо
58:11  илышыш лукмо пашалан уло шӱм тулжым пуэн .
58:12     Козьмодемьянск оласе педучилищым тунем лекмекше , Владимир
58:13  Павлович 1930 ийыште райгазет редакцийыште корреспондент лийын
58:14  ышташ тӱҥалеш , тунамсе ял илыш нерген шуко статьям , очеркым
58:15  воза . социализмын сеҥымыже , класс тушманын пашажым яндар вӱдыш
58:16  лукмо тудын журналист пашаштыже тӱҥ тема лийыныт . шуко жапат ок
58:17  эрте , шочмо ялыштыже тудым колхозым вуйлаташ сайлен шогалтат .
58:18  тидыже ончыкылык писательлан илышым утларак келгын умылаш кугу
58:19  йӧным ышта , сылнымутан произведенийлам возаш поян материалым
58:20  пуа .
58:21     Владимир Павловичым шӱмжӧ эреак литература пашашке ӱжын .
58:22  ик талук колхозым вуйлатымеке , тудо адак газет пашашке пӧртылеш
58:23  да Кугу Отечественный сарыш кайымешкыже редакцийыште ,
58:24  издательствылаште тырша . сарын первый кечылаж гычак фронтыш
58:25  кая , фашист-влак ваштареш талын кредалеш . сар корно писательын
58:26  илыш умылымашыжым , ушакылжым пӱсемда .
58:27     В Сузын пӱтынь илышыже шочмо калыкын илышыже , пашаже ,
58:28  куанже , ойгыжо дене ойыраш лийдымын кылдалтын . тидыже илышым
58:29  келгын да чын ончыктышо произведений-влакым возымо пашаште
58:30  тудлан ӱшанле эҥертыш лийын . тӱҥалтыш жапыштак В Сузы ялыште
58:31  пӱсӧ класс кучедалмашым , колхозым ыштыме первый ийлам сӱретлен
58:32  ончыктышо " Вакш йоҥышта " , " Тошто годым " , " Ондрий
58:33  Йыван " , " Илымыште " , " Окмак " ойлымаш-влакым воза . нине
58:34  ойлымаш-влак кумлымшо ийла тӱҥалтыште савыкталтыныт . ялын
58:35  социализм корныш пеҥгыдын шогалмыжым класс ушманын вийже
58:36  лунчыргымым " Тунемше-влак " , " Презе ончышо-влак "
58:37  ойлымашлаште почеш . тудо тыгак марий ялын тошто , пычкемыш
58:38  илышыжым сӱретлыше ойлымаш-влакымат ятыр возен . лач тыгай улыт
58:39  " Кӱтӱчӧ " , " Илыш корно " , " Тунемше-влакын
58:40  кучедалмышт " , " Лӱен шуымо ӱшан " , " Васли " ойлымаш-влак .
58:41  нине произведенийлаште писатель айдемын пӱтынь пӱрымашыжым ,
58:42  ончыкылык илышыжым каргыше шучко жапым ончыкта . тидын годымак
58:43  Владимир Сузы лудшын уш-акылышкыже , шӱм-чонышкыжо моткоч
58:44  шергакан ойым шыҥдара : пиалым калыклан революций веле пуа . лач
58:45  тиде шонымаш ожно годымсо неле жапым да колхозлан кӧра лийше
58:46  улан илышым ончыктышо ойлымаш-влакым иктыш уша да , ӱ ден тоштым
58:47  таҥастарен , революцийын калыклан чынжымак волгыдо корным
58:48  почмыжым лудшо ончылан келгын да ӱшандарен почеш .
58:49     тошто илыш-йӱлам каргыше да совет айдемын чон моторлыкшым
58:50  моктышо ойлымаш-влакым В Сузын творчествыштыже поснак кӱкшын
58:51  аклыман . тиде темым писатель " Руаш Петр " , " Нерыше " ,
58:52  " Шоҥго шоло " , " Лӱдыкшӧ ошкыл " ойлымашлаштыже мастарын ,
58:53  келгын , ӱшандарен почеш .
58:54     " Великий да простой айдеме " ойлымаш В Сузын
58:55  творчествыштыже посна верым налын шога . тыште автор чыла
58:56  шемерын вождышо В И Ленин нерген воза . ойлымаш ял калыкын
58:57  Москвашке Ленин деке колтымо еҥ ден пӱтынь шемерын вождь
58:58  коклаште мутланымаш семыҥ чоҥалтын . марий-влак шке ял лӱмыштым
58:59  вашталтынешт , тидын нерген законым нуно вождьын шке кидше гычак
58:60  налаш шонат . писатель Ленинын моткоч кугу он вождь , тидын
58:61  годымак пеш проста айдеме улмыжым мастарын , ӱшандарен сӱретла .
58:62     тыге лийшын , В Сузы шке творчествыштыже илышын пеш кӱлешан
58:63  да пӱсӧ йодышыжо-влакым тарватен да нунылан чын вашмутым пуэн .
58:64  тудын ойлымашлажым идейно-художественный задача велым аклаш
58:65  гын , тыге каласен кертына : писатель кӱлешан проблема-влакым
58:66  нӧлталеш да нуным решатлаш чыла мастарлыкшым пуа . совет
58:67  писатель-влакын ойлымашыштым кумдан да келгын шымлыше критик А
58:68  В Огнев " --- " книгаштыже тиде жанрын ойыртемже нерген
58:69  возышыжла , тыге палемда : " кугу проблемым тарватыше сай
58:70  ойлымаш возышо авторын шке шочмо калыкшын шӱм-чонжым , ойгыжым ,
58:71  пиалжым моткоч келгын **93** да кумдан умылымыж нерген , кызытак
58:72  рашемдаш кӱлшӧ социальный да нравственный йодышлам решатлымаште
58:73  тудын шочмо калыкшылан пешак полшаш тыршымыж нерген ойла " .
58:74  критикын тиде ойжо В Сузын ойлымашлажым умылаш , нуным чын
58:75  аклаш кугун полшат . мо нерген В Огнев воза , ме тидым
58:76  чылажымат писательын произведенийлаштыже муын кертына , В
58:77  Сузын ойлымаш жанрым ойырен налмыжым , очыни , лач тидын денак
58:78  умылтарыман . ойлымаш тачысе кечым , лудшын шинчаж ончылнак
58:79  эртыше илышым сӱретлен ончыкташ кугу йӧным пуа , тудо писынрак
58:80  возалтеш да лудшо дек кӱчык жапыште шуын кертеш . тиде велат
58:81  огыл , ойлымаш илыш гыч налме явленийым , образым утларак пӱсӧ
58:82  вашпижмаш , тале кучедалмаш гоч да сылнын , лудшын шӱм-чонешыже
58:83  келге кышам коден кертше йӧн дене почын пуаш полша .
58:84     Владимир Сузын ойлымашлаже илышыште чынжымак лийше але
58:85  тыгерак лийын кертше материал негызеш возалтыныт , сюжетышт дене
58:86  проста улыт . герой-влакат шуко огытыл . автор шке
58:87  произведенийжым тӱҥ шотышто социальный але нравственный конфликт
58:88  негызеш чоҥа . ойлымаш кужу жапым ок авалте , действий лийме
58:89  верат раш . ойырен налме событий ден факт-влак писательын мом
58:90  каласаш шонымыжлан , произведенийын идейжылан лач келшен толыт .
58:91  В Сузы шке творчествыштыже илышыште улшо у , волгыдо шӱлышым ,
58:92  ончык наҥгайыше вийым мокта , айдеме шӱм-чоныш , айдеме ушыш
58:93  порылык верч вуйын шогаш кӱлмӧ шонымашым шыҥдара . тыге сай
58:94  койыш-шоктышлан ончыл шонымашлан вияҥашышт , тӱрлӧ торым , тошто
58:95  йӱлам сеҥаш полша .
58:96     писательлан событий огыл , а социализм саманеш шочыктымо
58:97  эрык , айдемын эре кушкын , вияҥ толмыжо , тудын шӱм-чонжо
58:98  яндарештмаште  , шуаралтмаште ойырен налме событийын кузе
58:99  полшымыжо шерге . сандене мо , кузе лиймым ончыктышыжла ,
58:100  писатель кресаньыкын шӱм-чоныштыжо , уш-акылыштыже лийше
58:101  вашталтышын негызшымак почаш , умылтараш тырша . тиде вашталтыш
58:102  шке ок тол , тудым пӱсӧ кучедалмаш , икте-весылан ваштареш
58:103  виктаралтше тӱрлӧ шонымаш , илышым кок семын умылымо кокласе
58:104  вашпижмаш конда .
58:105     южо ойлымашыже писательын шке илышыштыже лийше материал
58:106  негызеш возалтын ( " Илыш корно " ) , а южыжо документ негызан
58:107  улыт ( " Тунемше-влакын кучедалмышт " , " великий да простой
58:108  айдеме " ) . но проблема , чоҥалтме ойыртем , стиль шотышто нуно
58:109  писательын реализм шӱлышан ойлымашлаж дене иктӧрак шогат , манаш
58:110  лиеш .
58:111     шукыж годым писатель йорло ден поянын , яндар чонан айдеме
58:112  ден шакше койыш-шоктышан еҥын ойыртемыштым , мо верч илымыштым
58:113  рашемдаш тырша . тиде могырым ончалаш гын , В Сузын чыла
58:114  ойлымашыжат икгай улыт . ваштарешла шогышо кок вийын
58:115  вашпижмашышт ойлымашын действийжым писештараш поснак чот
58:116  полшат . лач тыгай улыт " Ондрий Йыван " , " Вакш йоҥышта " ,
58:117  " Изи Миша " , " Идымыште " . нуно творческий пашам тӱҥалме
58:118  первый ийлаште возалтыныт , колхозым ышташ тӱҥалме жапым
58:119  ончыктат да пӱсӧ класс кучедалмашым сӱретлат . кажне ойлымаш
58:120  социализмын сеҥымыжлан кугу ӱшаным шочыкта . сюжет ялысе класс
58:121  кучедалмаш гоч вияҥеш . ик велыште колхоз верч вуйын шогышо
58:122  еҥ-влакым ужына . тиде Алексей , Роман , Семен . нунын йыр
58:123  тӱшка озанлыкын пайдале улмыжым умылышо да тидлан кӧрак партий
58:124  ден правительствын колхоз нерген пунчалыштым сайлан шотлышо
58:125  еҥ-влак чумыргат . тыгай улыт йорло Ондрий Йыван , самырык
58:126  кресаньык Опанас , ончычсо тарзе Кокур Павыл . а теве кулак
58:127  Ямок Петр ден ватыже , Опанасын ачаже , вакш оза Микыта
58:128  нунын шонымашыштлан тореш улыт .
58:129     йорло-влаклан колхоз илыш келша . санденак нуно , мутлан ,
58:130  Ондрий Йыван , колхозыш эн ончыч пурат да моло-влакымат шке
58:131  почешышт ӱжыт . но социализмын тушманже-влак нунылан у илыш
58:132  корныш лекташышт тӱрлӧ семынат чаракым ыштылыт . тыге пӱсӧ
58:133  кучедалмаш ылыжеш . вашпижмаш социализм велыш шогышо вийын
58:134  сеҥымыж дене пыта . В Сузын шуко ойлымашыже тыгай мучашан . у
58:135  илыш верч кучедалмаш еҥ-влакым социализм саманлан келшыше
58:136  койыш-шоктыш дене пойдара : нуно лӱддымӧ лийыт , чын верч ,
58:137  тӱшка интерес . колхоз верч вуйын шогаш тунемыт , шуаралтыт ,
58:138  шкешт гаяк незер кокла гыч лекше марий-влакым утларак чаманаш
58:139  тунемыт да нунылан полшаш эре ямде лийыт .
58:140     Ондрий Йыван , мутлан , колхозлан эн шыгыр годым
58:141  коктеланыше пошкудыжлан тӱргоч сырыде , " эх , ораде ! " гына
58:142  манын пелешта . тудо умыла : кызыт огыл гын , вара , но
58:143  пошкудыжо садак колхозыш пура . садланак тудо шыдылан вийым ок
58:144  пу , пошкудыжым порын , чаманен вурса . Кокур Павылат шуко
58:145  шотышто Ондрий Йыван дене икгайрак айдеме . тудо совет
58:146  властьын йорло-влаклан пуымо правам аралаш кеч-кунамат ямде ,
58:147  тидлан шке илышыжымат ок чамане .
58:148     колхоз тымарте ялыште озаланыше-влаклан мучашым конда .
58:149  тидлан верчынак нуно тошто илышым арален кодаш вуйын шогат .
58:150  пӱсӧ вашпижмаш нунын шакше шӱм-чонан улмыштым , шучко койышыштым
58:151  тичмашнек тӱжваке луктеш . мутлан , тошто вакш оза Микыта
58:152  ончычсо тарзыжым пуштнеже , Опанасын ачаже чыла калык ончылан
58:153  вуеш шушо эргыжым кыра .
58:154     икте-весышт ваштареш шогышо тӱрлӧ характер-влакым пӱсӧ
58:155  вашпижмаш гоч сӱретлышыжла , писатель шке геройжо-влакын
58:156  ончыкылык илышлан , колхоз яллан моткоч кӱлшо койыш-шоктышышт
58:157  шочаш тӱҥалмым ончыкта да тиде поро вашталтышын варажым эшеат
58:158  чот вияҥмыжлан ӱшаным ылыжта .
58:159     характер-влакым ваштарешла ончыктымо йӧным писатель " Илыш
58:160  корно " ойлымаштыже поснак келыштарен кучылтеш . идей шот дене
58:161  тиде ойлымаш М Горькийын " --- " повестьше гайрак . тыште
58:162  **94** В Сузы кугу пролетарский писатель семынак ораде тукымым
58:163  титакла , шке деч вийдымыракым мыскылыше-влакым карга . изи
58:164  Лаемыр ача лийшын суртышто моткоч орланен ила . Лаемырым
58:165  арален налаш аважынат вийже ок сите , вет шкет озанлык дене
58:166  илыше сурт оза нигӧм ок колышт , ок жапле , мом шона , тудым
58:167  ышта . туге гынат тиде поро ӱдырамаш шке икшывыжын илышыжым
58:168  куштылемдаш чыла семынат тырша , кертмыжымат , кертдымыжымат
58:169  ышта . шке эргыжым уло чон дене йӧратыше ӱдырамашлан ваштареш
58:170  автор Пелшинчан Костя ден Маринан характерыштым сӱретла .
58:171  шакше чонан нине кок еҥ эре осал паша гына лектын шога . тыге
58:172  писател8 20-шо ийла тӱҥалтыште яллаште нимогай законым шотыш
58:173  налде илымашым карга да чыла шотыштат , тыгак еш илышыштат
58:174  социализмлан келшыше илыш-йӱлам шыҥдараш ӱжеш .
58:175     В Сузы тӱҥалтыш жапыштак тиде але вес класс гыч лекше
58:176  характер-влакым ваштарешла ончыктымо йӧным кумдан кучылтын .
58:177  кумлымшо ийла мучаште да витлымше ийлаште возымаштыже у жаплан
58:178  келшыше у герой-влакым ончыкта гынат , писатель тиде йӧнланак
58:179  эҥерта . тидым ме " Студент-влак " , " Презе ончышӧ-влак " ,
58:180  " Шоҥго ваштар " , " Руаш Петр " , " Нерыше " ойлымашлаште
58:181  ужына . но тыште характер-влак икте-весышт вастареш вес семынрак
58:182  кучедалыт . тыште ме тӱҥ шотышто чумыр озанлык деке , илышышке ,
58:183  обществыште шке вер нерген шонымашке кажне характерын шке
58:184  семынже ончымыжым ужына . производственно-нравственный але
58:185  нравственный конфликт ончыл верыш лектеш . тидым илышыште лийше
58:186  кугу вашталтыш дене умылтарыман . ялыште колхоз илыш сеҥен .
58:187  кресаньык-влак озанлыкым тӱшкан виктарыме йӧнын сай улмыжым
58:188  умыленыт . но але все семын шонышо-влакат пытен шуын огытыл .
58:189  тидыже чумыр пашалан эҥгекым ышта .
58:190     50-ше ийласе ялыште икте-весылан ваштарешла шогышо
58:191  характер-влакым ончыктышо " презе ончышо-влак " ойлымаш лач тыге
58:192  чоҥалтын . ойлымаште кок ӱдыр - Нина ден Дарья - ончыкталтыт .
58:193  чумыр озанлык пашашке кок семыҥ ончымылан кӧра нунын коклаште
58:194  кучедалмаш ылыжеш . тидын гоч автор социализмлан келшен толшо
58:195  ыштыш-кучышым , совет обществын идеалже нерген умылымашым
58:196  рашемда . ончыл пашаеҥ Долгова Нина яндар шӱм-чонан совет
58:197  айдеме семын сӱретлалтеш , тудо тӱшка пашалан уло вийжым ,
58:198  мостымыжым пуа . общественный паша верч эреак вургыжшо шӱман
58:199  тиде ӱдыр чӱчкыдынак фермеш моло деч почеш кодеш , презе-влакым
58:200  сайын ончаш тырша . тудо пашаште эшеат кӱкшӧ лектышыш шунеже
58:201  ончыл опытым тунемеш , журналым лудеш . тидлан тудым калыкат
58:202  пагала .
58:203     самырык ӱдырын яндар шӱм-чонан , ушан-шотан улмыжым ме тудын
58:204  еш дек могай шинча дене ончымыж гочат ужына . илыш йолташлан
58:205  ӱдыр сай айдемым , икте-весылан полшен , ӱшанен илаш лийшаш еҥым
58:206  ойырен налнеже . тудо шке йӧратымашыжым ик жаплан ойырлен илыме
58:207  гоч тергынеже . тидым ышташ куштылго огыл гынат , Нина шонымыж
58:208  деч ок кораҥ . икманаш , мемнан ончылно чылажымат
58:209  шоналтен-вискален , калык , общество ончылно шке порысшым умылен
58:210  ыштыше ӱдыр .
58:211     а Дарья йӧршеш вес койыш-шоктышан айдеме . тудо його ,
58:212  куштылго уш-акылан , кӧраныше да эреак кӧлан-гынат , молан-гынат
58:213  ӱчым ышташ тӧчышӧ ӱдыр . моткоч кӧраныше улмыжлан кӧрак тудо
58:214  шучко паша деч кораҥ ок керт : Нинан йӧратыме ӱшкалжым
58:215  колымашке шукта . мутат уке , тыгай еҥым совет закон мут кучаш
58:216  шогалта .
58:217     писатель характер-влакым ваштарешла согалтыме йӧным тиде
58:218  ойлымаште чынжымак моштен кучылтын . лач тиде йӧнлан кӧрак
58:219  произведенийын идейже лудшо ончылан утларак рашын почылтеш , да
58:220  лудшо-влак ялыште кушшо ончыл шонымашан у еҥым пален налыт ,
58:221  яклака корныш логал кертме амалым умылаш тунемыт . эше илаш гына
58:222  тӱҥалше Дарья тыгай шучко пашам шке ушыж дене гына шонен ок
58:223  ыште , тудым тышке кулак Мирон чӱчӱжӧ уша . Мирон илыш
58:224  вашталтмым , ял калыкын ончык кайымыжым пеш сай умыла да шакше
58:225  шонымашыжым чоян шукташ тырша .
58:226     писатель Дар8ян образше гоч самырык тукымым тошто коса деч
58:227  арален кодаш тырша , кузе илаш кӱлмӧ нерген шонкалаш тарата да
58:228  Нина гай лияш ӱжеш .
58:229     В Сузын ойлымашлаже чаткатан чоҥалтыт , раш сӱретым пуат ,
58:230  характер-влакат икте-весышт деч ойыртемалт шогат .
58:231  ойлымаш-влакын композицийышт проста , тидыже произведенийын
58:232  идейжым утларак тичмашын почаш полша . сюжет вияҥмаште утларак
58:233  кӱлеш верлам автор лӱмынак келгын да ушеш кодшым ыштен сӱретла ,
58:234  герой-влакын могай корно дене вияҥшашыштым ончылгоч шижтара .
58:235  форма шотышто В Сузын ойлымашыже-влакым раш композициян
58:236  новелла манашат лиеш , нуно чыла шотыштат вискален чоҥалтыныт .
58:237  тидлан тудо руш писатель-влак дец , эн ончыч А П + чехов ден
58:238  А М Горький деч тунемын .

59:1  59  илыш корныш лекме годым   **103**
59:2     латкуд-латкандаш ийыш шушо самырык ӱдыр ден рвезе-влак шке
59:3  шотан койыш-шоктыш , у жап дене келыштаралташ тыршыме , уым
59:4  пален налаш кумылан уш-акыл дене ойыртемалтыт . нуно еҥ ден еҥ
59:5  кокласе сай-осалым , икте-весым кузе ончымым умылен налаш
59:6  тыршат , тидым шке семынышт аклат . вет самырык калык кумда илыш
59:7  корныш лекташ , кугыеҥ тошкалтыш дене ӱмыр кӱкшытыш кӱзаш
59:8  ямдылалтеш . чыла ошкылымат нуно шонен , вискален , таҥастарен
59:9  ышташ йӧратат . тыгак , чыным аклен , ситыдымашым тура пӱчкын
59:10  ойлашат вий-куатышт ситыше . лач тыгай шонымаш сескем шочеш .
59:11  вас . Юксернын " Вӱдшӧ йога - серке кодеш " повестышым лудмо
59:12  годым .
59:13     автор произведенийын негызшылан мемнан курым тӱҥалтышысе
59:14  Мари-Турек вел илышым . Нартас ял озанлык школышто
59:15  тунемше-влакын илышыштым налын . тыште писатель ончыкылык первый
59:16  марий ученый-агроном , академик В П Мосоловын илыш
59:17  тӱҥалтышыжым сылнымут гоч сӱретла .
59:18     повестьын икымше ужашыжым республикынан калык поэтше Миклай
59:19  Казаков шке жапыштыже пеш чын лончылен ыле ( ончо : " Марий
59:20  коммуна " газет , 1970 ий 1 июль ) . тудын кӱкшын аклымыж дене
59:21  тӱрыснек келшен , мый повестьын " Айдемат шулдыран " тӱҥалтыш
59:22  ужашыж нерген ты статьяштем возаш ом шоно . шке мутем книган
59:23  кокымшо ужашыж нерген - " Мланде там " нерген каласынем .
59:24     " Мланде тамыште " ончыктымо илыш саман кок кугу событий
59:25  дене кылдалтын . тиде - кугыжан Российын Японий дене
59:26  кредалмыже да первый буржуазнодемократический революцийын эл
59:27  мучко шарлымыже .
59:28     произведенийыште илыш-пӱрыш кум корно дене рашем , рончалт
59:29  толеш . тиде - самырык тунемше-влакын чын илыш деке лишем ,
59:30  чакем толмышт , весе - кресаньык ял . кумшо - ял калыкын , ял
59:31  гычак лекше тунемше рвезе тукым ден моло социальный группын илыш
59:32  орва кушко кайымым умылаш тыршымышт , чарен шогалташ лийдыме
59:33  революций тудым тӱрлӧ семын аклаш тыршымышт да молат .
59:34     герой-влакым тиде кӱкшыт гыч ончымо годым ончылгоч теве мом
59:35  палемдыман : писатель ял озанлык школым илыш деч ӧрдыжыштӧ
59:36  шогышо коллектив гай ок сӱретле . шолын шогышо шке шотан илыш
59:37  школымат тарвата , революцийын шӱлышыжӧ тышкат солна ,
59:38  шыгыремдымаш , шужен илымаш ваштареш кучедалмаш тыштат
59:39  ойыплана . у саман калыкын илышыж деч ок торло , иктыш
59:40  варналтеш , тичмаш кучедалмашке ушна . манмыла , " единый
59:41  фронтым " ышта .
59:42     повесть лудшо еҥым эре шке пеленже куча : самырык-влак
59:43  кугыжан Россий кӧргысӧ событий-влак вашталт толмым кузе ыҥлат ,
59:44  кӧ могай корныш лупшалтнеже , поян ден нужна калык кузе
59:45  ойыртемалт лончылалтеш - чылажат оҥайын , илыш чынлан
59:46  келыштаралт сералтын . тыгай йодыш-влак кажне страницым шерын ,
59:47  лудын лекме годым тургыжландарат . тидыже самырык лудшо-влаклан
59:48  илышын историйжым палаш поснак кӱлешан . неле илыш условийыште у
59:49  койышын калык коклаш шарлымыже да вияҥмыже , ончык ужын моштышо
59:50  у тукымын кучедалме тулеш шуаралтмыже сӱретлалтеш .
59:51     " Мланде там " лӱм , конешне , событий-влакын кресаньык паша
59:52  дене кылдалтмылан пуалтын огыл . герой-влак пашам , мландым
59:53  айдемын илышыж деч ойыраш лийдымылан шотлат . садлан , мландын
59:54  образше произведенийыште шке шотан образыш савырна ,
59:55  символико-реалистический сыным налеш .
59:56     повестьыште чыла событий произведенийын тӱҥ геройжо В
59:57  Мосоловын шинча ончылныжо эрта . тугеже геройын нунын деке
59:58  отношенийже , позицийже моагй , рвезым шуарымаште могай палым
59:59  ыштат , произведений тӱҥалтыш гыч мучаш марте айдеме
59:60  психологийым вашталташ кузе полшат , кушкын толмо корнышто могай
59:61  вашталтышым ыштат - чылажат мыланна оҥай . автор тидым кузе
59:62  почын пуэн ? чумыр повестьын психолгический нагрузкыжо могай ?
59:63  илыш гыч налын возымо герой нерген чын шонымашым почеш мо ? чыла
59:64  тиде ончыкылык кугу айдемын гражданский тӱсшым . тудын
59:65  патриотизмжым , мландын тамжым шижын моштышо айдемым , пӱртӱсын
59:66  озажым почын пуаш полша мо ? - тыгай йодыш-влакым рашемдаш
59:67  тыршена ме палыме ученыйын илыш корныж нерген лудмо годым .
59:68     тӱҥ геройын поро койышан улмыжым произведений тӱҥалтышыштак
59:69  ужына . тудо Нартас школым кудалтен кайыше , япон сареш колышо
59:70  ачаж верч тургыжланыше йолташыжым - Мичи Митрохиным ужатымыж
59:71  годым тудлан шке йыдалжым кудаш пуа , мӱндыр корныш лекше еҥлан
59:72  полшаш ямде улмыжым ончыкта , шкеже рвезын шӱкшӧ йыдалжым чия .
59:73     тыгай койышым , икте-весе айдемын ойгыжым умылен моштышо еҥым
59:74  илышыште порылык манына . тыгеже автор **104** первый сӱрет
59:75  гычак шке геройжым палаш тарата . повесть тӱҥалтышыштак писатель
59:76  Мичин да тудын гай ойгыш логалше молын армийыш шке лишыл
59:77  еҥыштым ужатыме сцена-влакым сӱретла . тиде событий декат герой
59:78  шке отношенийжым ончыкта : сар тудын шинча ончылныжо шучкын
59:79  сӱретлалтеш , ужмышудымо койышым да шыдым луктеш . Васли ,
59:80  пытартышлан , йолташым ужатен , Нартас школыш пӧртылеш . школым
59:81  1893 ийыште ӱдырамаш купеч Бочарован именийже негызеш Вӱрзым
59:82  земский управа почын . самырык-влак шинчымашым погаш тиде
59:83  школышко шупшылалтыт . но Васли моло семын " казенный " шотеш
59:84  огыл , а шке шотеш тунемеш , вакш пӧртыштӧ ила , кочкашат школ
59:85  столовыйыш ок кошт . вургемжат земствын пуымо огыл , мӧҥгысым
59:86  чиен коштеш : шем мыжер , шем пача коваштан упш .
59:87     тыге автор шке геройжым кок тӱрлӧ илыш условийыш шында :
59:88  иктыже - школ илыш , весыже - ял калык кумыл-чон . повестьын
59:89  содержанийжым тӱҥалтыш гыч мучаш марте ончал лекме годым еҥ-влак
59:90  кокласе отношений палемдалтеш : Васли да мелыник Матвуй ,
59:91  Васли да Епи кугыза , туныктышо Г В Малыгин да пырля

59:92  Унемме йолташ-влак Иван Ислентьев , Яша Гужавин , Мичи
59:93  Митрохин да молат . вес могырым , илышлан тореш шогышо-влак :
59:94  школ директор В Ф Баудер , надзиратель Потан Силыч ,
59:95  тунемше Тореш Йыван ( Скворцов Иван ) да молат .
59:96     автор шке геройжым ок идеализироватле , чаплештарыме
59:97  ораташкат ок шынде . тудо Васлим илыш пудыранчыкыш пурта ,
59:98  тӱрлӧ пудыранчыкеш " варныктара " , тыгодым ик событият геройын
59:99  ушешыже да чонешыже палым ыштыде ок код .
59:100     рвезе пӱсӧ да писе уш-акылже дене илыш пуламырым ӧрдыж гыч
59:101  эскерен шогымо дене ок серлаге . тудо кажне ваштӱкнымаш да осал
59:102  ден сай коклам шке терген , шонен лекташ вашка , шкем кӧн
59:103  могырышто лияш туныкта . Васлин тыгай эскерымашыже , чынлык век
59:104  шогалаш эре ямде лияш тунеммыже - школ пагытлан веле огыл , а
59:105  пӱтынь илышлан йӧрышӧ татылалтмаш .
59:106     геройын уш-койышыжо кушмым почын пуаш автор ял илышым , кажне
59:107  геройын ойгыжым , куанжым , шемерын шонымыжым , школышто улшо
59:108  порядкым рашын , уто чия деч посна сӱретла . чыла тидыже рвезым
59:109  шонаш тарата , чын шонымашыш толаш , илышыште шке йолгорным муаш
59:110  полшат .
59:111     теве Васлин эн кугу палымыже , лишыл еҥже вакш пашаеҥ
59:112  Матвуйым налаш . рвезым тудо шкенжын эртен толмо илыш корныжо ,
59:113  койышыжо , моторлыкшо , пашалан кумылан улмыж дене сымыстара .
59:114  арам огыл Васли Матвуйым кугу пагалымаш дене онча , изай
59:115  манеш . нунын икте-весым умылымашышт эреак пеҥгыдем толеш .
59:116  Матвуйжат рвезын койышыжым аклен мошта , тудым кугыеҥ семын
59:117  кутыралтен колтымыжлан йӧрата .
59:118     но тыгай ваш келшен илымаш илен-толын лугыч лиеш , коклашкышт
59:119  " шелше " тамга пура . молан ? Матвуй революцийын толкынжо
59:120  яллаш шарлен шумо годым чулымлыжым ончыкта да , кугыжан
59:121  репрессий тӱҥалмеке , тудым арестоватлат . тылеч вара Матвуй
59:122  айдеме тукымын ончыкылык эрыкше нерген шонымылан , у илышым
59:123  кучедал ышташ лиеш манмылан ӱшаным йомдара . тюрьма гыч
59:124  лекмекше , тудо шӱлык корныш возеш , шке семынже гына илаш
59:125  тӱҥалеш , ыштен шуктыдымо пашан лугыч лиймыже чон шолдыргымашке
59:126  конда . а илышыште чыным умылен кушшо Васлилан Матвуйын
59:127  койышыжо чон тургыжланымашым луктеш , ынде нуно ожнысо гай илен
59:128  огыт керт . самырык герой , Матвуй семынак , шкенжым кучен ок
59:129  керт . кыл кӱрылтмылан ойгыра гынат , Васли мельник изаж деч
59:130  ойырла .
59:131     ынде теве Епи кугызам налаш . тудо калыкын пагалыме еҥже .
59:132  " тудын мутшо пӧрт негызлан пыштыме кермыч гай : кутырымашке
59:133  возеш гын , тушеч луктын кудалташ йӧсӧ " , - манеш автор тудын
59:134  нерген . Епи кугыза - пеҥгыде марий , тудо Севастопольский
59:135  война корным эртен , 70 ийым вончен гынат , яндар ушыжым
59:136  йомдарен огыл , тумо гай пеҥгыде . Епи кугыза гай образ марий
59:137  литературышто у огыл . теве С Чавайнын " Элнет " романыштыже
59:138  Левентей кугыза , В Ивановын " Яктер " повестьыштыже
59:139  Левенте . А В Юксерн шке повестьыштыже Епи кугызан образшым
59:140  кумдан , калыкын илышыж деч ойыраш лийдымын ончыкта . тудо
59:141  кажнын ӱшан еҥже , эҥертышыже , манаш лиеш . Епин чоныштыжо ,
59:142  уш-акылыштыже чыным  йӧратымаш тул йӱла . садланак огыл мо тудо
59:143  кугыжан лукмо манифест почеш калыкын шке йодмашыжым-пунчалжым
59:144  земский управыш шукта , вара казематыш логалеш , но тушечын тудо
59:145  кӧргӧ вийжым арален коден лектеш , эрык верч шонымашыжым Матвуй
59:146  семын ок вашталте . тыге Епи кугыза калыкын ойгыжым , шыдыжым
59:147  нимогай тюрьма дене лушкыдемдаш ок лий манше образ семын
59:148  книгаште палдырна . садлан тудо тунемше рвезе-влаклан , поснак
59:149  Васлилан , шке шотан илыш школ лиеш , калык шонымо ойым нумалше
59:150  еҥыш савырна . эн тӱҥжӧ - Васли Епи кугыза деч мландын вийжым
59:151  умылен налаш тунемеш . шоҥго еҥым тойымо кечын рвезын ушешыже
59:152  чынжымак , эстафетым налын , тудым илышыште ончыко наҥгаяш кӱлмӧ
59:153  семын сӱретлалтеш . шоҥгын йӱкшӧ дене пуйто ынде калык ,
59:154  мланде-ава ойла .
59:155     мланде нерген ой , тудын деке самырык тукымын шӱмаҥмыже ,
59:156  айдемын паша виеш шуаралт кушмыж нерген повесть мучко ойлалтеш .
59:157     Нартас ял озанлык школ . тыште самырык-влак лач кум тылзе
59:158  жап веле теорийым шымлат : моло жапшым 15 - 16 шагат дене эре
59:159  нурышто , сад пашаште , шудо ямдылымаште , вольык ончымаште
59:160  эртарат . тыге эр гыч тӱҥалын кас марте . а кочкыш моткоч
59:161  начар , **105** садлан тунемше-влак имньылан пуымо шӱльым
59:162  кочкыт , тыге вийым кучаш тыршат . икманаш , кочкыш нерген
59:163  шоналташ начальствын ушышкыжо пурен огыл . вет нунын шонымаште ,
59:164  эн тӱҥжӧ Нартас школ гыч кресаньык илышлан озанлыкым сайын
59:165  палышым да йӧратыше культурный айдемым туныктен лукташ . школым
59:166  пытарен лекше рвезе изишак агроном , изишак ветеринар , изишак
59:167  апшат , изишак столяр , изишак туныктышо лийшаш . а кузе нуно
59:168  илат - начальствылан керек . директор манмыла , школ " кугыжалан
59:169  верноподданный кресаньыкым туныктен лукшаш . мыняр шукырак лиеш
59:170  тыгай еҥ Российысе яллаште - тунар чоткыдырак лиеш руш кугыжан
59:171  вийже " .
59:172     тыге тунемше-влакым сорлыклен ашнымаш нуным тумаса марте
59:173  шукта . школышто , ялласе семынак , шке права верч кучедалмаш
59:174  тарвана . тышке повестьын тӱҥ геройжо Васлиат ушна .
59:175  тунемше-влакын йодмыштым школ администраций ок шукто ,
59:176  ситартышлан школжымат петыра . тунемше-влакын илышышт , калык
59:177  пудыранчык , еҥ кокласе кыл кучем нерген Васли мӧҥгыштыжӧ ятыр
59:178  шонкала . тудо умыла : революций - тиде кучедалмаш . тыгак
59:179  ачажланат мӧҥгышто умылтара . тыге тудын ончычсо тымык кресаньык
59:180  сынан шонымашыже илыш пудыранчыкеш йӧршын шалана . кузерак вара
59:181  ончыкыжо тудын илышыже савырнышаш ? ончыкылан могай корным налеш
59:182  тиде шонен моштышо рвезе ? тунемаш - вот мо ынде тудын тӱҥ
59:183  шонымашыже . тунемаш . илыш сайрак лийже , чын эрык лийже
59:184  манын , чылалан тӧр правам пуышт манын , шонен тунемаш . тудын
59:185  тыгай шонымашыже революций тул шыпланаш тӱҥалме годым шочеш ,
59:186  тыште революционный тӱҥалтышын рвезе чонышто умбак шарлымыжым
59:187  огына уж , ынде тудын уш-акылже просветительский шӱлышан , манын
59:188  кертына . моланже пале , революций толкынышто тудо эше
59:189  коктеланыше - активный ден пассивный коклаште гына лийын .
59:190  манмыла , шеҥгеланат кодын огыл , ончыч эрташат але аптыранен .
59:191  тудо садланак , очыни , тунемме пашам илышыште улшо экшыкым
59:192  тӧрлатен кертше тӱҥ вийлан шотла . но тудо умыла : кугыжан
59:193  ондалчык манифестше , демократий койышым модмыжо , эртыше
59:194  событий ден факт-влак тӧрсыр илышлан кӧра шочыныт . тошто
59:195  строй , чыла ситыдымаш ваштареш Васлин шыдыже лектеш . рвезын
59:196  тыгай койышыжым повестьыште келыштарен ончыктымо . геройын
59:197  пашаже активный революционный шӱлышан огыл гынат , тунеммашын
59:198  илышым вашталтен кертше вийжылан ӱшанымаш келшышын сӱретлалтын .
59:199  тыге тудо произведенийыште кушкын толшо образыш савырна .
59:200     садланак , манына , повесть мучко Васли пуйто кок илышым
59:201  ила . ик могырым , пашам утыр веле йӧратен кушкеш , вес
59:202  могырым , еҥ кокласе отношенийым , событий-влакым шерын лектын ,
59:203  выводым ышта , ончыкылан илышым палемда . но автор тиде
59:204  проблема-влакым ойырен ок ончыкто . Васлин илышым лончылымыжо ,
59:205  тудын деке шке шотан отношенийже мланде пашам йӧраташ
59:206  кумылаҥда , мландын озаже лияш тӱҥалтышым , вийым пуа . садлан
59:207  писательын геройжо кӧргӧ чон шуаралт толмо дене пырля пашам
59:208  йӧратыше кушкеш . тиде кумыл вий наукым шымлаш , тыршен тунемаш
59:209  ӱжеш . рвезе чон у урлык шыдаҥ лектыш верч вургыжеш , тудо школ
59:210  пакчажте опытым ыштылеш , ял озанлык пашам ворандарен колтымо
59:211  нерген журнал ден книгам лудеш . тиде пашаште рвезе шкет огыл .
59:212  тудлан ончыл шонышан туныктышо , калыкын пагалыме еҥже Малыгин
59:213  полша . туныктышын образше Васли ончылно тыге сӱретлалтеш :
59:214  калыкын эрыкшым , тунемше-влакын интересыштым арален шогышо ,
59:215  революций шӱлышан айдеме да туныктымо пашаште чолгалыкым ,
59:216  уш-акылым ончыктышо айдеме семын . тудын койышыжо илышым
59:217  умылаш , тунамак наукым йӧраташ туныкта .
59:218     Матвуй , Епи кугыза , туныктышо Малыгин кугу пудыранчык
59:219  жапыште илышын кочыжым , тамжым чын умылаш туныктат , илышыште
59:220  шке корным палемдаш полшат . тыге самырык еҥ шуаралтеш . но
59:221  рвезын шке коллективше уло . кугыеҥ илышым илаш тыршыме дене
59:222  пырля йолташ-влак дене кыл кучем , ваш келшымаш , шонымаш могай
59:223  лийын , Васлин кушкын толмо корныштыжо нуно могай кышам кодат -
59:224  тиде йодыш-влакат повестьын содержанийже гыч лектын шогат .

60:1  60  тошто марий ой-влак нерген   **7**
60:2     марий калыкын кызытсе илышыжым налаш гын , чыла шотыштат кугу
60:3  вашталтышым ужына . шочмо калыкна Совет элысе моло калык дене
60:4  пырля улан да пиалан илышым чоҥа . кундемыштына ола ден ял-влак
60:5  ий гыч ийыш кушкыт да шарлат , пашазе ден колхозник кокла гыч у
60:6  деч у герой да лӱмдӧ еҥ-влак лектыт . Совет власть жапыште
60:7  марий культура , искусство , сылнымутан литература да наука
60:8  вияҥыныт . марий республика коммунизм чоҥымаште онарле пашажлан
60:9  Ленин да Октябрьский революций орден-влакым налын . чыла тиде
60:10  сеҥымаш газет , журнал да тӱрлӧ книгалаш , историеш возалт
60:11  кодеш . кызытсе пиалан жап нерген тӱжем ий эртымекат
60:12  уныкана-влак книгала гыч палаш тӱҥалыт . а вот марий калыкын
60:13  акрет годсо илыш корныжым налаш гын , ме шукыжым огына шинче .
60:14  марий калыкын ожнысо илышыже нерген возен кодымо книга уке .
60:15  садлан кугезе-влаклан илыш-кутыш , ыштыш-кучышышт нерген увер
60:16  йомак семын гына кодын . XVӹӹ курым тӱҥалтыште немыч
60:17  путешественник Адам Олеарий Озаҥысе марий тылмач деч книга
60:18  нерген йодын , да тудыжо каласен : " марийын книгажым ушкал
60:19  кочкын " . но ожно могай-гынат возымо йӧн лийын манын шонаш
60:20  негыз уло . ученый-влакын шымлымашышт гыч пале : акрет годсо
60:21  марий , иктаж-могай уверым вес вере колташ кӱлын гын , тамга
60:22  дене воза улмаш . илен-толын тӱрлӧ амал дене тыгай возымаш
60:23  йӧршеш йомын . революций марте родо-тукымым ончыктымо тамга-влак
60:24  гына кодыныт . тыге ме ожнысо марий нерген шукыжым вес
60:25  калык-влакын возымышт гыч веле палена . тӱжем ий ожно Ока эҥер
60:26  воктене илыше марий-влак нерген руш летописец Нестор возен .
60:27  руш-влак нуным " черемис " маныныт . тудо жапыштак Юл воктен
60:28  илыше хазар-влак марий нерген шинченыт да нуным " црмис " манын
60:29  лӱмденыт . нунын возен кодымо книгашт гыч ме тошто марийын илыме
60:30  верже да шкенжын посна йылмыже лийме нерген шинчена .
60:31  **8** революций деч ончыч возышо еҥ-влак тӱҥ шотышто марийын
60:32  культурыжо , илыш-йӱлаже , религийже да калык творчествыже
60:33  нерген тӱрлӧ материалым печатлен луктыныт . калыкын ожнысырак
60:34  историйжым нуно ончыктен кертын огытыл . садлан XVӹ курым деч
60:35  ончычсо жапшым кызыт вес наука-влак полшымо дене гына шымлен
60:36  кертына . кодшо ийлаште ожнысо историйнам шымлымаште
60:37  археолог-влакын пашашт кугу пайдам конден . марий кундемысе
60:38  тоштыеҥ илыме олмым да шӱгарлам кӱнчен , нуно пешак шуко той да
60:39  кӱртньӧ ӱзгарым муыныт . 2700 - 2500 ий ожно Юл да Чолман
60:40  ( Кама ) воктен ананьин тукым-влак иленыт улмаш . нуно
60:41  вӱргеньым да кӱртньым левыктен моштеныт , мланде пашам ыштеныт
60:42  да тӱрлӧ вольыкым ашненыт . тудо жапыштак нуно искусствым
60:43  йӧратеныт да тудым сайын шинченыт . тоштыеҥ илыме олмышто
60:44  левыктыме той гыч велыме вольык , янлык да айдеме сӱретым мумо .
60:45  шкеныштын культурышт дене тиде тукым-влак моло калык деч
60:46  шеҥгелан кодын огытыл . археолог-влак нуным финн-угор
60:47  калык-влакын кугезыштлан шотлат . тудо жапысе ӱзгар ожно марий
60:48  калык илыме олмысо ӱзгар деч нимо денат огеш ойыртемалт . тыге
60:49  археологий , тӱрлӧ ӱзгарым шымлен , марий калыклан шочаш негызым
60:50  пыштыше тукым-влакын культурыштым палаш полша . туге гынат
60:51  тоштыеҥ илыме олмысо шӱгарласе ӱзгар калыкын ожнысо историйжын
60:52  чыла могыржым рашемден пуэн огеш керт . садлан вес
60:53  наука-влакымат шотыш налман . калыкын тошто историйже нерген
60:54  кызытсе йылме , вер-шӧр лӱм-влак , тыгак илыш-йӱлам , оралтым
60:55  шымлыше да моло наукат шуко каласен кертыт .
60:56     возымо книга уке годым калык шкежат ожнысо илыш корныжо
60:57  нерген уверым аралаш тӧча . садланак вет калык коклаште тошто
60:58  илыш нерген тӱрлӧ-тӱрлӧ ойлымаш тӱжем ий дене аралалтеш . нуным
60:59  кугыза да кувава-влак уныкаштлан каласкалат . вара уныкашт
60:60  шкеныштын уныкаштлан ойлен кодат . тыге ожнысо илыш калык
60:61  шарнымашеш кодеш . ала-мыняр тӱжем ий ожно илышыште иктаж-мо
60:62  лийме нерген ойлымым илалше еҥ-влак деч кызытат колаш лиеш .
60:63  тыге тукым гыч тукымыш аралалт кодшо каласкалымашым марий калык
60:64  коклаште " тоштыеҥ ой " , " кугезе-влакын ойышт " ,
60:65  " кочай-влакын ойышт " , " тошто марий шомак " але " тошты мары
60:66  шая " маныт . калык тоштыеҥ ойым йомаклан огеш шотло , тудым
60:67  илышыште чын лийме семын онча . тоштыеҥ ой гыч ме калыкнан
60:68  историйжым , культурыжым , философийжым , социологийжым ,
60:69  искусствыжым , **9** тӱрлӧ вийлан ӱшанымыжым , илыш-йӱлажым да
60:70  молымат пален кертына . садлан нуно марий калыкын ожнысо
60:71  илышыжым шинчымаште пешак кӱлешан улыт .
60:72     школышто туныктымо марла книга да литература нерген возымо
60:73  пашалаште тошто ойым " легенда " але " преданий " маныт .
60:74  каласыман , нунын коклаште кугу ойыртем уло . легенда пеш тошто
60:75  жапыште шочын . садлан тудын илыш сӱретше , образше йомаклан
60:76  лишыл улыт . преданийын тыгай йомак сынже уке . тудо форма
60:77  шотышто кызытсе калык ойлымаш деке лишыл . тиде мут-влак марий
60:78  йылмыш руш литература гыч пуреныт . тӱҥ шонымашышт дене нуно
60:79  марий калык коклаште кучылтмо " тоштыеҥ ой " мут деч нимо дене
60:80  огыт ойыртемалт . садлан ончыкыжым тиде мутым калык мут семын
60:81  кучылташ тӱҥалына .
60:82     мо тыгай тоштыеҥ ой ?
60:83     тоштыеҥ ой - тиде пӱртӱсыштӧ але илышыште ожно лийше
60:84  иктаж-могай кугу вашталтыш , лӱмлӧ патыр , уста да ушан еҥ-влак
60:85  нерген калыкын ойлымыжо . марий калык коклаште тӱрло-тӱрлӧ
60:86  тоштыеҥ ой уло . нуно калыкнан илыш корныжын тӱрлӧ жапшым
60:87  ончыктат да тыгай тоштыеҥ ойлан шелалтыт : мифологический ,
60:88  космогонический , исторический да бытовой . нуно теве мом
60:89  ончыктат :
60:90     1 ) айдемын лиймыжым да тудын илаш тӱҥалмыжым ;
60:91     2 ) сандалык кӧргыштӧ , пӱртӱсыштӧ да мланде ӱмбалне лийше
60:92  вашталтышым ;
60:93     3 ) янлык , вольык , моло илыше чон да кушкыл лиймым ;
60:94     4 ) ожнысо айдемын , калыкын да патыр еҥ-влакын пашаштым ;
60:95     5 ) марий калыкын шочмыжым , ты верлаш толмыжым , илаш
60:96  тӱҥалмыжым да шарлымыжым ;
60:97     6 ) посна марий тукым-влакын илаш тӱҥалмыштым , ял ден
60:98  ола-влакын лиймыштым ;
60:99     7 ) илыш корно да историй дене кылдалт шогышо вер-влакым ,
60:100  посна еҥ да илышыште лийше кугу вашталтыш-влакым ;
60:101     8 ) посна ӱзгар да илыш-йӱла шочмым .
60:102     но илышын тӱрлӧ могыржым ончыктымыштлан кӧра чыла тоштыеҥ
60:103  ойым тыгай посна ужашлан шеледаш йӧсӧ . адакше нуным тыге
60:104  тыгыдемден шеледаш кӱлешыжат уке . тошто марий ойым тиде
60:105  книгалан ужашлыме годым тӱҥ шотышто илышын вашталт толмо
60:106  радамжым шотыш налме .
60:107     марий калык тоштыеҥ ойлаштыже книгалаш возен кодыдымо тӱрлӧ
60:108  йодышлан вашмутым пуа . мутлан , тудо умылтара , кузе первый
60:109  айдеме , янлык , вольык да кушкыл-влак лийыныт , ожно пӱртӱс да
60:110  игече могай улмаш , кушто могай калык-влак **10** иленыт да мом
60:111  нуно ыштеныт , кузе марий калык лийын да кушеч толын , кузе тудо
60:112  йыр улшо калык дене кылым кучен илен , кузе первый ял да
60:113  ола-влак шочыныт , могай исторический вашталтыш илышыште лийын
60:114  шоген .
60:115     мутлан , тоштыеҥ ойла гыч гына ме чоҥгалаште илыше онар ,
60:116  вынем да курык рожлаште илыше овда , оҥай да кучедал коштшо
60:117  сарзе тӱча нерген палена . тоштыеҥ ой умылтарыме семын , нуно
60:118  пеш шукертсе калык лийыныт . илен-толын нунын кокла гыч южышт
60:119  ала-кушко каен колтеныт , южышт марий дене ушненыт да лӱмыштымат
60:120  йомдареныт манын шонаш лиеш . кызыт нунын илыме вер олмышт гына
60:121  кодын . Юл эҥер гыч тӱҥалын Виче ( Вятка ) марте кызытат
60:122  пуйто онар чоҥга да курык-влак , овда рож , корем , памаш ,
60:123  корно , курык да вынем-влак аралалт кодыныт . Морко , Шернур
60:124  районышто да Киров областьыште Овдасола лӱман ял-влак улыт .
60:125  южо районышто онар ден овда марий тукымышкак пуреныт манын
60:126  шотлат . кызытат але Киров областьысе Кикнур марий-влак
60:127  Горький область Тоншай районысо Одошнур ял марийым " овда
60:128  калык " маныт .
60:129     марий кундемыште тӱрлӧ калык варналтмым акрет годсо
60:130  шӱгарлаште мумо ӱзгар-влакат ончыктат . мутлан , Чолман эҥер
60:131  воктен X курымысо шӱгарлаште левыктыме той имньым кушкыж шинчыше
60:132  ӱдрамаш курчакым мумо . ала тиде имнешке курчак тоштыеҥ ойлаште
60:133  ончыктымо имне ӱмбалне кудалышташ йӧратыше овда дене могай-гынат
60:134  кыл лийме нерген ойла ? марий йыр илыше пошкудо калык коклаштат
60:135  овда нерген тоштыеҥ ой шарлен . одо-влак ( удмурт-влак ) нуным
60:136  " обда " , чуваш-влак " убьыдье " , " обьтье " , татар-влак
60:137  " шурале " маныт . Киров область Шанчара районысо руш-влакат
60:138  " овда " мутым шинчат . тудым йот але толшо калыклан шотлат .
60:139  чыла калык овдам чодраште илыше еҥлан але ир калыклан шотла .
60:140  овда нерген тоштыеҥ ой кеч-могай калык коклаштат тудын тӱжвал
60:141  тӱсшым , койышыжым , имньым йӧратымыжым да поян улмыжым ик
60:142  семынак сӱретла . овда вынемым да курык рож-влакым кӱнчен
60:143  шымлымек , нунын могай калык лиймыштым ала рашемдашат лиеш .
60:144     тошто марий ойлаште тыгак ожнысо айдемын пӱртӱс вийлан ,
60:145  юмылан , кереметлан да тӱрлӧ шӱлышлан ӱшанаш тӱҥалмыжым умылаш
60:146  лиеш .
60:147     тыгай ӱшан айдемын пӱртӱсыштӧ да илышыште лийше вашталтышым
60:148  умылыдымыжлан кӧра шочын . мутлан , " юмо " мутшак **11**
60:149  пӱртӱсын вийжылан кумалмым ончыкта . марий калык тиде мутым
60:150  ала-могай вий семын гына огыл , кава семынат умыла . илен-толын
60:151  тиде мут айдеме тӱсым налеш . тидыже айдеме коклаште класс-влак
60:152  вияҥме дене лийын . мутлан , ожно мер кумалтышым эртарыше
60:153  карт-влакымат " юмын еҥ " манаш тӱҥалыныт . юмын пагалыме
60:154  семынак патыр еҥ-влакым пагаленыт , юмыжат пуйто нуным жаплен .
60:155  тыге Киров областьысе Пижаньюшто пуйто Кукарка кугыза
60:156  ( Курык кугу еҥ але Немде кугыза ) , Вяткыште Чумблат да
60:157  Акпатыр тойымо верла улыт . тиде колышо патыр-влак эрыкан да
60:158  пиалан илышым кондат манын , еҥ-влак ӱшаненыт да нунылан кумалаш
60:159  коштыныт . ӱшанымаш вияҥме дене кереметлан кумалме шочын .
60:160  тидыже колышо поро да осал еҥ-влаклан кумалме дене кылдалтын .
60:161  арам огыл тӱрлӧ марий коклаште тӱрлӧ керемет улмаш . мутлан ,
60:162  курык марий коклаште Сухин , Макар , Кырсир керемет-влак
60:163  лиеденыт . нуно илымышт годым калыклан тӱрлӧ осалым ыштылыныт :
60:164  я толеныт , я мландым шупшын налаш тӧченыт . осалым ыштыше семын
60:165  керемет-влакым олык марий да Виче ( Вятка ) воктен илыше
60:166  марий-влак онченыт . ончыкыжымат эҥгекым ынышт ыште манын ,
60:167  тыгай опкын еҥ-влаклан  колымекыштат вольыкым але тӱрлӧ ӱзгарым
60:168  пуэныт . эрвел марий коклаште шуко кереметше ялым ыштыше але
60:169  марийым аралыше сурт водыж семын шотлалтын .
60:170     южо тоштыеҥ ойышто ожнысо марийын кечылан , тылзылан да тӱрлӧ
60:171  пӱртӱс вийлан кумалмыже нерген увер аралалт кодын . тыгай ӱшан
60:172  пешак ожнысо , да тудо пӱртӱсыштӧ осалым кондышо тӱрлӧ игече
60:173  вашталтме ваштареш кучедалаш айдемын вийже да ушакылже
60:174  ситыдымылан кӧра шарлен . мутлан , тыгай амал дене шочшо ӱшаным
60:175  южо ер лийме нерген тоштыеҥ ойлаштат раш ужаш лиеш . мланде
60:176  йымалнысе вӱд ӱмбаке шӱтен лекме дене лийше ер-влакым тошто
60:177  годсо марий айдемын языкым ыштымыж дене умылтараш тӧчен . пӧръеҥ
60:178  шочмо шӱжаржым але лишыл родыжым марлан налын гын , кугу языклан
60:179  шотлалтын . но ала-могай жапыште тыгай ушнымаш лиеден . тыгай
60:180  ушнымашыже айдеме тукымым , ешым пытымашке конден . тидым ужын
60:181  да сай огылжым умылен , еҥ-влак родо-тукым коклаште марлан
60:182  каймым да ӱдыр налмым чарненыт . вараже тиде йӱла ӱшанымаш дене
60:183  кылдалтын да языклан шотлалташ тӱҥалын . садланак тоштыеҥ
60:184  ойлаште мланде ава тыгайым карген да сӱаным калыкшыге нелын ,
60:185  садлан ал але пӧрт олмышто ер лийын , маныт .
60:186     тӱрлӧ ӱшанымым ончыктышо тоштыеҥ ой-влак пеш шукертсе улыт ,
60:187  да нуно марийын вес калык дене кылым кучен шогымыжо але
60:188  варналтмыже нерген ойлат . мутлан , тылзыш ӱдыр **12** логалме
60:189  нерген тоштыеҥ ой латыш калык кокласе шарлыше тыгай ойлан чыла
60:190  шотыштат келшен толеш . марий ӱдыр семынак латыш ӱдыр йӱдым
60:191  вӱдлан кая да волгыдым пумыжылан тылзым вурсаш тӱҥалеш . тидым
60:192  ужын , тылзе ӱдырым шке декыже шупшын налеш . тиде семынак
60:193  тылзысе ӱмылкам удмурт , чуваш , башкир да осетин йомаклаште
60:194  умылтарат . нуно марий семынак тылзым " айдемаҥденыт " да тудым
60:195  юмо семын онченыт . тылзе шотышто икгай ожно нине калык-влакын
60:196  ожно икгай ӱшанымыштым ончыкта .

61:1  61  погымо пашалан ( экспедицийлан ) ямдылалтмаш , верлаште тиде
61:2      пашам виктарен колтымаш    **7**
61:3     фольклор кумылзакын пашаже шӧртньым пырчын-пырчын кычалшын ,
61:4  келге теҥыз пундаште шергакан кӱйым ( жемчугым ) погышо еҥын
61:5  профессийже дене икгайрак . кузе нуно чӱчалтыш гай шергакан кӱ
61:6  падыраш мумылан куанат , калык ойпогын шергакан ой-шомакшым
61:7  муышо еҥат тугакак йывырта , кумылжо кашташке нӧлталтеш . но ты
61:8  пашалан ончылгочак ямдылалтман .
61:9     кеч-могай ялысе але селасе калыкын сылне мутан творчествыжым
61:10  погаш тӱҥалме деч ончыч погышын чумыр калыкын фольклоржо нерген
61:11  икмыняр шинчымашыже лийшаш . каяш ямдылалтше еҥ тӱрлӧ чий дене
61:12  тидым ыштен кертын огыл гын , книга мучашыште ончыктымо
61:13  литературым лудын рашемден кертеш . йӧн да материал улмо годым
61:14  посна кундемысе калык ойпогымат шергал лекташ уто огыл . тидыже
61:15  таҥастарымаш пашам эртараш , фольклорын вияҥме корныжым лончылаш
61:16  сай йӧным ышта .
61:17     погаш ямдылалтше еҥ адак кундемын историко-экономический
61:18  ойыртемжымат шымлен лекшаш . вет фольклор ден историй йыгыр пача
61:19  гай улыт , диалектически кылдалтын шогат .
61:20     вер-шӧр ойыртемымат мондыман огыл . кундемын пӱртӱсшӧ могай
61:21  ( рельеф , кушкыл , янлык ден кайык , почва , эҥер ден ер , куп
61:22  да молат ) , ялла ден селала , тушто мыняр озанлык , мыняр еҥ
61:23  ила , мыняр тӱрлӧ калык , тудо ял озанлыкыште але
61:24  промышленностьышто ышта , мӱкшым онча але сонарзе паша дене
61:25  ила ; тыште просвещенийын , культурын да медицинын могай
61:26  учрежденийышт улыт - кӱлын шинчыман .
61:27     пелен вер-шӧрын схематический картше лиеш гын ( уке годым
61:28  тудым варажым лӱмынак ышташ кӱлеш ) , тушто верын посна
61:29  ойыртемжым , шӱгарым , кӱсотым , агур , илем , пасу ден олык
61:30  лӱмлам палемдыман .
61:31     адак калыкын тошто да у илыш-йӱлаже нергенат мондыман огыл .
61:32  вет кажне кундемын шкенжын могай гынат унам вашлийме ,
61:33  койыш-шоктышым ончыктышо ойыртемже , порылык ден осаллык нерген
61:34  умылымашыже уло . икманаш , у верыш толшо тиде кундемысе еҥ-влак
61:35  деч ош коракла ойыртемалтшаш огыл . ты шотышто руш калыкын
61:36  поэзийжым шымлыше А Н Веселовскийын ойлымыжым ушештараш уто
61:37  огыл . **8** " калыкын могай улмыжым , ойыртемжым тӱрыснек
61:38  палынет гын , тудын коклаш варналташ , тудын илышыж дене илаш да
61:39  шӱм-чонышкыжо пураш кӱлеш " ( А Н Веселовский . историческая
61:40  поэтика . л , 1940 , с 390 ) .
61:41     экспедицийыш тарванымешке , тӱрлӧ научный литература гоч тиде
61:42  кундемын йылме ойыртемжым шерын да шымлен лекман . верысе калык
61:43  йылмым палымаш фольклор произведенийым келгын умылаш , йылме
61:44  сылнылыкым тӱрысрак да раш возен налаш полша .
61:45     информатор-влак ( каласкалыше , мурышо еҥ ) нергенат
61:46  ончылгочак рашемдаш тыршыман : нунын койыш-шоктышышт могай ,
61:47  репертуарыштышт могай жанрлан утларак верым ойырат , шкет але
61:48  тӱшка калык ончылно каласкалаш йӧратат , илыш корнышт могай
61:49  лийын , калыкын нунын деке отношенийже могай да ятыр молат .
61:50     возышо еҥлан корныш лекме деч ончыч эше иктым мондыман огыл -
61:51  писын возымо йӧн-влак нерген . тидлан икмыняр кече
61:52  тренироватлалташ кӱлеш . ты годымак почеркын чаткалыкше нерген
61:53  эре шарныман : материал чумыр калыклан , у тукымлан погалтеш ,
61:54  садлан возымым лудаш йӧсӧ ынже лий .
61:55     писын возаш манын , шукыжо годым мутым йӧнештарен
61:56  кӱчыкемдылаш перна , поснак йомакым , тоштыеҥ ойым , калык
61:57  ойлымашым , мыскарам возымо годым . кӱчыкемдыме мут-влак эре ик
61:58  семын келыштаралтшаш улыт . тидлан кӧра посна тетрадеш
61:59  кӱчыкемдыме мут списокымат ышташ , очыни , уто огыл .
61:60     учебный заведенийласе экспедиционный группа-влак материал
61:61  погаш тӱшкан лектыт , сандене нунылан эше теве мом шотыш
61:62  налман : шке коклаште тӱрлӧ обязанностьым шеледымаш , кече еда
61:63  дневникым вӱдымаш , калык ончылно могай лекций да концертный
61:64  программа дене выстӱпатлаш , фотограф , художник але
61:65  кинооператор должноцтьым кӧ шукташ тӱҥалеш ( мом нуно пеленышт
61:66  налшаш улыт ) , маршрутым пеҥгыдемдымаш , кочкыш да каныме
61:67  шотышто кӧ вуйлаташ тӱҥалеш да молат .
61:68     фольклор материалым верысе культура да просвещений
61:69  пашаеҥ-влак калыкым коммунизм шӱлышеш куштымаште кузе кучылтыт -
61:70  тидымат умылен налаш уто огыл . культура пӧртлаште , ялласе
61:71  библиотекылаште , клублаште , школлаште фольклор кас ( муро ,
61:72  йомак , тушто , калык мут да моло ) эртаралтыт **9** мо ?
61:73  эртаралтыт гын , кузе ямдылалтыт , радамже могай , калыклан нуно
61:74  кузе келшат , уэш эртараш йодыт мо , тыгай каслашке верысе
61:75  йомакзе , мурызо але туштым туштышо да молат ӱжалтыт мо ?
61:76     чыла нине йодыш-влак акрет годсо да кызытсе калык ойпого
61:77  кокласе социальный да психологический кылым рашемдаш да умылаш
61:78  полшат .
61:79  фольклорын могай жанржым чумырыман
61:80     калык ойпогын произведенийышт пеш шукерте ожнат , иктаж
61:81  шӱдӧ-кокшӱдӧ ий ожнат , кызытсе жапыштат шочыныт да шочын
61:82  шогат . мутат уке , аралалт кодшо тоштыжымат , кызытсе нӧргӧ
61:83  лектышыжымат возыман . южо текст посна сборниклашке логалын
61:84  гынат , тудын вариантше-влак улыт . тыгайыштымат кагазыш
61:85  налман . икманаш , мо калык коклаште вашлиялтеш , колалтеш -
61:86  пӱтынек серыман . нуным таҥастарен ончаш гын , чылт икгай ик
61:87  текстымат муаш ок лий . композицийже , сюжетше дене огыл гын ,
61:88  образше , йылмыже дене ( эпитет , таҥастарымаш , метафора ,
61:89  гипербола да молат ) садыгак ойыртемалташ тӱҥалыт . ик
61:90  информаторак ( йомакзе , туштызо , мурызо да молат ) шке
61:91  текстшым кажне гана тӱрлын ойла .
61:92     йомак-влак образ , сюжет , чоҥалтме шот дене тӱрлӧ лийыт .
61:93  нуным тыгай тӱшкалан шеледен погаш йӧнан : 1 ) янлык , вольык ,
61:94  кайык ( животный ) нерген ; 2 ) еш илыш , айдеме койыш , нужна
61:95  да поян , чаҥга да осал ( социально-бытовой ) ; 3 ) юмо да ия ,
61:96  поп , дьякон , черке пашаеҥ ( антирелигиозный ) ; 4 ) юзо
61:97  шӱлыш , латкок вуян кишке , локтызо ( волшебный ) ; 5 )
61:98  воштылтышан , мыскара йомак-влак .
61:99     В И Ленин , Граждан да Отечественный сар герой-влак
61:100  нерген могай йомакым ойлат ?
61:101     йомак возымо годым теве мом эскерыман :
61:102     а ) йомак тӱҥалтыш да йомак мучаш могай улыт ? нунын вес
61:103  вариантышт уло мо ?
61:104     б ) йомакысе мурым мурат але каласкалат гына ? семже уло
61:105  гын , возен налман .
61:106     в ) колыштышт манын , йомакзе могай савырыме йӧным кучылтеш ?
61:107  колыштшо-влак йомакысе герой-влакым кузе " вашлийыт " - нунын
61:108  койышыштым моктат але вурсат ?
61:109     г ) каласкалыше посна событийым , сӱретым , тошто илыш шотым
61:110  умылтара мо ? умылтара гын - кузе , могай йӧн дене ?
61:111  **10** д ) йомакзе шукыжым талукын могай жапыштыже каласкала ?
61:112  ожно кунам каласкалат улмаш ? посна жапыште молан йомак колташ
61:113  ок лий але чарыме лийын ? утларакшым могай еҥ-влак колыштыт
61:114  ( йӧча , ӱдыр-рвезе да молат ) ?
61:115     е ) йылме сылнештарыме йӧн-влакым ( метафора , таҥастарымаш ,
61:116  эпитет , фразеологий да молат ) кузе кучылталтеш ?
61:117     ж ) каласыме йомакшым кӧн деч , кунам да кушто колын ?
61:118     и ) йомакзын репертуарже могай ? ( чыла возымо огыл гын ,
61:119  спискым пуаш ) .
61:120     й ) каласкалыше шке йомакшым кузе акла ? тӱрлӧ геройын
61:121  койышыштым шке кундемысе еҥ дене таҥастара мо ?

62:1  62  марий куштымаш     **87**
62:2     кажне калыкын шканже келшыше куштымашыже уло . тудо
62:3  кеч-кунамат калыкын пашаже , илыш ойыртемже дене чак кылдалтын .
62:4  пеш ожно куштымаш гоч еҥын могай тукым , кундем гыч улмыжымат
62:5  палат улмаш . еҥын кушеч улмыжым палаш тудын могай куштымашым
62:6  куштымыж нерген йодыныт . вашмутым налмеке , тиде еҥын могай
62:7  кундем , могай калык , тукым гыч улмыжым каласеныт . икманаш ,
62:8  куштымаш айдемын паспортшо гай лийын .
62:9     куштымашлан шочаш , вияҥ толаш кеч-кунамат калыкын тӱҥ пашаже
62:10  негызым ыштен .
62:11     тиде шомакна лудшо еҥлан рашрак лийже манын , тӱрлӧ калык
62:12  куштымашым таҥастарен ончалына . колым , теҥызысе янлыкым кучен
62:13  илыше эскимос але чӱкча " морж " але " тюлень " куштымашым
62:14  куштат , пӱчым ашнен илыше ненец , саам калык-влак коклаште
62:15  " пӱчӧ " куштымаш кугу верым налын шога . чодыраште янлыкым
62:16  кучен илыше хант , манси , эвенк коклаште " маска " але
62:17  " рывыж " куштымаш шарлен . Америкысе сонарзе индеец-влак
62:18  коклаште шӱдӧ ий ожно " бизон " куштымаш эн йӧратыме улмаш .
62:19  вольык кӱтӱм кӱтен коштшо казах коклаште " имне " , " тага " ,
62:20  " каза " куштымаш-влакым вашлийына . таджикын хореографийжым
62:21  ончалаш гын , тушто ме мланде паша дене кылдалтше
62:22  куштымаш-влакым ужына .
62:23     паша ыштыме йӧн вашталт толмылан кӧра куштымашат молемеш .
62:24     искусствым марксизм туныктымо семын шымлыше Г В Плеханов
62:25  шке жапыштыже тыге чын палемден : " модмаш - тиде пашан
62:26  шочшыжо " . калык искусствын паша негызеш гына вияҥын , уэмын ,
62:27  эре пойдаралт толмыжым марксизм наука ӱшандарышын почын пуэн .
62:28  тидым шотыш налме годым веле куштымашын кузе шочмыжым ,
62:29  ойыртемжым умылаш лиеш .
62:30     марий куштымашын негызшым пален налаш мыланна акрет годсо
62:31  жапымак шымлаш перна . молан манаш гын , шочмо калыкнан
62:32  куштымашыже пеш шукерте ожнак шочын . теве финно-угор
62:33  калык-влакын кугезышт илыме верыште 3500 ий ожнак тойымо айдемын
62:34  шӱгарыштыже йыргешке той шыркамам мумо . тушто тыгай сӱрет уло :
62:35  кум пӧръеҥ кок кидешат кердым кучен кустат . акрет годсо
62:36  художник ыштыме тиде сӱретым ончет , да пылышлан чатка куштымо
62:37  сем солна , патыр сарзе-влакын капышт чолган тарванылмыла
62:38  чучеш . тиде сӱрет эше пеш ожнак марийын , мордван , удмуртын да
62:39  моло финно-угор калык-влакын кугезыштын патыр сарзыла
62:40  куштымашышт лийме нерген ойла . моло куштымаш-влакын лиймышт
62:41  нерген карел-влак илыме Ош теҥыз да Ладога ер воктенсе кӱ
62:42  ӱмбалан аралалт кодшо сӱретлаште ужына . нуным сӱретлымылан 4000
62:43  ий наре эртен . тыге финно-угор калык-влаклан негызым пуышо
62:44  племя-влак коклаште икмыняр тӱжем ий ожнак тӱрлӧ куштымаш
62:45  шочын .
62:46     марий калык коклаште могай куштымаш-влакын кышашт кодын ?
62:47  шочмо йылмынам ончалаш гын , тушто тыгай таҥастарымаш-влакым
62:48  ужына : маскала тӧрштылеш , тагала тӧрштылеш , казала
62:49  тӧрштылеш , комбыла иеш , лудыла иеш , йӱксыла йоген кушта да
62:50  молат . тидыже айдемын куштымаш гоч янлыкым , ир кайыкым
62:51  ончыкташ тыршымыж нерген ойла . тыгеже мемнан кугезына-влак
62:52  куштымаш гоч сонарлен коштмо годым ужмо янлыкым , кайыкым
62:53  ончыктеныт . вольыкым ашнаш тӱҥалмекышт , тагала , казала ,
62:54  имньыла куштымаш шочын . одо калык кокласте теве кызытат
62:55  " ӱшкыж " куштымаш аралалт кодын . хант да манси калык-влакын
62:56  мемнан жапыштат маска , турня , колшыре куштымашышт-влак аралалт
62:57  кодыныт .
62:58     паша дене кылдалтше куштымаш-влак , илен-толын , тӱрлӧ
62:59  йӱлашке пуреныт . нунын негызеш йӱла куштымаш-влак шочыныт .
62:60  мутлан , марий-влак шорыкйол годым " маска " , " сӧсна-влак "
62:61  куштымашым куштеныт . тидым Киров областьыште илыше малмыж
62:62  марий-влак коклаште кызытат ужаш лиеш . тиде куштымаште маскала
62:63  чийыше рвезе ӱдыр-влак дене пырля кушта . **88** тыгаяк куштымаш
62:64  венгр калык коклаште лийын . " сӧсна-влак " куштымаште малмыж
62:65  марий-влак марла-рушла куштеныт . куштен чарнымеке , куштышо
62:66  Сӧсна патыр ден Марий патыр кредалыт улмаш . тидыже , очыни ,
62:67  сарзе-влакын куштымашышт гыч пурышо ужаш лийын .
62:68     шорыкйол пайремыште эше Васли кугыза да Васли кува кажне
62:69  суртышто , тыгак шорыкйол пӧртыштӧ йӱла куштымашым куштеныт .
62:70  тиде куштымаш огеш лий гын , шушаш ийыште пуйто шурно ок куш ,
62:71  вольык ок ешаралт , ешат ок кугем . санденак мӧчӧр-влак куштымаш
62:72  гоч пасушто шурно кушмым , вӱта тич вольык шукеммым , ешыште
62:73  йоча-влак шочмо-кушмым ончыкташ тыршеныт . южо движенийышт пешак
62:74  натуралистический лийын , нуным абстрактный симбол дене эше
62:75  вашталтен моштен огытыл . туге гынат Васли кугыза ден Васли
62:76  кува шке куштымашышт дене илышлан , эрласе кечылан ӱшаным
62:77  шочыктеныт . шорыкйолышто тыгак " Оръеҥ ден Салтак "
62:78  куштымашым ончыктеныт . тидыжым йӧратымаш нерген поэма манашат
62:79  лиеш . оръеҥ ден салтак , кап-кылым , кид-йолым модыктен ,
62:80  шушаш ийыште  каче ден ӱдыр-влак коклаште йӧратымаш пеледшашым ,
62:81  шуко сӱан лийшашым куштен ончыктеныт . тиде темымак шорыкйол
62:82  пӧртыштӧ мӧчӧр каче ден шорыкйолыш толшо ӱдыр-влакын
62:83  куштымаштышт ужына . ӱдыр-влак , кап-кылыштым лывыргын
62:84  тарватылын , кид-йолым лыжган модыктен , вуеш шумыштым , кӱшӧ
62:85  мӧр гай лиймыштым , марлан лекташ ямде улмыштым шижтарат . йолым
62:86  кӱвар гыч ойырыдеак , ик вер гыч весыш эркын кайымышт йӱксын ,
62:87  комбын , лудын ийын коштмыштым сӱретлен ончыкта . жапын-жапын
62:88  кок кидым кок могырыш шуялтен нӧлтал колтымышт вӱдыштӧ йогышо
62:89  йӱксӧ але комбо-влакын шулдырыштым шарныкта . вачым , кид
62:90  вургым , кид копам , парнялам модыктылмаш толкыналтше кугу вӱдым
62:91  сӱретла .
62:92     а каче мӧчӧр-влак тидын годым ӱдыр-влак йыр пӧрдын кустат ,
62:93  пуйто нуным руалтен кучаш тӧчышӧ осал кайык улыт , варажым ,
62:94  ӱдырым кучен , имне ӱмбак нӧлталыт да писын кудалме семын
62:95  тӧрштылыт . чыла тидым куштышо-влак тӧрштылмӧ , йолым келшышын
62:96  тавалтыме але тывырдик гоч почын пуат . семат тидымак шижтара .
62:97  тыгай куштымаш ожнысо марийын ӱдырым шолыштмо йӱлажым сӱретлен
62:98  ончыкта . куштымаш тыгак шкенжын йӱла функцийжым шукта :
62:99  мужыраҥмаш идалык мучко пытыдыме лийже , калык эре шукемже
62:100  манын , калыклан сугыньым пуа . шорыкйол пайрем лач тидын дене
62:101  ойыртемалтын : тӱрлӧ искусство полшымо дене еҥ-влаклан
62:102  ончыкылыкым мужед пуен , сайлан , порылыклан ӱшаным шочыктен .
62:103  шорыкйол годым мужедыныт , туштым туштеныт , муро гоч тӱрлӧ
62:104  сугыньым пуэныт . имне мӧчӧр тӧрштыл куштымаште - имне тӱлетым
62:105  ужыныт , Каза мӧчӧрын койышланен тӧрштылмаште , ӧргымаште -
62:106  шорык тӱлет кончен . турня мӧчӧр чӱҥгалеш гын , кочкаш ситыше
62:107  шурно лийшашым ужыныт . тыгай куштымаш-влак марийын веле огыл ,
62:108  удмуртынат лийыныт .
62:109     йӱла куштымаш-влак гыч кугече годымсо куштымашат оҥай .
62:110  мутлан , мый тудым Пумарий ялыште кугече годым ужынам .
62:111  пошкудо-влак пӧрт еда уна лийын коштмышт годым кажне пӧртыштӧ
62:112  куштат . тиде кечын пӧръеҥ-влаклан шке ватышт дене кушташ ок
62:113  лий , вес ӱдырамаш дене веле куштен кертыт . тидын годым пӧръеҥ
62:114  ден ӱдырамаш коклаште кугу йӧратымаш улмым ужаш лиеш . пӧръеҥ
62:115  ден ӱдырамаш кушташ тӱҥалме деч ончыч ик корка гыч пурам йӱыт ,
62:116  вара , куштен-куштен , икте-весышт деке лишемыт . миен
62:117  шумекышт , коктынат кидыштым ӧндалалтмыла лупшалыт да ,
62:118  тавалтен-тавалтен , мӧҥгешла чакнат . адак лишемыт , адак
62:119  кидыштым ӧндалалтме гай ыштат . тыге нуно кум гана куштен
62:120  савырнат . вара тыгак вес мужыр , кумшо , нылымше мужыр куштат .
62:121  тыге нуно пуйто пелед шудымо йӧратымашышт нерген ойган мурым
62:122  мурат .
62:123     молан тыгай куштымаш шочмым умылтараш йӧсӧ огыл : революций
62:124  деч ончыч ӱдырым оксала , олным тӱлен , йӧратыде налыныт :
62:125  мужыраҥмаш поянлык дене кылдалтын , ача-ава шке ӱдырыштым
62:126  йӧратыдыме качылан вийыт марлан пуэныт , поян каче кугу олным
62:127  тӱлен . тыге йӧратыме йорло качыже шкет кодын , поян каче
62:128  кеч-могай мотор ӱдырымат налын кертын . вара ӱмырышт мучко кок
62:129  еҥ йӧсланен илен . кугече кечын марий коклаште ала-кунам
62:130  икте-весым йӧратыше еҥ-влаклан пырля кушташ правам пуэныт . тыге
62:131  пырля куштен , йӧратыше еҥ-влак йӱлышӧ чоныштым лыпландареныт ,
62:132  вургыжшо шӱмыштым куандареныт .
62:133     Гавриил Яковлевын возымыж семын , XӹX-ше курымышто кугече
62:134  годым куштышо-влакын кап-кылым модыктымаштышт икте-весым
62:135  йӧратымашышт эше рашрак почылтеш улмаш . мыйын ужмо куштымаште
62:136  тидын кышаже веле кодын ыле , туге гынат тиде пӧръеҥын вес
62:137  ӱдырамаш дене куштымо йӱлаже чынак лиймым рашын ончыкта .
62:138     марийын ӱарня куштӱмашыжат лийын . тидын нерген Спиридон
62:139  Михаиловын возымыжо **89** ойла . 130 ий ожно курык марий
62:140  ӱдыр-влак тыге куштеныт : ондак ӱдыр-влак , капым лыжган
62:141  пӱгыртен , озалан изишак вуйым савалтеныт . вара , кок кид дене
62:142  шокшым ваш кучен , кушташ тарваненыт . йол копам кӱвар гыч
62:143  нӧлталде , шыман ийыныт , кидым шулдыр семын ныжылгын лупшеныт .
62:144  куштен пытарымеке , адакат вуйым савеныт .
62:145     а теве агавайрем годымсо куштымаш шуко шотышто шорыкйолысо
62:146  куштымаш дене келшен толын . тыштат шорыкйолысо гаяк каче-влак
62:147  ӱдыр налшын рольжым модыныт , а ӱдыр-влак шкем оръеҥ семын
62:148  кученыт . икманаш , куштымаш гоч сӱаным модын ончыктеныт .
62:149  ожнырак нуно кӱсле сем почеш куштеныт . мемнан курымын 20-шо
62:150  ийлаштыже , кузе Т Евсевьев воза , гармонь почешат кушташ
62:151  тӱҥалыныт . икгайлык лийын гынат , агавайремысе куштымашын
62:152  амалже весе лийын : сӱанла модын куштымо дене нуно мланде ава
62:153  юмылан сӱаным ыштеныт , мланде шурным куштыжо , манын йодыныт .
62:154  тиде куштымаште , кап-кылым тӱрлӧ семын модыктылын , каче ден
62:155  ӱдыр-влак пырчын нерешт лекмыжым , озымын писын кушмыжым , кинде
62:156  шурнын пеледмыжым ончыктеныт .
62:157     йӱла куштымаш коклаште кугу вӱд пайрем годымсо куштымаш пешак
62:158  сӧрал улмаш . Малмыж кундемыште Сатнур марий-влак апрельыште
62:159  але майыште Вятка эҥер покшелан кугу пушым шогалтат улмаш . вӱд
62:160  каен пытымешке кажне кастене самырык-влак тиде пуш деке 40 пуш
62:161  дене ийын миеныт . каче ден ӱдыр-влак куштеныт , кугу вӱд нерген
62:162  мурым муреныт , вӱд ӱмбалне пуш дене коштыныт . тыге нуно шошо
62:163  толмылан , кугу вӱдлан шке куаныштым почын ончыктеныт .
62:164     марий-влак моло пайремыштат куштеныт : куштеныт семык годым ,
62:165  шудо солаш кайыме жапыште , у кинде пайрем годым . шоктеныт
62:166  кӱслем , шӱвырым , перкаленыт тӱмырым . шошо пайремлаште пӧръеҥ
62:167  ден ӱдырамаш-влак пырля куштеныт гын , шыже пайрем годым кок
62:168  пӧръеҥ але кок ӱдырамаш посна куштеныт . шорыкйол гыч тӱҥалын ,
62:169  сӱрем марте пӧръеҥ ден ӱдырамашын пырля куштымышт чыла
62:170  кушкылын , вольыкын , мландын иланымыштлан ӱшанымаш дене
62:171  кылдалтын . шыжым , телым чыла пӱртӱс канаш ямдылалтеш . тидым
62:172  шотыш налынак , шыже гыч шорыкйол марте ӱдырамаш ден ӱдыр-влак
62:173  пӧръеҥ-влак деч посна куштеныт .
62:174     тидым ме ӱдыр йӱыш але ӱдыр сий пайрем куштымаште раш ужына .
62:175  тыште марлан каяш шушо ӱдыр , пура коркам кучен , пайремыш толшо
62:176  казне уна лӱмеш шкетын посна куштен . тидын годым нуно ,
62:177  кап-кылым ковыран модыктен , кушкын шумыштым , марлан каяш ямде
62:178  улмыштым ончыктеныт . куштымо годымак кажне уналан посна мурым
62:179  муреныт . унала пурышо пӧръеҥ да каче-влак тидын годым ончен
62:180  гына шинченыт . мучашлан гына каче-влак ӱдыр-влак дене пырля
62:181  " Корак Марья ден Корак Йыван " сӱаным модыныт да куштеныт .
62:182  ӱдыр сий куштымаш кызытсе музыкальный драма але оперетта сынан
62:183  лийын .
62:184     калык куштымашын вияҥмаштыже шинчаш лекмаш йӱла кугу верым
62:185  налын . тыште акрет годсо ала-могай йӱлан элементше аралалт
62:186  кодын докан . молан манаш гын , шинчымаште куштымо годым каче
62:187  чыла ӱдыр дене почела-почела куштен . тидыже родовой строй
62:188  жапысе пӧръеҥ ден ӱдырамаш-влак кокласе кылым ончыкта , манын
62:189  шоныман .
62:190     марий куштымашын акрет годсо сынже сӱан йӱлаште поснак раш
62:191  коеш . теве качымарий шелыкыште сӱанвуй вате ден савӱшын ,
62:192  оръеҥ капка ончылно - почеш толшо-влакын куштымышт , туштак каче
62:193  пукшымо куштымаш , посна ойырымо качын оръеҥ сывыным чиен
62:194  куштымашыже , тыгак савуш ден куштызын койдарчык куштымашышт ,
62:195  сӱан тарваныме деч ончыч киямат ача ден киямат аван качымарий
62:196  шелыкыште , варажым оръеҥ деке мийымеке , нунынак кум гана
62:197  костенеч да арака дене куштымашышт , савушын оръеҥ пӱргенчыкым
62:198  налме годым куштымашыже , тулар вате-влакын клатыште оръеҥлан
62:199  вате вуйчиемым упшалтыме годым куштымашышт лач тидын нергенак
62:200  ойлат . чыла куштымашын шке сӱретше , ойыртемже лийын . тыште
62:201  пеш ожнысо кок родо кокласе кылым , савушын оръеҥлан праважым ,
62:202  тулар вате-влакын ӱдырым туралтен кертмыштлан куаныштым , киямат
62:203  ача ден киямат аван у ешлан полшаш сӧрымыштым , почеш
62:204  мийыше-влакын качымарийым але оръеҥым моктымыштым ужаш лиеш .

63:1  63  вождьна - марий сӱретыште     **88**
63:2     Ленин вождьын , тӱняште эн кугу айдемын , койыш-шоктышыжым
63:3  да койыш-тӱсшым чын почын ончыкташ куштылго огыл . южо
63:4  художникше , тиде кугу личностьым садак тичмашын почын ом керт
63:5  манын , тӱҥ шонымаш деч чакнен , посна палым ончыктымо дене
63:6  серлага гын , весе вождьын илышыштыже лийын кертшашым
63:7  сӱретлымашке кусна . ты шотышто кажне художникын ойырен налме
63:8  шке йӧнжӧ уло . но ленинский темым тарватыше кажне художник
63:9  тыгай шонымашке толеш : тиде пеш кугу айдемын шӱм-чон поянлыкшым
63:10  чыла велымат ончыкташ - келге шымлымаш гаяк творческий задача .
63:11     тӱрлӧ пагытыште тӱрлӧ калык гыч улшо автор-влакын сӱретлыме
63:12  чыла произведенийым мо ушен шога ? совет Ленинианын рӱдыжӧ
63:13  могайрак ? тыште эн ончычак Ильичым пӱтынь калыкын шокшын
63:14  йӧратымыжым почын ончыкташ тыршыме , вождь ден калыкым чакемден
63:15  шогышо чертам кычалмым ужына . Ленинианын эн сай
63:16  произведенийже-влак эше тидын дене ойыртемалтыт : кажне сӱрет
63:17  - художникын илыме пагытшылан келшыше образ . тиде - Ленинын
63:18  образше ден историйын ошкылжо кокласе ойыраш лийдыме кыл .
63:19     тӱрлӧ калык гыч лекше мастар-влакын ленинский темым тӱрлӧ
63:20  могырым почшо сӱретлаште марий изобразительный Ленинианат шке
63:21  вержым налын . тышке Ленин да революций нерген профессиональный
63:22  искусство мастар-влакын произведенийышт пурат .
63:23     марий изобразительный Ленинианым Павел Горбунцовын
63:24  сӱретше почеш . тудым художник 1929 ийыште , ойган датым -
63:25  вождьын колымыжлан вич ий темме кечым элын палемдымыж годым ,
63:26  сӱретлен . произведенийын сюжетшылан марий ялыште эртыше
63:27  траурный митингым ойырен налме .
63:28     марий живописьын историйыштыже П Горбунцовын сӱретше -
63:29  ленинский темым почын ончыктымаште икымше кугу ошкыл . сӱретыште
63:30  тӱҥ герой - калык . а калык тема марий изобразительный
63:31  Ленинианыште тачысе кече мартеат рӱдӧ семын кодын .
63:32     П Горбунцовын сӱретысе калык шонымашан содержаний ден
63:33  вождьым пӱтынь калыкын йӧратымыж нерген темым художественно
63:34  почын ончыктымаш Ильичын образышкыже ойыраш лийдымын ушненыт .
63:35     автономийым ыштыме нерген декрет марий калыкын илышыштыже пеш
63:36  кугу исторический акан документыш савырнен . тиде событийым
63:37  художник-влак живописьыште моктен муреныт . витлымше ийлаште
63:38  Владимир Козьмин музейлан " Автономийым ыштыме нерген
63:39  декретым подписатлымаш " сӱретым ыштен .
63:40     тиде жаплан республикыште творческий вий тӱҥ шотышто пеҥгыдем
63:41  шуын . художник-влак ончылан жап у йодышым шынден . лачак
63:42  витлымше ийлаште сюжетно-тематический , лачшым манаш ,
63:43  исторический сӱретын позицийжым пеҥгыдемдаш кӱлмӧ шижалтын . В
63:44  Козьминын произведенийже тема кумдалык , идей да содержаний
63:45  шотышто кугу задача дене ойыртемалтеш . тудо марий
63:46  изобразительный искусствын тунамсе сеҥымашыжым да ситыдымашыжым
63:47  ончыкта . эсогыл вождьын образшымат ӱмбач почын пуымо . калыкын
63:48  колтымо еҥ-влак дене тудын мутланымыже - кугу исторический
63:49  значениян , но тидым иллюстраций семын гына ончыктымо .
63:50  персонаж-влакын койыш-шоктышышт вияҥын огыл . композицийын кок
63:51  ужашлан шелалтмыже вигак шинчалан перна - калык ик могырышто
63:52  шога , вуйлатыше-влак - вес велыште . а вет художник Кремльыште
63:53  вашлиймашым тыглай , весела шӱлышеш ончыкташ тыршен , эл
63:54  вуйлатыше-влакым тӱжвал геройзаций деч посна сӱретлен , туге
63:55  гынат темым почмо живописно-художественный решений иллюстраций
63:56  йӧн да композиций тӧрсыр деч утлен кертын огыл . тидыже самырык
63:57  марий историко-революционный живописьын тӱҥалтыш жапысе
63:58  нелылыкше нерген ойла .
63:59     ситыдымаш лийын гынат , Ленин образан , калык историйыште
63:60  чын лийше сюжетан сӱретын шочмыжо мемнан куандара . адакше теве
63:61  мом палемдыде ок лий : тиде произведений марий живописьыште В
63:62  И Лениным сӱретлыман первый радына семын палыме . койыш-шоктыш
63:63  да тӱс шотышто келшен толмо проблемым тиде сӱрет гоч решатлаш
63:64  тӱҥалме . Ленин нерген произведенийыште автор тиде проблемым
63:65  кузе творчески да чын решатлен кертеш , тудын сеҥымашыжат
63:66  тугаяк лиеш . мутат уке , ме палыме художественный
63:67  первоисточникым але документальный фотографийым тыглайын
63:68  копироватлыме нерген огыл ойлена . эн ончычак иктаж-могай кӧргӧ
63:69  шонымаш татыште Ленинын сын тӱсшылан келшен толмо чертам ужын
63:70  мошташ , кап-кыл тарватылмын , чурийвылыш **89** вашталтмын
63:71  кӧргӧ амалыштым умылен калаш кӱлеш . чыла тидыже Ленинын кӧргӧ
63:72  шонымашыжым пеш раш ончыктен кертын .
63:73     сӱретын сюжетшым Ленин темылан келыштарыме пашам самырыкрак
63:74  художник-влак умбакыже шуят . Зосим Лавреньтевын " Марий
63:75  ялысте мланде нерген декретым лудыт " сӱретшым шарналтена . тудо
63:76  В Козьминын тӱҥалме темым эшеат вияҥден . марий живописец
63:77  посна персонаж-влакым моштен сӱретлен , шке шотан национальный
63:78  тӱсым муын . но художник калык койыш-шоктышым кумданжак ончыктен
63:79  кертын огыл . чын искусствын тӱҥ качествыжлан шотлалтше тичмаш
63:80  пластический да живописный образым чоҥаш манын , чапле
63:81  художественный формым кучылтман , новатор лийман . тыште ӱмбач
63:82  гына ончыктымо ок полшо .
63:83     60-шо ийлаште изобразительный искусствышто ( тидыже пӱтынь
63:84  совет искусствыштат тыгак ) чиян йӧнжӧ дене шуктымо
63:85  художественно-образный задачын умылымаште кугу савыртыш лийын .
63:86  образым вияҥдыме , явленийым кумдан иктешлыме дене пырляк
63:87  материалым тыршен шымлаш тӱҥалме .
63:88     самырык живописец Алексей Бутов республикыште кумдан палыме
63:89  " Марий-влаклан декрет " сӱретым ыштыме деч ончыч икмыняр ий
63:90  исторический материалым шымлен , архивлаште пашам ыштен . шкеже
63:91  тудын нерген теве кузе ойла : " мый шуко информацийым погенам -
63:92  кинохроника , фотографий , архивысе документ-влакым онченам ,
63:93  Ильичын тӱжвал тӱсшӱм , кузе ойлымыжым , коштмыжым ,
63:94  воштылмыжым , еҥ-влак ден мутланымыжым ончыктышо чыла материалым
63:95  шымленам " . тылеч посна художник шоҥго революционер-влак дене
63:96  ваш ужын кутырен , Ленинын статьяж-влакым лудын .
63:97     сӱретлан композицийым кычалме годым А Бутов оҥай йӧным
63:98  кучылтын : тудлан республиканский руш драмтеатрын артистше А
63:99  Кожевников позироватлен . тудо тунам В И Ленинын рольжым
63:100  сценыште модын А Бутов шарналта : " артист палемдыме сеанс деч
63:101  ятыр ончыч мастерскойыш толын , чыла шотыштат сайын
63:102  гримироватлалтын , сценылык вургемым чиен , образыш пурен .
63:103  Ленин нерген спектакльла гыч монологым лудмыжо , эпизодым
63:104  модмыж годым тудо шинча ончылнак васталт каен " .
63:105     актер дене пашам ыштен , художник шонен пыштыме образ деке
63:106  лишемын . туге гынат тугай тат толын шуын : тудо умбакыже кузе
63:107  лияш ӧрын . художниклан образым традиционно чоҥымо деч кораҥаш
63:108  неле лийын . тудо произведенийжым чын илышлан келыштараш
63:109  тыршен .
63:110     А Бутовлан вучыдымо вашлиймаш полшен . тудо ынде
63:111  ала-мынярымше гана Москвашке - Кремльыш , Йошкар площадьыш ,
63:112  Революций музейыш - миен . тыште , музейыште , тудо ик шоҥго
63:113  еҥым вашлийын . музейыште смотрительлан ыштыше тиде кугыза
63:114  Лениным ужмыжо , икана тудын ойлымым колыштмыжо , тунамсе жап
63:115  нерген каласкален . чыла тидым колыштмо годым кӱдырчан ийлам
63:116  ужшо еҥ дене пырля тудынат шӱмжӧ вургыжын . тыге художник
63:117  революцийын шӱлышыжым чон дене шижын , тунамсе пагытым ужын ,
63:118  октябрь эрдене Петроград ден Москвасе площадьлаште
63:119  революционный ошкылын серыпле йӱкшым колын ... тудо ончыкылык
63:120  сӱретын , лачшым манаш , икмыняр сӱретын могай лийшашыштым
63:121  ужын . шӱм-чонеш атыланыше шонымаш " Мутланымаш " да
63:122  " Партийный гимн " историко-революционный сӱрет-влакым ышташ
63:123  полшен .
63:124     " айдеме койыш-шоктышым келгын почын ончыктымыжлан кӧра сюжет
63:125  виян лектын " , - 1967 ийыште Волгоград олаште эртыше " Кугу
63:126  Юл " зональный выставкыште Алексей Бутовын " Марий-влаклан
63:127  декрет " сӱретшын тӱҥ ойыртемжым тыге палемдыме .
63:128     ленинский тема дене пашам ыштыше да Ленин ден калык шотышто
63:129  изобразительный проблемым шуктен толшо совет мастар-влакын
63:130  опытышт марий живописецлан тидым чын умылен налаш полшен :
63:131  сюжетан сӱретыште калык образ тыглай салтак , пашазе але
63:132  кресаньык семын гына огыл ончыкталтшаш . сӱретысе кажне еҥ шке
63:133  илыш корнан айдеме лийшаш . А Бутовын произведенийлаштыже шӱм
63:134  шокшым , алал кумылым шижына . Лениным художник вучыдымын ужмо
63:135  гай сценыште да эпизодышто ончыкта . чон кумыл почмым
63:136  " Мутланымаш " сӱретыште ужына . Ленин - Кремль кудывечыште .
63:137  эше сусыржо сайынак парем шуын огыл . тудым Бонч-Бруевич ден
63:138  матрос ужатен коштыт . нуно кок салтакым , " революцийын
63:139  рядовойжо-влакым " вашлийыт . тиде эпизодым сӱретлымыж годым
63:140  художник тыгыде-пагыдым ончыл верыш луктын огыл , Ленин образын
63:141  кугытшым арален коден .
63:142     чатка тӱс , герой-влакын койыш-шоктышышт дене тудо ,
63:143  революций лиймеке , кӱдыратле первый ийлам ончыкташ тыршен .
63:144  художник жанровыйым огыл , а исторический сӱретым ышташ шонен да
63:145  ыстен .
63:146     " Партийный гимн " сӱрет изиш лушкыдырак . тудым
63:147  композиционно чоҥен шуктымо огыл , кӧргӧ драматизмжат уке ,
63:148  манаш лиеш . революцийын геройжо-влак дене курымешлан
63:149  чеверласыме годым шӱм-чон ойгырымо жапыште вождьын образшым
63:150  почаш тудлан неле лийын , сандене чылажымат таляканрак
63:151  ончыктымо .
63:152     Ленин тема чӱчкыдынак шочмо пӱртӱс , пейзаж тема дене ушна .
63:153  тыгай произведенийым эн ончыч совет живописец Рылов сӱретлаш
63:154  тӱҥалын . марий живописьыште тиде йӧнымак Сергей Подмарев
63:155  кучылтын . тудын " Шыркаҥше пасу " сӱретыштыже пылым ,
63:156  мардежым , шурнывече ӱмбалне ужар толкыным ужына . пӱртӱсын тиде
63:157  толкынышкыжо Ленинын образше ушна .
63:158     ты сӱретым ончыктымо деч ончыч живописец ятыр эпизодым ,
63:159  вариантым ыштен ончен . шукыжым кудалтен . но теве мучаш марте
63:160  ыштен шуктыдымо ик вариант **90** келшыше гай чучын . тиде -
63:161  " Мланде нерген мутланымаш " . ужар шурнывече ден кава
63:162  ушымаште Владимир Ильич ден Максим Горькийын силуэтышт
63:163  мучашдыме канде кавашке нӧлталтыныт . тиде вариантым художник
63:164  ятыр жап шӱм-чоныштыжо коштыктен . юл воктенысе олык , шудо там
63:165  художникын капышкыжак , вурышкыжак шыҥен шуын , шочмо мландын
63:166  нимучашдыме кумдыкшым шижын налын . сӱретым ышташ тӱҥалмекыже ,
63:167  конешне , тудо шке шинча ончылныжо шочмо вершӧрым , кундемнан
63:168  чеченлыкшым ужын .
63:169     " Шыркаҥше пасу " сӱрет - чока тӱсан , чатка линиян . мӱндыр
63:170  кава тӱрыштӧ ош черке пале тошто Российым шарныкта . Ильичын
63:171  шинча ончалтышыже торашке возын . ваштарешла пуалше мардеж
63:172  Ленинын пальто урвалтыжым ӧрдыжкӧ лупшалын . пеҥгыдын тошкал ,
63:173  Ильич ончыко кая .
63:174     " мый умылем , - каласыш икана С Подмарев , - Ленин темым
63:175  ойырен налше кажне художник вождьын шуко могыран образыштыже шке
63:176  вийлык сюжетым муын кертеш . художник ик сӱретыште тиде образысе
63:177  ала-могай ужашыжым веле авалтен кертеш . мыйын шонымаште ,
63:178  Ильич нерген сӱретыште тыгай ужашыже Ленинианыште у мут
63:179  лийшаш " .
63:180     С Подмарев - романтико-лирический шотан живописец . тудын
63:181  историко-революционный жанран чыла произведенийже , тидын
63:182  шотышто " Совет власть верч " сӱретшат , революционный
63:183  романтика дене шыҥдаралтыныт . тиде сӱретын сюжетшылан Княжна
63:184  ( кызыт Данилово ) ялыште лийше событийым ойырен налме . тыште
63:185  контрреволюционер-влак чекист отряд ӱмбак кержалтыныт . шеме ,
63:186  шем-кӱрен , нугыдо йошкар тӱс чоным вургыжтара , трагедий лиймым
63:187  шижтара . тидат куандара : пытартыш ийлаште художник Ленин да
63:188  йоча-влак темылан икмыняр сӱретым ыштен - " Ленин йоча-влак
63:189  дене пырля шӱшпык мурым колыштеш " ( кок вариант ) , " Поҥго
63:190  пагыт " ( " Ленин йоча-влак дене пырля поҥгым пога " ) . нине
63:191  произведенийлаште Ленинын образше тӱрлӧ могырым ончыкталтеш ,
63:192  художник кажныштыже у , Ильӱчын илышыжлан келшен толшо йӧным
63:193  кычалеш . тиде темыланак З Лаврентьев , А Бутов да Ю
63:194  Белков шке сӱретыштым пӧлекленыт .
63:195     Ленинианым вияҥдаш графикат кугун полшен . тудын шке шотан
63:196  ойыртемже , айдеме илышын ик изи татыштыже кугу шонымашым почын
63:197  ончыктен кертмыже И Михайлинлан " Совет власть верч " , А
63:198  Бакулевскийлан " Совет властьын первый декретше-влак "
63:199  станковый графический цикл ден серийлам ямдылаш полшеныт . В
63:200  Маяковскийын " Владимир Ильӱч Ленин " поэмыжым Александр
63:201  Бакулевскийын сӧрастарен лукмыжо книга графикыште кугу сеҥымаш
63:202  лийын . В И Ленинын шочмыжлан шӱдӧ ий темме кече лӱмеш
63:203  савыктен лукмо тиде книга марла книга искусствышто чапле
63:204  ошкыллан шотлалтеш . изданийым " Советская Россия "
63:205  выставкыште кӱкшын аклыме .
63:206     Ленин да революций нерген героический темым почаш
63:207  художниклан посна йӧн кӱлын . тиде темылан книга искусствын
63:208  йӧнжӧ шыгыр лийын . иллюстраций тыгодым у чия дене пойдаралтын .
63:209  поэмыште чоным тарватыше эн виян верлам , поэтын ойыртемалтше
63:210  йӱкшым , Ильичын путырак поян кӧргӧ чонжым рашрак , шинчалан
63:211  койшын почаш манын , А Бакулевский плакат йылме дел лишыл
63:212  сылне йӧным кучылтеш .
63:213     пеш кугу мыслительын да революционный кучедалше еҥын
63:214  шочмыжлан 110 ий темме кечым пӱтынь ончыл айдеме тукымын
63:215  палемдыме жапыште В И Ленинын образшым чоҥымаште марий
63:216  изобразительный искусствын опытшым ончал лекмеке , ме тыге
63:217  каласен кертына : республикысе художник-влакын тӱшка пашашт
63:218  Ленинианылан сай негызым ыштен . тидыже эре у да у сӱрет-влак
63:219  пойдараш тӱҥалыт . Ленинын образшым ончыкташ эре у деч у автор
63:220  кумылаҥеш . самырык мастар-влак кугу образын у сынжым почыт ,
63:221  калыклан ончыктат .

64:1  64  религиозный коса мыланна могай эҥгекым конда   **34**
64:2     религий ожно марий шемерын сознанийышкыже да чыла
64:3  илыш-йӱлашкыже пеш келгын шыҥен , тудо еҥым шочмыж гыч тӱҥалын ,
64:4  колымешкыже авалтен шоген . пӱтынь тӱням тунам марий еҥ
64:5  религийын туныктымыж гоч ужын .
64:6     кызыт гын , йӧршын вес паша . мемнан илышыштына религий йӱлам
64:7  шуктен шогымаш койын изем толеш . илыш условий саемме семын ,
64:8  калыкын культурыжо да научный шинчымашыже кушмо семын юмылан
64:9  ӱшаныше-влак эреак шагалемыт .
64:10     кызыт советский калыкын кугу ужашыже пӱртӱс ден обществын
64:11  законжо-влакым чын умыла , эше школыштак марксистский
64:12  материалистический мировоззренийын негызшым пален налеш ,
64:13  пӱртӱсыштӧ да общественный илышыште тӱрлӧ явленийым юмын лӱмжӧ
64:14  дене огеш кылде . но религий мыланна нимогай эҥгекым огеш ыште ,
64:15  тудо лач шоҥго еҥ-влакын вуйыштышт веле кодын , манын шонаш
64:16  йоҥылыш лиеш . южо еҥ-влак але кызытат шке йырысе тӱням
64:17  религийын туныктымыж семын умылат . нунын коклаште
64:18  самырык-влакат улыт . юмылан ӱшаныше-влакын шонымышт почеш ,
64:19  пӱтынь тӱням юмо ыштен да юмак виктарен шога , а айдеме шке
64:20  шотшо дене нимомат ыштен огеш керт , шке илышыжлан шке оза
64:21  огыл . " юмо мом пӱрен , тудо лиеш " , " пӱрымашет деч от
64:22  утло " , маныт тыгай еҥ-влак . нуно кызытат юмын пӱрымашыж деч
64:23  лӱдын илат , иктаж-могай эҥгек лиймеке черкыш коштыт , отышто
64:24  кумалыт , мужедыктат да молат .
64:25  **35** " чыла юмо деч " , " чыла юмын кидыште " манын шонымаш
64:26  еҥым ӱнардымым , шкенжын вийжылан ӱшаныдымым , пассивныйым
64:27  ышта . юмылан ӱшаныше еҥ санденак мардеж куш пуалеш , тушкыла
64:28  лупшалтше пушеҥге гай . тудо ӱмыржӧ мучко эре " вес тӱня " ,
64:29  " тамык " да " рай " нерген шонен ила , шкенжым " вес тӱнясе "
64:30  илышлан ямдыла .
64:31     наука шукертак ӱчашаш лийдымын доказатлен : нимогай юмо ,
64:32  " вес тӱня " , " рай " да " тамык " уке . айдеме ик ӱмырым веле
64:33  ила , илыш кок гана пуалт . сандене тудо шке ӱмыржым сайын ,
64:34  обществылан пайдалын илен эртарышаш . пиалан , улан , сылне
64:35  илышым кондышо коммунистический обществым мланде ӱмбалне шке
64:36  вийкуатше дене ыштышаш .
64:37     коммунизм - шке ок тол , тудым ышташ нимогай юмат полшен ок
64:38  керт . коммунизмым лач тыршен ыштыме паша дене веле лишемдаш
64:39  лиеш . сандене мемнан Коммунистический партийна пӱтынь
64:40  советский калыкым героический пашашке ӱжеш .
64:41     а религий паша нерген кузе туныкта ? чын , кызыт
64:42  церковник-влак , ожнысо семын , паша айдемын языкшылан кӧра юмын
64:43  колтымо наказаний улеш манын , вигак ойлаш ӧрыт . нуно палат :
64:44  юмылан ӱшаныше советский еҥ коклаште шукышт пашам моло дене
64:45  тӧрак тыршен ыштат . южгунам черкыште тыгай мутымат колаш
64:46  лиеш : " йолагай ден арамлогар-влак райыш огыт логал " . но
64:47  иктым мондыман огыл : вет черке ожнат паша ышташ шемер-влакым
64:48  чарен огыл . но молан , могай пашам ышташ религий темла ? пашам
64:49  тудо кузе акла ? тыште паша деке религиозный да коммунистический
64:50  отношений коклаште кава ден мланде кокласе гай кугу ойыртемыш
64:51  путырак раш коеш .
64:52     религий кызытат айдемым " мландын шукшыжлан " шотла , тудо
64:53  кеч-мыняр тыршыже , юмо полшыде илышыште пуйто нимомат вашталтен
64:54  огеш керт . " кӧ киндым шочыкта ? - йодыт поп-влак да тунамак
64:55  вашмутым пуат : юмо . юмо шона - йӱрым колта , шона - шолемым .
64:56  мландым кеч-мыняр курал , ӱдӧ - юмо ок пу гын , кинде ок шоч .
64:57  сандене юмылан кумалаш кӱлеш . юмо эн сай пашалан молитвам
64:58  шотла " .
64:59     тыге лектеш : юмо молитвам паша деч коч йӧрата . тыгеже , эре
64:60  кумал да умшам веле карен шинче : ӱян подкогыльо кава гыч вик
64:61  умшашке йогаш тӱҥалеш . но **36** тыгай аҥыраже юмылан эн чот
64:62  ӱшаныше коклаштат нигунам лийын огыл . вет илыш - эн кугу
64:63  туныктышо - йӧршын вес семын туныкта . " пашам от ыште гын ,
64:64  ӱстембалнет мелна ок лий " , манеш марий калык мут . айдеме
64:65  шкежат пашалан кӧра янлык радам гыч лектын . тудо кӱ товар гыч
64:66  тӱҥалын , космический корабль марте шке пашаж дене ыштен , пашаж
64:67  дене кугу эҥерын да куатле атомын вийыштым сорлыклен . паша -
64:68  чыла поянлыкын негызше , паша - ончыко наҥгайше вий , тудо
64:69  айдеме обществым первобытный строй гыч социализм марте вияҥден
64:70  колтен . кызыт пашан значенийже путырак кугу . коммунизмым ыштен
64:71  шуктышашлан калык , кажне советский еҥ , чот тыршен , кугу пашам
64:72  ыштен шогышаш . паша деч посна пеледалтше общество , айдемын сай
64:73  илышыже да пиалже лийын ок керт .
64:74     религий пашан цельже нергенат тӱжем ий ожнысылак туныкта :
64:75  пуйто паша языкым касараш , колымеке " райыш " логалаш йӧн
64:76  веле . православный черкын ик богословшо Введенский тыге ойла :
64:77  " юмылан ӱшаныше-влаклан тачысе кече нерген шонымашат сита ,
64:78  сандене нуно эрласе кече нерген огыт шоно ... нуно шке шинчашт
64:79  ден шӱмыштым кавашке виктарат да юмын тӱняж нерген шонат " .
64:80     тыге религий юмылан ӱшаныше-влакым уло кумыл дене паша
64:81  ыштымаш деч кораҥдаш тырша , вес тӱняште паша деч посна ласка
64:82  илышым сӧра .
64:83     а коммунистический пашан цельже - мланде ӱмбалне эн пиалан
64:84  илышым чоҥаш , элын поянлыкшым шукемдаш , коммунизмын
64:85  материально-технический базыжым ышташ , " кажныж деч -
64:86  способностьшо почеш , кажныжлан потребностьшо почеш " принципым
64:87  вашкерак илышым пурташ . мемнан элыште паша - творческий , кумыл
64:88  нӧлтышӧ , тудо айдемым уэмда , куандара . коммунизм жапыште
64:89  пашам кавашке ончен , вес тӱня нерген шонен ышташ ок лий ,
64:90  коммунистический паша кидым веле огыл , яндар кумылым , кӱкшӧ
64:91  сознательностьым , творческий тулым йодеш .
64:92     мемнан элыште кызыт эн пагалыме еҥ - пашан геройжо ,
64:93  коммунизмым шке пашаж дене лишемдыше советский айдеме - пашазе ,
64:94  колхозник , интеллигент .
64:95     пытартыш жапыште религиозник-влак пӱртӱс ден общество нерген
64:96  религийын шолдыргышо туныктымыжын наука ваштареш кучедалаш
64:97  ӱнарже пытымылан **37** кӧра , шке позицийыштым мораль нерген ,
64:98  еҥ-влак коклаште отношений могай лияш кӱлмӧ нерген туныктымаште
64:99  кучен кодаш тыршат . нуно тыге маныт : пуйто религиозный мораль
64:100  гына чынлан туныкта , пуйто тудым айдемылан юмо пуэн .
64:101     христианский моральыште , тудын кушеч лекмыжым палыде ,
64:102  тӱжвач ончымаште сайлан туныктышо ятыр заповедьым муаш лиеш :
64:103  " еҥым ит пушт " , " ит шолышт " , " еҥ вате нерген , тудын
64:104  вольыкшо нерген ит шоно " да молат . нине заповедьым юмын лӱм
64:105  дене кылдат .
64:106     чынжым гын , мораль религий деч ончыч лийын , тудо айдемын
64:107  янлык радам гыч лекмекыжак шочын , общество вияҥме семын вашталт
64:108  толын . мораль - общественный сознанийын ик формыжо - айдеме ден
64:109  айдеме кокласе отношенийым ончыктен шога . а религий улыжат 30 -
64:110  40 тӱжем ий ожно веле лектын . религийын служительже-влак шкешт
64:111  айдеме обществысе ямде моральым кучылтыныт , шканышт кӱлеш семын
64:112  келыштареныт , тудым " юмо пуэн " , манын увертареныт .
64:113     христианский мораль , " юмын лу заповедыше " - тиде
64:114  рабовладельческий стройышто илыше-влакын моральышт . тиде
64:115  моральын ужашыже чыла айдеме тукымын илышланже келшен , курым
64:116  гыч курымыш куснен толын . тыге , ме " еҥым ит пушт " , " ит
64:117  шолышт " да моло тыгаяк сайлан туныктышо правило-влак дене
64:118  кызытат келшена гынат , нуным у содержаний дене пойдарена . но
64:119  " шке тушманетым йӧрате " да моло тыгаяк правило-влак дене
64:120  нигузеат келшен огына керт .
64:121     религиозный мораль обществыште ятыр курым дене озалален
64:122  гынат , тудо айдеме ден айдеме кокласе отношенийым саемден
64:123  кертын огыл . религиозник-влак шкештат религиозный мораль почеш
64:124  илен огытыл . вет кызыт юмылан ӱшаныше кажне еҥ пала : ожно кӧ
64:125  эн сут , эн чаҥга лийын гын , тиде - поп да карт-влак . а " ит
64:126  пушт " манын калыкым туныктышо христианский черке кокла
64:127  курымлаште титакдыме вич миллион утла еҥым илышынек тулеш
64:128  йӱлалтен пуштын , пеш шуко религиозный войнам ( крестовый
64:129  поход-влакым да монь ) эртарен .
64:130     религиозный моральын тӱрлӧ эҥгекше нерген ме тиде брошюрышто
64:131  шуко огына ойло . тидын нерген ятыр возымо . но тудын тӱҥ
64:132  эҥгекше теве кушто .
64:133     кеч-могай моральный нормымат шуктен шогымым тергыше , тудым
64:134  пеҥгыдемдыше вий лийшаш . религиозный **38** моральыште тыгай
64:135  вийлан юмым шотлат . религиозный мораль почеш илыше еҥ " юмын
64:136  заповедьшым " пудырта гын , юмын ончылно веле шкенжым титаклан
64:137  шотла , чыла языкым юмылан кумалын " касараш " тырша . религийын
64:138  туныктымыж почеш , тудо общество ончылно , еҥ-влак ончылно шке
64:139  пашажлан мутым кучышаш огыл . сандене тыгай еҥ утларак чӱчкыдын
64:140  обществын моральный нормыжым пудыртылеш , лач шкеж нерген гына
64:141  тырша . тудо тыгай принцип почеш ила : шолыштынат - юмылан
64:142  кумал , еҥым пуштынат - юмылан кумал , йӱын , орен коштынат -
64:143  юмылан кумал . юмо чыла тиде языкым вара кудалта , а тыгай шакше
64:144  паша нерген еҥ-влак мом шонат - садиктак .
64:145     тиде , чынжымак , пеш шучко мораль .
64:146     коммунизмым ыштыше еҥын моральный кодексше советский айдемым
64:147  коммунизм пашалан преданный лияш , Родиным йӧраташ , пашам лым
64:148  лийде ыштен шогаш , общественный поянлыкым аралаш , икте весе
64:149  дене йолташла келшен , ваш полшен , пагален илаш , честный ,
64:150  скромный лияш , еш илышым пеҥгыдемдаш , йоча-влакым коммунизм
64:151  шӱлышеш воспитатлаш , калык коклаште иза-шольыла келшен илаш ,
64:152  тошто коса вастареш кучедалаш туныкта .
64:153     религийын общество ваштареш улмыжо тудын еш илышым пужгалымыж
64:154  гыч коеш .
64:155     христианский религий эн суапле айдемылан еш деч посна илыше
64:156  монахым шотла . Иисус лӱм дене Евангелий тыге туныкта : " кӧ
64:157  мыйын лӱмеш шке суртшым але иза-шольыжым , але ака-шӱжаржым ,
64:158  але ачажым , але аважым , але шочшыжым , але мландыжым кудалтен
64:159  кода , тудо курымашлык илышым налеш " .
64:160     религийын еш илыш нерген туныктымыжын эҥгекше эн ондакак
64:161  тыште : тудо чыла еш илышым , вате ден марийын йӧратен
64:162  илымыштым , йочам ончен куштымашым юмылан кумалмаш деч изирак
64:163  значениянлан шотла .
64:164     чыла тӱрлӧ религий коктынат икгай верам кучышо мужырым веле
64:165  чын мужырлан шотла , тӱрлӧ верам кучышо ӱдыр ден рвезылан
64:166  йӧратен ушнашышт мешая .

65:1  65  первый лйотчик-влак коклаште   **30**
65:2     самолет эн ончыч йомакыште шочын . вара - юж шар ,
65:3  дирижабль ... а 1876 ий кеҥежым морской офицер Александр
65:4  Федорович Можайский кавашке чоҥештылше аппарат дене кӱзен
65:5  ончен . тудак тӱняште первый самолетын проектшым ыштен .
65:6     колымшо курым тӱҥалтыште Российыште планерный спорт эре утыр
65:7  да утыр шарла , аэроклуб-влак шочыт . тидлан тӱҥалтышым 1908
65:8  ийыште Одессыште почылтшо клуб ыштен . кок ий гыч южышко
65:9  Михаил Никифорович Ефимовын аэропланже кӱза . тиде -
65:10  Российыште первый чоҥештымашлан шотлалтеш .
65:11     у пашан ошкылжым руш газет-влак ончыктыде кодын огытыл . теве
65:12  мутлан , " Петербургский листок " 1912 ий 8 сентябрьыште
65:13  возен :
65:14  **31** " шкенжын " Райтшым " чоҥешташлан ямдылен шуктымым
65:15  княгиня Е Шаховская шукертсек пеш вуча . теҥгече , 7
65:16  сентябрьыште , вучымо жапше толын шуо . тудо корпусной аэродром
65:17  ӱмбалне чоҥештен ончен , но эҥгекыш логалын . пиалешыже ,
65:18  кугунак эмганен огыл .
65:19     ... " Райт " ( кокымшо гана ) 50 метр кӱкшытыш кӱзен
65:20  чоҥештен коштын . но кенета моторжо ала-мо лийын каен да вара
65:21  йӧршын чарнен . авиаторшалан пикироватлаш логалын .
65:22     йӱреш лазыргыше мланде ӱмбак волен шинчаш тӱҥалмыж годым
65:23  княгиня Шаховская рульым виктарен моштен огыл , сандене мландыш
65:24  миен керылтын . тыге кенета тӱкнымӧ дене эсогыл верже гычат
65:25  лектын возын ... "
65:26     " Петербургский газетын " 1912 ий 17 сентябрьыште лекше
65:27  номерыштыже Степановын эҥгекыш логалмыж нерген увертаралтын .
65:28     " шуко жап эртымеке , Гатчинский аэродромышто теҥгече угыч
65:29  чоҥештылаш тӱҥалыныт .
65:30     игече мардежан да йӱран ыле гынат , летчик Степанов кавашке
65:31  кӱзен . 40 метр кӱкшытыш нӧлталтмек да 10 минут наре южышто
65:32  лиймек , Степанов аэродромыш волаш тӱҥалын . йӱреш нӧрышӧ
65:33  аппаратым тале мардеж шӧрын савыралын , сандене икмыняр минут
65:34  гыч " Фарман " ӱлкӧ шуҥгалтын . мландыш керылтмыж годым
65:35  аппаратын шола могыр ӧрдыжшӧ пудырген . пиалешыже , авиаторлан
65:36  эҥгек лийын огыл " .
65:37     летчик-влакым Петербург ӱмбалне веле огыл ужаш лийын . 1912
65:38  ий кеҥежым революционный массовка годым Яуза эҥер шеҥгелсе
65:39  технический училище ӱмбачын пашазе-влак деке " руш авиацийын
65:40  кочаже " Б И Россинский чоҥештен толын . Москва ӱмбалне
65:41  первый чоҥештымаш ! полицейский-влаклан тиде келшен огыл . нуно
65:42  аэропланым рончаш да Ходынский аэродромыш пӧртылташ кӱштеныт .
65:43  но Б И Россинский , полицейский-влакым ондален , уэш южыш
65:44  кӱзен . пашазе ден студент-влак тунам куанышт дене " урам "
65:45  кычкыреныт .
65:46     массовкыш миймыжлан Б И Россинскийым тюрьмаш шынденыт . Н
65:47  Е Жуковскийын да икмыняр моло авиаторын тыршымыштлан кӧра гына
65:48  тунам Россинскийым утареныт .
65:49  **32** первый летчик-влак ! нунын лӱмыштым ме кугешнен
65:50  пелештена , первый авиатор-влак коклаште ала марий кундемыште
65:51  шочын-кушшо-влакат лийыныт ?
65:52     тиде йодышлан вашмутым мый вучыдымын муым . икана
65:53  Йошкар-Олаште илыше пенсионерка Полина Кирилловна Девяткина
65:54  деке мийшым . мылам гражданский сар жапыште возен шогышо марий
65:55  поэт-влак кокла гыч иктыжын илыш-корныжым рашемдаш кӱлеш ыле .
65:56  Полина Кирилловна шке жапыштыже тиде поэт денат кылым кучен
65:57  манын , мый ончычак колынам ыле .
65:58     мутланымаш шке шотшо дене эртен , шоҥго ӱдрамаш чыла рат дене
65:59  каласкален пуыш . пытартышлан эсогыл поэтын фотожымат пуаш
65:60  сӧрыш . тоштемше снимок-влак кокла гыч ик фотом луктын пуышат .
65:61  Полина Кирилловна ӧрмалгенрак мане :
65:62     - изишак туркалтыза докан , моло фотомат ончыктем ...
65:63     пуымо карточкыжлан таушташат мондышым . Полина Кирилловна
65:64  икмыняр карточкым ойырен налят , мылам шуялтыш . ужам : оҥышкыжо
65:65  георгиевский крест-влакым пижыктыл пытарыше самырык рвезе
65:66  шинча , весыштыже , тугаяк весела шинчаончалтышан - шога . теве
65:67  кугурак карточкышто - шаланыше самолет . тошто аэроплан-влакын
65:68  тӱсыштым ончыктышо посна снимок-влак ... шке семынем
65:69  шоналтышым : " ала тиде летчик мемнан землякна , марий кундемеш
65:70  шочын-кушшо рвезе ! "
65:71     Полина Кирилловна мыйым ыш вучыкто :
65:72     - мыйын изам , Николай Кириллович Кокорин ,
65:73  Империалистический сар жапыште лӱдде кредалше военный летчик .
65:74  кумлымшо ийлаште мылам шижтареныт ыле : " еҥлан пешыжак ит
65:75  ончыктыл . шке туткарыш логалат ... " сандене теве нине
65:76  карточка-влакым шылтен кийыктем , но шергакан шарнымаш семын
65:77  аралем . могай тудо тушман ?!
65:78     мыят тудын нерген возымым кычалаш пижым . первый руш
65:79  летцик-влакын усталыкышт нерген ик книга почеш весым лоштыклем .
65:80  П Н Нестеровын , Е Н Крутеньын , М Н Ефимовын да
65:81  молынат лӱмышт чӱчкыдынак логалеш . но Николай Кириллович
65:82  Кокоринын лӱмжым нигуштат шым верешт . теве кидышкем
65:83  Отечественный сарын первый кечылаштыже **33** лукмо " За
65:84  оборону " журналын ик номерже перныш . тушко Московский
65:85  авиационный институтын доцентше И Н Виноградовын " Чырык
65:86  курым ожно " вуймутан статьяжым пуртымо . ала тыште мемнан
65:87  кычалме летчикын лӱмжӧ уло ?
65:88     22 страницыште лудам : " Казаковын истребительный группыжо
65:89  ятыр лӱддымӧ военный летчикым куштен . нунын кокла гыч шукышт
65:90  гражданский сар жапыште белогвардеец ден оккупант-влак ваштареш
65:91  кредалмаште чапле корным эртеныт . Казаковын группыж гыч летчик
65:92  Кокорин тушманын куд самолетшым волтен **34** шуэн ... " туштак
65:93  " Авиатик " лӱман немецкий бипланын фотожо . тудым 1916 ийыште
65:94  Луцк воктене летчик Кокорин волтен шуэн . тыгай
65:95  фотокарточкымак Полина Кирилловна денат ужынам ыле . мутат
65:96  уке , мемнан землякна тале летчик лийын . ынде Николай
65:97  Кирилловичын шочмо ялышкыжат миен толаш , архивышкат Н К
65:98  Кокорин нерген йодын колташ лиеш .
65:99     лом - марий кундемын эрвел тӱрыштыжӧ , Хлебниково села
65:100  воктене верланыше ял . тышан 1889 ий 8 майыште Николай шочын .
65:101  тудын шочмо кагазшым Мари-Турекыште ЗАГС пашаеҥ-влак
65:102  кызытат ончыктен кертыт . тиде вер-шӧрыштак Николайын йоча
65:103  жапше эртен . Хлебниково селаш тунемаш коштын , тӱҥалтыш
65:104  шинчымашым налын . 11 - 12 ияшак апшат пашалан тунемын , татар
65:105  ден марий-влаклан ачаж дене пырля сорлам пӱнчен . яра жап годым
65:106  кермычымат кыраш полшен . тиде кермыч денак варарак кӱ пӧртым
65:107  шынденыт . латшым ияш рвезе Мӱндыр Эрвелыш каен , тыште кум ий
65:108  утла кӱртньӧ корно станцийыште пашам ыштен . 1910 ийыште шочмо
65:109  вер-шӧрышкыжӧ пӧртылын . тышечынак армийыш каен .
65:110     летчикын шӱжарже Полина Кирилловна деке кеч-кунам ит пуро ,
65:111  тудо изажын фотожо-влакым луктешат , эре уэш да уэш тудын
65:112  илыш-корныжым шарналта .
65:113     - ешыштына куд йоча лийын . кажныжлан паша ситен .
65:114  ача-авана-влак арам логарым чытен кертын огытыл . тунемашат
65:115  шагал логалын . Николай кум классым веле тунеме . вара тудлан
65:116  озанлыкыште тӱрлӧ пашам ыштыктеныт . апшаткудыш волен гын ,
65:117  кидышкыже неле чогытым налын , пасушко каен гын , имне сапым
65:118  кучен , - ойла Полина Кирилловна . - Николай имньым пеш
65:119  йӧрата ыле . сорлам пӱнчаш шукыж годым татар ден удмурт яллаш
65:120  лектеден .
65:121     телымат , кеҥежымат Николай йыдал дене коштын . шке куымо
65:122  вынер да посто гыч ургымо тувыр-йолашым , мыжерым чиен . пайрем
65:123  кечылаште гына ӱмбалныже ситце тувыр , йолыштыжо кем йылгыжын .
65:124     изажын Сибирьыш пашам кычал каймыж деч вара Николайынат
65:125  ача-ава кид йымалан ялеш кодмыжо шуын огыл . латшым ийыш
65:126  тошкалмекше изаж деке **35** кудалын . пашазе-влак коклаште
65:127  тудын шинчымашыжат кумдаҥын , илышымат вес семын ончаш тӱҥалын .
65:128  Николай ужеш : ик велне поян-влак озаланат , вес велне - тыглай
65:129  пашазе-влак . сырве-сорво вургемыштым шуко ий дене вашталташ
65:130  ӱнарышт ок сите , нунылан тунемашат корно петырналтын . Николай
65:131  слесарьлан ыштен гынат , пашадар ни сайын чияш , ни теммеш
65:132  кочкаш-йӱаш ситен огыл . эн кугу пиаллан Николай велосипед
65:133  налмыжым шотлен .
65:134     Сибирьыште илымыж годым тудо ача-аважымат монден огыл .
65:135  пашадар гыч утыктарен кодымо оксам эреак мӧҥгышкыжӧ колтен
65:136  шоген . а мыланна , кок шӱжарже-влаклан , шукырак тунемаш
65:137  темлен . шке семынжак гитарым шокташ але иктаж вес музыкальный
65:138  инструментым налаш ойым пуэн .
65:139     кум ий утла пашазе ешыште лиймыже Николайлан шуко пайдам
65:140  пуэн : кӧргӧ вийже пеҥгыдемын , усталыкше нӧлталтын , тыглай
65:141  калыкын илышыжым саемдашлан уло вий-куатшым пуэн кучедалаш
65:142  тӱҥалаш шонымашым луктын . тыгай шонымаш денак тудо армийыш
65:143  каен . самырык ӱмыржӧ вучыдымын огеш кӱрл ыле гын , мутат уке ,
65:144  Николай Кокориным у илыш-корным тошкышо-влак радамыште ужына
65:145  ыле .

65:146     Николайын йоча годсо йолташыже-влак дене мутланем . Петр
65:147  Петрович Саратовских каласкала :
65:148     - Кокоринмыт пашам йӧратеныт , курал-ӱдашат , кӱртньӧ
65:149  пашаланат мастар лийыныт . кеч школыш коштмо годым , кеч озанлык
65:150  кокласе пашаште , кеч кастене , эҥер серыш каналташ лекмеке , -
65:151  чыла вереат Николай поро кумылжо дене шке велкыже шуко йолташым
65:152  савырен моштен . шочмо ялже гыч каймыж деч вара кок гана ужаш
65:153  тольо : ик ганаже Мӱндыр Эрвел гыч , вес ганаже армий гыч .
65:154  пытартыш ганаже летчикым Хлебниково села марте ужатышна . калык
65:155  шуко погынен ыле . летчикын оҥыштыжо кок крест лийын . тунам эше
65:156  мыланна ойлыш : " кумшымат налаш шонем , тушманым лӱдде кыраш
65:157  тӱҥалам ! "
65:158     Алексей Ефимович Рычковын мутшо почеш , Николай Кокорин
65:159  первый кредалмаштак тушманын шым самолетшым волтен шуэн ,
65:160  " Илья Муромец " денат чоҥештылын . пытартыш гана , шке
65:161  самолетшо локтылалтынат , йолташыжыныш кӱзен шинчын . тунамак
65:162  тудын ӱмыржӧ кӱрылтын .

66:1  66  аракаште пиал уке   **61**
66:2     пытартыш икмыняр лу ий жапыште арака йӱмаш вес эллаштат ,
66:3  мемнан денат пеш чот шарлен . тидыже кызытсе айдемылан гына
66:4  огыл , а ончыкылык айдеме тукымланат кугу лӱдыкшым ышта .
66:5     аракам шуко да чӱчкыдын йӱшӧ еҥын психикыже , характерже
66:6  писын вашталтеш , тудо уда пашалан вашке кумылаҥеш . тыгай еҥ
66:7  эркын-эркын айдеме тӱсшымат йомдара . эсогыл кугун тунемше еҥат
66:8  торжарак , аҥырарак лиймыжым , инициативыже пытымым ок шиж .
66:9  арака йӱшын вуйторыкыштыжо , эн чот вияҥше ужашыштыже , пеш
66:10  кӱлешан вещества пыта .
66:11     ондак , тӱҥ шотышто , пӧръеҥ-влак гына йӱыныт . ӱдырамаш
66:12  коклаште йӱшӧ еҥ лу-коло пачаш шагалрак лийын . но пытартыш
66:13  икмыняр лу ий жапыште нунат утларак подылаш тӱҥалыныт . южо
66:14  элыште пӧръеҥ ден ӱдырамаш коклаште йӱшӧ еҥ ик нарышкак шуын .
66:15     запад дене таҥастарымаште мемнан элыште ӱдырамаш аракам йӱде
66:16  кужунрак чытен кертын . но пытартыш жапыште кино , телевидений
66:17  да литература гоч йӱмашым пропагандироватлымылан кӧра мемнан
66:18  денат ӱдырамаш-влак чот йӱаш тӱҥалыныт . тидын дене нуно
66:19  калыкнан ончыкылыкшылан кугу лӱдыкшым ыштат .
66:20     йӱшӧ пӧръеҥ-влак ешлан , обществылан да государствылан шотлен
66:21  пытарыдыме эҥгекым кондат гын , арака дене кылым кучышо
66:22  ӱдырамаш-влак тудым эшеат чот шукемдаш полшат .
66:23     калыкнан ончыкылыкшылан кызыт кугу лӱдыкшӧ лийын . тидыже
66:24  пӧръеҥ-влакын аракам йӱмышт дечат коч тургыжландара . молан
66:25  манаш гын , наследственность шукыж годым ава деч , адакшым
66:26  ӱдырамаш линийышке , кусна .
66:27     пале : калыкын характерже моткоч пеҥгыде . тудо ала-мыняр
66:28  шӱдӧ ий дене огеш вашталт . нимогай йӧсылыкат , неле илышат
66:29  калыкын характержым вашталтен кертын огытыл . тудо тукым гыч
66:30  тукымыш аван шӧржӧ дене куснен толын . тиде характерым эн
66:31  ончычак ава воспитатлен .
66:32     арака теве молан поснак лӱдыкшӧ : тудо айдемын ушыжым да
66:33  нравственностьшым локтылын , характержымат пеш вашке вашталта .
66:34     " сухой арака пайдале " , " шот дене йӱмаш тазалыклан эҥгекым
66:35  ок ыште " , " культурно йӱмаш " алкоголизм проблемым решатлаш
66:36  полша " - наука могырым ончалаш гын , тыге да тидын семын ораде
66:37  еҥ гына ойлен кертеш , а социальный позиций гыч ончалаш гын ,
66:38  тиде ойлыштмаш калыклан удам ышташ шонымым ончыкта .
66:39  Францийыште да Италийыште , мутлан , натуральный сухой сай
66:40  аракам веле йӱыт . туге гынат йӱмаш да алкоголизм , мокш чер
66:41  дене орланыше еҥ да тӱрлӧ зиянан йоча тушто моло элысе деч
66:42  шуко . молан манаш гын , посна еҥ-влакын аракам кунар йӱмышт
66:43  дене нине эл-влак тӱняште эн ончылно улыт .
66:44     " шот дене " йӱмашын тазалыклан могай эҥгекым ыштымыж нерген
66:45  эше шӱдӧ ий наре ончычак доказатлыме . а " культурно йӱмаш "
66:46  шомакым окмакрак-влаклан оптыш семын лӱмынак шонен лукмо . эше
66:47  кудло ий ончычак В И Ленинын соратникше Здравоохраненийын
66:48  первый наркомжо Н А Семашко тыге палемден : культурым йӱмаш
66:49  дене ораде еҥ гына кылден кертеш , культура ден арака коклаште
66:50  нимогай кылат уке .
66:51     ӱдырамаш-влакын пытартыш ийлаште арака йӱаш кумылаҥмышт
66:52  мемнан теве молан поснак ойгандара : айдеме тукымым нравственно
66:53  вияҥдымаште да уэмдымаште ӱдырамаш курым гыч курымыш ик эн тӱҥ
66:54  рольым шуктен да кызытат шуктен шога . ӱдырамаш кеч-кунамат
66:55  утларак нравственный чонан улмыж дене ойыртемалтын . тудо айдеме
66:56  тукымын эн сай идеалже-влакым наҥгаен шоген . нунын коклаште
66:57  преступлений корныш шогалше-влакат шагалын лийыныт . ӱдырамаш
66:58  арака **62** йӱмӧ ваштареш эреак чот шоген . а кызыт тыгай шыма
66:59  да волгыдо нравственный вий моткоч кугу лӱдыкшыш логалын .
66:60     яндар ушышкышт да чот йӧратен моштышо шӱмышкышт шыҥдарен ,
66:61  ӱдырамаш-влаклан мый иктым каласынем : калыкын ончыкылыкшо эн
66:62  ончычак тендан деч зависитла ! те шкеже арака йӱмым чарнеда ,
66:63  вара пӱтынь вийдам , ушдам , тыршымашдам тиде йӧрдымӧ койыш деч
66:64  пӧръеҥ-влакым чарен шогалташ виктарен колтеда гын , те тунам
66:65  моткоч кугу пашам ыштеда ! арака йӱмаш , поснак ӱдырамаш
66:66  коклаште , чот шарлымылан кӧра мемнан калык кугу лӱдыкшыш
66:67  логалын !
66:68     кугу моральный вий лийын кодын , ӱдырамаш нравственный
66:69  могырым эреак кӱшнырак шогышаш да тидын годымак пӧръеҥлан кӱлеш
66:70  влиянийым ыштышаш . ӱдыр ден ӱдырамаш-влак калыкнан да шке
66:71  ешыштын ончыкылыкышт верч кӱлеш семын тургыжланат да тыршат
66:72  гын , нунын кокла гыч шукышт пӧръеҥ-влаклан арака йӱашышт эрыкым
66:73  огыт пу , а йӱшыжым айык илышыш пӧртылтат ыле . ӱдырамаш
66:74  пиалжым , ешыжым да икшывыже-влакым арален кодаш шона гын , тудо
66:75  шкеже кызытак айык илыш корныш шогалшаш , аракам нигунамат
66:76  умшашкыже налшаш огыл да пӧръеҥ-влакым айныктарышаш , йоча ,
66:77  ӱдыр ден рвезе-влакым тиде аяран продукт деч арален кодышаш верч
66:78  кучедалаш тӱҥалшаш . йӱшӧ пӧръеҥ дене эн ончычак ӱдырамаш
66:79  орлана , тудо тыглай илышыште чонжым ырыктыше , пиаланым
66:80  ыштыше , чыла нелылыкым сеҥаш полшышо йӧратымашым , ласкалыкым
66:81  йомдара . айдеме арака дене кылым куча гын , тудын пӱтынь
66:82  илышыже тиде аяр дене локтылалтеш . тунам йӧратымаш да пиал
66:83  нерген шоналтыманат огыл .
66:84     алкоголь ушым налеш , нравственностьым , вожылмашым пытара ,
66:85  шоячым ышта , икманаш , сай айдемым йӧршын локтылеш . тыгай
66:86  пӧръеҥлан марлан лекше ӱдырамаш деч варажым чӱчкыдынак тыге
66:87  ойлымым колаш логалеш : " арня еда , а кунамже кажне кечын
66:88  руштын толшым ончен , шерет темеш да шке мариетшымат йӧратымым
66:89  да пагалымым чарнет " .
66:90     арака йӱмылан ӱдырамаш марийжылан ожнат сырен , йӱшӧ еҥ деч
66:91  йырнен . кызыт мемнан ӱдырамашна ушыж дене пеш чот кушкын да
66:92  нӧлталтын . нунын кокла гыч кызыт шукынжо - кыдалаш але высший
66:93  образованиян . марлан лекмыж деч ончыч тудо весела , илышым
66:94  йӧратыше , айык йолташыже-влак коклаште лияш йӧратен . шуко
66:95  лудын , киношко да театрышке чӱчкыдын коштын . пелашыж дене
66:96  эреак пырля лияш , тудын дене , ушан , айык , поро кумылан
66:97  айдеме дене , кугешнен илаш шонен . а марлан лекмекыже , йӧршеш
66:98  вес сӱретым ужеш . шуко жапат ок эрте , тиде пӧръеҥ дене тудын
66:99  нигушкат коштмыжо ок шу , тудым марием манашат вожылеш . молан
66:100  манаш гын , марийжын ушыштыжат , ойыштыжат - арака гына . руштын
66:101  толмыж еда я орадыла воштылеш , я кӱлдымашым ойлыштеш .
66:102     аракаште пиал уке . илышым пиаланым ышташлан ӱдырамаш шкеже
66:103  йӧршеш айык лийшаш , ик чӱчалтыш аракамат подылшаш огыл . тунам
66:104  гына айык , пиалан илыш верч кучедалаш тудо моральный правам
66:105  налеш . тунам гына тудо марийжыланат , йочажланат пример лиеш .
66:106  а тиде йодмашым шуктыдымо ӱдырамаш сай пример лийын ок керт .
66:107     но айык верч кучедалмаште шкеже молылан пример лиймаш эше
66:108  шагал . тылеч посна алкоголь нерген чыным пален налман . молан
66:109  манаш гын , калык коклаште арака йӱмашын шарлымыже эреак шояш
66:110  негызлалтын . тыгай шояжым " кочо вӱд " дене пойышо да мемнан
66:111  калыкнам йӱаш туныкташ шонышо-влак шаркаленыт . ожно тидын
66:112  шотышто аракам ыштыше да ужалыше-влак ойыртемалтыныт , а кызыт
66:113  тидын верч мемнан калыкнам пытараш шонышо-влак тыршат . арам
66:114  огыл США-н президентше Рейган тыге каласен : " ме иктаж лу
66:115  ий нарыжым вучалтена , руш-влак тиде жапыште чыланат йӱаш
66:116  тӱҥалыт , тунам ме нуным яра кид денак сеҥен налына " . да нуно
66:117  тал огыт ойлышт , шке шакше пашаштым шукташак тӧчат , мемнан
66:118  кӧргӧ гыч шолдырташ миллиард дене долларым кышкат . тидлан сай
66:119  средства : арака , **63** тамак да шкем шала кучымаш . сай йӧн :
66:120  чыныш лукташ тӧчен ойлыштмо шоя . сандене ме чыланат арака
66:121  нерген чыным палышаш улына .
66:122     икымше чын : чыла тӱрлӧ алкоголь ( ош арака , коньяк , йошкар
66:123  арака , сыра да т м ) - тиде наркотик , а действийж дене -
66:124  айдемын уло органжым да тканьжым локтылшо протоплазматический
66:125  аяр . алкоголь - тиде кочкыш продукт манмылан ида ӱшане . тыге
66:126  ойлыштмаш калык ваштареш виктаралтше тушманле акций лиеш .
66:127  ученый-влак эше шӱдӧ ий ончычак алкогольын наркотик улмыжым
66:128  доказатленыт . здравоохраненийын Тӱнямбал Организацийже ,
66:129  тушко меат пурена , 1975 ийыште Тӱнямбал ассамблейыштыже ,
66:130  кокыте шонымаш ынже лий манын , лӱмынак тыгай пунчалым луктын :
66:131  " алкогольым тазалыкым локтылшо наркотиклан шотлаш " .
66:132     " кочо вӱдын " наркотический свойствыжо тыште : икмыняр гана
66:133  йӱмӧ деч вара тудым эшеат подылаш кумыл шочеш . тидыже алкоголь
66:134  деч зависимый лиймаш маналтеш . тудо тышеч коеш : айдемылан
66:135  арака деч посна пайремат пайрем огыл , веселитлымашат
66:136  веселитлыме огыл , а зависимый лиймаш вияҥмеке , тудлан арака
66:137  деч посна илышыжат илыш огыл .
66:138     алкогольым икмыняр жап йӱмӧ да тудлан тунем шумо деч вара
66:139  айдемылан тиде доза шагал . ончычсо наре рушташ тудлан шукырак
66:140  арака кӱлеш . тидыже алкогольын наркотик улмыжым ончыктышо
66:141  кокымшо ойыртем .
66:142     йӱмашым пыдалше вес шоялан , алкоголь деч посна
66:143  веселитлымашат , канымашат уке манын , ӱшандараш тӧчымашым
66:144  шотлыман . чынжым каласаш гын , " кочо вӱдым " йӱмӧ годым
66:145  нимогай веселат лийын ок керт . вет тиде наркозан весела гына .
66:146  тудо айдемылан канышымат , пиалымат ок кондо , вуйжым гына
66:147  корштара , утларак нойыктара , пашам ышташ кумылым пытара .
66:148     кумшо шоя - шот дене йӱмаш тазалыклан осалым ок ыште , сухой
66:149  арака пайдале манын ойлыштмаш . алкоголь , кеч-могай лийже ,
66:150  наркотик улмыжлан кӧра чыла дозыштат лӱдыкшӧ . тыгаяк шоя -
66:151  ырашлан , нойымашым пытарашлан да моло амал дене йӱмаш . аракан
66:152  действийже морфийын але марихуанын гаяк , тӱрлӧ аяр семынак
66:153  моткоч кугу эҥгекым конда .
66:154     айдемын капыштыже алкогольын локтыл кертдыме орган уке . но
66:155  нимо деч чот вуйторык ( шкенжын эн вияҥше , эн кӱлешан
66:156  функцийжым йомдара ) да репродуктивный орган-влак орланат , а
66:157  чыла тидыже мемнан ончыкылык тукымлан моткоч кугу лӱдыкшым
66:158  ышта .
66:159     " Известия " газетеш печатлалтше " Олма тораш камвозын "
66:160  статьяштем мый тыгерак возенам ыле : " арака йӱмашын могай
66:161  кӱкшытыштӧ улмыжо шукыжым ӱдырамаш деч зависитла . вет тудо эн
66:162  кӱкшӧ моральный да нравственный качествым шыҥдарен толеш . мый
66:163  ӱшанем : ӱдырамаш арака ваштареш лийже манынак кучедалаш тӱҥалеш
66:164  гын , пеш шуко ыштен кертеш " . тылеч вара ӱдырамаш-влак деч
66:165  ятыр серышым нальым .
66:166     Цимлянск ола гыч Нина Ниловна воза : " пагалыме академик
66:167  Ф Г Углов ! мыланна , шагал тунемше ӱдырамаш-влаклан , тендам
66:168  умылаш пеш неле . " Известия " газетеш печатлалтше статьядам
66:169  лудын лекмеке , мый нелылыкыш верештым . возымыдам йолташем-влак
66:170  дене пырля пашаштат , пошкудем-влак дене пырля илыме верыштемат
66:171  лончылышна . умылен ышна керт . те йӱмӧ ваштареш кучедалмаште
66:172  ӱдырамаш-влак активный лийшаш улыт , манын возеда . пӧръеҥын
66:173  йӱмыжлан ӱдырамашым титаклен возымым газет ден журнал
66:174  страницылаште чӱчкыдын ужаш лиеш . тыге возымым лудаш куштылго
66:175  огыл . мыйын шонымаште , кажне ӱдырамаш , марийже але эргыже
66:176  йӱшӧ ынже лий манын , шона . мемнам кӱлеш семын она кучедал
66:177  манын титаклат , но вет кучедалме мерыже мемнан нимогаят уке .
66:178     мый кокымшо гана марлан лектынам . лу ий жап ме возалтдеак
66:179  келшен илышна . вара возалтна , пачерым нална . тылеч вара ынде
66:180  куд ий лиеш тамыкыште илена . марием ончыч подылаш , умбакыже
66:181  чарныде **64** йӱаш тӱҥале . кайыш кечын айык . пашаш кая -
66:182  мӧҥгыш ушым йомдарыше пӧртылеш . вигак малаш пурен возеш ,
66:183  индеш-лу шагат марте мала , вара шургаш пижеш , кӱлдымашым
66:184  куктыштеш , лӱмдылеш , лӱдыктылеш . нерв чер дене больницыште
66:185  кияш логале . милицийыш , профкомыш полышым йодын миенам .
66:186  милицийыште шылталеныт , а профкомышто тудын дене пырля йӱыныт ,
66:187  воштылыныт - да паша пытен . ЗАГС-ыш йодмашым пуаш
66:188  ӧкымлышт . " ынде решитлышым , - манеш , - ончыч тыйым , а вара
66:189  шкемым пуштам " . тудын дене кечывалымат пачерыште лияш лӱдам .
66:190  пашам ышташ веле огыл , илашат кумыл уке . йоча-влак кугу
66:191  лийыныт . ынде нунын дечат , пошкудо-влак дечат намыс . но мом
66:192  ыштет , шке ойгет нерген кӧлан ойлен ончыктет ? - нигӧлан !
66:193     а самырык-влакше кузе йӱыт . ача-авашт нимом ыштен огыт
66:194  керт . тӱҥ шотышто , пашаште подылыт . неужели нимом ышташ ок
66:195  лий ?! "
66:196     тыгай серыш , тыгак врач дене приемышто лийше черле
66:197  ӱдырамаш-влакын каласкалымышт пеш шуко . чыланат йӱшӧ марийышт
66:198  дене нимом ыштен кертдымыштлан вуйым шийыт . ик ӱдырамаш
66:199  приемышто теве мо нерген каласкалыш : йӱшӧ марийжылан кӧра тудо
66:200  изи эргыжым йомдарен . чот йӱштӧ годым эргыжым пачер гыч поктен
66:201  луктын , а ватыжым тӱкылен шынден да эргыж деке луктын огыл .
66:202  эргыже кылмен , пылышыже шӱйын йогаш тӱҥалын . абсцесс
66:203  вуйторыкыш шӱтен пурен да самырык рвезе колен .
66:204     - а тудо эре тыге йӱын да ажгынылын мо ? - мый йодде шым
66:205  чыте .
66:206     - уке , - манеш . - тудо сӱан марте да икмыняр жап сӱан деч
66:207  варат пеш шагал йӱын да мутем колыштын . кунамже " сита " манам
66:208  да чаркам кидышкыжат ок нал ыле . мыйым моткоч йӧратен . мылам
66:209  тунам пеҥгыдыракын гына шогаш кӱлын , тудо йӱмыжым йӧршеш
66:210  кудалта ыле . а мый эре йодмыжым шуктенам , эре тудын мутшым
66:211  колыштынам да эре проститленам .
66:212     икана , эше аза шочмо деч ончычак , мӧҥгыш чот йӱшӧ тольо .
66:213  мылам тудым пеҥгыдын шижтараш кӱлеш ыле : " эше ик гана  руштшо
66:214  толат гын , тетла тый денет илаш ом тӱҥал " . а мый , ик мутым
66:215  пелештыде , кемжым кудашым да малаш пыштышым . марием мый денем
66:216  туманлаш тӱҥале , а мый ӱедам . тыге тудо осалыш кайыш . шижын
66:217  нале : мыйын мутем колыштдеат , мыйым шотлыдеат илаш лиеш .
66:218  икманаш , мом заслужитленам , тудым кидешем кученам ...
66:219     консультативный приемыш ( тушто полышкалышем-влакат ыльыч )
66:220  шӱм чер дене орланыше ӱдырамаш тольо . тылеч ончыч тудо кылмен
66:221  черланен улмаш , вара ревматизмым чытен лектын . ме кузе
66:222  черланымыж нерген каласкален пуаш йодна . тудо кужу жап
66:223  пелештыде шинчыш , а вара шинчавӱд йӧре ойлен пуыш . йӱшӧ
66:224  марийже телым уремыш поктен луктын улмаш . тудо пошкудыш каяш
66:225  вожылын , кужу жап омсам тӱкален шоген . марийже ,
66:226  тӱкылалтмекыже , вигак малаш пурен возын да эр марте мален .
66:227  тудлан йӱдым йолташыж деке каяшыже верештын . но ятыр жап
66:228  йӱштыштӧ лиймыжлан кӧра варажым нелын черланен .
66:229     - марийда мужыраҥмыда деч вара вигак тыге чот йӱын да тендан
66:230  дене торжан койын мо ? - черле деч йодышташ тӱҥальым .
66:231     - ой , те мом ойледа ! - ӱдырамаш кычкырал колтыш . - сӱан
66:232  марте тудо йӧршеш йӱын огыл , манаш лиеш , а мыйым уло чонжо
66:233  дене йӧратен да мутемат колыштын ...
66:234     - теве , колыда ? - полышкалышем-влаклан ойлем . - ме
66:235  первый огыл тыге ойлымым колына . шарнеда , изи эргыжым
66:236  йомдарыше ӱдырамашым ? тудын денат тыгайрак историй лийын .
66:237  ончыч марийже йӧршеш йӱын огыл , манаш лиеш , ватыж денат поро
66:238  лийын , а вара йӱаш да осалланаш тӱҥалын . тиде историят шукылан
66:239  туныктышаш . тыште кок могырымат титакан улыт .
66:240     марийжын титакше тыште : тудо шке пиалжым арален кодаш шонен
66:241  огыл . ватыжын йӧратымашыжым , тудын верч тургыжланымыжым **65**
66:242  да порылыкшым аклен огыл , шкенжым кӱшкырак шынден . ужыда ,
66:243  тудо могай сай , ватыжат моткоч йӧрата , тудлан чылажымат ышта ,
66:244  мӧҥгыжӧ кеч-могай пӧртылеш гынат , йӧратен вашлиеш , ик мутымат
66:245  шӱрден ок ойло . йӱын ончен . чынак , ватыже огешат шылтале .
66:246  йӱын толмекыже , лавыран кемжым кудашын , тудын верч азапланен .
66:247  ватыже йӧратымашыж да порылыкшо дене пелашыжын уда койышыжым
66:248  тӧрлаш шонен . а тудо тидым шке семынже умылен : тудлан чыла
66:249  ышташ лиеш , ватыже тудын кид йымалныже , кунар шона , тунар
66:250  йӱын да гулятлен кертеш . тыге тудо волен каен ... илышыжым ,
66:251  ешыжым , шкенжын да лишыл еҥже-влакын пиалыштым пытарен .
66:252     тидын годымак кугу йоҥылышым ватыже ыштен . ӱдырамаш пален
66:253  шогышаш : йӧратыме да пагалыме ӱдырамашыже вучымым пала гын ,
66:254  пӧръеҥ аракам ок йӱ . а йӱеш гын , тугеже , тудын
66:255  йӧратымашыжат , пагалымашыжат уке , але тиде - кӧргӧ вийдыме
66:256  айдеме , тептердыме еҥ . тудын дечын вашкерак да умбакырак
66:257  куржаш кӱлеш .
66:258     марий подылшо толеш гын , ватыже тудым пеҥгыдын шижтарышаш :
66:259  аракам умшашкыже кеч эше ик гана налеш гын , тудын дене илаш ок
66:260  тӱҥал . да мутшо пуста шомак ынже лий . тылеч варат руштшо толеш
66:261  гын , тыгай марий деч , чынжымак , лектын кайыман . молан
66:262  манаш гын , ончыкыжым садикте нунын илыш шотышт ок лий .
66:263     ӱдырамаш-влак марийыштым первый гана йӱмышт деч вара вигак
66:264  пеҥгыдын шижтарат да тыгай марий дене тетла илаш шоныдымыштым
66:265  ончыктат гын , кажне пӧръеҥжак уда койышыжым кокымшо гана
66:266  ончыкташ ок тошт .
66:267     йӱшӧ еҥ , руштмекыже , шкенжым " сайын " куча ( ок
66:268  вуянчылане , ок шурго ) гынат , ешлан нелылык , мыскылтыш лийын
66:269  кодеш . тудо шкенжын тӱжвал тӱсшӧ , кӱлдымашым ойлыштмыж дене
66:270  ешыште чыташ лийдыме обстановкым ышта . тыгай годым еш пиал
66:271  нерген гына огыл , а тыглай илыш нергенат шоныман огыл .
66:272     нине ӱдырамаш-влак марийыштын молан йӱмыштым да ватыштым
66:273  молан шотлыдымыштым , тӱҥ шотышто , шкеак пален налыныт . йӱмӧ
66:274  ваштареш кучедалме олмеш нуно пелашыштым шкеак тидлан
66:275  таратеныт , тӱрлӧ семын йӧраш тӧченыт . сандене марийышт уда
66:276  койышыштым кудалтен огытыл . ӱдырамаш шкенжым ок пагале да йӱшӧ
66:277  марийжын кемжым кудашеш гын , тыгай ӱдырамашым молан кыраш да
66:278  йӱштыш поктен лукташ огыл . тудым нимолан пагалаш !
66:279     пӧръеҥ-влак теве молан йӱаш тӱҥалыныт : ӱдырамаш-влак нуным
66:280  чаманеныт да йӱмӧ ваштареш первый чарка гычак огыл , а
66:281  марийыштым милицийыш але психиатрический больницыш наҥгаяш кӱлмӧ
66:282  годым гына кучедалаш тӱҥалыныт . а тиде жапыште йӱмӧ ваштареш
66:283  кучедалаш пеш вараш кодмо !
66:284     ӱдырамаш айык верч эше сӱан деч ончычак кучедалаш тӱҥалшаш .
66:285  рвезе таҥже ончылно аракам подылеш гын , варажым , мутат уке ,
66:286  йӱаш тӱҥалеш . ӱдыр пеҥгыде , айык , пиалан ешым ужаш шона гын ,
66:287  шкенжым тыматлын кучышаш . тек каче , ик чӱчалтыш аракамат
66:288  нигунамат умшашкем ом нал манын , тудлан товатлыме мутым пуа .
66:289  ок пу гын , ӱдыр тудлан марлан лекшаш огыл . да тидым ӱмыр мучко
66:290  шуктен толман . уке гын , вашке адакат йӱмашке кусна . чаманымаш
66:291  да " ик-кок чаркам " " тӱшкаште " , " йолташын сӱаныштыже " йӱаш
66:292  разрешитлымаш кум ӱдырамашын каласкалыме гай ойган историйыш
66:293  гына кондат .
66:294     ӱдыр иктым шарнен шогышаш : рвезе , чынжымак йӧрата гын ,
66:295  тудын кеч-могай йодмыжымат куанен шукта , тудын разрешенийже
66:296  деч посна ончылныжо аракам нигунам ок подыл . а подылеш гын ,
66:297  тугеже , тудым ок шотло , ок йӧрате . йӱшӧ рвезылан марлан лекме
66:298  дене шкан да икшыве-влаклан ойган илышым гына кондет .
66:299     ӱдырын подылшо рвезым кидпӱанже гыч кучен наҥгайымыжым
66:300  ужамат , тудын ончыкылыкшо нерген чаманен шоналтем . кӱшнӧ
66:301  ойлымо ӱдырамаш-влакын пӱрымашыштым тудо шканже шке ямдыла . а
66:302  варажым пиалдыме илышыжлан ӧпкелаш тӱҥалеш . изи тулым изинек
66:303  йӧртыдымыжлан кӧра кугу тулышто когаргашыже логалеш !

67:1  67  еш гыч - илыш корнышко    **85**
67:2     ончыкылык профессийым , пашам ойырен налмаште еш илышын
67:3  радамже кугу верым налеш . ме тидым моральный ориентаций
67:4  манына . вет , чынжымак , йоча-влакын эше ясльыш , садикыш
67:5  коштмышт годымак кугуеҥ-влак чӱчкыдынак нунын деч " кугу
67:6  лиймекет , могай пашам ышташ тӱҥалат ? " манын йодмылан могай
67:7  гына вашмутым от кол . кӧ гына ынеж лий самырык тукым . шукыж
67:8  годым икшывына-влак радио , телевидений дене утларак
67:9  чапландарыме профессийым ойырат . кӧ летчик , космонавт ,
67:10  артист , врач лийнеже , а южыштлан ушыш первый толшо паша келша
67:11  лиеш : ургызо , парикмахер да тулеч молат . шуко йоча тыгай
67:12  йодышлан вашмутым пуымо деч ончыч ача-аваштын могай пашам
67:13  ыштымыштым поснак рашемден каласа . тидыжым тыге умылтараш
67:14  лиеш : мӧҥгыштӧ я ачаже , я аваже паша вер , шке специальностьшо
67:15  нерген мутым луктыт , тӱрлӧ йодышым каҥашат . тыгай мутланымаш
67:16  годым уке-уке да йоча-влак мо нерген каласкалымым колыт , шкеат
67:17  йодын кертыт . адакше вет коклан нуно ачашт-авашт пелен паша
67:18  верышкышт миен савырнат , мом , кузе ыштымым чыла умылен налаш
67:19  тыршен ончат , шекланат . тыге профессийым ойырен налмаш ,
67:20  шонен-шоныде , эн изи ийготыштак шӱм-чон ден уш-акылыште мӱндыр
67:21  тулла сескемалтеш , ӱшаным ылыжташ тыршен волгалтеш . сандене
67:22  шуко икшыве йоча садысе воспитательницан " кушкын шумекет , кӧ
67:23  лияш шонет ? " манын йодмыжлан эн ончычак ача-аважын
67:24  профессийжым каласа . вет самырык тукым кугурак-влакын
67:25  койышыштым кояш тырша . чӱчкыдынак нунын модышыштат посна паша
67:26  профессийлан келыштаралтеш . модыш гочак илыш йогыным умылаш
67:27  тыршат .
67:28     каласаш кӱлеш : йоча школышто тунемме , шукым пален налме ,
67:29  лудмо , ужмо поянлык кугемын толмо семын ик профессийым весе
67:30  дене таҥастара , келгынрак умыла , иктешла . тыге изи годым
67:31  " тиде лийнем " , " тудо лийнем " манме ойжо чӱчкыдынак
67:32  вашталтеш . вет илыш корнышто у еҥ дене вашлиймаш илыш йыжыҥыш у
67:33  саманым пурта . тыгай шонымаш чӱчкыдынак йоча пагыт гыч
67:34  рвезылыкыш куснымо годым лиеш . лач тиде ийготышто у тукым
67:35  шканже келшыше профессийым ойыра . а тидыже пӱтынь ончыкылык
67:36  илыш корным палемда . а ойыркален , шонкален шинчаш шуко жап ,
67:37  икмыняр ий огеш пуалт . адакше лыве семын пеледышым алмаштыл от
67:38  чоҥештыл . профессийым ӱмырешлан налат . ойырен налме паша ,
67:39  специальность кумыл семын лийме годым айдеме шкежат кушкеш ,
67:40  вийжым умыла . сандене кӧ лийшашетым тый , рвезе еҥ , ончылгоч
67:41  рашемдаш тырше . В Маяковский манмыла , чыла паша чапле ,
67:42  уш-акыл дене гына шканет шерген нал . тидын годым йочан
67:43  ача-аваже икшывын молан кумылжо савырнымым эреак шымлен
67:44  шогышаш . мутлан , тый йочам тыгай еҥым ышташ шонет , а тудо вес
67:45  семын шона . тыге ача-ава ден икшыве коклаште икте-весым
67:46  умылыдымаш , кугу кӱрылтыш лиеш . икмыняр примерым ончалына .
67:47     Наташа К кум талукашак курчакшылан тӱрлӧ кофтым , платьым
67:48  ургаш , пӱчкедаш тӱҥалын . аважат , коважат , ӱдырын тыршымыжым
67:49  ужын , мокталтеныт гына . кугурак классыш вончымек , Наташа
67:50  кидпаша кружокыш сералтын . тыштат тудо ургаш тунемын . кандаш
67:51  класс деч вара технический училищыш каен . кызыт тудо уста
67:52  ургызо , калык пагалыме еҥ . тыге йоча годсекак йӧратен шындыме
67:53  паша айдемылан ончыкылык лийын , корным почын .
67:54     Тимур Н - палыме музыкантын эргыже . изиж годым тудо
67:55  пианино дене ала-могай семын шоктен , пуйто шкежак " шонен
67:56  лукташ тӧчен " . рвезылан чыла йӧным ышташ тыршеныт . ачажат
67:57  тудым композиторым ышташ шонен . но тынар тыршен , тӱрлӧ
67:58  условийым пуаш тӧчымӧ , виешак семын шонен лукташ полшаш шонымо
67:59  дене Тимур музыка деч йӱкшен веле . тудын тетла нимогай семымат
67:60  колыштмыжо шуын огыл . кумылжо рвезым радиотехника пашашке
67:61  шупшын . кызыт самырык инженер , " композитор пагытшым " оҥай
67:62  жаплан шотлен , шыргыжалеш веле . чынжымак , виеш , кумылым
67:63  ончыде пашам тушкен пуымашат нимо порым ок пу , чон ласкалыкым
67:64  ок шочыкто . тыге ыштыме дене рвезе але **86** ӱдыр шкан ӱшаным
67:65  йомдара . вара семын тудо шканже гына огыл , кугурак-влакланат
67:66  ӧпкелен илаш тӱҥалеш . а тиде моткоч кугу экшыкым шочыкта ,
67:67  чылажымат " айда йӧра " ончымашке конда .
67:68     йочан уш-акылже пошкудо , моло-влак дене кылым кучымаште ,
67:69  нунын дене мутланымаште вияҥеш . тыге икшыве кугуеҥым пагалаш
67:70  тунемеш , илыш корным творчески шымлаш тӱҥалеш . поэт манмыла ,
67:71  " мо тугае сай , а мо тугай начарже " вашкерак рашемеш .
67:72     йоча первый кече гычак келге шинчымашым кузе налшаш , тудлан
67:73  кузе полшымо нерген ача-ава-влак раш палышаш улыт . вет
67:74  профессиональный ориентаций налме шинчымаш негызеш шочеш .
67:75  математикым палыде , инженерат , техникат от лий , а литературым
67:76  йӧратыде , лирикышкат от савырне ..
67:77     мутлан , Гриша М икымше классыш кая . тудо лудынат ,
67:78  шотленат мошта , мутым колыштеш . ача-ава икшыве верч утыжым
67:79  огыт коляне , чыла сай лийшаш . икмыняр тылзе гыч рашемеш :
67:80  рвезым классыште огыт пагале , моло-влак дене шурга , тунеммыжат
67:81  ок шу . йоча порылыклан , шкем кузе кучымо культурылан тунемын
67:82  огыл .
67:83     йоча школыш ынеж кай гын , тиде моткоч тургыжландарышаш .
67:84  налза , мутлан , латныл-латвич ияш " йӱк оралгыме " пагытысе
67:85  икшыве-влакым . нуно урокым кодат , торжа лийыт . тыште лач
67:86  ава-ача титакан , манаш лиеш . кугуеҥ-влак шукыж годым шкем
67:87  кучымо культурым воспитатлаш начарын тыршат . тидым умылат
67:88  гынат , педагогика йодмо семын огыт шукто . мутлан , изи икшыве
67:89  саламлалтеш , таум каласа але чеверласалт мошта гын , кугуеҥ э-э
67:90  мокташ тӱҥалеш : " ай , могай сай рвезе , могай поро ! " тидыже
67:91  тыгак лийманыс , кажне айдеме порылан порын вашештышаш .
67:92  йоча-влакым эше школ деч ончычак айдеме кумыллан , порылыклан ,
67:93  еҥ ойгым умылаш , полшаш туныктыман . шке йырже кажне еҥым
67:94  пагалаш тунемше икшыве классыштат йолташыже-влакым , туныктышым
67:95  акла , ойыштым колыштеш , тӱшка паша верч вуйын шогышо лиеш .
67:96  мӧҥгешла , шкенжым гына пагалыше , йӧратыше йоча моло-влакым ок
67:97  умыло , нунын дене ӱчаша , " мый " мутшым гына койышланен
67:98  кычкыркалышыш савырна . тыгай икшывым классыштат , вара семын
67:99  пашаштат огыт йӧрате . ача-ава тыгай ӱскырт , шкенжым гына кӱш
67:100  нӧлташ тыршыше , моктанчык икшывым чын корныш шогалтышаш ,
67:101  общественный мораль , этика , коммунистический нравственность
67:102  дене келшышын ончен-куштышаш верч уло вийым пуэн тыршышаш улыт .
67:103     эше кугу педагог А С Макаренко тыге чын каласен : изи
67:104  годым пеле катык воспитаний ӱмыр мучкылан моральный экшыкым
67:105  ышта . мом йоча годым тӧрлаш лиеш , тудым кугу лиймек ышташ
67:106  утларак неле . а вет ме шкенан икшывым лач шинчымашым пуышаш
67:107  верч гына огыл туныктена , а ончыкылык совет гражданиным
67:108  куштена . мемнан пӱтынь ончыкылыкна тидым ышташ йодеш . тидланак
67:109  чыла вийна , шонымашна виктаралтын . тошто калык манмыла , таче
67:110  мом ӱдена , эрла тудым тӱредына . икманаш , совет еш - тиде  у
67:111  обществын изи , но тӱҥ ячейкыже . мемнан лӱмна , чапна йочана
67:112  кидыштыже , шоҥгылыкеш , манмыла , пиал-ойгына мемнан
67:113  воспитатлыме пашам таче кузе виктарен колтымаштына .
67:114     калык акрет годсек ойла : илыш ӱмырым эрташ пасу гоч кайыме
67:115  гай огыл . тидыже тыгак , но пасу тӱрыш лекмек , шеҥгекат
67:116  ончыман . но самырык еҥ ончыкылык илыш корныжым радамын ок уж .
67:117     вет илыш йыжыҥ тӱрлӧ могыран . тидлан тыйын шонен пыштымет
67:118  гына ок полшо . шкендын шоныметым илыш , пагыт , калык йодмо
67:119  дене келыштарыман . лач калыклан , йӧратыме элетлан йӧрышӧ ,
67:120  келшыше , тудлан пиалым пуышо паша дене веле суапле таум сулен
67:121  налат .
67:122     патриот шомак ача кундемым аклыше , тудын чапше верч шогаш
67:123  эре ямде лийше поро лӱмнер гыч лектын . тиде суапле пашаште еш
67:124  илыш , ача-ава туныктымаш эн тӱҥ верым налшаш . еш гыч илыш
67:125  корнышко лекмаште патриот чон , тыршыше кумыл , тушманым
67:126  ужмышудымаш , шочмо эл верч , чыла вийым пуэн , пашам ыштымаш
67:127  тӱҥлан шотлалтыт .
67:128     нимогай пашат уда огыл , лач еҥ кӱшеш илыме , яра коштмо веле
67:129  мемнан элыште эн алыксыр , келшыдыме койыш .
67:130     мемнан дене чыла пашат почетан да шочмо Цовет Родинынан
67:131  аклыме , шерге .

68:1  68  волгыдо ӱмыр     **102**
68:2      М А Георгиналан - 60 ий
68:3     литература да театр илыш дек шӱман лудшо-влак Мария
68:4  Георгинан лӱмжым сайын палат . тудын возымыжо ынде чырык курым
68:5  наре жап тӱрлӧ научный изданийыште , республикысе газетлаште ,
68:6  " Ончыко " журналыште лектын шога . марий театрын кушкын толмыж
68:7  нерген серыме книгажат калык коклаш шарлен .
68:8     Мария Александровна Георгина поян илыш корным эртен ,
68:9  усталыкшым , чулым улмыжым тӱрлӧ пашаште ончыктен . курык марий
68:10  кундемысе Пынгелйал кресаньык еш гыч лекше марий ӱдыр ондак
68:11  шымияш школышто , вара Козьмодемьянскысе педучилищыште
68:12  тунемын , а 1937 ийыште Марий пединститутын студентше-влак ешыш
68:13  ушнен . Кугу Отечественный сар водын , 1941 ий апрельыште ,
68:14  институтын пытартыш курсышто тунемме кокла гычак ВЛКСМ
68:15  Марий обкомышто ышташ тӱҥалын .
68:16     сар годым да тыныс жапыштат М А Георгина ятыр ий комсомол
68:17  да партийный пашам ыштен . тудо ВЛКСМ Марий обкомын сектор
68:1ь  вуйлатышыже , инструкторжо , секретарьже лийын , тыгак
68:19  " Марийская правда " газет редакторын заместительжылан ,
68:20  КПСС Марий обкомын лекторжылан ыштен . тыгодымак ушакылжым
68:21  пойдарен шоген - КПСС ЦК пеленсе Высший партийный школым
68:22  да Общественный наука академийым тунем лектын . академийыште
68:23  " Отечественный война жапысе совет драматургий " темылан
68:24  кандидатский диссертацийым аралымек , Марий пединститутышто руш
68:25  да йот эл литература кафедрым вуйлатен , Марий АССР
68:26  просвещений министр лийын .
68:27     1954 ий гыч тӱҥалын , пенсийыш лекмешкыже М А Георгина
68:28  Наукым шымлыше марий институтышто ученый секретарь , директорын
68:29  заместительже , сектор вуйлатыше лийын ыштен . ондаксе тале
68:30  партийный да совет пашаеҥ тыште наукын организаторжо семын
68:31  тырша , шке йырже автор коллективым чумыра , самырык вийым
68:32  шымлымаш пашалан тарата . тудын вуйлатымыж почеш 60-шо ийла
68:33  тӱҥалтыште республикысе литературовед-влак " --- " пашам кок том
68:34  дене савыктен луктыт . ту жаплан тиде изданий марий литературный
68:35  наукын кугу ошкылжо лийын .
68:36     шочмо сылнымутын кушкын толмыж нерген иктешлымаш книгам сераш
68:37  марий шымлыше-влак эше 30-шо ийла покшелнак шонаш пижыныт , сар
68:38  деч варат МарНИИ-н литература секторжо тыгай темым ятыр гана
68:39  паша планыш пуртен . но тунам литература илышым чын ончен-аклен
68:40  лекташ шуко мешанчык лийын . 50-ше ийла мучаште нине мешанчыкым
68:41  кораҥдымеке веле тыгай книгам сераш йоҥгыдо корно почылтын .
68:42  садланак " Очеркын " авторжо-влак шочмо сылнымутын тачысе кечыж
68:43  нерген гына огыл , а эртен кодшо историйже нергенат кумыл нӧлтын
68:44  сереныт , марий лудшо-влакын **103** у тукымжым С Чавайнын ,
68:45  Н Мухинын , Шабдар Осыпын , Н Игнатьевын , Олык Ипайын
68:46  да ятыр моло мастарын творчествышт дене палдареныт .
68:47     М Георгина тиде изданийын тӱҥ редакторжо лийын . но тудо
68:48  автор семынат кугу пашам ыштен : икымше томлан Отечественный
68:49  сар деч варасе да кызытсе марий литература нерген кумда ужашлам
68:50  серен , шочмо сылнымутнан 1946 - 1961 ийлаште - лучко ий годым
68:51  кушмыжым нигӧ деч ончыч иктешлен ончалын , тунамсе ятыр самырык
68:52  автор да нунын книгашт нерген первый ойым луктын . а кокымшо
68:53  томлан Никандр Ильяков нерген главам возен , тале курык марий
68:54  писательын чумыр творчествыжым лончылен лектын , тудын сылнымут
68:55  куатше нерген чын шомакым каласен .
68:56     М Георгинан возымаштыже эн ончычак кӱкшӧ идейность , келге
68:57  реализм верч вуйын шогымо , марий сылнымутым у кӱкшытыш нӧлталаш
68:58  тыршыме шинчалан перна . " литература ондаксе сеҥымаш дене
68:59  лыпланышаш огыл , тудо илышын йодмыжлан вашештен шогышаш ,
68:60  тачысе илыш явленийым ончыкташ у чиям , сылнымут формым
68:61  кычалшаш " , - ятыр гана возен критик шке пашаштыже . садланак
68:62  тудо илышым чын почын пуышо , у шӱлышан-сынан произведенийла
68:63  нерген кумыл пыштен воза , а иллюстративность да схематизм
68:64  ваштареш гын тореш шогалеш .
68:65     50 - 60 ийлаште совет литературовед-влак ятыр кӱлешан теорий
68:66  йодышым тарватат , тунам газет да журнал страницылаште сылнымут
68:67  метод , положительный герой , типичность , социалистический
68:68  реализмын у сынже , национальный характер да интернационализм ,
68:69  литература ден фольклор кокласе кыл , моло нергенат дискуссий
68:70  эрта . теорий йодыш дек мелын лиеш ты жапыште М Георгинат .
68:71  1958 ийыште тудын " --- " пашаже лектеш . тыште ялт тӱкыдымӧ
68:72  йодышым тарватыме . марий сылнымутын могай шке тӱсшӧ , ойыртемже
68:73  уло , мо тугай марий национальный характер , кузе тудым
68:74  писатель-влак почыт - тыгай йодышлан радамлен вашешташ тырша
68:75  шымлыше . жап эртен , тудо кызытсе марий драматургий материал
68:76  негызеш " у пьеса-влак да тошто традиций " проблемный статьям
68:77  савыкта , тыге драматург-влакымат , Марий театрын
68:78  актержо-влакымат уым кычалаш тарата .
68:79     М Георгиналан шкаланжат шымлымаш пашаште ятыр годым у ,
68:80  такыртыдыме корно дене каяш тӱкнен . теве 60-шо ийлаште тудо
68:81  Марий театрын историйжым рашемдаш пижеш , Москвасе институтын
68:82  заданийже почеш " --- " шуко томан изданийлан марий
68:83  раздел-влакым сера . тыгай годым эҥертыш семын архив материал ,
68:84  ондак печатлыме шымлымаш статья , рецензий-влак кӱлыт . вет
68:85  кумло-нылле ий ончыч шындыме спектакльым кызыт миен ончаш ок
68:86  лий , нуно репертуар гыч шукертак лектыныт . а тунамсе
68:87  рецензий-влакше шукыж годым информаций шотан веле лийыныт ,
68:88  спектакльын содержанийжым гына каласкаленыт . шотанрак шымлымаш
68:89  статьяжат кокыт-кумыт веле ...
68:90     М Георгина йӧсӧ ончылно вуйжым сакен огыл , кугу паша деч
68:91  лӱдын кораҥын огыл . тудо ожнысо газет ден журналым лостыкла ,
68:92  архивыште пургедеш , артист-влак дене вашлийын кутыра , Марий
68:93  театрыште ондак ыштыше режиссер-влаклан серышым возгала , нунын
68:94  вашмутыштым лудеш . тыге эркын-эркын ик факт почеш весе
68:95  рашемеш , кажне артистын пашаже шинча ончылно сӱретлалтеш ,
68:96  театрын кушкын толмыжо рашемеш . погымо материал негызеш М
68:97  Георгина 20 - 30-шо ийласе тале марий артист , режиссер А
68:98  Маюк-Егоров , А Филлипова , А Страусова , Н Календер ,
68:99  Н Конакова , молын нергенат оҥай очерклам сера , нуным
68:100  " Ончыко " журналыште , республикысе газетлаште савыкта .
68:101  Анастасия Страусован артист корныж нерген посна книгамат
68:102  луктеш . тыге кызытсе лудшо нине артист-влакын суапле пашашт ,
68:103  тунамсе спектакль , театр историй гыч шуко уым пален налеш .
68:104     тыгодымак М Георгина М Шкетан лӱмеш театрын у
68:105  спектакльлаже нерген ятыр воза , кажне постановкын кӱчык-кужужым
68:106  радамла , режиссерын , артист-влакын пашашт нерген шке шонымыжым
68:107  луктын ойла . тыге театрын эртен кодшо пагытшат , тачысе кугу
68:108  пашажат рашемеш . чыла тиде варажым М Георгинан Марий театр
68:109  нерген возымо книгажын содержанийышкыже савырна .
68:110     " --- " книга кодшо ийын М Шкетан лӱмеш театрын 60 ияш
68:111  юбилейже вашеш лекте . тиде книга М Георгинан марий
68:112  драматургий да театр илыш нерген чумыр возымыжым иктешла .
68:113     книгам лудмо семын шинча ончылнет Марий театрын пӱтынь
68:114  историйзе эрта . а тиде историй , тиде ӱмыр корно йӧсӧ , **104**
68:115  оргажан улмаш . неле граждан сар пагытыште шочшо театрын эсогыл
68:116  шке пӧртшат лийын огыл . актер пашам йӧратен шындыше
68:117  энтузиаст-влак ял гыч ялыш , волость гыч волостьыш
68:118  телыже-кеҥежше имне денат , йолынат коштыныт , революцийын
68:119  волгыдо ойжым , у культурым калык коклаш шареныт .
68:120     совет илыш пеҥгыдемме семын таетрат кушкын , ӱнарым поген .
68:121  тудлан йол ӱмбак вийнен шогалаш РСФСР Наркомпросын театр
68:122  отделзат , верысе партий да совет орган-влакт чот полшеныт . С
68:123  Чавайн , М Шкетан , а варарак С Николаев , Н Арбан , А
68:124  Волков , молат тудын репертуаржым пойдараш шуко вийыштым
68:125  пыштеныт . лектыныт марий кокла гычат уста артист , музыкант ,
68:126  художник , режиссер-влак ...
68:127     марий театр кудло ий коклаште кугу корным эртен , калыклан
68:128  пеш шуко спектакльым ончыктен . ондак тудын постановкылажым
68:129  шкенан кундем кӧргысӧ шемер-влак веле онченыт гын , вара семын
68:130  театр пошкудо республика ден областьлашкат лектын кошташ
68:131  тӱҥалын . М Георгинан книгаж гыч ме 20-шо ийла мучаште
68:132  Йошкар-Олаште почмо театр студийын пашаже , 1930 ий кеҥежым
68:133  самырык театрын Москвашке , Всесоюзный олимпиадыш миен
68:134  коштмыжо , 30-шо ийлаште театр пашам виктарен шогышо
68:135  режиссер-влак Н Календер , Н Станиславский , А
68:136  Маюк-Егоров , Т Иосселиани , Г Крыжицкий нерген моло оҥай
68:137  фактымат пален налына . театрын тӱҥалтыш жапше нерген вожымо
68:138  главалаште тыгай факт ятырак уло .
68:139     " Марийский драматический театр " монографий - эн ончычак
68:140  марий театр искусствын кушкын толмыжым почшо научный изданий .
68:141  садланак тыште ик факт почеш весым каласкален кайымылан огыл , а
68:142  анализлан утларак кугу верым ойырымо . автор спектакль-влакым ,
68:143  актер ден режиссер пашам радамла , могай шонымаш дене театр
68:144  коллектив историйын кажне йыжыҥыштыже илен , могай кӧргӧ тул
68:145  тудым кумылаҥден шоген , лудшо еҥлан почын пуынеже . садланак
68:146  книгаште этапныйыш савырныше спектакль-влаклан эн кумда верым
68:147  ойырымо . " Мӱкш отар " , " Кӱдырчан йӱр " , " Акпатыр " ,
68:148  " Салика " , " Янлык Пасет " , " Кеҥеж йӱд " , " Рвезе
68:149  гвардий " , " Кодшо румбык " да моло сылне спектакльын
68:150  традициешыже вожланен Марий театрын тачысе волгыдо чапше , А
68:151  Филиппован , Ф Лебедевын , В Якшовын , П Смирнован , Н
68:152  Конакован , А Страусован , А Тихонован , И Якаевын , Т
68:153  Григорьевын , С Кузьминыхын , Г Пушкинын , И Россыгинын
68:154  чон йӱлен тыршымышт пуэн марий артист-влакын у тукымыштлан виян
68:155  шулдырым , Н Станиславскийын , А Маюк-Егоровын , С
68:156  Савельевын , А Велижевын , Е Амантовын тӱҥалме пашаштым
68:157  умбаке шуят , пойдарен шогат самырык режиссер-влак " , - ойла
68:158  книга .
68:159     М Георгинан монографийже - Марий театрын корныжым
68:160  рашемдыше первый шымлымаш книга . садлан тыште тӧрсырат уке
68:161  огыл . фактический материал шагаллан кӧра южо разделым але пеш
68:162  тӱрысшак серыме огыл . посна спектакльым , пьесым , режиссер але
68:163  актер пашам аклымат кунамже ӱчашымашым луктеш . но тыгай
68:164  уто-ситат авторын кугу пашажым ӱмылтен ок керт . " Марийский
68:165  драматический театр " книга - марий театроведенийын сеҥымашыже ,
68:166  у ошкылжо .
68:167     волгыдо ӱмыр пӱралтын улмаш тыглай кресаньык еш гыч лекше ,
68:168  изинек тулыкеш кодшо курык марий ӱдырлан . йоҥгыдо совет илыш ,
68:169  Ленинын национальный политикыже тудлан шке кӧргӧ вийжым ,
68:170  усталыкшым почаш чыла йӧным пуэныт . М Георгина МарНИИ-ште
68:171  ыштымыж годымат ожнысыж семынак мер пашаште чот тыршен . тудо
68:172  КПСС Марий обком да Йошкар-Ола горком член ,
68:173  Йошкар-Оласе шемер-влакын депутатышт лийын , ятыр жап
68:174  РСФСР " Знание " обществын марий отделенийжым вуйлатен ,
68:175  МарНИИ-н партийный организацийжым виктарен шоген . но
68:176  ойыртемынак чот кылдалтын тудын пашаже республикысе творческий
68:177  ушемла дене . 60-шо ийлаште М Георгина " Ончыко " журнал
68:178  редколлегий член семын тиде изданийын лӱмнержым нӧлталаш ятыр
68:179  полшен . тудо писатель-влак ончылно тӱрлӧ докладым лудын , кызыт
68:180  гына серыме произведенийым каҥашымашке ушнен , шке шомакшым
68:181  ойлен . а М Шкетан лӱмеш театрыште гын тудын поро сугыньжо деч
68:182  посна ик у спектакльым каҥашымашат , очыни , эртен огыл .
68:183     М Георгинан партийный да совет пашаеҥ , ученый семын
68:184  тыршымыжым кӱкшын аклыме , чапле пашажлан " Знак почета "
68:185  орденым , " За доблестный труд " медальым пуымо . МАССР
68:186  Верховный Совет Президиум ныл гана Почетный грамота дене
68:187  палемден .
68:188     М А Георгина кудло ий гыч ныллыжым мер пашалан ,
68:189  литература ден искусствым шымлыме пашалан пуэн . вургыжшо чонан
68:190  ӱдырамаш кызытат ончыл радамыште . пенсийыште улмыжым ончыде , у
68:191  статья-влакым сера , ончыкылык пашажлан материалым чумыра .

69:1  69  лудшо йолташлан !   **113**
69:2     1981 ий шочмо-кушмо элнан , совет калыкнан илышыштышт кугу
69:3  палым кодышо лиеш . ме кажныжат родной Коммунистический
69:4  партийнан XXVӹ съездшым чапле паша пӧлек дене вашлияш чыла ышташ
69:5  ямде улына . шушаш ий латикымше вичияшын первый идалыкше . шочмо
69:6  эл озанлыкна коммунистический обществым тӱзатымаште у , куатле
69:7  ошкылым ышта .
69:8     кажне совет сылнымут мастар семынак , марий прозаик , поэт ,
69:9  драматург-влакат пашаче калыклан у деч у произведенийым
69:10  пӧлеклат .
69:11     кызыт ме 1981 ийлан савыктышаш планнам рашемдена .
69:12  прозаик-влак Василий Юксернын " Ӱжара пиалым сӧра " , Петр
69:13  Корниловын " Йӱштӧ памаш " ( кокымшо книга ) , Василий
69:14  Ижболдинын " Настук " , Алексей Мурзашевын " У пӧрт " ,
69:15  Вениамин Микишкинын " Кучедалаш шулдыр кӱлеш " повестьыштым ,
69:16  Феликс Майоровын " М Шкетан " кумшо книгажым лудын-лончыл
69:17  лектынна . нунын кокла гыч ятырже , очыни , журнал гоч ош тӱням
69:18  ужеш .
69:19     поэзийлан ме нигунам нужна лийын огынал . теве кызытат
69:20  поэт-влак Анатолий Бик " Ош памаш " , Элексей Январев
69:21  " Пеледыш " поэмым , калык поэт Макс Майн , поэт-влак
69:22  Аркадий Канюшков , Гани Гадиатов , Юрий Рязанцев , Валек
69:23  Кугубаев , Тимофей Петухов , Михаил Якимов да молат у
69:24  почеламут аршашым ямдыленыт .
69:25     драматург-влак Миклай Рыбаков " Чодыра мӱй " , Вера
69:26  Бояринова " Кӱдыроҥгыр кугыжаныште " ( " Овда " ) , Петр
69:27  Эсеней " Шуматкечын мончашке " Аркадий Крупняковын
69:28  " Натале " пьесыштым савыкташ пуэныт .
69:29     тыгак ончыл еҥ да предприятий-влак нерген очерк ,
69:30  публицистика кажне номерыште ойыртемалтше верым налыт .
69:31     марий шымлызе-влак шочмо сылнымут нерген у статьям серат .
69:32  композитор-влакна у мурым номер еда йоҥгалтараш ямде улыт .
69:33     " Ончыко " журналым , эртыше ийласе семынак , Всесоюзный
69:34  подписной каталогыш пуртымо , индексше 73294 . тудлан
69:35  СССР-ын чыла верлаштыже кеч-могай оласе , районысо , ялысе
69:36  связь узеллаште , Союзпечать отделенийлаште да общественный
69:37  распространитель гоч подпискым ышташ лиеш . идалыкаш подпискын
69:38  акше 2 теҥгеат 40 ыр .
69:39                                                      редколлегий

70:1  70  усталык шӱдыр    **101**
70:2     - театр ... спектакль ... зритель ... а мо тугай театр ? тиде
70:3  - айдемын шӱм-чонжым тушан погынышо тӱрлӧ куштыра деч эрыктыше ,
70:4  виянрак да моторрак лияш полшышо вий . тудо айдемылан чынже
70:5  денак Айдеме лияш , илышын тӱрло могыржым келгын умылен налаш
70:6  полша , шкендын пашатым , кажне йолтошкалтышетым вес шинча дене
70:7  шымленрак ончалаш тарата ... мом ойлаш , театрыш тӱрлӧ еҥ да
70:8  тӱрлӧ шонымаш дене толеш . икте йӧратыме артист дене
70:9  вашлийнеже , тудын у рольым модмыжым ужнеже , весым у
70:10  спектакльын лӱмжӧ сымыстарен ( " мо нерген тыште
70:11  ойлалтеш ? " ) , кумшо шукерте огыл гына у платьым ургыктен але
70:12  налын да ынде тудым калыклан ончыктынеже . ида ӧр , тыгай
70:13  шонымаш дене толшыжат уледа . зрительный залыш погынышо-влак
70:14  коклаште улыт буфетыште сырам подылаш шонен толшыжат , улыт шуко
70:15  калык коклаште палыме еҥ-влакым вашлияш да нунын дене тӱрлӧ
70:16  увер-аҥар нерген мутланен налаш шонышыжат . икманаш ,
70:17  спектакльже чылалан иктак , а калыкым тыш толаш таратыше амалже
70:18  тӱрлӧ-тӱрлӧ .
70:19  **102** Степан Иванович Кузьминых изишлан шыплана , ала-мом
70:20  шонкален шинча , сигаретым тӱрвыж дек лишемдат , шупшыл колта ,
70:21  тамак шикшым ӧрдыжкӧ пуалеш . кӱрлмӧ ойжым умбакыже шуя :
70:22     - театрыште кажныже шке ужшашыжым ужнеже але шке
70:23  ончыктышашыжым ончыктынеже . кажне еҥ шке шонымашыж дене толеш ,
70:24  тидым ме палена . да тыгай сӱрет мемнам утыжым огеш
70:25  тургыжландаре . шӱмым вургыжтара весе : искусствын юзо вийже
70:26  дене ончышо еҥын чонжым тӱрыснек авалтен кертынна мо , спектакль
70:27  дец вара зритель театр гыч могай шонымаш дене , могай кумыл дене
70:28  лектын кая ? шӱмешыже мом наҥгая ? мый тыге шотлем : сыра муаш
70:29  толшыжо шер теммеш подылмыжлан гына йывыртен кая гын , у
70:30  вургемым чиен толшыжо саде платьым палыме еҥжын мокталтымыжлан
70:31  кумыл нӧлтын гына театр омса гыч лектеш гын , ме , актер-влак ,
70:32  да спектакльым ямдылаш полшышо чыла моло еҥ шке пашанам начарын
70:33  ыштенна лиеш . чонлан моткоч кочын чучеш , кунам фойеште ик
70:34  зрительын весылан тыгерак каласымыжым колат : " тидлан верчын
70:35  витле ( але шӱдӧ ) меҥге кокла гыч толшашат уке улмаш . тыгайжым
70:36  палем гын , мӧҥгӧ гычат ом тарване ыле " . а олаште илыше еҥын
70:37  тыге каласымыжым колышташ куштылгырак мо ? уке . тудын корныжо
70:38  кӱчыкрак лийын гынат , шонымашыже поро , волгыдо улмаш : сай
70:39  спектакльым , чон йӱлен модмым ужаш .
70:40     ончышо еҥын шӱм-чонешыже пӱтынь спектакль , тиде але вес
70:41  актерын модмыжо могай кышам кодат , могай шонымашым тарватат -
70:42  тидым нимогай виса дене висаш огеш лий . совым рӱжге кырат але
70:43  пеледышым кучыктат - тиде эше чылажым ок ончыкто . кеч-мо гынат
70:44  ме теве мо верч тыршышаш улына : тыйын героетын ойлымо мутшо
70:45  тыглай йӱк семын южеш ынже шалане , ончышын шӱмышкыжӧ шужо ,
70:46  тудым шкеж нерген , ешыже да шуктен толмо пашаж нерген шонкалаш
70:47  таратыже . мутлан , иктаж-могай Петров Йыван театрыш ончаш
70:48  толын лийже . занавес петырналтме деч вара тудо вургемжым чия да
70:49  лектын кая . тыгодым лӱмжӧ-фамилийже , конешне , тудак кодеш ,
70:50  но чонжо тышке толын пурымо **103** годымсо деч кеч изишлан
70:51  поянрак лийже , шӱмжӧ утларак шижын мошташ тӱҥалже . мыйын
70:52  шонымаште , театрын тӱҥ задачыже тыгай . тудо Айдеме верч
70:53  кучедалеш , коммунистический идеалым пеҥгыдемдаш полша .
70:54                 ...
70:55     1930 ийыште Марий государственный театрын труппыжо Оршанка
70:56  велыш гастроль дене миен . селаште тудо Юрий Яновскийын рушла
70:57  гыч С Чавайнын кусарыме " Шыде " ( " Ярость " ) пьесыжым
70:58  модын ончыктен , спектакль деч вара концерт лийын . муро ,
70:59  куштымаш , почеламут , кӱчык мыскара ... икманаш , концерт
70:60  программыже кызытсе агитбригадын гайрак лийын . постановкыжат ,
70:61  пайрем кумылан касын кокымшо ужашыжат погынышо калыклан пеш
70:62  келшен , совым кырыме йӱк пачаш-пачаш шергылтын . ончышо-влак
70:63  коклаште латкок ияш Кузьминых Степанат лийын . тудо селасе
70:64  кокымшо ступенян школышто ( вара тудым колхозный молодежь школыш
70:65  савыреныт ) тунемын .
70:66     сценыште модшо кокла гыч иктыжым Степан вигак пален : тиде
70:67  вет Филипп Лебедев ! тудо , йӧршын тулык икшыве , ончыч саде
70:68  школ пеленсе йоча пӧртыштӧ илен , туштак тунемын , а вара олаш
70:69  каен . теве уже - ончо ынде ! - артист лийын , шке рольжым
70:70  моткоч келыштарен модеш . коклаште моло енже тиддечат мастарын
70:71  кертын , но нунышт Степанын шинчажлан пешыжак пернен огытыл .
70:72  тудо иктым гына шонен : шукертат огыл тыште , мемнан коклаште ,
70:73  тунем коштшо рвезе еҥ артист лийын кертын , а мый ты корнышкак
70:74  шогал ом сеҥе мо ? шонен шинчышыжла , тудо я эн оҥай верыштат
70:75  кидым соваш монден , я трук моло дене пырля шке куанжым , кугу
70:76  усталыклан тауштыме кумылжым ончыктен .
70:77     лач тиде кечын Степан Кузьминых артистлан тунемаш шонен
70:78  пыштен манаш огеш лий , но кеч-мо гынат палыме рвезын ойырен
70:79  налме корныжо тудым чот сымыстарен . театр нерген шонымаш
70:80  шӱм-чонеш эрелан верланен , жапын-жапын ушышко кугу толкын семын
70:81  толын пернен : " эх , артист лияшет ! "
70:82  **104** школышто тунемме жап умбакыже шуйнен , урок почеш урок
70:83  эртен . каныш кечын , ваче гоч вынер сумкам сакалтен , Степан
70:84  Пуялыш ошкылын , лучко меҥге коклам " шотлен " . тудо ты ялеш
70:85  кресаньык ешеш 1918 ий 9 декабрьыште шочын . ешыште йоча ятыр
70:86  лийын . сурт оза , Иван Егорович , шукыжым чодыра пашам
70:87  ыштен . шочмо Пуялыштак Степан ныл классым тунем пытарен . а
70:88  ынде Оршанка школ денат чеверласыме жап лишемын . корнышто шкет
70:89  ошкылмо годым ушыш тӱрлӧ шонымаш толын пура . Степанат але
70:90  марте ужмо-колмыжӱм радамла , чыла могырым вискала .
70:91     " Шыде " спектакльым ончымо деч вара школышто драмкружок
70:92  ышталтын . ӱдыр ден рвезе-влак туныктышын вуйлатымыж почеш
70:93  рольым тунемыныт , постановкылан мо кӱлешым шкеак ямдылкаленыт .
70:94  нунын радамыш Кузьминыхат ушнен . эн ончыч Сергей Николаевын
70:95  " Тревога " пьесыжым шынденыт . тыште Степан пионерын рольжым
70:96  модын . весканажлан шке землякышт М Шкетанын " Кодшо румбык "
70:97  драмыжым ойырен налыныт . тыштыже посна роль логалын огыл , но
70:98  сценым утыр виянрак йӧратыше рвезе массовкышто модмо гычат
70:99  шканже пайдам налын , моло еҥын койышыжым ончен , шке шотшо дене
70:100  сай ден удажым ойыркален . тылеч вара драмкружок Сергей
70:101  Николаевын " Ош когарш " пьесыжым ончыкташ ямдылен , тыштат
70:102  Кузьминых ӧргыжтӧ шоген огыл .
70:103     шым класс шеҥгелан кодын . кумлымшо ийла тӱҥалтыште шым класс
70:104  кугу образованийлан шотлалтын . тынар тунемше ен-влак чӱчкыдынак
70:105  шкештат школышто я ликпунктышто моло еҥым туныктеныт , клубым ,
70:106  лудмо пӧртым вуйлатеныт , колхоз ден коммунылаште счетоводлан
70:107  ыштеныт . но С Кузьминых умбакыже шинчымашым пойдараш шонен ,
70:108  тудо шкенжым эше моткоч шагал палышылан шотлен ( Степан
70:109  Ивановичын тиде койышыжо кызытат пытен огыл : шуко лудын ,
70:110  тунемын , уста деч уста еҥ-влакын шерге ой-каҥашышт дене шке
70:111  уш-акылжым пойдарен гынат , тудлан таче мартеат илышым , шке
70:112  пашажым шагал палымыжла чучеш . кызытат кумылжо тыгай : чарныде
70:113  тунемаш - учебный аудиторийыште шинчыме дене огыл , а шке вуя
70:114  лудмо , моло еҥын **105** пашажым ончымо да лончылымо дене ) .
70:115  тунемме нерген шонымаш латвич ияш рвезым кужу корныш тарватен .
70:116  йолеш тазарак йыдалым пидынат ( тоштыракше пел корнеш шӱтлен
70:117  кертеш ) , Пуял гыч Йошкар-Олашке ошкылын . илышын тиде
70:118  савыртышыж нерген марий калыкын йӧратыме артистше ик статьяштыже
70:119  вескана тыге шарналтен возен :
70:120     " урем дене ошкылам - а йырваш лавыра , тошкалашат ок лий ,
70:121  вара иже олана калык тыршыме дене у тӱсым нале - да возымым
70:122  ужам : индустриальный техникум , ял озанлык техникум ... кенета
70:123  шинчамлан перныш : " марий искусство техникум " . мый аптыранен
70:124  чарнен шогальым . мом тыште ыштат , кӧлан туныктат ?
70:125  шоналтышым : " кузежым-можым пален налде , нигушкат ом кай " .
70:126  пален нальымат , шке гаемак шуко моло рвезе семын тушанак
70:127  кодым . нунат ялла гыч толыныт . ме кужу-кужу баракыште илена
70:128  ыле , тыште ончыч чайный лийын . южо еҥын койкыжо ыле , а
70:129  икмынярынже кӱвар ӱмбалнак маленыт , но воштылмо эре шоктен ,
70:130  муро йӱк шыпланен огыл ... "
70:131     техникумышто Степан Иванович тошто палымыжым , Филипп
70:132  Лебедевым , вашлийын . тудыжо тыште ик ий ончыч тунемаш
70:133  тӱҥалын . Филипп дене пырля искусство пашалан Нина Конакова ,
70:134  Сергей Савельев , Петр Белопасов да молат ямдылалтыныт . а
70:135  Кузьминыхын тунемме группышто Вера Смирнова , Елена
70:136  Сошникова , Павел Байков , Лидия Коркина , Семикеев ,
70:137  Маков да молат лийыныт . ( Семикеев ден Маковшо Кугу
70:138  Отечественный сареш коленыт ) .
70:139     пуял рвезын искусство техникумыш тунемаш пурымо ийыште , 1933
70:140  ий сентябрьыште , Йошкар-Олашке " песнь о счастье " киносӱретым ямдылыше
70:141  съемочный группа толын . тудлан верысе искусство пашаеҥ-влак
70:142  полшеныт . нунын дене пырля кино ыштымым ончаш Степанат мия ,
70:143  лишкак лийын , чылажымат шке шинча денак ужаш тырша . " кӧ тиде
70:144  тыгай ? " - воктенак шогылтшо рвезым ончыктен , режиссер шке
70:145  полышкалышыже-влак деч йодеш . тудлан умылтарен пуат .
70:146     - ме тудым фильмыш пуртена . чурийже , шкем кучымыжо пеш
70:147  келшен толеш , - манеш режиссер .
70:148  **106** тыге Кавырлян консерваторий гыч Йошкар-Олашке
70:149  пӧртылмыжым ончыктымо ужашыш ик сӱретым ешараш кутырен келшат .
70:150     теве станцийыш поезд толын шогалеш . вагонла гыч еҥ-влак
70:151  лектыт , мутланат , воштылыт . вашлияш толшо-влакат шагалын
70:152  огытыл . нунын коклаште сӧрмарак вургемым чийыше Кузьминыхат
70:153  коеш . таче тудо перныл коштшо тулык рвезын рольжым модеш .
70:154  калык дене варналтын , тидым-тудым ончен коштеш . кенета
70:155  шинчажлан мотор чемодан перна . рвезын кидше вигак чыгылталташ
70:156  тӱҥалеш : йыштак нумал куржаш гын ?
70:157     вашлийше-влак дене куанен мутланыме кокла гыч Кавырля
70:158  ( артист Михаил Викторов ) йолжо воктек ончалеш - чемодан
70:159  укеат ...
70:160     поезд кечеш ик гана веле толын , сандене вес вариантым ,
70:161  лубльым ышташ , йӧрдымӧ сценым уэш сниматлаш ик сутка жап вучаш
70:162  кӱлын . адакше южо кечын игече пыланрак лиймылан кӧра оператор
70:163  сниматленжат кертын огыл . икманаш , жап эртен , Степан
70:164  Кузьминых режиссер-влак Марк Донской ден Владимир Легошинын
70:165  вуйлатыме группа дене пашам ыштен коштын . кас еда , паша
70:166  мучашке шумек , ыштен налме оксам пуэденыт . ял гыч толшо
70:167  кресаньык икшывылан тидыжат кӱлеш лийын .
70:168     кок арня гыч иже Степан техникумыш пӧртылеш . пырля тунемаш
70:169  тӱҥалме рвезе-влак тудым кӧраненрак вашлийыт :
70:170     - о , киноартист толеш !
70:171     тиде жапыште нуно шуко уым пален налыныт да ышташ тунемыныт ,
70:172  ятырлан ончыко каеныт . ынде этюдым ыштен моштат . Кузьминыхын
70:173  усталыкшым тергаш тӱҥалыт - нимо шот ок лек , туныктышылан ик
70:174  этюдшат ок келше . а кӧ этюдым ыштен ок мошто , тудым
70:175  экзаменышкыжат огыт пурто . экзаменым кучыдымо еҥ техникумышто
70:176  умбакыже тунем кертеш мо ?
70:177     Кузьминых кугу ойгыш возеш . мом ышташ ? шочмо Пуялыш тыге
70:178  намыслын пӧртыл каяш перна мо ? а театрже кузе ?

71:1  71  ял - мыйын илышем   **67**
71:2     шоҥгыеҥ коклаште ме чӱчкыдынак тыгай ойым колына : кушкын
71:3  толшо самырык тукым шке ялжын эртыше илышыжым ӱмбачын гына
71:4  пала , койыш-шоктышнат тудлан чылаж годым раш огыл . кушшо тукым
71:5  кундемжын вияҥме историйжым , тушто илыше калыкшым ,
71:6  родо-тукымжым начарын шинча . эсогыл южо еҥжылан шке ешыжын рӱдӧ
71:7  вожшат раш огыл .
71:8     те , тиде тӱҥалтыш ойым лудын , ме тоштылан вуйым савена , а
71:9  ужым рашын огына уж , манын ида шоно . тошто гычат мо сайжым
71:10  илыш кураллан налман .
71:11     каласаш кӱлеш , ялысе калыкат шке шотан илышым илен да ила .
71:12  тудо куаненат , ойгыренат , ончыкылыклан ӱшаненат моштен .
71:13  тидыже тудын мурыштыжо , йомаклаштыже , койыш-шоктышыштыжо ,
71:14  ыштыш-кучыш мастарлыкыштыже раш коеш . шке вел писательна Дм
71:15  Орай манмыла , тугеже , лудшо йолташем , изи кумылетым кугуэш
71:16  ит уж , жапетымат изишлан ит чамане , пырля ушно мемнан
71:17  мутланымашкына , ала иктаж-мо шот дене тоштым , эртышым порын
71:18  шарналтымаш тыланетат пайдале лиеш .
71:19     ... шочмо ял ! шочмо сурт ! тыгай шомакым колмек , мемнан
71:20  шӱм-чонна вигак кожгана , шонымаш тул авалта , кажне гана ме ты
71:21  жапыште пырля модын-юарлен куржталше изи годсо йолташна-влакым
71:22  шарналтена , шинча ончылнына тошкем шеҥгелне тасмала шуйналтше ,
71:23  эр эрдене шӱшпык муро дене пашаш луктын колтышо да кас ӱжаран
71:24  волгыдыж дене паша гыч пӧртылшӧ айдемым вашлийше ужар шаршудан
71:25  вияш йолгорным ужна , иквереш пырля пашам ыштыше , ик ешла ик
71:26  шонымаш денак илыше лишыл пошкудо-влакна нерген поро ойым гына
71:27  ойлена . нуно ӱмыр мучкылан , жап эртыме семын утыр рашрак , эше
71:28  виянрак , утыр келгынрак мемнан шӱм-чонешна , ушешна
71:29  палемдалтыт .
71:30     шарна эртышым кажне тукым шке семынже , шке семынжак тудым
71:31  акла , шке шотан уш-акыл вийжылан эҥертен , тудым лончыла . а
71:32  тачысе илышнан могай улмыжымат , кузе да мо шотышто
71:33  вашталтмыжымат утларак раш шижын шога илалше тукым . шижеш кӧргӧ
71:34  шӱм-чонжо дене , илалше виян уш-акылже дене , шуктен толмо
71:35  тунамсе пашажлан тачысе шинчаончалтышыж дене акым пуымыжо да
71:36  таҥастарен ончалмыж дене . мутат уке , тудо куана , йывырта ,
71:37  садлан лийынак , мыскара йӧре , тыгай ойымат луктеш : " эх ,
71:38  калтак , ондак шочалтын шол . шочшаш ыле икмыняр ийлан
71:39  варарак " .
71:40     чынжымак , куаныдеже , йывыртыдеже нигузеат ок лий . таче
71:41  ялын вӱршерже у семын кыра , таче ялысе калыкым - изижымат ,
71:42  кугужымат у шӱлыш авалтен . раш палдырна тудо илыш-йӱлаштынат ,
71:43  чиен-шогалме , кочмо-йӱмӧ шотыштат , икте-весына дене кутырен
71:44  колтымо ой-шомакыштат . илыш писын ончыко кая . ончыко
71:45  кайымыже , кечын виян толмыж денак тудо тачысе тукымлан шуктышаш
71:46  у пашам , у сомылым шочыкта , у семын уш-акылым вияҥдаш , улшо
71:47  пашамат у йӧн дене эше устанрак , моштенрак да писынрак ыштен
71:48  шукташ йодеш . садланак огыл мо ме чыланат тыгай ойым колына :
71:49  " лийын шогышо тачысе вашталтышым чын умылаш , ончыкылык илыш
71:50  корным чын да раш палемдаш манын , калыкнан эртыше пагытшым да
71:51  илышыжым , пашам шуктен толмо да виктарен колтымо йӧн
71:52  радамжым сайын палаш да шымлаш кӱлеш " . эртышынат ятыр сайже ,
71:53  порылыкшо уло вет . нуно калыкнан ушыж гыч нигунам огыт
71:54  ӱштылалт , мӧҥгешла , пагыт ончык лупшалтме семын молемдалтын ,
71:55  тачысе жапыш вончат , у тӱсын волгалтын , у семын йоҥгалтын ,
71:56  кызытсе мемнан илышнам саемдаш , ончыко виктараш полшат .
71:57     чаманен каласаш перна , амал деч посна , южгунамже , эртыше
71:58  пагытнан сай могыржо , поро да кӱлешан койыш-шоктышыжо ,
71:59  шойышталт , шеҥгелан кодыт . ой , ок кӱл ыле мондымо илалшырак
71:60  тукымын кажне кечын пашалан пуэн толмо кид-йол да ушакыл
71:61  вий-куатшым , кид кучен ыштен моштымо чумыр мастарлыкшым .
71:62  теве , мутлан , сурт-оралтым , ял уремым , озанлык кундемым
71:63  **68** арун кучымо да тудым тӱрлӧ семын мотораҥдаш тыршыме
71:64  кумылжым . моланже раш : калыкнан эртыше илышыже , кугурак
71:65  тукымнан суапле пашаже мыланна , самырык-влаклан , тыглай
71:66  шарнымаш веле огыл , а , мӧҥгешла , ончык ӱжшӧ вий , сеҥаш
71:67  полшышо курал . вет кажне тукым тудым алмаштыше у тукымлан
71:68  материальный поянлык деч посна шке шонымашыжым , шке
71:69  шинчымашыжым , шке моштымашыжым пӧлекла . арамлан мо КПСС
71:70  ЦК-ште партийын ветеранже-влак дене вашлиймаште тыге
71:71  палемдыме : " тыге пеҥгыдемеш тукым ден тукым кокласе кыл .
71:72  кажне тукымлан чумыр кугу паша гыч шке ужашыже логалеш . да лач
71:73  коммунистический строительствын опытшо гына единый да шелаш
71:74  лийдыме . да ме тудын шергакан кеч ик падырашыжымат йомдарышаш
71:75  огынал " .
71:76     тыят , лудшо йолташем , ялеш шочын-кушкынат гын , шочмо
71:77  пыжашетым , аватым-ачатым , пошкудо-влакетым эреак шарналтет .
71:78  палем , тыят эр лупсан , шаршудан мландыште шер теммеш чарайолын
71:79  куржталыштынат , тыге пӱртӱсын ямле вийжым кӧргышкетак
71:80  шыҥдаренат . тыйынат модмо верет отылан пасу , курык саҥга да
71:81  ошман , я шудан вӱд сер лийыныт . изиет годым тыят , ял воктене
71:82  верланыше изи чодыра гыч кумыж корка тичак умша кӧргыштет
71:83  тунамак шулен каяш тӧчышӧ пӧдыра снегым поген конден , ладыра
71:84  пистын лопка лышташыже дене йомакысе гай тутло когыльым ыштен ,
71:85  тамлен-тамлен кочкынат . кугурак лиймекет , шӱшпык йӱк дене
71:86  помыжалтын , изинек йӧратен ончен куштымо шара неран , нугыдо
71:87  оржан имнетым колхоз вӱта гыч вӱден луктын , пасушко вашкенат ,
71:88  тӱшка пашаште йӱд-кече шке дечет кугурак йолташет-влак семынак
71:89  тыршенат . куаненат шке , куаненыт моло-влакат пашатым ончен . а
71:90  пасу гыч пӧртылмек , нойымым-ярнымым монден , моло
71:91  рвезе-ӱдыр-самыч дене пырля мурен-куштен , шке каче шӱм-чонетым
71:92  кумылаҥденат . тугеже , чыла шарнет , чылажат , жап ятыр эртен
71:93  гынат , ушышкет пура . тугеже , семынет , эше ик гана эртыше
71:94  пагытыш логалат , шке шочмо вер-шӧрет , колхоз пашаште кыртмен
71:95  тыршымет , ыштыш-кучыш мастарлыкет , икманаш ,
71:96  чийымет-шогалмет , кочмет-йӱмет , кажне ошкылет нигунам-нигунам
71:97  огыт мондалт . да , шукым тый шарнен кертат . ятыр ойлышаш шомак
71:98  шке шочшет , уныкат-шамычлан шӱм-чон кӧргыштет погына .
71:99     мыйынат шинча ончылнем кумло кок оралтан , вияш , ужар
71:100  шаршудо дене тӱрлалтше уреман , садер дене вӱдылалтше чатката
71:101  изирак ялем сӱретлалтеш . теве уремнан ик могырыштыжо мемнан
71:102  сурт-печына . вер сылне , ломберан да садеран , тӧр пакча . теве
71:103  пакча межана . тудо аҥысыржак огыл , шудан . эр шошым авана
71:104  тышан куымо вынержым шарен ошемда ыле . вынерже шыма , ошын
71:105  койын , мӱндыркӧ волгалт киен да аванан йӱд омыжым
71:106  кӱчыкемдымыжым , кид пашалан аяр улмыжым , тудлан уло
71:107  вий-куатшым пуаш тыршымыжым эреак шижтарен , мемнамат , шке
71:108  икшывыже-влакым , мочол куандарен . умыленна : вет мемнан
71:109  ӱмбалнына адакат тӱрлеман у тувыр лиеш , у пинчак капнам ырыкташ
71:110  тӱҥалеш , у ыштыр йоча йолнам сӧрастара .
71:111     сурт-пече кӧргыш наҥгайыше йолгорно кок могырышто , ладыра
71:112  ломбо-влак кушкыт . пеледалт шогалмышт годым нуно путырак
71:113  сӧралын койыт , моткочак тамлын ӱпшалтыт . ош шовыран капышт йыр
71:114  изи пашаче мӱкш-влак чумыргат . нунын ызгыме йӱкышт ятыр
71:115  торашкак йоҥга , ала-могай палыдыме . но тунамак айдемылан эреак
71:116  лишыл муро семым луктеш . а мочоло ломбыгичке шочын тунам !
71:117  тудым поген-поген , пазарыштат ужалалтын , ятыржым ,
71:118  костен-коштен , телылан кодалтын . мочол куанже лийын ломбо
71:119  вуйышто мыланна , ньога-влаклан : умшана , йылмына эре шеме
71:120  коштын . шуко гана , коштымо ломбыгичкым коҥгаш шолташ шынден ,
71:121  кылмен черланымына годым авана мыланна эм шотеш йӱктен . " ида
71:122  ӧр , теммешкыда йӱза , - малдалын тудо , - йӱза да чот гына
71:123  пӱтыралт вочса . эр марте чыла кылмыда тӱжваке лектеш " .
71:124     эше ӱлныракше , пурла могырышто , пӧрт шеҥгелне , изи пакча
71:125  верланен . тыште чылажат шочын : шоганжат , ковыштажат , салтак
71:126  ушменжат ... а шола могырышто - эҥыжвондо пакча , тыштак
71:127  кушкыныт пызле , шоло да моло пушеҥгат . одараҥ кушкын
71:128  пӱкшерме . пӱкшыжым гын шыже марте авана логалаш шӱден огыл .
71:129  тудым шке поген . а вара , Октябрь пайрем шумек , изи мешакшым
71:130  рудалтен , кошкышо пӱкшым мыланна иктӧр пайлен пуэн : " кочса
71:131  ынде теве пӱкшдам , игем-шамыч , таче кугу пайрем кече , -
71:132  вӱчкалтен шыма кидше дене тупна гыч . - лӱмынак таче кече марте
71:133  араленам " .
71:134     ... чаманен ойлаш логалеш , таче суртна-печынан олмыжак веле
71:135  шинчен кодын , тушан ынде арымшудо , нуж да коршаҥге кушкын
71:136  шогалын . мемнан веле огыл , ятыр моло пошкудемынат шочмо
71:137  пыжашышт тыгак шаланен . ойлышым : ожно ялыштем кумло кок
71:138  сурт-оралте лийын , а таче тыште улыжат латшым еш ила да я
71:139  тыште , я тушто пашам ышта .
71:140     мом ыштет ? изирак яллам ала-мо шот **69** дене ме шӧрынрак
71:141  ончаш тӱҥална . садлан кӧра еҥ-влак у оралтым огыт чоҥо , нӧлтат
71:142  гынат у суртым я Олор ялеш , я пошкудо колхозын рӱдӧ илемыштыже
71:143  - Усолаште . коклаштына шке сурт-оралтыжым ужален колтышыжат
71:144  лиеш . ончылгоч шоналтен шуктыдымылан кӧра колхоз правлений изи
71:145  яллан мелын шогалын огыл : илыше-влаклан паша ситышын уке . уло
71:146  лачак ялыште шорык ферма , туштыжат ныл еҥ пашам ышта : кум
71:147  ӱдырамаш шорыкым онча , весе - кочегарлан . кеҥежымже эше йӧра -
71:148  могай-гынат паша лектеш , а телымже мом ышташ ? тыршыме деч
71:149  посна , марий манмыла , мӱшкырым темаш , икшыве-влакым чиктен
71:150  шогалташ ок лий вет . ӧрыт да пашам ыштен кертше вийвалан
71:151  пӧръеҥже , ӱдырамашыже , кошташ тора огылат , кажне эр еда
71:152  " Дружба " колхозын рӱдӧ илемышкыже - Усолашке - вашкат .
71:153  ятырышт я трактор дене ыштат , я машинам виктарат , я вольык
71:154  фермыште тыршат . икмыняр еҥышт Палантай лӱмеш колхозын
71:155  членжылан шотлалтыт , тӱрлӧ пашам шуктат . бригадирын нарядше
71:156  почеш тӱрлӧ сомылым шуктышо ӱдырамаш-влакше , мутат уке , кажне
71:157  кечын ныл уштыш коклаш нигузеат коштын огыт керт .
71:158     тудымат ешарена : ялнам палыше кажне еҥ кызыт чаманен ойла :
71:159  " ай , могай мотор ял ыле иктаж коло-кумло ий ончыч . эртен кает
71:160  уремже мучко , ончен кӧранет : вияш , шаршудан урем , кумыл
71:161  нӧлтышӧ сурт-оралте , сурт ден сурт коклаште чатка пече , уремын
71:162  кок мучаштыжат лопка пасу капка , кажне пӧрт ончылно ладыра
71:163  пушеҥге , мотор савар , капка воктене - вӱдан вочко ... вигак
71:164  тогдает : тиде ялыште моторлыкым йӧратыше , мланде дене
71:165  ӱмырешлан кылым кучен , икте-весым умылен илаш шонышо , пашалан
71:166  уло ӱнарым , моштымашым пуышо калык ила " .
71:167     лудшо йолташем , вуеш ит нал , утларак возалтен колтышым
71:168  шарнымашем нерген . мыланна икте шерге : ме ялысе шӱлыш дене
71:169  илен кушкынна , поро ден осалым палаш тыште тунемынна . санденак
71:170  дыр кумылна поро , уста кумылнат йӱкшен огыл , меат илыш дене
71:171  тӧр ошкылаш тыршена , кертмына семын чыла тидыжым тачысе рвезе
71:172  ден ӱдыр-влакын шӱм чонешышт шыҥдараш тыршена . чыла тиде
71:173  шарнымашна умбакыже ойлышаш шомакнам рашемдаш , келгемдаш ,
71:174  пеҥгыдемдаш полша . чаманен ойлат , чаманен возат пытартыш
71:175  жапыште тыгыде , ончыкылык илышлан келшыдыме ял-влак нерген .
71:176  нуным арален кодаш , тусо калыкын илышыжым чыла шотыштат вияҥдаш
71:177  кӱлеш . уке гын пӧртылташ лийдыме паша лийын кертеш . лияшыже
71:178  лийынак . теве Шемрокдымо кундемыште гына ялысе илемын визымше
71:179  ужашыже мланде ӱмбачын ӱштылалтын . каеныт еҥ-влак вес
71:180  кундемыш : олашке , тӱвыргӧ озанлыклаш , коденыт йӧршешлан
71:181  пукшен-йӱктен , чиктен-шогалтыше поро озаштым-мландыштым .
71:182  санденак дыр ятыр тӱжем гектар мланде пайдам пуымыжым чарнен ,
71:183  ятыр вере тудо тыгыде куэр да моло вондер дене вӱдылалтын .
71:184  моланже раш : ок шиж тудо шке озажын поро кумылжым , уш-акыл
71:185  вийжым . тыгак огыл мо ? тыгак ! шагал логалеш тудлан , торасе
71:186  мландылан , тӱрлӧ ӱяҥдыш , начарын тудо пушкыдемдалтеш , да мо
71:187  шочмыжат айдалийже койышлан кӧра кӱлеш семын поген ок налалт .
71:188     теве Палантай лӱмеш колхозыш пурышо Куфтино , Ворожцово ,
71:189  Верх-Илетск ял-влак йӧршеш пытеныт . коло-кумло ий ончыч тыште
71:190  ик шонымашан еҥ-влак иленыт . шурнымат куштеныт , вольыкымат
71:191  ашненыт , мландыштат начар огыл лийын . а таче тиде млнадым
71:192  колхозышто кокымшо сортлан шотлат : куфтинат мланде маныт .
71:193  чынак , тудын икмыняр ужашыже ошман . кӱкшӧ лектышан шурным
71:194  шочыктыжо манын , тудым ӱяҥдыман да ӱяҥдыман ыле . ӱяҥдышыже
71:195  гына ок логал шол : шупшыкташ тора ... мутат уке , кӱлеш семын
71:196  тусо мландым ончаш гын , айдеме , оза кумылым пышташ гын ,
71:197  тыштат начар огыл лектышан шурным налаш лиеш ыле , саде мланде
71:198  чапле деч чапле шудымат шочыкта ыле . а кызыт мо ? адакшым тысе
71:199  вер-шӧр вольык ашнаш пеш пайдале : олыкан , чодыран , вӱдан .
71:200  южгунамже палемдыме жаплан транспортшат ок лий - вучен шоген ,
71:201  ятыр жап йомеш , кокланже корныжат начар лиеш . мият гынат ,
71:202  паша кӱлеш семын ок воране , тышеч-тушеч ыштен коден , адак
71:203  мӧҥгӧ могырыш вашкат .
71:204     тудыкеш кодшо мланде " Дружба " , Калинин лӱмеш
71:205  колхозлаштат , " Илеть " совхозыштат ятыр уло . санденак нине
71:206  озанлык-влакын ял озанлык продукцийым ыштен налме шотышто ончык
71:207  тошкалмышт кугун ок палдырне .
71:208     чылажымат шотыш налын , тыгай шонымашке толына : вет ожнысек
71:209  айдеме тукым мландым пайдалын кучылташ манын , ондак илемжым
71:210  ворандарен , паша вийым ешараш тыршен , а кызыт мӧҥгешла :
71:211  айдемым тушеч кораҥдена , мланде дене ушналтше " кылымдыжым
71:212  пӱчкына " . моло семын нигузеат ойлаш ок лий . илыш иктым
71:213  йодеш : изирак ял-влак могырыш утларак мелын лийман , нуным
71:214  тулыкеш кодымо ок кӱл . изи ялат тӱшка озанлыкын эҥертышыже .
71:215  тудат кертмыж семын пайдам конда .

72:1  72  курымашлык подвиг     **3**
72:2     тений 9 майыште пӱтынь совет калык , иза-шольо социализм
72:3  элласе таҥна-влак , ончыкылык эрык илышлан ӱшанен илыше айдеме
72:4  тукым гитлеровский Германийым , фашизмым кырен шалатымылан
72:5  нылле ий темме кечым палемдаш тӱҥалыт . нылле ий ончыч
72:6  тӱнямбалсе калык-влак уло оҥ дене куштылгын шӱлалтеныт :
72:7  Европышто шучко сарын ажгын тулжым фашизм пыжашешак пызыралме .
72:8  кугу Сеҥымаш кече толын шуын . но толын шуын манмашат эше
72:9  рашемын , чын чон дене каласыме тура ой огыл . тудым пеш кугу
72:10  орлыкым , нимучашдыме нелылыкым сеҥен эртымеке , шошо эр тӱняшке
72:11  кондымо . кондымо ! но могай кугу вӱран акым тӱлымӧ .
72:12     янлык фашизмым гитлер-шамычшыге Берлин кудывечысе бомба
72:13  лакеш бензиным оптал йӱлалтымешке совет калыклан , тудын
72:14  чапланыше Армийжылан тӱнясе моло нимогай эллан уждымо ,
72:15  палыдыме героический корным эрташышт логалын . 1418 кече ден йӱд
72:16  мучко шуйнышо Великий Отечественный войнаште мемнан калыкна
72:17  коло миллион эргыж ден ӱдыржым йомдарен . вет касвелысе сарлаште
72:18  шуаралт ямдылалтше фашист армий мемнан ӱмбак шижде керылтын .
72:19  санденак , манмыла , кажне кечын тушманым лунчыртыл , тудын азу
72:20  пӱйжым нӱшкемдыл , тӱгатыл , первый ийлаште ятыр чакнен толаш
72:21  пернен . чакнаш чакныме , но вет коден толмо мландым угыч тӱрыс
72:22  пӧртылташ , йырнык деч пошкудо Польша , Болгарий , Румыний ,
72:23  Венгрий , Чехословакий калык-влакым утарен , Берлин , Прага
72:24  марте висаш лийдыме пӱжвӱдшӧ кӱлыныт . тидым але марте тӱнян
72:25  ужмо нимогай пример денат таҥастараш ок лий .
72:26     сарыште ме посна налме еҥ-влакын героизмыштлан кӧра гына
72:27  сеҥымашке шуынна манме дене йоҥылыш лийына . война - миллионло
72:28  еҥын пеш неле , лӱдыкшӧ сарзе пашаже , подвигше . оборонительный
72:29  кредалмаш кужу жап шуйнен . мутлан , Брест крепость 30 кече
72:30  кредалын , Ленинград - 900 , Севастополь - 250 , Сталинград -
72:31  163 , Москва - 90 сутка утла , Одесса ден Киев - 73 йӱд-кеч
72:32  дене .
72:33     пале : оборона , аралалт шогымо дене гына сеҥымашке от тол ,
72:34  сеҥышыш от лек . нине аралалт шогымо кредалме пагытыште мӱндыр
72:35  тылыш завод ден кугу предприятий-влакым кусарен , нуным пашашке
72:36  колтымо . " чыла фронтлан , чыла сеҥымашлан ! " партийын
72:37  ӱжмашыже кажне совет еҥын шӱм-чонышкыжо , уш-акылышкыже шыҥен .
72:38  сарын первый вич тылзе жапыштыже гына касвел гыч эрвек 1523
72:39  предприятийым , тидын шотыштак 1360 кугу военный заводым
72:40  эвакуироватлыме . нунын кокла гыч шукыжо 1941 ий мучаштак сар
72:41  куралым лукташ тӱҥалын . тыге элын куатше вара семын кушкын
72:42  толын . сар жапыште **4** мемнан элна ий еда кокла шот дене 27
72:43  тӱжем утла самолетым , 24 тӱжем чоло танк ден
72:44  самоходно-артиллерийский установкым , 24 тӱжем утла орудийым
72:45  ыштен луктын . качество шотышто мемнан боевой техникына тушман
72:46  оружий деч ятырлан чапле , ӱшанле лийын . тыл ден фронт шочмо
72:47  мландынан ик кап-кылышкыже , ик вӱршерышкыже савырненыт .
72:48     родинан столицыже сар жапыште Советский Вооруженный Вийлан
72:49  347 гана салютым пуэн . шуко соединений Ленинградский ,
72:50  Сталинградский , Киевский , Севастопольский , Минский ,
72:51  Кишиневский , Варшавский , Будапештский , Берлинский ,
72:52  Пражский , Порт-Артурский , Хинганский да моло лӱмым налын .
72:53     лӱддымылыкым , чолгалыкым , героизмым ончыктымылан шочмо
72:54  эл-ава миллион дене салтак , матрос , офицер , генерал да
72:55  адмирал эргыж-влакым орден , медаль дене наградитлен . тӱням
72:56  ӧрыктарыше подвиг кажне боецлан пример лийын . теве , мутлан ,
72:57  Александр Матросов семын 300 наре воин дот ден дзот
72:58  амбразура-влакым эн яндар вӱран шӱмышт дене петыреныт . капитан
72:59  Николай Гастеллон самолет экипажшыла 74 летчик йӱлышӧ тулан
72:60  машинажым тушман ӱмбак сӱмырен . Виктор Талалихинла мемнан
72:61  чапланыше 200 утла авиаторна-влак южышто фашистский самолетыш
72:62  керылтыныт , тараным ыштеныт . Кугу Отечественный сар жапыште
72:63  эн лӱддымӧ , тале , патыр , шочмо эллан эн ӱшанле , шкеныштымат
72:64  чаманыде кредалше 11603 еҥлан Совет Союзын Геройжо лӱмым
72:65  пуымо . а тыгаяк кугу деч кугу подвигым ыштымылан 2457 салтак
72:66  ден сержант Слава орденын тӱрыс , тичмаш кавалерже лийыныт , а
72:67  нунын кокла гычак нылытынже - матрос П Дубинда , салтак А
72:68  Алешин , летчик А Дроченко да артиллерист Н Кузнецов эще
72:69  Цовет Союз Герой лӱмым налыныт .
72:70     война , вакшкӱ пырчым йоҥыштымылак , айдемым рокыш урен .
72:71  еҥ-влак тидым раш ужыныт , но элнан эрыкше , независимостьшо
72:72  верч , ончыкылык шольо-шӱжар илыш верч яндар уш-акыл , тул
72:73  семынак вургыж йӱлышӧ шӱм-чон дене илаш-колаш кредалыныт . кодшо
72:74  сарын эн тале летописецше К Симонов " Живые и мертвые "
72:75  книгаштыже тыге возен : " лейтенант илыш наступлений жапыште
72:76  кужу лийын огыл - бойыш пурымо деч вара сусыргымо але колымо
72:77  марте кокла шот дене - кажнылан индеш сутка ... "
72:78     мемнан совет элна нигунам войнам тӱҥалын огыл . социализм
72:79  калыклан тиде шӱм-кумылжыланак келшыдыме шучко паша . вет у пӧрт
72:80  пурам , у илышым нӧлтышӧ айдеме шалатыл , йӱлатыл пытарыме
72:81  нерген шонашат ок тошт . но мемнан ӱмбак иктаж-кӧ бандитла
72:82  кержалтын гын , тунам шке сурт-печым , эрык мландым арален кодаш
72:83  изижге-кугужге кынелыныт . совет эл тыныс Декрет дене шочын да
72:84  теҥгечат , тачат , эрлат тудо мирым саклен кодышаш верч уло
72:85  вий-куатше дене пеҥгыдын шоген , шога да шогаш , кучедалаш
72:86  тӱҥалеш . ме нигунам агрессийым ыштен огынал . тидым мемнам эн
72:87  чот ужмышудымын ончышо эн шакше тушманнат шӧрен каласен ок
72:88  керт . ме кызытсе , тачысе ядерный война тӱҥал кертме лӱдыкшӧ
72:89  жапыштат чыла тӱня ончылно эн тынысле эл улмынам уло чоным почын
72:90  ойлена . тиде эн шучко тулышто пӱтынь мланде шаржат ынже шырпешт
72:91  кай манын , империалист , сар верч кумалше тӱча дене кутырен
72:92  келшаш уло йӧным кучылтына . вет у сар тӱҥалман гын , тушто
72:93  сеҥалтшыжат , сеҥышыжат ок лий - чылан пытат .
72:94     1984 ий 25 сентябрьыште СССР Писатель ушем правленийын
72:95  юбилей пленумыштыжо КПСС ЦК-н Генеральный Секретарьже ,
72:96  СССР Верховный Совет Президиум Председатель К У
72:97  Черненко йолташ тыге палемден : " мемнан ончыко каен шогымо
72:98  темплан внешнеполитический обстановка изи огыл влиянийым ышта .
72:99  а тӱня илыш , пагыт кызыт моткоч тургыжландарыше ...
72:100     кызытсе тӱнямбал илышын кочо чынже тыгай : чаманен каласаш
72:101  логалеш , ядерный лӱдыкшӧ пеш кугу . тудын деч от шыл , тудын
72:102  деч **5** мыскара дене от утло . ядерный лӱдыкшӧ ваштареш
72:103  активнын да шонымашке шуаш тыршен кучедалман , ме тыгак ыштена .
72:104     соединенный Штат-влак дене кылым кучымо шотышто мемнан чон
72:105  кумылна эн ончычак тышеч лектын шога . вет тӱнямбалсе ареныште
72:106  пашан кузе каен шогымыжо тиде кыл кучен шогымашын могай улмыж
72:107  дене аклалтеш . туге гынат , США-ште - илыш тыге ончыкта -
72:108  теве мом умылымышт ок шу але умылаш эше ямде огытыл :
72:109  советско-американский отношенийым иктӧр улмо , ваш-ваш пагалыме
72:110  да икте-весын эл кӧргӧ пашашкыже шӱшкылт пурыдымо принцип
72:111  негызеш саемдыме деч моло чын корно уке " .
72:112     пӱтынь тӱнямбалсе прогрессивный айдеме тукым тынысым арален ,
72:113  саклен кодышаш верч пеш тале кучедалмашке кынелын . тиде пеш
72:114  куатле движенийын ончыл радамыштыже Совет Союз , социализм
72:115  лагерьысе эл-влак улыт . мемнан калыкна тиде тыныс кечына верч
72:116  пеш кугу надырым пыштен . сандене ме , совет еҥ-влак , Кугу
72:117  Сеҥымашлан 40 ий теме кечым Сорла ден Чӧгытан ал Знамянам
72:118  таен вашлийме пагытыште эре шарнена , миллион да миллион чонна
72:119  дене ойлена :
72:120     - нимоат огеш мондалт , нигӧмат огына мондо !
72:121                 ...
72:122     армий ден флотын воинже-влак , пӱтынь калык Кугу
72:123  Отечественный сарыште сеҥымылан 40 ий темме кечым эн волгыдо
72:124  пайрем семын палемдаш ямдылалтыт . фашизмын шем вийжым кырен
72:125  шалатыме Сеҥымаш пӱтынь айдеме тукымын илышыштыже пеш кугу
72:126  исторический лондем , мондалтдыме рубеж лийын . кугу сарыште
72:127  Ленин партийын устан да ӱшанлын вуйлатымыж почеш совет калык
72:128  Родинынан эрыкше ден независимостьшым арален , фашист куллык
72:129  деч Европысо шуко элым утарен да тӱнямбалсе цивилизацийым
72:130  пычкемыш тамык деч саклен коден .
72:131     коммунистический партий элнам икоян боевой лагерьыш савырен .
72:132  " чыла фронтлан , чыла сеҥымашлан ! " лозунг совет калыкын
72:133  боевой знамяшкыже савырнен . эрык кече йымалне кушшо элын эргыж
72:134  ден ӱдыржӧ-влак тулан ийын первый кечылаштыжак военкоматлаш
72:135  фронтыш колташ йодын толыныт . нунын коклаште эн ончылно
72:136  коммунист ден комсомолец-влак лийыныт . марий республикына гыч
72:137  130 тӱжем наре еҥ , икманаш , кажне нылымше , фашист захватчик
72:138  ваштареш кредалын .
72:139     комсомолын воспитанникше , Медведево район , Княжна -
72:140  Данилово ял рвезе Василий Степанович Архипов пытартыш патрон
72:141  марте гитлеровец-влак вастареш кредалын . лӱддымӧ пулеметчик кок
72:142  шӱдӧ наре фашистым пытарен . тушманын кугу вийже дене
72:143  вашпижмаште геройын йолташыже-влак чылан коленыт . шкетын кодшо
72:144  В Архипов , пытартыш пулемет лента пытымек , кидыш пистолетым
72:145  налын . тушман тудым илышымак руалтен налаш шонен , но Марий
72:146  пединститутын ончычсо студентше пытартыш пулям шканже коден .
72:147  Василий Степанович Архипов Кугу Отечественный войнаште
72:148  лийше землякна коклаште Совет Союзын Геройжо первый лийын .
72:149     Косолоп район , Изи Пумарий тӱҥалтӱш школын ончычсо
72:150  туныктышыжо Сергей Романович Суворов тушман ваштареш пытартыш
72:151  вӱр чӱчалтыш марте шоген . западный фронтын командующийже армий
72:152  генерал Г К Жуковын подписатлыме официальный докумантыште
72:153  тыге серыме : " 222 стрелковый дивизийысе 774-ше полкын боецше ,
72:154  красноармеец Суворов Сергей Романовичын боевой действийже
72:155  нерген . тудо 1922-шо ийыште шочын , марий , ВЛКСМ член ,
72:156  Йошкар Армийыште 1941 ий гыч . 1942 ий 17 июльышто пеш чот
72:157  сусыргышо колен .
72:158     774-ше стрелковый полк гыч автоматчик группа ,
72:159  кӱртньывоштыран кок загражденийым эртымек , немыч тӱчам
72:160  блиндажла гыч кырен лукташ **6** бойыш пурен . боец-влак фашист
72:161  ӱмбак гранатым кышкеныт . но вий икгай лийын огыл . группын
72:162  командиржым мина осколко пуштын . боец Суворов сусырген . ушым
72:163  налмек , тудын деке нушшо гитлеровец-влакым ужын . фашист тӱча
72:164  сусыргышым пленыш налнеже . тудо пытартыш вӱр чӱчалтыш марте
72:165  кредалаш решитлен . первый автомат очередь дене кум фашистым
72:166  пуштын . Суворов йолташ кок шагат жап тушманым чактарен шоген .
72:167  тиде пагытыште лу фашистым пытарен да шукым сусыртен . тунам
72:168  шыдешкен орышо фашист-влак Суворов ӱмбак миномет да пулемет
72:169  тулым почыныт . ынде тудо колен манын шонен , гитлеровец-влак
72:170  кынелыныт да ончык ошкылыныт , но нуным адак пуля тул вашлийын .
72:171     красноармеец Суворов фашист-влакын кугу группыж дене кечыгут
72:172  кредалын , шым гана сусырген , гитлеровец-влак ваштареш вӱр
72:173  йогенак кредалын . йӱдым санитар-влак тудым фашист тул йымач
72:174  луктыныт . Суворовын окопшо воктене 22 колышо немыч салтак
72:175  киен " .
72:176     фасист-влак ваштареш лӱддымын , устан кредалын Михаил
72:177  Николаевич Логинов . тудо 1941 ийыштак сар тулыш пурен , эл
72:178  кӧргыш шӱшкылт пурышо тушманым чактарен шоген да тудым йӧршын
72:179  пытарымешке кредалын . Княжна - Данилово ялын кокымшо эргыжат
72:180  Совет Союзын Геройжо лийын .
72:181     Михаил Александрович Зарецких ужмышудымо тушманым южышто
72:182  почкен . шке штурмовикше дене тудо 5 танкым , 3 паровозым , 93
72:183  вагоным , 50 автомашиным , 10 полевой орудийым , 12 зенитный
72:184  батарейым , 600 утла тушман салтак ден офицерым пытарен .
72:185     курымашлык подвигышт дене мондалтдыме чапым налыныт марий
72:186  кундемнан эргыже , Совет Союз Герой-влак Евсей Алексеев ,
72:187  Валентин Ардашев , Александр Владимиров , Алексей Громов ,
72:188  Станислав Костров , Николай Рябинин , Феодан Радугин да
72:189  молат .
72:190     Кугу Отечественный войнан фронтлаштыже героизмым ,
72:191  лӱддымылыкым ончыктымылан 15 тӱжем мемнан землякнам шочмо элнан
72:192  орденже да медальже дене наградитлыме . 45 отважный воинлан
72:193  Совет Союз Герой лӱмым пуымо , 10 старшина ден сержант Слава
72:194  орденын чыла кум степеньжын тичмаш кавалерже лийын .
72:195     сар жапыште мемнан республикысе шемер-влак тылыште пеш кугу
72:196  героизмым ончыктеныт . неле , тулан ийын первый пагытыштыжак
72:197  касвел кундем гыч Марий АССР-ыш 10 промышленный
72:198  предприятийым эвакуироватлыме . областной партийный
72:199  организацийын вуйлатымыж почеш республикысе пашазе-влак кӱчык
72:200  жапыште фронтлан кӱлшӧ продуктцийым лукташ тӱҥалыныт .
72:201     пашазе класс ден пырля колхоз кресаньык ешат иктӧр тыршен .
72:202  республикысе ял калык сар жапыште эллан миллионло пуд киндым ,
72:203  пареҥгым , шылым , шӧрым да моло продуктым колтен . пӱтынь совет
72:204  калык семынак марий пашаче еш геройло армийлан паша дене гына
72:205  огыл , тыгак окса денат полшен . нуно оборона фондыш 100 миллион
72:206  теҥге утла оксам " Марий колхозник " , " Марий комсомолец "
72:207  авиаэскадрилийым , танк колоннын ышташ пуэныт .
72:208     сеҥымаш верч , эше ик гана палемдена , пеш шергын тӱлымӧ .
72:209  гитлеровец-влак 1700 утла олам , 70 тӱжем села ден ялым , 32
72:210  тӱжем завод , фабрика , шахта да моло промышленный предприятийым
72:211  шалатеныт . тушман мемнан национальный поянлыкнан ик кумшо
72:212  ужашыжым пытарен . совет еҥ-влак тидым нигунам огыт мондо .
72:213     Кугу Отечественный войнан пеш неле урокшо тукым гыч тукымыш
72:214  эре бдительный лияш туныктен . сар ваштареш , пӱтынь тӱнямбалсе
72:215  тыныс вийым ушен кредалман . социализмын сеҥен налмыжым саклаш
72:216  да саклаш , тудым эше вияным ышташ тыршаш кӱлеш .
72:217  империалист-влак социализм ваштареш у " крестовый походым "
72:218  увертареныт . тыге нуно СССР да тудын таҥже-влакым военный
72:219  куат шотышто кузе-гынат эртен каяш тӧчат .
72:220     совет калык чыла тидым шотыш налде ок керт . элнан
72:221  экономический **7** ден оборонный куатшым тыршен ыштыме паша
72:222  дене эреак вияҥден шогышаш верч лым лийде тырша .
72:223     кызытсе лӱдыкшӧ пагытыште поснак бдительный лийме , калыкым
72:224  военно-патриотический воспитатлыме , молодежьым Совет Армий
72:225  радамыште служитлаш ямдылыме йодыш эн ончыл верыште лийшаш .
72:226     партий областной комитетын вуйлатымыж дене мемнан
72:227  республикыште КПСС XXVӹ съездын пунчалже негызеш молодежьым
72:228  салтак службылан ямдылыме шотышто кугу паша ышталтеш . молодежь
72:229  ача-кочан боевой да паша традицийыштым келгын шымла . комсомолец
72:230  да пионер-влакынак полшымышт дене 220 боевой чап музей ден
72:231  уголокым почмо , 328 памятник ден обелискым ыштыме . совет
72:232  калыкын революционный , боевой да паша чап верлашкыже миен
72:233  коштмо Всесоюзный походышто республикысе 100 тӱжем утла
72:234  комсомолец ден молодежь лийыныт . чап музейлаште нуно чолгалык
72:235  урокым эртарат , пионер радамыш пурат , сарын , пашан
72:236  ветеранже-влак дене вашлийыт .
72:237     тунемше молодежь тӱҥалтыш военный ямдылалтмашым эрта .
72:238  чумырымо опыт гыч раш : школ ден профессионально-технический
72:239  училищылаште тыге ямдылалтше самырык еҥ армий илышлан вашке
72:240  тунемеш , куатле оружий ден техникым писын умылен налеш ,
72:241  отличник , классный специалист лиеш .
72:242     тунемше-влак коклаште внеучебный оборонно-массовый пашан акше
72:243  эре нӧлталт шога . тудын негызшылан " Зарница " , " Орленок "
72:244  военно-спортивный модыш-влак шотлалтыт . тыгай модмаште ӱдыр ден
72:245  рвезе-влак тӱҥалтыш военный ямдылалтмаш урокышто налме
72:246  шинчымашым пеҥгыдемдат . кажне ийын республикысе 85 тӱжем чоло
72:247  тунемше тыгай совернованийыш лектеш . нуно Совет Вооруженный
72:248  Вийын историйже нерген викториным эртарат , воинский Уставым
72:249  тунемыт , тура лӱйкалаш , военный топографийым верыштак шымлаш ,
72:250  медицинский полышым пуаш ямдылалтыт .
72:251     социалистический элнам аралаш ямдылалтмаште " Ончыкылык
72:252  воин " клуб-влакын занятийышт кугу полышым пуа . тыгай клубым
72:253  республикысе кажне районышто , ятыр профессионально-технический
72:254  училищыште почмо .
72:255     пытартыш жапыште республикысе молодежь физкультура , спорт
72:256  деке утларак мелын савырнен . латныл-латкандаш ияш самырык-влак
72:257  " ГТО " Всесоюзный физкультурный комплексын нормыжым
72:258  сдатлат .
72:259     пашаче коллективыште , учебный заведенийыште
72:260  призывник-влакым Вооруженный Вий радамыш торжественно ужатымаш
72:261  ынде традицийыш савырнен . тушто сар ден пашан ветеранже ,
72:262  ача-ава , пашам пырля ыштыше йолташ , ӱдыр-влак ончыкылык
72:263  салтаклан сайын служитлаш сугыньым пуат , а тудыжо шочмо
72:264  мландынам шинчасортала аралаш , кӱлеш лиеш гын , Совет Родина
72:265  верч шке илышымат чаманыде кредалаш мутым пуа .
72:266     мемнан республика гыч армий радамыш кайыше-влак воинский
72:267  долгыштым чап дене шуктен шогат . военкомат ден пашаче
72:268  коллективлаш , ача-ава-влак деке воинский частьла гыч тау
72:269  шомакан серыш эреак толеш . лӱддымылык ден отвагым ончыктымылан
72:270  пытартыш ийлаште гына ятыр мемнан салтак ден офицер землякнам
72:271  боевой орден да медаль дене наградитлыме . теве Йошкар-Оласе
72:272  " Электроавтоматика " заводышто пашам ыштыше ончыл пашазе
72:273  Виктор Павлович Анучин салтак службыж нерген тыге шарналта :
72:274     - мыланем Афганистан Демократический Республикыште Совет
72:275  войскан ограниченный контингентыштыже служитлаш логалын ...
72:276     армий ден калыкын ончычсо геройло традицийыштлан эҥертен ,
72:277  тачысе воинна-влак СССР Вооружений вийын шӧртньӧ книгашкыже
72:278  у деч у , чапле страницым возат . комсомольский организаций
72:279  секретарь-влакын Всеармейский совещанийыштышт КПСС ЦК-н
72:280  Генеральный секретарьже , СССР Верховный Совет Президиум
72:281  Председатель К У **8** Черненко йолташын ойлымыжо , Родиным
72:282  аралыше-влакын  пашаштым кӱкшын аклымыже , армейский ден
72:283  флотский комсомоллан Боевой Йошкар Знамя орденым пуымо дене
72:284  кумылаҥын , часть , корабль , подразделений-влакын личный
72:285  составышт Кугу Сеҥымашлан 40 ий теммым у , кӱкшӧ показатель
72:286  дене вашлийыт . тидын годым ме К У Черненко йолташын ойжо
72:287  дене товатлена : " партий Центральный Комитет ден Совет
72:288  правительство калык ончылно шкеныштын эн кугу
72:289  ответственностьыштым раш палат . 1941 ий июнь нигунам ок лий ,
72:290  ок пӧртыл . кеч-могай агрессорлан тунамак ӱчым шуктена . тек
72:291  тидым мемнан таҥна-влакат да тушманнат пален шотышт " .
72:292     Совет Социалистический Республика-влак Союзын ,
72:293  Варшавский Договорысо эл-влакын Вооруженный вийышт
72:294  социализмын сеҥымашыжым аралаш эре ямде улыт .
72:295     да , мемнан мутна пеҥгыде . ме эн неле , шучко ий тӱҥалтӱштак
72:296  ойленна ыле : " мемнан пашана чын паша , ме сеҥена ! " нылле ий
72:297  ончыч тиде лач тыгак лие . Ленин партийын идей шӱлышешыже
72:298  шуарыме калыкым сеҥаш ок лий . совет калык мом аралышашым , кузе
72:299  аралалтшашым раш пала .
72:300     Кугу Сеҥымашлан 40 ий темме вашеш ме республикынан калык
72:301  поэтше М Казаковын 1945 ийыште возымо почеламутшым
72:302  шарналтена :
72:303                     да , тыйын эрге-шамычет ,
72:304                     ава чонан шӱмбел мландем ,
72:305                     эн озыркан тул вошт вончен ,
72:306                     каеныт ончык йӱлыде .
72:307                     эн йӧсӧ кече гоч тыге
72:308                     конденыт тынысым тылат .
72:309     тек пӱтынь тӱнямбалсе канде кава , шыратен ончышо ару , яндар
72:310  кече йолгыжышт . мемнан Армийна лач тыгай тыныслык верчынак
72:311  кучедалын , кучедалеш да ончыкыжымат пеҥгыдын шогаш тӱҥалеш .

73:1  73  у куат   **4**
73:2     ынде ик ий утла мый калыкын сайлен шогалтыме еҥже улам .
73:3  Звенигово ден Волжский районлаште илыше калык деч СССР-ын
73:4  эн кӱшыл органыштыже представитель лияш пеш кугу пиал , ӱшан .
73:5  государственный властьын эн кӱшыл органжын сессийлаштыже пашам
73:6  ыштыме годым ушыш шуко гана тыгай шонымаш толын  пурен :
73:7  " СССР-ыште , чынак , чыла власть калык кидыште " . тидын
73:8  нергенак СССР Конституцийыштат чоткыдын возен шындыме .
73:9     сессий эртыме жапыште мый шуко гана киндым ончен куштышын
73:10  таҥастарымашыжым шарналтенам : Верховный Совет могай гына
73:11  йодышым ынже каҥаше , могай гына законым ынже лук , тудо шкежат
73:12  эреак " ӱдышӧ " лийын кодеш , совет калыкын ончыкылыкшо , мемнан
73:13  элын экономический куатшым пеҥгыдемдышаш верч кучедалеш .
73:14     тачысе кечылан мемнан элын национальный поянлыкше кум
73:15  триллион утла теҥгем эртен . пытартыш вич ий жапыште гына
73:16  национальный доход 18 процент утлалан кугемын . кызыт ик тылзе
73:17  жапыште гына общественный продуктым ыштен налмаш да национальный
73:18  доход 1940-ше ийыште талук мучко ыштен налме деч шукырак .
73:19     СССР-ын Тӱҥ законыштыжо тыге возымо : " социализм годым
73:20  общественный производствын эн тӱҥ цельжылан калыкын материальный
73:21  ден духовный йодмашыштым жапыштыже шуктымаш шотлалтеш " . тиде
73:22  конституционный положений , моло семынак , илышыш шыҥдаралт
73:23  толеш . экономикын умбакыжат вияҥ толмыжо негызеш калыкын
73:24  социально-экономический праваже у содержаний дене пойдаралтеш ,
73:25  илыш-йӱлаже утыр саемеш , реальный доходшо кушкеш , общественный
73:26  потреблений фонд гыч тӱлымаш ден льготат кугем толыт . пытартыш
73:27  вич ий жапыште , мутлан , ончыктымо положений почеш кажне еҥлан
73:28  шотлымаште доход 404 гыч 500 теҥге марте кушкын . тидын годымак
73:29  у пачерыш 50 миллион наре еҥ илаш пурен . школ , эмлыме вер ,
73:30  йоча сад ден ясле шукырак чоҥалтыныт . продовольственный
73:31  программым илышыш шыҥдараш калык уло вийын пижын . тидын годымак
73:32  калык кучылтмо сатум шукырак ыштен лукмо да полыш пуымо системым
73:33  саемден колтымо шотышто программа ямдылалтеш . элыштына калыкын
73:34  чот йодмо икмыняр сатулан ак эреак изем толеш . пытартыш ик ият
73:35  пеле жапыште потребительский сатулан акым нылымше гана волтымо .
73:36     кодшо ий мучаште ме , депутат-влак , элым экономически да
73:37  социально вияҥдыме шотышто Государственный планым , тыгак
73:38  СССР Государственный бюджетым каҥашенна да пеҥгыдемденна .
73:39  илыме пӧрт озанлыкым вияҥдыме , жилищный фонд дене
73:40  пайдаланымашым саемдыме да тудым аралыме шотышто , школ реформа
73:41  нерген йодыш **5** да молат ончалтыныт . СССР Конституцийын
73:42  йодмашыжым шотыш налын , Верховный Совет законым келгемдыме
73:43  шотышто кумда программым илышыш шыҥдарен толеш .
73:44     шукерте огыл мый СССР Верховный Советын латикымше
73:45  созывшын кумшо сессийже гыч пӧртыльым . сессийыште ме ,
73:46  депутат-влак , СССР Верховный Совет Президиум
73:47  Председательлан ик ой дене А А Громыко йолташым сайлышна ,
73:48  " пӱртӱсым аралыме да пӱртӱс поянлыкым пайдалын кучылтмо шотӱшто
73:49  законодательствын требованийжым шуктымо нерген " йодышым
73:50  каҥашышна .
73:51     пӱртӱсым аралымаш кызытсе жапыште мемнан ик эн кӱлешан
73:52  пашаланна шотлалтеш . вет пӱртӱс - тиде мемнан элын моторлыкшо ,
73:53  поянлыкше , айдемын тазалыкше . пытартыш индеш ий жапыште мемнан
73:54  элыште пӱртӱсым аралаш 63 миллиард наре теҥге оксам кучылтмо .
73:55  сессий трибуна гыч ойлышо-влак мландын поянлыкшым , южым , вӱдым
73:56  кызытсе жапыште кӱлеш семын аралаш кӱлмӧ нерген ойленыт . кажне
73:57  совет еҥ пӱртӱсын озаже веле огыл , тыгак аралышыже лийшаш .
73:58  мыланна , научно-технический вияҥмашат пӱртӱслан эҥгекым ынже
73:59  кондо манын , але шуко ышташ кӱлеш .
73:60     мемнан совхозат , шуко тӱрлӧ озанлык семынак , пӱртӱсым
73:61  аралыме обществын членжылан шотлалтеш . вичияш тӱҥалтыш гыч
73:62  Мичурин лӱмеш совхоз пӱртӱс аралыме общество член семын ятыр
73:63  оксам колтен . тиддеч посна , вич ий жапыште пӱртӱсым тӱрлӧ тор
73:64  деч эрыкташ 240 тӱжем наре теҥге оксам ойыренна . ончыкыжым
73:65  тидын шотышто пашанам эшеат саемден колташ шонена .
73:66     кажне сессий мылам шуко у пашалан корным ончыктен .
73:67  кремлевский трибуна гыч ойлымо кажне мутым шарнаш шонен
73:68  колыштынам , чылажымат возен налаш тыршенам . блокнот
73:69  страницылам ончен лекмем годым ушем дене уэш-пачаш Верховный
73:70  Совет сессий заседаний залыш пӧртылам , шкем гаяк
73:71  депутат-влакын - колхозникын , пашазын , ученыйын , поэтын -
73:72  ойлымышт пылышемлан солна .
73:73     Верховный Советын ик сессийыштыже Ленинградский областьысе
73:74  " Детскосельское " лӱман специализированный производственный
73:75  объединений гыч депутатын ойлымыжо ушышкем чычкыдын пура . тиде
73:76  озанлыкыш , тыгак Белоруссийысе икмыняр колхоз ден совхозыш
73:77  Звенигово район гыч делегаций миен коштын . депутат тыге
73:78  ойлен : " продовольственный программым писынрак илышыш шыҥдараш
73:79  манын , ме техникым пайдалын кучылтшаш , пашам сайынрак виктарен
73:80  колтышаш , у экономический ошкылым шот дене илышыш шыҥдарышаш
73:81  улына " . мый тудым пеш сайын колыштым , мутшым блокнотешем
73:82  возен нальым . лач тидын годым ушеш тыгай шонымаш шочо : а
73:83  мемнан дене тидын шотышто паша кузерак каен шога ?
73:84     мемнан совхозын сеҥымашыж гыч кызытсе ял озанлык
73:85  производствын могай сеҥымашыш шумыжо раш коеш . пашам ондак
73:86  яллаште сорла да шогавуй дене ыштеныт . икана , избиратель-влак
73:87  дене вашлийме деч ончыч , мый архивыште тыгай данный-влакым муын
73:88  луктым : " 1926-шо ийыште кызытсе Красноярский сельсовет
73:89  кӧргыштӧ 676 шогавуй , кӱртньӧ пӱян вич , пу пӱян лу тырма ,
73:90  пуалтыме кок машина лийыныт . тӱредме , шийме , сортироватлыме
73:91  машина-влак лийын огытыл . икияш ӱдымӧ вер 555 десятина , кокияш
73:92  ӱдымӧ вер 520 десятина кумдыкын налын шоген . Торгансола ,
73:93  Иркино , Арзебеляк яллаште пырче укелан кӧра мучаш марте ӱден
73:94  пытарен кертын огытыл " .
73:95     1984-ше ийыште мланде культурым кугемдымылан , наука ден
73:96  ончыл опытын сеҥымашыжым производствыш шыҥдарымылан , ял
73:97  озанлыкыште тыршыше кажне еҥын чапле пашажлан кӧра кукурузым
73:98  силослан ик гектар гыч 456,5 центнерым , пырчым ик гектар гыч
73:99  24,7 центнерым налме . пытартыш ийлаште кодшо вичияш дене
73:100  таҥастарымаште шыл ден шӧр ыштен налмаш кугемын .
73:101     тыгай сеҥымашыш шуаш манын , чыла совхоз пашаеҥ-влак чот
73:102  тыршеныт .
73:103     мемнан совхозысо пашазе ден служащий-влакын кокла ийготышт
73:104  **6** - 36 ий . Иркино комплексысе , Изи Маламас фермысе
73:105  коллектив-влак , кормам ямдылыше Иркино бригада
73:106  комсомольско-молодежный лӱмым нумалыт .
73:107     Иркинысе ушкал комплексыште паша ятыр жап томам каен шоген .
73:108  изи лектышан продукцийлан , антисанитарийлан кӧра мемнам
73:109  чӱчкыдынак шылталеныт . вуйлатыше-влак вашталтыныт , коллектив
73:110  пеҥгыде лийын огыл , шӧр лектыш я волен , я кӱзен каеден . кок
73:111  ий ончыч комплекс вуйлатышылан совхозысо тӱҥ ветеринарный врач
73:112  А И Кушаковым шогалтыме . тидын годымак кормовой базым
73:113  пеҥгыдемдыме нерген кутырен келшышна . Иркиныште кормам
73:114  ямдылыше бригадым ыштышна . тудым вуйлаташ А И Дмитриевлан
73:115  ӱшанен пуышна . самырык коммунист-влак пашалан кыртмен пижыч .
73:116  комплекс районышто ик эн ончыч у семын пашам ышташ тӱҥале .
73:117  бригадный подряд йӧн коллективлан пеҥгыдырак лияш полшен ,
73:118  механизацийын технологический процессшым саемден , пашадарым
73:119  ыштен шуктымо пашалан тӱлаш тӱҥалме , паша коэффициент
73:120  дисциплиным пеҥгыдемдаш полшен . " пашам ышташ кумыл утларак
73:121  веле кӱзен , - каласкала комсомол обком член , доярка Алевтина
73:122  Михайлова . - бригадный подряд йӧн деч ончыч коллективысе кажне
73:123  пашаеҥ шке семынже ышташ тыршен гын , кызыт ме " икте чылан
73:124  верч , чылан икте верч " принцип дене пашам ыштена " .
73:125     чыла тиде паша показательым кугемдаш йӧным ыштен . тидым
73:126  тыгай пример денат пеҥгыдемдаш лиеш : совхоз эллан шылым ужалыме
73:127  вичияш планым февральыште , шӧрым ужалыме  планым 22-шо июньышто
73:128  темен . тиддеч посна ме вичияш пытымеш эллан 300 тонн шылым ,
73:129  1270 тонн шӧрым план деч утым ужалена .
73:130     самырык-влакын наставникышт лиймаш мемнан совхозышто
73:131  партийный порученийлан шотлалтеш . наставник-влакым ойырымо
73:132  годым ме нунын " самырык еҥлан кӱлеш полышым пуэн кертмыштым "
73:133  шотыш налына . ӱшанле наставниклан коммунист Иван Семенович
73:134  Самуиловым шотлаш лиеш . тудо вольык ончымаште неле пашам
73:135  механизм вачыш пыштыше инженерлан ышта . Иван Семенович шке
73:136  жапыштыже Марий АССР Верховный Совет депутатлан
73:137  сайлалтын , тудлан " Марий АССР-ын заслуженный
73:138  механизаторжо " почетный лӱмым пуымо .
73:139     партком член , сельский Совет депутат И С Самуилов
73:140  партийыш пураш тӱҥ экономист Н П Дмитриевам , умлам ончен
73:141  куштышо цехын начальникше Г Г Соловьевым , шофер М И
73:142  Григорьевым , доярка З З Зиновам , комплекс начальник ,
73:143  кызыт профком председатель В П Максимовым темлен . кызыт нуно
73:144  чыланат кугурак йолташыштын ӱшанжым сай паша дене сулен толыт ,
73:145  производствышто да общественный илышыште ончыл радамыште улыт .
73:146     кажне ийын ял озанлык производствышто ончыл еҥ-влак
73:147  ешаралтыт . нуно ферма ден пасулаште , тӱрлӧ мастерскойлаште
73:148  моло-влаклан примерым ончыкташ тыршат . ончыч ме посна ончыл
73:149  еҥ-влакым веле ончыктен кертын улына гын , кызыт посна бригада
73:150  ден подразделенийым ончыктен кертына . ты радамыш Аркадий
73:151  Иванович Дмитриевын вуйлатыме кормам ямдылыше Иркино
73:152  бригадым , Иван Семенович Самуиловын вуйлатыме вольык фермым
73:153  механизироватлыше бригадым , Александр Васильевич
73:154  Садовниковын вуйлатыме Сосновка откормочный ферма коллективым
73:155  ушен кертына . ялысе калык тыгай ял озанлык производствым
73:156  пайдалынрак кучылташ тыршыше еҥ-влакын лӱмыштымат кугешнен
73:157  палемда . тыгайланже мемнан дене изак-шоляк комбайнер-влак
73:158  Сутниковмыт , тракторист-влак Геннадий Михаилович Алексеев ,
73:159  Родион Поликарпович Данилов , Иван Григорьевич Ипатов ,
73:160  Николай Иванович Марков , вольык ончышо-влак Таисия
73:161  Гавриловна Арзикеева , Валентина Васильевна Сергеева ,
73:162  Алевтина Евгеньевна Михаилова , Тамара Константиновна
73:163  Петрова , Тамара Николаевна Сапожникова , Зинаида
73:164  Зиновьевна Зинова шотлалтыт .
73:165     мемнан совхозышто шуко палыше , чапле рационализатор Петр
73:166  Арсентьевич Тойдыганов , мастер-наладчик-влак Виталий
73:167  Феликсович **7** Остроумов , Михаил Андреевич Никитин ,
73:168  Геннадий Иванович Желудкин , токарь Владимир Николаевич
73:169  Ласточкин улыт .
73:170     шкенан калык дене ме кугешнена . тыгай сӱретымат куан деч
73:171  посна ончыктыде огына керт : райцентр ден кугу промышленный
73:172  предприятий-влак деч тораште верланен огынал гынат , совхоз паша
73:173  кадр ситыдымылан ок ӧпкеле . самырык-влак яллаште шукырак кодышт
73:174  манын , нунын йодмыштым жапыштыже кертме семын шуктен шогаш
73:175  кӱлеш .
73:176     мемнан дене тидын шотышто ятыр ыштыме гынат , ыштышаш пашана
73:177  эшеат шукырак . кызыт , ончычсо дене таҥастарымаште , ончыко
73:178  кугу ошкылым ыштыме . совхозын рӱдӧ усадьбыже - Красный Яр
73:179  села - моторештын , эркын-эркын ола тӱсым налеш . мемнан дене
73:180  300 веран культура пӧрт , 140 изи йочалан комбинат ,
73:181  амбулаторий , аптека , школ , кевыт , столовый , комплексный
73:182  приемный пункт улыт . специалист-влак кокла гыч 90 процентше
73:183  чапле пачерыште илат . пытартыш кок ий жапыште гына кум у урем
73:184  шочын . Кугу Сеҥымашын 40-ше идалыкше вашеш Красный Ярысе
73:185  культура пӧрт воктен Кугу Отечественный сарыште колышо 332
73:186  землякна лӱмеш монументым почна .
73:187     совхоз пашазе-влакын сай пашаштлан , шеф-влакын полшымыштлан
73:188  кӧра мемнан коллектив эллан чыла тӱрлӧ продукцийым жапыштыже
73:189  ужален шуктен . вичияш планымат жапыштыже шуктена манын
73:190  ӱшанена .
73:191     мыйын паша ӱстелыштем ял озанлык сводка да паша план деч
73:192  посна избиратель-влакын наказышт , тӱрлӧ йодмашышт улыт . калык
73:193  коклаште сӧрымӧ мутым шуктымым поснак чот аклат . депутат пашам
73:194  наҥгайымаште тӱҥалме сомылым мучаш марте шукташ тыршем , пуымо
73:195  мутемлан эре оза лийшаш улам . тачысе кече марте мый декем
73:196  избиратель-влакын 35 йодмашышт пурен . полышым южо еҥ-влакат ,
73:197  посна коллектив-влакат вучат . чыла гаяк йодмаш кызыт марте
73:198  шукталтын .
73:199     ... депутатлан изи ден кугу йодыш уке , тудо шке паша верже
73:200  гыч эл кӧргысӧ чыла илышым ужын шогышаш . вет , манмыла , кугу
73:201  эҥерат изи памаш гыч тӱҥалеш . кажне совет айдеме шке паша
73:202  верыштыже уло кумылын , лийжак манын тырша гын веле , пролетар
73:203  кугу поэтын шомакше дене каласен кертеш : " мый куанем : тиде
73:204  мыйын пашам республикемын пашашкыже ушна " .
73:205     да , тидыже тыгак лийшаш . пасуштат , ферма ден
73:206  комплекслаштат , станок ден машина пульт воктенат , икманаш ,
73:207  чыла вере паша лектыш кече гыч кечыш эре кугем толшаш верч кажне
73:208  вуйын шогышаш , тидлан мутым кучышаш . мемнан тачысе да эрласе
73:209  илышнан уланлыкше , элнан поянлыкше , тыныс илышнам саклен
73:210  шогышо оборонынан куатлыкше - пашаче кидыштына .
73:211     партий калыкнан паша верч вургыжшо шӱмжылан , волгыдо
73:212  ончыкылык верч тыршыше яндар уш-акылжылан пеҥгыдын ӱшана .
73:213  калыкын шолын лекше энергийжылан тыге келгын ӱшанымашак тудын
73:214  вӱден кайыше вийжылан - шочмо партийлан - у деч у куатым пуа .
73:215     научно-технический прогрессым писемден колтымо йодыш шотышто
73:216  совещанийыште КПСС ЦК-н Генеральный секретарьже М С
73:217  Горбачев йолташ каласен : " ... партийын оптимизмже - пашазе ,
73:218  кресаньык-влакын , интеллигенцийын творческий вийыштлан ,
73:219  калыкын кугу моральный шӱлышыжлан да воляжлан келгын
73:220  ӱшанымаште . но оптимизм нигӧм паша деч ок утаре . пашам чот
73:221  тыршен ышташ логалеш . КПСС-ын политикыжым пӱтынь общество
73:222  активно поддерживатла . партий шкенжын XXVӹӹ съездше вашеш могай
73:223  идей , тӱҥалтыш да план дене кая , совет еҥ-влак чыла тидын дене
73:224  кугу ӱшаныштым кылдат " .

74:1  74  корнына - раш , ӱшанле     **3**
74:2     пӱтынь эл партийын XXVӹӹ съездшын моткоч кугу пашашке
74:3  виктарен шогымо кумылжо дене ила . могай гына сеҥымаш ышталтын -
74:4  чылажат тиде кугу событийлан пӧлеклалтын . а сайже моткоч шуко .
74:5  эртыше латикымше вичияш паша тидын нерген раш ойла . вич ийыште
74:6  ятыр ыштыме . марий автономный республикымак налаш . мутлан , ял
74:7  озанлыкыште ик миллиард утла теҥге капиталовложенийым кучылтмо .
74:8  чыла тидыже - калыклан , мыланна . тыге гын , умбакыже тӱшка
74:9  пашам сайынрак шукташ йӧн эшеат ешаралтеш .
74:10     мемнан тыгай шонымашна , планна пеҥгыде негызлан эҥертат .
74:11  республикысе шемер-влакын тыршымышт дене кугу куатан
74:12  экономический , научно-технический вийым ыштыме . тышке
74:13  республика , мутат уке , шкетын шуын огыл . тыште - пошкудо ,
74:14  моло республика ден область-влакын пырля , ваш полшен тыршыме
74:15  саскашт .
74:16     лач тыгай шӱлыш умбакыжат йоҥгыдеме партийын съездше деч
74:17  ончыч каҥашыме документлаште . теве 1986 - 1990 ийлан да кок
74:18  тӱжемше ий марте жаплан СССР-ым экономически да социально
74:19  вияҥдыме Тӱҥ корным ончалына . тудо чыла республика , край ,
74:20  область-влакын куатышт дене веле илышыш пура . сандене , раш ,
74:21  мемнан республикысе пашаче коллектив-влакат у пашалан уло
74:22  вийыштым ушышаш улыт . сандене адакат порядкылан эҥертыде ок
74:23  лий .
74:24     тудын деч посна паша ок ушно , илыш ок саем . тыгаяк шонышым
74:25  каласен ыле партий ЦК-н 1985 ий апрельысе Пленумжо . тиде
74:26  Пленумын палемдымыжым шуктен толын , республикысе шемер-влак
74:27  партийын XXVӹӹ съездшым чаплын вашлийыныт да ынде тудын
74:28  пунчалжым илышыш тӱрыс пурташ тӱҥалыт . вес семынже , корно
74:29  умбакыже шуйна . тудын дене ончыко ошкылмо годым , калык
74:30  манмыла , шеҥгекат ончалман . ончалына - кумда кыша коеш .
74:31     марий кундемысе промышленность ынде талук еда ик миллиард
74:32  утла теҥгеаш продукцийым пуа . кодшо вич ийыште тудо теве кузе
74:33  кушкын : 1980 ийысе производствым шӱдӧ процентлан шотлена гын ,
74:34  ӱмаште 145 лийын . а тӱрлӧ машинам кодшо вичияшын пытартыш
74:35  ийыштыже луымшын тыгаяк идалыкше дене таҥастарымаште 68
74:36  процентлан утларак лукмо . чодыра , пушеҥгым обрабатыватлыше
74:37  целлюлозно-кагаз , промстройматериал промышленностьыштат шукырак
74:38  ыштыме .
74:39     латикымше вичияш тыгак калыклан ончычсо деч утларак сатум
74:40  лукмо пагыт лийын . республикысе куштылго промышленностьышто
74:41  тиде показатель 27 процентыш шуын . пищевой промышленностьышто -
74:42  25 . калыклан сатум моло отраслят пуат . нунымат шотыш налаш
74:43  гын , тудым ӱмаште 1980 ийысе деч 33 процентлан утларак
74:44  ямдылыме .
74:45     сай вашталтышым ял озанлыкыштат ужына . тачысе шуко ял тӱс
74:46  кумылым савыра . кушко ончалат - у оралте . чоҥалтыт клуб , йоча
74:47  сад , ясле , столовый , илыме вер , молат . тыгай моторлык вигак
74:48  шинчалан перна . ял корнышто тӱрлӧ машина , трактор-влак чарныде
74:49  коштыт . тидат кызытсе ял тӱсым ончыкта . шофер ден
74:50  тракторист-влак могай гына грузым огыт шупшыкто ! ялышкат
74:51  кондат , тушечат наҥгаят . эл ял озанлыклан полша , колхоз ден
74:52  совхоз-влак тудын куатшым **4** вияҥдат . КПСС ЦК-н 1982
74:53  ий майысе . Пленумжо  деч вара агропромышленностьысо , поснак
74:54  экономика шотышто лушкыдо колхоз ден совхозласе , пашаеҥ-влак
74:55  ятыр льготым , полышым налыныт . партий ден правительство ял
74:56  уэмдыме пашам Продовольственный программын ик тӱҥ ужашыжлан
74:57  шотлат . тиде кугу паша илыш-йӱлам саемдыме негызеш шукталтеш .
74:58  кӱчыкын ойлаш гын , государство ялым вияҥдаш нигунамсе деч чот
74:59  полша . кодшо вичияшыште ик миллиард утла теҥге
74:60  капиталовложенийым кучылтмо . 770 тӱжем квадратный метр илыме
74:61  верым , 6 тӱжем веран клуб ден культура пӧрт , 6,3 тӱжем веран
74:62  йоча сад , ясле-влакым ыштыме . у школ , пӧрт-влак ешаралтыныт .
74:63  корно саемын . совхозласе пашазе-влакын пашадарышт 39 ,
74:64  колхозник-влакын пашаштлан тӱлымаш 44 процентлан ешаралтын . 39
74:65  да 44 процент ! шоналтена : чыла тидым ик мут дене " пашадар "
74:66  манаш гын , тудо ялысе тыглай пашаеҥын кокла шот дене 41,5
74:67  процентлан кӱзен . вич ийыште . манмыла , оксам тӱлаш чынже
74:68  денак чаманыме огыл .
74:69     тидлан чаплын тыршыме дене вашешташ кӱлын . тӱшкан налмаште
74:70  тыгак лийын . латикымше вичияшыште луымшо дене таҥастарымаште
74:71  эллан пырчым 8 процентлан , пареҥгым - 38 , шӧрым - 8 , муным -
74:72  9 процентлан утларак ужалыме . пакча саска шотышто тиде
74:73  показатель кудло процентым эртен .
74:74     чыла тиде - тӱшкан налмаште , манна . калык ойлымыла , сай
74:75  ден начар таҥастарыме годым раш койыт . теве Медведево район
74:76  1981 - 1985 ийлаште пырчым курал-ӱдымӧ кажне гектарлан
74:77  шотлымаште 24 центнерым поген налын , а Юрино велне улыжат 9,1
74:78  центнерыш веле шуыныт . Медведево кундемыштак пареҥге
74:79  гектарланак шотлымаште 127 центнер лийын , а Шернур районышто
74:80  улыжат 57 центнер веле . кугу ойыртем ? пеш кугу . тудо пыта да
74:81  кажне колхоз ден совхоз икшырымын вияҥыт гын , саска эшеат
74:82  тӱвыргӧ лиеш ыле .
74:83     но тыгай шонымашке шумо огыл , артам изирак улмаш . санденак
74:84  вич ийыште мемнан Марий республика шочмо эллан 16 тӱжем тонн
74:85  пырчым , 122 тӱжем тонн пареҥгым , 19 тӱжем тонн шӧрым , 13
74:86  тӱжем тонн шылым колтен ситарен огыл . манаш веле , чылажат
74:87  тӱжемле тонн дене висалтеш . адакше ик тӱрлӧ продукций гына
74:88  огыл . тидым ушыш келгышкырак пыштет гын , кумыл вола , чон
74:89  коршта . кузе туге , шоналтет . ик могырым кугу полыш толеш , а
74:90  вес шот дене тудлан вашештымаш начар . сай огыл .
74:91     почеш кодмын амалже могай ? вашештен ончена .
74:92     южо еҥ тыгерак ойла : " йӧн уке " . уло , ойлыманат огыл .
74:93  ялыште паша йӧным , условийым таче лу ий ончычсо дене гына
74:94  огыл , вич ий ончычсо денат от таҥастаре . 1981 - 1985 ийлаште
74:95  тӱкан шолдыра вольыклан 44,3 тӱжем верлан вӱта-влакым ыштыме ,
74:96  35,2 тӱжем сӧснам у вӱташ пуртымо . шорык-влаклан вер 36,5
74:97  тӱжемлан , сурт кайыклан 117 тӱжемлан ешаралтын . еҥ-влакын
74:98  илышышт саемме нерген кӱшнӧ ойлышна . " йӧн шагал " манме шомак
74:99  чылт келшен ок тол .
74:100     тыгеже , пашам ышташ тунем шумо огыл . тиде ситыдымаш кок
74:101  йыжыҥан . ик шот дене , паша йоҥылыш , жапыштыже огыл
74:102  шукталтеш . весыж дене ... тыште шоналташ кӱлеш : йоҥылышыжо
74:103  кузе лектеш ? очыни , айдеме шке луктеш . тыге , конешне . вес
74:104  семынже , саде кок йыжыҥ ваш кылдалтыныт . мутлан , мланде
74:105  пашаште пасу ойыртем , пӱртӱс условий эрежак шотыш огыт налалт ,
74:106  але , тачысе йылме дене ойлаш гын , наукын темлымыже начарын
74:107  кучылталтеш . титакше кӧн ? айдемын , пашаеҥын . жап деч вараш
74:108  кодшо еҥ пашаште почеш кодеш .
74:109     кодшо вичияшыште эше ик кугу экшык ыле . такше тудын вожшым
74:110  тарваташ тӱҥалме . калыкын ожнысек ойлымо мутшо дене каласаш
74:111  гын , шот деч посна йӱмаш чоныш витен ыле . кочым подылаш
74:112  йӧратыше-влак пашам палынак кученыт .
74:113     ынде сӱрет изиш саемын . партий ден правительствын йӱмаш да
74:114  алкоголизм ваштареш кучедалме корно нерген пунчалышт деч вара
74:115  **5** ты шотышто паша ятырак ышталтеш , чыла вере тӱрлӧ йӧн
74:116  кучылталтеш . тышке пӱтынь общественность ушнен . партийный
74:117  организаций-влак кугу пашам ыштат . комсомол ятыр вийым пуа .
74:118  кертмышт семын агитхудожественный бригада-влак полшат . нунын
74:119  кокла гыч 200 утлажын репертуарышт йӱмаш ваштареш виктаралтын .
74:120  тиде йодыш денак ӱмаште кум тӱжем наре киносеанс лийын . общепит
74:121  кулинарий ден кондитерский сатум ынде шукырак ужала . чыла
74:122  тидыже теве мом пуэн : йӱмаш дене кылдалтше правонарушений ,
74:123  моло йӧрдымӧ койыш шагалемыныт . илыш йоҥгыдырак лийын .
74:124     но тиде тӱҥалтыш веле . сайжым ынде ешарыман . кодшо ий
74:125  мучаште партий горком , райком , гор(рай) исполком-влак йӱмаш
74:126  ден алкоголизмым сеҥыме шотышто планым ыштеныт ыле . тыгай
74:127  документ такше ты мартеат лийын . но тиде гана тудым ямдылыме
74:128  годым эше иктым - республикысе кажне ола ден районын
74:129  ойыртемыштым шотыш налме . мутлан , Йошкар-Олаште алкоголизм
74:130  могайрак , тудым пытараш мом , кузе , могай йӧн дене ыштыман -
74:131  документыште чыла рашемдыме . тыгай план предприятий ден
74:132  озанлыклаште , учреждений ден организацийлаштат лийшаш .
74:133     пищевой промышленность министерство тений да шушаш ийын
74:134  алкогольдымо напиткым ямдылаш ныл линийым пашам колтышаш . тыгай
74:135  сатум 22 тӱрлым ыштен лукташ палемдыме , а потребкооперацийын
74:136  предприятийлаштыже тудым ӱмашсе деч коло процентлан утларак
74:137  ямдылыман . " Марплодоовощхоз " объединений шушаш ийын
74:138  Йошкар-Олаште консерве заводшым уэмдышаш . тыште емыж да пакча
74:139  саска консервым 1990 ийыште 16 миллион банкым ышташ тӱҥалыт .
74:140  общепитыште алкогольдымо сатум лукшо предприятий-влак
74:141  ешаралтыт . сок ден вӱд ужалыше магазин-влак ешаралтыт .
74:142     йӧрдымӧ койыш ваштареш моло семынат кучедалман . тыште ик але
74:143  кок-кум йӧн гына огыт полшо . адакше кажныжым посна-посна огыл ,
74:144  а пырля , вес мут дене манаш гын , комплексно кучылтман . саде
74:145  общепит предприятийымак налаш . тушто кечывалым аракам огыт
74:146  ужале , а кастене кеч ведра дене нал . тений гыч общепитын чыла
74:147  предприятийыштыже сӱанымат арака деч посна эртараш тӱҥалыт .
74:148     йӱмаш ваштареш пеҥгыдын шогыде тудын эҥгекшым пытараш ок
74:149  лий . а пытараш лиеш да кӱлеш . уке гын , шонен пыштымым илышыш
74:150  пурташ йӧсӧ . манаш веле - лишыл лучко ийыште мемнан элыште
74:151  национальный доход да промышленный производство кок пачаш наре
74:152  кугемшаш улыт . паша лектыш 2,3 - 2,5 гана нӧлталтшаш . ме тышке
74:153  шуына гын , совет еҥ-влакын илыш-йӱла йодмашыштым шукташ ресурс
74:154  кок пачаш ешаралт кертеш .
74:155     неле , но шонымашке толаш йӧн уло .
74:156     могай ? эн ончыч лисциплина пеҥгыде лийшаш . тыге каласен
74:157  партий шукертак . тиде , ончычсо семынак , тӱҥ эҥертыш лийын
74:158  кодеш . промышленностьыштат , ял озанлыкыштат , моло
74:159  отрасльыштат . чылажат шот дене ышталтшаш . тунам кокымшо задача
74:160  кӱлеш семын шукталтеш . тудо качество дене кылдалтын . а
74:161  качество верч наукат ӧрдыжтӧ шогышаш огыл . тиде уже кумшо
74:162  задача . тудым шуктымо корным ӱмаште партийын Центральный
74:163  Комитетыштыже эртыше погынымаште раш ончыктымо ыле . нине кум
74:164  кугу йодышым писынрак решатлена гын , калык озанлыкыш
74:165  интенсивный йӧн жапыштыже шыҥа . тыште моло йӧн , моло корно
74:166  уке .
74:167     конешне , кажне йӧн шуко ужашан . наукылан эҥертымым ял
74:168  озанлыклан келшышын ончалына . тудын нерген кеч-мыняр ойлена , а
74:169  материальный негызым огына ыште гын , мутна южыш гына кая .
74:170  сандене эше ик задача лектеш : ялыште пашам наукын темлымыже
74:171  почеш вияҥдаш манын , тидлан ойырымо оксам пайдалын кучылтман .
74:172  1986 - 1990 ийлан республикыште пырчым ыштен налмым да шӧр
74:173  озанлыкым интенсивный йӧн дене вияҥдыме программа уло . наука эн
74:174  ончыч лач тыште лийшяш . тудым ял озанлыкыште , тыгак пӱтынь
74:175  агропромышленный комплексыште вияҥдаш кызытсе вичияшыште **6**
74:176  Марий республикыште ик миллиардат 115 миллион теҥге ойырымо
74:177  лиеш .
74:178     ынде чоҥымо нерген . чапле оралте деч посна нимо ок вияҥ .
74:179  илыме вер нергенат шоныман . тудым производственный оралте деч
74:180  вараш кодде чоҥыман . 1981 - 1985 ийлаште 1740,9 тӱжем
74:181  квадратный метрым нӧлтымӧ . шуко але шагал ? луымшо вичияш дене
74:182  таҥастарымаште кумло процентлан утларак . цифра шкеж нерген раш
74:183  ойла . но йӧнлӧ илыме вер ок сите . сандене адак дисциплинылан ,
74:184  порядкылан эҥертыман . строитель-влак ятыр йӧным кучылтде
74:185  кодат , южгунам дисциплинышт лушка .
74:186     агропромкомплекс 115 миллион утла теҥгем налеш , манын
74:187  каласышна . тышеч кумшо ужашыже ялым тӱзаташ ойыралтеш . кумшо
74:188  ужашыже ! южо еҥ шона : " окса мурен толеш " . но шӱшкен ынже
74:189  кай . тудым шотан оза шот дене кучылтеш , кажне ырым шотла . но
74:190  кызытеш шуко озалан тиде ок сите , экономикын йылмыж дене ойлаш
74:191  гын , финанс дисциплина лушкыдо .
74:192     чынак , пашам шонымо семын ышташ тунемман да тунемман .
74:193  латикымше вичияшлан палемдыме кӱкшытыш чот тыршыме , кугу
74:194  лектышан паша дене веле шуаш лиеш . тыге каласыме ыле партий
74:195  Центральный Комитетын 1985 ий октябрьысе Пленумыштыжо . тиде
74:196  поснак кугу вий дене йоҥгалтын .
74:197     айдеме эше ончыко ужын моштышаш , тачысе пашажым эрласе дене
74:198  чак кылдышаш . уке гын , марий калык манмыла , сырве-сорво
74:199  лектеш , шотдымылык шочеш . сандене экономикым сайын палыман . а
74:200  тудлан негызым пашаче еҥ-влак пыштат . икманаш , кажне еҥын кугу
74:201  шинчымашыже , мастарлыкше лийшаш . тидын деч посна паша тыгак ок
74:202  ушно . тыге ойлымо такше ала-мо у огыл . но южо вере тидым огыт
74:203  шукто , сандене моло деч почеш кодыт .
74:204     тыгеракын , олаштат , ялыштат латкокымшо вичияшыште эшеат
74:205  кугу ошкыл дене писын каяш чапле негыз , йӧн улыт . нуным
74:206  латикымше вичияшыште да тылеч ончычат ыштыме . вес семынже ,
74:207  мемнан кӱрлтдымӧ корнына , эрласыш тӱткын ончен кайыме корнына ,
74:208  умбакыже шуйна . тидлан пеҥгыде ӱшан уло : пырля , ваш тыршен
74:209  ыштымаш . уло совет калык партийын корныжым шокшын сайлан
74:210  шотла . тидыже КПСС Программын у редакцийжын , партийын
74:211  темлыме вашталтышан Уставшын , элым экономически да социально
74:212  вияҥдыме Тӱҥ корным каҥашыме годым поснак койын да шижалтын .
74:213     Совет Союзысо Коммунистический партийын черетан съездшын
74:214  шӱлышыж дене мемнан элысе веле огыл , пӱтынь тӱнясе калык ила .
74:215  лач тидыже мемнан деч кугу чоткыдылыкым йодеш : ончылно кайыше
74:216  еҥ - чылалан раш коеш . тудо шкенжым кузе ончыкта , молат туге
74:217  ошкылыт . сандене ме кӱрылтдымӧ корнына дене латкокымшо
74:218  вичияшыштат писын , рыҥ кайышаш улына .

75:1  75  марий ӱдырамашын тунемме корныжо   **81**
75:2     ООН Генеральный Ассамблейын XXӹӹ сессийже 1975 ийым
75:3  Международный ӱдырамаш ий манын увертарен . тидым ушыш налын ,
75:4  ӱдырамашым социальный да духовный могырым утарыме шотышто
75:5  Ленинын туҥыктен каласымыже кузе шукталт толмым эше ик гана
75:6  шарналтена . а марий ӱдырамаш нерген ойлыманат огыл . Совет
75:7  власть ийлаште тудын пӱрымашыже гына огыл , кӧргӧ чонжак
75:8  вашталтын . тидлан тӱҥалтышым Кугу Октябрь ыштен .
75:9     пале , Совет власть шкенжын первый кечылаж гычак айдемын
75:10  эрыкше верч кучедалаш тӱҥалын . мир нерген декрет деч вара тудо
75:11  культурный революцийым тарватен , чыла калыклан пычкемыш гыч
75:12  волгыдыш лекташ корным пуэн . ты пашаште тӱҥ корныжо -
75:13  тунеммаш . тунемдыме еҥ политика деч ӧрдыжтӧ шога , ойлен
75:14  Ленин , ондак тудлан азбукым туныктыман . тиддеч посна политика
75:15  лийын ок керт .
75:16     калык коклаште неграмотностьым пытараш 1919 ийыште лӱмын
75:17  декретым лукмо . тиде декрет деч вара мемнан элыште йочам гына
75:18  огыл , кугыеҥ-влакымат , тыгак ӱдырамаш-влакымат , туныкташ
75:19  тӱҥалыныт . элысе моло калык ӱдырамаш семынак марий ӱдырамашын
75:20  уш-акылжым волгалтен колташ кумда корно почылтын . тудын илыш
75:21  умылымашыжым вияҥден , шинчымашыжым келгемдаш тӱҥалме годым
75:22  куштылго лийын огыл . тӱрлӧ погынымаште , лудмо пӧртыштӧ ,
75:23  школышто да моло вереат ӱдырамаш нерген йодышым тарватеныт .
75:24  ондакшым тыгайышке марий вате-влак мияш лӱдыныт , ме
75:25  шоҥгемынна , але марте кузе иленна , тугак йӧра манын , тиде мер
75:26  паша деч кораҥаш тӧченыт .
75:27     шукышт я марийышт деч , я ешысе моло кугурак еҥ деч
75:28  аптыранымышт дене , кумылышт лийын гынат , тунемаш каяш тоштын
75:29  огытыл , лӱдыныт . но погынымашым , тӱрлӧ конференцийым чӱчкыдын
75:30  эртарыме дене курым мучко кӱэмалт шинчыше пычкемышлык
75:31  печкалтын , шырпештын . тунеммын кӱлешлыкшым умылен шуктышо-влак
75:32  школыш кошташ тӱҥалыныт да пеленышт лияш молымат кумылаҥденыт .
75:33  областьын ӱдырамаш пӧлкашкыже йыр могырым толшо увер куандарен .
75:34  мутлан , Морко кантонысо ӱдырамаш-влак делегатский погынымаште
75:35  ликбез нерген йодышым тарватеныт .
75:36     нергамотностьым пытарыме школ ий еда шукемын . теве 1924 -
75:37  1925 ийлаште область мучко 140 тыгай школ улмаш гын , вес ийын
75:38  204 лийын . а лудаш-возаш тунем шушо ӱдырамаш шке чон вийжым ,
75:39  пӧръеҥ дене икгай праван еҥ улмыжым вашкерак шижын ,
75:40  тыгай-влакын активностьышт утларак нӧлталтын . ликбез пашам
75:41  вияҥден колташ партийын Марий областной комитетшат кугун
75:42  полшен , ятыр пунчалым луктын . тунемаш коштшо-влакын паша
75:43  Ечыштым кок шагатлан шагалемдаш , тидын годым пашадарым тӱрыс
75:44  кодаш манын палемденыт . шинчымашым налаш шонышо-влаклан
75:45  правительство ятыр оксам ойырен . мутлан , яллаште , посна аҥам
75:46  ойырен , шурным ӱденыт , тудым ужалыме оксам ликбез фондыш
75:47  колтеныт , а олалаште субботникым эртареныт .
75:48     марий областьыште культурный походым эртарыме опыт Ленин
75:49  ойын чынлыкшым раш ончыктен . нелылык ятыр лийын гынат , 1941
75:50  ийлан марий ӱдырамаш коклаште грамотдымылыкым тӱҥ шотышто
75:51  пытарыме . тиде моткоч кугу сеҥымаш лийын .
75:52     элыштына культурный революцийым эртарыме дене марий
75:53  ӱдырамашын ончык тошкалмыжым , уэммыжым кызыт поснак раш ужына .
75:54  ынде нунын коклаште лудын-возен моштышо гына огыл , пӱтынь
75:55  кундемыште , элыште кумдан палыме еҥ-влакат улыт . нуно наука
75:56  ден культура илышым виктарымаште , общественно-политический
75:57  пашам шуктымаште лым лийде тыршат . ынде марий ешеш шочын-кушшо
75:58  ятыр ӱдырамаш ученый лийын . налына , мутлан , Свердловскысо ял
75:59  озанлык институтын доцентше , **82** ял озанлык наука кандидат
75:60  Зоя Алексеевна Кольцовам . тудо кужу илыш корным эртен . 1924
75:61  ийыште Озаҥысе ял озанлык да чодыра паша институтым тунем
75:62  пытарен . 1941 ий годсек Свердловскышто ила , институтышто
75:63  пашам ыштымыж годым научный пашам ятыр возен , а 1947 ийыште
75:64  шыдаҥ лектыш нерген диссертацийым арален да ял озанлык наука
75:65  кандидат лӱмым налын .
75:66     Матильда Алексеевна Журнакова ветеринарный наукышто марий
75:67  ӱдырамаш кокла гыч доктор лӱмым эн первый налын . илыш корныжо
75:68  куктежан да оҥай . тудо марий ешеш шочын-кушкын . куд
75:69  акак-шӱжарак кокласте кумшо лийын . ялысе тӱҥалтыш школ деч вара
75:70  Шанчара гимназийыш пураш йодмашым пуэн . но марий улмыжлан кӧра
75:71  налын огытыл . Совет власть лиймек , Матильда ял озанлык
75:72  курсышто тунемын , а 1926 ийыште Москосо ветеринарный
75:73  институтышто шинчымашым погаш тӱҥалеш . 1931 ийыште ,
75:74  ветеринарный врач лийын , Йошкар-Олаш толеш , а икмыняр жап
75:75  гыч тудым ветеринарный бактериологий шотышто Ленинградысе
75:76  научно-шымлыме институтыш старший научный пашаеҥлан налыт . 1935
75:77  ийыште Матильда Алексеевналан диссертаций деч поснак , ыштыме
75:78  пашажым шотыш налын , ветеринарный наука кандидат ученый лӱмым
75:79  пуат .
75:80     1962 ийыште Журнакова ветеринарный наука доктор ученый
75:81  степеньлан диссертацийым арала , тудлан микробиологий дене
75:82  профессор званийым пуымо . профессор Жӱрнакован вуйлатыме
75:83  лабораторийыште тӱкан шолдыра вольык ден сурт кайыкым туберкулез
75:84  деч аралыме шотышто у вакциным кычал мумо . тиде вакцина але
75:85  марте кучылтмо моло вакцина деч утларак сай . наукышто да
75:86  практический пашаштыже заслугыжым шотыш налын , мемнан
75:87  Правительство М А Журнаковам 1966 ийыште Трудовой Йошкар
75:88  Знамя орден дене наградитлен .
75:89     марий ӱдырамаш-влак поснак йылме наукышто пашам шукын ыштат .
75:90  теве Зинаида Филипповна Барцевам республикыштына чыла
75:91  туныктышо пала . тудо Н К Крупская лӱмеш Марий
75:92  государственный институтышто пашам ышта , доцент ,
75:93  педагогический наука кандидат . 1964 ийыште Зинаида
75:94  Филипповнам Монгол Калык Республикыш руш йылмым туныктымо
75:95  шотышто консультантлан ӱшанен колтымо ыле . тушто тудо кок ий
75:96  пашам ыштыш . тиде годымак З Ф Барцева педагогика
75:97  институтышто аспирант-влакланат ятыр полышым пуэн . Монгол
75:98  ученый-влак дене пырля V - Vӹӹӹ класслаште руш йылмым туныкташ
75:99  тӱрлӧ таблицым келыштарен да нуным урокышто кузе кучылташ кӱлмӧ
75:100  нерген икмымяр методический полышым возен . Зинаида
75:101  Филипповнан пашажым кугун акленыт , тудлан Калык Республикын
75:102  Почетный грамотыжым пуэныт .
75:103     республикыштына туныктышо-влакым ямдылымаште филологий наука
75:104  кандидат , доцент-влак Варвара Тимофеевна Тимофеевна ,
75:105  Ираида Андреевна Исаева , Надежда Лаврентьевна Львова да
75:106  шуко молат кӱрылтде тыршат .
75:107     ӱдырамаш кокла гыч первый художница Е Д Атлашкинан илыш
75:108  корныжат оҥай . тудо 1879 ийыште Звенигово районысо Шигак ялеш
75:109  шочын . изиж годымак сӱретлаш йӧратен , 1904 ийыште Пенза оласе
75:110  художественный училищыш пурен да вич ий гыч тунем лектын . ик
75:111  жап Сарапул оласе ( Удмурт АССР ) гимназийыште рисований
75:112  урокым наҥгаен . Совет власть лиймек , тудын творческий пашажат
75:113  пеледалтын . " Нуначев - марий ялыште " - Атлашкинан ик эн
75:114  чапле сӱретше .
75:115     поэтесса Вера Бояринова марий лудшо коклаште кумдан палыме
75:116  лийын . ятыр йомакым шке гыч уэмден да уэш калык коклаш
75:117  пӧртылтен . 1974 ийыште лукмо " Кӱдыроҥгыр кугыжаныш " книгажым
75:118  йоча-влак йӧратен лудыт . шочмо эл , Коммунист партий ,
75:119  йӧратыме кундем нерген возымо почеламутшо-влак ныжылгылык дене
75:120  ойыртемалтыт . Вера Ильиничнан ятыр произведенийжылан
75:121  композитор-влак сылне семым келыштареныт , нуным радио денат ,
75:122  концертлаштат , тыглай годымат мурат . поэтесса поснак йӧратен
75:123  воза марий ӱдырамашын ныжыл кумылжо , чон шулдыржо нерген ,
75:124  Совет властьлан тауштен каласыме шомакым тыглай мут дене шӱмеш
75:125  пернышын келыштара . лач тидымак ончыкта " Чодыра пеледыш "
75:126  почеламут книгаже .
75:127     социалистический стройлан кӧра волгыдо корныш лекше марий
75:128  ӱдырамаш-влак мир верч кучедалме радамыш ӱшанлын шогалыныт .
75:129  нуно международный конгресслаште участвоватлат , Совет Ушем
75:130  нерген кугешнен каласкалат . нунын кокла гыч иктыже Н К
75:131  Крупская лӱмеш пединститутын доцентше Тамара Гавриловна
75:132  Апатеева . тудо Азий да Африкысе эл-влакын ваш келшымаш
75:133  шотышто Советский Комитетын конференцийыштыже кок гана
75:134  участвоватлен . Тамара Гавриловна Венгеро-Советский келшымаш
75:135  обществын членже . шке жапыштыже тудо Венгрийыш миен , тушто
75:136  иза-шольо элысе ученый-влак Йожеф Эрдеди , Габор Берецки ,
75:137  Ласло Викар да моло денат васлийын . **83** нунын дене кызытат
75:138  пеҥгыде кылым куча . венгр ученый-влак марий сылнымутым , калык
75:139  ойпогым , йылме наукын вияҥмыжым эреак эскерат , шымлат . нуно
75:140  шке письмаштышт марий йылмым Венгрийысе могай институтышто
75:141  тунемыт , марий нерген могай книга-влак лектыт - радам дене
75:142  увертарен шогат . мӱндыр ученый-влакын поро уверыштлан тауштен ,
75:143  Тамара Гавриловна возымо книгаж-влакым колта . а тудо , марий
75:144  йоча-влакым сылнымут деке шӱмаҥдаш манын , шагал огыл ыштен .
75:145  мутлан , кыдалаш школышто тунемше-влак марий литературым тудын
75:146  ямдылыме хрестоматий дене тунемыт .
75:147     Т Г Апатеева " Знание " обществын членже , ятыр вере
75:148  советско-венгерский келшымаш нерген лекцийым лудын , тидын годым
75:149  мом ужмо-колмыжымат шарналтен ойлен да шуко йодышлан вашмутым
75:150  пуэн .
75:151     1965 ийыште Мирым аралыме Тӱнямбал Комитет членлан Марий
75:152  АССР гыч вич марий ӱдырамашым сайлыме ыле . тиде А Мамаева
75:153  - республикысе просвещений министерствын заместительже , М
75:154  Георгина - МарНИИ-н ученый-секретарьже , З Барцева -
75:155  Марий пединститутын доцентше , А Страусова - РСФСР-ын
75:156  заслуженный артисткыже да Марий АССР-ын калык артисткыже ,
75:157  О Аталаева - чыве ончышо . тыге марий ӱдырамаш-влак
75:158  интернациональный келшымашым пеҥгыдемдымаште активнын
75:159  унаствоватлат . мир верч кучедалмаште нунат вий шутымын полшен
75:160  шогат .
75:161     коммунист партий , Совет государство мемнан элын
75:162  общественно-политический , озанлык да литературный илышыштыже
75:163  ӱдырамашын рольжым вияҥдышаш верч эреак тыршат . ӱдырамаш-влак
75:164  чыла пашаштат кумылзо улыт . нунын кокла гыч эн сайын ыштышылан
75:165  Социалистический Труд Герой лӱмым пуымо . тиде Т И
75:166  Александрова ( Йошкар-Оласе 11-ше школышто туныктышо ) , Т
75:167  Е Айглова , О Т Аталаева , Е П Мосунова , Е И
75:168  Миронова , Е Е Кочергина . патриотка-влакым Родина кӱкшын
75:169  акла . МАССР-ысе 3340 утла ӱдырамашым орден да медаль дене
75:170  наградитлыме , тышеч 150 еҥжылан Ленин орденым пуымо .
75:171     ӱдырамаш-влак государствым вуйлатымастат активный улыт .
75:172  мемнан республика гыч ныл ӱдырамашым СССР Верховный
75:173  Советыш депутатлан сайлыме , РСФСР Верховный Советыш -
75:174  иктым , Марий АССР Верховный Советыш - 38 . ятыр
75:175  ӱдырамашлан почетный званийым пуымо : РСФСР заслуженный
75:176  врач - 21 , Марий АССР заслуженный врач - 80 , РСФСР
75:177  школын заслуженный туныктышыжо - 46 , Марий школын заслуженный
75:178  туныктышыжо 295 . мать-героиня - 330 утла .
75:179     1975 ийыште Марий республикысе ӱдырамаш-влакын кумшо
75:180  съездышт эртыш . съезд фашистский Германийым сеҥымылан 30 ий
75:181  темме пайрем жапыште лие да ӱдырамашын активностьшо нӧлталтмым
75:182  эше ик гана пеҥгыдемден ончыктыш . съездын делегатше-влак шке
75:183  обращенийыштышт индешымше вичияш планым эртарен темышаш верч
75:184  тыршымашке республикысе чыла ӱдырамашым уло кумылын ушнан ӱжыч .
75:185  выступатлыше-влак иктым поснак палемдышт : Марий АССР-ыште
75:186  ӱдырамашын илыш корныжо лач Совет властьлан кӧра вашталтын ,
75:187  уэмын . мемнан элна эшеат улаҥже , сылнештше да вияҥже манын ,
75:188  калык озанлыкыште кажне ӱдырамаш активнын участвоватла .
75:189     мутат уке , тунемме да уш-акыл кушмо корнышто марий
75:190  ӱдырамашлан ончык каяшыже республикыште илыше руш
75:191  ӱдырамаш-влакат кугун полшеныт . тидын нерген Марий АССР
75:192  ӱдырамаш-влакын кокымшо съездыштышт ( 1968 ий ) МарНИИ-н
75:193  ученый секретарьже М А Георгина марий ӱдырамаш-влак лӱм дене
75:194  тауштен ойлен . мыланна , манын тудо , пашаште руш ӱдырамаш-влак
75:195  кеч-кунамат алал кумылын полшеныт , нунын дене пырля
75:196  республикысе калык образованийым вияҥдаш да саемден колтас
75:197  утларак куштылго . пример шотеш Марий пединститутышто пашам
75:198  ыштыше ятыр руш ӱдырамашын лӱмыштым каласен . тиде исторический
75:199  наука доктор , профессор В М Тарасова , Марий АССР-ын
75:200  заслуженный деятельже Н А Помряскинская , доцент Д И
75:201  Козьмина , руш литература кафедрын вуйлатыше М Н Лебедева да
75:202  молат . " ме нунын дене кугу йолташ улына , - пытартышлан
75:203  кугешнен рашемден М Георгина , - тиде келшымаш мыланна
75:204  моткочак шерге " .
75:205     марий ӱдырамашын тунемме историйжым ончен лекмек , теве могай
75:206  вашталтышым ужына . тиде вашталтышлан кеч-могай виян
75:207  капиталистический элысе ӱдырамаш-влакат кӧранен кертыт .

76:1  76  комсомол ошкыл   **45**
76:2     самырык вий . комсомол . тудын патырле ошкылжым ме кугырак
76:3  тукымын чапле пашаж дене аклена да тидын годымак партий ден
76:4  правительствын тура корнышт дене рыҥ тошкалмыжым ужына .
76:5  комсомол - совет калыкын эре йӱлен шогышо тулжо , шӱмбел
76:6  Коммунистический партийын тале полышкалышыже , чыла вереат
76:7  ончыл радамыште кайыше рвезылык .
76:8     марий кундемысе рвезе калыкат шочмо элысе комсомолийын виян
76:9  пашашкыже тӱҥалтыш кечыла гычак рӱжге ушнен да 1929 - 1934
76:10  ийлаште совет республикым пеҥгыдемдымаште кыртмен тыршен .
76:11  1929-ше ий - первый вичияш тӱҥалтыш . ты пагытыште элнан
76:12  илышыштыже моткоч кугу вашталтыш палдырнен . яллаште тӱшка
76:13  озанлыкым ыштымашке куснымо . кок ий гыч тудо уло совет эл мучко
76:14  кумдан шарлен , чыла вере колхоз-влак почылтыныт .
76:15     каласаш кӱлеш , тиде жапыште мемнан кундемна , тичмашнек
76:16  гаяк , манаш лиеш , аграрный лийын . ял озанлыкын материальный
76:17  негызше моткоч чӱдӧ улмаш : лучко трактор , а молыжо - косиля
76:18  ден шогавуй . 1931 ийыште гына первый МТС ышталтын .
76:19  областьыште улыжат шым шӱдӧ утларак коммунист да кум тӱжемат вич
76:20  шӱдӧ наре комсомолец лийын . лудын-возен моштышо еҥым парня дене
76:21  шотленыт . чыла тидыже мемнан кундемнам моло деч шеҥгек
76:22  шӱкалын .
76:23     туге гынат Компартийын , пӱтынь совет калыкын полшымыжлан
76:24  кӧра шочмо вер-шӧрна изин-изин пеҥгыдемын , вийым чумырен . а
76:25  кумлымшо ийласте марий комсомолын йӱкшӧ кумдан шарлаш тӱҥалын .
76:26  ялласе молодежь , тошто коса деч кораҥын , ончыко тошкалын .
76:27     1931 ийыште Ленинский комсомолын ӹX Всесоюзный съездше
76:28  погынен . тушто палемдыме : ялысе кажне комсомолец колхоз член
76:29  лийшаш да шке озанлыкыштыже комсомол ячейкым ыштышаш . но
76:30  кундемыштына тунам ячейкын пашажым вуйлатен да виктарен шогышо
76:31  еҥ шагал улмаш . а опыт да шинчымаш деч посна тиде пашам вӱдаш ,
76:32  мутат уке , неле . садлан комсомол Марий обком шке активше гыч
76:33  коло вич еҥым яллаш да селалаш колтен . кантонласе комитет гычат
76:34  витле наре комсомолец тышке ушнен . тылеч посна лу кечаш курсым
76:35  почмо , колхозласе ячейкылан секретарь-влакым туныкташ тӱҥалме .
76:36  тыге комсомол паша вер-шӧрна мучко вияҥын да шарлен .
76:37     ты шотышто ВКП(б) ЦК-н " Колхоз ден совхозлаште
76:38  партийный да комсомол вийым шарыме нерген " 1932 ийысе
76:39  Пунчалжат чот полшен . тунам ВЛКСМ Марий областной
76:40  организаций шке радамыштыже кандаш тӱжем куд шӱдӧ кумло еҥым
76:41  шотлен гын , тышеч кум тӱжем кок шӱдӧ нарыже колхозник лийын .
76:42  шукынжо ял озанлык производствын ончыл участкыштыже тыршеныт да
76:43  молылан примерым ончыктеныт .
76:44     1933 ийыште ВЛКСМ ЦК-н пунчалже почеш колхозлаште
76:45  комсомолец-влакын производственный чолгалыкыштым тергыме
76:46  Всесоюзный смотр эртен . тиддеч вара Марий комсомолий эшеат
76:47  чот пеҥгыдемын , вийже ешаралтын , нылле кум процент
76:48  комсомолецше колхозник лийын . шке радамжым вияҥдыме , оккӱл еҥ
76:49  деч кораҥме шотыштат ятыр **46** ышталтын . шуко вере
76:50  политшколым , тӱрлӧ кружокым почмо , рвезе ден ӱдыр-влак
76:51  шинчымашыштым пойдареныт , шкештат весым туныктеныт . тиде пашам
76:52  утларак сайын виктарымасте " Рвезе коммунар " газетын полышыжым
76:53  палемдыде ок лий . самырык селькор-влакын возымышт чолга вийым
76:54  ешарен , рвезе тукымын кумылжым нӧлтен .
76:55     эллан киндым погымо кампаний годым комсомолец-влак кугу
76:56  сомылым шуктеныт : кулак ден поян суртлаште уто пырчым муын ,
76:57  шуко " йошкар обозым " чумырен колтеныт . мутлан , Пектубай
76:58  районысо кантуполномоченный тунам чон куанен возен :
76:59  " ... комсомолец-влак огыл гын , уто киндым погаш пеш неле лиеш
76:60  ыле " .
76:61     тиде кампаний комсомол организацийлам утларак шуарен ,
76:62  икояным ыштен да коллективизацийым писемдаш чот полшен ,
76:63  тыгодымак ял озанлык строительствым кумдаҥдаш йӧн ешаралтын .
76:64     палемдыман : творческий тӱҥалтыш , рвезе калыкын шолын шогышо
76:65  кумылжо эл мучко социалистический таҥасымашым шарен колташ
76:66  корным почын . тыге первый ударле комсомольско-молодежный
76:67  бригада-влак ышталтыныт . " Красный Волгарь " заводышто ,
76:68  Дубовая станцийыште да коваштым ыштен лукшо трестыште гына
76:69  нылле тыгай бригада лийын , пашазе-влак чыланат кӱкшӧ лектышыш
76:70  шуыныт .
76:71     промышленностьышто тыршыше рвезе ден ӱдыр-влакын
76:72  усталыкыштлан эҥертен , ял озанлыкысе пашаче вият тиде
76:73  тӱҥалтышке ушнен . марий кундемысе колхозлаште урлыкашым
76:74  ямдылыме , ял озанлык ӱзгарым ачалыме , шошо да шыже агам сайын
76:75  эртарыме шотышто ятыр паша ваш-ваш таҥасен ышталтын .
76:76     партийын йодмашыжат тиде ийлаште пеш чын лийын : ялысе
76:77  калыкым тӧр корныш шогалташ . поснак кугун комсомолец-влак
76:78  вольык озанлыкым нӧлтал колташ полшеныт . кургым ситарымаште
76:79  ӱдыр-рвезе-влак талын тыршеныт да чапле сеҥымашке шуыныт .
76:80     кӱкшӧ лектышан шурным ончен-куштымаштат самырык вий
76:81  чолгалыкым ончыктен . бригадылаште ыштыше-влак , шошо гыч
76:82  тӱҥалын , шыже йотке , пасу пашам ик татланат монден огытыл .
76:83  мутлан , Курык марий районысо комсомол организаций 1933
76:84  ийыште , пасу пашаште кӱкшӧ лектышыш шуаш манын , нурвечылаште
76:85  парчам погышо коло шым дозорым , шӱдӧ латик
76:86  комсомольско-молодежный да латиндеш пионер-йоча бригада-влакым
76:87  чумырен . шке коклаштышт нуно тӱҥалтыш гычак таҥасеныт , кажныже
76:88  утларак погаш тыршен , ончыл верыш лекшаш верч кучедалын . тыгай
76:89  бригада-влак умбакыже эшеат кумдан шарленыт , ял озанлыклан кугу
76:90  полышым пуэн шогеныт .
76:91     уста да чолга пашажлан 1931 ий 21-ше январьыште Ленинский
76:92  комсомол Трудовой Йошкар Знамя орден дене палемдалтын .
76:93     но , каласаш кӱлеш , коллективизацийым эртарыме пагытыште
76:94  поян ден кулак тӱшкат нерен огыл . кресаньыкын илышыжым вож
76:95  гычак вашталтыше саман тӧра лияш тӧчышӧ-влаклан келшен мо ?
76:96  комсомолец , тудын почеш кайыше ӱдыр-рвезе-шамыч сутланаш ,
76:97  озаланаш йӧратышылан кушто-гынат , могай-гынат чаракым чӱчкыдын
76:98  шындылыныт . садлан самырык-влакымат шӧрын ончышо лектын ,
76:99  кокланже пеледше ӱмырым лугыч кӱрлашат тоштыныт . тыгай ойган
76:100  татым Оршанка , Мари-Турек , Кужеҥер , Шернур велне да моло
76:101  вереат алят шарнат . но рвезылык ончыко ончен , у илыш верч
76:102  эшеат талын кучедалын , класс тушман ваштареш пеҥгыдын шоген .
76:103     ял калыкым иктыш ушымасте комсомолец-влак чот , уло вийым
76:104  пыштен тыршеныт . мутлан , Шернур кантонысо Кадам ячейкын
76:105  суапле пашажлан кӧра кӱчык жапыште " Ӱжара " , Ленин лӱмеш ,
76:106  " Луч " , Калинин лӱмеш колхоз-влакым ыштыме . Липовцы ялысе
76:107  комсомол вожак Тихон Егошин Ленин лӱмеш колхозым вуйлаташ
76:108  тӱҥалын . а вараже тудо Совет Армийын военначальникше ,
76:109  генерал-майор марте кушкын . **47** сар ийлаште Йошкар Знамя ,
76:110  Отечественный войнан ӹ степенян орден-влак да моло награда дене
76:111  палемдалтын .
76:112     южо колхоз тӱҥалтыш жапыште тӱрыснек комсомол вийлан
76:113  эҥертен . налаш теве Козьмодемьянск кантонысо " Стремление "
76:114  озанлыкым . тудым верысе комсомол ячейкыш пурышо-влак гына
76:115  почыныт . но умылтарыме пашам кӱлын шарымылан кӧра икмыняр жап
76:116  гыч колхозыш кандашлу индеш посна озанлык ушнен . лӱмжымат
76:117  вашталтеныт , Жданов лӱмеш колхоз лийын да кундемыштына чапым
76:118  налын . у вуйлатыше , комсомолец Иван Криворотов , партий
76:119  радамыш пурен , СССР Верховный Советын депутатше йотке
76:120  нӧлтын .
76:121     тиде жапыште колхозым ышташ ондак иктыш чумырымо ТОЗ
76:122  ( мландым пырля курал-ӱдымӧ товарищество ) , тыгаяк шӱлышан
76:123  сельком ( тӱшка вашполыш комитет ) , вес общественный
76:124  организаций-влакат кугун полшеныт . нунын погымо опытыштым
76:125  кучылтын , моло-влак шке озанлык пашаштым тӱҥалтыш гычак моштен
76:126  виктареныт , шуко ушем кресаньык арвер пелен техникым кучылташ
76:127  тунемын . ты шотышто теве могай примерым ончыкташ лиеш : Шернур
76:128  кундемысе " Кресаньык " колхозышто кермыч заводым , вӱд
76:129  вакшым , меж кырыме да ӱй завод-влакым пашаш колтымо . моло
76:130  вереат колхозник-влак производство сынан могай-гынат сомылым
76:131  шуктен шогеныт .
76:132     единоличник-влак кокласте умылтарыме пашам эртараш
76:133  Мари-Турек кантонысо Карлыган ячейка поснак вуйын шоген .
76:134  Пижмари лӱман татар ялыште почмо " Красный Октябрь " колхозыш
76:135  вашке гына Фалалеево руш да Сизнур марий ял-влак ушненыт .
76:136  тыге тӱрлӧ национальностян еҥ-влак ик озанлыкыште пашам йыгыре
76:137  ышташ , ваш-ваш пеҥгыде кылым кучаш тӱҥалыныт .
76:138     сеҥӱмашке шумо дене пырляк тиде пагыт южгунам партийын
76:139  линийжым пудыртылмо денат шке кышажым коден : верлаште
76:140  коллективизацийым кӱлеш семын огыл эртареныт , коклан торжа
76:141  койышым ончыктеныт да тулеч молат . тидын нерген ВКП(б)
76:142  ЦК-н Пунчалыштыжат палемдалтын улмаш .
76:143     1939 ий 20-шо январьыште комсомол Марий да Чуваш обком-влак
76:144  ваш-ваш таҥасыме шотышто кутырен келшеныт . но тӱрлӧ экшыклан
76:145  кӧра налме обязательство илышыш пурыде кодалтын . лийше
76:146  ситыдымашым кораҥдаш манын , партий ЦК каҥашым пуэн . тудын
76:147  негызеш майыште ВЛКСМ Марий обкомын кумшо пленумыштыжо
76:148  " ял озанлык строительствыште комсомолын верже да йоҥылыш корно
76:149  гыч кораҥме нерген " йодышым каҥашыме , уто-сите деч эрнаш
76:150  пунчалме .
76:151     тиде пунчал кажне кантонысо , кажне ялсоветысе
76:152  комсомолец-влакым эше утларак икояным ыштен да колхозлан чаракым
76:153  шындылше поян ден кулак , шакше койышан моло еҥ-влак дене
76:154  чытыдымын вашпижаш да йӧршеш кошарташ утыр таратен . но класс
76:155  тушманат шужым шогалтылын . кужеҥер велысе Марий Шой ял рвезе
76:156  Степан Лебедев , комсомолыш пурымек , пӱсӧ " умдан " ялкор
76:157  лийын . " Йошкар кече " , " Марий ял " газет редакций
76:158  пашаеҥ-влак тудын возымыжым чӱчкыдын савыктеныт . кулакын аяр
76:159  чонжым , осал пашажым раш почын ончыктышо самырык рвезым пояш
76:160  тӧчышӧ-влак чытен кертын огытыл : тудлан ямдылыме кочкышыш аярым
76:161  пыштеныт , тӱҥалше ялкор ӱмыр лугыч колен .
76:162     ялысе корреспондентын лӱмжым марий калык тачат чон йӱлен
76:163  шарна . чырык курым утла Кужеҥер поселкышто тудын лӱмеш обелиск
76:164  шоген гын , ынде ош мрамор гыч бюстым ыштыме . тиде чолга да
76:165  лӱддымӧ комсомолецлан марий поэт-писатель-влак ятыр
76:166  произведенийыштым пӧлекленыт . Степан Лебедевын лӱмжым шуко
76:167  пионер дружина чап дене нумалеш . чынжымак , волгыдо илыш верч
76:168  кучедалше тале эргыжым шочмо калыкна нигунамат ок мондо .
76:169  **48** " комсомолец , тракторыш ! " ӱжмаш ты ийласте кумдан
76:170  шарлен . республикысе самырык тукым партийын мутшылан ӱшанде
76:171  лийын . 1931 ийыште почылтшо Оршанка МТС-ыште тыршыше кажне
76:172  гаяк еҥ комсомолец улмаш . ВЛКСМ первичный организацийыш
76:173  чумырген , рвезе-влак шке сомылыштым туге виктарен колтеныт -
76:174  нунын нерген пӱтынь марий кундем пален налын .
76:175  механизатор-влак , йӱран , йӱштӧ игечым ончыде , нурвечыште
76:176  курал-ӱденыт , шурным погеныт . класс тушман дене кучедалме
76:177  пагытыште нунын пашашт поснак кӱкшӧ акан лийын : ончычсо тарзе ,
76:178  " рожын мӱшкыр " , " нолнер-влак " , куатле машинам вӱдаш
76:179  тунемыныт , илышын ончыл радамышкыже шке усталыкыштлан кӧра
76:180  лектыныт .
76:181     комсомолец-влак тыгак Шернурышто , У Торъялыште , Курык
76:182  марий велне , Марий-Турекыште эше ныл МТС-ыш ушненыт . нуно
76:183  шке коклаштышт тӱрлӧ конкурсым , таҥасымашым , технический
76:184  конференцийым , смотрым эртареныт . тидлан кӧра самырык пашаче
76:185  эшеат шуаралтын , трактор рульым , илышым виктарыме руль семын ,
76:186  тудо утларак чулымын да пеҥгыдын кормыжтен . ты шотышто ик
76:187  примерым ончыктыманак . Миша Новоселовлан але латшым ият шуын
76:188  огыл , а тудо , тракторист лияш шонен , кум тылзаш курсыш
76:189  тунемаш каен да экзаменым сайын кучен . чолга пашаеҥым пальто
76:190  дене наградитленыт , а вара , умбакыжак квалификацийым нӧлтыжӧ
76:191  манын , Кировский областьысе Вятско-Полянский МТШ-ш
76:192  тунемаш колтеныт . тыге шочмо калыкна шке шочшыжлан уста
76:193  механизатор лияш йӧным пуэн .
76:194     кӱкшӧ квалификациян механизатор , моло пашаеҥ тунам моткоч
76:195  кӱлыныт , садлан партий ден правительствына тидлан лӱмын ял
76:196  озанлык , механизаций школ , техникум , вуз-влакым утларак почаш
76:197  пунчалыныт . кадрым ямдылыме паша план почеш шукталтын . ял
76:198  озанлык икшырымын тӧр корныш шогалын .
76:199     колхоз-влакым умбакыжат пеҥгыдемдыме , нуным
76:200  материально-технически пойдарыме пашат воранен толын .
76:201  кресаньыкын илышыже , тудын культурыжо саем толмо шотышто партий
76:202  чот тыршен . сандене тиде пашашкат эн ондак комсомолым ушымо .
76:203  коллективизаций шарлыме жапыште ВКП(б) ЦК 1931 ий
76:204  апрельыште " колхозласе комсомол ячейка-влакын пашашт нерген "
76:205  Пунчалым луктын . тушто тӱшка озанлыкым пеҥгыдемдыме , пашам
76:206  кӱлеш семын виктарыме , парышым моштен шеледыме йодыш-влакым
76:207  комсомол кузе шукта да ончыкыжым кузе шуктен толшаш -
76:208  рашемденыт .
76:209     партийын пунчалже-влак дене кумылаҥын , Ленинский комсомол
76:210  1930 ийыште кокымшо Всесоюзный колхозно-производственный
76:211  походыш лектын . вес ийын январьыште эртаралтше ВЛКСМ-ын ӹX
76:212  съездшат колхоз илышым вияҥдыме йодышым радамлен . Совет
76:213  государство колхоз-влаклан чот полшен . икымше вичияш жапыште
76:214  Марий автономный областьын ял озанлыкшылан кандаш миллион утла
76:215  теҥгем ойырымо .
76:216     тӱшка озанлыкым пеҥгыдемдаш манын , курал-ӱдымӧ пасум ешараш
76:217  кӱлын . тидлан чылажат ышталтын : кулак деч уто мландым пӱчкын
76:218  налме , пундышан да купан верым эрыктыме , олыкым саемдыме .
76:219  чумыр тиде пашаш комсомол да молодежь кумылын ушненыт . тидын
76:220  годымак ял озанлык культурын лектышыжым палынак кугемдаш кӱлын .
76:221  1933 ийыште ВЛКСМ ЦК ӱжмашым луктын : " пасу
76:222  вредитель-влакым пытарена ! " тӱжем дене ӱдыр-рвезе , нур ӱмбак
76:223  лектын , кум тӱжем чоло гектар кумдыкышто озымым сомылен ( тылеч
76:224  ончыч тыгай паша нигунамат эртаралтын огыл ) . кулак ден
76:225  поян-влак сылнын атыланыше шурно пасуш " йошкар агытаным "
76:226  колтылаш тӧченыт . но ваштарешышт адакат эн ондак комсомол
76:227  дозор-влак шогалыныт .
76:228  **49** ял озанлыкын материально-технический негызше ий гыч ийыш
76:229  вияҥын . вольык озанлыкат йол ӱмбак пеҥгыдынрак шогалын .
76:230  колхоз-влак улаҥыныт . ынде нунын ончылно у йодыш рашемын : чыла
76:231  вереат паша виктарымым саемдаш . садлан 1930 ий февральыште
76:232  СССР ден РСФСР Колхозцентр " колохозлаште пашам
76:233  организоватлыме нерген " пунчалым луктын да тушто трудовой у
76:234  распорядкын тӱҥ йодышыж-влакым раш почын ончыктен . тудым шукташ
76:235  коммунист-влак пелен комсомолий ушнен .
76:236     1931 ийыште комсомол Марий обком самырык колхозник-влакым
76:237  промышленный предприятийлаш коштын толаш да тушто ыштыше пашазе
76:238  классын опытшо дене палыме лияш походым увертарен . тидлан лӱмын
76:239  комсомольский субботник-влакым эртарыме , походлан оксам
76:240  погымо . колхозник-ударник-влак пошкудо Нижегородский кундемысе
76:241  да Татарийысе завод ден фабрикылаште лийыныт . самырык
76:242  пашазе-влак дене вашлийын мутланен , нунын ыштыме сомылыштым
76:243  шымлен , ялысе комсомолец-влак мыняр-гынат полышым налыныт .
76:244  икманаш , тиде мероприятийын пайдалыкше умбакыжым изи огыл
76:245  лийын .
76:246     тылеч вара ончыл верыш паша дисциплиным пеҥгыдемдыме йодыш
76:247  лектын . колхозлаште пашам моштен виктараш , производственный
76:248  планым ямдылаш яллашке шым шӱдӧ чоло комсомолец каен . нуно кум
76:249  шӱдӧ утла лекций ден докладым ыштеныт , шошо агам сайын да писын
76:250  эртараш шӱдӧ витле наре бригадым чумыреныт . талукат пеле гыч
76:251  Марий областьыште тыгай бригада кок тӱжемыш шуын , ик тӱжемат
76:252  кок шӱдӧ колхозышто паша нормым рашленыт , шуко вере
76:253  производственно-финансовый планым ямдылаш тӱҥалыныт .
76:254     тыге колхозлаште тӱшка озанлыкым пеҥгыдемдаш , пашам моштен
76:255  виктарен колташ полшышо тӱҥ йӧнлан теве мо шотлалтын :
76:256  индустриализаций да коллективизаций политика , государствын
76:257  финансово , технически да организационно полшымыжо , партийный
76:258  ден комсомол организаций-влакын чот тыршымышт .
76:259     а ял озанлыклан сай специалист ий еда эре шукырак да шукырак
76:260  кӱлын . ондак нуным Москваште , Озаҥыште , Горькийыште , моло
76:261  олалаште ямдылыме гын , 1931 ий октябрьыште Йошкар-Олаште
76:262  агропедвузым почаш пунчалме . тушто ныл факультет лийын :
76:263  химико-биологический , физико-технический , литературный да
76:264  политехнический . вузышто шӱдӧ кумло студент коклаште шымлужо
76:265  марий тунемын . 1932 ий гыч областьыште Высший коммунистический
76:266  ял озанлык школ пашам ышташ тӱҥалын . тушто яллан
76:267  квалифицированный кадрым ямдыленыт . тиде ийынак Поволжский
76:268  лесотехнический институт почылтын .
76:269     кыдалаш специальный учебный заведенийлаштат - Нартас ден
76:270  Козьмодемьянск ял озанлык техникумлаште - сай специалистым
76:271  туныктен луктыныт . тиде жапыштак Оршанкыште йытыным ончен
76:272  куштышо-влакым ямдылаш эше ик техникумым почмо . тылеч посна
76:273  кажне районышто колхозный школ-влак ( РКШ ) ышташ тӱҥалыныт .
76:274  самырык ӱдыр ден рвезе , комсомолец-влак , кӱчык жапыште
76:275  полевод , животновод , счетовод специальностьым налын , ял
76:276  озанлык производствым вияҥдыме пашаш ушненыт . мутлан , Оршанка
76:277  кантонысо " У вий " коммунышто колхоз илышым чоҥышо-влак кокла
76:278  гыч комсомол организаций секретарь Новоселов , озанлык
76:279  вуйлатыше Орехов , Курык марий вел " Стремление " колхозышто
76:280  Криворотов поснак ойыртемалтыныт , тӱшка озанлыкым ятыр пагыт
76:281  устан виктареныт .
76:282     эшеат шуко паша ял калыкын илышыжым улаҥдымаште да тудын
76:283  культурный кӱкшытшым нӧлтымаште улмаш . тиде сомылыш
76:284  коммунист-влак дене йыгыре рвезе тукым - комсомолий - рӱжге
76:285  шогалын . ВКП(б) XV съездын директивыштыже палемдалтын :
76:286  " олаште да ялыште у тӱҥалтышым авалтымаште комсомол инициатор
76:287  да рӱдӧ проводник лийшаш . комсомол - партийын ик тӱҥ
76:288  полышкалышыже , садлан тошто коса деч торлымо пашаште тудо эреат
76:289  ончылно кайышаш " .
76:290  **50** икымше вичияш жапыште Марий кундемыштына шемер-влакын
76:291  илышыштым саемдаш , эмлыме пашам нӧлталаш , у сурт-оралтым
76:292  утларак чоҥаш палемдалтын . тыгодымак всеобщий обязательный
76:293  тӱҥалтыш образованийым пуымашке куснаш , шуко школым почаш
76:294  кӱлын . вучыдымо тӱрлӧ чарак лектеден гынат , комсомолын
76:295  чолгалыкше , кеч-кушкат кӱлынак шуаш тыршымыже туто саскам
76:296  конден .
76:297     села ден ялым тӱзатен толмаште шагал огыл ышталтын . шуко
76:298  вере пӧртлаш радиом пуртеныт , тыге марий калык шочмо элыштына
76:299  мо ышталтме дене палыме лийын , радиолан кӧра пӱтынь тӱнямбалсе
76:300  илышым умылаш тӱҥалын . клуб , лудмо пӧрт , йошкар пусак ,
76:301  библиотека-влак почылтыныт . туштат толшо унам комсомолец-влак
76:302  вашлийыныт , иктым лудаш , весым возаш туныктеныт , пӱтынь ял
76:303  калыкым у илыш корно дене рыҥ да тура ошкылаш ӱжыныт .
76:304     тачысе комсомолец-влак раш палат : совет элым чоҥымо неле ,
76:305  но суапле пашам нунын кочашт ден ковашт , изашт ден чӱчӱшт сайын
76:306  шуктен толыныт . тунамсе рвезе гвардийлан шуко йӧсым ,
76:307  йӱштӧ-шокшым чыташ верештын гынат , тӱҥалме кугу сомылыштым
76:308  айда-лийже ыштен огытыл . нунылан кӧра огыл мо таче Совет
76:309  Ушемысе калык ласкан ила да чон юарлыше кумылын керек-куштат
76:310  тырша ! первый комсомолец-влакын опытыштлан эҥертен , у деч у
76:311  кӱкшытыш  шуын , тачысе рвезе ден ӱдыр-влак виян обществым -
76:312  коммунизмым чулымын чоҥат . ончал йырваш : чыла вере
76:313  социалистический таҥасымаш шарла , олаштат да ялыштат
76:314  комсомольско-молодежный бригада-влак улан илыш корным такыртат ,
76:315  оласе комсомол организаций-влак ялысын шефышт улыт , тӱшка ял
76:316  озанлыклан чапле кадрым вуз , техникум , училище-влак ий еда
76:317  шукырак ямдылат , села ден ял койын тӱзланат , калыкын
76:318  культурыжо нӧлтеш , колхозник ден совхоз пашаеҥ-влакын илыш
76:319  саманышт оласе дене иктӧр гаяк , ялысе пӧрт кӧргӧ оласе пачер
76:320  деч нимо денат ок ойыртемалт .
76:321     тӱрыс сӱретым иктешлен , чон кӧргӧ шонымашым рашрак почаш
76:322  манын , Государственный премийын лауреатше , Марий АССР-ын
76:323  калык поэтше Миклай Казаковын почеламутшо гыч налме икмыняр
76:324  корно дене каласыме шуэш . комсомоллан коло ий темме лӱмеш
76:325  возымо произведенийыштыже поэт кумыл нӧлтын серен :
76:326               " волгалт яндарын , волгынчо ,
76:327                 волгалт , у кечыйол !
76:328                 волгалт миллионло чон гычын ,
76:329                 отважный комсомол !
76:330                 ме Ленинын тул знамяжым
76:331                 аралена чылан ,
76:332                 элнан кредалын налмыжым
76:333                 она пу нигӧлан ! "

77:1  77 ялхо ялхониеми: Mарин киелиоппи. щелсинки 1985.
        (Tхис техт цонтаинс тхе ехампле сентенцес оф тхе граммар.
        Pаге нумберс аре схоwн ин брацкетс афтер тхе сентенцес.)
77:2  пасу лум дене леведалтын . (P. 47)
77:3  паша ыштышыла модына . (P. 48)
77:4  мый ушкал лӱштышӧ лийам  . (P. 48)
77:5  одо-влак иленыт пойан , марий-влак иленыт пойан . (P. 48)
77:6  изаже черле киен . (P. 48)
77:7  шопкеште шиште чӱҥгымӧ рож уло . (P. 48)
77:8  тудо кугу чодырашке коштын . (P. 48)
77:9  тудо имне вуйжым кучен . (P. 48)
77:10  тудо ӱстел декырак шинчеш . (P. 48)
77:11  тудо кум сутка коштеш . (P. 48)
77:12  Сакарын кидыште шергакан луй . (P. 49)
77:13  кава тӱрыштӧ кас ӱжаран чеверже эркын-эркын  шула . (P. 49)
77:14  тудат мыйын семын пашам ышташ тӱҥалеш . (P. 49)
77:15  куважын шымакш кудалтымыжым ужо . (P. 49)
77:16  ӱдырын качылан кайымыже шуеш . (P. 49)
77:17  пашам ыштыше еҥын уке жап сӧйлаш . (P. 49)
77:18  Чазин кок ергыже шочын . (P. 49)
77:19  мотор да еҥын . (P. 49)
77:20  ала-мо пеш тамлын ӱпшалтеш . (P. 49)
77:21  черлын кийыше еҥ . (P. 49)
77:22  пеш шокшын малышым . (P. 50)
77:23  ме рушарнян коктын толынна . (P. 50)
77:24  пӧрт омсашат , клатынешат кугу кӧгӧным сакыктем . (P. 50)
77:25  шке пашам пытарен , еҥыныш кайат . (P. 50)
77:26  леведышым пӧртыным мардеж сӱмырен . (P. 50)
77:27  колым еҥырем . (P. 50)
77:28  эре еҥым сӧрвалыман . (P. 51)
77:29  мемнан ик паша гына ыле - колышо-влакым тояш . (P. 51)
77:30  ик йӱдым , вес йӱдым малат пулдырышто . (P. 51)
77:31  вӱт йӱаш кает гын , мӧҥгеш - оньыш километрым коштат . . (P. 51)
77:32  мыйым порым ыште ! . (P. 51)
77:33  тиде кеҥежым , пычкемыш йӱдым тольо . (P. 51)
77:34  марий поплан имньым ужален . (P. 52)
77:35  нуно теле гоч чодыра озалан пашам ыштеныт . (P. 52)
77:36  тӱшкалан неле гын , посна пашазыланат неле . (P. 52)
77:37  кидшылан шокшын чучеш . (P. 52)
77:38  паша ергылан пеш келша . (P. 52)
77:39  ӱдыръеҥлан курымеш ача-ава суртышто илыман огыл . (P. 52)
77:40  тудо ачажлан чомам налыкта . (P. 52)
77:41  тыйат ӱдырамашым сайлан шотлаш тӱҥальыч ? (P. 52)
77:42  тыге тудо пойан Ондри дек тарзылан кайыш . (P. 52)
77:43  пашазе-влак посна-посна колоннылан шелалтыт . (P. 52)
77:44  вате корнылан киндым пуа . (P. 52)
77:45  тудо памаш деке вӱтлан ошкыл колтыш . (P. 53)
77:46  мландым карген  ӱдымек , кунам киндылан шуат ? (P. 53)
77:47  кугечылан толам . (P. 53)
77:48  кажне кечын вес кечылан урокым ямдылен коден . (P. 53)
77:49  кызыт кок минутлан канымашым ыштена . (P. 53)
77:50  кугыза вич кечылан шке декше Кудашнурыш ошкыльо . (P. 53)
77:51  ойар кеҥеж кечылан , сылне пӱртӱслан калык куана . (P. 53)
77:52  ик Шайра ӱдырлан мыйын  чӱлт ушем кайен ыле . (P. 53)
77:53  ик теҥгелан книгам нальым . (P. 53)
77:54  оксалан пашам ышта . (P. 53)
77:55  таче кечылан кумшо бригада ныл гектарлан утларак куралын . (P. 53)
77:56  ватыже лу ийлан рвезештше гай писын тарванылын . (P. 54)
77:57  колхознаже пойан вольыклан , шурнылан . (P. 54)
77:58  22 ияш Эчей чурийлан сӧрале огыл гынат , - - . (P. 54)
77:59  тулар марийлан яллан эн поян Осей толын . (P. 54)
77:60  Сергей ден Унавий арнялан ик гана да ужашак тыршеныт . (P. 54)
77:61  шийме тарлан агунлан пут уржам йодеш . (P. 54)
77:62  кайыкшылан кӧра мурыжо . (P. 54)
77:63  кеч тӱняште ола шуко пеш , но Йошкар-Олалан мо шуеш ! (P. 54)
77:64  тыйын сынет чыганлан ок тол . (P. 54)
77:65  куку иге еҥ пыжашеш кушкеш . (P. 54)
77:66  пычалым кучен , сареш колена . (P. 55)
77:67  тудын пондашыже оҥылаш гыч кыдалыш шумеш кушкын . (P. 55)
77:68  пеленем шыдаҥым изи мешакеш конденам . (P. 55)
77:69  шулдо сату шергеш возеш . (P. 55)
77:70  марий-влак тудым поро тосеш , родеш ужыт . (7:55)
77:71  тазалыкешет йӱ(ы)н колто ! (P. 55)
77:72  таче толмашешем чесым ямдыле . (P. 56)
77:73  кужуеш ом код тышак . (P. 56)
77:74  шыде шомакеш тудо ялт аптранен . (P. 56)
77:75  вӱт йӱкеш да кенета пуалше мардежеш нимат ок шокто . (P. 56)
77:76  ур коваштыжымат тудо Павыллан пел акеш ужален . (P. 56)
77:77  кечеш ик олмам коч ! (P. 56)
77:78  тудо кечеш кум тӱжем кермычым опта . (P. 56)
77:79  луй кож гыч пистышке , писте гыч нулгышко тӧршталтыш . (P. 57)
77:80  таче эрденак мый садышке лектым . (P. 57)
77:81  осал кышам от тошко гын, осалыш от шу . (P. 57)
77:82  колымшо идалыкыс тошкалын . (P. 57)
77:83  оза кува вес пӧлемыш омсам почо . (P. 57)
77:84  ӱпшӧ кыдалышкыже шумеш кеча . (P. 57)
77:85  Икса тыште кумда, шӱдӧ метрышкат шуэш дыр . (P. 57)
77:86  бригадыже 145 еҥышке шу(ы)н . (P. 58)
77:87  ынде сӱремыш тора огыл . (P. 58)
77:88  шкеже вара кузе юмыдымо еҥыш савырненат ? (P. 58)
77:89  марий омашыште шинча . (P. 58)
77:90  пиал - погышто огыл , а йӧратымаште . (P. 58)
77:91  мартыште кумло ик кече . (P. 58)
77:92  тудын шӱмыштыжӧ ала-мо тарваныш . (P. 58)
77:93  касвелыштыла лӱп-лӱп пычкемыш . (P. 58)
77:94  кол кучышышто еҥерыште коштеш . (P. 58)
77:95  индеш йочаште икте веле эгзаменым пуэн ыш керт . . (P. 59)
77:96  арняш пашам кум кечыште ыштен шуктен . (P. 59)
77:97  1933-37 ийлаште тудо школышто марий йылмым туныктен . (P. 59)
77:98  ик жапыште одо коклаште пеш тале еҥ лийын . (P. 59)
77:99  Сакар тутлан чылт Нӧнчык патырла чучеш . (P. 59)
77:100  омсам тӱмырла перкалаш тӱҥалыт . (P. 59)
77:101  марий вате огеш вашке моло пассажир-влакла . (P. 59)
77:102  огеш лий тудым оксала налаш . (P. 60)
77:103  чодырам аракала ужален . (P. 60)
77:104  сӱанла модыт . (P. 60)
77:105  Павыл дене паҥгала модаш тӱҥална . (P. 60)
77:106  марла - рушла ойлаш . (P. 60)
77:107  ныл тракторге ӱдырамаш-влак виктарат . (P. 60)
77:108  пӧръеҥ пашаге , ӱдырамаш пашаге , ыштен шукташ каньыле
77:109  огыл . (P. 60)
77:110  Сану капге чытыра . (P. 60)
77:111  ындыже пӱя урылтшаш уке : кок могырге кӱ оптымо . (P. 60)
77:112  тый отыл гын , имныге , пӧртге йӱлена ыле . (P. 61)
77:113  Йашай вате китшыге йолжыге чытыраш тӱҥале . (P. 61)
77:114  а вӱта гыч имни-влакым луктын улыт . (P. 64)
77:115  вуй мучаш гыч йол мучашке кум гана шӱгарым ӱштылыт . (P. 64)
77:116  Москва гыч тыш шумешке еҥ ойлымо кузе шокта ? (P. 64)
77:117  Клавий чодыра гыч вес вел гычла толеш . (P. 64)
77:118  вувер еҥ кӧргышкӧ пылыш гыч пура , умша гыч пура . (P. 64)
77:119  тудо весыжым нерсузо гыч мушкында . (P. 65)
77:120  тудо куэ вуйышто ӱп гыч кеча . (P. 65)
77:121  ялче гыч купеч лийын . (P. 65)
77:122  тыгай уржа гыч ыштыме киндым кочкын . (P. 65)
77:123  и йумо айдемын ӧрдыжлужо гыч ӱдырамашым ыштен . (P. 65)
77:124  таче гыч мый канаш тӱҥалам . (P. 65)
77:125  кок минут гыч Москвам колыштса ! (P. 65)
77:126  шинчын толшо кок еҥ гыч иктыже мландыш тӧрштен волыш . (P. 65)
77:127  айста чыланат ик пушеҥге гыч наҥгайена . (P. 65)
77:128  нуно ик кугу мешак гыч шурным нумал толыт . (P. 66)
77:129  тудо пошкудо-влак деч оксам ондален погыш . (P. 66)
77:130  мландымат ял деч налын . (P. 66)
77:131  ынде Масканур тӱня деч ойырлен ок иле . (P. 66)
77:132  имне пормо деч шылын кудалын . (P. 66)
77:133  кучо мыйым пурен кайыме деч . (P. 66)
77:134  шукыжо марий улмышт деч вожыл коштыныт . (P. 66)
77:135  Юл эҥер Какшан эҥер деч келге . (P. 67)
77:136  изаж дечын чот поя . (P. 67)
77:137  но те коллектив деч ӧрдыштӧ шогеда . (P. 67)
77:138  капка ончылан нигӧат ок код . (7:67)
77:139  тудо имне ӱмбалан кудывечыш толын пурен . (P. 67)
77:140  ме аҥа ӱмбаке миена . (P. 68)
77:141  Айдуш ломым налеш , адак пӧрт велке рӱзалта . (P. 68)
77:142  тышечынат корно клат деке шуйна . (P. 68)
77:143  йумо кӱшнӧ , кугыжа мӱндырнӧ . (P. 68)
77:144  пӱнчӧ кыдалне мӱкш модеш . (P. 68)
77:145  шем пылже толыт умбач чарныде . (P. 69)
77:146  эша ыште мыйын сурт деч шке суртышкет кӱварым . (P. 69)
77:147  корем денат , кӱшычынла , вӱт йоген вола . (P. 69)
77:148  кожеран корем покшеч алаша пакман йорта . (P. 69)
77:149  кинде ӱмбач гына когарга . (P. 69)
77:150  киса-влак укш гыч укшыш тӧрштылыт . (P. 71)
77:151  марий карт-влакымат иян кулжо-влакеш ужеш . (P. 71)
77:152  морко-влакын уло ик оҥай йомакышт . (P. 71)
77:153  фабрик ден йаллам корно иктыш ушалеш . (P. 71)
77:154  пеледышлаште кечыгут мӱкш ызген . (P. 71)
77:155  ӱдыр-влак тыманмеш класслашке шаланен пытышт . (77;71)
77:156  Пӧтырмыт мийымешке Валериймыт чайымат йӱ(ы)н налыт . (P. 72)
77:157  ече дене таҥасымашке Толямытге каеныт . (P. 72)
77:158  теве адак Пуялмыт коштыт . (P. 72)
77:159  Эрвика ден изаже йолташмыт деч вараш кодыныт . (P. 72)
77:160  удырамашмытланже каньыле огыл дыр ? (P. 72)
77:161  кумло вич ӱдырамаш . (P. 72)
77:162  отышты тумо , писте , пӱкшерме кушкыт . (P. 73)
77:163  авашт почеш изиракше шортын коштыт нюслалтен . (P. 73)
77:164  пушеҥгыже чодыраште лышташлажым шаралта . (P. 73)
77:165  ачамын шольыжын ӱдыржӧ . (P. 77)
77:166  Йыван - сай марий ; ушыжо пӱсӧ . (P. 77)
77:167  пушеҥге-влак лышташыштым тарватат . (P. 77)
77:168  мыйын моло шочшем уке . (P. 77)
77:169  вӱдет ала уло ? (P. 77)
77:170  мый тый денет пырля кайем . (P. 77)
77:171  шинча ончыкем олма возо . (P. 77)
77:172  кайашет жап , Петя . (P. 77)
77:173  пӧртыштӧ пӧръеҥ ден ӱдырамаш мутланен шинчат . теве
77:174  ӱдырамашыже пеш кутыра , пӧръеҥже пеш колыштеш . (P. 78)
77:175  марий ӱдырет - мотор ӱдырет , олма шӱргет , шымавуч могырет . (P. 78)
77:176  аваже вӱтлан кая, ӱдыржӧ пӧртеш кодеш . (P. 78)
77:177  тыйын эргычет вуйлата . (P. 78)
77:178  ӱдыремже , веҥымже , могай улыт ! (P. 78)
77:179  еҥ кокла гӱч ала-кудыжо каласыш . (P. 78)
77:180  тынаржым мый налам , тунаржым тый . (P. 78)
77:181  кушто ынде тудым кычалашыже ? (P. 78)
77:182  а молан тынар мӱндыркӧ кайендаже ? (P. 78)
77:183  урем тич калык : имнешкышт - кудалыштыт, йолешкышт -
77:184  куршталыт . (P. 78)
77:185  шӱшпыкышт мурат ердене кечывалым , кастене да йӱдымат . (P. 78)
77:186  тыйым , чӱчӱем , йӱштылаш наҥгайаш  каласышт . (P. 79)
77:187  а тый , Павыл изаже , мо кӱлешлан солашыже лектынат ? (P. 79)
77:188  эҥер воктен корныжат кужурак . (P. 79)
77:189  вӱд  сер кӱшныжӧ турарак . (P. 79)
77:190  кава деч кумдарак , келгырак шонымет . (P. 79)
77:191  шинчапунжо деч кӱшнырак сусыр олмо уло . (P. 79)
77:192  лум кагаз деч ошо . (P. 80)
77:193  ачат деч кугу лийын от керт . (P. 80)
77:194  тылеч сайын мутланен ом мошто  . (P. 80)
77:195  тый шкеже утларак чоя улат . (P. 80)
77:196  вес пӧлемже утларак кугу да волгыдо . (P. 80)
77:197  тембакырак лий ! (P. 80)
77:198  чынак , шкемынат оксам уло , но шагалрак . (P. 80)
77:199  но вет илышыште сайже уда деч шукырак . (P. 80)
77:200  кузерак тазалыкет ? (P. 80)
77:201  эргым , молан тыге ойлет ? - лӱдынрак пелештыш ачаже . (P. 80)
77:202  мылам эн шерге тиде поро мланде . (P. 81)
77:203  тушто ладыра деч ладыра пушеҥге кушкеш , тушто мотор деч
77:204  мотор саска шочеш . (P. 81)
77:205  векат , ава нигӧ деч куатан . (P.  81)
77:206  ӱдырамашын кугу вийже ик мыйыште веле огыл вет . (P. 82)
77:207  а ырыктен кертат тый мыйынлак ? (P. 82)
77:208  мыйынымат ик имнем налыныт . (P. 83)
77:209  туге гын тыйын суртыштет улына , тыйыныште , ачаже . (P. 83)
77:210  а меже , моло кок тӱшкаже , мом ыштена ? (P. 83)
77:211  уремыште кум ырвезе ошкылеш . нуно-влак марий улыт . (P. 83)
77:212  шке ялышкыже пӧртылын . (P. 84)
77:213  шке мыйым вашкыктет . (P. 84)
77:214  шкеже куш каен вара ? (P. 84)
77:215  шкендан йалже вара куштырак лиеш ? (P. 84)
77:216  пошкудо пошкудылан еҥертыман , йӧсӧ годым икте-весылан
77:217  полшыман . (P. 84)
77:218  ме ынде Вера дене икте-весынам огына умыло . (P. 85)
77:219  иктынам-весынам ужын , кутыраш тӧчена . (P. 85)
77:220  тиде - шойя . тудо ӱдыр тиде марий дене венчайалтын огӱл . (P. 85)
77:221  луй саде рожышко пурен кайыш . (P. 85)
77:222  молан теве нине ушкал-влак таза , тичмаш улыт ,
77:223  а нунышт - йавык ? (P. 85)
77:224  тиде сар дене . (P. 85)
77:225  ӱстембалне шым книга уло . тиде - марий книга . (P. 85)
77:226  уремыште лу ырвезе модеш . нунын кокла гыч визытше
77:227  але пеш самырык улеш . тиде-влаклан пӧртыш пураш жап шу(ы)н . (P. 86)
77:228  тиде ме кушко кайена ? (P. 86)
77:229  пашашке пижмет тудо пеш сай . (P. 86)
77:230  тугай еҥым тӱняште шуко ужынам . (P. 86)
77:231  тыгай годым , таҥем , илаш сай . (P. 86)
77:232  а шоҥгын йылмыже тугай лывырге , тугай ныжыл , тугай ӱшандарыше -
77:233  шуко артист кӧранен кертеш . (P. 86)
77:234  мый тынар кондем , сита мо ? (P. 87)
77:235  тынаржым мый налам , тунаржым тый . (P. 87)
77:236  молан тынар азапланашыже ? (P. 87)
77:237  шинчатше , шинчатше , ах ! - мо тугай ? тунар шеме , тунар келге ! (P. 87)
77:238  мыняр кӱшкӧ кӱзет , волен возаш тунар лӱдыкшӧ . (P. 87)
77:239  кунам срок лектеш , тунам веле каем . (P. 87)
77:240  тыге шӱшпык гына пеш сылнын да яндарын мурен кертеш . (P. 88)
77:241  кӧ-влак пум кондат . (P. 89)
77:242  чот перышт ? вует гыч , моч гыч ? (P. 89)
77:243  тыште кум книга уло . моштыжо тидын нерген возымо . (P. 89)
77:244  кӧ дене илет , тудын дечын койышым погет . (P. 89)
77:245  а мом ме тыште шогена , айда мемнан дек ! (P. 89)
77:246  тый толат мо ? (P. 89)
77:247  могай шовычым пидаш , авай ? (P. )
77:248  ай , могай  мотор йоча ! (P. 89)
77:249  мемнан илыш кызыт тугай , могай ожно омешат кончен огыл . (P. 89)
77:250  тый палет , кунар ойгым тудо мыланна конден . (P. 90)
77:251  а чодыраште мыняр коштыныт ! (P. 90)
77:252  чыланат действийым мынярын ыштымым умылтарат . (P. 90)
77:253  кунам тудо нимом ок ыште , тунам тудым утларак йӧратат . (P. 90)
77:254  мый йӧратем тугай жапым , кунам ландыш пеледеш . (P. 90)
77:255  оза кушко колтен , тушко каен . (P. 90)
77:256  чодыраште ме тугай верым му(ы)нна , кушто эҥыж йошкаргын гына коеш . (P. 90)
77:257  Лукаш кузе кутыра , тугак ышта . (P. 91)
77:258  кузе нунын деке Вера толын , тудымат шижын огытыл . (P. 91)
77:259  а тый иктаж-могай газетым налат мо ? (P. 93)
77:260  пижын ончена - ме але нуно , кудыжо-гынат сеҥыман ! (P. 93)
77:261  керек-кӧланат шочмо кундем шерге . (P. 93)
77:262  тудо кӧ деч гынат " кузе эгзаменда ? " манын йодеш . (P. 93)
77:263  тыгеракын кече мучко пашазе ала-мыняр шӱдӧ пудым нӧлта . (P. 94)
77:264  иктаж кум минут гыч . (P. 94)
77:265  нимо деч ит лӱд ! (P. 95)
77:266  тудо нимо титактыме гай койын шога . (P. 95)
77:267  шинчеда вет : нимынярат лӱшкаш ок йӧрӧ . (P. 95)
77:268  южышт деч уверат уке . (P. 95)
77:269  кажнылан шке шочшо шерге шол . (P. 95)
77:270  молыжым эрлаш кодем . (P. 95)
77:271  мый дечем моло . (P. 95)
77:272  тый дечет весым мый нигӧмат ом нал . (P. 95)
77:273  иктат толын огыл . (P. 95)
77:274  чыла еҥат , чыла калыкат икте-весыжлан йолташ лийже . (P. 95)
77:275  кажне кечын . (P. 95)
77:276  миллион-влак сӧйыштӧ орланат . (P. 98)
77:277  кок мераҥым поктет гын , иктыжымат кучен от керт . (P. 98)
77:278  ик тумына кум игым луктын . (P. 98)
77:279  вич гана визыт коло визыт лиеш . (P. 98)
77:280  Иванын йочаже нылыт . (P. 98)
77:281  курымын нылымше ужашыже , ала пелыже гын . (P. 100)
77:282  иктат пеле (P. 100)
77:283  жап нылытат пеле (P. 100)
77:284  луй коваштым лу теҥгеат пелеш ужален колтышым . (P. 100)
77:285  ончыч нуно кумытын гына улыт ыле гын ,
77:286  ындыже нылытын лийыч . (P. 101)
77:287  мемнан ял гыч чылаже индешын лийына . (P. 101)
77:288  нуно иктаж колын улыт . (P. 101)
77:289  ме кумытын лишыл йолташ улына . (P. 101)
77:290  тудын вич эрге визытынат тазан кушкыныт . (P. 101)
77:291  кумыньыштынат шӱйыштышт йошкар галстук - пионер улыт . (P. 102)
77:292  кумыляннна кок шинельна уло . (P. 102)
77:293  Овопын шочшыжо визытын визынек рад дене кият . (P. 103)
77:294  упшыжо визынекат кагаз дене пӱтырымӧ улыт . (P. 103)
77:295  Вӧдыр деч йыдал-влакым нальым да ушкал йолеш нылынекат
77:296  пидын шындышым . (P. 103)
77:297  вич окнаже визынек шулен . визынекше гычат кече пурен . (P. 103)
77:298  ожно тумо шуко улмаш . (P. 103)
77:299  марий коклаште - - муро-влак моткоч шуко улыт . (P. 103)
77:300  тиде шомак шукыжым ӧрыктарыш . (P. 104)
77:301  а Романын - шуко гыч тӱҥалын шагалыш волен . (P. 104)
77:302  шуко шонет гын , шагал кучет . (P. 104)
77:303  шуко малет - шагал илет . (P. 104)
77:304  ме шукын улына . (P. 104)
77:305  таче пайрем вет . чыланат пайремым ыштат : йӱ(ы)т , кочкыT , мурат . (P. 120)
77:306  кышаже уло гын , пирыжат уло . (P. 120)
77:307  ну , вате , мый адак коштын толам ик арням . (P. 120)
77:308  уло вий дене . (P. 120)
77:309  ик гана шылын куржашат тӧчышна да ышна керт :
77:310  чодыраш мален колтымына годым миен кучышт . (P. 121)
77:311  калык шаланышт . уремыште нигӧат уке . (P. 121)
77:312  уло Элнет тӱр шыпланыш . (P. 121)
77:313  пушеҥге-влак ужаргеныт . кеҥеж толын . (P. 121)
77:314  тый кушеч толат? - мый шыдын йодым . - мый ушкалым
77:315  чодыраш наҥгаенам , пу(ы)м руэнам . (P. 121)
77:316  тудын капка ончылныжо ексыде имне-влак шогат ыле . (P. 121)
77:317  мый таче тудын дек мийышым . тудо ала-могай поэмым лудеш ыле . (P. 121)
77:318  мӱкшым му(ы)нам - - да йолташ-влакӱм ӱжаш тольым ,
77:319  мане . мӱкш-влак кутко-влак ден кучедалыт улмаш . (P. 122)
77:320  Рапке пистолетым гына луктын шуктен ыле , тудын ӱмбак
77:321  неле капан еҥ толын керылте . (P. 122)
77:322  ик изаже война деч ончыч тыште пашам ыштен ыле .
77:323  кызытше армийыш каен дыр . (P. 122)
77:324  тунам мый шинченат омыл : тиде школышто ожно Гоголь тунемын улмаш . (P. 122)
77:325  иленыт улмаш кугызаж ден куваже . (P. 122)
77:326  мыят тыгак илем ыле  . (P. 123)
77:327  ачай , ала шӧрым подылат ыле ? - Чачук пелештыш . (P. 123)
77:328  йошкар ужгам урген пуэт ыле гын , мый тыйым колмешкем ом мондо
77:329  ыле . (P. 124)
77:330  тудо Пӧтыр дене тӧрак нормым темен толеш ыле гын , план теҥгечак
77:331  темын шуэш ыле . (P. 124)
77:332  толын ок тӱкалте гын , ала-кушкен малена улмаш , - кува
77:333  йолым пидын ойла . (P. 124)
77:334  самолет огыл гын , мыйын эргым  пытен ыле . (P. 124)
77:335  авам ок чаре гын , тымартсек мый коленамат улмаш дыр . (P. 124)
77:336  да , оҥай ыле , тыгай чылт чыным возымо газетым лӱдаш . (P. 124)
77:337  кызыт келге вӱдыш пурен , йӱштыл лекташат уто огыл ыле . (P. 124)
77:338  клубышко калык погынен , Москвам колыштнеже . (P. 127)
77:339  мыйым кучынеже ыле , мый лектын куржым . (P. 128)
77:340  мом каласынет ? - правлений членыш пуртымо шотышто ойлынем
77:341  ыле . (P. 128)
77:342  кудывечыш лекса ! (P. 129)
77:343  ынде мый каем , кочай ? - кай , кай , эргем . (P. 129)
77:344  тол-йа , пурен ончо ! (P. 129)
77:345  пу-ян , ончалам . (P. 129)
77:346  кочмет ынже шу ! (P. 130)
77:347  кеч-мом ыштыза (ыштӱже) , кайемак ! (P. 130)
77:348  тудо пеле йӱкын , Лукаш ынже кол манын , мыланем ойла . (P. 130)
77:349  мӱкш ончалже манын , шудо чеверын пеледеш . (P. 130)
77:350  трактор гына кайже ыле - тунам куралам ыле . (P. 130)
77:351  тый каласышыч : ия налже ыле тиде азам ! (P. 130)
77:352  айда мемнан деке ! (P. 131)
77:353  мый кайем , а тудо тек воза . (P. 131)
77:354  тудо тек возыжо ! (P. 131)
77:355  айда кайже , ит кучо ! (P. 131)
77:356  мыланна шуко тунемашна кӱлеш . - шуко тунемашна кӱлеш -
77:357  мыланна шуко тунемаш кӱлеш . (P. 132)
77:358  коваште ньыкташыже ынде тыйын пашат . (P. 133)
77:359  мо , манеш , кечашет сай ? (P. 133)
77:360  тудо толаш лие . (P. 133)
77:361  авай , мыйымат пареҥге шындаш наҥгает ? (P. 133)
77:362  тудо мыйым кинжал кучалташат туныктен . (P. 133)
77:363  мый туныктем имне ончашет . (P. 133)
77:364  мыланем имньым кычкаш шӱдыш . (P. 133)
77:365  мыланем сомыл ышташ полшо  ! (P. 133)
77:366  нуно , нигунам ойырлаш огыл манын , ваш-ваш мутым пуэныт . (P. 133)
77:367  шӱргӧ мушкашта - мушкашланда сай совыным пыштенам ыле . (P. 134)
77:368  толынам , мыйым палашта . (P. 134)
77:369  уржам ӱдаш жап шу(ы)н . (P. 134)
77:370  а мом кугун шонашыже ? (P. 134)
77:371  чыным ойлаш гын , тендан верч сыренна . (P. 134)
77:372  молан моктанаш огыл мыланна ! (P. 134)
77:373  ех , кызыт кол кучаш каяш ыле . (P. 134)
77:374  лияш ыле мыланем изиш рвезырак . (P. 134)
77:375  Раманлан эре конторышто шинчылтман . (P. 135)
77:376  илыш деч почеш кодман огыл . (P. 135)
77:377  ӱдыр - ӱдырлан мотор лийман . (P. 135)
77:378  имне - имньылан вийан лийман тиде возым курык ӱмбак
77:379  шупшын кӱзыкташ . (P. 135)
77:380  тиде пӱя кая , уэш пӱялыман лиеш . (P. 135)
77:381  восстанийым изиш варарак ыштыман ыле , Сергей ӧкына . (P. 135)
77:382  арака чаркам ен ончылнысо еҥлан пу(ы)ман улмаш . (P. 135)
77:383  таче тиде пашам пытарыман ыле . (P. 135)
77:384  ынде кумышто частьыш логалмыла ыле , но
77:385  очыни , таче логалаш перна . (P. 136)
77:386  омса пералтыше еҥже . (P. 136)
77:387  чемоданым мӱшыжо мый лийынам . (P. 136)
77:388  еҥ чаманыше улыда улмаш . (P. 136)
77:389  тыгай мут ойлышым колында . (P. 136)
77:390  Оляна шкаланже шке каласыше лиеш . (P. 136)
77:391  шопкеште шиштын чӱҥгымӧ рожшо уло . (P. 137)
77:392  мемнан толмо корно . (P. 137)
77:393  марий шогымо пушеҥгылан тура мланде ӱлык волен огыл . (P. 137)
77:394  Йыландан вуй руалме верже . (P. 137)
77:395  черлым эмлаш шогалтыме улат . (P. 137)
77:396  тый калыкын мондымо улат . (P. 137)
77:397  тый мондымо отыл . (P. 137)
77:398  пушеҥге ру(ы)мо тушто кия . (P. 137)
77:399  омсам почмо . (P. 137)
77:400  окнашке ош шовычым сакыме . (P. 137)
77:401  куважын шымакш кудалтымыжым ужо . (P. 138)
77:402  олашке мыйын кайымем шуэш . (P. 138)
77:403  чевер шошо толмылан пӱтынь тӱня куана . (P. 138)
77:404  тудо мыйын  налшаш ӱдыр . (P. 139)
77:405  ме тутлан чыла семынат полшышаш улына . (P. 139)
77:406  мый олашке кайышаш омыл , Борис тышке толшаш . (P. 139)
77:407  тенийсе шошо мыйын илышыштем эн пиалан лийшаш . (P. 139)
77:408  тыгай сай шоныш дене шоҥгылан ласкан мален колтышаш веле ,
77:409  шӱмыштыжӧ ала-мо тугай лӱҥгымӧ гай йӧсын чучаш тӱҥгалмым шижеш . (P. 139)
77:410  эрлашым ерденак мыланна Юл векыла лектын кайышаш ыле . (P. 139)
77:411  тудын деч мыйын ойырлышашем уке . (P. 140)
77:412  удырамашлан кечывал кочкышым шолташ кайышаш уке :
77:413  тушто кочмо вер уло . (P. 140)
77:414  кайышашыже кайже ! (P. 140)
77:415  мом шонет , керемет ? марийым сеҥышашым мо ? (P. 140)
77:416  мемнан - ме паша ыштышаш годым тӱнӧ модын коштшаш она ул . (P. 140)
77:417  таза лийшашлан йӱштылына . (P. 140)
77:418  тудо кече волгыдым уждымо еҥ . (P. 141)
77:419  мо тый окса уждымо улат мо ? (P. 141)
77:420  тудо шке кнагам шинчыдыме ыле . (P. 141)
77:421  Очий дене ик ганат мутланен кертдымыжым тудо пеш кугу
77:422  пиалдымылан шотлен . (P. 141)
77:423  мом ерла мемнан ыштыдымым шке палена . (P. 141)
77:424  а таче куралдымыже кузе . (P. 141)
77:425  шылым уждымылан шодат шыл . (P. 141)
77:426  тудо мурен мошта . (P. 142)
77:427  тудо куржын толеш . (P. 142)
77:428  Сергей кылмен помыжалтеш . (P. 142)
77:429  йер серыште , вӱт ӱмбакыла важык тайнен ,
77:430  кугу нолго-влак шогат . (P. 142)
77:431  тудын оралтыжым ончен , шӱм коршта ыле . (P. 142)
77:432  ик ӱдыржӧ логар пуал колен . (P. 143)
77:433  таче тушко шоҥгыжо , изиже олымбал темын погыненыт . (P. 143)
77:434  тидым пален налын , Макси мӧҥгӧ толеш . (P. 143)
77:435  мӧҥгӧ толынжо мом ыштем ыле ? (P. 143)
77:436  тудо куржын толын пурен лектын кайыш . (P. 143)
77:437  ала-могай айдеме , кужу шинельым чиен , картузым комдык
77:438  упшалын , ялыш пурыш . (P. 143)
77:439  йорло пашазе армийыш чумыргышт . шӱкшын чиен , пеле шужен ,
77:440  сайын чийыше , чот кочшо ошо-влак ваштареш шогальыч . (P. 143)
77:441  лӱдын кайышым . (P. 144)
77:442  илыш эре тыгак иктӧр тыныс эҥер гай йоген шоген огыл . (P. 144)
77:443  шке шонымашетым чыла возен пу , ме шымлен лектына . (P. 144)
77:444  тышке толде от керт . (P. 145)
77:445  тыйын мутетым нойыде колышташ лиеш . (P. 145)
77:446  йӱд-кече малыде , шкемым чаманыде погымо окса . (P. 145)
77:447  сонарзе-влак кочде-йӱде вигак чодырашке кайышт (P. 145)
77:448  сурт оза кӱштыде , мурыштымат огыт муралте . (P. 145)
77:449  мемнан толде , те пашам ида тӱҥал (P. 145)
77:450  тудо улде мо , моло кӧ (P. 146)
77:451  тунемдеже , Клавийын койышыжым умылен налаш ӱнар ок сите (P. 146)
77:452  нур куралде кодеш (P. 146)
77:453  пашажым пытарымеке , тудо тышке толшаш (P. 146)
77:454  тудын кайымекше , ме тул воктен ятыр кутырышна (P. 146)
77:455  Новак мийымешкына колен огыл (P. 147)
77:456  колхоз почылтмешкак , имне деч посна илаш логале (P. 147)
77:457  тудын имньыже , лумыш логалмеш , вуйым сака (P. 147)
77:458  тыге тулык икшыве лийын илымешке , мӱкшиге лийшаш ыле (P. 147)
77:459  южышт , пасу гыч толшыла , викак пуреныт (P. 148)
77:460  олаш кайшыжла , тудо мемнан деке пурышаш (P. 148)
77:461  вӱдыштӧ йӱштылшыжла , кидысе шергашыже кӱэш тӱкнен (P. 148)
77:462  Иванын волышылаже шергашыжым еҥ луктын налеш (P. 148)
77:463  пашам ыштымыла , айдемын уш-акылжак , кумылжак вестӱкемеш (P. 148)
77:464  эр годсек йол ӱмбалне шогылтмемла , йолем шумо (P. 148)
77:465  изи (ы)рвезе пурышынак кычкырале (P. 149)
77:466  ватыже капкам почшынак пелештыш - - (P. 149)

78:1  78 современный марийский язӱк. синтаксис сложного предложения.
78:2        йошкар-ола 1961.
        (Tхис техт цонтаинс тхе ехампле сентенцес оф тхе граммар.
        Pаге нумберс аре схоwн ин брацкетс афтер тхе сентенцес.)
78:3  колхозникат , пашазат , инженерат , поэтат - кожмак улына
78:4  чыланат . (P. 3)
78:5  рвезе калык мутлана , воштылеш , куана . (P. 3)
78:6  шыже кече кӱчык : теве кечывал ыле , ынде рӱмбалгашат
78:7  тӱҥале . (P. 3)
78:8  теҥгече йӱр лийын, да таче корно лавран . (P. 5)
78:9  частьыш колтымо пытартыш письмам мӧҥгеш толынат ,
78:10  мӧҥгысӧ адресетым шарналтышым . (P. 5)
78:11  чевер кече ончале , чыла лавра кошкен кайыш . (P. 5)
78:12  чевер кече ончале , да чыла лавра кошкен кайыш . (P. 5)
78:13  чевер кече ончале , садлан чыла лавра кошкен . (P. 5)
78:14  йырваш пеледыш ӱпшалтеш , мӱкш ызгалтеш , кайык муралта ,
78:15  коклан лыдырге мардеж пуалеш . (P. 6)
78:16  когой большевик манме мутым шукертак колын , туге гынат
78:17  кӧжым-можым умылен шуктен огыл . (P. 7)
78:18  Микушын чонжо пудраныш , тӱсшат вашталте . (P. 7)
78:19  ик оралте гыч вес оралтыш миен-миен пернена , шот уке : я пий
78:20  опта , я савар кӱкшӧ , я озаже ок мале . (P. 7)
78:21  сай илышым тый ужнет гын , кожмак лиашет кӱлеш . (P. 7)
78:22  кӧ пашам ок ыште , тудо ок коч . (P. 7)
78:23  кӧм вучет , тудо толеш . (P. 7)
78:24  аваже олашке тунемаш колтынеже , ӱдыр шочмо ялже
78:25  гыч нигушкат ынеж кай . (P. 8)
78:26  мый шочынам , кунам кӱкшӱ лум пургыж леведын ялым , да
78:27  поран лӱшкен . (P. 8)
78:28   " куэр " колхозын членже-влак тудӱм председательлан сайленыт ,
78:29  да Максим кызытат колхозым вӱйлата . (P. 8)
78:30  Пӧтыр тунам раш шинчен : суртышто кинде ыле , урлыкашланат ,
78:31  кочкасат тошто киндак сита ыле , адак эвай апшат пашаланат
78:32  окса дене огыл , эре кинде дене наледен . (P. 8)
78:33  Сакар кож йымак толын шуо , онча : умбаке  лум йогымо пале уке . (P. 8)
78:34  Москван Озаҥ вокзалышкыже пуракаҥше ужар поезд толын шогале ,
78:35  вагонла гыч калык кутко гай лекташ тӱҥале . (P. 9)
78:36  кӧ илышым куштылгын онча , тудо нигӱнамат чын илышым огеш уж . (P. 9)
78:37  ояр . Сергейын вуй ӱмбалныже кӱрен шыҥалыкла нугыдо пурак ден тар
78:38  шикш шога , да пылдыме каваште вудакан кече онча . (P. 9)
78:39  но , айда-а ! кычкыралын шо-ик шӱшкалтен колтыш , да имне мардежла
78:40  ончыко чыма (P. 9)
78:41  Гаврилов Ваня тӱҥалтыш школым " отлично " отметка дене тунем пытарыш ,
78:42  да тудым визымше классыш кусарышт . (P. 9)
78:43  завод шӱшкыш . ик смена вашталтеш , вес смена пашаш шогалеш . (P. 10)
78:44  тудын тӱсшӧ ошемын , шинчаже лыдыкшын онча . (P. 10)
78:45  эх , Мичий , Мичий , тый пеш поро кумылан улат . ынде тый кушко наҥгает ,
78:46  тушко каем , тый мом шӱдет , тудым ыштем . (P. 10)
78:47  тӱрволак гыч вӱд чыпча , пӧртончыл мучаш ночко . (P. 11)
78:48  мардеж шыпланыш , да йӱр чожгаш тӱҥале . (P. 12)
78:49  бригадир лектын кайыш , а мый шонкален кодым . (P. 12)
78:50  мыланна шоналтен ончаш кӱлеш , а таче тыйын ыштымет
78:51  семын ыштыман огыл . (P. 12)
78:52  тугеже кайза , " Куэр " колхозлан полшыза , а сӱан
78:53  нерген шоналташ кӱлеш . (P. 12)
78:54  шыже кече кӱчык . теве кечывал ыле , а ынде рӱмбалгашат
78:55  тӱҥале . (P. 12)
78:56  мераҥым кудал сеҥаш , кылеш ,  а тый тиде пашаште мыланем полшен кертат
78:57  . (P. 12)
78:58  маска меҥге вуй гыч камвозо да кия , а мый пӱчалан еҥ-влаклан картузем
78:59  дене солкалем , но кычкырас йӱкем ок лек . (P. 12)
78:60  тыге шоналтышат , Верушын шинчавӱдшӧ тольо , но шкеже пӧрт
78:61  ӱлмбаке эре онча . (P. 13)
78:62  жнейка  дене йӱдымат тӱредына , но йудым кылтам пидаш ок лий ,
78:63  а кечывалым огына шукто . (P. 13)
78:64  йолга тулаҥын коммунизмым знамя , историйым умбак волгалтен ,
78:65  да миллион-влак , ӱтыр кумылеаҥын ,
78:66  каят кредалме чапле корно ден(е) (P. 14) .
78:67  лум ӱмбач коклан куржеш ниялтен йӱдвел мардеж , да ий кӱчшӧ
78:68  ден йыштак шӱргым йӱштӧ чывышта . (P. 14)
78:69  теҥыз гае кумба олык кече шокшо ден ыра , да лойгалтын ,
78:70  пуйто солык , шалана йыр ош тӱтыра (P. 14)
78:71  тымык . коклан гына урем гоч йоча-влак куржын вончат , да тыште-тушт
78:72  пий опталтыме йӱк шокта . (P. 14)
78:73  кашакын рӱжге воштыл колтымышт Озамбай коремыш вошт шергылт-шергылт
78:74  каен , да Омылькалан корем йымал арама ден нӧлпержат тудым воштылмо
78:75  гай чучын . (P. 15)
78:76  коклан тудо (Озеров) икмыняр жаплан фонарьжым чӱктен , да тудын тул
78:77  волгыдыжо еҥер умбак восын , лым лийде чӱчкен , йолгышо вӱд ловыкышто
78:78  чыл-чыл йолгыжалын . (P. 15)
78:79  а шочмо-кушмо верла ӱмбалне , вудака каваште , шӱэн гына шӱдыр-влак пырт
78:80  чолгыжыныт , да йырваш чылажат шучко тымык дене авалтын . (P. 15)
78:81  Стапан ден Йыгнат тавадаҥ куржын модыныт . Стапан Йыгнатым
78:82  ончылтен куржын , да тиде кудлаште чодра лоҥга гыч пычал йӱк шоктыш .
78:83  Стапан вигак тӱҥын шогале . (P. 15)
78:84  ӹкмыняр шӱдӧ метрым волымек , уэш кӱш чоҥештен кӱзашлан пик гыч лекте ,
78:85  да лач тиде жапыштак Лозневой ужо : тудын фюзеляжше гыч ныл бомба
78:86  мучыштыш . (P. 15)
78:87  пычкемышалтме вашеш немец-влак кугорно дене каймым чарнышт , да тиде
78:88  жапыштак чодраш кодшо  Волошиный полкысоеҥ-влак чумыргаш тӱҥальыч . (P. 15)
78:89  южгунам шинчамлан лудо чоҥештен волымо гаяк койын колта , да тунам
78:90  кидем шкеак пычалым кормыжта . (P. 16)
78:91  кызыт мемнан элыште калык озанлык виян нӧлталт шога да кумдан
78:92  кучылтмо сатӱлан ак эреак волталтеш . (P. 16)
78:93  пӧрт еда - Ильич лампе тул да радио кутыпа чот . (P. 16)
78:94  йӱр эртен кайыш , да уэш кече ончале . (P. 16)
78:95  мый ик семык годым ала-могай сомыл дене нунын деке пуренам , да
78:96  Якуш кува мыйым кочкаш шынден . (P. 16)
78:97  помощникым тӱткын ончальыч , да тудо ыҥлен шыргыжеш : " рубежым мланна ,
78:98  йолташ-шамыч , кӱлеш аралаш сеҥымеш " . (P. 17)
78:99   " Куэр "колхозын членже-влак тудым председательлан сайленыт , да Максим
78:100  кызытат колхозым вуйлата . (P. 17)
78:101  теве тачат олык ӱмбак ончалын , шӱҥа ӱвпала койшо калыкым ужын ,
78:102  да шӱм-кылжылан изин-кугун веле чучын колта , пашашке ӱжеш . (P. 17)
78:103  пытартыш вич-куд ий тыште пазар лийын огыл , да томшыклан ӧрын
78:104  ончат . (P. 17)
78:105  Комиссар Ванькалан куп коштымо нерген ойленам , да тудо мелиораций
78:106  ушемым ышташ пижеш веле . (P. 17)
78:107  ладемыр Максин тӱҥалмыж почеш тиде вакшым Озамбай вашполыш
78:108  комитет налын , да кок ял дене ачалаш тӱҥалыт . (P. 17)
78:109  сергей каймек , ятыр жап лийын , да Олю , эртньым налын ,
78:110  монча шеҥгек каен , эҥыжым погаш тӱҥалеш . (P. 17)
78:111  Яндышев шке ӧреш . вара  " лийжак " манын ойла : " ялсовет деч
78:112  ражрешенийым налам , да эрлак йоча-влак дене пырля кӱсотым эрыкташ
78:113  тӱҥалына " . (P. 18)
78:114  тага пире вуйкоҥрам тӱкешыже сакалта , да чыланат ончыко ошкедаш
78:115  тӱҥалыт . (P. 18)
78:116  пеш чот горячка почылто , да туйо Маша кок арня чоло колоткаш
78:117  вочшаш гаяк кийыш . (P. 18)
78:118  Гаврилов Ваня тӱҥалтыш школым " отлично " отметка дене тунем
78:119  пытарыш , да тудым визымше классыш кусарыш , да тудым визымше
78:120  классыш кусарышт . (P. 18)
78:121  тиде жапыште , очыни , эше ик снаряд танкыш логале : моткоч чот
78:122  пудешталтме йоҥгалте , уло пасум сургалтарен колтыш , да нугыдо
78:123  тул ора кӱшкӧ-кӱшкӧ чымалт кӱзыш . (P. 18)
78:124  тыйын толмет нерген мый обкомыштак кольым . мемнан кантоныш
78:125  каенат маньыч , да вигак шижым . (P. 18)
78:126  Овоп пӧртышкӧ толын пура , да вара Йыван вате акажат куржын толеш . (P. 19)
78:127  ме ужына : все велне комбо-шамыч кияк коклаште когоклат , да лудо-шамычат
78:128  кояльыч , да игышт вужге легылдат . (P. 19)
78:129  Кремлевский дворец гӱжлана , океанла , мыняр делегат да мыняре уна !
78:130  да кажнын чурийже тунаре куанле , да кажнын шӱм-чонжо куатлын ,
78:131  ӱшанлын цыртка , саламлен кушкын толшо элнам . (P. 19)
78:132  кантонышто улшо чыла кредит ушемым иктыш ушашлан кӱштымаш толын ,
78:133  да Эвай Пӧтыр кодшо арвержым , кӱртньӧ сатужым сдаяш ямдылен
78:134  шоген . (P. 19)
78:135  кулаклан яллаште але марте сорлыкым чиктен огытыл . изишак нуным
78:136  ме тӱкалтен улына , да нуно путырак сӱмсырештыныт . (P. 19)
78:137   " чын , Начий , тол-яшн тышке , - каласыш туныктышо . Начийлан
78:138  тиде мут " отлично " манмыла чучо , да Тамара
78:139  Викторовна дек куанен ошкыл мийыш . (P. 20)
78:140  Пӧтырын изаже , Элексей ачажлан , апишат эвайлан ,  тореш лийын шогыш ,
78:141  да тудым Эвай вашке посна луктын колтыш . (P. 20)
78:142  сай уверже лийылдале , да толде чонем ыш чытал . (P. 20)
78:143  погынымаш деч ончыч , адак погынымаш годым куп коштымылан
78:144  ямдылалтмаш раш ойыртемалтын , да Вачай куанен , южгунамже
78:145  мокталтенат пелештен . (P. 20)
78:146  Палаги земльный комиссийыс йодмашым пуэн , да тудын почеш комиссий
78:147  сельсоветлан Омылькан суртшым описатлаш колтен . (P. 20)
78:148  Верукын ачаже - Йывайка йорлынрак илен . вольыкшо , погыжо
78:149  ситышын лийын огыл , да ӱдыржылан ял радам дене вургемым ыштен
78:150  кертын огыл . (P. 20)
78:151  Оринан моторлыкшо Пӧтырым кенета ӧрыктарен , да тудо ,
78:152  Оринан ваштареш вуйжым савыралын , шинчашкыже ятыр жап годым
78:153  витарен ончен . (P. 20)
78:154  Ванян шӱмыштыжӧ  ушкал-влакым чаманымаш , ты жапыштак нунылан
78:155  шыдешкымаш погына , да шинчавӱдшӧ йорге йоген лектеш . (P. 20)
78:156  Сава эрдене изишак нералтен колта , да тудын капше ала-мо
78:157  дене кылдалтме гай тӱҥеш . (P. 21)
78:158  Оринам тудо (Пагул) шукертсек йӧратен , да шӱмжӧ эре
78:159  шуйгыжеш , коршта . (P. 21)
78:160  уполномоченный-влак кантонышто Яндышев нерген томам мутланеныт ,
78:161  да теле еда кок - кум гана шем полмезе иншпектор толеден кая . (P. 21)
78:162  кас рӱмбалгым шем шыҥалык дене леведмыла пыл пич ретыпен , да йӱд
78:163  гаяк пычкемышалтеш . (P. 21)
78:164  мардеж укеат , чыла пушеҥге тымык омо дене непен шога . (P. 22)
78:165  Микуш ала-мом ойлаш тӱҥалын ыле , аваже шӱрдыл пелештышат ,
78:166  тудо шыпланыш . (P. 22)
78:167  консилиум лийынат , мыйым нервный пӧлемышке кусарышт . (P. 22)
78:168  шужымо ий деч вара илыш вашталтынат, семык пелен Йошкар пеледыш
78:169  пайрем ушныш . (P. 22)
78:170  кече волен . куэ ӱмыл корем гоч возынат , арама вуят шаҥгысе гай
78:171  шийын ок волгалт , шемын-шемын коеш (P. 22)
78:172  южгунам Сергей вате пӧртгыш  лектын каят , Пагул мален кийше Оринан
78:173  воктен миен шинчеш да тудын кӱляш гай йывыжа ӱпшым ниялткала . (P. 22)
78:174  гражданский сар пытымеке , Вавилов дене пырля заводыш кайшымат ,
78:175  кум ий пашам ыштышым . кызыт ачам пеш шӱкшемынат , ӱжаш толам (P. 22)
78:176  Выю кужӱн ойла . тудын мутшым колыштатат , ушлан тӱрлыжат перна (P. 22)
78:177  Олюн оҥыштыжо кок ярым шер . вуйыштыжо шыште тӱсан шовычым кылдыде
78:178  сакенат , кок пылыш мучаштыже ший алга коеш . (P. 23)
78:179  вуемат коршта , могыремат коржеш . (P. 23)
78:180  кукужат муралэш , шӱшпӱкшат шӱшкалта . (P. 23)
78:181  авам дечак пеш лӱдам . имньыжат колыш , оксамат йомдапенам . (P. 23)
78:182  теве илыш кушто : кечат пелта , тулат ырыкта . (P. 23)
78:183  мардеж ваштареш ошкедаш куат шуко кӱлеш : корныжат яклака ,
78:184  мардежшат куатлана веле . (P. 23)
78:185  йӱржат йӱреш , лумжат лумеш . (P. 23)
78:186  кеҥежат эртен кайыш , шыжат толын шуо (P. 23)
78:187  ынде тудо , самырык доярка , лӱштымӧ деч ончыч ушкал
78:188  водарым леве вӱд дене мӱшкеш да ӱйым шӱра . лыге кӱшташат
78:189  каньылырак , шӧрымат ушкал вашкерак волта . (P. 23)
78:190  чурийжат вӱр гай чевергыш , шинча йыржат вӱд нале . (P. 23)
78:191  тыгыдын пудыртылмо кукшо пу пеш чаплын йӱла , шикшыжат шагал
78:192  кынелеш . (P. 24)
78:193  госпитальыште Зыков лӱман пашазе ден (Пӧтыр) пеш сай подо
78:194  ийыч , жӱковат Кронштадтыш наступатлыме годым сусырген . (P. 24)
78:195  танк олмеш трактор лекте пасушко , каныш верым курал-ӱдышна ,
78:196  шурныжат пырдыжла нӧлталт кушко , шулдыраҥе мемнан кумылна . (P. 24)
78:197  кок ий жапыште шочшо чыла самырык вольыкым тӱрыс ончен луктын улына ,
78:198  фермыштат вольыкым шукемдышаш планым кок пачаш эртарен темыме (P. 24)
78:199  колхоз сад мыйын пеш чапле , редакторат моктен кайыш , тудо эше
78:200  очеркым воза . (P. 24)
78:201  олмапушто пеледыш йоген пытыш , пӱкш гай олмат кояш тӱҥале . (P. 24)
78:202  кочкашна киндына ситен огыл , арвамат пеш шергеш шотлышна . (P. 24)
78:203  калык мелнам кочкыт , Тойвиат пвезе-влакшым пукшен ончаш
78:204  коман мелнам кӱэштын . (P. 24)
78:205  мландыжат ужарге шол , пушеҥгыжат ужарге , шочмо-кушмо мландыжым
78:206  кудалтен каяш пеш йӧсӧ . (P. 25)
78:207  кӱшычынат ош йӱксӧ чоҥешталеш , улычынат эрталеш шордо . (P. 25)
78:208  ачийжат уке , авийжат уке , изайжат уке , еҥгайжат уке . (P. 25)
78:209  шуко жап тудын дене вашлийын кертын омыл : ни тудо мый декем
78:210  толын огыл , ни мый тудын деке миен кертын омыл . (P. 25)
78:211  шып . ни мардеж шӱшкымӧ йӱк ок шокто , ни моло нимогай йӱкат
78:212  уке . (P. 25)
78:213  ни кечым пыл ок шойышто , ни мардеж ок пуал . (P. 25)
78:214  уна толешат , уналан вара мом пукшем ? ни ӱй ок лий , ни
78:215  торык ок лий . (P. 25)
78:216  сентябрь тӱлзыште ни шокшо огыл , ни йӱшто огыл . (P. 25)
78:217  кас велеш ни мардеж ыш талышне , ни лум ыш тӱҥал . (P. 25)
78:218  кас мучко йомакым колта . йомакшат ок пыте , шкежат ок нойо . (P. 26)
78:219  ты эҥерыште колат уке, ракат ок иле . (P. 26)
78:220  куват ок коло , ӱдырат марлан ок кае , шем ушкалымат пире ок
78:221  коч . (P. 26)
78:222  покшым кугыза вигак ок пелеште , умылкален , колышт налнеже , а
78:223  Степан вигак рыж-пож толын пурен кутыркалаш тӱҥалеш . (P. 27)
78:224  шольым пакчаш кая да шылын возеш , а мый тудым пий дене
78:225  кычалам . (P. 27)
78:226  нигуш лекде , еҥ-влак шинченыт , а кече-влак шуйнен эртеныт . (P. 27)
78:227  ме унала толын улына , а тый шылын каенат . (P. 27)
78:228  теве южо яллаште индеш пасушко куснылыт , клеверым ӱдаш тарваненыт ,
78:229  машинам наледат , а Озамбайыште тиде шот нимат уке . (P. 27)
78:230  удыр-влак оҥышто ший аршаш рыжгыкта , а йол йымачышт пурак
78:231  тӱргалтеш . (P. 27)
78:232  чодра кӧргыштӧ пич пычкемыш , а чара верлаште шкет шогышо
78:233  кож эше волгыдо дене палдырнен йӱлен шоген . (P. 27)
78:234  ожно мемнан ялыште кок еҥ гына лудын-возен моштен , а кызыт
78:235  тунемдыме еҥ уке . (P. 27)
78:236  теҥгече нимогай лумат уке ыле , а таче йыр-ваш мамык гай
78:237  пушкыдо , куштылго лум мландым петырен шынден . (P. 27)
78:238  тунам ломбо лышташ йоген , мардеж шиалтарен пуэн , а кызыт
78:239  чыла пӱртӱс ылыжеш . (P. 28)
78:240  сита , Авыш иза , ожно озаланенат , а ынде тыланет капут ! (P. 28)
78:241  уланрак кресаньыкын такшат оксаже уло , а йорлылан шуко пӱэн
78:242  огыл тудо (комиссар Ванька) (P. 28) .
78:243  тудын аваже , акашт , еҥгашт лийыныт , нунылан вургемым чикташ ,
78:244  кӱлеш , а Tойвийын калыкын гай кыне нуржат лийын огыл . (P. 28)
78:245  изи ӱдыр-влак йытырарак лийыныт . Майян пунемжат кужу , а Кларан
78:246  шинчаже эше сылнырак , йылгыжалта . (P. 28)
78:247  тиде погынымаште тунемше ӱдыр-влак , пижергым але носким пидын ,
78:248  боец-влаклан колташ лийыч , а пӧръеҥ йоча-влак тӱрлӧ арвер дене
78:249  полшаш ыштышт . (P. 28)
78:250  Элексей кугызат таче  мӧҥгыштыжак . тудо йыдалым ужалаш ышта ,
78:251  а куваже кӱнчылам шӱдыра . (P. 28)
78:252  ала-гушто тораште , эрвелне , война каен шогымо верыште , фугасный
78:253  снаряд-влак пудештылме шоктен , а тиде чодраште ик шемынак шыжымсе
78:254  пеш тымык озаланен . (P. 29)
78:255  кагаз фабрикыште пум - балансым , шӱкшакым кислоташ шолтен кагазыш
78:256  савыраш кӱлеш , а тыште бактерий-влак чыла шке ыштат . (P. 29)
78:257  тылеч вара шыже марте оръеҥ вате ден марийже Епремлан пасу пашам
78:258  ыштен коштыч , а шыжым Эчан меж машиныште ышташ тӱҥале . (P. 29)
78:259  Авыш йӱкым иземда , шкенжым веселанрак ончыкташ шонен , умшажым
78:260  шыра , а кӧргыштыжӧ кишке шолеш . (P. 29)
78:261  Василий нимомат ыш пелеште . газетым ончаш пиже , а ушыжо ынде
78:262  Овдачим шоналта . (P. 29)
78:263  Нурлам шкенжым чараш кӱлеш ыле , а Микуш ден Сакар кӧненыт да
78:264  пырля  каеныт . (P. 29)
78:265  чыла сай плотникым тер ачалаш шогалтенда , а тиде пашам вараракат
78:266  ышташ лиеш ыле . (P. 29)
78:267  автор Карпушын титакшым турлӧ семын иземдаш тырша , а чынже дене
78:268  тудым чот наказатлаш кӱлеш ыле . (P. 29)
78:269  плотник-влак шке кумылын электростанцийым ыштынешт , а правлений
78:270  нарядым ок пу . (P. 30)
78:271  клубышко калык погынен , Москвам колыштнеже , а тый эше
78:272  пӱтыркален шогылтат . (P. 30)
78:273  тудо ( Нургалий ) воктенже шогышо школ директор Александр
78:274  Семеновиш деч йоднеже ыле , а тудыжо " йӧра , кудалышт савырныже "
78:275  маншыла вуйжым тарватыш . (P. 30)
78:276  Межевойжо йӱдым мален , а мый шкежечыр омымат ыштен омыл . (P. 30)
78:277  Олма чевергенат ок шу , а тудо эргыже-влакым олмам рӱзаш поктен
78:278  колта . (P. 30)
78:279  йӱран игечын мемнан ялыште але иктат пӧртым ыштен огыл , а ме эрла
78:280  тиде пашашке лектына . (P. 30)
78:281  тыланда нимогай уверым огыт каласе , а штабыште чыла увер уло . (P. 30)
78:282  пырыс почеш казат кож вуйыш кӱза , а тага кӱзен огеш керт . (P. 30)
78:283  куш моштет , тушко кай , а ме тыйым пукшаш она туҥал . (P. 31)
78:284  - Има , - мане тудо ( Майя ) , - те фронтлан имньым ямдыледа ,
78:285  а ме - шылым . (P. 31)
78:286  ял гыч кодшо кечын гына толшо Матрана , Ведаси да молат зачисткыште
78:287  ышташ тӱҥальыч , а Чопан ден Выльып - заторныйышто . (P. 31)
78:288   " Микуш , - мане Нургалий , - айда имнетым вашталтена . тый Соколым
78:289  ончаш тӱҥалат , а мый - Ястеребокым " . (P. 32)
78:290  ме Эчанлан Верушым налын пуэна . Tый вуй пулчышо аваже лият , а мый -
78:291  ачаже . Эчан эргына лиеш , а Веруш - вуй пулчымо ӱдыр . (P. 31)
78:292  мый врач лиям ыле , тый - сестра . (P. 31)
78:293  ачамын фамилийже - Бондаренко , а мыйын - Сергеев . (P. 31)
78:294  тудо ( Алексеев ) гранатым кудалта , а граната нимат ыштен ок
78:295  керт . (P. 32)
78:296  пире вигак йолгорно дене кудалеш . кудалшыжла ужеш : кум шоҥго тумо
78:297  шога , а тумо йымалне лапка пӧрт шинча . (P. 32)
78:298  ӱшнат кече-влак падамле арняш , а нуныжо тылзым ончык поктат . (P. 32)
78:299  тиде войнаште буржуазий ден помещик-влак шуко миллиард теҥгеаш
78:300  парышым налыныт , а шемер калык йӧршешак кӱчызыш савӱрнен . (P. 32)
78:301  Эреҥер гыч Курманай ялыш эҥер гоч вончен тура каяш гын , кум
78:302  меҥге висат ок лий , а орава корно дене каяшлан куд
78:303  меҥге чоло кадыргылаш логалеш . (P. 32)
78:304  илыш чапле ! кажне кечын еш нӧлталтын пеледеш , а вет первый йолташ
78:305  дечын шарнымаш эре кодеш . (P. 32)
78:306  тиде эрдене Москваште пайремым куанен эртарыме нерген нигӧат шонен
78:307  огыл , а вет столица война деч ончыч кугу куанымаш дене пайремӱм
78:308  эртара ыле ! (P. 32)
78:309  шкенан бригадын паша опытшо нерген мый тидым каласем: бригадыште ,
78:310  мутлан , А. Пименов вашке 58 ийым тема , тудо ятыр ий лиеш плотник-
78:311  лан ышта , а теве П. Ядыков але 24 ияш веле да плотникланат кум-
78:312  шо ий гына ышта . (P. 33)
78:313  тӱжем ий дене лӱшкен купан чодра . ойленыт : " ок лий илышым тушак
78:314  ышташ " , а вот новатор - депутат йолташ рекордный шурным налын , чот
78:315  тыршен . (P. 33)
78:316  Йогор Корий воштылале , но тунамак тудын тӱсшӧ вашталте . (P. 33)
78:317  Валя ынде мыняр еҥлан ойлен колтен , мыняр запискым штабыш пере-
78:318  датлаш пуэн ,, но нигӧ нимогай уверым пуэн огыл . (P. 33)
78:319  эплашыжым мый толын йодыштынат коштым , но иктат сумкам муын
78:320  огыл . (P. 33)
78:321  кажне еҥ , кеч тудо чолга лийже але ӱҥышӧ , сарыште лӱдеш , но икте
78:322  - шагалрак , а весе - чотрак . (P. 34)
78:323  Прокой кугыза йомакым кужӱн ойлыш , тудо эше ойла ыле , но капка
78:324  йӱк кычыри-и-к шоктыш . (P. 34)
78:325  тудо ( Алексеев ) кенета вуйжым нӧлтале , но омо сеҥашак тырша (P. 34) .
78:326  красноармеецын ушыжо тол8о , но кынелаш нигунарат йыжыҥ уке (P. 34)
78:327  модмаш тӱҥалеш . уна-влак вигак нападенийыш каят , но Йошкар-Оласе
78:328  футболист-влак чот модыт . (P. 34)
78:329  Ануш ден Юрикат омса деке тарванышт , но Павыл чарыш . (P. 34)
78:330  аламыняр гана тудо ( Костя ) кутырашат тарваныш , но Лозневой
78:331  тудым лугыч ыштыш . (P. 34)
78:332  пынеге кудвечыш лекнеже , но йоча-влак пӧртончыл омсам петырен
78:333  шынденыт . (P. 35)
78:334  тудо ( Микуш ) кызыт талгыдым ончаш пешак кайнеже , но ошкылаш
78:335  огеш лий . (P. 35)
78:336  Берестовын эргыже университетыште тунем илен , ынде военныJ
78:337  службыш кайнеже , но ачаже колташ ок келше . (P. 35)
78:338  Игнатий кугыза газетым налнезе ыле , но Корий ыш пу . (P. 35)
78:339  Павыл ден Игнатий кыгызат кудвечышке лекнешт ыле , но правленийышке
78:340  Белов пурен шогале . (P. 35)
78:341  Лозневойым Андрей пулышыж гыч кучыш , тудым комдык савырал
78:342  пыштынеже ыле , но лач тиде жапыште чодраште винтовка
78:343  дене лӱймӧ йӱк йоҥгалте . (P. 35)
78:344  Овдачият почешыже лекнеже ыле , но Соколов чарыш . (P. 35)
78:345  Роман , Йошкар Армий шочмекак , шке кумыл дене тудын радамыш
78:346  кайнеже улмаш , но адакат тудым налын огытыл . (P. 35)
78:347  Тоня кажне ушкал деч кече еда пуд утла шӧрым лӱшта , но эн
78:348  чотшо кӱтӱчӧ-влак тыршат : вольык эреак темше коштеш , вӱдымат
78:349  жапше годым йӱктат . (P. 35)
78:350  йорло-влак тыш-тыш , ик цемын ойлат , вес семын куктат , но
78:351  Кауров нуным эре иша , ойлашыт нимат ок код . (P. 36)
78:352  эр кочкышым ыштымеке , чыланат канаш возыч , но Андрей нарыш
78:353  каен огыл . (P. 36)
78:354  Йолташ-влакышт йӱштылаш ӱжыч , но Онтон ыш кӧнӧ . (P. 36)
78:355  кызыт йӱр пеш кӱлеш , но ик кече весе дечат ояр . (P. 36)
78:356  эше пеш эр , но уремыште волгыдо . (P. 36)
78:357  ӱнде мардеж теве иземеш , теве кенета талышнен кая . тӱтан
78:358  вашке чарнышашлык , но тумо деч мӱндырнак огыл , ик шопке
78:359  пеш чот тайныштеш , мардеж дене виян кредалеш , сеҥынеже . (P. 36)
78:360  игече шокшо велыш лупшалтын , но йӱштӧ ден поран шке пашаштым але
78:361  луштарен огытыл . (P. 36)
78:362  пиалым муаш кӱлеш , но вет пиалже шанчаш огыл корнышто ок кийылт . (P. 36)
78:363  эртенат тый пеш кужу походым , колымаш дене кредал каен , но вет тыйым
78:364  эн туткар жап годым тиде сеҥымаш кече ончык наҥгаен . (P. 36)
78:365  воштылаш йӧсӧ огыл , но вет южо электростанций турыс куат дене ок
78:366  кучылталт . (P. 37)
78:367  кум ий почела кеҥеж каникул годым штурвальныйлан пашам ыштенам .
78:368  кодшо ий гына ыштен ыжым шукто , но зато шымше классыште тунемше
78:369  Гапнур шольым мыJым алмаштыш . (P. 37)
78:370  - ш-ш ! шыпрак лий ! - пелйӱк дене ойла Такмак Микале . -
78:371  мый шкетын огыл куржынам , чылан куржынна , но зато мый тудым
78:372  ( Володя Косоротовым ) милицийыш шижтараш йодынам (P. 37) .
78:373  илат , пашам ыштат : омартам куклат , ӱдат , тӱредыт , туге гынат
78:374  киндышт у кинде марте нигузеат ситен огыл . (P. 37)
78:375  йоча-влак адакат шу-ӱ воштыльыч , туге гынат Валя ыш аптране . (P. 38)
78:376  мемнан коклаште шӱдӧ , тӱжемле меҥге-влак , туге гынат тый
78:377  лишыл , яндар чонан улат . (P. 38)
78:378  Дрягин дене тарзылан илаш каньыле огыл ыле , туге гынат Ерофей
78:379  лач тудын декак веле каен . (P. 38)
78:380  Морфий тудым (Кердиным) шуко малтен кертын огыл , туге гынат
78:381  морфий ик жаплан тудын ушыжым , капкылжым куштылемден . (P. 38)
78:382  Семон шинча : кумшо бригадысе колхозник-влак пашам молын висак
78:383  ыштен моштат , туге  гынат бригадир верч бригада почеш кодеш . (P. 38)
78:384  опанас кугыза шымлу ийымат эртен , туге гынат пашаште тудым нимогай
78:385  рвезе еҥат ок сеҥе . (P. 38)
78:386  мый патыр улам , оралтым , чодрам йӧрыктем , вӱдыштӧ кугӱ толкыным
78:387  луктам , туге гӱнат мый дечем патыр кӱ курык уло . (P. 39)
78:388  кредалме верыште шукертак йӱк-йӱан шыпланен , туге гынат утларакшым
78:389  лӱдмыж дене Андрейын уло могыржо кызытат туртеш . (P. 39)
78:390  ер кугу , да кол шагал . (P. 40)
78:391  кече леве , да мардеж пеш тале . (P. 40)
78:392  пӱрыжӧ сай , да коркаже изи . (P. 40)
78:393   " капка оролаш каньыле , да чонлан тымык огыл " шонен Цава . (P. 40)
78:394   " Вӧдыр кум , кредит ушем вакшетым налнеже . лиеш гын , ӧкымеш
78:395  налыт ыле , да тугай законжо уке . тый вакшетым шке ну " , туныктен
78:396  Микал Вӧдырым . (P. 40)
78:397   " пеш кугу маска ыле . мый пижыктен пуынем ыле , да Карантай иге
78:398  чарыш " - манын Кавик Васли моктанен ялыште . (P. 40)
78:399  тудо ( +Jогор ) кумылжо дене пеш пашаш кайнеже , ял калык семын пеш
78:400  пашашке лекнеже , да ала-можо эре куча . (P. 40)
78:401  ме экскурсийыш кайнена ыле , да йӱр мешайыш . (P. 40)
78:402  ӱй лиеш гын , мелнамат кӱэшташ лиеш ыле , да ложаш уке . (P. 41)
78:403  ик тыге манмылан гына тынар нер мучаш ошеммешке сырыман огыл
78:404  ыле , да Омылькан шӱмыштыжӧ Максилан кӱ комля киен . (P. 41)
78:405  пушкыдын вакшеш ,да малаш пешкыде . (P. 41)
78:406  пий койа, да шылже тамле огыл . (P. 41)
78:407  коремже кугу , да вӱдшӧ уке . (P. 41)
78:408  рывыж пеш чоя , да тудымат кучат . (P. 41)
78:409  ӱшкалым ужален колтет , да мыйже мом ышташ тӱҥалам , рвезе-влакым
78:410  мом пукшаш-йӱкташ тӱҥалам ? (P. 41)
78:411  таче школеш погыҥымаш лийшаш , да але иктат толын
78:412  огытыл , ужат ? (P. 41)
78:413  кызы тудо адрес денак тиде серымашым возыктем , да ала тый
78:414  декет шуэш ала мо ? (P. 41)
78:415  тӱҥалтышыже сай, да мучашыже ала-могай лиеш ? (P. 41)
78:416  кече леве , да мардеж тале . (P. 42)
78:417  ( мичи ) . мурет шӱмешкем логале , да шыпак колышт шогышым . (P. 42)
78:418  кужу теле йӱд . тӱнӧ я йӱр шоргыкта , я поран мардеш мӱгыра . (P. 42)
78:419  Агытан-Цолаште лачак Епиш ден Катырган Семон веле единоличник
78:420  улыт . а южо кеце , пашан эн шокшо жапыштыжак , нуным аҥа ӱмбалнышт
78:421  от уж . я Епиш ок тол , я Семон уке . (P. 42)
78:422  арун тӱрлымеке мотор носовикым , молан гын шыпак шоналталын шинчет ,
78:423  ала тый шотлен колыштат куку йӱкым , ала шӱшпык семже перна шӱмышкет
78:424  ? (P. 43)
78:425  я  Алгаева Пӧтырым йӧрата , да Пӧтыр тудым марлан налеш , я
78:426  шушаш перевыбор годым Пӧтыр кантисполкомыш вуйлатышылан
78:427  верештеш . (P. 43)
78:428  я ала-кушто , ял мучаште , рекрут йӧсланен , гармоньжым шупшкедылын ,
78:429  я ломбо коклаште ӱдыр , салтак-вате-влак ойган мурым муреныт . (P. 43)
78:430  шыжым то йӱр йӱреш , то лум лумеш . (P. 43)
78:431  завод лоҥгаште , завод йыр эҥыремышводла тодмо ӱзкоколейка корно
78:432  шуйнылыт . корно дене я шем тага гай изи паровоз шке гайышт шем
78:433  кара лийын пытыше вагон-влакым  шупшын кая , я пашазе-влак вагоне-
78:434  ткым шӱкен коштыктат . (P. 44)
78:435  Йошкар-Ола ! Марий велыште кӧ гын тыйым ок йӧрате !
78:436  Шерге Родинылан неле жап толмо годым марий калыкын патыр
78:437  эргыже-влак , тыйын деран погынен , пиалан эрык илышым аралаш кугу
78:438  Отечественный войнаш каеныт . тунам ала те шкеат тушечын каен улыда ,
78:439  ала ачада ден марийдан , ала изада ден шольыдан , ала акада ден
78:440  шӱжардан , ала пытартышлан , шӱмдан шокшын йӧратыме еҥдан тушечын
78:441  каймыже лийын . (P. 44)
78:442  тунам кажне йӱдым кушто-гынат пожар лийын : то копна-влак йӱленыт ,
78:443  то тӱреддыме нур йӱлен . (P. 44)
78:444  тошто общество тыгай шот дене ышталтын ыле : я тый иктажым толет ,
78:445  я весе тыйым толен ила ; я тый шке вес еҥлан ыштет , я тудо тыланет
78:446  ышта ; я тый шке кулым кучет , я шке кулыш логалынат . (P. 44)
78:447  туге чучын , пуйто ала-могай осал шонымаш чылажымат тудын
78:448  ( Ерофей Лопуховын ) пашажлан ваштареш шогалтен : я талгыдым
78:449  пире пӱчкын кая , я шурным шолем лупшен кая , я ушкал купеш
78:450  пижын кола , я нимо кодде йӱлен кая . (P. 45)
78:451  чайкино ялыште ала-можо йоҥылыш лийын каен : ала чумыр ялже
78:452  власть ваштареш шоген , ала йорло-влак мыланна пеш чот сыреныт . (P. 45)
78:453  то кече ончалеш , то уэш йӱп тӱҥалеш . (P. 45)
78:454  шыже игече вашталташ тӱҥалын : то ночко шога , то йӱштӧ . (P. 45)
78:455  ноябрьыште то лум лумеш , то йӱр йӱреш . (P. 45)
78:456  шучко омо Микушлан коеш: тудым то пире покта , то ала-могай
78:457  кӱвар коклаш ишыктат , але козыра шем шовыр дене леведын тӱнчыктараш
78:458  тӧчат . (P. 45)
78:459  вакшыште кече еда эре зиян лиеда : я насат кӱрыштеш , я вӱд орава
78:460  подушка чарпештеш , я вакш кӱ шӱдыр мучаш йӱлен кая . (P. 46)
78:461  больницыште йӱдым лӱшкымаш цӱчкыдын лиеда : я главный врач ончалаш
78:462  толеш , я кенета черланыше еҥым йӱд рӱдыштӧ кондат . (P. 46)
78:463  йӱдым Борис начарын мален , тӱрлӧ омо кончен : я сарыште лийын ,
78:464  разведкыште коштын , вӱйжо сусыргенат , госпитальыште киен , я Начий
78:465  койдарен шыргыжын . (P. 46)
78:466  Ерофей Кузьмич тунам йӧршынак ӧрӧ . " урлыкаш деч посна кодам ! -
78:467  шоналтыш тудо . - але шкенанвлак йӱлалтат , але немец-влак толын
78:468  шуыт - оптен наҥгаят ! " . (P. 47)
78:469  але ме нунылан полшена , але нуно мыланна полшат . (P. 47)
78:470  але волгыдо шинчамже вудыкаҥын ? але пылыш вожылдегыч шойыштеш
78:471  мылам ? (P. 47)
78:472  изиже годым Окыли пеш яндар шинчан ыле . вараже ала еҥ локтыш ,
78:473  ала аваже деч шинча чер вашталт кодо . (P. 47)
78:474  олык мучко южо вере тӱшкан-тӱшкан ала-мо тарванылеш : ала кӱ-
78:475  шыч кайше ош йӱксӧ-влак канаш волен улыт , ала аш ныме комбо ,
78:476  FяӹLэD игыштым вӱден , нӧргӧ шудым пурлаш лектын (P. 47) ...
78:477  ала шинчалан тыге коеш , ала чынак омча тарвана . (P. 47)
78:478  мемнан гвардейский часть эрвелеш тиде ялыш наступатлаш тӱҥале ,
78:479  да касвелеш штабной автомашина , сеҥен налме ялыш толын , ик пӧрт
78:480  деран шогале . (P. 48)
78:481  мом ыштем ? - тыгак эркын , шоналтенрак Андрей вашештыш , да
78:482  кенета тудын чара саҥгаштыже пӱжвӱд чолгыжалте . (P. 48)
78:483  нимо ок шокто манме деч агытан мурымо йӱк шергылт колта , да
78:484  ала-кушто , Шареҥер чодраште , ку-ку , ку-ку куку муралта . (P. 48)
78:485  мемнан элыште шуко у ола-влак кушкыт да фабрика ден завод-влак
78:486  ышталтыT . (P. 48)
78:487  тиде жапыште ала-могай пич йӱк нелын цургалте да мланде
78:488  чытырналте . (P. 48)
78:489  тервӱйыш пӱтырналт шинчымат , ынде пеш йортена . (P. 49)
78:490  шукерте огыл тале шолеман кӱдырчан йӱр эртенат , пӱртӱсыштӧ
78:491  ласка , леве . (P. 49)
78:492  теве илыш кушто : кечат пелта , тулат ырыкта , тидыжат сай ,
78:493  тудыжат мотор . (P. 49)
78:494  шымияш планын первый шошыжым пагален , лумжат ондак каен ,
78:495  кечыжат пес мотор . (P. 49)
78:496  студент-влак мурым тӱҥальыч , туныктышо-влакат нунын деке
78:497  ушнышт . (P. 49)
78:498  кече шаҥгак шинчын , кас ӱжарат шулаш тӱҥале . (P. 49)
78:499  вагонышто йӱдым пычкемыш : ни лампышт уке , ни сорташт уке (P. 49)
78:500  теҥгче мый чодраште ни рывыжым шым уж , ни мераҥ ыш логал . (P. 49)
78:501  шырчык толынат шуын , а ме тудлан эше шырчык омартажымат
78:502  ямдылен шуктен онал . (P. 49)
78:503  теҥыз велым леве мардеж пуале , а сер велым юалге юж тарваныш . (P. 49)
78:504  окопышто шогышо мемнан боец-влакым кылме комля рок дене йӱштылта .
78:505  нунын ӱмбак осколка-влак йӱрыт , но келгын кӱнчымӧ окоп нуным
78:506  сайын арала . (P. 50)
78:507  аламыняр йол тошкалтышым кайышат , шогале , шоналтыш , пӧртыльӧ ,
78:508  но кагаз окса уже уке . (P. 50)
78:509  Карпуш куштымо годымат моло-влак дене пырля куанен шонен , туге
78:510  гынат тудын чонжо вес семын мурен , вес семын шӱшкен . (P. 50)
78:511  шуко шонен шинчышым , шагал возен моштышым , туге гынат , йолташем ,
78:512  ит ӧпкеле мыланем . (P. 50)
78:513  ала изи мардеж пуалеш , ала кугу мардеж пуалеш - Сергей пален
78:514  ок керт . (P. 50)
78:515  ала эре наступаен улына да чонлан йӧсын чучын огыл , ала Револю-
78:516  цийым йӧратымем дене неле нагытым шижын омыл . (P. 50)
78:517  власть эре вашталтеш : я ошо-влак толыт , я йошкарге сеҥа
78:518  . (P. 50)
78:519  мый тугай эрдене шочынам , кунам мӱндыр Нева сер ӱмбач певолюций
78:520  волгалтыш элнам шуко вучымо кече гай лач . (P. 51)
78:521  менан купым олыкыш савыраш гын , шӱлӧ тӱжем теҥгеаш шудым ий еда
78:522  солен налаш лиеш . (P. 52)
78:523  Макарлан коло ик ий гынат , Чужган кува тудым але эре изилан
78:524  шотла . (P. 52)
78:525  Сакар кож велен эҥертыш , пуйто уло вийже луйым поктымо дене
78:526  пытен . (P. 52)
78:527  йӧра , налын пуэм ик мужыр ечым , потому что мый шке ыштен ом
78:528  мошто . (P. 52)
78:529  кӧ пашм ок ыште , тудо ок коч . (P. 52)
78:530  кӧм вучет , тудо толеш . (P. 52)
78:531  о шочмо-кушмо мланде ! тугай саскам тӱзатышна совет пакчаште ,
78:532  могайым ожно кертын огыл шочыктен . (P. 52)
78:533  теве ынде тӧрлатен шуктышым . кузе кӱштен кодыш , тугак мушкын
78:534  тӧрлатышым . (P. 53)
78:535  шинчен лийза : кӧ налме мландым ӱдыде кода , тудо суд ончылно
78:536  мутым куча . (P. 53)
78:537  кӧ могай пашм ышта , тудо шке профессийжым чаплын шинчыже . (P. 53)
78:538  пашаже могай , пашадаржат тугаяк . (P. 53)
78:539  кунам Степан Авыш деке коштын , тунам веле тудо  вышлан келшен . (P. 53)
78:540  кӧн мландыже уке , тудлан эн первый пуаш кӱлеш . (P. 53)
78:541  чемушмытын ротыштышт ала-кӧ тугай палыдыме салтак коштеш ...
78:542  кузе ӱмбакет ончалеш , туге ала-можо шоныметым тарвата . (P. 53)
78:543  шарналтеш эре мӱндыр институт , кушто иленат , кушто шолын мут . (P. 53)
78:544  молан йӧра тугай айдеме , кӧ илыш деч умбак куржеш ? (P. 53)
78:545  Темиров дене таче марте ик ганат ушнен онал ыле , сандене тудо
78:546  мыйын шонымашемым ок шинче . (P.  53)
78:547  мемнан пашана чын ыле , сандене ме сеҥен улына . (P. 54)
78:548  ӱржа тӧр , машина огеш кукто , садлан кылта пидаш каньыле . (P. 54)
78:549  ачай , тушманым покто , пеш вучем , кунам сеҥен толат . (P. 55)
78:550  кунам калык-влакын ончыл еҥышт уке лийын Ленин он , тунам ойго
78:551  дене темын тӱнямбалне шемер чон . (P. 55)
78:552  тудо нигунамат , кӧ кушеч улыда , кушко , молан каенда манын ,
78:553  йодыштын огыл . (P. 55)
78:554  тиде кечын йоча-влак эрак кынелытат , сумкашке оптен ямдылыме
78:555  тунемме ӱзгарым , книгам монден кодаш огыл манын , эше ик гана
78:556  терген лектыт . (P. 55)
78:557  тудо ( Палаги ) еҥ ӱмбалне ятыр илен гынат , школыш кошташ
78:558  жапым муын . (P. 55)
78:559  орлате йыр пушеҥге вуй лӱж-лӱж-лӱж мура , пӱйто тиде нергенак
78:560  мардежлан ойла . (P. 55)
78:561  мыняре ме жапым ончылтен кертына , тукар вашкерак коммунизмыш
78:562  шуына . (P. 55)
78:563  тудо шуко книгам  лудын , сандене тунеммыже годым книгалан
78:564  ӱшанен пашам ыштен . (P. 55)
78:565  нужна еҥ телым оксан огыл гын , кеҥежым кушто оксам муэш ? (P. 56)
78:566  кӧ пашам ок ыште , тудо ок коч . (P. 56)
78:567  кӧ кредалын саклен Ленинградым , патыр тудо керек куштат . (P. 56)
78:568  кӧ мемнан Родинынам утларак куатлым ышташ полша , тудо мыланна
78:569  шерге , тудо мыланна сылне . (P. 56)
78:570  колхозышто , кӧн трудоденьже шуко , тудо улан . (P. 57)
78:571  ме презым ончена , те - талгыдым . кӧ сайын онча , тудо
78:572  сеҥа . (P. 57)
78:573  кӧ монден куатым , и шарныже уэш ! (P. 57)
78:574  кӧ Мари-Тунья ялыш миен , тудо Богданов Йываным ужын .
78:575  а кӧ ужын огыл кумло ныл ияш тиде марийым , Куженерский
78:576  районышто вашке ӱжын кертеш . (P. 57)
78:577  кӧ ару чон дене толеш элнашке , уна лийын , эн кугу пиалым
78:578  курымешлан муэш . (P. 57)
78:579  кӧ толын мемнан дек , сут кидшым шуен , ок утло тышечын арам
78:580  мылечна . (P. 57)
78:581  кӧ кырен тушманым чот , уло чон ден патриот . (P. 57)
78:582  а те , кӧ мӱндыр велне улыда , эрла Москван салютшым
78:583  колыда . (P. 58)
78:584  кӧ фронтыш каен , тудо гына шурно погымаште ок лий . (P. 58)
78:585  кӧ шке йолташланже тыгай изи полышым пуымо деч шылеш , тудо
78:586  Родина верч кучедалме годымат йолташыж верч шке илышыжым
78:587  пуымо деч шылын кертеш . (P. 58)
78:588  кӧ илышым куштылгын онча , тудо нигюнамат чын илышым огеш уж . (P. 58)
78:589  кӧ 1905 ийыше революций нерген книгам лудын , тудо шинча
78:590  Франгорийский гренадерский полкым . (P.  58)
78:591  кӧ нимомат ок ыште , тудо нимогай порым ок уж . (P. 58)
78:592  тудо сеҥа , кӧ йӧсыкык да нелылык деч огеш лӱд . (P. 58)
78:593  могай сийже , тугаяк таужо . (P. 59)
78:594  мемнан илыш кызыт тугай , могай ожно омешат кончен огыл . (P. 59)
78:595  олмапужо могай , олмажат тугай . (P. 59)
78:596  тиде завод тугай , могай тиде кундемыште ожно лийын кертын огыл /P. 59) .
78:597  мый йӧратем тугай жапым , кунам ландыш пеледеш . (P. 60)
78:598  мый тугае времаште илем , кунам кече онча йӱдымат . (P. 60)
78:599  кӧн суртыш пикшда каен возеш , тудо суртышто ӱдырым налза . (P. 60)
78:600  ала илен толын тугай йӧнат лиеш , кунам айдеме койдымо лийын кошташ
78:601  тӱҥалеш . (P. 60)
78:602  толеш тугай кече, кунам уло фашизм советский калык ончылан
78:603  сукалтен шинчеш . (P. 60)
78:604  мый ом шарне тугай случайым , кунам Владимир Ильич мыйын
78:605  йодышем шуктен огыл . (P. 60)
78:606  эре шарнем мый тудо жапым кунам йӱдвечын толшо
78:607  еҥым . тый первый , первый шупшалнат . (P. 60)
78:608  могай айдеме дене кылым кучет , тыят тугай койшымак кояш тӱҥалат
78:609  . (P. 60)
78:610  савак марий ожно идымпече радыштак , але иктаж кушто вес вере ял
78:611  лишан кыне нурым почын . суртышто кунар вате уло , кыне нурым
78:612  тунар пайлан шелын . (P. 61)
78:613  мом ӱдет , тудым тӱредат . (P. 61)
78:614  йолташ коклаште Сергей пеш сай ыле . кӧлан неле , тудлан урокым
78:615  ямдылаш полша . (P. 61)
78:616  кӧ наука дене таҥым куча , тудым чапле урожай вуча . (P. 61)
78:617  ме шарнена , кузе чот юрино йӱлен восстаний тул дене , калык
78:618  ӱчо дене (P. 61)
78:619  кӧ тудлан ( Павыл кугызалан ) палыдыме у паша нерген ойла ,
78:620  тудын дене шкет кодын гына мутланен налеш . (P. 61)
78:621  кӧн можо коршта , тудо тудын нерген ойла . (P. 62)
78:622  шемер Микуш шарна , кузе тудлан Ястребок логалын . (P. 62)
78:623  кӧ теҥGече ондален , тудлан тачат огыт инане . (P. 62)
78:624  кӧ пашам тыршен ышта , тудым пагален саламлена . (P. 62)
78:625  айста ончал лектына , тушто нуно мом ыштылыт . (P. 62)
78:626  кенеташте Микуш нимат умылен ок шукто , кузе тудо вӱта
78:627  коклаш кӱзен возын . (P. 62)
78:628  кузе мланде ӱмбалне илыс лийын , пален налат . (P. 62)
78:629  Майя , тый вот мыланем ончыкто , кузе соревноватлаш . (P. 62)
78:630  ойлыза , кунам тӱняште ты марте поэт моштен мурым штык дене
78:631  вашталтен . (P. 62)
78:632  но ынде каласе , кӧм бригадирлан шогалтет . (P. 62)
78:633  Стапан Иыван ужын , кузе Васлий пырдыж воктен пижыктен
78:634  сакыме кужу вурдан пагорым налын да оҥаJын койдымо агытан
78:635  вуйым руалын , ӱлкӧ волтен шуэн . (P. 63)
78:636  ончалза теве , кузе нуно корно дене ошкылыт . (P. 63)
78:637  уныкамым кидышкем мый налын , чыла тидым каласем тудлан ,
78:638  палыже , кузе элна пиалым ямдылен толшашлык тукымлан . (P. 63)
78:639  ушыжо иктым гына шона , кузе тудо ( Микуш ) Тайра кокажым
78:640  ӱжеш да тудлан мом ойлаш тӱҥалеш . (P. 63)
78:641  мый шарнем шкемын шочмо авамым , тудын поро кумылжым , мыйын
78:642  верч тыршымыжым ! шарнем , кузе тудо мыйым чамана ыле , шӱм
78:643  пеленже ӧндалеш да вуй гычем ниялта ыле . (P. 63)
78:644  кӧн тереш шинчат , тудын сапшым кучет . (P. 63)
78:645  кӧлан возалтын , тудлан веле ончыкташ лиеш . (P. 64)
78:646  кӧ дене илет , тудын дечын койышым погет . (P. 64)
78:647  шкат паледа , кӧ тугай Ярышкан Тмапий . (P. 64)
78:648  тый палет , кунар ойгым сут фашист мланна конден . (P. 64)
78:649  эргым , каласе , могай заслугылан тыгай наградым налынат . (P. 64)
78:650  каласен моштет мо , мо верчын сарыште орланен коштат ? (P. 64)
78:651  Оляна , Оляна ! тый верчет когарген-когарген , чыра гай кошкенам .
78:652  тыге ужаш логалеш манын , пырчат шонен омыл . (P. 64)
78:653  кодшо йӱдым Кузьма йӱдвош мален огыл , йӧсланен , Маюк ден
78:654  Кргорий коклаште келшымаш сеҥа манын , тудо шонен . (P. 64)
78:655  арам огыл ойлат элыштем кугешнен , мастар дечын паша ,
78:656  товатат , лӱдеш манын . (P. 65)
78:657  дружинник-влак кучалташ шонен огытыл . илемыштышт лӱдде эртареныт .
78:658  олашке , пашазе-влак коклашке каяш логалеш манын , шонен вучен
78:659  иленыт . (P. 65)
78:660  а мый шонем ыле пӱйто пӱл кӱ ора гай пеҥгыде да неле . (P. 65)
78:661  кузе нунын деке агитатор-учительница Калистратова Вера
78:662  Алексеевна толын шогалын , тудымат шижын огытыл . (P. 65)
78:663  тыгай сӧрал наста-влакым ужам манын , нигунамат шонен омыл
78:664  ыле . (P. 65)
78:665  ончена , кӧн имньыже таза да виян лиеш . (P. 65)
78:666  кӧ шинча , мо уло тудын шӱмыштыжӧ . (P. 65)
78:667  школыштак коктын ме умлышна , мо тугай коммунизм , колхоз . (P. 66)
78:668  кӧ пален тунам , кузе эше тый тиде тул лоҥга гыч пӧртылат ! (P. 66)
78:669  мый адак туддеч колынам , пуйто тушто кугыжан ӱдыр Ольга ик полк
78:670  дене шога . (P. 66)
78:671  устел покшелне Матвуй чылашт денат мутланен налын шукта. молышт ,
78:672  кузе тудо Ленин орденым налын , тудым йодыштыт .
78:673  шемер Микуш , кугу еҥын могай сай мутшым колеш , тудым утларак
78:674  кучылташ тырша . (P. 66)
78:675  кунам пӱэт велын пыта , тунам веле пӱкшым конден пуат . (P. 67)
78:676  кунам , шуркалыше кӱртньӧ печым вончен , атакыш пуренат ,
78:677  тунам шижде полшен воктечын ӱшанле йолташет тылат . (P. 67)
78:678  эх , доходшат , калтакшат , кунам тый кассышкем пурет , тунам
78:679  веле тыланет ӱшан . (P. 67)
78:680  кунам чодраште лум шулен пытыш , тунам иже Оляна Воолостной
78:681  исполком вуйлатыше Ступниным , пошкудо поян Чопак кугызам да
78:682  ялӱсе комитет член Ильям налын , чодра илемышкыже кайыш . (P. 67)
78:683  а кунам руш калык уло вийже дене кынелын , тушманым шенгечат-
78:684  ончычат ишыктен , тунам французский салтак-влак шортын мӧҥгеш
78:685  куржыныт . (P. 67)
78:686  кунам тыят тыгак илышым ыштымаш шумлык кучедалат , тунам мыйын
78:687  чонем йывырта . (P. 68)
78:688  кунам кече кектеш шыргыж-модын , шоло ямде умбакше ияш . (P. 68)
78:689  ой , моткочак весела , кунам шӱшпык шӱшкалта . (P. 68)
78:690  могай вий кертеш вашеш шоген , кунам поток тыге кая виян
78:691  йоген . (P. 68)
78:692  кунам губернатор нимом ок ыште , тунам тудым утларак
78:693  йӧратат . (P. 68)
78:694  кунам мотор кечан эрдене пайремленат тушман мландеш, шинчен
78:695  йолташ ӱстел воктене да йӱын сеҥымаш лӱмеш . (P. 68)
78:696  тый Колчакым кунам Урал гоч поктенат , тунам шочын гына
78:697  командир-лейтенант . (P. 68)
78:698  кунам... тӱнясе эн кугу шӱгарыш пуренам , тунам шинчавӱд
78:699  шиждегече лекте . (P. 68)
78:700  чеверын , Крым ! чеверын , ялта ! тендам ом  мондо нигунам .
78:701  кузе ласкан чйнем пырткалтын , кунам мый первый тошкалнам
78:702  тендан пеледше , чапле мландыш . (P. 68)
78:703   " кунам пӱтынь Российыште власть ӱчредительный погынымашлан
78:704  пуалтеш , тунам уже пашам ышташ тӱҥалам " ! мане Гордовский . (P. 69)
78:705  кунам партизан-влак ял гыч мо кӱлешым луктын пытарышт , наҥгаяш
78:706  лийдыме кодшо боеприпас пудешт кайыш . (P. 69)
78:707  Павловна ятыр жап ойгырен немеч-влак почеш ончен шогыш .
78:708  кунам нуно чодраш пурен йомыч , тунам тудо , верже гыч тарванен ,
78:709  пӧртыш пурен кайыш . (P. 69)
78:710  кунам Микушын аваже колым кугу пу кӱмыжеш оптен пуртыш , тунам
78:711  нуно ( йоча-влак ) лектын кайышт (P. 69)
78:712  кунам тудо ( Шубин ) немецкий офицерын кычкыралмыжым кольо ,
78:713  тунам гына умлыш , Алексеевлан каласыш . (P. 69)
78:714  мыйын Йыванемат тӱгак воза: сар, манеш , вашке ок чарне . кунам ,
78:715  манеш Гитлерым , маска семын , вынемешыжак пуштына , тунам гына
78:716  мӧҥгӧ пӧртылына , манеш . (P. 69)
78:717  кунам срок лектеш , тунам веле каем . (P. 70)
78:718  кугыза кӱ шӱман огыл . кӱнам нер кок могырымжо нугыдо шинча
78:719  вӱдшӧ льурге куржын колтыш , тунам иже йӱкшӧ почылто . (P. 70)
78:720  кунам электростанцийым ыштен шуктем , тунам вара еш илыштат
78:721  тӧрлана . (P. 70)
78:722  а ынде , кунам ме фашистский захватчик-влак руалтен налме
78:723  территориеш кодын улына , задача мемнан ончылан весе шогалеш . (P. 70)
78:724  ӹзам-влак тыште коштыныт куралын , кунам йырваш шоген сай тыныс
78:725  жап . (P. 70)
78:726  кунам кече шинчеш , вес волгыдо кӱлеш - электрический волгыдо . (P. 70)
78:727  кунам толын ойган уверет , йӧсӧ ыле чыла Тумерлан , йӧсӧ ыле
78:728  ласка ӱдырлан . (P. 70)
78:729  кунам тый тиде вӱдым подылат , йолташ , кид-йол модеш , нойымымат от
78:730  шиж , чер нимогане тыланет ок пиж . (P. 71)
78:731  кунам имне-влак кочкыт , веселан шогылтыт , тунам веле Евдокия
78:732  Степановна пӧртыш пура . (P. 71)
78:733  а кунам эрыкыш луктыт , тунам адакат революционный пашаш пижам . (P. 71)
78:734  кунам кумда тӱняште тыныс илыш кужу жаплан да пеҥгыдын толеш , тунам
78:735  мый шочмо-кушмо велыш , мотор юлем , нурем , мием уэш . (P. 71)
78:736  шыжым , кунам куэ ялт оралген (кӱтӱчӧ) миен ончалын омартажым ,
78:737  пеш тамле мӱйым эрдене кӱзен . (P. 71)
78:738  але марте , кунам ме эрыкыште  улына ыле , чыла пашам фронтлан
78:739  келшышын ышташ кӱлын , чылажымат тушманым сеҥымашке виктаралтын
78:740  ыле . (P. 71)
78:741  теве таче , кунам Алексеев шкетын толын пурыш да тыге кумылын
78:742  коча деч пазведкыш каяш йодо , Евсей Коча вес семын шоналтыш ,
78:743  вес решенийым лукто . (P. 71)
78:744  эше чытамсырын , эше тазан тунам кредалын илымет шуэш , кунам
78:745  воктеке нарынче тӱсан тул лента лумыш возын кӱрылтеш . (P. 72)
78:746  шучко сарын мӱгырымашым мый ала тунам мондем , кунам угыч еш
78:747  падрашым погена ӱстел воктен . (P. 72)
78:748  имньым кушко виктарет , тушко кудалеш . (P. 72)
78:749  кушто вичкыж , тушеч кӱрлеш . (P. 72)
78:750  кушто шӱльӧ волгалтын шоген , тушто сарын-сарын отылжо
78:751  гына коеш . (P. 72)
78:752  оза кушко колтен , тушко каен ( Тойви ) (P. 72) .
78:753  тудо кушто , мыят тушто лийшаш улам . (P. 72)
78:754  кушто вер шучката , тушто тыйын йолташет эре ямде шога . (P. 72)
78:755  кушто ожно куп ыле , кызыт тушто чапле шурно кушкеш . (P. 73)
78:756  кушто калык , тушто вий . (P. 73)
78:757  имньым кушкыла виктарет , тушкыла кудалеш . (P. 73)
78:758  колхозыш толшо ӧрдыж уна-влакым ончыктен кошташ ойырымо еҥ-влак ,
78:759  кӧн куш каяш кумылжо уло , тушко вӱден-вӱден наҥгаят . (P. 73)
78:760  мӧҥгыштыжӧ нигӧат лийын огыл да вигак , кушто калык койын, йык
78:761  шоктен , тушко куржеш . (P. 73)
78:762  вес гана кушко ок кӱл , тушко неретым от чыке . (P. 73)
78:763  имыже кушко пура , шӱртыжат тушкак кая . (P. 73)
78:764  эх , Мичий , тӱй , пеш поро кумылан улат . ынде тый кушко
78:765  наҥгает , тушко каем . (P. 73)
78:766  кушеч мардеж пуалеш , тушеч йӱр толеш . (P.  73)
78:767  янлык-влак кушеч лектын каят , кок кече гыч тушкак толын
78:768  шуыт . (P. 73)
78:769  чыла тидым шкаланже ушештарен , Павыл кугыза кушеч шонаш
78:770  тӱҥалын , тушкак толын лектеш . (P. 73)
78:771  кушко Чимош кайнеже , тушко ачаже пызырненрак-пызырненрак
78:772  тарвана . (P. 73)
78:773  мый кушко кайнем ыле , авам мыйым тушко колтен огыл . (P. 74)
78:774  кушто пашам сайын организоватлыме , тушто чыла паша
78:775  жапыштыже да сай качество дене ышталтеш . (P. 74)
78:776  ончыл орва кушко пӧрдеш , шеҥгелжат тушкак пӧрдеш . (P. 74)
78:777  тудо ( яныш ) , шкеже кушко шона , эргыжым тушко наҥгая (P. 74) .
78:778  мераҥ таче мартеат йӱштӧ телым кушан лиеш , тушан вашлиеш . (P. 74)
78:779  мый тушечын толам , кушто неле война печ чытамсыр вий дене
78:780  умбаке шуйна . (P. 74)
78:781  чодраште ме тугай верым муынна , кушто эҥыж йошкаргын гына
78:782  коеш . (P. 74)
78:783  тиде ялыште , кушто кызыт срелний школ , библиотека , клуб уло ,
78:784  ожно кок-кум еҥ гына лудын-возен моштен . (P. 74)
78:785  мӱкш ончалже манын , шудо чеверын пеледеш . (P. 75)
78:786  ачаже , кеч ик эргыжлан грамотым пуаш манын , тудым ялысе
78:787  школыш тунемаш колтен . (P. 75)
78:788  машинам муаш манын , мый заготзерно деке кӱзышым . (P. 75)
78:789  спектакль пытӱмек , ӱдыр дене эше утларак палыме лияш манын ,
78:790  рвезе тудым ужаташ шонен . (P. 75)
78:791  пием иктаж вес янлык почеш ынже каен колто манын , чӱчкыдынак
78:792  шӱшкалтем . (P. 75)
78:793  пашаеҥ шагаллан кӧпа электростанций эркынрак ышталтын .тиде
78:794  шотышто мутланен налаш манын , бригадир Опанас правленийыш
78:795  каяш тарваныш .
78:796  концертышке вараш кодаш огыл манын , ме корно мучко пеш талын
78:797  толна . (P. 75)
78:798  нуно ,нигунам ойырлаш огыл манын , ваш-ваш мутым пуэныт . (P. 76)
78:799  ладемырат посанжым шкетшымак шынден кода . тудо мо кутырымым
78:800  ынже кол манын , омсам лапрак чӱчын , куваже почеш лектеш (P. 76)
78:801  шинчет , мемнан коклаште кӱлтымаш ынже лий манын , мутланаш
78:802  шоненам ыле . (P. 76)
78:803  кызыт гына шочшо презе пеш ижи ыле . тудо ынже кылме манын ,
78:804  Мичун ачаже тудым ик жаплан пӧртышкӧ нумал пуртен . (P. 76)
78:805  +Vӧдыр кугыза Себлей тарзыж дене коктын мӱкшым онченыт .
78:806  мӱкш ӱҥшӧ лиJже манын , мекшым йӱлалтен , шикшым тӱтыреныт
78:807  . (P. 76)
78:808  Йошкар крест обшествыш калыкым чумыраш манын , колхозник-
78:809  влак коклаште умылтарымаш пашам чот шарен колтышна . (P. 76)
78:810  ик гана мемнан ротым окоп гыч , каналташ манын , тылыш луктыч . (P. 76)
78:811  Павыл кугыза , государствылан пуаш ситыже манын , вольыкым . (P. 76)
78:812  сайынрак ашнаш тыршен . (P. 76)
78:813  нуно , ойырлаш огыл манын , иктевесын кидыштым кучен
78:814  ошкедат . (P. 76)
78:815  поликар пеле йӱкын , Лукаш ынже кол манын , мыланем ойла . (P. 76)
78:816  капитан, чылажымат мондаш манын , окна деч кораҥе , старшина
78:817  воктек шинче . (P. 77)
78:818  ынде кеч кертат , кеч огыт , ойым шукташ кӱлеш , потому что
78:819  врач ӱдыр ончен шога . (P. 77)
78:820  райком секретарь тудын мутшым колын огыл манын , Метрий лӱдынат
78:821  колтыш . (P. 77)
78:822  ик гана садак авырат манын , Сакар шылын коштмыжымат чарнен . (P. 77)
78:823  пвезын шӱмжӧ лектын вочшашла кырен , ӱдыр ала савырнен кая манын ,
78:824  тудо лӱлын . (P. 77)
78:825  янышат , мотор ӱдырым наҥгаем манын , ынде пеш йывыртен шинча . (P. 78)
78:826  ӱдыршамыч , ия лектын манын , пеш лӱдыныт да содор серышке удырат . (P. 78)
78:827  каласаш кӱлеш , родо-валк : мыйын ватем мый дечем кандаш ийлан рвезе .
78:828  марлан толмекше ик ганат туешкен киен огыл , потому что таза
78:829  ӱдрамаш . (P. 78)
78:830  иктаж пел час жапым мунчалтыл коштым , вӱд кашка гай пӱжалт пытенам ,
78:831  потому что пел часыште , шагал гын , коло гана камвозынам , чылт
78:832  ярненам . (P. 78)
78:833  еҥ ужеш манын , лӱдмыж дене шӱмжӧ кылтка , кидше чытыра , йолйыжыҥже
78:834  кая . (P. 78)
78:835  пире , маска уло манын , чодраш кайде ом иле (муро) (P. 78) .
78:836  Миловидов изиж годсек чодрам йӧрата , садланак дыр чодра институтыш
78:837  тунемаш пурен . (P. 79)
78:838  мланде эше вӱдыжгӧ , садлан кӧпа кече ырыктыме дене лапрак верыште
78:839  пушлана . (P. 79)
78:840  паша айдемым куандара , паша чапым нӧлталеш , сандене кызыт тыланда
78:841  пашам ышташ тунемаш , пашам йӧраташ кӱлеш . (P. 79)
78:842  илыш эре ончык кая ме коммунизмыш лишемына , сандене кеч колхозышто ,
78:843  кеч олаште пашам ышташ шуко тунемаш кӱлеш . (P. 79)
78:844  ой , книга , книга , чыла еҥым туныктет , чыла еҥым тый нӧлтет ,
78:845  садлан тыйым чыланат пеш пагалат , йӧратат . (P. 79)
78:846  Революцийым тудо ожсек вучен шоген , садлан кӧра революций годым
78:847  пашам шуко ыштен . (P. 79)
78:848  мардеж уке , садланак пеш тымык . (P. 79)
78:849  Элнет вӱд серыште , кожла воктене , ик йытыра у пӧрт шога . пӧртым
78:850  тений гына угыч ыштыме , садлан мӱндырчынак ойыртемалтеш . (P. 79)
78:851  Сергей Михайлович пеш моштен , сӧралын кутыра , сандене тудын
78:852  ойлымыжым йӱдвоштат нойыде колышташ лиеш . (P. 79)
78:853  мемнан Армий ден Флот первый кечыла гычак тӱняште мирын ӱшанле
78:854  оролжо улыт , сандене эрыкым йӧратыше чыла калык-влак нуным кугун
78:855  пагалат . (P. 79)
78:856  илышыште ик гана йӧратымаш толеш , сандене тудым нимо деч шергын
78:857  аралыман . (P. 80)
78:858  кузе волгенче волгалт кая , туге Сергей ден Унавийлан тӱня
78:859  почылт шинчеш . (P. 80)
78:860  кузе айдеме ава деч посна шочын ок керт , туге ме , советский
78:861  еҥ-влак , шочмо советский мланде деч посна илен огына керт . (P. 80)
78:862  улам марий ! марла ойлем кузе умлем изамым , рушым , тудат тугак
78:863  умла мутем . (P. 81)
78:864  волгыжаш тӱҥале . пӱртӱс ӱэш ылыжеш , пуйто тудо ӱмбачше шем
78:865  шовырым эркын кудашеш . (P. 81)
78:866  чодра лӱҥга , мӱгыра . кунаре мардеж шыдылана , тунаре пеҥгыдын
78:867  чодраже шога . (P. 81)
78:868  паймаков ден илалше агрономлан туге чучеш , пуйто нуно тиде
78:869  пароход палубышто шогат да коммунизмыш ийыт . (P. 81)
78:870  кунар ойлыде коштат , тунар шӱмлан йӧсӧ лиеш . (P. 81)
78:871  колхозым кузе вуйлатат , тугак илат . (P. 81)
78:872  кузе мыланна шӱден Россия , туге тушманым кырышна . (P. 81)
78:873   " а мом воштылыда , - шокта Орина . - Лукаш кузе кутыра ,
78:874  тугак ышта " . (P. 82)
78:875  модмаште те кузе шонеда , туге ыштен кертыда . (P. 82)
78:876  кузе куку муралта , туге шулдыржым пералта . кузе йолташем
78:877  ончалеш , туге шинчажым пӱалеш . (P. 82)
78:878  кузе докладчик кызытсе илышым каласылаш тӱҥалеш , туге
78:879  нунын чурийышт куан дене ылыжеш , кажне куптыргымо корныжо
78:880  тӧрланымыла лиеш , посна рвезештмыла койын колта . (P. 82)
78:881  йол йымалне лум , кузе тарванет , туге кочыртата . (P. 82)
78:882  тендан яндар ушда , сай поро кумылда Оннан наказ почеш у
78:883  тукымнан тыгак тыршен куштышт , кузе мемнам наука гочын
78:884  туныктышт илаш шке корным муын , кеч-момат сеҥаш . (P. 82)
78:885  куже йӱр почеш лышташ-влак ужаргалыт , Pеледыт олману-влак
78:886  шийын , тугак вет Октябрь вий дене марий калык Совет ешын
78:887  шочшыжо лийын . (P. 83)
78:888  кузе мӱкш ик пеледыш гыч вес пеледышыш чоҥештылеш , туге
78:889  Максин шонышыжо ик тӱрлӧ гыч  вес тӱрлыш коштеш . (P. 83)
78:890  Андрейын саҥгаж воктен семилинейҥый лампын тулжо кузе
78:891  чӱчкалта Андрейын тӱрвыжат ойлымыж годым тугак модылда . (P. 83)
78:892  чӱчкыдынак йӱдвел мардеж пуал эрта , пуйто шокошо кеҥеж кечым
78:893  кечвалвелыш покта . (P. 83)
78:894  мланде ӱмбал эркын пушлана , пуйто уло оҥжо дене ласкан
78:895  шӱлалтен колта . (P. 83)
78:896  кайык-влакын кычкырлыше ешышт кечывал век чоҥештен каят ,
78:897  пуйто весела ояр кеҥежым патыр шулдырешышт наҥгаят . (P. 83)
78:898  вот тошкалтыш ден ӱлык волем , пуйто таче эртем курым вошт ,
78:899  шып кия пӱтынь калыкын вождь , шона пуйто ойлаш мый денем . (P. 83)
78:900  ӱдыр ден каче-влакынат тӱсышт куаныше , пуйто первый гана тыгай
78:901  мотор пагытым ужыныт . (P. 83)
78:902  юалге мардеж ала-кушеч толын лекте , пуйто нуным гына ( Овдачий
78:903  ден Начийым ) вучен коштын улмаш . (P. 84)
78:904  куже лыжга мардеж пуалеш да пушеҥгым лышташыж еда тарвата , тугак
78:905  мемнан эрык мурынат , айдеме шӱмыш кылже еда логалын , кумылым
78:906  тарвата . (P. 84)
78:907  кузе волгыдо кавам шем пыл ӱмылта , тугак война нерген неле
78:908  уверат тудын сай кумылжым кызыт ӱмылтен . (P. 84)
78:909  кузе мардеж , шижде кынелын , пасушко , ялышке  шуэш , родной элнам -
78:910  кумда  полесьым отряд тугак эртен коштеш . (P. 84)
78:911  эркын овоп лектын шогалеш . Jырваш моткоч тымык лиеш , пуйто
78:912  пӱтынь тӱня тудым колышташ ямде лийын шогалын . (P. 84)
78:913  кава гыч шошо кече веселан онча , пуйто кажне еҥын чонешыже
78:914  куан тулым чӱкташ . (P. 84)
78:915  адак ик жаплан коктынат шып лийыт , пуйто тылетла нимом ойлаш
78:916  . (P. 84)
78:917  Нургалий , Сакар , Има да моло-влакат ик мут пелештыде шогат
78:918  пуйто умшашышт вӱдым подылыныт . (P. 85)
78:919  пӱртӱс нигунамат тыге сылнын чучын огыл , могай сылнын коеш
78:920  тудлан кызыт . (P. 85)
78:921  кузе , шошо толмеке , мланде ужарга да чеверга , тугак илыш
78:922  пеледалтын толеш . (P. 85)
78:923  кузе тиде пыл ластык-влак шке семынышт ончыко , ала кушко
78:924  умбаке каят , тугак Чимошынат шонышыжо ончыко кая . (P. 85)
78:925  о , патыр стихия ! мый тыйым моктем , кузе моктен тыйым
78:926  эре йӧратен уста мурызет-маринист Айвазовский . (P. 85)
78:927  коклан лыжга мардеж почеш лышташ-влак " лыжлыж-т " тарванылыт ,
78:928  пуйто иктышт весыштын пылышыш шыпак ала-мом ойлат . (P. 85)
78:929  снаряд пудештылеш , пуйто кӱдырчӧ кӱрылт мӱгыралтен колта . (P. 86)
78:930  кенета чодра кокла гыч еҥ лектын шогале , пуйто тудо мланде
78:931  гыч шочо . (P. 86)
78:932  пуйто шочмо суртышкыжо агыше-пуштедыше-влак толын пуреныт , туге
78:933  тудлан кызыт чучеш . (P. 86)
78:934  кугыжа ден Дума поян кресаньык-влаклан нужна кресаньыкым зоритлаш
78:935  кунар полшат , йорло кресаньык масса тунар умлаш тӱҥалеш ,
78:936  кугыжалан ӱшаныдыме лиеш . (P. 86)
78:937  нылытын пакча мучко корем дене волат . кунар корем деке лишемыт ,
78:938  тунар юалгынрак чучаш тӱҥалеш . (P. 86)
78:939   " пионер-влак , мыняр писын ыштеда , тунар шкаланда сай " , - ойла
78:940  старший пионервожатый . (P. 86)
78:941  ӱдрамаш - марийжын пеш лишыл йолташыже . нуно коктын кунар саJын ,
78:942  келшен илат , тунар илышыштат ончыко кая . (P. 86)
78:943  яйдеме кунар ила , тунар утларак ушыжо пура . (P. 87)
78:944  кунар мланде юланрак лиеш , тунар шурно утларак шочеш . (P. 87)
78:945  те кунар паледа , Унавий , мыят тунарак вет палем . (P. 87)
78:946  чодра культура шинча ончылнак кунар шонеда , тунар ончен
78:947  кертыда ! (P. 87)
78:948  мыняр кӱш кӱзет , волен вочмаш тунар лӱдыкшӧ . (P. 87)
78:949  уло лалык шӱлалта гын , тӱнан мардеж тарвана . (P. 87)
78:950  гармонетше шокталта гын , шӱшпык семын муралтем . Jолташемже
78:951  пеленем гын , ӱло тӱня мый денем . (P. 87)
78:952  пеледышыже сай лиеш гын , сай лиеш саскажат . (P. 88)
78:953  шулдырем лиеш гын , тиде чодра вес век кызытак миен толам ыле . (P. 88)
78:954  1920-21 ийысе жап дене тенийсым таҥастарет гын , шоҥго лиймет огеш
78:955  шу . (P. 88)
78:956  кеч могай пашамат йӧратен ыштет гын веле , сеҥымашышке шуаш
78:957  лиеш . (P. 88)
78:958  пашаш йӧратен пижат гын , нимат неле огыл улмаш . (P. 88)
78:959  нурыш лумым утларак шындет гын, мландыште вӱдыжгыжӧ шукырак
78:960  лиеш . (P. 88)
78:961  йолташ-влак ! мемнан корнына икте : сеҥаш але колаш ! сеҥена гын ,
78:962  сай , ласка илышым ужына , огына сеҥе гын , адакат помещик ,
78:963  капиталист кид йымак каена . (P. 88)
78:964  пуля кӱрлеш гын мыйын ӱмырым , йолташ , тый взводым ончыко наҥгай . (P. 89)
78:965  тый маньыч : " мочол выд ! а вет Какшаным чыват вонча кеҥежым тӧршта-
78:966  лтен . кычкаш гын тиде вийым , тый ӱшане , мынярлан ончылта мемнан
78:967  кундем . (P. 89)
78:968  ужаван чумыр хоржым колышташ гын , ала-могай системым шижаш лиеш . (P. 89)
78:969  нужгол кола гын , пӱйжо кодеш . (P. 89)
78:970  йолташем кемым чиалеш гын , мыят кемым чиалам . (P. 89)
78:971  мый куштен ом мошто гын , шогалза да куштыза . (P. 89)
78:972  мыJын каҥашемлан келшет гын , кидем кормыжто . (P. 89)
78:973  иктаж гана мемнан веке миет гын Микипыр Яшайым йодын пуро . (P. 89)
78:974  шокшо игече лиеш гын , кум-ныл кече гыч уржа пасу ӱштыл налме гай
78:975  шыштаҥештын шогалеш . (P. 90)
78:976  пашам ыштет гын , нигуштат йокрок ок лий . (P. 90)
78:977  сурт пашаште писе ӱдрамаш лиеш гын , чыла суртшат вашке ворана . (P. 90)
78:978  кызыт шоссем вончаш кӱлеш , немец пеҥгыдем шуэш гын , тунам паша
78:979  нелемеш . (P. 90)
78:980  погынымаштет агрономет кутыраш тӱҥале гын , Озамбай марий-влак йӧршын
78:981  ӧрыч . (P. 90)
78:982  кунам айдеме шкенжым кӱшкӧ шында , тудо пеш ӱлан шинчеш . (P. 90)
78:983  таракан  гычын Гордей Вӧдырын илышышкыже ушем кусаралте . Mый
78:984  окопысо илыш деч шукак торлен омыл гын , тудын илыш йӱлаже шошым
78:985  кече гай чеверланен . (P. 90)
78:986  йолташ ӱдырвлак кугу еҥ туныктымо годым тунемаш коштыныт гын ,
78:987  Майрушлан эрык лийын огыл . (P. 91)
78:988  каҥаш лиеш ыле гын , ме куржына ыле . (P. 91)
78:989   " ой , родем , йошкар ужгам урген пуэт ыле гын , мый тыйым колмешкем
78:990  ом мондо ыле " , - манеш пире . (P. 91)
78:991  Валерий Савин Пӧтыр дене тӧрак нормым темен толеш ыле гын ,
78:992  план теҥгечак темын шуэш ыле . (P. 91)
78:993  шке эрыкше лиеш ыле гын тудо ( Григорий Петрович ) школжымат
78:994  кожлашке наҥгаен шында ыле . (P. 91)
78:995  вӱд порсынет лиям ыле гын , кӱзем ыле вӱд ӱмбак . мотор ӱдыр лиям ыле
78:996  гын  пернем ыле еҥ шинчаш . (P. 91)
78:997  лиеш ыле гын , толеш ыле йӧратыме йолташем . (P. 92)
78:998  салазкиным тыште ӱжынамат , вигак палымыла , ужмыла кояш тӱҥалын .
78:999  шке ок ушештаре ыле гын , шарнен ом шукто ыле . (P. 92)
78:1000  кинде шотышто Жаров мыланна чот полшыш . тудо ок полшо ыле гын ,
78:1001  ме тыгай кугу пашаш пижын она керт ыле . (P. 92)
78:1002  коммунист партийна пӱтынь Российысе шемер калыкым вуйлатен шога .
78:1003  коммунист партий огеш лий ыле гын , Российыште Совет властят огеш
78:1004  лий ыле . (P. 92)
78:1005  дивизий штаб нунын нерген огеш мондо ыле гын , шукертак суд лиеш
78:1006  ыле . (P. 92)
78:1007  эвайым ӱскырт койышыжо ок сеҥе ыле гын , тудо тунам эргыжым
78:1008  уло вийже дене семалаш пижеш ыле ... (P. 92) .
78:1009  вакшыште пашам шекланен от ыште гын , пайда олмеш зиян веле лиеш . (P. 92)
78:1010  куп кошташлан вич ял дене ик ушемыш ушнаш гын , кок ий гудлаште
78:1011  купым коштен шукташ лиеш . (P. 92)
78:1012  пире деч лудаш гын , чодрашкыжат пурыман огыл . (P. 92)
78:1013  шӱшпык сай мура гын , пыжашыжымат сай опта , муренак ок эртаре . (P. 93)
78:1014  кажне пионер ик килограмм кӱртньым пога гын , мемнан школа 200
78:1015  килограмм кӱртньым чымыра . (P. 93)
78:1016  тымык . южгӱнам пий опталтыме йӱк шокта . ӹк пӧртыштӧ гына , сайрак
78:1017  ончалат гын , изи тул чыл-чыл коеш . (P. 93)
78:1018  южо айдемын , пӧръеҥынат , ӱдрамашынат , йӧратыме лишыл таҥже кола ,
78:1019  гын , пел илышыже йомеш . (P. 93)
78:1020  только тый , Сакар, чодра орол вашлиеш гын , шке шотым ыштет . (P. 93)
78:1021  тунам , титакышт кугу огыл гын , луктынат кертыда . (P. 93)
78:1022  изи пӧртат сайын коеш , сылнештарен моштет гын . (P. 93)
78:1023  а теве мый чодра кондуктор улам гынат , айдеме деч посна илен ом
78:1024  керт . (P. 94)
78:1025  Патай Сопром мыйым огеш йӧрате гынат , тудын дек малаш пураш
78:1026  логалеш . (P. 94)
78:1027  иктым гына ида мондо : обязательство - тиде модыш огыл . налмеке ,
78:1028  кеч-кузе нелын чучеш гынат , тудым шукташ кӱлеш . (P. 94)
78:1029  ты блиндажым , тиде муро семым , купышто , лавраште киймымат
78:1030  ӱмыр мучко тый монден от сеҥе , кеч тӱжем ий иле ончыкшат . (P. 94)
78:1031  ме нимом огына пелеште гынат , тудо (Лукаш) ойла , кутыра ,
78:1032  ик мут гыч вес мутыш пеш писын куснылеш . (P. 95)
78:1033  шоҥго улам гынат , чыла палымем шуэш . (P. 95)
78:1034  корем пундаште кеҥежым нимогай вӱд ок його гынат , корем
78:1035  келге , тура серан . (P. 95)
78:1036  яндышевын ушыштыжо тошто коса озалана гынат , тудым у илышлан
78:1037  келшыдымылан шотлан ок лий . тудо ушан , илышым рашлен мошта . (P. 95)
78:1038  таче эрдене Тевыркан шагдий шаҥгак помыжалте гынат , кынелаш ӧрканен ,
78:1039  леведыш йымалне пызнен кийыш . (P. 95)
78:1040  Нургалов тиде мутым эплын каласыш гынат ,Илюшын шӱмышкыжӧ шӱрдымӧ
78:1041  семын шергылте . (P. 95)
78:1042  варажым Сану мыняр рӱдыш гынат , ик шомакымат тудо
78:1043  (Начин ачаже)  ыш пелеште . (P. 95)
78:1044  Москва гай олам , кеч идалык тый ончо , ончен от ситаре . (P. 95)
78:1045  нигӧат паша деч лӱдын , ӧрткынен ыш чакне , кеч шужаш пернен пич
78:1046  йӱдым кылме мландымбалне . (P. 95)
78:1047  тунам , кеч-могай неле лийын гынат , бригадым кудалташ огеш кӱл
78:1048  улмаш . (P. 96)
78:1049  тиде крейсер , уке , музейлык огыл ! кеч орудий ствол йӱкшен гынат ...
78:1050  залпын йӱкшӧ , пеш куатлын , йоҥгын шергылтеш тачат (P. 96)
78:1051  йоча-влак ынешт пуро ыле гынат , Tайра кокашт виешак нуным
78:1052  пуртыш . (P. 96)
78:1053  кече чодра шеҥгек волен шуын гынат , игече лывырге . (P. 96)
78:1054  йыгнатын пӱтынь погыжо гармонь веле ыле гынат , тудо гармонь
78:1055  шаланымылан пырчат ойгырен огыл . (P. 96)
78:1056  концерт гыч пӧртылмеке , жап ятыр эртыш гынат , Сергей
78:1057  Андреевичын пӧлемыштыже тул вашке ыш йӧрӧ . (P. 96)
78:1058  эрдене Микуш молыгынамсе деч ончыч кынеле да конный дворыш
78:1059  тарваныш . ынде тудо , сайынжак огыл гынат , ошкыл кертеш . (P. 96)
78:1060  кок велне вужга-вужга лум . тушко пурен , ечан улат гынат ,
78:1061  пулвуй даҥыт волен кает . (P. 96)
78:1062  пӧтыр ачаж ваштареш кеч сырен ойлен огыл , тудын мутшо ачажын
78:1063  шӱмжылан логалын , ала молан перен колтымыла шыдештарен . (P. 97)
78:1064  тудо кечым тый от мондо , кеч-кунар илет гынат , тудо кечын
78:1065  мындыр фронтыш мариетым колтенат . (P. 97)
78:1066  кӧ илышым куштылгын онча, тудо нигунамат чын илышым огеш уж . (P. 97)
78:1067  илышым куштылгын ончышо нигунамат чын илышым огеш уж . (P. 97)
78:1068  пӧртыш каҥгата шӱргывылышан йоча пурыш да комака ваштареш шогышо
78:1069  аваж дек куржын мийыш . (P. 97)
78:1070  волгенче койын колтыш , да комдык почын шындыме омсам волгалтарыш . (P. 97)
78:1071  талгыдым туныктен моштыдымо еҥын кидыштыже талгыде я чыгын , я
78:1072  тулышо лиеш . (P. 97)
78:1073  Чемуш - Сапан кугызан шукертак колышо шольыжын эргыже . (P. 98)
78:1074  тудо уло кодшо вийжым , моштымыжым пашаш пыштен виктараш толаша . (P. 98)
78:1075  толмо корнет дене ит кае . (P. 98)
78:1076  канава кӱнчышӧ-влаклан шикш полыш толмым ончыктен . (P. 98)
78:1077  тыйын толмет нерген мый обкомыштак кольым . (P. 98)
78:1078  мом ыштышашым мый палем . (P. 98)
78:1079  орол пӧрт маска пожген кодымо мӱкш омарта гай рӱжга . (P. 98)
78:1080  калык пӧртыштӧ мардеж пӱтыралме гай шаланыш . (P. 98)
78:1081  отряд кушмо , вияҥме семын ошо-влаклан неле лийын . (P. 98)
78:1082  пуымо олмышто , пундыш тӱшка коклаште , тыгыдер кушкеш . (P. 98)
78:1083  вӱд йоген лекме лакылаште мланде пеш чот сӧремалтын кушкын . (P. 98)
78:1084  Сергей пасу гоч шкетын ошкылеш . ончылно тудын мийшаш верже
78:1085  почылтеш . (P. 98)
78:1086  Устин палатка гыч лектын каймек , Салазкин помжалтеш . (P. 99)
78:1087  Йогор корно мугырышто Вачим вучен шоген . Вачи эртен каймеке ,
78:1088  тоям налын почешыже ошкылеш . (P. 99)
78:1089  йыр пӱртӱс ужарген шогалмеке , муралтат кайыквлак куанен . (P. 99)
78:1090  Сергейын толмыжым колын , кечыгут еҥ-влак пурен-пурен шинченыт . (P. 99)
78:1091  олыкышто кошташ сае , кем шӧрын кайымешкат . (P. 99)
78:1092  йӱр йӱраш тӱҥалмешке , нуно шудым поген шуктеныт . (P. 99)
78:1093  Цакар , школ гыч вакшыш эртен кайшыжла , Якуш Вӧдырын окнаште
78:1094  еулым ӱжеш . (P. 99)
78:1095  изи тайыл почеш мунчалтен волшыжла , Сакар ече вуйжо дене нулго
78:1096  воштырым шуралтыш . (P. 99)
78:1097  пйчеш , деч йнчыч , деч вара , годым : Пӧтырын сар гыч толмыж деч
78:1098  вара аваже , Пӧтырын сусырлыкшым шижын , эре шулыкын койын
78:1099  коштын . (P. 99)
78:1100  годым : кас марте полк митингыште шолын , лӱшкен . митинг пытышаш
78:1101  годым Русиновлан кок параграфан приказым конден пуэныт . (P. 100)
78:1102  Сергей тудлан моткоч келшен , Сергей толмылан тудо печак куанен . (P. 100)
78:1103  эрык илыш толмылан калык куанен . (P. 100 )
78:1104  Григорьев ончымо тӧрзашке лӱдыкташлан ятыр гана лӱен-лӱен колтышт . (P. 100)
78:1105  сай шурным налшаш верчын пашам тыршен ыштена . (P. 100)
78:1106  тушто тыныс пасу корно дене калык ял велыш йога . теве ик тӱшка
78:1107  рвезе-ӱдыр-влак пеш лӱшкен толыт , нӱнын почеш илалшырак кува-кугызашт
78:1108  шывыге мутланен ошкылыт . (P. 101)
78:1109  Революций мыланна кугу эрыкым пуэн , тудо эрыкым кучылт моштыман ,
78:1110  у илышым ышташ тӱҥалман . (P. 101)
78:1111  чылалан йоҥгыдо , чылалан сай , пӱтынь тӱня мучко нимогай ойго уке
78:1112  гай чучеш . (P. 101)
78:1113  илыс омартасе мӱкшла шолеш . уна , имне вӱта воктен конюх-влакат , кечыш
78:1114  лектын шинчыныт : южышт йыдалым ыштат , южышт кандрам пунат ,
78:1115  кидыже кбдешыжэ конюх справчникым налын ,
78:1116  ластыклен шинча . (P. 101)
78:1117  портыштӧ Марина ден аваже сомылым тӧрлатылыт : аваже коҥга воктен
78:1118  шогылтеш , ӱдыржӧ мурен-мурен кӱварым мушкеш , пӧрт кӧргым йытырая
78:1119  . (P. 101)
78:1120  кече пеш мотор . тыгай годым погынен веселитлаш кӱлеш . чыла шке
78:1121  жапыштыже лийман : паша годым - паша , яра кечын - каныман . (P. 101)
78:1122  а ялыште эр годсек йӱк-йӱан тарванен . шукерте огыл вольык кӱтӱ ,
78:1123  корно пуракым тӱргыктен , ломыжмагырен , такыр пасушко лекте .
78:1124  теве ӱдрамашат , ведражым мурыктен , памаш дек вола ; йоча-влак
78:1125  кычкыркален имньым вӱраҥлаш наҥгаят ; пий-влак , капка йымач кудал
78:1126  лектын , эрак пазарыш каяш тарваныше калыкым чарныде оптат . (P. 102)
78:1127  ончылно Совет Дворецым ыштыме йӱк шокта , пароход-влак колесашт
78:1128  дене мутланат ; умбалне поезд-влак ошалге шикшыштым флагла рӱзат ,
78:1129  завод-влак шӱлышыштым , шикшыштым луктыт , йырым-йыр сылне муро да
78:1130  урам кычкырыме , самолет гӱрлымӧ йӱк-йӱан Москвасе южым сылнештара
78:1131  . (P. 102)
78:1132  токтар ятыр марте Сакарын кышаже почеш нушко . шӱргыжым воштыр кыра ,
78:1133  уала гыч вуйышкыжо лум йога . (P. 103)
78:1134  кече шокшын ырыкта , левын шошо шулалта . (P. 103)
78:1135  чашкерлаште кайык мура , пеледыш вуйышто мӱкш ызгалтеш . (P. 103)
78:1136  Рота шыпак ошкылеш , кутырышо иктат уке . (P. 103)
78:1137  йӱдым завод йӱла . комака логар еда тул меҥге шога , тул помжалтеш
78:1138  . (P. 103)
78:1139  чодра тӱр ялыште пеш шып , вере-вере окнала гӱн кас тул чолгыжеш ,
78:1140  алакушто , ял мучаште , оптен ӧрканыше пий няка . (P. 103)
78:1141  села районный центрыш савырнен , шуко у зданий , школ-влак ышталтыныт
78:1142  . (P. 103)
78:1143  ушышкыжо у шонымаш пураш тӱҥалын , тымарсек мален кийше ушыжо почылтын ,
78:1144  илыш шотым лончылаш тӱҥалын . (P. 103)
78:1145  ожно Пӧтырын ушыжо шке кудвеч деч торан  коштын огыл , Пӧтыр мӧҥгылан
78:1146  мо кулешым гына ыштен , ачажын ойым колыштын илен . (P. 103)
78:1147  шужымо ий ыле . пасу ӱмбалан шурно лектыш кошкен пытен , ӱдымӧ пырче
78:1148  шокшо ломыж гай мландеш шытен кертын огыл , пасу ӱмбал идым чара гай
78:1149  койын киен , эсогыл шудо кушмым чарнен , оралген , лаштырген возын . (P. 104)
78:1150  лыжга мардеж пуалме годым пушеҥге лышташ шке йӱкшым пуэн , кӱэ парча
78:1151  лывырге вуйжо дене савен . (P. 104)
78:1152  кок-кум орва почела лектын кая , кок-кум орва почела лектын шогалеш . (P. 104)
78:1153  Vате-влакат кас тымыклан уремыш лектыныт: кӧ чызым шупшо азажым
78:1154  кучен , кӧ кум-ныл ияч нолнержым вӱден ... (P. 104) .
78:1155  тӱрлым шонкала ӱдыр уш , тӱрлӧ семын вургыж налеш ӱдыр шӱм . (P. 104)
78:1156  тудын йыр орланыше кресаньык погына , тудын лӱмышкӧ завод пашазе
78:1157  еҥ ушна , тудын лӱм дене пӱтынь шемер калык кынелеш мокыжо мыланна
78:1158  ок кӱл ... чынжым каласаш гын , тудо донысо казак Емельян Пугачев (P. 104) .
78:1159  шыже... чодраште кеҥежымсыла йӱк-йӱан огеш шокто . лачак южгунам
78:1160  купшӱльӧ магыралта , вараш чоҥешта , шиште пушеҥгым чӱҥга . (P. 105)
78:1161  кеҥеж гоч манме гаяк ала кушто эре чодра йӱлыш , йырым-йыр шикш пӱтырналтын
78:1162  шаланыш , шинчам , шодым кочкын йыгыштарыш (P. 105)
78:1163  йӱдшӧ-кечыже заводышто паша тургым , калык йӱкйӱан . (P. 105)
78:1164  чылаштынат шинчашт йылгыжеш , тӱрвышт чеверген , муро мут почеш
78:1165  тарванылеш . (P. 105)
78:1166  завод корпуслаште шургымо йӱк , кӱртньӧ кыралтме йӱк дене пылыш темеш ,
78:1167  тунемдыме еҥлан йыгыжакан чучеш . (P. 105)
78:1168  тыште , Карпат курык кокла гыч эртыше корнышто , тымык илыш шӱла ,
78:1169  нимогай лӱдыкшӧ ок шижалт . (P. 105)
78:1170  пыл йымач подкинде гай ош тылзе ончале , олык волгалт кайыш . (P. 106)
78:1171  кудо возакыште пу шолдыртатен йӱлаш тӱҥале , тул йылме под пундашым
78:1172  нулкала . (P. 106)
78:1173  пайремлан турбиным шындышт , вӱд тӱҥале чот модаш . (P. 106)
78:1174  воктенак маневровый паровоз шӱшкалтыш , адак пашазе-влакым вашлийше
78:1175  оркестерын шоктымыжо шергылте , мӱндыр завод муралтыш , платформышто
78:1176  калыкын коштмыжо , ойлымыжо , воштылмыжо раш шоктыш . (P. 106)
78:1177  марий мландыште ятыр вӱр йогыш , ошвиче вӱд колышо еҥ кап-влакым
78:1178  ятыр йоктарен кайыш . (P. 106)
78:1179  пыл эртыш , кече ончале . (P. 106)
78:1180  сӱрем пайрем деч вара игече пужлыш , йӱр тӱҥале . (P. 106)
78:1181  шошо эртыш , шӱшпык мурен чарныш , сирень оралгыш . (P. 106)
78:1182  кастене Сапан Миклайын гармоньжо рвезе калыкым адак ял покшеке
78:1183  чӱмыра , вара тушто нуно умыр касым воштыл-модын , лӱшкен-мурен эртарат
78:1184  . (P. 106)
78:1185  пашадан сай могыржо , пайдаже калыклан раш койжо , вара комсомол лӱмда
78:1186  кӱшкӧ кӱза , тендам колышташ , пагалаш тӱҥалыт . (P. 107)
78:1187  ачат верчынак ме коктын ойырен улына мый кызыт тыйым шонен эре шортам
78:1188  . (P. 107)
78:1189  кожла пылышан - нур шинчан . (P. 107)
78:1190  кочамын тупыштыжо курш кеча , кидыштыже - вӱдуа дене тодмо корзинка
78:1191  . (P. 107)
78:1192  ротышто марий гыч кумытын улына: Сергей , чопай да мый . нуно коктынат
78:1193  ик ялын ӱлыт , мый - вес ялын . Сергей ден чопай изишт годсек йолташ
78:1194  лийын кушкыныт . чопай ойлаш йӧрата-Сергей ере еҥым колыштеш . чопай
78:1195  службышто шукыжым ок умыло - Сергей  пеш вашке умыла . (P. 107)
78:1196  пырыслан модыш - колялан шинчавӱд . (P. 107)
78:1197  поктен колташ вашке лиеш , ӱжын кондаш неле . (P. 107)
78:1198  шӱдӧ теҥгет ынже лий , шӱдӧ таҥет лийже . (P. 108)
78:1199  кинде ок пыте , пӱй пыта . (P. 108)
78:1200  курык ден курык ваш огыт лий , айдеме ден айдеме кунам - гынат
78:1201  вашлийыт . (P. 108)
78:1202  ик могырым , ачай дене пырля олашке кайнем , олаште илен ончымо
78:1203  шуэш ; вес могырым , авай деч ойырлымо ок шу . (P. 108)
78:1204  ик могырым ончалат-шийла коеш , вес могырым ончалат - шӧртн8ыла
78:1205  йылгыжалта . (P. 108)
78:1206  теее шем ожо йорта . кӱран терыште кок еҥ шинча . иктыже - Алексей
78:1207  Айглов , тулыпым чиен , весыже - Тоня чендемерова , ӱмбалныже
78:1208  пальто гына . (P. 108)
78:1209  эрыш тумо миен возын . ерже шортеш , тумыжо ок шорт . (P. 108)
78:1210  вӱдшӧ йога , серже кодеш , меже каена , лӱмна кодеш . (P. 108)
78:1211  лум яклака , ече куштылгын кая . (P. 109)
78:1212  вакш ныл станокан - паша ятыр уло . (P. 109)
78:1213  кече чевер , таче пазар кугу лийшаш . (P. 109)
78:1214  корно петырнен , пулвуй таҥыт лумым келын ошкылаш тӧчена. (P. 109)
78:1215  тӱрволак гыч вӱд чыпча , пӧртӧнчыл мучаш ночко . (P. 109)
78:1216  мый кызыт эмлыкташ ом ярсе : авам толмашеш шӱрын шолтен ямдылаш
78:1217  кӱлеш . (P. 109)
78:1218  эрдене Микуш помжалте , йолжымат тарватен ок керт: пулвуйыш шумеш
78:1219  пуал волен . (P. 109)
78:1220  кызыт каналташ жап уке : мӱкшиге вашке лекташ тӱҥалеш . (P. 109)
78:1221  эреҥер ялым умбачын ужаш ок лий : ик велым чодра авыра , вес ве-
78:1222  лым шаргӱан курык чаҥга шойышта . (P. 109)
78:1223  мемнам вуйлатыме ок кӱл : шкенан пашанам шкак шинчена : тугай мемнан
78:1224  уш . (P. 110)
78:1225  ынде ачат уке , тый тудым ит карге - ачат колен . (P. 110)
78:1226  марийын рӱдӧ олашкыже кӱртньӧ корно тунам толаш шоненат огыл ,
78:1227  урлыкаш пырчым юл воктенсе станций гыч ӱштыган дене шупшыктышт . (P. 110)
78:1228  миша теҥгече мемнан дене пырля мунчалташ миен огыл : тудым аваже
78:1229  колтен огыл . (P. 110)
78:1230  нуным неле илышат , кугу пашат ӱҥгыртен ок керт : тошто сугыр
78:1231  тумо гай пеҥгыде улыт . (P. 110)
78:1232  тиде билет дене луйым лӱаш ок лий : луй - шергакан янлык . (P. 110)
78:1233  ынде мый чыла ужам : икте , тынеш пурен , салтак гыч колеш , весыже
78:1234  тарлен колта . (P. 110)
78:1235  шарнет , йолташ : какшан кӱварыш толын , ме шогышна кастене мутланен
78:1236  . (P. 111)
78:1237  старшина шарна : нине пушеҥге-влакым война деч ончыч шындыме . (P. 111)
78:1238  ну , пионер-влак , те ынде шке ӱмбакыда пеш кугу обязательствым налын
78:1239  улыда . иктым гына ида мондо : обязательство модыш огыл . (P. 111)
78:1240  ик кастене чодра гыч тольымат , ужам : пӧртыштӧ Сеню ден Ваня
78:1241  (изи эргымже) гына шинчат . (P. 111)
78:1242  Сакар колын : Эвайын эргыже ачажлан сырен да урал заводыш каен . (P. 111)
78:1243  Эвай раш шиже : сар гыч пӧртылмек , Пӧтыр юмылан ушаныме шотышто
78:1244  тошто радам деч торлен . (P. 111)
78:1245  тудо пала : купшӱльӧ арамлан огыл тыге варгыжеш . (P. 111)
78:1246  еҥлан шӱгарым кӱнчет - шке тушко логалат . (P. 111)
78:1247  шудым кочкам - пӱен нӱшкемеш , ошмам пурам - адак пӱсемеш . (P. 111)
78:1248  илыш неле , оплыкан - муро сем ойган ; илыш куштылго , ласка - мурат
78:1249  куанышан . (P. 112)
78:1250  ик гана шойыштат - колымешкет шояче лият . (P. 112)
78:1251  таҥетым ондалет - шке ондалалтат . (P. 112)
78:1252  уремыште , олык лапыште , мардеж логалдыме моло верыште лӱп-лӱп
78:1253  шокшын чучеш , ласкан шӱлалташ юж ок сите . (P. 112)
78:1254  жап йогын вӱдла чарныде йога , нимогай вий тудым чарен ок керт . (P. 112)
78:1255  Марина , кок ий лиеш ынде , Пиштан ялыш Шимай Йогорлан марлан каен ,
78:1256  ик изи эргыже уло . (P. 112)
78:1257  чодра тыныс , юж яндар . (P. 113)
78:1258  ожно тыште Сорокин торгаен илен , чыла оралтыжат тудынак кодын . (P. 113)
78:1259  Jӱштӧ пыта , мланде кошка , олык ӱжарга , пеледыш пеледеш . (P. 113)
78:1260  шошо толеш , шӱшпык мураш тӱҥалеш , сирень пеледеш . (P. 113)
78:1261  ик смена вашталтеш , вес смена пашаш шогалеш . (P. 113)
78:1262  лук еда Силва вӱд гоч вончен кошташ кум вере кӱварым ыштыме ; кӱвар тыгыде
78:1263  ломаш дене атмала тодмо ; шошым шоло волтымо годым поген налыт , кеҥеж шушаш
78:1264  лишан угыч ыштен шындат (P. 113)
78:1265  эҥерже , ший ока гай койын , чодра шеҥгек каен йомеш ; эҥер ӱмбалне ,
78:1266  шийын-тойын йолгалтын , кечыйол модеш . (P. 113)
78:1267  теат чылан иктӧр ода иле: авада вуйлата , сӱре яра кия , теже веле чарныде
78:1268  пашам ыштеда . (P. 114)
78:1269  кернак , ме аванам пеш пагалена : тудо мемнан тукымым шара . (P. 114)
78:1270  шокшылан лийын ялыште йӱк-йӱан ок шокто : чыла чонан ӱмылыш шылын . (P. 114)
78:1271  ынде мый умылышым : рывыжат мый семынемак лудым ваҥаш толын улмаш . (P. 114)
78:1272  тудо пала : йоча-влак чын корныш шогалыныт , нунын верч вожылаш ок логал .
78:1273  йоча-влакат ласкан ойлат : вет ава нунын пиалышт верч нимомат чаманен
78:1274  огыл . (P. 114)
78:1275  ял шукертак помжалтын , эр йӱк тарванен : уремыште кӱтӱчӧ солаж дене
78:1276  ялым шергылта , вольык ломыжеш , пий опта , йочавлак магыркалат . (P. 114)
78:1277  пырыслан модыш - колялан шинчавӱд . (P. 114)
78:1278  тул йӱла - шикшыже ок лек . (P. 114)
78:1279  чодра пылышан - нур шинчан . (P. 114)
78:1280  кеҥеж ямдыла - теле кочкын пытара . (P. 114)
78:1281  ик пошкудо дек лектат - ик мутым колат . вес пошкудо дек леклтат - тудо
78:1282  йӧршеш вес косиля дене вес аҥам куралеш . (P. 115)
78:1283  шийым ӱдем - шӧртньӧ пеледеш , муно шочеш (кияр) . (P. 115)
78:1284  пуным ӱдем - шӱдыр шочеш . (P. 115)
78:1285  Микуш вуйжым нӧлталын ончале - аваже шога . (P. 115)
78:1286  Микуш омсаш мияш тӱҥалын ыле - кочаже кынел шогале да уныкажым
78:1287  руалтен кучыш . (P. 115)
78:1288  икте почеш весе , кумшо лектын ойлат , кузе май пайремым революций деч ончыч
78:1289  эртарен улыт кузе кызыт моло кугыжаныште эртарат . (P. 116)
78:1290  кузе мланде пӧрдмым огеш лий чараш , ок лий ший кавасе кечым петыраш ,
78:1291  эрык верч шогалше калыкым тыгак огеш керт тӱняште петырен иктат . (P. 116)
78:1292  кӧ пашам утларак ышта , кӧ утларак талын ончык кая , тудо утларак куана ,
78:1293  утларак виян лиеш . (P. 117)
78:1294  тудо йӧршын поэт лийын огыл , кӧ ок пале пеледыш ден шӱдырын йылмым , кӧ
78:1295  ок шиж лишыл таҥын шӱм-кылым . (P. 117)
78:1296  пиалан , кӧ жапым аклен мошта , кӧн илыме кечыже нигунам мондыдымо кышам
78:1297  кода . (P. 117)
78:1298  кӧ шурным кушта колхознан пасулаште , кӧ чапле заводым чоҥа кеч-куштат ,
78:1299  кӧн шумжӧ йӱлен калык верчын пашаште , лач тудо мемнан депутат . (P. 117)
78:1300  кӧ тыныс верч кредалын сарыштат , кӧ илыш верч нӧлта у стройка-влакым ,
78:1301  тудлан снаряд огеш кул йӧршынак . (P. 117)
78:1302  первый миймыж годым кузе тудын Ястребок шымалын , кузе Нургалий тудын
78:1303  ястребокшым  шупшын налаш тӧчен , чыла тидым Микуш шукертак монден . (P. 117)
78:1304  теҥгече лекций деч вара кастене штудент-историк , мыйын йолташем , пеш шуко
78:1305  ойлыш уло кумыл дене йырваш нӧлталтше стройкына нерген , кузе юл вӱд
78:1306  пура лӱҥгалтын Доныш , кузе ошмаште илыш пеледшаш , кузе Казань гыч
78:1307  шинчын пароходыш , курортыш , Крымыш , лиеш вик каяш . (P. 118)
78:1308  чынже денак , кунам элна тул ора лоҥгаште , кунам йӧраTымем тушто , мый
78:1309  тыште шинчен кертам мо . (P. 118)
78:1310  мый шочынам , кунам кӱкшӧ лум пургыж леведын ялым да поран шӱшкен ,
78:1311  кунам ачам ӱмбаке , шолып урмыж , кулак окна вошт йӱдым лӱйкален . мый
78:1312  шочынам , кунам , мучаш деч лӱдын , кулацкий сволочь ялыште лӱшкен ,
78:1313  кунам окна гыч вик шепкашке йыдым янда рож вошт пычал тар шикш ӱпшен
78:1314  . (P. 118)
78:1315  земский начальник калык ваштареш киеш гын , карательный отряд толеш
78:1316  гын , ятыр еҥ орлыкыш верештеш . (P. 118)
78:1317  постышто шогет гын , часовой улат гын , пост нерген гына лач чоныман (P. 118)
78:1318  закон деч ок лӱд ыле гын , шке илышыжым ок чамане ыле гын , Ванька койышыжым
78:1319  тыпландарен ок керт ыле шол . (P. 118)
78:1320  чумыр мландым тудо (Чужган Осып) поген налын гын , илаш моло йӧн уке гын ,
78:1321  кушко кает ? (P. 118)
78:1322  Сакар ош тӱняште коло ий илен гынат , пайрем годым южгӱнам ӱдыр-влак
78:1323  коклаште иктаж шала вуйым кучен , пижергым , кидшолым мойын наледен
78:1324  гынат , тыгай ӱдырым ужмыжла ок чуч . (P. 119)
78:1325  шовет власть веле , марий-влак , тыланда сай илышым конден кертеш . мыланна
78:1326  кызыт ик жаплан нелырлак гынат , адак рвезе калыкым поян тӧра ваштареш
78:1327  кредалаш наҥгаят гынат , моло семын полшаш йодыт гынат , ик жаплан
78:1328  тиде нелым чытен полшыде ок лий . (P. 119)
78:1329  Алексеев чылт ласкан шыргыжале да пелештыш : " мыйым вет тый садак
78:1330  пуштын от керт . кеч тый мыйым йӱштӧ вӱдыш чыке , кеч шокшо вӱдеш когарте ,
78:1331  кеч пиктен сакалте , кеч лӱен шу , кеч тулеш пыштен йӱлалте , мый садак
78:1332  ом коло " ! . (P. 119)
78:1333  кушто ожно киен ошма веле , кушто пӧрдын мардеж йырымваш , кызыт тушко
78:1334  чыла тӱрлӧ вел гыч толын калык каналым ышташ . (P. 119)
78:1335  Сакар кож велен эҥертыш , пуйто уло вийже луйым поктымо дене пытен ,
78:1336  пуйто тудлан ынде тыняште моло нимат ок кӱл ... (P. 119) .
78:1337  писын ок тарваныл гынат , тудын кидыште паша койын ушна , койын ворана ,
78:1338  койын тӱзланен толеш , садланак Карпушым пиалан айдемылан шотлат . (P. 120)
78:1339  ты марте нигӧлан шижтарен омыл гынат , тудо тыгай лиеш манын , шонен
78:1340  омыл . (P. 120)
78:1341  Карпуш ватыжын чын ойлымыжым пален гынат , посанажым шыдештараш огыл
78:1342  манын , тудым авырен пелештен . (P. 120)
78:1343  оньыжо , иктаж-мо келшен огыл гын , нигунам тура каласен огыл , эре
78:1344  йожек туштен , пуйто пошкудо марийлан ойлен . (P. 120)
78:1345  вучат , кунам эн неле пушка пера чыла куатын тушко , кушеч германец
78:1346  тӱредеш , пехотым тул дене леведеш . (P. 121)
78:1347  сокол вуйжым кӱшкӧ нӧлтен , кок могырыш ончыштеш , пуйто тудо ӧрын ,
78:1348  молан тудым калык ончыко луктыныт . (P. 121)
78:1349  имньым ончаш изинек тунемман . чумалеш манын , тудын дек мияш лӱдеш
78:1350  гын , вара могай тудо колхозник лиеш ? (P. 121)
78:1351  мемнан калык закон верч да чын верч чот шога , сандене , мыланна кажне
78:1352  гражданин полша манын , ӱшанаш лиеш . (P. 122)
78:1353  ужын омыл кӱкшака капетым , но коеш шинчамлан тудо паш , пӱйто угыч
78:1354  мланде мучко лектын кайшыч жапнам моктен мураш . (P. 122)
78:1355  тушто кызыт ныл лудо , а ме миена гын , чылаже кӱдытын лийына . (P. 122)
78:1356  кид коршта , а изиш корштымым чарна гын , Микуш мӧҥгыжым шонаш тӱҥалеш
78:1357  . (P. 122)
78:1358  шотшо дене саде участок мемнан ялланак логалшаш , но межовойлан от
78:1359  келыштаре гын , тудо вес ялланат пӱчкын пуэн кертеш . (P. 122)
78:1360  кызыт мемнан Ершов Терентейна уремыш лектын тавалта гын , калык
78:1361  тудым шум йывыртен онча , да Tерентей кугыза адакат чот куана . (P. 122)
78:1362  Пӧтыр Макси молыгунамсыж семынак уверым колышт коштеш . иктаж-мо
78:1363  шокта гын , эн ондак Эчанлан толын ойла , а тудыжо апшат дек
78:1364  шукта . (P. 122)
78:1365  шудо пуш чынак пеш тамлын ӱпшалтеш , сандене пионер-влак тудым кидыш
78:1366  налын нерышкышт тушкалтенак ӱпшынчыт , а южышт шудо ӱмбалне почаҥашт
78:1367  тӱҥальыч . (P. 123)
78:1368  йырым-йыр эше волгыдырак лияш тӱҥале , пуйто тиде казне кечын шке
78:1369  жапыштыже волгалтше ӱжара огыл , а еҥ-влакым ылыжтыше тул , пычкемыш
78:1370  йӱдым шалалтен , волгыдо пагытым конден . (P. 123)
78:1371  кунам тудо очкижым налеш , тунам нер лукыш йоштекын волышо шинчаже ир
78:1372  сӧсна шинчам ушештара , а кунам очкижым мӧҥгеш пижыкта , тунам чыве
78:1373  нумалше тумынала коеш . (P. 123)
78:1374  южо еҥ воштылташ шона гынат , воштылмо ок шу , а Ершов Терентий
78:1375  тӱҥалеш гын , чыташ ок лий . (P. 123)
78:1376  теве вияш пӱнчӧ-влак , вӱйыштым кӱш нӧлтен , рыҥ шогат . ҥунын укшлашт
78:1377  ялт мучашыште веле , сандене нуно ежар упшым упшалше гай койыт , а
78:1378  ӱлнырак улшо укшла чара , пуйто лӱмынак ала-кӧ эрыктен коштын . (P. 123)
78:1379  бригада гыч ойырымо имне-влак яра ынышт шого манын , Сагдийлан кылме
78:1380  терысым  коптараш еҥымат ситышын ойырыман ыле , но тудо кечын шым-кандаш
78:1381  еҥым веле колтен , садлан имне-влак кечеш лу-луаткок воз дене веле
78:1382  луктын серлагеныт , а Марзенан кок имньыже кече еда кумло возым
78:1383  луктын . (P. 124)
78:1384  эчан гай еҥым гына тарваташ куштылго ... тудлан эн ондак мланде кӱлеш .
78:1385  налын кертеш гын , ешым погаш пижеш , ок керт гынат , ниможат ок йом ,
78:1386  турьмаш шындат гын , ик вуй , ик поч . (P. 124)
78:1387  ме ик таҥашак улына вет коктын , американец , рвезе Том Пирстленд .
78:1388  тый шочынат , кунам шыже йӱр шоктын , кунам ачат кылмен Гудзон воктен ,
78:1389  кунамже  " эрык " манме бронза статуй Атлантик вӱд ӱмбалне шинчырген ,
78:1390  кунам тендан мокталт мекшаҥше штатым йырваш эн шучко кризис шинчырлен ,
78:1391  кунам , пашадыме , тазалыкшым локтыл , кылмен , шужен , лач шултышым
78:1392  шонен , я бизнесмен , эн шерге акым поктыл , тыжем тонн киндым вӱдышкӧ
78:1393  кышкен , кунам ешет илаш тӧчен пеш нелын , а Уолл-стрит гын , парышым
78:1394  терген . (P. 124)
78:1395  йӧратем мый ӧзамбайым , йӧратем пеледышан кеҥежым , кунам кас кече
78:1396  ягыдар чоҥга мучашеш пистеран ото воктен чуч шинчын , вӱд сер араман
78:1397  ужар ойыпшым шияҥден шупшалеш , ял йыр савырныше куэрын кудыр вуйжым
78:1398  чинчылен ниялта да шареҥер пӱнчерын ужар парчажым шӧртньылен вӱчкалта ;
78:1399  кунам пыл ора пуракым кынелтен , кӱтӱ почеш кӱтӱ кугу ял капка гыч
78:1400  пурен да уремым темен колхоз вольык йӱдлан моҥгӧ пӧртылеш ; кунам агытан
78:1401  сога гай йошкар шовычан , фельдшер семын ош халатан вич вате , вич ӱдыр
78:1402  кугу водаран ушкалыштым пуртат да лу доярка лу ведра тич шӧрым лӱштен
78:1403  чевергат ; кунам вес вич вате , вич ӱдыр кӱтӱ сӧснаштым пуртен петырат ;
78:1404  кунам эше вес вич вате, вич ӱдыр кутко тӱшка наре шорыкыштым вӱташке
78:1405  авырен пуртат ; кунам луаткок изак-шоляк патыр-влак семын ончылшовычыштым
78:1406  сакен, лектын шогалыт да паша гыч пӧртылшӧ пӱгыр шӱян имньыштым ончен
78:1407  налын , вӱташке колтат ; да кунам кӱкшӱ шурнын мастарышт бригада дене
78:1408  да бригада дене колхоз нур гыч пӱжалт-ноен , пуракаҥын кум мучаш гыч
78:1409  пурен , ял мучко весела сурт еда шаланат ! (P. 125)
78:1410  кунам тӱнясе калык уло чон ден шӱмаҥын авыра Совет элнам , кунам Китай
78:1411  тӧрланыш эрык фронтым , кунам тушманым чартара  Вьетнам , кунам мланна
78:1412  эрласе кече почмо да мландым пӧрдыкташ ок лий мӧҥгеш , лач тиде годым
78:1413  мӱндыр теҥыз гоч ме сап урмыжмашым колына уэш . (P. 126)
78:1414  мый мурем , кузерак Юл ӱмбалне коммунизм стройкына кынелеш ; кузерак
78:1415  теҥыз гай пасу мучко лӱҥга шуко парчан у шыдаҥ ; кузерак колхоз-влак ,
78:1416  луын-лучкын ушнен иктыш , пеледыт вияҥ ; кузерак шошо кечын саднаже
78:1417  ош лумла койылден пеледеш ; кузеракын колхозный ялнаже кечвалла йӱдымат
78:1418  волгалтеш ; кузерак Юл ӱмбалне шарлалын , Сталинградыш кая чодрана ;
78:1419  кузе шукш ,порсын шӱртым шуялын , кокнлаш мундырта мыланна . (P. 126)
78:1420  композитор воза ныжыл семым , сылне стихым возат поэт-влак , ныл ий
78:1421  годым кузе онар сенын шогенна ме эл верч , таҥем-влак , кузерак , шуктыде
78:1422  кумло ийым , тул коклаште чалемын ӱпна ; кузеракын мемнам  тӱжем ий гыч
78:1423  шарналтат уныка-шамычна ; кузерак колымаш гычын луктын иза-шольым
78:1424  советский салтак , каласат курымеш тау мутым кеч албанец , румын , я поляк...
78:1425  кузерак , эртымек кужу корным , шалатен шем тушманым йӧршеш мӧҥгӧ толын
78:1426  салтак да моторын тыныс стройкым чоҥа кызыт пеш , - чыла тидым , алал
78:1427  кумыл темын , уло йӱкын мокен курымлан , композитор воза ныжыл семым ,
78:1428  сылне стихым возат поэт-влак . (P. 126)
78:1429   " кол эҥырым кӱрлын каен " , - пелешта Лукаш , адак ик гана кидшым рӱзалеш
78:1430  . (P. 128)
78:1431   " Алеша , - шоктыш Миклайын йӱкшӧ , - ик презым кучо да ончычын вӱден
78:1432  курж " ! . (P. 128)
78:1433  Темиров мыйын ӧрмем шиже ала-мо , ешарен каласа : " мый 1918 ий марте
78:1434  офицер дене денщиклан коштынам . (P. 128)
78:1435   " Ведат шольо , орол омаш деке лек-ян , села гыч ала-могай " начальник "
78:1436  толын " , - манеш пошкудо марий . (P. 128)
78:1437   " шогертенын мераҥым оролымыжым ужыч ? " - изам мый дечем шыпак йодеш . (P. 128)
78:1438   " революций! - кычкыральым мый уло вием дене . - почешет каем " . (P. 128)
78:1439   " ӧйло , Лукаш , колыштына " , - маньым мый . (P. 128)
78:1440   " ынде уло колхозым кучыктен пуат , - пелештем мый тудлан . - полк командир
78:1441  лият . (P. 128)
78:1442   " теве Опанасемын пошкудыжо могай пычалзе улмаш! " - шоналтышым шке орам
78:1443  дене . (P. 128)
78:1444   " молан акам презым пуртен ? " - шоналтыш Мичу (P. 129)
78:1445   " паша шотышто толын , очыни . угыч бригадирлан шогалташ каласа гын ,
78:1446  келшем , эрла гычак пашалан пижам " , - шоналтен Йогор . (P. 129)
78:1447   " мый тений шошым колхозыш пурынем ыле , - кутыра Лукаш , - Логин
78:1448  Лари чарыш " . (P. 129)
78:1449  мыланем Андрей ончычак ойлен ыле : " авай , мый тыланда радиом
78:1450  шынден кодем , вара те тӱрлӧ уверым Йошкар-Ола гычат , Москва гычат
78:1451  колышташ тӱҥалыда " . (P. 129)
78:1452   " каяш лиеш , - манеш Ямет . - только мый маска кийме верым ом пале
78:1453  вет " . (P. 129)
78:1454   " туге , Костя , - вашештыш Мартыновын ачаже , Сергей Иванович , -
78:1455  таче мемнан республикылан колович ий темеш " . (P. 129)
78:1456   " шогыза ! - кенета Шимай Йогор кычкыралеш . - те класс пырдыжым
78:1457  пӱчкаш маныда , да ялцоветше мом але каласа . мый пӱчкаш ом пу! "
78:1458  . (P. 129)
78:1459   " шоналтыза , - манеш тудо , - шкемын огыл гын , кузе шкемын манам
78:1460  ? (P. 130)
78:1461   " Шӱргӧял ӱдыр-влак тыге мурат " , - манеш Окавий . (P. 130)
78:1462  мийза , лудыда-влакым поген налза! " - манеш тудо . (P. 130)
78:1463  тумо йымалне кок салтак ойлат : " тыгак чыташ ок лий . айда
78:1464  Павлов , йошкарге деке куржына " . (P. 130)
78:1465  эргыжым ужатыме годым Миклай кугыза тыге ойлыш : " эргым , мый
78:1466  кугыжан сарыште арамеш орланен  коштым . тый , эргым , йошкар фронтыш
78:1467  кает . тушто тыланет шемер калык верчын кучедалаш тӱкна . буржуй-влакым
78:1468  сеҥыде мемнан гай шемерлан сай илыш нигунамат ок тол . эргӱм , тидым
78:1469  нигунамат ит мондо " . (P. 130)
78:1470   " маню , вара кузе илаш тӱҥалат ? мыйым от мондо ? " - адак пелешта
78:1471  Сергей . (P. 130)
78:1472   " Олюк , - ӱдырын чевергымыжым ужде , Марина кува тугак мутлана , -
78:1473  Иогор эргым темлаш мия гын , мом каласет ыле ? (P. 131)
78:1474   " мемнан-влак сеҥат , ошо-влак куржыт ! " - шоналта Эчан , адак шинчаже
78:1475  петырна . (P. 130)
78:1476   " ӱмырым илен эртараш урем мучко ошкыл эртыме гай огыл улмаш " , - йӱдым
78:1477  малаш вочмекыже , шонен кия Марина . (P. 131)
78:1478  нуным ужын , Шамрай шоналтен : " векат пучымышым шолташ тӱҥалыт " . (P. 131)
78:1479  ойырлымем годым тыге шоналтышым : " Никита Алексеевич - тале баянист да
78:1480  марий калыкын уста мурызыжо . нылле ий жапыште тудо мемнан марий театрлан
78:1481  кугӱн полшен " . (P. 131)
78:1482   " чуза ! шып лийза ! - вуйлатыше кычкыра . - тыште пазар огыл . шамрай
78:1483  ала-мом ойлынеже " . (P. 131)
78:1484  радио умбакыже кычрыра : " кызыт Москва зап дене латкандаш час " . (P. 131)
78:1485   " а-а-а , вӱр йӱшӧ пире ! куржын от утло ! " - мӱгырен Сакар . (P. 131)
78:1486   " уке , ик олаҥге да кок рак пурен . тений вӱд изи дене кол вер гычшат
78:1487  тарванен огыл ала-мо " , - ваштарешыже шоҥго кечкыжеш . (P. 132)
78:1488   " йӧра , тидын нерген вес гана ӱчашена " , - мутым кошартен пелешта
78:1489  Пӧтыр . (P. 132)
78:1490   " мо , институт ыш келше ? " - ачаже ешарыш . (P. 132)
78:1491   " поро кече лийже, Гурий Степанович , - ӱдыр вашештыш . - мо те
78:1492  мемнан ял шеҥгеч веле кудалыда ? " . (P. 132)
78:1493   " теҥгечысе кечым шарнен , эрласе нерген шонаш тӱҥалына " , - ешарыш
78:1494  Мартынов-эрге . (P. 132)
78:1495  отсекретарь погынымашым почмо годым тыгеракын шке мутшым кошартен :
78:1496   " пӱтынь совет паша ялысе кулак ваштареш кредалме шот дене кайман " . (P. 132)
78:1497   " теве тиде артист Ози Кузим модеш , тиде - Полат Акпайым " , - умылтарен
78:1498  рвезе . (P. 132)
78:1499  йошкар пеледыш пайрем нерген ойлаш тӱҥалме деч ончыч шамрай пашалан пырля
78:1500  лийын шогымашым умылтарен пуыш : " кеч-могай у пашалан эн ондак ме ,
78:1501  коммунист ден комсомолец-влак, пижына " . (P. 132)
78:1502   " тиде чын . война огыл гын , техникына мыняр лиеш ыле " , - келшыш Йогор
78:1503  . (P. 133)
78:1504  шырчык иге-влак шып кият , йӱкымат огыт пу , аваштын мутыштым колыштыт .
78:1505  а авашт нунылан шижтара : " шып кийза , йӱкым ида пу , пӧрт вӱйышто
78:1506  пырыс кия . (P. 133)
78:1507  шогертен чарныде шке мурыжым мура , пуйто мераҥлан шижтара : " мераҥ ,
78:1508  мераҥ , шолашкыла ончал , теве охотник-влак тый декет лишемыт .
78:1509  вашкерак чашкерышке кудал , ӱке гын , тыйым лӱят ! " . (P. 133)
78:1510   " кушто тыгай сылне мурым колынат , Окавий ? - йодеш Пайдуш вате . (P. 133)
78:1511   " Эчан , йолетше кызытат коршта мо ? " - йодеш Анук . - тоя деч посна
78:1512  кошташ ок лий мо ? " ... (P. 133)
78:1513  радио шыпланыш . Андрий ала-мом пӱтырка   " молан ок шокто ? " -
78:1514  председатель йодеш . (P. 133)
78:1515   " Марпа акай ! мо лийынат ? молан вуетым тынаре чот вӱдылынат ? " -
78:1516  пошкудо вате-влак йодыт . (P. 133)
78:1517  я мом воштылыда , - шокта Ӧрина . - Лука кузе кутыра , тугак
78:1518  ышта " . (P. 134)
78:1519  карпуш почеш ӱдрамаш-влакын йӱкышт шокта : " карпуш ! молан уржам
78:1520  тыге куктен коденат ? ! машинет дене киндым локтылат " . (P. 134)
78:1521   " Элексей изайлан кӱтӱм пуышаш ! тудо ялыштына ожнат кӱтен . тудын
78:1522  деч нимо утситым ужалтын огыл " , - коҥга лук гыч йоҥгалте . (P. 134)
78:1523   " келшаш ? - Йогор ӧрмалгыш . - тыят мыйым колхоз председательлан
78:1524  шогалташ темлет ? " . (P. 134)
78:1525  ала-мо вес йӱкын Верук воштылеш . " Pеш йора-а , - шуйдарен пелешта .
78:1526   " можо йӧра ? - Пӧтыр ӧреш . (P. 134)
78:1527   " ну-ка , воло-ян тушечын ! уке гын , логалеш ! - чытырем мый . -
78:1528  Маня , тоям вашкерак кондо " ! . (P. 134)
78:1529   " мом мый туныктенам ? - сырен аваже . - Эвай Пӧтыр дек кошташ мый
78:1530  туныктенам мо ? " . (P. 134)
78:1531   " молан кӱлеш мыланем тыйын оксат ? " - шыдешкен колтыш тудо . (P. 134)
78:1532   " уке , кокай , арам тыге шонет , - Оля шыргыжале . - иктым да весым
78:1533  кычалын коштшо , шканже келшыше ӱдырым муын кертдыме еҥым шоҥго каче
78:1534  маныт " . (P. 135)
78:1535   " Галя , мо пеш эр кынелынат ? " - Константин Сергеевич , шинчажым
78:1536  почын , ласкан шыргыжале . (P. 135)
78:1537   " туге , - Пӧтыр воштылеш . - ломбер , пистер , куэр мотор улыт " . (P. 135)
78:1538  мыйын толмешкем , могай омым ужыч ? " - воштылеш Алгаева . (P. 135)
78:1539   " сай , сай , - шыргыжеш Ана , - на теве , васке луд " . (P. 135)
78:1540   " олык мыланна пешак кӱлеш, вольыклан курго уке , купым кошташак
78:1541  пижман " , - манын ойлышт нуно . (P. 135)
78:1542   " мый эреак толам , да кушко кажне раз чайым шындыл шогылтат , " - манын
78:1543  Еки пелешта . (P. 135)
78:1544   " изай шуко орлыкым чытен дыр " , - манын шоналтен Марина . (P. 135)
78:1545   " ах , таче пардаш эҥыраш пеш йӧнан игече " , - манын шоналта Вачий . (P. 135)
78:1546  сакар ӱдыр деке лишеме , пычалжым пушеҥге воктен шогалтыш , имньыжым
78:1547  ниялткален ончыш , вара мане : " имнет чык лийын , изиш кандараш кӱлеш .
78:1548  молан тунар чот поктенат ? " . (P. 136)
78:1549  каймем лугыч шонкалем : " эше шогертен толын лектеш гын , изам адак лӱен
78:1550  колта мо ? тыгеже ме таче ик мераҥымат кучен огына керт , чыла лӱдыктыл
78:1551  пытарена " . (P. 136)
78:1552  а шукерте огыл Опанас йолташем деч ик уверым кольым : " тылат Логин
78:1553  саламым каласыш , шке лӱмжӧ дене мыйым тыйын кидетым кормышташ йодо "
78:1554  . (P. 136)
78:1555   " каласен ом керт , Акнаш . адак мом ышташ гын ? шонен ончем теде " , -
78:1556  мане Ксти . (P. 136)
78:1557   " тунемаш каем ! тунемде , чылажымат умылен налде , у илышым ышташ
78:1558  огеш лий улмаш " , - шонен , Сану ошкылеш . (P. 136)
78:1559   " Иван , Пӧтырлан ушкал йомакым колто , але тудо ок шинче " , - шокта
78:1560  ик йӱк . (P. 136)
78:1561   " эй , Сидыр , улат мо ? " - еҥ кычкыра . (P. 136)
78:1562  мемнан ӱмырыштына эше ятыр у ий толеш " , - вашештен ӱдыр . (P. 136)
78:1563   " чын , - манын Зыков , - завод ял гыч толшым илаш туныкта " . (P. 136)
78:1564  изамже помыш гыч кок маска игым луктеш . " на , иктыже тыланет , отлично
78:1565  тунемметлан пӧлек , - шокта тудо , - а весыжым чӱчуч эргыжлан наҥгая "
78:1566  . (P. 137)
78:1567   " йомакысе кугыжан ӱдыр семын пелед шогалынат , - мыскара семын вашештыш
78:1568  Йогор , - кунам тыге кушкынжо шуынат ? " . (P. 137)
78:1569  ӱдыр марлан ок кай , да кок кугыжа-влак ваш сырен , войнам тӱҥалыт .
78:1570  Йыван тидым шижеш да : " тыге огыл , толыт гын , мыйын ӱдырем наҥгаят ,
78:1571  войнаш кайшаш " , - шона . (P. 137)
78:1572  умбалнырак : " а-у !...ану-ук ! Марпа-а ! а-у ! " - шоктыш . (P. 137)
78:1573  ятыр жап шинчымеке , Сану ойлаш тӱҥале : " мыйым ачий тендан деке
78:1574  сомыл дене колтыш ... " (P. 137)
78:1575  эвай Пӧтыр тудлан эре воштылын ойлен : " вара кузе , гидротехник ?
78:1576  пашат могае ? " . (P. 137)
78:1577  ужамат , шогертенет кычкырен-кычкырен нояш тӱҥале . ынде тудо мераҥым
78:1578  чаманенак кычкыра : " мыйын мутемым от колышт гын , шканет шке ӧпкеле "
78:1579  . (P. 137)
78:1580   " тендан дене шинчаш пеш сай , но службымат мондаш ок лий . вуеш ида
78:1581  нал , мый оролаш каем " , - пелештыш шоҥго буденновец да пӧрт гыч лекте
78:1582  . (P. 138)
78:1583   " моло вере кугу лектышым налыт , да неужели меат тудым сайын шочыктен
78:1584  она керт ? йӧн дене ончен , тиде культурым тысе мланде дене сайын родым
78:1585  ышташ гын , мемнан денат кукуруза чодра семын лӱшкен шогаш тӱҥалеш ! " -
78:1586  шокшын ойлен Матвеев . (P. 138)
78:1587   " чыланат тыште улыда ? - йолеш Эрмак . (P. 138)
78:1588   " тунемде ок лий , чын , - Йогор келшыш , - но вет тидлан жап кӱлеш .
78:1589  а мыланем эрла гычак колхозым вуйлаташ тӱҥалман " . (P. 138)
78:1590   " чодраште илаш тунемшаш огыл , - пӧдырын шонымыжым палышыла Сергей
78:1591  пелешта , - мый чодрашак шочынам " . (P. 138)
78:1592   " сай лий , йолташ ! - пелешта Ванька . - тембакырак шич " . (P. 138)
78:1593   " Ануш , - манеш Марина , - тыгай ойган мурымат мурен моштет улмаш "
78:1594  . (P. 138)
78:1595  лум яклака , ече куштылгын мунчалта . Сакар кайшыжлак, лачыжым почын ,
78:1596  урым пыштыш , пычалжым шӱшкаш тӱҥале . Сакарын шӱм пыртка . эх , кузе
78:1597  тиде лӱйым солалтен налаш , вара Чежган кугызалан тӱлышаш парымже ок
78:1598  лий ыле ! луй , Сакарлан ӱчым ыштымыла , нигушкат ок шич , эре ончык
78:1599  кая . (P. 139)
78:1600  Тамара , мыняр онча , тунар тӱдын ушыжо ӱмылыдымын Григорий Петрович
78:1601  йыр пӧрдеш . моло кавалер-влак дене таҥастара . ялысе учитель умылдымо
78:1602  мелодийже дене Тамаран чонышкыжо шеҥынак пура . уке ,тыге ок йӧрӧ ,
78:1603  тыгай шонымашым вуй гыч  кораҥдаш кӱлеш ! (P. 139)
78:1604  уполномоченный - влакын тугай койышышт : кажне ял илыш нерген йодыштыт .
78:1605  тыге йодыштмыштлан Яндышев лыжган гына каласен пуа : " мый опытник омыл ,
78:1606  мый учитель улам , йочан шонымашым гына шинчем " . (P. 140)
78:1607  вачай шке йолташыштым шылталенат нале : " шорык тӱшка ! тендам поген от
78:1608  шукто " . (P. 140)
78:1609   " кузе гынат пуртыза , йолташем шоген ок керт , йӧрлеш ала-мо " , - пеш
78:1610  сӧрвала уремысе йӱк . (P. 140)
78:1611  - тыгай шыгыр жапыште тендам нигушкат колтен ом керт , - директор руал
78:1612  каласен . - йодмашдам мӧҥгеш налза . (P. 140)
78:1613  Макар шыдештын . кынел шогале , турвым шуялтен каласыш : - ийгече тӱрлӧ
78:1614  лийын кертеш . кеч ояр , кеч ночко лиеш , кырашыже кӱлеш . (P. 140)
78:1615   " шоҥго рывыж помыжалтын " - шоналта Валерий . (P. 141)
78:1616   " оринам шонаш тӱҥалат гын , погынымашыжымат мондет " , - шоналта Пӧтыр ,
78:1617  тунамак шижеш : Ванькан докладше пытен . (P. 141)
78:1618  кожым ончен , чаманен шонкалем : " вет тудат моло пушеҥге гаяк таза ,
78:1619  пӱртӱсын кеч-могай осал вийжым сеҥен кертше лиймыже шуэш " . (P. 141)
78:1620  ава ден эрге пӧртыш пурышт . нунын ваштареш Оля шыргыж тольо , старшина
78:1621  дек миен , саламлен пелештыш : " Егор Максимович , мӧҥгӧ пӧртылмет
78:1622  дене саламлем " . (P. 141)
78:1623  Семен Петрович Олям тунем пытарыме дене саламлыш да йодо : " Олюк ,
78:1624  ынде мом ышташ тӱҥалат ? " . (P. 141)
78:1625  Тачана каласа : " ну , Семен , тый аза от ул , тый улат бригадир ,
78:1626  комсомолец-командир ! " . (P. 141)
78:1627   " тау , ракмат ачайлан тыгай поро мутшылан " , - манеш шольо изажлан , вара
78:1628  лектеш да кая . (P. 141)
78:1629   " кушеч толат , могай уверым кондет , янгелде ? " - манеш Эрмак . (P. 142)
78:1630   " а пошкудыдан илышыже могай ? - Вакш Бӧдыр пӧрт велкыла ончыктен йодеш . -
78:1631  нунын имньышт мыняре ? " . (P. 142)
78:1632   " Кори , кызытак милиционерым кондаш имньым колто ! - эпанай Корилан
78:1633  Пӧтыр кӱшта . - ик рвезым Шимай дек колто " . (P. 142)
78:1634  пашаже такше тушто огыл , - ыштале Вазай . - паша - келшымаште ,
78:1635  йӧратымаште " . (P. 142)
78:1636   " шкенан дене кузе илат гын ? - Эчанын йодмыжым колдымыла Каврий
78:1637  пелешта . - шукертсек письмамат налын омыл " (P. 142)
78:1638   " Юрий Степанович , мо лийын ? - комбайн  гыч тӧрштен волен , комбайнер
78:1639  йодо . - ала пырче кодеш ? " . (P. 142)
78:1640   " шолып ит ыште , - манын тудо , - эргычлан мо кӱлеш гын , мый чаманымаш
78:1641  уке ? " . (P. 142)
78:1642   " тый , Васлий изай , - ойла Аркашыже , - кумыл пыштен честнын ыштет гын ,
78:1643  пеш кугу еҥ лият ыле . колхозышкыжо молан от пуро ? " . (P. 143)
78:1644   " тый пӧртыштӧ ит кий , - умбакыже Васлий ойла . - пашаш кошташ тӱҥал .
78:1645  тунам зап эртен каймымат от шиж ... " (P. 143)
78:1646   " мый тидын нерген директор дене мутланен налам , - манеш прораб , шке шона :
78:1647   " Каргыме Вениамин Петрович ! титакым ыштенам : Ондран кашакым тышке
78:1648  пуртымо ок кӱл ыле " . (P. 143)
78:1649  кӱлеш-оккӱлым ит ойлышт , - Мартынов сырен пелештыш да , ватыже ӱмбак
78:1650  шӧрын ончалын , семынже шоналтыш : " мом гынат шонен луктеш .
78:1651  вашке ӱдыржӧ поктен шуэш , а тудо эшеат йоча гай ойлыштеш " . (P. 143)
78:1652  тый таче педпрактикыш миенат манын , ойлышт . чын мо ? - . (P. 144)
78:1653  изам шона , пуйто мый тудым мондаш тӱҥалынам . (P. 144)
78:1654  Микуш йоча-влак дек мийышат йодо , кушко нуно каяш тарваненыт . (P. 144)
78:1655   " Семен таче педпрактикыш миен " , - манын ойлышт . (P. 144)
78:1656  изам шона : " шольым мыйым мондаш тӱҥалын " . (P. 144)
78:1657  Микуш йоча-влак дек мийышат йодо : " кушко те каяш тарванышда ? " . (P. 144)
78:1658  мый тудым мондаш тӱҥалынам . (P. 144)
78:1659  шольым мыйым мондаш тӱҥалын . (P. 144)
78:1660  армийыште гына жап шижде эрта манын , Йогор шонен . но чын огыл улмаш
78:1661  . (P. 145)
78:1662   " армийыште гына жап шижде эрта " , - манын Йогор шонен . (P. 145)
78:1663  йолташем-влак коклаште , мыйын ачам - герой дене икте , тудын ныл орденже ,
78:1664  оҥ тич медал8же лийын манын , моктаненам . (P. 145)
78:1665  йолтсшем.влак коклаште : " мыйын ачам герой дене икте , тудын ныл орденже ,
78:1666  оҥ тич медальже лийын " , - манын моктаненам . (P. 145)
78:1667  тый илыше улат манын , ватетлан возем мо ? - йодын йолташыже . (P. 145)
78:1668  Нина Павловна , - пелештыш Аркадий Николаевич , - мый тендам ныл ий
78:1669  годым эре шарненам , иктаж письмам колтеда манын , кече еда вученам
78:1670  . (P. 145)
78:1671  кузе тыге , Фатых ? ватан улат , тыйын икшыветат уло манын , мыланем
78:1672  ойленыт ыле . (P. 146)
78:1673  иктаж письмам колта . (P. 146)
78:1674  тудо ватан , тудын икшывыжат уло . (P. 146)
78:1675  тыйжат але кугуак отыл . - покролан латкандаш ийым теменам , -
78:1676  манеш авий . (P. 146)
78:1677  прокой кенета сыра : " мом адак неретым куптыртылат ; Петрован
78:1678  тӱшкаш ушнем манын , ӱшанышыш мо ? " . (P. 146)
78:1679   " огыда инане гын , шке ончыза . Mый шке возенам манын , шонеда мо . (P. 146)
78:1680  ит лӱд , мый осал улам манын , ит шоно . (P. 146)
78:1681  мый кольым , пуйто тый теҥгече у рекордым шынденат . (P. 146)
78:1682  покролан латкандаш ийым теменат . (P. 146)
78:1683  Петрован тӱшкаш ушна . (P. 147)
78:1684  тый шке возенат . (P. 147)
78:1685  пу-ян , ончалам , - Сайполан кид гыч кагазым налын , Петрован пелештыш , -
78:1686  кузерак шонеда... - еҥна шагал манын , ит шоно . первыйлан лач гына
78:1687  . (P. 147)
78:1688  Алешаже тыгай пычкемыш лукыш конда манын , тудо (Роза) шонен огыл . (P. 147)
78:1689  тиде уверлан аваже ӧрмалга манын , Йогор шоналтыш да шоҥго еҥын шинчашкыже
78:1690  тӱткын ончале . (P. 147)
78:1691  очыни , тенданат шочшыда-влак , ачашт элна верч колен манын , шонен
78:1692  илат . (P. 147)
78:1693  тендан дене йытын ала-молан сайынак ок шоч манын , шешкыда ӧпкела ыле
78:1694  . (P. 147)
78:1695  председатель ойла , пуйто тыланет логалшаш киндым тый дечет посна
78:1696  мыланем огыт пу . (P. 147)
78:1697  - мый кушан шинчам ? - йодо Мичу аваж деч . (P. 148)
78:1698  Мичу аваж деч йодо , кушан тудо (Мичу) шинчеш . (P. 148)
78:1699  мемнан отделенийыш 15 ияш доброволец вереште : - кусо улат ? -
78:1700  Рублев тудын деч йодо . (P. 148)
78:1701  Рублев тудын деч йодо , кусо тудо . (P. 148)
78:1702  - ала фронтыш ынет кай ыле ? - ӧрын , Чапай деч йодым . (P. 148)
78:1703  мый , ӧрын , Чапай деч йодым ала тудо фронтыш ынеж кай улмаш . (P. 148)
78:1704  - вара молан ӱжыктышда ? - манын Осман йодо . (P. 148)
78:1705  Осман йодо , молан нуно тудым ӱжыктеныт . (P. 148)
78:1706  вара кунам солык налаш толыт ? - йодо аваже (P. 148)
78:1707  аваже йодо , кунам нуно солык налаш толыт . (P. 148)
78:1708  - тыйже вара мо шып шинчет ? - чапай мый дечем йодо . (P. 148)
78:1709  чапай мый дечем йодо , мо мый шып шинчем . (P. 148)
78:1710  ачам шона : " молан эргым чодраш коштеш ? " . (P. 148)
78:1711  ачам шона , молан мый чодраш коштам . (P. 149)
78:1712  - пӧртыш пуремат , мом каласем ? - шонем мый семынем . (P. 149)
78:1713  семынем мый шонем ; пӧртыш пуремат , мом калсем . (P. 149)
78:1714  - Эльза, йӧратымем , каласе тудлан , кайже тышечын . (P. 149)
78:1715  Борислан каласе , жапше лиеш гын , тышке толжо . (P. 149)

79:1  79 L . P . Vасикова : сложные предложения в современном
79:2          марийском литературном язӱке . часть ӹ . структурные
79:3          схемы предложений. сложносочиненные предложения.
79:4          йошкар-ӧла 1982 .
        (Tхис техт цонтаинс тхе ехампле сентенцес оф тхе граммар.
        Pаге нумберс аре схоwн ин брацкетс афтер тхе сентенцес.)
79:5  завод шеҥгелне , мӱндырнат огыл , Урал курыкын чаҥгатаже-влак
79:6  койыт . чаҥгата рӱдыштӧ кожер шога . (P. 5)
79:7  мый шоҥго улам... туге гынат тенийсе правам шинчен шогем: Окси тый
79:8  декет угыч кая гын , кайыже - ом кучо; кайымыж ок шу гын , мый ӧкымеш
79:9  колтымаш уке . ешна уке - ила гынат , уто огыл . (P. 5)
79:10  Эрай вашмутым мыняр кычале - ыш му . (P. 5)
79:11  мутлан , тый тӱжвач ончаш гын , бюрократла коят ... (P. 5) .
79:12  кочкаш гын , мераҥ шыл да  шере кинде деч моло нимат уке . (P. 5)
79:13  ом шойышт : йӧратенамат ыле . (P. 6)
79:14  орудий мӱгырымым чарнен... нимучашдыме кугу , лопка пасу шарлалт
79:15  возын . мардеж йол дене ший-шӧртньӧ тысан шурно толкыналтын оҥгештеш ,
79:16  адак мӧҥгеш лупшалтеш , вуйым нӧлтал шогалеш ... (P. 8) .
79:17  кандаш шагат шуэш  . (P. 9)
79:18  шошо толын . (P. 12)
79:19  чодыра лӱшка . (P. 12)
79:20  ломбо пеледын огыл . (P. 12)
79:21  те ужыда . (P. 12)
79:22  ме ышна шинче . (P. 12)
79:23  игече саеме . (P. 12)
79:24  тый ит ойло . (P. 12)
79:25  те каласыза . (P. 12)
79:26  пиал лийже ! (P. 12)
79:27  ме кайынена . (P. 12)
79:28  тый ынет кутыро . (P. 12)
79:29  нуно кӱлыт . (P. 12)
79:30  тый кӱлат - ты нужен
79:31  чодыра лӱшкаш тыҥалын . (P. 12)
79:32  ломбо пелед шуын огыл . (P. 12)
79:33  те ойлаш ида тӱҥал . (P. 12)
79:34  шӱшпык шӱшка ыле . (P. 12)
79:35  ме колын ӱлына ыле . (P. 12)
79:36  кайык-влак мурат ыле . (P. 12)
79:37  кайыкат ок муро ыле . (P. 12)
79:38  олмапу кушкеш улмаш . (P. 12)
79:39  чодыра шоген ыле . (P. 12)
79:40  шурно шочын огыл улмаш . (P. 12)
79:41  тый ойлынет ыле . (P. 12)
79:42  Пӧтыр толнеже улмаш . (P. 12)
79:43  йӱр толжо ыле . (P. 12)
79:44  юр ак тол ылгецы . (P. 12)
79:45  ачам - пашазе . (P. 13)
79:46  пушеҥге ужарге огыл . (P. 13)
79:47  игече мотор . (P. 13)
79:48  тиде школ огыл . (P. 13)
79:49  мут виян . (P. 13)
79:50  кумыт - простой числа . (P. 13)
79:51  визытан - сай оценка . (P. 13)
79:52  тунеммаш - ушым погымаш . (P. 13)
79:53  шинча шоптыр гай . (P. 13)
79:54  шыже шошо гай . (P. 13)
79:55  тудо тый гает . (P. 13)
79:56  шыже шошо гай огыл . (P. 13)
79:57  тудо тый гает огыл . (P. 13)
79:58  кеҥеж ожнысо гай огыл . (P. 13)
79:59  тый ачат гай улат . (P. 13)
79:60  тудо тый гает лиеш ыле . (P. 13)
79:61  шошо шыже гай улмаш . (P. 14)
79:62  кеҥеж ожнысо гай лийын огыл ыле . (P. 14)
79:63  паша - тиде паша . (P. 14)
79:64  айдеме - тиде айдеме . (P. 14)
79:65  сай - тиде сай . (P. 14)
79:66  паша - тиде илыш . (P. 14)
79:67  мый тиде мый . (P. 14)
79:68  тый - тиде тый . (P. 14)
79:69  игече ночко ыле . (9:14)
79:70  мут кӱчык лиеш . (P. 14)
79:71  мый инженер улам (омыл) . (P. 14)
79:72  нуно врач лийын огытыл . (P. 14)
79:73  кече сай ок лий . (P. 14)
79:74  ачаже туныктышо улмаш . (P. 14)
79:75  Ямбика толшо лийын . (P. 14)
79:76  мый возышо лийым . (P. 14)
79:77  нуно кочшо лийыныт . (P. 14)
79:78  ачам моштышо ок лий . (P. 14)
79:79  тый палыше ит лий . (P. 14)
79:80  мый врачлан ыштем . (P. 14)
79:81  тудо директорлан шога . (P. 14)
79:82  те инженерлан ыштеда . (P. 14)
79:83  авам счетоводлан шога . (P. 14)
79:84  тый бухгалтерлан ыштен отыл . (P. 15)
79:85  те вучышаш улыда . (P. 15)
79:86  ме шонышаш улына . (P. 15)
79:87  йӱр лийшаш ыле . (P. 15)
79:88  нуно пашам пытарышаш улыт . (P. 15)
79:89  те пашам пытарышаш улыда ыле . (P. 15)
79:90  ме толшаш онал ыле . (P. 15)
79:91  йӱр лийшаш огыл ыле . (P. 15)
79:92  йӱр лийшаш . (P. 15)
79:93  йӱр лийшаш ыле . (P. 15)
79:94  тый толшаш ӱле . (P. 15)
79:95  Пӧтыр тунемаш пижеш . (P. 15)
79:96  те ойлас кертыда . (P. 15)
79:97  мый каяш тӧчем . (P. 15)
79:98  ме возаш толашена . (P. 15)
79:99  ме йолаш она тошт . (P. 15)
79:100  тудо возаш лиеш . (P. 16)
79:101  Эрвий йочав ончаш лиеш . (P. 16)
79:102  те полшаш лийында . (P. 16)
79:103  йолташем возаш тӱҥалаш лие . (P. 16)
79:104  Ямбика поктен шуаш лие . (P. 16)
79:105  те миен толаш лийда . (P. 16)
79:106  тудо ыштышын коеш . (P. 16)
79:107  тунемше умылышын ок кой  . (P. 16)
79:108  тый лудшын ит кой . (P. 16)
79:109  тудо малышын койнеже . (P. 16)
79:110  радио ойлымым чарныш . (P. 16)
79:111  нуно тунеммым чарнынешт . (P. 16)
79:112  мардеж шӱшкымым чарнен огыл (P. 16)
79:113  мый ойлымым кольым . (P. 16)
79:114  тудо возымым эскера . (P. 16)
79:115  кайык-влак айдеме лишеммым шижыч  . (P. 16)
79:116  ме куржмым ончена (P. 16)
79:117  те мурымым колыштыда . (P. 16)
79:118  айдеме кертман . (P. 17)
79:119  задача - тунемаш . (P. 17)
79:120  мардеж лийшаш (P. 17)
79:121  йыр лийшаш огыл . (P. 17)
79:122  погынымаш лишаш (лык) . (P. 17)
79:123  шуды ситышаш (лык) . (P. 17)
79:124  айдеме кертман ыле . (P. 17)
79:125  йӱр лийшаш ыле . (P. 17)
79:126  тый ойлышаш ыле . (P. 17)
79:127  тудо толман огыл ыле . (P. 17)
79:128  ойлаш куштылго . (P. 18)
79:129  ышташ неле . (P. 18)
79:130  вучш йӧсӧ . (P. 18)
79:131  тунемаш неле огыл . (P. 18)
79:132  куржталаш куштылго огыл . (P. 18)
79:133  илаш - кучедалаш . (P. 18)
79:134  тунемаш - ушым погаш . (P. 18)
79:135  умырым илаш - корно гоч вончаш огыл . (P. 18)
79:136  шуко лудаш - шуко палаш . (P. 18)
79:137  чодыра вует кож-гож-гож . (P. 18)
79:138  пӱнчӧ вует - либ-либ-либ . (P. 18)
79:139  шинча вӱдет йор-йор-йор . (P. 18)
79:140  чодыра уло . (P. 18)
79:141  вӱд уке . (P. 18)
79:142  шинчымаш уло . (P. 18)
79:143  лӱшкымӧ ок кӱл . (P. 18)
79:144  йӱр сита . (P. 18)
79:145  шокшо ок сите . (P. 18)
79:146  йоча кӱлеш . (P. 18)
79:147  йоча шортмаш уке . (P. 18)
79:148  мый титаклымаш уке . (P. 18)
79:149  тудо ойгырымаш уке . (P. 18)
79:150  ме вучымаш уке . (P. 18)
79:151  илаш лиеш . (P. 19)
79:152  тамакым шупшаш ок лий . (P. 19)
79:153  ӱшанаш лиеш . (P. 19)
79:154  кутыркалаш ок лий . (P. 19)
79:155  тунемаш тӱҥалаш лиеш . (P. 19)
79:156  миен толаш лиеш . (P. 19)
79:157  шинчылт кошташ ок лий . (P. 19)
79:158  тунемаш кӱлеш . (P. 19)
79:159  тунемаш тӱҥалаш кӱлеш . (P. 19)
79:160  тамакым шупшаш ок кӱл . (P. 19)
79:161  йӱр толам ыле . (P. 19)
79:162  тыйже каласем ыле . (P. 19)
79:163  теже умылем ыле . (P. 19)
79:164  нуныжо умылем ыле . (P. 19)
79:165  ме толам ыле . (P. 19)
79:166  мый толам ыле . (P. 19)
79:167  тый толат ыле . (P. 19)
79:168  тудо толеш ыле . (P. 19)
79:169  - кӧ документым пуэн ?
79:170  - Лебедев . (P. 20)
79:171  - мо тиде тыгай ?
79:172  - марий кочкыш , господин поручик . (P. 20)
79:173  ида ӧркане . (P. 20)
79:174  йӱдшӧ-кечыже заводышто паша тургым , калык йӱк-йӱан . (P. 21)
79:175  касештеш . (P. 22)
79:176  кылмыктен огыл . (P. 22)
79:177  пычкемышалтеш . (P. 22)
79:178  чытырыкта . (P. 22)
79:179  волгыжаш тӱҥалын . (P. 22)
79:180  волгыж кайыш . (P. 22)
79:181  пычкемышалташ тӱҥалын огыл . (P. 22)
79:182  йӱраш тӱҥалеш . (P. 22)
79:183  пычкемышалт кайыш . (P. 22)
79:184  садыште сайын ӱпшалтеш . (P. 22)
79:185  тӱрлын лиялтеш . (P. 22)
79:186  пылышлан перна . (P. 22)
79:187  кредалаш верештын . (P. 22)
79:188  пашам ышташ логалын огыл . (P. 22)
79:189  ялыш каяш перна . (P. 22)
79:190  ваш-ваш полшаш возеш . (P. 22)
79:191  тудлан ӱшанаш логалеш . (P. 22)
79:192  вӱд йымач кӱнчаш возеш . (P. 22)
79:193  тудлан тӱнемаш тӱҥалаш возеш . (P. 22)
79:194  мыланем ойлаш тӱҥалаш перна . (P. 22)
79:195  тудлан тунемаш кошташ верештын огыл . (P. 22)
79:196  чодыраште поҥгым погат . (P. 22)
79:197  министерство гыч кагазым колтеныт . (P. 23)
79:198  олыкышто шудым солат . (P. 23)
79:199  олыкышто шудым солен пытарен огытыл . (P. 23)
79:200  ялыште икияшым ӱден пытареныт . (P. 23)
79:201  икияшым ӱдаш тӱҥалыныт . (P. 23)
79:202  пашаште тудо деч сайым шагал муат . (P. 23)
79:203  вӱдыш пурыде , ияш от тунем . (P. 23)
79:204  оҥгырым помышеш от шылте . (P. 23)
79:205  келгытшым палыде , вӱдышкӧ ит тӧрштӧ . (P. 23)
79:206  пашам тачак пытараш ! (P. 23)
79:207  йочам сайын ончыман . (P. 23)
79:208  вольыкым олыкыш лукман . (P. 23)
79:209  вӱдым пудыратыман огыл . (P. 23)
79:210  тыге ойлыман огыл . (P. 23)
79:211  тидым попымыла агыл . (P. 23)
79:212  клеверым ӱдаш тыҥалман . (P. 23)
79:213  чодыраш миен толман . (P. 23)
79:214  тыге илен коштман огыл . (P. 24)
79:215  тенге попен каштмыла агыл . (P. 24)
79:216  чодыраште илаш ыле ! (P. 24)
79:217  тудо айдемым ужаш ыле ! (P. 24)
79:218  вашкыман огыл ыле . (P. 24)
79:219  тудлан каласыман ыле . (P. 24)
79:220  книгам лудаш тӱҥалаш ыле . (P. 24)
79:221  книгам лудын лекман ыле . (P. 24)
79:222  тидым ышташ тӱҥалман огыл ыле . (P. 24)
79:223  тенге попен каштмыла агыл ыльы . (P. 24)
79:224  ургаш пижман . (P. 24)
79:225  кутыраш тӧчыман огыл . (P. 24)
79:226  сайым шонаш тӧчыман . (P. 24)
79:227  мураш тӧчаш тӱҥалман . (P. 24)
79:228  пашам ӱштен пытараш тӧчыман . (P. 24)
79:229  пашам ыштен пытараш пижман . (P. 24)
79:230  умылаш тӧчаш пижман . (P. 25)
79:231  тӧрланаш тӧчаш пижман . (P. 25)
79:232  тунемаш пижаш тӧчыман . (P. 25)
79:233  ӱчашаш пижаш тӧчыман огыл . (P. 25)
79:234  лудаш тӧчыман ыле . (P. 25)
79:235  шонаш пижман ыле . (P. 25)
79:236  каласаш тӧчыман ыле . (P. 25)
79:237  тидым ышташ тӧчыман огыл ыле . (P. 25)
79:238  возаш тӧчыман огыл ыле . (P. 25)
79:239  телылан ямдылалташ тӱҥалаш пижман ыле . (P. 25)
79:240  миен толаш тӧчыман ыле . (P. 25)
79:241  лудаш пижаш тӧчыман огыл ыле . (P. 25)
79:242  каяш гын каяш . (P. 26)
79:243  ыштыман гын ыштыман . (P. 26)
79:244  кутырышаш гын кутырышаш . (P. 26)
79:245  нимом вучаш . (P. 26)
79:246  нимом ышташ . (P. 26)
79:247  нигуш каяш . (P. 26)
79:248  нимолан ойлаш . (P. 26)
79:249  нимолан сыраш . (P. 26)
79:250  нимолан ойлаш тӱҥалаш . (P. 26)
79:251  нигуш миен пураш . (P. 26)
79:252  нимом ончылт шинчаш . (P. 26)
79:253  нигыш кен пыраш . (P. 26)
79:254  ойлышташ нимолан . (P. 26)
79:255  сыраш нимолан . (P. 26)
79:256  ойгыраш нимолан . (P. 26)
79:257  ойлаш тӱҥалаш нимолан . (P. 26)
79:258  кутырен кошташ нимолан . (P. 26)
79:259  ойгырен шинчаш нимолан . (P. 26)
79:260  сай игече . (P. 26)
79:261  яндар кава . (P. 26)
79:262  курык сер . (P. 26)
79:263  шуко пушеҥге . (P. 26)
79:264  кум пӧрт . (P. 27)
79:265  ятыр книга . (P. 27)
79:266  шымлу ик подкинде . (P. 27)
79:267  могай чодыра . (P. 27)
79:268  могай олык . (P. 27)
79:269  могай пӱртӱс ! (P. 27)
79:270  мыняр калык ! (P. 27)
79:271  ай могай ӱдыр ! (P. 27)
79:272  ай могай мотор ! (P. 27)
79:273  вот могай паша . (P. 27)
79:274  пӧрт гын пӧрт ! (P. 27)
79:275  чодыра гын чодыра ! (P. 27)
79:276  пасу гын пасу . (P. 27)
79:277  тӱнӧ йӱштӧ . (P. 27)
79:278  уремыште мардежан . (P. 27)
79:279  тӱнӧ шокшо огыл . (P. 27)
79:280  пӧртыштӧ шокшо . (P. 27)
79:281  чодыраште лавыран . (P. 27)
79:282  мыланем йӧсӧ . (P. 27)
79:283  пашам пытарыме . (P. 27)
79:284  серышым колтымо огыл . (P. 27)
79:285  тӱнӧ йӱштӧ ыле . (P. 28)
79:286  эрла йӱран ок лий . (P. 28)
79:287  пасушто йӱштӧ улмаш . (P. 28)
79:288  пашам пытарыме лиеш . (P. 28)
79:289  уремыште лавыран огыл ыле . (P. 28)
79:290  пашам пытарыме огыл улмаш . (P. 28)
79:291  теҥгече шокшо ыле . (P. 28)
79:292  северыште йӱштӧ лийман . (P. 28)
79:293  пасушто лавыран лийшаш . (P. 28)
79:294  тыште чиялтыме лийшаш  . (P. 28)
79:295  пӧлемыште пычкемыш лийшаш огыл . (P. 28)
79:296  пашаште тыршаш кӱлес . (P. 28)
79:297  тыгайым ужаш лиеш . (P. 28)
79:298  тыште кошташ ок лий . (P. 28)
79:299  тамакым шупшаш ок лий . (P. 28)
79:300  тамакым шупшаш ок кӱл . (P. 28)
79:301  кошташ тӱҥалаш кӱлеш . (P. 28)
79:302  ойлен мошташ кӱлеш . (P. 28)
79:303  йолташ деке пурен лекташ кӱлеш . (P. 28)
79:304  кеҥежым вучен шукташ кӱлеш . (P. 28)
79:305  кутырен мошташ ок лий . (P. 29)
79:306  тӱредаш тӱҥалаш кӱлеш . (P. 29)
79:307  возаш тӱҥалаш лиеш . (P. 29)
79:308  возен пытараш лиеш . (P. 29)
79:309  пашам тӱҥал шукташ ок лий . (P. 29)
79:310  пашаште тыршаш кӱлеш ыле . (P. 29)
79:311  тыгайым ужаш лиеш ыле . (P. 29)
79:312  эрла толаш лиеш ыле . (P. 29)
79:313  кошташ тӱҥалаш кӱлеш ыле . (P. 29)
79:314  ойлец мошташ лиеш ыле . (P. 29)
79:315  йолташ деке пурен лекташ кӱлеш ыле . (P. 29)
79:316  кеҥежым вучен шукташ ок лий ыле )P. 29) .
79:317  мыланем шокшын чучеш . (P. 29)
79:318  тудым ужмыла чечеш . (P. 29)
79:319  авамлан сайын ок чуч . (P. 29)
79:320  тунам кертшашла чвчаш тӱҥалеш . (P. 29)
79:321  эрла кертшашла чӱчын кертеш . (P. 29)
79:322  мыйын кочмем шуэш . (P. 30)
79:323  авамлан каласыме шуэш . (P. 30)
79:324  ачамым ужмо шуэш ыле . (P. 30)
79:325  йочан йӱмыжӧ шуэш улмаш . (P. 30)
79:326  вӱд ӱмбалне гудок йӱк урмыж мӱгыралтымеке , Пӧтыр шӧрлымӧ
79:327  гай лие . (P. 30)
79:328  кок арня эртымеке , тунемаш кайышыжла , Чолпан
79:329  обкомыш пурен лектын , тушан ачаж нерген возымо тичмаш
79:330  тетрадьым пуэн коден . (P. 30)
79:331  "йолташ-влак толмешке , теве тыйым тышке петырем" , - изи омсам
79:332  Каврий почеш ... (P. 31)
79:333  пычкемыш лиймеке , коло меҥгым гына эртен , Пакал курыкыш шуна . (P. 31)
79:334  вара , иктаж шагат чоло эртымеке , лектын , вес уремыш Лазарь дек
79:335  ошкыльо . (P. 31)
79:336  пычкемыш лиймешке , ме пашам пытарышна . (P. 31)
79:337  иктаж кок шагат чоло эртымешке , ме пашам тӱҥал ышна керт . (P. 31)
79:338  Ленин шотышто мутым тарватымеке , кочетов тиде тале революционерын
79:339  кушто илымыже , кызыт мом ыштымыж нерген очкиан еҥ деч йодынат ончыш ,
79:340  но тудыжо ончык мом ыштышашым гына ойлаш пиже . (P. 31)
79:341  охотиныҥ вуйлатымыж почеш ик вере да вес вере операцийым сеҥымаш дене
79:342  эртарымек , салтак-влакын ӱшанышт чотак пеҥгыдеме , нуно , утларак да
79:343  утларак чулымештын , а варажым шкеак , корныш лектеден , засадым
79:344  ыштылаш тӱҥальыч . (P. 32)
79:345  но тиде гана тунемаш колтымо нерген йодышым каҥашаш тӱҥалмек ,
79:346  Струев пеш содор кынел шйгалмыж дене правленийыште улшо-влакым
79:347  чылаштымат ӧрыктарыш . (P. 32)
79:348  ялым лекмек , олык мучко канде пеледыш тӱҥале , Настян шинчаже тыгай
79:349  чевер ыле , оза ӱдырынат саска гай заҥгар , кӱшнӧ-кӱшнӧ кават яндар
79:350  деч яндар тӱсыж дене ончен сӧралга . (P. 32)
79:351  ялым лекмек , Настя олыкыш волыш . (P. 33)
79:352  апшат ӱжеш : вич ял гыч погынышо кресаньык-влак , хуторян тӱшкам
79:353  петырымеке , умбакыже мом ышташ ӧршыла койыт . (P. 33)
79:354  изиш лиймеке , ик еҥже тарваныш , вуйжым нӧлтале , вара кынел шинче ,
79:355  ончале : нигуштат нигӧат ок кой . (P. 33)
79:356  нуно , кайшыштлак , пушкыштым тышке да тушко савыркален , партизан-вла-
79:357  кым да калыкым лӱдыкташ манын , айда лийже лӱйылтыч . (P. 34)
79:358  ончен шогышыжлак , Чачин шинча гычше шинчавӱдшӧ йоген лекте . (P. 34)
79:359  нуно кайымышт годым лӱйылтыч . (P. 34)
79:360  чачин шогымыж годым шинчавӱдшӧ йоген лекте . (P. 34)
79:361  самолет огыл гын , мыйын эргым пытен ыле . (P. 35)
79:362  самолет огыл ыле гын эргым пытен ыле . (P. 35)
79:363  мый огыл гын , паша ок ышталт ыле . (P. 35)
79:364  тый огыл гын ,  паша ок ышталт ыле . (P. 35)
79:365  тудо огыл гын , паша ок ышталт ыле . (P. 35)
79:366  ме огыл гын ,  паша ок ышталт ыле . (P. 35)
79:367  те огыл гын ,   паша ок ышталт ыле . (P. 35)
79:368  нуно огыл гын , паша ок ышталт ыле . (P. 35)
79:369  мый огыл ыле гын , паша ок ышталт ыле . (P. 35)
79:370  тый огыл ыле гын , паша ок ышталт ыле . (P. 35)
79:371  тудо одыл ыле гын , паша ок ышталт ыле . (P. 35)
79:372  ме огыл ыле гын , паша ок ышталт ыле . (P. 35)
79:373  те огыл ыле гын , паша ок ышталт ыле . (P. 35)
79:374  нуно огыл ыле гын , паша ок ышталт ыле . (P. 35)
79:375  тиде самолет ? самолет огыл ; ачат инженер ? инженер огыл . (P. 35)
79:376  тиде самолет ? тиде самолет огыл . (P. 36)
79:377  ачам инженер ? ачам инженер огыл . (P. 36)
79:378  мый лиям гын , ме чоҥештена . (P. 36)
79:379  тый лият гын , ме чоҥештена . (P. 36)
79:380  тудо лиеш гын , ме чоҥештена . (P. 36)
79:381  ме лийына гын , ме чоҥештена . (P. 36)
79:382  те лийыда гын , ме чоҥештена . (P. 36)
79:383  нуно лийыт гын , ме чоҥештена . (P. 36)
79:384  мый лиям ыле гын , ме чоҥештена ыле . (P. 36)
79:385  тый лият ыле гын , ме чоҥештена ыле . (P. 36)
79:386  тудо лиеш ыле гын , ме чоҥештена ыле . (P. 36)
79:387  ме лийына ыле гын , ме чоҥештена ыле . (P. 36)
79:388  те лийыда ыле гын , ме чоҥештена ыле . (P. 36)
79:389  нуно лийыт ыле гын , ме чоҥештена ыле . (P. 36)
79:390  Людмила тидын нерген шоналташат тоштын огыл ,но ончыкылык илыш
79:391  нерген шонымаш тудым йӱл-кече вургыжландарен , шӱмжым корштаренак
79:392  туржын . (P. 42)
79:393  йӱд пычкемыш эрталеш , да ӱжараже коялеш . (P. 42)
79:394  "кухмистерскийыш" толшо-влак кол нерген йомаклаш моткоч йӧратат , но
79:395  торговой еҥ колызо огылат , тудлан колет-мочет - керек . (P. 43)
79:396  айдемылан , шулдырым пижыктен , шонымо верышке чоҥешташ лиеш ыле гын ,
79:397  Венцов , облисполком гыч лекмек , тунамак тидым ышта ыле . (P. 43)
79:398  курсант-влак , илашышт шокшырак лийже манын , йӱд еда мландым
79:399  кӱнченыт , вара ик радам накатым оптеныT да левед шынденыт . (P. 43)
79:400  Григорий Петрович , тачак тыгай мастерым мӱ , кудо мландым арлан
79:401  гай кӱнчен мошта . (P. 44)
79:402  тӱняште шуко поро , сае , тӱняште эрык вий сита ! (P. 44)
79:403  кынел шогалнеже - ок керт : пурла йолжо йымен кая , тӱжем име дене
79:404  иканаште шуралтымыла чӱчеш . (P. 44)
79:405  тудо кынел шогалнеже . (P. 45)
79:406  тудо кынел ок керт . (P. 45)
79:407  тӱнӧ пешак сылне : чодыра ужарга , олыкат шудаҥеш , пасуат ӱмбаланже
79:408  ужар постом леведеш . (P. 45)
79:409  Вачайым налына : Вачай - интеллигент , а пашаште Вачай деч
79:410  кӱлешаным шагал муат . (P. 45)
79:411  ме Вачайым налына . (P. 45)
79:412  "иктаж-мо кочкаш уло гын , лук , а мый , пӧлемыш пурен , тувыр-
79:413  йолашым вашталтен чием" , - ила Виктор . (P. 45)
79:414  тый лук . (P. 46)
79:415  Алексеев шинча : бомба тудын ӱмбалан самолет гыч ойырла гын , садак
79:416  умбаке кая , но уш тудлан ок ӱшане , капым виешак лап ышта . (P. 46)
79:417  бомба умбаке кая . (P. 46)
79:418  ой , авием , авием , ынде вашке мый колем : кидем кишке чӱҥгале,
79:419  ужат , кузе пуале . (P. 46)
79:420  кеҥежат толын шуо . (P. 50)
79:421  чиям гын , ошымат , шемымат йӧратем . (P. 50)
79:422  шагат кандашат эртыш . (P. 50)
79:423  мыйынат омем шуэш . (P. 50)
79:424  телымат , кеҥежымат ужарге . (P. 50)
79:425  йоча-влак модытат , модмаштак лудыт .
79:426  калык нойышыжат , нойыдымыжат мала . (P. 50)
79:427  мӧҥгыш толмекат , каналташ ыш верешт . (P. 50)
79:428  лудмо велеат огыл , умылымо кӱлеш . (P. 50)
79:429  ме пушеҥгым пӧрт деранат шындена . (P. 50)
79:430  изи лум возынат , теле корно сай лийын . (P. 50)
79:431  ола курык коклаш йомешат , тудын деч пеш тораште , чевер-канде шикш
79:432  коклаште , кечеш ший гай йылгыжше , нигунамат шулыдымо иян курык вуй
79:433  палдырна . (P. 51)
79:434  вуйышкыжо шыште тӱсан шовчым кылдыде сакенат , кок пылыш мучаштыже
79:435  ший алга коеш . (P. 51)
79:436  южо вере мланде чытырналтешат , пӧрт шалана . (P. 51)
79:437  изай шортмым ужымат , чонемлан йӧсын чучо . (P. 51)
79:438  пӧтыр ӱдыр тӱшкашке але ик ганат лектын огылат тудым чыланат пагалымыла ,
79:439  чаманымыла ончат . (P. 51)
79:440  1919 ийыште тудым эреҥер гыч луктын колташ пунчалын улытат , тудо чынак
79:441  Москваш " кокажын эргыж дек " коштын тольо . (P. 51)
79:442  мланде топланен шуын огылат , аҥамбалне лавыртыш гай ... (P. 51)
79:443  тудо ийыште поян кашаклан первый гана шыгыр лийынат , нуно ӧрмалгымышт
79:444  дене кузе ышташ кӱлешым пален шуктен огытыл . (P. 52)
79:445  тимкин пычалжым кидышкыже налаш тӱҥалынат , тудым кугу капан кресаньык
79:446  шаньык дене мӱшкыр гыч шуралтен . (P. 52)
79:447  руш войскалан , Сура вӱд деке шумешкыже , чотак шужашыже пернен улма-
79:448  шат , марий сиет нунылан ала-моэш чучын колтен . (P. 52)
79:449  Ӱпӧ да Озаҥ организацийыште неле , лӱдмаш паша-влакым ыштымыж гыч
79:450  иктаж-мом ойлаш тыҥалешат , Алановынат шинчаже ылыжеш . (P. 52)
79:451  мардеж укеат , чыла пушеҥге тымык омо дене нерен шога . (P. 52)
79:452  Роман давай калпак паштек . калпак акшакла велеат , ойхы когоок агыл
79:453  . (P. 53)
79:454  шайылнемок эдем шалгалта , трубкажы йӧрен кен ылынат , пижыкташ цаца
79:455  . (P. 53)
79:456  Сакар , школ гыч вакшыш эртен кайышыжла , Якуш Вӧдырын окнаште тулым
79:457  ужеш... моло пошкудыштын иктынат тул ок коят , Сакарын ушыжлан тиде
79:458  ойыртем ала-молан йӧндымын чучеш . (P. 54)
79:459  вакш кучымо годым Вӧдыр йорло-влаклан , у кинде шумешке , кӱсын
79:460  киндым пуэден . киндылан пеш ӧрмаш уке ылят , кӱсын пуымыж годымат
79:461  окса дене шотлен . (P. 54)
79:462  Эликов кастене палыме еҥже дек кая . оза укеат , Эликов вучен ыш шого ,
79:463  мӧҥгеш пӧртыльӧ  . (P. 54)
79:464  курык вуй шолешат , тул лапаш йоген лектеш . (P. 55)
79:465  изи Иван сельсоветышкы кеаат , Хӧдӧрым анжалаш шӱден колтышна . (P. 55)
79:466  кӱсеныште тулем укеат , ик пырче шырпым йолнем ыле . (P. 55)
79:467  Верук илаш миен огылат , икана Ванька шке ӱжаш толын . (P. 56)
79:468  шӧрымӧ сорта семын нерынчен куштымо эргыже , гражданский сар гыч кок
79:469  костыль ӱмбак эҥертен , ачажын суртышко пурен шогалынат , Эвай
79:470  ӧрткышӧ гай кок кидше дене кок эрдыжым роп перен колтен . (P. 56)
79:471  Верушем , письматым налын лудымат , шинчавыдем йогыш . (P. 56)
79:472  имнем ончал . пожарныйыште шогышо племенной ожо ыле , кызыт шоҥго
79:473  алашала веле коеш . пеш кӱлешан сомыллан гӱна кычкена . колхозлан
79:474  орвам налнештат , ложашым намиен кодышым . (P. 57)
79:475  Йошкар Армиын сынже тошто армий гай казамат пушан огылат , Пӧтырлан
79:476  уш почылтараш йӧн лийын . (P. 57)
79:477  тый рабфакым пытаренатат  , тылат кузе куштылго ок лий ? (P. 57)
79:478  индеш ий эртышат , луымшо шошо толын шуо . (P. 57)
79:479  начий каче ончык миен тавалтышат , коктынат пырля шергылтарен
79:480  муралтышт . (P. 57)
79:481  мурызо-влак Йогорын пӧртшӧ тура шуычат , Люда , капкам почын ,
79:482  кудывечыш пурен йомо . (P. 58)
79:483  Савлин йӱлышӧ сурт тураште , уремеш ик кужу шем марийым кучен
79:484  шогалтенытат , калык ала-молан пеш лӱшка . (P. 58)
79:485  комиссар Зуев кок-кум пеҥгыде мутым каласышат , партизан-влак ,
79:486  тарванен , группа дене Нагорный ял могырыш  ошкыльыч . (P. 58)
79:487  кӧм пурташ ? вӧдыр деч моло кӧ пура ?.. вӧдыр пайданеш шогалешат ,
79:488  тудым эркын кучен пуртат . (P. 58)
79:489  Карпушын ораде ушыжо тыпланат , адак тӱдын дене сай илаш тӱҥалеш
79:490  . (P. 58)
79:491  Сакар Семон счетовод шинчыме кыдежыш пурен лектешат , коктынат
79:492  контора гыч каят . (P. 58)
79:493  икманяр кыдалытат , Савикын табак шыпшмыжы шон колта . (P. 58)
79:494  теве пакча шеҥгеч кум ӱмылка сарай воктеке толын йомыч . нуно кудывече
79:495  могырыш ончальычат , иктыже , печым вончен , кудывечыш пурен кайыш ,
79:496  пӧртӧнчыл омса деран шогале . (P. 59)
79:497  каена , каена - йошкарге нигуштат ок кой . ик чоҥгашке кӱзен шунат ,
79:498  луч ! шоктыш . (P. 59)
79:499  омса йӱк шоктышат , Каври кугыза чурге савырнен ончале . (P. 59)
79:500  теве адак орудий йӱк шоктышат , ял мучашыште пий урмыжалтыш . (P. 59)
79:501  Эрик , уло чонем почын , сӧрал деч сӧрал мутым кычалын , серышым
79:502  возынем . тыйымат ласкан , ныжылгын лымдынем... чолпан шӱдыр нерген
79:503  ик-кок мутым каласышымат , пытыш . (P. 59)
79:504  ватыже кузыклан тунам конден . туна кушкын шуынат , йыванмытын тошто
79:505  ушкалыштым ужален , чомам налыныт . (P. 60)
79:506  кастене Окси паша гыч толынат , аваже тудлан шортын ойлен ... (P. 60)
79:507  заводышто улшо поп Тойбатлан руш лӱмым - Иван лӱмым пуэн... Тойбатын
79:508  эргыже шочынат , тудымат тынеш пуртеныт . (P. 60)
79:509  Настя тунеммаш гыч ий еда толеш гынат , чыла годымат солымым пеш
79:510  йӧратен онча . кызытат ачаже изи савам ыштен пуэнат , Настя... солен
79:511  шогылтеш . (P. 60)
79:512  оҥай газет манын , шоненат омыл . вара Петр кум толын ылят , тудлан
79:513  пуышым  . (P. 60)
79:514  Карпуш ден Изина вондерыште туртын шинченыт . под пӧрдын кайыме годым
79:515  Изина тӧрштен лекнеже ылят , Карпуш тудым кид гычше руалтен кучен
79:516  . (P. 60)
79:517  марий кундемым районлымо годым Ереҥереш ял совет лийын . совет вуйлаташ
79:518  пиштан ял шимай йогорым сайленыт ылят , кызытат тудак шога . (P. 60)
79:519  теве паша пытыжат , тылат сай гына пӧртым ыштена , манеш Эман . (P. 61)
79:520  молгунам Сава тыге манешат , Орой тудын чурийышкыже тӱткын ончалеш ыле
79:521  . (P. 61)
79:522  авашт нуным вӱчкалта , вуй гычышт ниялткала . (P. 61)
79:523  - азийже ола гыч толешат , ваштарешыже мийыша ... Настий шортын-шортын
79:524  манеш . (P. 61)
79:525  вӧдыр тудым кычкыралешат , тудо аҥге-дуҥге лийын кынел шинчеш :
79:526  - мом маньыч ? (P. 62)
79:527  Курманай Чопой Каврин коммун нерген лукмо шоя яллашке шарлышат ,
79:528  шемер марий кресаньыкын куп коштымо нерген шонымашыже пужлыш , кокыте
79:529  лие . (P. 62)
79:530  "салтак-влак ӱмбаке пуляже шыжа... теве , -- парняж дене ончыкта .
79:531  вес салтаклан шӱмешыже логалынат , колен возын" . (P. 62)
79:532  икана тудын йолжым кӱртньӧ моклака - крица - перенат , Иван завод пашалан
79:533  йӧрлымӧ лийын . (P. 62)
79:534  южо вере озым пытенат , чара вер коеда . (P. 62)
79:535  пасу кумдыкеш леве юж пуал колтышат , шошымсо кӱчык йӱд шулыш , пытыш
79:536  . (P. 62)
79:537  эргым , уржатым ӱлычынрак кучо , вес кидетше дене эркынрак шупшыл колто...
79:538  мый тыге ыштышымат , уржа сайрак пӱчкылташ тӱҥале . (P. 62)
79:539  кажне миен толмем еда Лыстий яра коштмемлан вурса . южгунам ужалаш
79:540  йӧрышӧ еҥын сатужым озаҥеш намиен ужалемат , тудын пайдаже корно поскот-
79:541  ланат ок сите . (P. 63)
79:542  Ачин нунын нерген университет газетеш серен ылят , нимогай вашталтыш
79:543  ышлий . (P. 63)
79:544  ала-кушеч вараш толын лектат , ик кӧгӧрчен юлдурт . (P. 63)
79:545  а пашам пытарышымат , кидышкем витле кок ыр веле лекте . (P. 63)
79:546  тарантас кылымде лектын возынат , орва киен кодо . (P. 63)
79:547  чыган копажым перышат , шем алаша пикшла кудалаш тыҥале . (P. 63)
79:548  таче ясльыш район гыч ӱдырамаш врач толынат , ясле утларак йылгыжын
79:549  . (P. 63)
79:550  ик гана "шып лийза" маньымат , изиш чарнышт . раз от умыло , оперышкыжат
79:551  коштшаш уке . (P. 63)
79:552  мераҥ кышам мумекет , тушко кӱм оптен кае да тамакетым шавалтен кодо...
79:553  тамакет нерышкыже логалешат , тӱрвыч колта . (P. 63)
79:554  "эсогыл авамын шийжат уке" . - кузе уке ? - шоктыш Епрем вате . -
79:555  теве Верушым налын кондетат , чыла лиеш " . (P. 64)
79:556  а теве ик книгаже окнаштак , лудаш ямде кия . книгам почын , шаралтен
79:557  пыштыме . тышеч ончетат , книга страницыште чевер , сӧрал сыретым ужаш
79:558  лиеш . (P. 64)
79:559  тӱжемле еҥлан свежа вийым пуэтат , шкат моткоч куанет ... (P. 64)
79:560  кугу лиешат , чодыра озан  ӱдыржым налын пуэм . (P. 64)
79:561  омсаш эҥертенак ончалат , адак тошто корпусшо гаяк йошкар кермыч
79:562  пырдыж веле коеш . (P. 64)
79:563  тиде изи капан марийын шинчавӱдшым шарналтемат , мыйын уло вӱрем
79:564  тарвана . (P. 64)
79:565  коклан-коклан кече ончалешат , нуно тунамак ош тӱсыштым вашталтат
79:566  да чинче пырче семын йылгыжалыт . (P. 64)
79:567  южгунамже иси кайык
79:568  куэ вуйыш шинчешат ,
79:569  Jӱрла койын , укш гыч ӱлык
79:570  шырчан йогымым ужат . (P. 64)
79:571  вара вуй ӱмбалныже кидым ыресла ыштышат, трактор-влак чарнен шогальыч
79:572  . (P. 64)
79:573  пидалин кем таганже дене кӱварым коралят , лавыра корно кодо . (P. 64)
79:574  жап шуэшат , лум йымач чыла тор , тӱрлӧ шыкшак чарашке лектеш . (P. 65)
79:575  иктаж шым еҥ деч йодмеке иже , кугу Успенский уремым муыч . ик шоҥго
79:576  еҥ каласышат , кудло кокымшо пӧртым кычалын , кышкыла кайышт . (P. 65)
79:577  тыге лийшашым шижме ганяк , Пайгаз ден Рашидов доклад пелен
79:578  конспектым ыштеныт ыле . тудо конспектым Хасанже олмыж гыч шуйышат ,
79:579  Ачин ойлаш тӱҥале . (P. 65)
79:580  "мый кугарнян мӱмам ыштынем ыле" , - маннежат , йылмыже ок тарване
79:581  . (P. 65)
79:582  лач Вайса ала-кушко каен улмашат , тидым-тудым мутланымаште тудо
79:583  Майрушым тӱслен ончалят , йодо ...(P. 66)
79:584  Йыгнат кылта шийме артельжым кечываллан канаш шогалтен ылят , нунат
79:585  орол пӧрт дек куржын миеныт . (P. 66)
79:586  Санков Сакарын туманлымыж годым пӱйжым шырен воштыл шинча ылят ,
79:587  тудат угыч толшо еҥым ӧрын ончал колта . (P. 66)
79:588  икана пӧрт ончылно Окшак Микита ден Лыривон Кузьма коктын ала-мом
79:589  мутланен шинчат ылят , Пӧтыр нунын дек мутланаш лектын . (P. 66)
79:590  зачет голым немыч йылмым туныктышо шмолл-Бломериус шукерте огыл
79:591  эртыше жапым лончылаш кӱшӱтышат , Ачин тудымат нелын каласыш . (P. 67)
79:592  кок шоҥго марий , ойлымо мутыштым пытараш тӧчен , вашке-вашке
79:593  пелештеныт ылят , руш рвезе "тишше !" манын кычкыралят , шоҥго-влак
79:594  шып лийыч . (P. 69)
79:595  йӱржат йӱреш , лумжат лумеш . (P. 71)
79:596  кеҥежат эртен кайыш , шыжат толын шуо ... (P. 71)
79:597  "почешыже ончал кертыда, - манеш Акпай. - тудак ! ошкылмыжат ,
79:598  тӱсшат тудак . только ӧрышыжӧ уло , илалшын коеш" . (P. 72)
79:599  орышыжо улат , илалшын коеш . (P. 72)
79:600  курсыш тунемаш возалтмыж годым Пӧтыр "сар деч утлем ала" манын
79:601  шоналтенат огыл ; тудо сар шогымо жапыштат , походыштат ни мӧҥгысӧ
79:602  нерген , ни шкенжын илышаш ӱмыржӧ нерген ик ганат чаманен шоналтен
79:603  огыл . (P. 72)
79:604  курсыш тунемаш возалтмыж гогым Пӧтыр "сар деч утлем ала" манын
79:605  шоналтен огылат , тудо сар шогымо жапыштат , походыштат ни мӧҥгысӧ
79:606  нерген , ни шкенжын илышаш ӱмыржӧ нерген ик ганат чаманен шоналтен
79:607  огыл . (P. 73)
79:608  Марина . эчук , мый монденамат : тыланет Салика саламым колтыш
79:609  . (P. 75)
79:610  ончем-ончемат : печке лишне таракан огеш кой . (P. 75)
79:611  но Пӧкла нерген шарналтенат , тунамак капше чытырналт каен . (P. 76)
79:612  шошо жапыште шогавуй кӱртньым тапташ кӱлынат , тунам гына нуно
79:613  апшат дек утларак лишемыныт . (P. 76)
79:614  пурышо-влак верым муын шогальычат , ойлышын йӱкшӧ иже шокташ тӱҥале
79:615  . (P. 76)
79:616  шке шем шинчажым Сакар умшаш тусарен , ала-мом пеш чот кычкырал
79:617  пелештынеже ылят , лач тиде жапыште омса почылтеш ... (P. 77)
79:618  кече лекме годым кудывечыш волен пурышымат , шке малыме верышкем
79:619  шинчым  . (P. 77)
79:620  йӱд пычкемыш эрталеш ,
79:621  да ӱжараже коялеш ,
79:622  чевер кече лекталеш ,
79:623  да пытынь тӱня помыжалтеш ... (P. 79)
79:624  изай кочкын теме . ишке гыч сумкам нале , да ме вара школыш куржна . (P. 79)
79:625  куанен юарлыме йӱк йӱан нардом зал гыч окна вошт , омса вошт тӱгӧ
79:626  кӱдырталт лектеш , ӱремеш вер деч посна шоген кодшо-влакым авалта ,
79:627  да нунат , шке кумылыштым почын , тӱшкашке ушнат ... (P. 79)
79:628  сморкалов изи шишкыш доно тьо-о-о-р-р шишкалтен колтыш , да
79:629  шишкыш юкшы лоэшталт кеш . (P. 79)
79:630  тудо , кумык пӱгырген , оҥылашыжым чытырыктен , еҥ ӱмбак ончалде ,
79:631  кужу кутышан лопка ӱстел воктек мийыш , папкыжым ӱстембак пыштыш да ,
79:632  присяжный заседательвлак дене ала-мом йыштрак кутырен , ӱстелтӧрыш
79:633  пурышат , кӱкшӧ эҥертышан креслеш капше йомо . (P. 80)
79:634  а заданийым тушто огыт шинче улмаш мо ? - Пӧтыр йодо .
79:635  заданийым шуктеныт , да нарядше йоҥылыс пуалтын . мый вара
79:636  губисполкомышто заседанийым ыштыктышым , да тунамак центрыш
79:637  запросым ыштышна . (P. 80)
79:638  кас ӱжара волен йомеш , да эр ӱжарат кымелеш ... (P. 80)
79:639  тунам вет кече кӱчык . кечывалат эрталта , да рӱмбалгашат тӱҥалеш
79:640  . (P. 80)
79:641  кас тунам пычкемыш киеш . нарынче тасма гай койшо кас ӱжара эркын
79:642  йомеш , да кӱшнӧ тӱжем дене шӱдыр-влак чӱкталтыт . (P. 80)
79:643  Сидыганов уна-влакым клубышко пурта . кӱшыл пачашыш кӱзен , омсам
79:644  почо , да уна-влак кужу коридорышко лектыч . (P. 81)
79:645  умер гоч лектыч , да Зинур йолжым скверыш виктыш . (P. 81)
79:646  мый адакат ом ойло . нуно ала-мом шке йылмышт  дене мутланышт , да
79:647  адъютант мый декем мийыш . (P. 81)
79:648  тыйын ӱдырет мемнан шешке огыл . конден пуртышт , да тунамак чонешем
79:649  ыш пиж . (P. 81)
79:650  ох !... кухня гыч Светланан йыкшӧ шоктыш , да тунамак кувар ӱмбак ала-мо
79:651  камвозат , шаланыш . (P. 81)
79:652  Рина Вараксинам мураш йодына ! ала-кӧ кычкырале , да тунамак сово
79:653  кырыме йӱк шергылт кайыш . (P. 81)
79:654  мый ик семык годым ала-могай сомыл дене пуренам , да Якуш кува мыйым
79:655  кочкаш шынден . (P. 81)
79:656  "ала мемнан семыанк толшо еҥ ? ала марий ? тыгеже пырля илаш тыҥалына ,
79:657  ешнам ваш кылден , у вереш , у мландеш у илышым пырля тӱзаш пижына" ,
79:658  топкар куанен шоналтен , да тунамак ушышкыжо у шонымаш толын пурен ...
79:659  . (P. 82)
79:660  вӱдкиярлан рвезе
79:661  кугышко пурен ,
79:662  да тунамак тудым
79:663  лӱкӧ авырен . (P. 82)
79:664  помощникым тӱткын ончальыч ,
79:665  да тудо ыҥлен шыргыже :
79:666  - рубежым мыланна , йолташ - шамыч ,
79:667  кӱлеш аралаш сеҥымеш . (P. 82)
79:668  мый декем йолташем толын , да ме кинош каена . (P. 83)
79:669  ме пашам пытаренна ыле , да ачам толын пурыш . (P. 83)
79:670  нуно мемнан олаште иленыт ӱлмаш , да тышан Миша школыш кошташ
79:671  тӱҥалын . (P. 83)
79:672  ороспай олмеш айста чыланат калаген - ик йоча ойым пуэн, да тунамак
79:673  олык мучко тӱшка йӱк шергылтын ... (P. 83)
79:674  нольмарий пасу капка пасу капка тарантас почеш мурлат петырналте ,
79:675  да тунамак , кок велыш тӱргалтын , нугыдо пурак корно ӱмбач шикшла
79:676  вушт кӱзен кайыш  . (P. 83)
79:677  тушманым сеҥымеке , чымбылат шыпак уэш шке верышкыже пурен возын .
79:678  рок шкак ӱмбакыже уралтын , да тунамак шӱгар ӱмбаланже шудо кушкын
79:679  шогалын . (P. 82)
79:680  агытан йӱк гына ял мучко шергылтеш , да йошкар вуй Степанын ош
79:681  калай пучшым лыкын-лӱкын шокталтен колтымыж почеш ӱрем капка почылтмо ,
79:682  ушкал оҥгыр пералтме , ушкал ломыжмо , ӱшкыж мӱгырымӧ , каза васарыме ,
79:683  йӱк дене урем темеш . вольык лектын шуэш, да ялыште еэш тугаяк тымык
79:684  лиеш . (P. 83)
79:685  а тудо шоктен , уло кӧргым ,
79:686  шӱм-вожым нӧлтал тарваталын,
79:687  да ушыжо коштын умбалне ,
79:688  шарнен шочмо вер пасулам . (P. 84)
79:689  тымык лиеш . мардежат ок пуал ... лачак ала-кушто , озамбай мучаштак ,
79:690  вараш кодшо ик вате , лектын , мушкын коштымо тувыржым куэ ӱш дене
79:691  кыра , да водывычыраҥге-влак лыкын-лукын чоҥештылыт . (P. 84)
79:692  кашакын рӱжге воштыл колтымышт озамбай коремыш вошт шергылт-шергылт кая ,
79:693  да Омылькалан корем йымал арама ден нӧлпержат тудым воштылмо гай чучеш
79:694  . (P. 84)
79:695  тымык , йыж мардежат уке - уржавечыште ик уржа вуят ок тарване . изи
79:696  турий гына кӱшычын эр шӱвыржым лым лийде шокта , да коклан писе шулдыран
79:697  варсеҥге , вычымалтен ,волгенче гай эрта . (P. 84)
79:698  кас . кече шаҥгак чодыра шеҥгек волен йомо водо ужара гына чодыра
79:699  ӱмбалне нарынче солык гай коеш , да эрвелыште иктын-коктын шӱдыр-влак
79:700  чӱкталтыт . (P. 85)
79:701  только кызыт пасушто ила чыташ лийдыме шакше "уна" .
79:702  вот садлан кӱртньо руным пӱрга йӱкшен кертдыме пушка , да куалте
79:703  атакыш пехота кынел тарвана . (P. 85)
79:704  но , но - о , алаша , кеч тайыл почешыже йорталте ! - шокта пычкемыште
79:705  Сапан кугызан йыкшӧ , да орва колеса лыт-лот чарныде мура . (P. 85)
79:706  шошым ташлыше вӱд лакылаш шинчен кодеш . саде лакыла гыч вӱдшокшышко вӱд
79:707  корно пургедме ыле , да вӱд корновлак купланен кушкыныт . (P. 85)
79:708  Наполеонат лач почан шӱдыр деч вара мемнан мландыш керылт пурен , да
79:709  Япон денат тудын толын лекмыж ийыштак сар тарванен . (P. 85)
79:710  тиде чоя муро ! очыни , Шамрай , иктаж канепа лӱман шем моторет улмаш ,
79:711  да тудым рывыжла шарналтенат . (P. 86)
79:712  ойганат ойгыжым монда , да кумылдымат кумылзак лиеш . (P. 86)
79:713  юлат тыгай эҥер ушнымо денак тыгай кумда , кугу выд лийын . юл пурла
79:714  могырышто чодыра шагал , да эҥерат уке . (P. 86)
79:715  ала тӧрштенам иктаж-кушто
79:716  Mераҥла мый , лӱдын , шеҥгак ,
79:717  да курныж-влак илыш пасушто
79:718  кержалтыныт йӱксо ӱмбак . (P. 86)
79:719  ик кечын колым кучышыжла , кенета Топрар эҥерыште шанчаш падырашым
79:720  ужын , да уло капше чытыралтын : "шанчаш ! вет тиде айдеме кыша !"
79:721  . (P. 86)
79:722  (тыге нольмарий калыкын илыш-йӱлашкыже ӧрлыж гыч кондымо сату пураш)
79:723  а тушечын арам кийыше янлык коваште мӱндыр верлаш шарлаш тӱҥалын , да
79:724  ноль чоҥгат сатучо-влаклан палыме кундем лийын . (P. 87)
79:725  лач тунам илышыш революцийын толкынжо керылт пурен , да купеч сурт
79:726  Совет кидыш вончен . я у власть тысан ава-ачадыме тулык йоча-влаклан
79:727  коммуным почо . (P. 87)
79:728  тудо кугырак-влакын мутланымыштым чыла колын , да кумылжо пушкыдемын . (P. 87)
79:729  кантонышто улшо чыла кредит ушемым иктыш ушашлан кӱштымаш толын , да
79:730  Эвай Пӧтыр кодшо арвержым кӱртньӧ сатужым сдаяш ямдылен шоген . (P. 87)
79:731  Оринан моторлыкшо Пӧтырым кенета ӧрыктарен , да тудо , Оринан ваш-
79:732  тареш вуйжым савыралын , шинчашкыже ятыр жап годым витарен ончен . (P. 87)
79:733  ме лекна , йоча-влак , пеш мӱндыр походыш ,
79:734  геройым кычал , шочмо ялыш кондаш .
79:735  ик ошкылым даже монден ышна кодо ,
79:736  да пӧртыльӧ Патыр чонан-влак коклаш . (P. 87)
79:737  Элеса . Mыйымат теве ачамыт южо качылан пуэн колташ кӧнат . а мый
79:738  " огым " манам , да нимом ышташат ӧрыт . (P. 88)
79:739  эҥерыште вӱд левыктен опталме гай . тушто гына порсын шудо атыланен
79:740  кушкеш , да эҥержат ужаргын коеш . (P. 88)
79:741  ава чон игыж верч тургыжлана , да тоштат , йодат . (P. 88)
79:742  Йогор Геня дек чак мия , да Геня магыра . (P. 88)
79:743  мыйын эргым-влак йошкаргыште улыт , да лӱмынак ӱчым ышта . (P. 88)
79:744  мален темын огыл гынат , нигӧн деч коч пиалан таче пиалче .
79:745  ыштышыжат ворана , да тӱнят тудлан пешак сылнын чучеш . (P. 88)
79:746  " Сакарым стражник-влак кучен каеныт " манмым колмекше ,
79:747  Левентей кугыза первыйже тыге шонен : " Сакар Элнет воктен пӱчым
79:748  лӱен , да стрелок-влак кученыт ... " (P. 88)
79:749  икана кугу ава маска Карантай кугызан исыр ола ушкалжӱм пызырен ,
79:750  да Карантайын уныкаже , Кори шкеж гай патыр-влакым поген , ушкал
79:751  виля дек маскам ваҥаш наҥгаен . (P. 88)
79:752  Верукын ачаже , Йывайка , йорлынрак илен . вольыкшо , погыжо ситышын
79:753  лийын огыл , да ӱдыржылан ял радам дене вургемым ыштен кертын огыл
79:754  . (P. 89)
79:755  сар жапыште кок серыштат гӱжлен шогышо арамам пулан руэныт , да
79:756  мланде йымач чымалт лекше памашшинча шуко вере петырналтын . (P. 89)
79:757  Марта . колхозышто шофер черланен , да тудым алмашташ кодын . (P. 89)
79:758  мӱндыр кӱдырчет кӱдыртале ,
79:759  пӱкшерме вуетлан нелыже тольо .
79:760  сай йолташем колыш ,
79:761  да мыланем нелыже тольо . (P. 89)
79:762  кас кече , нойышо йоллажым шуен , кӱкшӧ , тура чоҥгам чевертыш , да
79:763  кӱшно шогышо шкет айдеме мӱндыркӧ-мӱндыркӧ савалте . (P. 89)
79:764  капка рыч-руч тарваныш , мыгыралте . тунамак кок савар оҥа тӧргалт
79:765  лекте, да коммунар капка кӱкым кораҥдыш . (P. 90)
79:766  вара эльвирамытлан пачерым пуышт , да нуно тушко илаш куснышт . (P. 90)
79:767  чонлан шуй чучо , да корно мучко моло колхоз пасушкат пурышна . тыге
79:768  тендан декат шуна . (P. 90)
79:769  Пӧтырын изаже , Элексей , ачажлан , Апшат Эвайлан , тореш лийын
79:770  шогыш , да тудым Эвай вашке посна луктын колтыш . (P. 90)
79:771  умбакыже мо кузе лиймым каласен мошташт йӧсӧ . ончыл машинан моторышкы-
79:772  жо тул пиже , да автобус , корнылан тореш савырнен , кюветыш керылте
79:773  . (P. 90)
79:774  мӧҥгӧ гычын лектын кайыме годым
79:775  лач ик корно ыле ончылнем .
79:776  илен-толын , тудо вожым колтыш ,
79:777  да тӱня волгалте мыланем . (P. 90)
79:778  Окси . шкетемым шынден коден улыда , да кудывечыш лектым . (P. 90)
79:779  Сурский . бездарностьлан рецензийым возенам , да ӱмбакем пийла
79:780  урмыжеш . (P. 90)
79:781  мыйым тыге ача лӱм дене иктат манын огыл , да сайынат ок чуч .
79:782  Япык манын возыза , да йӧра . (P. 90)
79:783  котельный пелен бассейным ыштеныт , да физкультурым туныктышо мемнам
79:784  арнялан кум гана тушко кондыштеш .. (P. 90)
79:785  тунам уполномоченнӱй-влак кантонышто яндышев нерген томам мутланеныт ,
79:786  да теле еда кок-кӱм гана шем полмезе инспектор толеден кая . (P. 91)
79:787  оринам тудо шукертсек йӧратен , да шӱмжӧ эре шуйгыжеш , кӧршта . (P. 91)
79:788  комиссар Ванькалан куп коштымо нерген ойленам , да тудо мелиораций
79:789  ушемым ышташ пижеш веле . (P. 91)
79:790  - ой , томаша , мо шуко маленам ? молан кычкырен отыл ?
79:791  - пеш сай малет , да кычкыраш чаманышым . (P. 91)
79:792  ала паша тургым коклаште
79:793  руальым иктажӱм торжан ,
79:794  да йомын айдемын шинчаште
79:795  йолташла чеченле ӱшан . (P. 91)
79:796  Vет шумлан йӧсӧ , да мыскарам ышташ тыршем . (P. 91)
79:797  мемнанат ложашна пытен , да вара эре шортын шинчаш мо . (P. 91)
79:798  пукшашыже шульо мойн уке , да эртак шудо дене веле шога . (P. 91)
79:799  Vанькан вакш сулашлан оксаже уке , да Жмаковлан кермычым ужалаш келшен
79:800  (P. 92)
79:801  Васли ватын шарнымашыже кум Васлим шинча: чевер каче гай Васлим ,
79:802  сарыш кайыше таза салтак Васлим , адак , сар гыч сусырген толын ,
79:803  вакшыште кийыше Вслим . тудым таҥастарен шоналтен колта , да кумылжо
79:804  адак тодылтеш . (P. 92)
79:805  эвай Потырлан изиш вожылмыла чучын . Сакар тудын староста кочаж
79:806  ден сӱмсырештше койышан ачаж нерген сырен пелешткален , да тудо ала-могай
79:807  титаклыкым шижын . (P. 92)
79:808  Мамаев залыш лектын каен , да Пӧтыр чытен кертде воштыл колтен . (P. 92)
79:809  теве ынде тудо вӱд ӱмбакак кадыргыш , да Яметов , сер дек куржын миен ,
79:810  эҥырвотым руалтен кучыш , шкеж дек шупшаш тӱҥале . (P. 92)
79:811  орол пашкаржым пералтымым чарна , да тымык-тымык лиеш . (P. 92)
79:812  шинчаже йӱлен-йӱлен кайыш , да Сакар чытен ыш керт , Левентей
79:813  кугыза деч йодо : - Кугызай , таче кеч ик гана лӱяш пычалетым пу
79:814  . (P. 93)
79:815  чӱжган кугыза шыжым авансым пуа , да вара смола шолтышо-влак тудлан
79:816  теле гоч скипидарым шупшыктат . (P. 93)
79:817  маска гай пурен шинче , да ынде нимат огеш кой , - вате-влак тудым
79:818  шеҥгек кусарынешт . (P. 93)
79:819  лач тугай лӱдыкшӧ жапыште вучыдымын мемнан пулеметна шыпланыш :
79:820  пулеменчик Никонор Генераловым пуштыныт улмаш . тудым вигак кокымшо
79:821  номер - Федор Андропов - алмаштыш , да пулемет ӱэш шыдын йӱкланаш
79:822  тӱҥале . (P. 93)
79:823  ик парашют дене коктын писын волымылан эрбылатов весымат почын ,
79:824  да коктынат мландыш сайын волен шинчыныт . (P. 93)
79:825  тымбай моло годым лампыжым изин гына чӱктен шинчыктен , а кызыт
79:826  волгыдын чӱктен шынден , да пӧртшӧ учреждений гай волгалт шинча . (P. 93)
79:827  каваште шуэн-шуэн гӱнат , шӱдыр йӱла , тайылым волымылан утларак туран
79:828  коеш , да тетла ӱлыкӧ кайымыштла чучеш . (P. 93-94)
79:829  Сакар , изи годсыж гыч тӱҥалын , тачысе кече марте шонен тольо , да
79:830  шинчавӱдшӧ шкак чыпчаш тӱҥале . (P. 94)
79:831  сай еҥ дене кутырет , да чонат паремеш , - йолташ ӱдыржо дене пырля
79:832  малаш вочмыж годым начи шке кумылжым шижтарыш . (P. 94)
79:833  ой , Йыван вате чӱчӱньым шоналтен колтем , да шинчавӱдемат толеш ,
79:834  - уна вате шовыч лукшо дене шинчавӱдшым ӱштыл колта . (P. 94)
79:835  ик жап гыч Эльвира адак шке илышыж нерген каласкалаш тӱҥале : -
79:836  жапыштыже толын ок шу , да кычал лектам ыле . (P. 94)
79:837  ышта шке пашажым , налеш пашадарым , да кыша мушкылтеш . (P. 94)
79:838  Чарла ола гыч лектат , да чодыра тӱҥалеш веле . (P. 94)
79:839  Веруш изишак шып кийышат , тарванен , уэш мийыш : - эчан уке , да
79:840  те тыге мыскылен коштыда , а ? (P. 95)
79:841  умбакыже Чачи Макарым шоналта , да Чачин шӱмжылан кызытат йӧсын
79:842  чучеш . (P. 95)
79:843  вашке вучымо еҥ-влак толын шуыч , да чылалан вертолетыш шинчаш кӱштышт
79:844  . (P. 95)
79:845  колышташ ямде ӱлмо нерген диспетчер пален нале , да рацийыште управлений
79:846  начальник Султан Баталинын йӱкшӧ йоҥгалте ... (P. 95)
79:847  шкендым вольнаш ит колто , сӧйышкӧ верштмет годым шкендым шеклане . тый
79:848  колет , да суртемже кӧлан кодеш вара ? манын , ачаже пенаен . (P. 95)
79:849  но нунын тояшт шукыштын кидышт гыч мучыштыш , да факельщик-влак ик
79:850  могырыш да вес могырыш куржыт . (P. 95)
79:851  окса тӱрлӧ уло : луаш , визыташ , теҥгеаш , да тыгыде шийжат изирак
79:852  кышыл виса лиеш . (P. 95)
79:853  пытартыш гана пурымыжлан иктаж коло ий лиеш дыр , да кызыт тыгай
79:854  жапыште роловлакым пешыже огытат жапле вет . (P. 95)
79:855  марий кугу ровым налеш да чылаштым тушеч лупшен колта , вара ,
79:856  тумыш кӱзен  , изи шондыкым налын вола , имне ӱмбакше кӱзен
79:857  шинчеш , да имне тудым кайыкла наҥгая . (P. 95)
79:858  Вачай кенета мутшым вашталта : - тпррр ! мый шор-торык ферма
79:859  нерген ойлем , да тый , шамрайчик , шуженат дыр ? (P. 96)
79:860  чылаштыланат шижтараш , да нуно шылышт . (P. 96)
79:861  кече касвелыш тайныме годым Арсланов пундыш вуйыш каналташ
79:862  шинчеш . "пундыш вуйыш ит шич , тулыкеш кодат" , - манын ,
79:863  аваже шукертак ойлен ыле . ( кызыт тудын мутшым шарналта , но йоча
79:864  годсыж семын пундыш гыч кынел ок кае ) ынде нимоланат огеш ӱшане ,
79:865  да тулыкешат кок гана колаш ок лий . (P. 96)
79:866  шогыза ! - кенета шимай Йогор кычкыралеш . - те класс пырдыжым
79:867  пӱчкаш маныда , да ялсоветше але мом каласа . мый пӱчкаш ом пу . (P. 96)
79:868  теве урем гоч киоскышто да воктенже "Прометей" магазиныште книгамат
79:869  ужалат , да тудланат окса уке . (P. 96)
79:870  ял илышым ом йӧрате , да адак ӱскырт ачам дек каяш логалеш , -  манын ,
79:871  Пӧтыр шке ойгыжым Зыковлан луктын ойлен . (P. 97)
79:872  ячин стипендийым налаш тошто пӧртысӧ кассыш мийышат , чертыште
79:873  Рашитовым ужӱн , миен кутыраш тӱҥале .
79:874  айАй , могай гына черетыш шеҥыҥ пура ! шеҥгелне шогышо ӱдырамаш
79:875  воштылеш... ядак ик-кок еҥ пелештыш , да ачин , колдымыла койын ,
79:876  Рашитов дене ойлен шога . (P. 97)
79:877  ынде ӧзаҥ да Вӱрзым сатучо-влак тышеч янлык коваштым огыл ,
79:878  киндым шупшыктат , да киндын акшат кырча-марча сату дене огыл , окса
79:879  дене тӱлалтеш . (P. 97)
79:880  ончо , могай ушан ӱдырамаш лектын : еҥ ойлымо деч шылын утлынеже !
79:881  язык деч лӱдшӧ лийын ! да тый палет мо , ожно пӧрыж кокымшо марийлан
79:882  шотлалтын ! (P. 97)
79:883  "кумда вер . молан куралме огыл ? тиде чоҥгатам йӧрдымӧ верлан
79:884  шотлат мо ? - шӱм вургыжын Павыл шоналтыш . - да , вет война
79:885  жапыште пашаеҥ шагал лийын , колхозат шолдырген" . (P. 99)
79:886  Ляпунов . да тидыже тыге . кушто тунемат гын , эре сайла чучеш . (P. 99)
79:887  эх , ораде вуй , кӧ тыге коштеш ? - кенета сырен кудалтыш Микале . -
79:888  шкак туныктенат : шахмат дене модмо годым нимом весым шоныман огыл ,
79:889  а шкеже... ужат , ынде королетлан мучаш лиеш .
79:890  - да , йоҥылыш кайышым , - келшыш Костя . (P. 99)
79:891  нимо ок шокто манме деч агытан мурымо йӱк шергылт колта , да ала-кушто ,
79:892  шареҥер чодыраште , ку-ку ! ку-ку ! куку муралта . (P. 100)
79:893  нимо ок шокто манме деч . (P. 100)
79:894  ялыште агытан мурымо йӱк шокта , да чыве кыдетла , да шареҥер чодыраште
79:895  куку муралта . (P. 100)
79:896  шортын ончен кодым . ала-молан огыл , тоштым шоналтен колтетат , тӱсаш ок
79:897  лий . ожно ужмо огыл , колалтынат огыл . мыйзе тошто гыч лектын омыл ,
79:898  да , мо гынат , еҥыным ужат , да тудлан ала-мо чон йывырта . (P. 100)
79:899  корем серыште , кум кече лиеш , Лычийын ярнен шушо ушкалже , пача ден
79:900  аваже тошто шудым , угыч лекше тыгыде ужар лышташым погат . эҥ-влак
79:901  тидым ужытат , коклаштышт мутланат :
79:902  лычий шошо вӱд дечат , йо-шкын дечат ок лӱд , кеҥеж тӱр койын , да вигак
79:903  луктын колтен . (P. 101)
79:904  уремыш лектатат , тамле пушан кеҥеж эрдене гаяк у ий пиалеш кӱэштме мелна ,
79:905  шыл когыльо пуш ӱпшалтеш , нерым чыгылта . (P. 102)
79:906  эр . кече лекташ тӱҥалешат , Шареҥер чодыра вуй шийла ылыжеш . (P. 102)
79:907  Мичу , тазалыкет нерген ойлаш тӱҥаламат , тый мыскарашке веле савырет
79:908  . (P. 102)
79:909  ушкыж гай ончетат , чонемланат весела олыл . (P. 103)
79:910  Тымбай имньым налнеже . моло ӱнарже укеат , ушкалжым ужалынежэ . (P. 103)
79:911  Йогорым шкенан эреҥер рикыш сайлен шогалтеныт , да ынде кок ий чоло
79:912  шога . (P. 103)
79:913  совет вуйлаташ Пиштан ял Шимай Йогорым сайленыт ылят , кызытат тудак
79:914  шога . (P. 103)
79:915  тиде гана шошо ага паша кужун шуйнен . шыжым кокияшым ӱден кодымо огылат ,
79:916  уло пасум куралаш логалын . (P. 103)
79:917  кызыт тудо адрес денак тиде серышым возыктем да , ала тый декет шуэш ,
79:918  ала мо . (P. 104)
79:919  йӱд пычкемыш эрталеш да ,
79:920  ӱжараже коялеш .
79:921  чевер кече лекталеш да ,
79:922  куклемнамат ончалеш . (P. 104)
79:923  йӱштӧ кычыкет тольо да ,
79:924  ялашалан нелыже тольо .
79:925  йӱштӧ поранет тольо да ,
79:926  вургем укеанлан нелыже тольо . (P. 104)
79:927  тидым эргыже колмек :
79:928  - кочамытым колтет да ,
79:929  терже кӱлеш мыланем ,
79:930  тыйжым мо ден мый колтем ? -
79:931  манын йоча пелешта . (P. 104)
79:932  южгунамже чоҥештен ,
79:933  изи кайык толеш да ,
79:934  шылне мурым муралтен ,
79:935  тыйым , малышым , помыжалта . (P. 105)
79:936  Йорман япык , шыдыр-шодыр шоктыктен , ончыл парт коклаш вераҥе .
79:937  маска гай пурен шинче да , ынде нимат огеш кой , - вате-влак тудым
79:938  шеҥгек кусарынешт . (P. 105)
79:939  ожно ача-ава шке икшывыжым туныкташ колтен огыл , изинекак пашам
79:940  FяӹLэD ыштыктен , да шоколжат Талман кундемыште лийын огыл... (P. 105) .
79:941  юна толешат , уналан вара мом пукшем ? ни ӱй ок лий , ни торык ок
79:942  лий . каза ден тагам шышкылде вер уке , - ойла кува . (P. 106)
79:943  оласе шошо чоным тунарак ок куандаре . ни кайык мурымым от кол ,
79:944  ни ужар шудым от уж . (P. 106)
79:945  Мичун ни ачаже уке , ни аваже уке . (P. 106)
79:946  ни йӱр уке , ни кече ок ончал . (P. 106)
79:947  ни ачам нимом ыш ойло , ни авам нимом ыш каласе . (P. 106)
79:948  кеҥеж ни йӱштӧ , ни шокшо огыл . (P. 106)
79:949  машина ни кокыт , ни нылыт лийын огыл . (P. 106)
79:950  ни тыйым ни нӱным вучен огынал . (P. 107)
79:951  ни толшым , ни кайышым шӱна уж . (P. 107)
79:952  сентябрь тылзыште ни шокшо , ни йыштӧ огыл . (P. 107)
79:953  пылат уке , кечат ок ончал . (P. 107)
79:954  ни пыл уке , ни кече ок ончал . (P. 107)
79:955  йӱрат йӱреш , лумат лумеш . (P. 107)
79:956  йӱрат ок йӱр , лумат уке . (P. 107)
79:957  ни мардеж ыш лий , ни йӱр ыш тол . (P. 108)
79:958  ни йӱр ыш тол, ни мардеж ыш лий . (P. 108)
79:959  тиде омарта-колоткам пеш жапыштыже ыштылат . мӱкшдам
79:960  кутко-влак тӱнчыктарен пытарат , и тышак тояш тӱҥалыда . (P. 109)
79:961  тудлан ынде кок ий темын , а Геноклан вашке идалык шуэш . (P. 110)
79:962  шкеже тудо ӱда , а Пагул ден Вера кок имне дене тырмалат . (P. 110)
79:963  тудо тоштыж семынак Иркутский губернийыште ила . Эчанлан тусо
79:964  увер-влакым колта , а Эчан фронтышто мо лийын шогымым туштен
79:965  серкала . (P. 110)
79:966  мый ямщик олмеш шинчым , а тудо , тулупыш вӱдылалтын , терыш шуйнен
79:967  возо . (P. 110)
79:968  сайын парем шудеак , тиде неле пашам Бушуевлан шке ваче ӱмбакыже
79:969  пышташ логале , а Сатай плотник-влакым вуйлаташ пиже . (P. 110)
79:970  умбакыже мо кузе лиймым каласен мошташат йӧсӧ ... моло машинашт
79:971  икте-весе деке миен-миен керылтыч , а йымалнышт граната-влак
79:972  пудештылаш тӱҥальыч . (P. 110)
79:973  машина-влак шогалтыме леваш йымач  Акнаш имне вӱташ ошкыльо ,
79:974  а Очий правленийыш кайыш . (P. 110)
79:975  Эчӱк . йолташем-влак кастене модыт , воштылыт , мурат , а мый йӱдшӧ-
79:976  кечыже Ози Кузин вакш гычше ойырлен ом керт . (P. 111)
79:977  вуй пундаште ньыктын налме гай чара , йылгыж веле шинча , а йырже ,
79:978  шем ластык пижыктыме гай койын , чожга нугыдо ӱп кеча . (P. 111)
79:979  Орина . ме илыше улына , а тудо ынде шӱшпык мурым нигунамат огеш
79:980  кол . (P. 111)
79:981  ыдырамаш тугай ... изиш пушкыдырак . нечке . тудо шукыжым шӱмжӧ
79:982  дене ила , а пӧръеҥ  - уш дене (P. 111)
79:983  мый Семон изай дене пырля садыш лектынам . Семон изи олымбалне
79:984  шинча , йыдалым ышта , а мый яра модын коштам . (P. 111)
79:985  мыйын ӱпем чалемын , а тыйын але ӧрышетат сайын кушкын шуын
79:986  огыл . (P. 111)
79:987  уржа пасу чыла вере ик тӱсан шога , а икияш пасу олача-вулачан
79:988  коеш . (P. 111)
79:989  Нольмарий - кум лукан , кок уреман ял . тудын Ӱлыл уремжым акрет
79:990  годсо лаштыра шолер леведеш , а садеран Kӱшыл уремже , тӧр
79:991  шуялтын , пасу капкаш миен тӱкна . (P. 112)
79:992  шошым те уремыште мурым муреда , а мый имне вӱта йыр коштам . (P. 112)
79:993  Адашев . коло вич ий ожно руш князь Палецкий шке войскаж дене Юл
79:994  мучко эртен , а марий-влак тиде войскам авырен кырен шалатеныт . (P. 112)
79:995  эрдене Дуня мыйым постоялый дворыш шумеш ужатыш . тудо йзи Соням
79:996  тупешыже шынден ошкыльо , а мый неле котомкам пӧстыртатен нумальым
79:997  . (P. 112)
79:998  Митрич ден Дуня подвалыште ыштат , листовкым , прокламацийым печатлен
79:999  лукташ ямдылалтыт . Закия уремыште орол олмеш тошкыштеш , а мый пӧрт
79:1000  кӧргысӧ сомылкам ыштылам . (P. 112)
79:1001  учитель пачерышкыже кайыш , а мый  Опанас Выльыпын имне дене
79:1002  толмыжым вучаш кодым . (P. 112)
79:1003  теве шукерте огыл февраль поран мӱгырыш , а эрла ӱже - Кандашымше
79:1004  март . (P. 112)
79:1005  ынде муралтыза , кушталтыза . тый кугызай , шӱвырым шокталте , а
79:1006  тый , чӱчӱ , тӱмырым пералте , - Чачук шкежак тӱмырым пералтышын ,
79:1007  шӱвырым шоктышын коеш , шкежак эркын муралта , кок-кум курчакым
79:1008  иканаште нӧлталеш , волтен шогалта , пуйто нуно куштат . (P. 112)
79:1009  коктынат чот поян улыт гынат , илыш кунышт икгай огыл . Вакш Вӧдыр
79:1010  кеч-можымат оксаш савыраш йӧрата , окса шотышто утларак пойынеже , а
79:1011  Кошай Лаемырже мландылан , киндылан поян лийнеже . (P. 113)
79:1012  кинде шочын огыл . еҥ-влак , тумлегым , коншудым да монь поген ,
79:1013  теле гоч илен лекнешт , а нуно , киямат тӧран тарзыже-влак , вольыкым
79:1014  отеш шӱшкыл кочнешт . (P. 113)
79:1015  теве воктеныжак комсомолец , партиец-влак тунемыт , кугу пашам ыштат ,
79:1016  кучедалыт , а Марина нунын пашаштым , илышыштым але сайынжак огешат
79:1017  пале улмаш . (P. 113)
79:1018  куку уныка . мый пӧртыш пурем , а тый садыште ончышт . (P. 113)
79:1019  айста тыге ыштена . те тушто чыла ончен лекса , висен налза , а мый
79:1020  бригадыш кудалам . (P. 113)
79:1021  те кастене модын коштыда , а мый терыс лоҥгаште почаҥ кий . (P. 113)
79:1022  пеш шуко жап ыш эрте - пӧртӧнчылнӧ лӱшкымӧ йӱк шокташ тӱҥале . кок
79:1023  урядник " генералетым " шупшкедат , а тудо ынеж лек . (P. 113)
79:1024  туге шол , нефтянойыш документым пуэн , а мӱй колым ӧрчыктарыме
79:1025  пашалан тунемаш колтынем ыле . (P. 114)
79:1026  Эҥерсола марий-влак Кожеръял воктеке толын ӱден каят , а нуныштлан
79:1027  Эҥерсола вес могырыш каен ӱдыман . (P. 114)
79:1028  мемнан ончылно моткоч кугу паша - тунемаш , шинчымашым погаш .
79:1029  Миша университетыш пурынеже , а мый нефтяной инженер лиям . (P. 114)
79:1030  йолташ-влак малаш возш ямдылалтыт , а Когойлан караулыш каяш
79:1031  логалеш . (P. 114)
79:1032  мланде нерген ойлымым кызытеш айда чарнена . эрла эрдене кутырен налына
79:1033  маска але лӱен пуштмо огыл , а тудын коваштыжым кызытак пайлынена
79:1034  . (P. 114)
79:1035  эх , Верушем , мый тыйым чаманем ! кузе умбакыже илаш тӱҥалат ? !
79:1036  мый ... мый але каенат шуын омыл , а Епрем тендам , ачам ден когыньдам ,
79:1037  кулышкат савырынеже . (P. 114)
79:1038  машина дене ик татыштак шийын налаш лиеш , а сапондо дене , шеремет-
79:1039  шергиндет , арня дене толашыман  . (P. 115)
79:1040  чолпан вес чемоданымат Окалчылан пуыш , а шкеже пырдыж воктен шогышо
79:1041  книга шкафым ончаш  пиже . (P. 115)
79:1042  ик кастене ӱмбал вургемжым модыш айдемылан чиктенат , малыме верыш
79:1043  пыштен , а шкеже , ватыжым , эргыжым да кӱлеш погыжым налын , корныш
79:1044  лектын . (P. 115)
79:1045  тудо Келайын ачажым тыматлын пӱкеныш шындыш а шкеже вер гычше кынеле
79:1046  . (P. 115)
79:1047  Николай кугыжа сарым тӱҥалме нерген веле шонен , а шкеже нимынярат
79:1048  ямдылалтын огыл . (P. 115)
79:1049  Эрай тудым ( Мишам ) колыштеш , а шкеже Пошкырт кундемжым , шочмо
79:1050  ялжым , Топкар кугыза нерген тошто еҥ мутым ушештарыш . (P. 115)
79:1051  Фронт мӱндыркӧ торлен . эше кодшо кастенак пушка-влакын вашваш
79:1052  лӱйкалымышт пылышлан солна ыле , а таче шып . коклан вуй ӱмбач
79:1053  самолет-влак нелын эртат , а фронт велым нуно , куштылгын шурген ,
79:1054  писын пӧртылыт . (P. 115)
79:1055  изи Мичу пӧртыштӧ шинча , а шкеже уремыш куржнеже . (P. 116)
79:1056  изам трактористлан тунемеш , а шкеже шофер лийшаш . (P. 116)
79:1057  чиенытшат вет адак сӧралын , арун . пӧръеҥ рвезе-влак лышташ упшын
79:1058  упшалым коштылдат , а пеледыш вӱргенчык вуян ӱдыр-влак мурат ныжыл
79:1059  мурым . (P. 116)
79:1060  Янис пуш кольмо дене вӱдым куа , а пушым шеҥгечын Пиалче викта
79:1061  . (P. 116)
79:1062  аваже шортмо йӱкын эргыжлан сугын8о семын ойла , а эргыже тудын
79:1063  ваштарешыже орденжым волгалтарен колышт шинча . (P. 116)
79:1064  тылеч вара Кожеръял марий-влак ага пайремлан ямдылалташ тӱҥальыч .
79:1065  пӧръеҥ-влак писынрак ӱден пытараш тыршат , а ӱдырамаш-влак пурам
79:1066  шолтат , кид вакшеш мелналык шӱльым кожыктат , йоҥыжтат . (P. 116)
79:1067  мый кыртмен шинчынамат , шинчем , а ероплан эре кӱшкӧ да кӱшкӧ кӱза
79:1068  . (P. 116)
79:1069  кугызай , ончен кугорныш , капка ончылно шинча , а воктечше мӧҥгеш-
79:1070  оньыш коштыт мӱкшла машина . (P. 117)
79:1071  Шереметев Юрино йыр чыла мландым , чодырам куча , а кресаньык-влак
79:1072  мланде деч посна йӧсланат . (P. 117)
79:1073  кутырен ончаш кӱлеш ... пеледыш почылтеш , эр ӱжарам ончен почылтеш ,
79:1074  а айдеме почылтеш , кӧн дене кутырымыжым ончен почылтеш . (P. 117)
79:1075  коклан пеленна тушак ( калныкеш ) памаш вӱдымат налына . кече когарта ,
79:1076  а вӱд тушто эре йӱштӧ лиеш . (P. 117)
79:1077  ял шеҥгелне , Вӱрзым тракт мучко , ломбо лышташ гай ужар озыман
79:1078  пасу шарла , а эрвелкыла кӱкшӧ серан Вӱрзым вӱд тайылын-тайылын
79:1079  вола . (P. 117)
79:1080  кугызаже , очыни , мӱйым нӧштылын , пӱрым шолтен , а куваже ,
79:1081  очыни , мелнам да тӱрлӧ когыльым ыштылкален . (P. 117)
79:1082  Макси , кайышыжла , орол левашыш пурен савырна . тушто олымбалне ачаже
79:1083  йыдалым керыштын шинчен , а омаш воктене , леведыш йымалне ,
79:1084  йолыштымаште кудыр оржан алашаже шудым кочкын шоген . (P. 117)
79:1085  изибай тудым корныш коштыктен . шкеже алашажым кычкен , а  Вӧдыр
79:1086  почешыже лапка вӱльыжым сола дене лупшен-лупшен поктен . (P. 117)
79:1087  да , Качырий чыла тиде жапым марийже почеш вер гыч верыш коштын
79:1088  эртарен , паша ыштыде илен , а ялысе еҥ-влак : Сапан вате , Таис ,
79:1089  Семон Кавырля да молат - тиде гутлаште палаш лийдымын шке
79:1090  илышыштым весемденыт . (P. 118)
79:1091  Йошкар Армий тале кредалмашеш шуаралтын , вияҥын , а Колчакын армийже
79:1092  шолдырген , шошо годсо лум гай шулен . (P. 118)
79:1093  комбриг Охотин шке штабше да партий райком , консомол райком дене
79:1094  пырля ынде Россон райцентреш верланен , а отряд-влак
79:1095  районысо яллашке лектыныт . (P. 118)
79:1096  пареҥгым иктат налын огыл улмаш , а шинчал ден шоганым кумытынат
79:1097  кӱсеныш чыкалтен конденыт . (P. 118)
79:1098  калык иктыш ушненат , пӱртыс дене кредалаш пижын , а тудо , Опой'
79:1099  Сава , ял деч ӧрдыжтӧ инвалидла пасу капкам орола , эртен кайыше
79:1100  корныеҥым шинчаж дене вашлийын ужатам . (P. 118)
79:1101  эчан ойлаш кертеш , а ындыжым йылмыже утларак лывырген . (P. 119)
79:1102  тый кӱлеш огыллан торешланет . шке манмыла , староста тыланет умшашкет
79:1103  ӱйым пыштен , а тый пелын от мошто . (P. 119)
79:1104  эр . кузаш тӱҥалше кече але сад кокла гыч окнашкат ончалын огыл , а
79:1105  комдык почмо окнала гыч шантысек йӱк-йӱан шокта . (P. 119)
79:1106  чопай . уна , шаҥге  ик вере шудым удырышна , а  мый Элнет сер гыш
79:1107  вӱд йӱаш волышым . (P. 119)
79:1108  куштышо-влакын йолышт шкак тӧршталтыш , муро семлан келшышын тавалтен
79:1109  колтыш . лывыргыш , веселаҥе калык кумыл . шоҥго еҥ-влак самырык семын
79:1110  койын колтышт , а рвезе ден ӱдыр-влак , йӧратен , икте-весыштым
79:1111  ончальыч . (P. 119)
79:1112  ик кечын Стапан Йыван эргыж ден ӱдыржым яллашке еҥым ужын кошташ
79:1113  колтыш . кожеръял мучко Очи куржтал савырныш , а Эҥерсолаш Сергей
79:1114  кайыш . (P. 119)
79:1115  ялна кугу . ик могырым чодыра авыра ыле ,а вес велым изи эҥер йога
79:1116  ыле . (P. 119)
79:1117  тушто чодыра шога улмаш , а тораште огыл эҥер йоген вола улмаш . (P. 119)
79:1118  бригадир лектын кайыш , а  мый шонкален кодым . (P. 120)
79:1119  Майрук малаш возо , пеш вашкеак мален колтыш , а мый тудын катажым ,
79:1120  сандальжым , чулкажым погалтышым да сарай ӱмбак , олым йымак тоен
79:1121  пыштышым . (P. 120)
79:1122  урядник кемжым кудаше , наганжым кӱпчык йымак пыштыш да малаш возо ,
79:1123  а тый чуланыш лектыч . (P. 120)
79:1124  Васлий мончашке пурен кодо , а ме имне вӱта оралтышке миен шунат ,
79:1125  Аптылман кугызан саде " шке кайыше " пу шӱдыран тала орвашкыже
79:1126  нылытынат радамлалт шична . (P. 120)
79:1127  Сергей , пӱсӧ товарым луктын , тумо кӧргаш гыч кукшо вержым руэн
79:1128  нале , эше мекшым катыш да тошто тул олмыш конден пыштыш , а Йыван
79:1129  чакма дене тулым ылыжташ пиже . (P. 120)
79:1130  тыге Янис Казак Яметын суртышкыжо ошкыльо , а Пиалче шолып
79:1131  гына клатышке пурыш да ӱдыр йолташыже-влак пелен шке олмышкыжо
79:1132  леведалт возо . (P. 120)
79:1133  ынде тыште ачаж олмеш эргыже оза шотеш кодо , а управляющий Терей
79:1134  тудын пурла кидше лие . (P. 120)
79:1135  Петр Григорьевич деч ойырлышна . тудо умбакыже шке корныж дене
79:1136  кайыш , а ме мӧҥгӧ ошкылна . (P. 120)
79:1137  пиалешышт кува ден кугыза поро кумылан логалыныт ... кугыза тунамак
79:1138  пулан кайыш , а кува пареҥгым мушкаш тӱҥале . (P. 121)
79:1139  кӱвар деч шолаште отряд-влак посна ойырлен кайышт , Степан Голубьев
79:1140  шкенжын лу подрывникшым Дрисса эҥер дек наҥгайыш . (P. 121)
79:1141  шуматай нержым изи годсыжла шупшкедаш пиже , а Ольошын сынже вуйысо
79:1142  ӱпшӧ гаяк йошкаргыш . (P. 121)
79:1143  эн ондак вургемым ваштар вашталта , а тӱрлӧ вуян шопке ден одар пызле
79:1144  шыже мучаш велеш , йӱлаш туҥалмыла койын , чеверген шогалыт . (P. 121)
79:1145  Пани торла , а рывыж тӱсан кӱчыкрак пондашыже Максилан , ала-кушко
79:1146  шумешке , чеверын-чеверын койылда . (P. 121)
79:1147  тылеч вара тудым Лашман Йыван манын лӱмденыT , а эргыжевлак Лашманов
79:1148  фамилийым налыныт . (P. 121)
79:1149  кенета пычал йӱк сургалтын , автомат тургыктен , пуля-влак шӱшкеныт .
79:1150  пушыш шинчаш тӧчышӧ боец-влак лап возыныт ,а шоҥго кугыза пушым сер
79:1151  деч шӱкалынат , пычкемыш ер ӱмбалан йомын . (P. 121)
79:1152  корно тӧвашкырак кӱзаш тӱҥале , а вӱд утыр чакна , насыпь деке пелке
79:1153  кораҥеш . (P. 122)
79:1154  Полатов . Салика , мӱй тольым , а тый пӧртышкат от пуро . (P. 122)
79:1155  кум-ныл еҥ возалте , а икмарда-влак тугак , вуйыштым сакен ,
79:1156  вискален шинчат . (P. 122)
79:1157  йошкарармеец-влак сурт еда шаланен пытышт , а нуно тугак урем покшелне
79:1158  шогат . (P. 122)
79:1159  немыч-влакын кӱвар кок вуеш верландарыме кок пулеметышт "умшаштымат"
79:1160  почын ышт шукто , а караул пӧрт ден казарма гыч куржын лекше салтакышт ,
79:1161  вигак партизан-влакын мушкышкышт логалын , ӱмбала-ӱмбала йӧрлыт . (P. 122)
79:1162  кызыт курык серыште Юл ден Йыҥге йыр кугу чодыраже кодынат огыл , а
79:1163  нунын (Халидов ден практикант) чулым шонымашышт пуито шбнча ончылнак
79:1164  курымаш тумерлам , пич яктерлам ужеш . (P. 122)
79:1165  олам ончыкташ сӧренат ыле , а шкеже шордыла йортет . (P. 122)
79:1166  Тайра . вара Павылым йӧратышым . кок-кум ий келсен илышна , а кызыт ...
79:1167  Павлуш нерген шомак коштеш . (P. 123)
79:1168  шӱльӧ ӱдымӧ годым те мыланем вес пасушто пуышда , а ынде шке манмыла ,
79:1169  туге кӧнен ом керт . (P. 123)
79:1170  " тунам , йырге чолыра гӱжлен шогымо жапыште , эҥер тич вӱд йогымо ,
79:1171  годым , тынар пӱям ыштеныт , а ме кызыт , кукшо игече почела толмо
79:1172  ийлаште , ик пӱянамат кӱлеш семын кучен огына керт " , - шона Эрбылат
79:1173  . (P. 123)
79:1174  сарыш кайымыж годым тушто кожер кушкын , а кызыт ик-кок нулго
79:1175  веле шога . (P. 123)
79:1176  а тиде жапыште иктаж уштыш наре тораште ший тӱсын йылгыжше
79:1177  Юл вӱд велкыла самырык пашазе вашкен . ваче ӱмбалныже - котомка .
79:1178  урядник тудын села уремыш лекмыжым вуча , а  Петр села деч тораш
79:1179  каяш лектын . (P. 123)
79:1180  моло кресаньык-влак кукшырак верыште пашам ыштат , а комсомолец-влак ...
79:1181  канавым келгемдышт . (P. 123)
79:1182  теве кушто шинчылтат улмаш , амый чыла класслаште кычал пытарышым . (P. 123)
79:1183  очыни , крушений годым тудо вуйжо дене чот перненат , колен а икшывыже
79:1184  ала-кузе утлен кодын . (P. 124)
79:1185  колхозыш пӧртымеке , мый денем тидын нерген иктат ойласен огыл ,
79:1186  а варажым шкемынат ӱшанем йомаш тӱҥалын . (P. 124)
79:1187  тылеч вара шыже марте оръеҥ ден марийже Епремлан пасу пашам ыштен
79:1188  коштыч , а шыжым Эчан меж машинаште ышташ тӱҥале . (P. 124)
79:1189  теве кызыт ончыко Мичу лекте , а теҥгече мый эн шуко кучышым . (P. 124)
79:1190  январьысе паша итог почеш ончыко " За мир " совхоз лектын ыле , а
79:1191  февральысе результат дене " Восход " совхоз ончылтыш , куснылшо
79:1192  Йошкар замям сеҥеҥ нале . (P. 124)
79:1193  но изи Верушын вес ойго уло . але марте шипкаште мален ыле , а ынде
79:1194  тюдын шипкажым изи Генок налын . (P. 124)
79:1195  Адашев . Князь Микулинский Шиг-Алейын кучен кондымо мурза-влакшым
79:1196  ончыч Казаньыш колтен улмаш , а нунышт , мемнан Казаньыш миймеш ,
79:1197  чыла татар-влакым руш кугыжа ваштареш сырыктен шуктеныт . (P. 124)
79:1198  " фронтышто мый тудын командирже улам ыле , а кызыт ынде тудо мыйын
79:1199  командирем - колхоз председатель лийын " , - семынже шоналтыш Павыл
79:1200  . (P. 125)
79:1201  Йогорым йӧратен ончалам . эше шукерте огыл пошкудо икшыве-влак дене
79:1202  пырля уремыште чара йолын куржталеш ыле , а кызыт мыйын ончылнем сай
79:1203  вургеман туныктышо шога . (P. 125)
79:1204  коло ий ончыч нуно самырык , таза рвезе лийыныт ... Родион Артемьевич
79:1205  + отинынат вуйыштыжо той тӱсан нугыдо ӱп улмаш , а ынде пел вуйжо
79:1206  йылт чараҥын . (P. 125)
79:1207  фронт мӱндыркӧ толен . эше кодшо кастенак пушка- влакын ваш лӱйкалымышт
79:1208  пылышлан солна ыле , а таче - шып . (P. 125)
79:1209  канаш лекташат , перерыв пытымек , уэш урокым тӱҥалашат оҥгыр шаҥгак
79:1210  йыҥгыртатыш . вес туныктышат кум-ныл гана класс омсам почын ончале ,
79:1211  а Николай Петрович алят вер гычше ок тарване . (P. 125)
79:1212  шоҥгеммекше , лыжга лийын , порын кояш тунемын , а ожныжым , ой , гай
79:1213  ыле ! тул гай . кызытат шинчаштем сӱрем пайрем голым имне дене
79:1214  уремыште кудалыштмыже , а ӱярнян ӱдыр-влак тудым гына ончат ыле (P. 125)
79:1215  " Веруш , - манеш эчан , - тый авамын йоҥылыш пуэн колтымо газетым пеш
79:1216  оҥай шаренат . тунам шижде ыштенат , а мый ындыже паленак ышташ йодам "
79:1217  . (P. 126)
79:1218  икманаш , мотор кеҥеж шукертак эртен каен , а тыште алят плотник бригадым
79:1219  чумырымо нерген веле мутланат . (P. 126)
79:1220  ожнысо студент семын , зачетлан тылзат пеле кодмо годым иже кошташ
79:1221  тӱҥалына , а кызыт зачет марте кум тылзе уло ! (P. 126)
79:1222  эрдене да кастене кужу йолан шыҥа-влак чоныш витарат , а кечывалым пормо
79:1223  йыгыжтара . (P. 126)
79:1224  пӱтынь ял иканаште электричество тул дене волгалт шинча . Матвуй кажне
79:1225  тӧрзашке вуйжым чыкен-чыкен онча . тудын кайымыж годым ял мучко лампе
79:1226  тул гына йӱлен , а кызыт уремыштыжат кечывал гай волгыдо . (P. 126)
79:1227  мый ту ӱчызым кычальым ... пӧртйымалне , а тудо шинчен кид йымалне
79:1228  . (P. 127)
79:1229  чодыраште лум вашке ок шуло . пасу чараҥ шуэш , а тушто эше ош тӧшак кия .
79:1230  чара верыште шаршудо лектеш , а йымалне кошкышо шудо  гына коеш . (P. 127)
79:1231  омыж куп покшек кеҥежым пеш шагал айдеме пурен кертеш. покшелне ер , а
79:1232  тӱдын йырже - шинчыше куп . (P. 127)
79:1233  Овдачи . ме уна кум орван агуным визытын-кудытын кече еда шийына ,
79:1234  а нуно ик кечыште коло-коло вич орвам шийыт . машинаштым имне
79:1235  пӧрдыкта ! (P. 127)
79:1236  моло бригадылаштат кечаш планым темен огытыл , но шуко огыч йгыл .
79:1237  вес бригада ик процентым веле темен огыл , Очийын бригадже лу процентым
79:1238  темыде коден . (P. 127)
79:1239  лӱдшаш уке . тудо шкетын , а те шукын улыда . (P. 127)
79:1240  Априк кугызан капка почылто . шым имне кудывечышкыже пурыш , а латкым
79:1241  имньыже капка ончылан шогале . (P. 127)
79:1242  марлан каят , илен огыт мошто , суд дене да монь кычалтыл коштыт .
79:1243  суд дене модаш ойым пуышыжо , очыни , ятыр лийын , а кызыт толын
79:1244  налшыже иктат уке ! (P. 127)
79:1245  мланде кандаш едакаш . омылькалан кок едакшым пуэна , а шканна
79:1246  шым едаклан кум едакаш кодеш . (P. 127)
79:1247  кум ийыште вольык колымо деч эҥгек 780 тӱжем наре теҥгеш шуын , а
79:1248  титакан-влак деч улыжат 19 тӱжем теҥгем кычал лукмо . (P. 128)
79:1249  кастене пычкемыш лийме годым смола заводыш вич урядник кудал
79:1250  толын шогальыч . кокытшо чапаш кодыч , а кумытын завод омашыш пурен
79:1251  кайышт . (P. 128)
79:1252  Микале , ӧрмалген , аважым ончалеш . шӱргыжӧ тылзе гай ошемеш ,
79:1253  а шем шинчаже йӱла шӱдыр гай . (P. 128)
79:1254  шӱргыжӧ тулла ыра , а шымакш колпак йымалныже ий комыля кийымыла
79:1255  чучеш . (P. 128)
79:1256  тунам тыште кыдал даҥыт шудо кушкын , а яжгаже вуйымат леведын
79:1257  . (P. 128)
79:1258  ала-могай изи вулно падыраш деч лӱдеш . маска пуштын сеҥен огыл ,
79:1259  а тиде шокшо пуля мландыш ӱмырешлан йӧрыктен кертеш . (P. 128)
79:1260  шкеже ( Авыш ) еҥ дене кутырымыж годым еҥын шинчашкыже керылтын гына онча ,
79:1261  а тулын шинчашкыже ончалаш шагал еҥ тоштеш . (P. 128)
79:1262  - тиде - Эманов , - Мичу Йываным кончыктыш . фамилийже  нимат ок
79:1263  ойло , а шкеже Марий мландыште эн патыр еҥ лийын ,маска кучаш шкетын
79:1264  коштын . (P. 129)
79:1265  вет тый финансовый министерство отыл , а мый тылат калык просвещений
79:1266  омыл . (P. 129)
79:1267  Лаврушкин чоя , а тидыже аҥыра . кок тӱрлӧ еҥ кузе келшен кертыт
79:1268  ? (P. 129)
79:1269  мачу . южо еҥын сын-кун чапле , а нер йытыра огыл . (P. 129)
79:1270  Омылька ватыжым чот куча , иктаж-кӧ йӧрата манын , лӱдеш . шкеже
79:1271  кумло вич ияш , а ватыже коло кумколо ныл ияш веле , рвезе , мотор
79:1272  . (P. 129)
79:1273  тудо вет тый гаетак кӱчык капан ыле , а мый , шкат ужат , изишак
79:1274  Дон-Кихот омыл . (P. 129)
79:1275  да вольыкшат тый дечет лӱдын кудалеш ! ӧреш : могай курымысо
79:1276  янлык ? тӱс веле айдемын гай , а пашаже ялт тупуй ! (P. 129)
79:1277  пӧрт окна наличникат канде , а пӧрт вуйым вӱр гай йошкар калай дене
79:1278  леведме . (P. 129)
79:1279  " юнкер-влак сырымышт дене ӱчым шуктынешт , - алакӧ воштыл пелештыш .
79:1280  мый нуным пӱркытлан шотленам , а нуно чыве веле улыт ӱлмаш " (P. 129)
79:1281  Авыш суртышто мӱшкырем шужен ок кошт , а шӱмем эре яра . Авыш
79:1282  суртышто кидем-йолем кылмен ок кошт , а шӱмыштем эре ий комыля
79:1283  . (P. 130)
79:1284  теле йӱдым корно тыглайжат эре тайылым волымо гай чучеш , а кызыт ,
79:1285  кужу тура курыкым волымо годым , ала-кушко кайымыла чучеш . (P. 130)
79:1286  вӱд гоч вончаш имне дене ок лий , арык кӱвар вакшме огыл , сандене
79:1287  Максилан Онтропсола гоч йыр кайыман . йыр каяшыже иктаж ныл километр
79:1288  лиеш , а викше километрат пеле веле лиеш . (P. 130)
79:1289  1929 ийыште Марий драмтеатр ышташ тӱҥалын , а тылеч ик ий ончыч -
79:1290  Козьмодемьянскысе колхоз театр . (P. 130)
79:1291  Япык кугыза ешыж дене урлык лукмо аҥажым тӱредеш . куваж дене коктын
79:1292  пурла могырышто , а кок ӱдыржӧ , Оляна ден Настасий , шолаште
79:1293  тӱредыт . (P. 130)
79:1294  Орина кечывал марте кум шӱдӧ кудло кылтам пидын , а Макар - кум
79:1295  шӱдӧ кумло кылтам веле . (P. 130)
79:1296  Токтар . ӱлырамашлан юмо йочам ышташ , марийым шыматаш пӱрен , а
79:1297  пӧръеҥлан - илышым кучаш , тудлан вуйын шогаш . (P. 131)
79:1298  Григорий . мардежыште сорта вашке йӱла , а мланде кӧргыштӧ эркын
79:1299  . (P. 131)
79:1300  эрлашыжым волгыжмо деч ончычак Сопром Епрем Лапсолаш лектын
79:1301  ошкыльо , а ватыже - Эҥерсолаш . (P. 131)
79:1302  " кажне еҥлан шке верже келша , - шоналтыш Мурашов . - тудын дене
79:1303  кугешна . мылам вот чодыра кӱлеш , а тудлан пасу , кӱкшӧ кава ,
79:1304  корно " . (P. 131)
79:1305  нунын кокла гыч иктыже - Родион Артемьевич Охотин . тудын лӱмжо
79:1306  Кугу Отечественный сарын историйышкыже курым-курымешлан пурен ,
79:1307  а чап пашаже марий кундемыште веле огыл , тыгак кумда элна мучко
79:1308  шарлен . (P. 131)
79:1309  тыят , Ленин йолташ , уло тӱнямбалын гражданинже улат , а тый
79:1310  чевер Ленинград , уло тӱнямбал революцийым шочыктышо ола улат ! (P. 131)
79:1311  Митяй кугыза . моторым ончаш сай , а поро чонан дене илаш сай . (P. 132)
79:1312  писын кайыме дене Келайын пытартыш омыюаже шулыш , пытыш . вуй уш
79:1313  яндареште , а чонжылан ала-мо семын сайын чучаш тӱҥале . (P. 132)
79:1314  марий чодыран мурыжо пеш сылне . сылнын мурат кайык-влак , а Чым-
79:1315  былатын кӱслеже тиддечат сылнын мура . (P. 132)
79:1316  тендан дене мом ойлаш ! йылмыда пӱсӧ , а калыкым огыда пале , сокыр
79:1317  ӱлыда . (P. 132)
79:1318  вет чыланат пашам ыштат , фронтлан полшат , а тый латшым ийыш
79:1319  тошкалынат , ни ешлан , ни колхозлан полшымет . (P. 132)
79:1320  " комиссар йолташ-влак , - штабыште Чапайын йӱкшӧ шокта , - Йошкар
79:1321  Армий фронтышто кугу сеҥымашыш шуын , а ме партизан-влак , изи
79:1322  диверсийым гына ыштылына " . (P. 132)
79:1323  мый агротехникым кумдан кучылтшаш верч , паша лисциплина верч тыршем ,
79:1324  а Струев ден Шемеров мыйын мутем шкотышкат огыт нал . (P. 132)
79:1325  молгынам , тыгай сходка годым , орол пӧртыштӧ чарныде шоям шойыштыт ,
79:1326  мыскарам ыштат , ужмо-колмым , тӱрлӧ оҥайым ойлат , а таче калык
79:1327  пешшып шога , чымыме пикш йоҥеж гай тыматлын коеш . (P. 133)
79:1328  ане , пӱяшыже ме пӱйышна , а шалаташыже весе-влак шалатышт . (P. 133)
79:1329  ачамын шӱмжӧ йӱла . пошкудо-влакын пашашт ӱшненак ушна , а мемнан
79:1330  эре шеҥгелан кодеш . (P. 133)
79:1331  пургыж йымач шорге вӱд йога : тиде вийдыме лум шыдыж дене шортеш . тудо
79:1332  шортеш , а йырым-йыр чылажат куанен воштылеш , лӱшка , мура . (P. 133)
79:1333  ончычшым Альберт Николаевичым Суховын орманчыжлан гына шотленыт ,
79:1334  а кызыт тудат ала-мо весемме гай чучеш . (P. 133)
79:1335  ялыште школ , магазин , фельдшерский пункт уло . ожно кок еҥ гына лудын-
79:1336  возен моштен , а кызыт тунемдыме еҥ уке . (P. 133)
79:1337  ончалза картым : Балтийский теҥыз гыч тӱҥалын , Шем теҥыз марте фронт .
79:1338  южо олан лӱмжӧ гына картеш кодын , а шкеже шаланен , ломыжыш савырнен
79:1339  . (P. 133)
79:1340  кеҥеж тӱҥалын гына , а кече когартен пелта . (P. 134)
79:1341  " кӧлан кузе , - манеш рвезе , - мыланна , историк-влаклан , мутат уке ,
79:1342  кочайын ойлымыжо оҥай легенда гына , а кочам шкеже тиде легендым пеш
79:1343  чын мутлан шотла " . (P. 134)
79:1344  очыни , тудо армийыште офицер-влакын куштымыштым гына ужын , а шкеже ик
79:1345  ганат куштен огыл . (P. 134)
79:1346  кидем , шӱргем шупшалаш тӧча , а мый савыпнен гына шинчам . (P. 134)
79:1347  " Эрик , тыгай сай йӱд , а тый лӱдыктыл гына шинчет " , - Таныгина ,
79:1348  нелеш налме семын койын , оҥышко кечалтше ӱп лапкажым тӱпышкыжо
79:1349  лупшалят , кынел шогале . (P. 134)
79:1350  погынымаште тореш ойлыштмаш лийшаш огыл . чылалан ямдылалташ гына
79:1351  каласет , а эрла нуным чылаштымат корныш мый шкеак кожен луктам
79:1352  . (P. 134)
79:1353  тунам ече дене пӧртылмынам лачак Алевтина Васильевна гына ужын , а
79:1354  тидын нерген уло школ , уло ял пала . (P. 134)
79:1355  - наука туге кӱшта , - манеш Оврем . - южо верлаште ожнысек тыге эр
79:1356  ӱдат , йытынат пеш чапле шочеш . - нӧшмӧ локтылалтеш , а йытынже
79:1357  садыгак ок шоч , - Сава пелешта . (P. 134)
79:1358  юзо кува . тӱрвыштӧ але шӧр кошкен огыл , а уж чылажымат палынет . (P. 135)
79:1359  "йылмыдам нелын колтенда мо ? - Начий Максим дек ошкыл мийыс
79:1360  - клубышко калык погынен Москвам колыштнеже , а тый эше пӱтыркален
79:1361  шогылтат " . (P. 135)
79:1362  мом шонеда ? ыштышаш огыл гын , верым налын шинчышаш уке . тыште ,
79:1363  ужат , совет властьым пытарынешт , а те пӱктышӧ чывыла шинчеда . (P. 135)
79:1364  покшым кугыза вигак ок пелеште , ӱмылкален налнеже , а Сепан вигак
79:1365  рыж-рож толын пурен кутыркалаш тӱҥале . (P. 135)
79:1366  а кокытшым петырен шынден ӱлына. ҥуно моткочак лекнешт , а ме люкшым
79:1367  пызырен шинчын ӱлына . (P. 135)
79:1368  ачат кол пӱя верч изин-кугун тыршен коштеш , а тый нефтяник лийнет ?
79:1369  кузе тидым умылаш ? (P. 135)
79:1370  " ончал Веруш , - мане , - упгызо шке толеш , а тый Лапсолаш наҥгайынет "
79:1371  . (P. 135)
79:1372  тӱдын графически шотышто пеш тӧр лиеш , а географически тӧр ок лий
79:1373  . (P. 135)
79:1374  йоҥылыш шонет . мыйым Обломов дене таҥастараш ок лий , Обломов илыш
79:1375  саемдаш шонен киен , а мый нимомат ом шоно . (P. 135)
79:1376  калим имне ӱмбачше волыш , а салтак-влак огыт воло . (P. 136)
79:1377  Митяй кугызай . лавырам тудо мушкын колташ лиеш , а лӱмнерым
79:1378  нигузеат ок лий . (P. 136)
79:1379  аваже , шке манмыла , Эчан ватанже лиеш , а имньыже садак ок лий
79:1380  . (P. 136)
79:1381  мый тыланет ом мешае , а тый шке койышет дене мыйын илышлан тореш шогет
79:1382  . (P. 136)
79:1383  шкеже огешат воштыл , а вате-влак элненыт . (P. 136)
79:1384  Петр Макси Эчаным ужо да кычкырал колтыш : " теве настоящий стрелок
79:1385  толеш ! Эчан , давай тол вашкерак ! мый теве тудо палыш кум гана логал-
79:1386  тышым , а Миклай ик пулямат пуртен огыл " . (P. 136)
79:1387  элыксан . вольык эрласе кече нерген шонен огеш мошто , а айдеме
79:1388  ончыкылык илышыж нергенат шонышаш . (P. 136)
79:1389  тунеммашет кугу , а революцийын динамикыжым умылен кертын отыл . (P. 136)
79:1390  межевойжо, можыт , йӱдым мален , а мый шкеже чыр омымат ыштен омыл
79:1391  . (P. 136)
79:1392  калыкым чодыра нерген мутланаш погымо . калык вуча , а погынымашым
79:1393  почшо нигӧат уке . (P. 136)
79:1394  колхозым тений уржа утара , а шӱльӧ шочын огыл . (P. 137)
79:1395  возышо-влак тыршат , возат , а печатлыше уке . (P. 137)
79:1396  ял калык пырля пашалан ушнен , а тыйже шемерлан мом ыштенат ? "  -
79:1397  ик велым ушыжо терген . (P. 137)
79:1398  ... ойла Чимош , а кумылжо пешак волен (P. 137)
79:1399  Сурский . мый вет Алисам тергаш гына тиде мурым муренам . тудо
79:1400  пален огыл , а вот те пален улыда . (P. 137)
79:1401  марий-влак Чымбылатым ӱжаш , куржыт, а тудыжо ок кынел . (P. 137)
79:1402  вет кутырашыжат сулык , а тый марлан налнет . (P. 137)
79:1403  мо , манына ыле , ужалаш кутырымашат уке , а эре налше-шамыч толыт
79:1404  . (P. 137)
79:1405  тудо эше кӱртньым куген кертеш , а имне вӱтам оролаш веле шогалтеныт
79:1406  . (P. 137)
79:1407  тиде жапыште кумшо танк Алексеев деке толын шуэш , но тетла горючий
79:1408  жидкость уке . тудо гранатым кудалта , а граната нимом ыштен ок керт
79:1409  . (P. 137)
79:1410  поезд шукертак толшаш ыле , но алят уке . составым тугакшат икмыняр
79:1411  жаплан утым станцийыште кучыман , а тудо эше почеш кодеш . (P. 138)
79:1412  доклад деч вара спектакльым ончыктыман , а Начи эшеат огеш кой . (P. 138)
79:1413  Лиза Чулкова командирже ӱмбак шӧрын ончале . "мый кайышаш улам ыле ,
79:1414  а тый Елушым колташ келшышыч " , - каласыш шинчаже . (P. 138)
79:1415  мыланем кандаш ий темын . школышко тунемаш кошташ тӱҥалман ыле ,
79:1416  а мый школ деч маска деч лӱдмӧ гай лӱдам . (P. 138)
79:1417  тудым тугай чапле туныктышым кушташ лиеш ыле , а тый саде йылмызым
79:1418  ик-кок ий гыч " тыртыш мӱшкыран " бюрократыш савырет . (P. 138)
79:1419  " а лӱмжымат йодын омыл , моат уке . вот тиде конешно , сай огыл .
79:1420  (каласен илаш) сай еҥым шарнаш кӱлеш ыле , а ынде тудо лӱмдымӧ лийын " ,
79:1421  Сидыр шкенжым титакла . (P. 138)
79:1422  тыйын верчынет окшак лийым вет , - манеш тудо шимайлан . - тыйым
79:1423  пуштнешт ыле , а мыланем логалын " . (P. 138)
79:1424  ( вет Совет власть калыклан осалым ок ыште ) мыланнак сайым ыштынеже ,
79:1425  а тый от умыло . (P. 139)
79:1426  тудо Ладемыр посанажымат , ака лийшыжымат ынеж сырыкте , поремден
79:1427  кодынеже , а шке , кутырен-кутырен . эре омса деке нушкеш . (P. 139)
79:1428  изай , молан тыге торжан мутланет ? мый пошкудо семын полшынем , а
79:1429  тый поктет . (P. 139)
79:1430  Палагим экрын гына тарватат , шыман терышке налын пыштат , а тудо
79:1431  васаралтен колта . (P. 139)
79:1432  кечат ончалеш , а нурышто эше ик куралшат ок кой . (P. 139)
79:1433  ӧрдыж гыч кызыт иктаж-кӧ Кочетов ден Прорехиным эскера ыле гын ,
79:1434  нуно коктынат поро йолташ улыт , тӱрлӧ пустяк паша нерген мутланен
79:1435  шинчылтыт , манын шоналта ыле дыр . но тугай эскерыше еҥ уке , а
79:1436  туныктышо пел йӱкын ойла . (P. 139)
79:1437  илемыштыже тарзе ден йорлошамыч нунылан пашам ыштеныт , а шкешт нуно
79:1438  логарыштлан да монь толашен киеныт . (P. 140)
79:1439  теве кызытат тудо Атбаш Вӧдыр деч ала-мом йодыштеш , а тудыжо , кумыкрак
79:1440  лийын , пеш каласкала . (P. 140)
79:1441  те тыште Эчан нерген ойлен шинчеда , а тудо урем дене кыртке ошкылеш
79:1442  . (P. 140)
79:1443  шукерте тудым кучен наҥгаеныт , а Телек алят тидым ок мондо , тачысе
79:1444  гай шарна . (P. 140)
79:1445  ме , ачада-влак , эрыкым кредал налынна  , те тудым арален кодышаш
79:1446  улыда . (P. 140)
79:1447  илен-толын , Мишам салтак гыч вучен шуктыде , марлан лекте , а тудыжо ,
79:1448  мӧҥгышкӧ пӧртылят , мыйын почеш куржталаш тыҥале . (P. 140)
79:1449  ушнат кече-влак радамле арняш , я нуныжо тылзым ончык поктат . (P. 140)
79:1450  кугу Юл эҥер серысе Чебоксар ола гыч эрдене самолет Москвашке
79:1451  чоҥештыш , а тушеч +Tю-104 юж корабль Минскыш тыманмеш намиен шуктыс
79:1452  . (P. 140)
79:1453  вӱд пундаште корзинка-влакым ужым , а тушто - кол . (P. 140)
79:1454  тышеч Сукарекаш шумеш , йолын ошкылаш верештеш , а тушто машинам муаш
79:1455  куштылго . (P. 140)
79:1456  шкет вуя сурт оза лийын илыме тудын шӱмжылан йыгыжгын чучын  , а уш
79:1457  кӱштымӧ почеш илашлан тунам але йӧным муын огыл . (P. 141)
79:1458  теве южо яллаште индеш пасушко куснылыт , клеверым ӱлаш тарваненыт ,
79:1459  машинам наледат , а Озамбайыште тиде шот нимат уке . (P. 141)
79:1460  тыште утларакшым илалше да шоҥгырак еҥ-влак улыт , а Вӧдыр тыгай
79:1461  годым шонто-влак дене ожнысо илыш нерген кутыркален шинчаш утларак
79:1462  йӧрата . (P. 141)
79:1463  Сакар ден Чачи , шке семынышт мутланен-мутланен , Кудашнурыш
79:1464  ошкедат , а тидын годым Макар ден аваже тыге мутланеныт ... (P. 141)
79:1465  нуно вет чыланат классовый обществыште иленыт , а тыгай обществыште
79:1466  ӱдырамаш эре правадыме лийын , пӧръеҥын кулжо , пӧръеҥын модышыжо
79:1467  лийын , манаш лиеш . (P. 141)
79:1468  Марий элыштат ынде илыш тыге талын кая , а мый илыш деч лӱдаш
79:1469  тунемын омыл . (P. 141)
79:1470  Суртлык кугыза . ола сӧснам налын улыт , а мый ола сӧснан тӱсшымат
79:1471  ужмем ок шу . (P. 141)
79:1472  тудо механик Бахманов ӱмбак вуйым шиеш , а Бахмановше олаште пашам
79:1473  ышта . (P. 142)
79:1474  мыланна чыла мландым учетыш налаш да кажне яллан едок почеш ойырен пуяш ,
79:1475  а ял шке кӧргыштыжӧ едок почеш мландым кажне ешлан пуэда . (P. 142)
79:1476  мланде тыште томам огыл . томам аҥаш коншудыжат ок шоч , а тыйын
79:1477  аҥаштет коншудо пеш чокан нӧлталтын . (P. 142)
79:1478  мланде ӱжарга , а мланде ужаргыме годым рвезе нимо деч тамле омо дене
79:1479  мален . (P. 142)
79:1480  кумшо тунемме кечат тыге эртыш , а тунемме шотна садак уке . (P. 142)
79:1481  илыш кок корнан лийман огыл , а ик корныжым кеч-кузе гынат ышташак
79:1482  кӱлеш . (P. 142)
79:1483  эрла Федор Яковлевичлан кок тӱжем теҥгем пуаш кӱлеш , манат , а оксат
79:1484  уке . (P. 142)
79:1485  вет нунын шӱм тулыштым йӧршеш йӧрен кайыме деч улыжат кӱчык серыш-влак
79:1486  гына ылыжтен шогеныт , а ваш-ваш письма колтылмаш йоча годымат лиеда
79:1487  . (P. 142)
79:1488  поэзий - мечта , а мечтайымаш вуйлатышылан соок келеш . (P. 142)
79:1489  калык тудым шинча ошыж дене ончен , а саде вор-рывыж адак пояш шонен
79:1490  . (P. 142)
79:1491  маска але вынемыштыже , а мый коваштыжым ньыктам . (P. 143)
79:1492  " эргыдан йолжо сусырген , а те мураш ямде улыда " , шылтала Ямаев
79:1493  . (P. 143)
79:1494  эше лум возын огыл , а моткоч йӱштӧ . (P. 143)
79:1495  айдеме колаш кия , а тыланет ойгат уке ! (P. 143)
79:1496  Яныган . кузе тӱге ? ! тыйын ойго , шольым , а мый тыланет кӱслем
79:1497  шокташ ? (P. 143)
79:1498  ик председательын вашмутшым Эрбылат кызытат шарна : " мыжернаже лу
79:1499  рожан , а тумышлыкна икте " . (P. 143)
79:1500  шӱргыж гыч араважат йогаш тӱҥалын , а тудо эшеат угыч илаш тӱҥалаш
79:1501  шона . (P. 143)
79:1502  олык шудо шотышто шоналтыман , шудо деч посна огешак лий . вольык
79:1503  шукемеш , а пукшышаш верч иктат ок шоно . (P. 143)
79:1504  " вот и ярыш ! шке Санзалов ылыда , а санзалдаат уке ! " - огаптяжы
79:1505  ваштылеш . (P. 143)
79:1506  нуно  шке пашам айда лийже ыштеныт , а ынде мый титакан лийынам
79:1507  . (P. 144)
79:1508  тунам Чымбылатат шке орадылыкшым ӱмыла . маскам мучыштарен колта , а
79:1509  тудыжо савырненат ок ончал , пуракым гына тӱрыкта , чодыра могырыш
79:1510  шикшалтеш . (P. 144)
79:1511  воззванийым Изибаят лудеш . тудым вара тӧргалтен налаш да правленийыш
79:1512  намияш шӱдат . изибай тӧргалташ мия , а воззваний верыштыже уке
79:1513  . (P. 144)
79:1514  " кайза !" - йыланда салтак-влаклан манеш , кердыжым ниалта , а
79:1515  кердыже уке . (P. 144)
79:1516  олма чевергенат ок шу , а тудо эргыже-влакым олмам рӱзаш поктен
79:1517  колта . (P. 144)
79:1518  Люба . Вася , палет , школ директорын приказым лудмыж годым кузе
79:1519  чонем вургыжо ! лудеш , а мыйын фамилием уке . (P. 144)
79:1520  " лыпланаш , манат ? ! - шыде йӱкшым лукто марий Онарет . -
79:1521  те кожланам пуэда , а ме лыпланышаш улына ! " . (P. 144)
79:1522  мыйын чон ончылгочак шижеш . эрдене помыжалтым , а шӱмем тул ора гай
79:1523  вургыжеш . (P. 145)
79:1524  нольмарий школьный городокышто каникул лийын огыл . кеҥежым коммуным
79:1525  телылан ямдыленыт , а шыжым пасушто , пакчаште , садыште паша пытыдыме
79:1526  . (P. 145)
79:1527  чодырам ямдылыме шотышто ударный тылзым увертараш кӱлеш . тиде пашам кызыт
79:1528  ыштыман , а вара , шошо велеш , жапда ок лий . (P. 145)
79:1529  кече кӱшкӧ кӱзен , иктаж лу шагатат шуэш . имне-влак толашаш тӱҥальыч ,
79:1530  а тӱрлӧ пормыжо , тыҥгаже да шыҥаже мӱкшигыла ызгалтыт . (P. 145)
79:1531  ошкылыт ынде , кутырен-кутырен , да Устиня кӱварышке пеш онча . онча , а
79:1532  кок еҥ кредалме ок кой . (P. 145)
79:1533  куржын-куржын , коктынат чот шӱлешташ тӱҥалыт . ончат , а ончылнышт ала-мо
79:1534  мыгыльмугыль коеш . (P. 145)
79:1535  " мо тыгай ? " - шоналтен , Эрбылат трактор велыш ончале , а тудо ок
79:1536  мӱгырӧ . (P. 145)
79:1537  теве анжем-анжемат лампочкыш , а тый тама ак чӱкталт доко . (P. 145)
79:1538  имньым Эчан муынат кертеш . кӧ пала , а кенета иктаж-мо лийын кая . (P. 146)
79:1539  ну , йӧра , имньым кодем , а шинчашыже кудышт-гынат шкешт толыт
79:1540  пускай ! (P. 146)
79:1541  " шоҥго вуйжо дене тудым школышкак поктен от колто , - матрос пелештыш , -
79:1542  а тудым парт коклаш пуртен шындаш кӱлешак ыле " . (P. 146)
79:1543  а вара , июньын сомылжым тӧрлатымек , октябрь шке пашажлан пижын ; а
79:1544  тудын пашаже - йӱштым ӱжаш . (P. 146)
79:1545  Валерий шкак мемнан ыштымашым чаракла . пушеҥгым йӧрыктена , могай
79:1546  пырням ышташ , огына шинче , а Валерий ала-молан эре ӧрдыжтӧ коштеш
79:1547  . (P. 146)
79:1548  имне тыйын ӱмбалнет лиеш : пукшо , йӱктӧ . шудо , шӱльӧ уло , а вӱдшым
79:1549  шке муат . (P. 146)
79:1550  ҥо ындыже кугыжа уке . тудым луктын кудалтымылан кум тӱлзат шуын , а
79:1551  эрыкше кушто ? (P. 146)
79:1552  " шудыжым пу , а имньым туарыме ок кӱл " , - каласыш урядник . (P. 146)
79:1553  " кугыжам кӱкымӧ ок кӱл . генерал ден тӱрлӧ тӧра-влакшым вурсашат уто
79:1554  огыл , а кутыжам ит тӱкӧ " , - коҥга лук гыч Окшак Микита шоктыш
79:1555  . (P. 146)
79:1556  кодшо кеҥежым Епрем , ятыр еҥ деч мландым налын , лошеш ӱден , а южышт
79:1557  такат пуэныт . (P. 147)
79:1558  " эх , могай мотор улат , а кузе тыйым илыш вашлиеш ! " - шоналтыш
79:1559  . (P. 147)
79:1560  тӧрга у кечыйол укшерыште , вара лупс-чинчышке тӧршта . а мыйын
79:1561  кечыйол - вӱршерыште : тӱшан куаным нерешта . (P. 147)
79:1562  пӱтынь ял нуным ( марий ден ватыжым ) ончаш лектеш . а нуно пагалыме
79:1563  еҥ дек веле уналыкеш пурат . (P. 147)
79:1564  йолгорно гыч кораҥын , Йошкар Упш чодыраште пеледышым погаш тӱҥалеш .
79:1565  а пире вигак йолгорно дене кудалеш . кудалшыжла ужеш : кум шоҥго тумо
79:1566  шога , а тумо йымалне лапка пӧрт шинча . пире йолжо дене омсам тӱкалта
79:1567  . (P. 147)
79:1568  Экшык толшашым нер дене ӱпшынчын от пале . а ушет уло гын , кудо
79:1569  экшыкше раш , ондак палет . (P. 147)
79:1570  тудын ( межно ерын ) кечывалвел серыштыже чодыра орол Павел Глазкинын
79:1571  суртшо шинча . ончыч тышке еҥ-влак шагал толеденыт . а война тӱҥалме деч
79:1572  вара сурт оза шуко еҥлан поро кумылжым ончыктен : шке частьыштым йомдарыше
79:1573  да тушманын пуалтен налме белорус мландеш авыралт кодшо ятӱр боец ден
79:1574  командир-влак тышан каналтен , кочкын-йӱын лектыныт . (P. 148)
79:1575  теве пурла велне , мӱндырнӧ , Ленин курыкын тупрӱдыжӧ кандын койын
79:1576  шуйна . а шола могырыш ончал колтет гын , сылне панорамым ӱжын шерт ок
79:1577  тем : кажне пӧрт воктен ужар пушеҥге-влак кайыклан саламым колтат . (P. 148)
79:1578  коммӱнышто мыйым Николай Павлович маныт . вич шӱдӧ еҥ тыге ойла .
79:1579  но тылат тыге маныкташ аптыранен : ӧкымлем , ман кертат . а такше
79:1580  закон почеш ойлаш гын , мый тӱште вуйлатыше улам , а тый - тунемше йоча
79:1581  . (P. 148)
79:1582  ӱдырамаш йӱк эше ала-мом ойла , а клуб омса пуйто шке комдык почылт
79:1583  кайыш . (P. 148)
79:1584  тымык йӱд , а ончылно , эрвелне , - кугу фронт . (P. 148)
79:1585  Орна . теве Голованов гайышт илат . шаҥге клатше воктеч эртышым .
79:1586  мыняр киндым наҥгая , а ӱдырмаш-влак иктаж колын чумыргеныт да ,
79:1587  корнысо пуракым копашт дене ӱштын , ончылшовычышкышт оптат . (P. 148)
79:1588  колхозлан счетовод кӱлеш , а мый учет пашам палем . (P. 149)
79:1589  а мӱшыл кошка , а мышыл пуча , а кол чон пыртка : " вуемлан мучаш ! "
79:1590  . (P. 149)
79:1591  эрталеш пагыт эркын , пуралеш кыдал эрге - Чорамбай шупшалеш сай
79:1592  аважым . а аван шӱмжӧ шолын , а аван мутшо йомын , шортын-воштыл вӱчка
79:1593  Чорамбайым . (P. 149)
79:1594  ава колеш тора гыч патыр эргым , суапле шинчавӱд йога куанлын , эркын .
79:1595  а эрге вуйжым тауштен сава , а эрге шыргыжеш : ит шорт , авай ! (P. 150)
79:1596  кувавай , кувавай , - манеш Йошкар Упш , - молан тыйын пылышет тыгай
79:1597  кугу ? - а тиде , - манеш пире , - тыйым сайрак колаш . - а молан тыйын
79:1598  шинчат тыгай кугу ? - а тиде тыйым сайрак ужашлан . - а кидет молан тыгай
79:1599  кугӱ ? - а тиде - тыйым сайрак ӧндалашлан . - а умшат молан тыгай кугу
79:1600  ? (P. 150)
79:1601  Токташ угыч оксам погаш шонен , но тудлан эрыкым пуэн огытыл . (P. 152)
79:1602  ойлаш ондакат шоненам , но йӧн вашлияш лийын огыл . (P. 152)
79:1603  война деч ончыч тышан кол ерым ышташ шонымо ыле , но сар пуламыр тиде
79:1604  пашалан мешайыш . (P. 152)
79:1605  Сатай воштылаш шоныш , но Бушуев шылын кычкырале . (P. 152)
79:1606  олаш толаш теле гоч шуко гана йодын ыле , но ик кечыланат ышт колто
79:1607  . (P. 152)
79:1608  ӱчительскийыш туныктышо-влак погынышт . нуно чыланат илалше улыт . южыштлан
79:1609  пенсийыш каяшат ийгот шуын , но школлаште кызыт туныктышо ок сите . (P. 152)
79:1610  молодец улат , Мичу ! - Эрбылат рвезым йоратен ончале , лишкыже миен ,
79:1611  вӱчкалтымыже , вуйжым ниялтен колтымыжо шуо , но кидше ночко . (P. 152)
79:1612  Йыван чыла дене кидым кученат , имне мӱшкыр йымаке вуйжым чыкен да ,
79:1613  ончыл да шеҥгел йол-влакым кок кидше дене авалтен , кынел шогалын .
79:1614  имне толашаш тӧчен , но Йыван эрыкым пуэн огыл , пеҥгыдын тошкалын ,
79:1615  курык вуйыш кӱзен . (P. 153)
79:1616  пел мутеш чарнен шогалше Эрбылат угыч ойлаш тӱҥалын , но Суховын
79:1617  шыде тулан шинчаже тудым угыч чарен . (P. 153)
79:1618  ачай ден Выльып чӱчӱ каргашаш тӧчышт , но кугу тияк ден волостной старшина
79:1619  нунылан ойлашышт эрыкым ышт пу . (P. 153)
79:1620  ужар галифеан рвезе , пинчак урвалтыж дене устембалсе чай коркам шижде
79:1621  сӱмырен , окна дек куржын мийышат , почаш тӱҥале , но сад могырым шыде
79:1622  йык шоктыш ... (P. 153)
79:1623  изибайын имньыже капка ончылан шогале . шкеже тер гыч волыш , капка почашат
79:1624  миен шуо , но ватыже куржын миен руалтыш . (P. 153)
79:1625  кынелыт , карен пире йӱкын , но нунын орда ваштареш мемнан пулеметчик
79:1626  Архипов - совет богатырь кынелеш . (P. 153)
79:1627  Салек Андрийым ик орва деке намияш тӧчен ыле , но тудо верым калык
79:1628  мӱкш гай авырен налын . (P. 153)
79:1629  калык шаланаш тӱҥалын ыле , но Мичу чарыш . (P. 154)
79:1630  чылажат пустяк , кондыза серышым ! - кидшым шуен ыле Пайгаз , но Ларина
79:1631  чоп перышат , лудын пытарымешке ыш пу . (P. 154)
79:1632  кӱтӱчӧ Васлий тудлан эше ала-мом каласынже ыле , но каласышаш шомакше
79:1633  ыш лек . (P. 154)
79:1634  Андрий ден Салекат тӱредаш шогалнешт ыле , но сорла ыш сите . (P. 154)
79:1635  изи йочан тӱсшӧ , ошкылтышыжо тудлан пеш палымыла чучо , пуйто тиде
79:1636  рвезым шуко гана ужын . Павыл йоча дек ошкылнеже ыле , но тудыч
79:1637  ончыкыжо сад вуйлатыше Пӧкла толын шогале . (P. 154)
79:1638  Павыл ден Игнатий кугызат кудывечышке лекнешт ыле , но правленийышке
79:1639  Белов пурен шогале . (P. 154)
79:1640  тушнур ялымат кече ончале ... " мый толынам , огыда уж мо ? " - тудо
79:1641  шылтален-шылтален шыргыжалнеже ыле , но тунамак ала-кушеч шем пыл толын
79:1642  лекте , кечым петырыш да шолдыра шинчавӱдшым мланде ӱмбаке кӱшкале
79:1643  . (P. 155)
79:1644  Ладемыр , эргыжым пыдалше лийын , ватыжлан умылтарынеже ыле , но Макси
79:1645  шӧрен пелештыш ... (P. 155)
79:1646  тудо , ом мошто манын , шылнежат ыле , но Микак гармоньжым кидышкыже
79:1647  кучыктен . (P. 155)
79:1648  таче тыйым ӱжыктынем ыле , но шке толынат . (P. 155)
79:1649  ондакшым профессор шкежат Васям ынеж колто ыле , но Вася ала-кузе
79:1650  тудым савырен кертын . (P. 155)
79:1651  Йыван имньыжым туарен да торта коклаш шке пурен шогалын . йолташыже-влак
79:1652  полшынешт улмаш , но тудо иктымат чак конден огыл , терым тарватен ,
79:1653  топыртатен , курык вуйыш шугшын кӱзыктен . (P. 155)
79:1654  Голованов эше ик гана Элыксан ӱмбаке лӱйнеже , но Вачук тудын
79:1655  кидышкыже миен кержалтеш . (P. 155)
79:1656  тудо аралалтнеже , но чыла велымат кид нӧлталтеш . (P. 156)
79:1657  имньышт шуар гай чумыр улыт , чывышталаш пуныштат уке , йылгыжыт веле .
79:1658  пылышым пылт-палт , пылт-палт модыктен , чулымын эртен коштыт .
79:1659  кудалнештат , но озашт сапкеремым пижгоман кидышт дене чот пӱтырен кученыт
79:1660  . (P. 156)
79:1661  шуматкечын тудым налаш больницыш имне денат толын кертыт ыле , но Кости
79:1662  нигӧланат ыш шӱдӧ . (P. 156)
79:1663  изибай ден ватыже мутыштым умбакыжат шуят ыле дыр , но кевыт могырысо
79:1664  пырдыжыште кечыше йыҥгыр йыҥ-йыҥ пералтыш . (P. 156)
79:1665  а калык тудым сырен онча , " шого , еҥ шинчавӱдым йоктарымет пӧрылталтеш "
79:1666  маншыла коеш . старшинам шӧргашке сакат ыле дыр , но пиалешыже , Юкей
79:1667  шке тудым чаманыш . (P. 156)
79:1668  сӱан пеш сайын кутырен-мурен толеш ыле , но вот ала-кушеч , вес корно дене
79:1669  вес сӱан кудал тольо . (P. 157)
79:1670  Смолин Эрай дек киш гай пижын , эреак шкенжыным ойла . очыни , тудо шке
79:1671  шонымыжым шуктенат кертеш ыле , но Миша ала-могай йӧным муын . (P. 157)
79:1672  жап адакат кужун шуйна ыле , но нунын минометышт чылаж годым тулым сайын
79:1673  шараш эрыкым огыт пу . (P. 157)
79:1674  мурӱм возаш ыле ӱдыр нерген , но ӱдыр шкежак йоҥгалтын , мурен . (P. 157)
79:1675  чара пасуш лекна . аламогай корным верештна . каяш да каяш гына ыле , но
79:1676  тый тушеч кораҥыч . (P. 157)
79:1677  ӱчашымаш шуко лийшаш ыле , но Очий бригадыжым пашаш тарватыш . (P. 158)
79:1678  Эрдене Эчан эррак кынеле . ушыштыжо кӱзыт Веруш гына . апшаткудыш
79:1679  пашам ышташ кайышаш ыле , но чон тушко огыл , пакчашке , Верушын
79:1680  шинчымашке ӱжеш . (P. 158)
79:1681  йоча-влаклан уремыште модын коштман ыле , но нужналык нуным изинекак пич
79:1682  южан цехыш , вий пытарыше пашашке кожен пуртен . (P. 158)
79:1683  Мичу , кыдеж оҥам кучен , ончыл пӧлемыш лекте . койка мӱндырнат огыл -
79:1684  кок-кум ошкылым гына ыштыман , но тудо лӱдӧ ,пырдыжым кучен , пӧрт йыр
79:1685  савырныш . (P. 158)
79:1686  заводыш сар дене каяш лиеш , но сарзе калык да сар ӱзгар ок сите .
79:1687  ядак тушто салтак-влак шукын улыт , - рывыж упшан старшина уэш пелештыш
79:1688  . (P. 158)
79:1689  вет пӱртӱсын поянлыкше пеш кугу , чылаланат сита . тыгай сай ингечыште ,
79:1690  пӱртӱс тыгай сылне улмаште куанен илаш кӱлеш ыле , но ала-молан
79:1691  чонышто куштылго огыл . (P. 158)
79:1692  тидлан тыйым , Шуматов , гауптвахтыш шындаш кӱлеш ыле , но ротыш теҥгече
79:1693  веле толынат , у еҥ улат . (P. 159)
79:1694  Елуш , эскерен , кугун шӱлалташ тоштде , нушкын кайыш . шаланыше пӧртым
79:1695  кораҥ каяшат лиеш ыле , но линий тушеч эрта . ала лач тудо верыштак связь
79:1696  кӱрылтын ? (P. 159)
79:1697  пашалан рад улам . киндат , оксат , манме семын , пешак кӱлеш , но ... эргым
79:1698  пешак ок керт . (P. 159)
79:1699  тиде жапыштак правлений капка комдык почылто . тушеч картузешышт кокардым
79:1700  пижыктыман еҥ-влак строй дене лектыч . вачыштышт винтовка , но вургемышт
79:1701  военный огыл . (P. 159)
79:1702  Майрук чеверген кайыш . + венцовым шыман , сымыстарышын ончале , но тудыжо ,
79:1703  очыни , ужынат ыш шукто , кинде сукыр дек кораҥ кайыш . (P. 159)
79:1704  Микалын каласкалымыжым колыштмек , Евсей кужун шонкален шинчыш . Vатыже
79:1705  малаш ӱжаш тӧчыш , но тудо ӧкат ыш ман . (P. 159)
79:1706  унтер-офицер Дуня дек пижедылеш , но тудыжо торшлана . (P. 159)
79:1707  тудо Дашан велке ончале , но Даша , йоча-влакын мутыштым колдымыла койын ,
79:1708  урем гоч сельпо велке вончаш тӱҥале . (P. 159)
79:1709  Акпарс . пондашыже ошо , но чонжо рвезе . (P. 160)
79:1710  Панчушкин . муро - ничево ! Марта . вот именно "ничево " гына !
79:1711  " ничевожо " тыйын кӱсен тич , но пайдаже - " пшик " ! (P. 160)
79:1712  - молан мыланем нимом ойлен отыл ? вуйлатыше йодеш . - карпуш чынак ойлен ,
79:1713  огыл , но мый шукерте огыл заседанийыште ойлаш тӧчышым , - Макар пелешта
79:1714  . (P. 160)
79:1715  нимат огына ыште , - каласыш Айдарова . - Кожлаев - мыйын землякем .
79:1716  шке пачерышкем наҥгаем . хирург келшыш , но Сергей ваштареш лие . (P. 160)
79:1717  мӧҥгыштышт Верук Эргыжым йывыртен вашлие . Эрайын тунемаш пурен
79:1718  кертдымыжлан тудо кугунак ыш ойгыро , но буровик лияш келшымыже чотак
79:1719  тургыжландарыш (P. 160)
79:1720  Марий нигунамат ӱшкыж дене куралын огыл , но тиде шошым нунымат плугыш
79:1721  кычкаш логале . (P. 161)
79:1722  эн  чотшо Тамара ӧрын : Петербургышто тудлан шуко студентым , шуко
79:1723  рвезе чиновникым , гвардий офицер-влакым ужаш , нунын дене  мутланаш
79:1724  логалын . нунын коклаште южышт , англичанин манмыла , " гай лайф "
79:1725  гычшат ыльыч , но але марте ик пӧръеҥат тудын шӱмыштыжӧ пеҥгыдын
79:1726  сӱретлатын огыл . (P. 161)
79:1727  лычийын иылме мучашкыже икана веле огыл ӱдыр нерген , Вӧдырлан
79:1728  ватан лийшаш нерген ой толын , но " ала амал дене шкенжым темлынеже "
79:1729  манме деч вожылын , нимомат ойлен огыл . (P. 161)
79:1730  вольыклан пукшаш тӱрлӧ кормам ончен кушташ кӱлеш , но председатель
79:1731  клевер да олык шудылан веле ӱшанен ила . (P. 161)
79:1732  тунамак тудым тамле омо шке помышышкыжо вӱдыл нале , но молгунамсыла
79:1733  шуко малаш эрык ыш лий . (P. 161)
79:1734  мый шкетак омсадӱрыштӧ шогем . изай " тол , тол ! " маншыла мыйым
79:1735  пешак шке лекыже ӱжеш , но мый парт деке лишке мияшат ом тошт
79:1736  . (P. 161)
79:1737  палыме еҥже толеш да йодеш : мом , ушкалым ужалет мо ? - теве
79:1738  эр годсек шогем , моштымем семын ушкалемым моктем , но пел шинча
79:1739  шӧрышт денат огыт ончал . (P. 161)
79:1740  о илыш , илыш ! мераҥ шӱман еҥлан койдарчык ! уш-акыл пӱешат лиеш
79:1741  шындаш шӧртньӧ комым , но тудын дене уш-акыл огеш лий шӧртньӧ
79:1742  ! (P. 162)
79:1743  Эчанын шӱвыржӧ пеленжак , но шокташ тудо ок ярсе . (P. 162)
79:1744  эчанмытым наҥгайымылан ик тылзе жапат эртыш . Веруш письмам
79:1745  вуча , но нимогай уверат марийже деч уке . (P. 162)
79:1746  шӱмем аламом шижаш тӧчен , но тогдаен шуктен омыл . (P. 162)
79:1747  тиде йӱк Вӧдыр деке шоктен , но пычкемыште толаш Шор куп
79:1748  авырен . (P. 162)
79:1749  шокташ ок ярсе , но шӱвыржӧ тудын пеленжак . (P. 162)
79:1750  кеч йорло улат , тымбай , но тыланет ссудым кычалаш мый ом
79:1751  пиж . вет тый имньым ыштен шуктенат ыле молан ужалышыч ? -
79:1752  Макси тудым титакла . (P. 162)
79:1753  кугызай , кеч мыняр ит кумал , но вакшым почашет перна
79:1754  . (P. 162)
79:1755  илыш деч шылын , керек коҥгамбак кӱзен воч , но тушечат тудо
79:1756  шӱдырен волта . (P. 162)
79:1757  кеч , манеш , ни чодыраже , ни мландыже мыланна ок верешт ,
79:1758  но , манеш , наҥгае пытартыш чывемым . (P. 163)
79:1759  Pеш токшак ок иле , но кинде-шинчал да мойн ялтак саемын . (P. 163)
79:1760  окна гыч тугак юалге мардеж пуа . тораштат огыл , очыни , клуб
79:1761  ончылно , гармонь почеш мурыгыч шокта . чыла шомакшак раш ок
79:1762  солно , но лудыш мурын южо корныжо мардеж почеш толын лектеш
79:1763  . (P. 163)
79:1764  пасу ужаргыш . Озымым сайжак манаш ок лий , но шыжылан могайгынат
79:1765  ӱшан уло . (P. 163)
79:1766  мыйым икшывем уке , юмо налын пытарен . кува ден коктын илена .
79:1767  погем пеш шуко , манаш ок лий , но нулылан илаш тӱҥалашышт
79:1768  сита . (P. 163)
79:1769  кернак , мемнан погына шуко огыл , но тыйын кидет шӧртньым шога
79:1770  . (P. 164)
79:1771  " пудештарымашыжак уке , - старшина коклаш пурыш , - но тулым
79:1772  чыкаш сӧрат " . (P. 164)
79:1773  Нелли аважын ончыктымо кыдежыш пурыш , шымлен , йыр ончале .
79:1774  вик коеш : тыште арулыкым йӧратыше еҥ ила . чылажат шулдакан ,
79:1775  но чыла яндар , чатката . (P. 164)
79:1776  Кузьма Филиппович пошкудо артель нерген ик мутымат ыш пелеште ,
79:1777  шке колхозшо нерген веле каласкала , но кажне мутшо уна-влакын
79:1778  шӱмыштым пуйто кӱзӧ дене шуркала . (P. 164)
79:1779  Курносов . калык ала-момат ойла , но калыкшылан ик коклазе
79:1780  шаркален пытара . (P. 164)
79:1781  Чачи , ынде тый мыйын ватем улат . мый тыйым тӱняште иктыланат
79:1782  ом пӱ ! шич , колышт . мыланна гын тылеч молыжо нимат ок кӱл
79:1783  ыле , но закон поцеш мӱланна венчаялташ кӱлеш . (P. 164)
79:1784  Микак шепка воктен лӱҥген шинча . аза семын шкенжынат магырымыж
79:1785  шуын , но магыраш лӱдын . (P. 164)
79:1786  мыят , кушто ужмем шарнаш тыршен , шинчам тудын велке пашкартышым .
79:1787  ужмыла коеш , но кушто ужмем ушешем ок воч . (P. 165)
79:1788  чын , ятыр кас лиймеке иже , тудо Масканурыш миен шуо , но
79:1789  тушто тудым вученыт . (P. 165)
79:1790  вӱта , клат , леваш олмышто сур ломыж да шем тулвуй гына .
79:1791  пӧртым тул деч арален коден сеҥеныт , но тудынат ик пырдыжше
79:1792  шӱчаҥын , шокшо тулеш эҥын . (P. 165)
79:1793  агроном семын , мый ятыр ойым ыштенам ыле , но нуно огыт шукталт
79:1794  . (P. 165)
79:1795  кадровик коклаште чодыра руышо ситат , но мый тушечын уто еҥжым
79:1796  грузкыш налын кертам . (P. 165)
79:1797  Мишель у илыш нерген , школ да коммуна нерген , коштшыжла , шуко
79:1798  колын , но кажне шке моштымыж семын нуным орлен . (P. 165)
79:1799  маска мучышташ тӧча , но Чымбылат виян кидше дене уп янлыкым
79:1800  мландыш шумеш пӱгырта . (P. 165)
79:1801  мемнан кугезе-шамычна кушечын толыныт ,тидым иктынат ойлымым
79:1802  колын омым . толыныт , маныт ыле , вич кудо . нылытше нерген мут
79:1803  кодын огыл , но иктыже , вӱден кондышыжо дыр , Озамбай улмаш . (P. 165)
79:1804  вуй ӱмбачынак пачемыш-влак мӱгырен эртат ... тыште нуно кугыварня
79:1805  кугыт улыт , тӱсышт шемалгырак-кӱреналге , име гай умдышт тӱжвалне
79:1806  коеш . пыжашышт шӱвыроҥ семын укшлаште кечат , но утларакше пушеҥге
79:1807  кӧргыштӧ илат . (P. 166)
79:1808  Аня ден Таня акак-шӱжаракын ӱдырышт ӱлыт , но тӱсышт ойыртемалт
79:1809  шога . (P. 166)
79:1810  ӱдырышт марлан лектын , но сӱанышт годымак качыжым кучен наҥгарныт
79:1811  . (P. 166)
79:1812  тудо ачажын тошто шӱкшӧ суртышто илымыжлан кожганен . ачажын шем
79:1813  пӧртшым ошыш савырен , но окнаже шагал лийын . (P. 166)
79:1814  " ом кудалте тендам , авий , нигунам ом кудалте , - вашешышт ойла
79:1815  Чымбылат , - но уш-акылан лияш эрыкым пуыза . виян уш дене , ачий ,
79:1816  тыланет мый сайынрак полсен кертам " . (P. 166)
79:1817  кресла вара ӱмбаланет ик коло вич мужыр йыдалым от пыштыкте ? ..
79:1818  шке имнем лиеш ыле гын , тымарте йозакшат тӱлалтеш ыле . пеш ыле ,
79:1819  - пеш ыле , - йымыш Изимбаят . - имньылан нимогай нелыжат уке ,
79:1820  но коштметше арам лиеш дыр . (P. 167)
79:1821  нуно землянкыш пурен шогальычат , ушышт кайыш : иктаж коло вич
79:1822  салтак , ик турашке чумырген , орол пӧртышкӧ погынышо кресаньык
79:1823  тӱшкала чокият . чыланат нуно кресаньык улыт , но кызыт ӱмбалнышт
79:1824  салтак вургем . (P. 167)
79:1825  тыгай беспорядкым упядник ок чыте . вурсо , кыре , но молан еҥым
79:1826  лаканыш шындаш . (P. 167)
79:1827  илыме курымыштем эше ик пӧртым ышташ верештеш чай . теве южо вере
79:1828  колхоз шке ыштен пуа , мангыч шокта . мемнан декат тыгай жап вашке
79:1829  толын шуэш дыр , но кызыт шканна ышташ перна . (P. 167)
79:1830  шуко моло тӱрлӧ паша нергенат комитетчик тулын дене мутланыш , но
79:1831  Кочетовын ушешыже эн келге кышам Ленин нерген шомак кодыш
79:1832  . (P. 168)
79:1833  йорло марий Йыҥгыште то колым куча , то мӱкшым онча , но эн шуко
79:1834  жапым мланде паша налеш . (P. 168)
79:1835  тиде арняште шийын налам , да вес шоцмын наGай веле . моло ял гычат
79:1836  йодаш толыныт , но ондак пошкудо-влаклан туэм . (P. 168)
79:1837  мый тыланет ӱшанем , но шекланыме нигунамат утым ок ыште . (P. 168)
79:1838  Аркадий Петрович , ик-кок шагатлан кодса . кол шӱрым шолтем ...
79:1839  - кодаш лиеш , но оза деч посна сай огыл . (P. 168)
79:1840  кудо велыште улмынам палет . изиш умбак каен ӱлына , но разведчик
79:1841  улат , муат . (P. 168)
79:1842  яра шогымо деч мый уремыш лектым , корно дене кайыше улазе-влакым
79:1843  кӱташ тӱҥальым . эртен каят , но мыланем келшыше шкенан велысе
79:1844  улазе марий уке . (P. 168)
79:1845  паша нелак огыл , но Мукамат родо деч посна ышташ ок лий докан
79:1846  . (P. 168)
79:1847  кочкаш шичшашышт годым пашаеҥ-влак толын шуыч . шарслам оҥ кӱсенже
79:1848  гыч газетым лукто да Эрбылатлан шуялтыш . - луд эргыч нерген , -
79:1849  малдыш . - кондыметлан тау , но лудынам . (P. 169)
79:1850  кушеч чыла тыгайжым пален налын шуктет ? - Васлий манеш . - ӧрдыж
79:1851  гыч толшо-влак деч колат чай ? ӧрдыж гыч толшыжат ойлат , - комиссар
79:1852  тыматлын манеш , - но эн шукыжым газет , книга гоч пален налам . (P. 169)
79:1853  кӧ пала ... ончычшым пила шӱкымат воштылын вашлийыч , но вет мыняр
79:1854  гана тудо буровик-влакым утарен ! (P. 169)
79:1855  аваже изижым налын шинчеш гын , акаже шольыжым шортын-шортын шука .
79:1856  аважым тудо ынеж пу , но нимат ышташ ок лий . (P. 169)
79:1857  калыкым шке векет савырен кертат гын , тудо кажне шомакетым кугун
79:1858  шӱлаш тоштде колыштеш , чылажымат монден , ӱмбакет гына онча .
79:1859  моктанаш ом шоно , но калык мыйым колыштеш . (P. 170)
79:1860  ялыштына тудым пеш дураклан шотлат ыле , но тудо пеш ушан да чоя
79:1861  рвезе ыле . (P. 170)
79:1862  Йошкар гвардеец-влак нуным пушташ тӧченыт , но Луначарский
79:1863  пыкше чарен . (P. 170)
79:1864  Адашев . государь , мемнан войска пелыж наре крепостьыш пурен ,
79:1865  но татар воин-влак пеш чот кредалыт . (P. 170)
79:1866  Розмари . пӧрткайык гына улам , но тудат шӱман . (P. 170)
79:1867  штабыш пӧртылмеке , Лапенко шкеж нерген каласкалаш тӱҥале ,
79:1868  тышеч пале лие : война тӱҥалмеке , КПБЦК ден партий Витебск
79:1869  обкомын кӱштымышт почеш Россон районышто истребительный батальоным
79:1870  ыштеныт . но тудым немец-влак вашке кырен шалатеныт , а Лапенко шкеже
79:1871  шылын кошташ тӱҥалын . (P. 170)
79:1872  рвезырак лиям ыле гын , можыч , мый йол конькимат чием ыле , моло-шамыч
79:1873  дене мунчалташ тӱҥалам ыле . но ийгечем эртен , родо-шамыч : мый
79:1874  нылле ийым вончем . (P. 170)
79:1875  кӱзен шинчеш ыле теле кастене коҥгамбаке мыйын кочам да лузга
79:1876  пондашыж кокла гыч тӱрлӧ шомакым ойла ыле . мом гына ойлен огыл !
79:1877  но мый гын иктым лачак монден ом керт : ала-кузе шӱмеш пижын кодын
79:1878  . (P. 171)
79:1879  Эчан , наганжым рож гыч виктен , Якимын оҥышкыжо лӱен колтыш .
79:1880  но наган налын ыш керт . (P. 171)
79:1881  тиде жапыште немыч-влак толын шуыч . нуно вигак чердалыш кӱзен
79:1882  кайышт . карнизыште кычалыт , йырым-йыр ончат , но Витя нигуштат
79:1883  уке . (P. 171)
79:1884  икана , революций деч лу-лучко ни ожно , Озамбай марий-влак школым
79:1885  почмо нерген йодын онченыт , но нимат лектын огыл . (P. 171)
79:1886  Игнантий кугыза Павылым тӱкын ончале , но Павылын тӱсшӧ тошто
79:1887  гаяк кодо . (P. 171)
79:1888  нуно земский начальник деч ик гана веле йгыл йодыныт , но земский
79:1889  начальник Шеръял марий-влаклан киндым пуаш шӱден огыл . (P. 171)
79:1890  " колымешкем , кеч эше ик гана тиде оксам кормыжеш пыштен кучылт
79:1891  ончаш ыле " , - шонен Токташ . тудо ик гана веле огыл яра копажымат
79:1892  шижде кормыжтал ончен , но садак нимат уке . (P. 172)
79:1893  шем он . (Янгелдылан) он кондо ыле таче сӱаным , но уныкатын чоя
79:1894  шонымашыжым илемышкем мардеж конден . (P. 172)
79:1895  ала ӱшкыж дене ойлымо , ала эше иктаж-мо весе полшыш , но Колюш
79:1896  касалык мучко ныл гана савырныш . (P. 172)
79:1897  Марта . (куанен) Окси еҥгай ! Юрий кушто? Окси . ялыште .
79:1898  Панчушкин . шофержо тӧрланен огыл мо ?  Ӧкси . шукертак тӧрланен ,
79:1899  но Юрийлан ялысе юж утларак келша . (P. 172)
79:1900  Марина Светлана дек куржын мийышат , азам кидышкыже нале , но
79:1901  тудыжо шорташ тӱҥале . (P. 172)
79:1902  Шкендым пешак ушанлан шотлет , но меат окмакат огынал . (P. 173)
79:1903  овдачий альбомым нале , но кидше , озажым колыштдымо семнын , пеш
79:1904  эркын тарванылеш . (P. 173)
79:1905  ала кылмыме , ала чотак чытырналтме дене вуйжат чытыдымын коршта .
79:1906  пырт луш лиймеке , эртыше шучко йӱдым шарналташ тӧча , но тудо
79:1907  тӱтыра вошт коймыла гына ушеш кодын . (P. 173)
79:1908  орол пӧртыштӧ кутырымаш изиш шуйнышаш ыле , но тышке моло еҥ
79:1909  толын пурымо дене мутланымаш чарна . (P. 173)
79:1910  урядник ала-мо жапыште Арслановын кидшым перен шуктыш , наган
79:1911  мланде ӱмбаке лектын возо . Баранов тудым руалтен шуктыш , но
79:1912  тиде жапыштак кӱжгӧ урядникым Мичу пызырен пыштыш да логаржым
79:1913  кормыжтыш . (P. 173)
79:1914  " чыла ! " - шоналтен шуктыш Мичу , но тиде жапыште воктенжак
79:1915  пий оптымо йӱк шоктыш . (P. 173)
79:1916  Рая ! - + миклай , куанен , ӱдырым кок кидше гыч руалтен кучыш ,
79:1917  но Рая  писын кидшым шупшын нале . (P. 174)
79:1918  Арсланов шокшын ойлаш тӱҥале , но мутшо кенета кӱрылтӧ . (P. 174)
79:1919  Людмила Андреевна чеверген кайыш , но чурийыштыже  кенета
79:1920  чӱкталтше тулойып незер сортала йӧрыш . (P. 174)
79:1921  ӹлаш ыле тынысын , ракатланен , но вот вучыдымо увер ояр кечывалым
79:1922  шергылт кайыше кӱдырчо йӱк семын йоҥгалте . (P. 174)
79:1923  шкеже ала-кушко ийын каяш тӧча , но пуш ик верыште гына пӧрдеш
79:1924  . (P. 174)
79:1925  шочшыжо улыжо-укежат Миклай лӱман ик эргыже веле . шочшыжо пеш
79:1926  шуко шочын , но латнылытыште ик тиде гына илен . (P. 174)
79:1927  тыглайжым Ялевтинам самырык зоотехник кушташ лекташ кок гана
79:1928  ӱжӧ , но " шӱлыкан ӱдыр " кок ганат мыскарам веле ыштыс . (P. 174)
79:1929  тудын тушко ийын кайымыжын ужшо-влакат лийыныт . тӧченыт пӧртылташ ,
79:1930  ӱжынат кычкыреныт , но тыршымашышт арамеш веле кодын . (P. 174)
79:1931  ик кастене орол пӧртыштӧ погынымаш лие . Сопром Епрем деке лувуи
79:1932  иктаж кум гана толын ӱжӧ , но Епрем садак ыш кай . (P. 175)
79:1933  кече , кокыт , арня эртыже , но садак вучен шуктен , - Арсланов ,
79:1934  пӱкеным налын , окна воктек савырнен шинче . (P. 175)
79:1935  Айбердин . первый премийым комсомол бригадылан пуэна .
79:1936  Япык . а мо Маюк нерген ик мутымат ода ойло ? Ӧразай . пӧлеклена ,
79:1937  но только вес гана каче-влакым ит сырыктыл . (P. 175)
79:1938  - а тый туныктен кертат ыле ?  - мый ? .. туныкташ ? .. - механик
79:1939  папиросшым кудалтыш да тошкале . - керташыже кертам , но тудлан
79:1940  мыйын правам уке . (P. 176)
79:1941  - да тый каласе , кӧ кунар конден , материалже кушто кия ? - йодеш
79:1942  Дунаевский . изибай ватыжым ончалеш , чогаш полшыктынеже .
79:1943  - кондашыже конденыт , но мый ончен коштын омыл . (P. 176)
79:1944  Окси . тамлыже тамле , но вийже шочын вочшо пинегӱн . (P. 176)
79:1945  - ит ойгыро , Эрай - сай айдеме . - сайже сай , но пеш мӱндырч
79:1946  толын . тыят тушко кает мо ? (P. 176)
79:1947  - господа , кӧ почан шӱдырым ужын ? - йодо оза . - да , да , адакат
79:1948  почан шӱдыр толын лектын ! - ешарыш земский начальник . - знамо
79:1949  ужынна ! - йӱк шокта . - о , могай чапле кончыш ! - Терей-Дрейлебен
79:1950  ушна . - чаплыже чапле , но таклан огыл тудо толын лектын , - судья
79:1951  кутыраш тӧча . (P. 176)
79:1952  тӱнӧ йӱштӧ , но пӧртыштӧ шокшо . (P. 177)
79:1953  пырдыж ошо , но кӱвар чиялтыме огыл . (P. 177)
79:1954  шӱжарем - инженер , а мый инженер омыл . (P. 177)
79:1955  пырдыж чиялтыме , а кӱвар чиялтыме огыл . (P. 177)
79:1956  тений кеҥеж шокшо ыле , а теле йӱшто лийын . (P. 177)
79:1957  Микита шкеже поро , а ватыже пеш порыжак огыл . (P. 177)
79:1958  кече шокшо , да пасушто мардежан . (P. 178)
79:1959  мый тыште . да тудо уке . (P. 178)
79:1960  хуторыш лекташ адак кок еҥ возалтын . Микипыр Яшаят возалташ
79:1961  шонен , да тӱдыжым Григорий Петрович ден Паймет Йогор
79:1962  шӧрен сеҥеныт . (P. 178)
79:1963  Чопакын коклан шортмыжат шуын колта , да шинчавӱдшӧ веле ок лек ,
79:1964  ала-кушто келгыште чоткыдын шинча . (P. 179)
79:1965  Микипыр Яшаят возалташ шонен улмаш , да тӱдым Григорий
79:1966  Петрович ден Паимет Йогор шӧрен сеҥеныт . (P. 179)
79:1967  Орванче ала-мом пелешташ тӧчен ыле , колым кӱшкыла нумалаш
79:1968  тӱҥалмым ужат кынелаш тӧчыш , да вес шоҥгыжо чарыш . (P. 179)
79:1969  кӧргыштыжо шыдыже пешак шолын колта , да тиде корным чыташ
79:1970  кӱлешлан шотла . (P. 179)
79:1971  общежитийыш пурышашышт годым Веруш нунын деч ойырлышат ,
79:1972  пӧртышкӧ содор пурен кайыш . Маринат почешыже пурынже ыле , да
79:1973  Тимин кидпӱанже гыч руалтен кучыштат , пелештыш ... (P. 179)
79:1974  Эрбылат вате-влаклан пеш полшынеже , да корштышо йолжо писын
79:1975  тарванылаш ок пу . (P. 179)
79:1976  Эшеат тыйын пеленет каем ыле , да мыланем ынде тиде корно дене
79:1977  ошкылаш кӱлеш . (P. 180)
79:1978  теве тидыжым , Белинскийыным , налашак кӱлеш ыле , да окса уке
79:1979  . (P. 180)
79:1980  пеш лудам ыле , да ял школышто библиотека уке . (P. 180)
79:1981  пеш шӱдыркалет ыле , да законжо тудо огыл . (P. 180)
79:1982  эх , тошто марий манмыла , ӱпетше кужӱ , да акылетше кӱчык . (P. 180)
79:1983  теве аватынат сомылжо пешак шуко уло , да тазалыкше уке . (P. 180)
79:1984  " театрже уло , ынде кум ий пашам ышта , да илемже уке " , - пошкудо
79:1985  тӱдым ончале . (P. 180)
79:1986  омылькан мален колтымешкыже , малышын койын кием . тудо мален колта ,
79:1987  коргаш тӱҥалеш , да мый йӱдвошт шинчам ом тушкалте , кугун шӱлалтен-
79:1988  шӱлалтен шонкален пӧрдалам . (P. 180)
79:1989  - молан тыге шонет ? - мый ом шоно , да еҥ ойла . (P. 181)
79:1990  Эчан вате . эй , Кузи тос , Саликатым Полат Акпайлан от пу гын ,
79:1991  пеш кугу йоҥылышым ыштет ... Кузи . тудыжо туге , да Саликаже вет
79:1992  ок келше . (P. 181)
79:1993  таче школеш погынымаш лийшаш , да але иктат толын огыл , ӱжат ?
79:1994  кынервуй тыштак , да пурлаш ок лий . (P. 181)
79:1995  пырысат вашке игым ышта , да игыже сокыр шочеш . (P. 181)
79:1996  адак тыйымат свечыллан шогалташ шоненам ыле , да тый тыште улат
79:1997  улмаш . (P. 181)
79:1998  тудын нимо титакшат уке , да тӧра тудым шинча мо ? (P. 181)
79:1999  ме Сания дене шукертак вес семын шоненна ыле , да ужамат ,
79:2000  чыла арам . (P. 182)
79:2001  Ачин ик витрина деч весыш , кумшыш кая , чыла вереат книга .
79:2002  " эх , - манеш , - сай книга шуко , да чылажым налаш ок лий вет
79:2003  . (P. 182)
79:2004  - ешыштыда ачат деч моло пӧръеҥ уке мо ? кӱнчыла шӱдырышаш
79:2005  годым молан смола заводышто илет ?  - изи шольым уло , да тудо
79:2006  але заводышто ачийлан полшен ок керт . (P. 182)
79:2007  тудо командный курсышто партийыш пурашлан заявленийымат пуэн
79:2008  ыле , да лач Кпонштадт восстаний дене чыла пытыш  . (P. 182)
79:2009  нуным пӱтыралнем ыле , да нимат ышташ ок лийыс . (P. 182)
79:2010  мыланем тиде кувамжак айда йӧра ... шинчаж гына соптыргыш ,
79:2011  да тыглайже еҥ деч вожылшашлык огыл . (P. 182)
79:2012  Тайра . чонемже латшын ияшын гаяк , да ӱдыр ӱмырем кызытсе гай
79:2013  илышыште эртен оGыл . (P. 182)
79:2014  изаж ден шольыжо пырля ик ой дене илен огыт керт, да могай тушто
79:2015  эше артель ? (P. 182)
79:2016  Орина ... мый шкак пеш палем : тошто рывыжым туныктен от керт .
79:2017  Метрий . туалгын ... "тошто рывыж ний оптышеш пижеш " манме
79:2018  шомакат уло , да тый гына ынде шонымашкет шуын кертат гын веле
79:2019  ? (P. 183)
79:2020  кузежым пешат шинчем , да мыланем пелешташыже гына ок лий . (P. 183)
79:2021  Григорий Петровичлан тамака шикшыште шинчаш саяк огыл , да кузе-
79:2022  гынат чыташак шона , ял тияк деч тачысе погынымаш нерген йодыштеш
79:2023  . (P. 183)
79:2024  Тайра ... Йогорат пеш ӱҥышо ыле , да ватыже уна туркен ыш керт ,
79:2025  мӧҥгеш ойырлен кайыш . (P. 183)
79:2026  ик тыге манмылан гына тынар нер мучаш ошеммешке шырыман огыл ыле ,
79:2027  да Омылькан шумыштыжӧ Максилан кӱ комыля киен . (P. 183)
79:2028  а кожламын могайжым те шкеат паледа . чаплыжат пешак чапле ,
79:2029  да пуашат тудым йӧнан . (P. 183)
79:2030  тудыжо туге , да Саликаже вет ок келше . (P. 183)
79:2031  ӱнӱр Эбатым Кома ялыште эн йорлылан , марий йӱлам йӧратыдымылан
79:2032  шотлат ...шоҥгат огыл , коло вич ияш веле , туге гынат капше ,
79:2033  тӱсшӧ кумло вич ияшын гаяк коеш . (P. 184)
79:2034  шудо солымаштат эртак Эбат нерген да баярсола-влак нерген ойлат ,
79:2035  туге гынат молан наҥгайымым иктыштат раш огыт шинче . (P. 184)
79:2036  омо пешак шуэш , туге гынат кугыеҥ-влак деч почеш кодмем ок
79:2037  шу . (P. 184)
79:2038  пытартышлан пӧлек корка Акпарсын уныкаже - Аштывай деке верештын .
79:2039  аштывай кочаж гай кӱман тҥ огыл . илышыжат нужна , туге гынат , чыла
79:2040  йӱштӧ-шокшым чытенак , шерге коркам пепега . (P. 184)
79:2041  поянже шуко улмаш , туге гуге гынат йорлыжат шагал лийын огыл
79:2042  . (P. 184)
79:2043  ( физикым сдатлымеке ) вара чыла лиеш , туге гынат мый гаем сдатлыше
79:2044  шагал мо ? (P. 185)
79:2045  Яныган . мыланем тендан шонымашда шерге . тидым умылаш тендан
79:2046  деке Акпарс колтен . алташ . акпарс колтен . туге гынат , мый кызыт
79:2047  нимат каласен ом керт . (P. 185)
79:2048  морко кантоным вурсашак ок лий . тушто марий йылмым илышыш
79:2049  пурташ тӧчат . туге гынат , пашаштым шуктен огыт ыште . (P. 185)
79:2050  южгунам ӱдырамаш-шамыч у йодыш нергенат мутым луктыт . туге гынат ,
79:2051  лыжгайыште мундыра ярымалтын огыл , нунын шонымашыст утыр таляка ,
79:2052  утыр нарашта . (P. 185)
79:2053  НЭП лийме дене класс кредалмаш талышнымӱм тудо ужын огыл ,
79:2054  ӧрдыжеш коден . тиде эн кугу , эн тӱҥ йоҥылыш . тидлан тудо партий
79:2055  ончылан вуйын шогалеш . туге гынат , Ванькам пашам ыштен
79:2056  моштыдымылан шотлаш ок лий . (P. 185)
79:2057  кажне красноармеецлан , кружка пундашеш кошталын , пеле шопышо
79:2058  вӱдым подылтат . тудат умша нӧрташ веле . кажныштын логар ваш
79:2059  пижшаш гай кошкен , йӱмӧ шуэш . туге гынат , нунын коклаште ик
79:2060  орадат уке , ик еҥат удитлен ок толаше , теммеш йӱаш ок йод ,
79:2061  йолташыжым шарналта . (P. 186)
79:2062  капиталист-влак Коминтерным титаклат да шке калык ончылнышт чыныш
79:2063  ( прапыш ) лекнешт . туге гынат , шемер калык чынжым раш пален налеш
79:2064  да поян-влакым сӱмырал шуа . (P. 187)
79:2065  тыйын ушет пӱсӧ ... туге гынат , тый класс ден класс кредалмашым
79:2066  эре мондет . (P. 187)
79:2067  тӱнӧ шинчымыж годым тудын пылышыжлан тӱрлӧ-тӱрлӧ йӱк-йӱан шокта . шке ,
79:2068  " ом колышт " манын ушыж дене весым шонкалаш тырша . туге гынат ,
79:2069  пӱртӱс йӱк-йӱан пылышыжлан вашталталт шога ... (P. 187)
79:2070  анук тӱрвыжын гына тарватыш , туге гынат , Эчан " кастене "
79:2071  манме шомакым ыҥылыш . (P. 187)
79:2072  ырлен ма , семален ма , садыгак Карпушым ватыжак шолтен пукша ыле .
79:2073  таче огешат ырле , шыдынат ок кой , туге гынат , кочкыш уке
79:2074  . (P. 187)
79:2075  нуно тений марте машина ваштареш чушлат , туге гынат , ий еда
79:2076  машина тӱредеш . (P. 187)
79:2077  тудым хан шолышт конден , туге гынат , ханым тудо йӧраташ тӱҥалын
79:2078  . (P. 188)
79:2079  Костин чиен шогалашыже укежак манаш ок лий , туге гынат тудым
79:2080  вес шонымаш чаракла . (P. 188)
79:2081  писырак пий деч виянрак кудалеш . туге гынат эн лӱдшӧ янлык манаш
79:2082  ок лий . (P. 188)
79:2083  тошто листовка-влакат , мутат уке , революционный шӱлышан улыт ,
79:2084  но туге гынат нунын текстыштышт тачысе кечылан кӱлшӧ шомак ок кой
79:2085  . (P. 188)
79:2086  чынжым гын , тудын йол коклаштыже ваштар тоя . но рвезылан тиде
79:2087  тоя огыл , а тале дечат тале имне .да эше могай ! шӧрмыч кылетым
79:2088  чотрак гына кучо , а то ӧртньӧр гычет лектын возат ! (P. 188)
79:2089  ида тӱкӧ , а то ӱдырым темдал колтем . (P. 189)
79:2090  " ха-ха-ха , - воштыльо тудо , - мый лӱмын тыге кычкырышым , а то
79:2091  мемнан-влакым цеҥат ыле . (P. 189)
79:2092  " керек-кышецын мон канды , а то судышкы пуэм ! " - манеш , сасла ,
79:2093  кроза . (P. 189)
79:2094  ит код мӱшылеш , оҥ ден толкыным шул , а то ӱштылеш илышнан кугу юл
79:2095  ! (P. 189)
79:2096  тау , Зинур , мутым колыштметлан , а то йот олаште кас велеш
79:2097  шӱжаремым ӱшанле рвезе деч посна шкетшым колташ лӱдам . (P. 189)
79:2098  мо тыште шогена ? унам тыге вашлийыт мо ? айста кудалына ялыш ,
79:2099  мемнан дек , а то Веруш ден Сания менмам йӧршын йомдареныт . (P. 189)
79:2100  - ... тый кызыт куш кает ? - фундаментальный библиотекыш . - лудаш
79:2101  сай ? ... - пӧрыкат пурен отыл мо ? пеш сай , верже гына шагалрак .
79:2102  мияш тӱҥал , пырля лудына , а то учебникет тыйынат уке дыр ? (P. 189)
79:2103  тӱҥалтыш шергын шога . весат ӱстел деке тольо . раз Ленин шӱден , мыят
79:2104  колхоз верч кидем пыштем . возыза . - фамилийым , лӱмым каласыза .
79:2105  памилиемже - Йорман Япык , - пашаш лунчыргышо имне гай лопка лулеган ,
79:2106  топката кап-кылан , чоштыра кудыр ӱпан , вийым поген шуктышо патыр
79:2107  рвезе шке лӱмжым каласыш . - а то маскала пашам ышташ толашет ,
79:2108  а мӱшкыр пушто садак пуста . (P. 190)
79:2109  Венцов лектын кайымек , Евсей четлыкыш шындыме рывыжла пӧрт мучко
79:2110  мӧҥгеш-оньыш коштеда ... " коммунылан киндым ? - вудымата семынже .
79:2111  - икте кодде каварен пытышт , ито савыренат ом ончал ! (P. 190)
79:2112  тудо винамат мо , добровольно каяш тӧчыш , ито ышт нал . (P. 191)
79:2113  уремыште тымык . южгунам гына , кудывече гыч лектын , мемнан семын
79:2114  лавыран келын , воктечна иктаж еҥ эптен кая , я капка йымал
79:2115  пий , ырлен , шыдын опталта . (P. 192)
79:2116  уждеак шочмо элым , толшыштла , мынярын камвозыт ӱмыр лугыч корно
79:2117  кыдалан . шем пыл шава ӱмбакышт шолеман аярым , я , шулдырыштым
79:2118  тодышт , ирлана тӱтан . (P. 192)
79:2119  корно дене я шем тага гай изи паровоз шке гайышт шем-кара лийын
79:2120  пытыше вагон-влакым шупшын кая , я пашазе-влак вагонеткым шӱкен
79:2121  коштыктат . (P. 193)
79:2122  вакшыште кече еда эре зиян лиеда . я насат кӱрыштеш , я вӱд орва
79:2123  подушка чарпештеш , я вакш кӱ шӱдыр мучаш йӱлен кая . (P. 193)
79:2124  ( ӧт шинче ) нунын я план тетрадьышт лугалтеш , я ачаж-аваж дене
79:2125  пачерлан илышыже черланен возеш . (P. 193)
79:2126  ( ик оралте гыч вес оралтыш миен-миен пернена , шот уке )  я пий
79:2127  опта , я савар кӱкшӧ , я озаже ок мале . (P. 193)
79:2128  - эрла я поран тарвана , я йӱр толеш , товат ! - радиом колыштшо
79:2129  рвезе ойла . (P. 193)
79:2130  я Алгаева Пӧтырым йӧрата , ( да Пӧтыр тудым марлан налеш ) я ...
79:2131  - чудар ! - я шушаш перевыбор годым Пӧтыр кантисполкомыш
79:2132  вуйлатышылан верештеш . (P. 193)
79:2133  я капка башы алып ташлана , я икенче урыннал юл салалар . (P. 194)
79:2134  пурла могырышто - ала канде теҥыз умыр тымык кечын лым лийын
79:2135  шинчын , ала мамык кӱпсан ужар посто кия . (P. 195)
79:2136  ( а вес велныже ӧрат веле ) ала ик йӱд гутлаште канде ер шочын ,
79:2137  ала кава шкак тиде верыште каналташ возынат , тутло ӱпшан южеш
79:2138  руштылдалын , пич мален колтен ? (P. 195)
79:2139  а таче тудым палашат ок лий : могай сай кочкышыжо уло , чыла
79:2140  ӱстембаке поген . ала , чынже денак , кумылжо поро лийын , ала
79:2141  мут лекме деч лӱдын . (P. 195)
79:2142  ( корныш каяш кече тептер уке ) ала орвам кычкыман , ала тереш
79:2143  шупшыктыман . (P. 195)
79:2144  Чачи тушакак ушыжо кайыме гай лие . " Чужган кува теве кузе
79:2145  межнеч шешкыжым вашлиеш ? " шоналтыш . но шинча гычше шинчавӱд
79:2146  ыш лек . ала шортын пытарен ,ала шӱмжӧ кӱжгемын ? (P. 195)
79:2147  ӧрдыж ялыш тудо коштын тунемын огыл , Эҥерсола гочшат эҥыж погаш
79:2148  кайымыж годым аваж дене пырля ик гана веле эртен . ала тудым иктаж-
79:2149  могай кугу пий авыра , ала иктаж-могай осал йоча тудын дене
79:2150  кучедалаш пижеш . (P. 195)
79:2151  ( олык мучко южо вере , тӱшкан-тӱшкан пӧдыра ош пеледышла койын ,
79:2152  ала-мо тарванылеш ) ала кӱшыч кайыше ош йыксӧ-влак канаш волен улыт ,
79:2153  ала ашныме комбо , игыжым вӱден , нӧргӧ шудым пурлаш лектын ала ош
79:2154  комбо гай ошын чийыше марий ӱдырвлак шинчаланшыдым погат -
79:2155  ( мӱндырчын палаш ок лий ) (P. 196) .
79:2156  почеш жапыште Серге ватат эре ала-молан сырен , аярген илен .
79:2157  ала Яндышев сад шындылаш пижмыж дене тудын кандалге шинчажым монден ,
79:2158  ала Серге ватым шоҥгылыкшо поктен шуаш тӱҥалын . (P. 196)
79:2159  ... эрбылат меж шӱртӧ дене пидме свитерым чиен . ала тудлан
79:2160  чынжымак йӱштӧ , ала эргыжын пӧлекше чонлан келшен , ( да эреак
79:2161  чиен коштмыжо шуеш ) . (P. 196)
79:2162  ял гыч ойырлен кайымыж годым Пӧтыр шке шочмо илемшылан ала пайдам
79:2163  ыштен , ала тудын койышыжо илышлан уто наста веле лийын  . (P. 196)
79:2164  мом шонен каласышыч тиде ? тыйын ала ушетак каен , ала мемнам
79:2165  игылташ шонен толынат . (P. 196)
79:2166  кугу ер аҥыш пушем йолыштышымат , серыш лектым , ужар шаршудыш
79:2167  кумык возын , вӱд век ончен кием : ала иктаж пардаш чулмалеш ...
79:2168  . (P. 197)
79:2169  качырин шкенжын нимогай титакше уке гынат , моло ӱдырамаш
79:2170  семынак кокыте шонкален : ала тудо шкат винамат ... (P. 197)
79:2171  Иван Егорович , в общем , мый тендам ... жапда лиеш гын , ала
79:2172  иктаж кастене мемнан деке пуреда ? (P. 197)
79:2173  Салика . мом ышташ ? Эчукшат укес ! ала тудо лиеш гын , тыгай
79:2174  шучко илыш гыч мыйым утара ыле . (P. 197)
79:2175  Яныган . теве олык марий сотник Мамич Бердей Акпарс деке толын ,
79:2176  тудыжо ынде мом каласа , ала . (P. 197)
79:2177  Токтар . ... илымем годым гыланет пиалым чоҥен кодынем ыле ,
79:2178  шуктем мо , ала . (P. 197)
79:2179  Токтар . руш шотышто ... те илышым огыда умыло . вийдыме виян
79:2180  деке лишемаш тӧчыман ... ала , илен-толын , пытынь илышыжат руш
79:2181  кидыштак лиеш . (P. 197)
79:2182  то лум лумеш , то йӱр йӱреш . (P. 200)
79:2183  то пыл кавам леведеш , то кече ончалеш . (P. 200)
79:2184  то лым лымеш , то юр юреш . (P. 201)
79:2185  Хан . тый мемнам ужаленат ! тидлан тыйын вуетым руал шуаш кӱлеш ,
79:2186  но посланник олмеш толынатат , тидым огына ыште , мӧҥгӧ колтена
79:2187  . (P. 204)
79:2188  шокшо лие , туге гынат йӱр толын огылат , пакча саска кӱын
79:2189  шуын огыл . (P. 204)
79:2190  ончал колта : Омылька толын шуын . содор капкан почын , тудым
79:2191  налаш лекман улмаш , а тудын урвалте ончылныжо тӱрлӧ кырча-марча
79:2192  лийынат , тӧрштен куржын лектын кертын огыл . (P. 205)
79:2193  марий адак имньым кушкыжеш , а ӱдыр опкынын вӱльыж ӱмбак
79:2194  шинчеш , да коктынат кудалыт . (P. 205)
79:2195  мый чывылам , а вӱд ий деч йӱштӧ , да сӱсана вакшеш нечкештше
79:2196  могыр . (P. 205)
79:2197  " кызыт имньылан каньылырак , а кечывалым кугунак куралын от
79:2198  керт , да имнят тунам пеш шупшылтеш " , Макси илалше еҥла
79:2199  кутыркала . (P. 205)
79:2200  школ шеҥгечынак Чолпан эҥер йога . шыжым ик сер дене весым
79:2201  ий кӱвар уша . телым турарак серыште лум пургыжтен шында , но
79:2202  вӱдэҥер шарла . да вес пачаш ий леведеш . (P. 206)
79:2203  Вакш Вӧдыр гае поянже мландым налаш кычалаш тӱҥалеш , а
79:2204  имньыдымыже , мландым кучаш вийже ок шуто , да ужалыде ок
79:2205  керт . (P. 206)
79:2206  - ... те маледа гын , калык юмым вашке йӧршын монда , - Мукай
79:2207  Авышым шылталыме йӧре туныкта . - мыйым токан аркылей ӱжыктен ...
79:2208  тиде власть пеҥгыдем ынже керт , манеш , а варажым война лиеш ,
79:2209  и тоштым пӧртылтена , манеш . (P. 206)
79:2210  моло пинегым тыге пылыш гыч налатат , вигак васараш пижеш , а
79:2211  тиде йӱкшымат ок лук . (P. 207)
79:2212  тыге шоналтышат , Верушын шинчавӱдшӧ тольо , а шкеже пӧрт ӱмбаке
79:2213  эре онча . (P. 207)
79:2214  малаш возаш жап шуынат , ватем тӧшакым шарыш , а мый пырысла
79:2215  коҥгамбак кӱзен возым . (P. 207)
79:2216  первый лекцийын тӱҥалтышыже ожнысек вучымо семын ыш лият,
79:2217  Ачинын кумылжылан ала-мо жал гай чучо , туге гынат йывыртымашыже
79:2218  чыламат темдале . (P. 207)
79:2219  ме кок ял дене пӱялен-пӱялен толашена , да тынаре , а тудо тӱге
79:2220  ыштылеш , "мланде шочмо " кечын пӱям пӱялыкта . (P. 208)
79:2221  ( Айда йӧра ) олык шудын чонжо уке , да тудо нимомат огеш кол ,
79:2222  а айдеме чонан , вургыжшо ура шӱман . (P. 208)
79:2223  йӱр эртыш , да кече ончале , но плащ деч посна тӱгӧ лекташ ок лий
79:2224  . (P. 208)
79:2225  сӱзлывуйлан коло ият эртен , туге гынат капше лунчырий , какши ,
79:2226  а чонжо име рож дечат шыгыр . (P. 208)
79:2227  электростанций почаш ямде , но коммунар-влак Чарла гыч ,
79:2228  Шернур да Турек гыч унам вучат , а нунышт кок-кум кечыште толын
79:2229  кертын огытыл . (P. 209)
79:2230  колӱм погаш толшо моло йочамат ятыр ужо , но шагалже Мичу семын
79:2231  изи колым кидышкыже пеш переген , эплын налеш , а Мичу кажныжым
79:2232  умшаж дек лишемда да пуйто тыге тудлан куштылгым ышта - южым пуал-
79:2233  пуал колта , умша кӧргыж дене вудымата ... (P. 209)
79:2234  тыге ойлыметлан , Йыван кугызай , сыраш кулеш ыле , но мый чытем ,
79:2235  а тый , ужат , кузе шыдешкенат ! (P. 209)
79:2236  ӧрткышӧ немыч салтак ден офицер-влак чарматынак автобус окналаш ,
79:2237  омсаш шӱшкылтыт , но нуным партизан пуля-влак соленак солат , а
79:2238  машина-влак пудештыл йӱлат . (P. 209)
79:2239  Андрий савырнен ончалят , кумылжо тодылалт шуын ыле , но ончыл
79:2240  колоннышто " Варшавянка " муро куатлын шергылт кайышат , Андрият
79:2241  моло комсомолец-влак дене пырля виян мураш тӱҥале . (P. 210)
79:2242  орол пашкар йӱк , эркын-эркын торлен , ял мучашеш йомешат ,
79:2243  тымбайын пылышыжлан Тойвийын тӧрсырын шум кылткымыж гӱна шокта ,
79:2244  да оҥым овартен , ойгаҥын шӱлалтымыж дене саҥгаже вӱдыжга . (P. 210)
79:2245  ... ӧрмызан илемже , мӱндырч ончалмек , кудалтен кодымо , шулаш
79:2246  тӱҥалше тошто заводла коеш. ( туге гынат , ) чакрак миетат , илемже
79:2247  воктен ярныше имньыжын шаршудо нултымым ужат , але ватыже возакеш
79:2248  олташ пу пудыргым нумал толмо гыч коеш . (P. 211)
79:2249  ончыл орва пижын шинчешат , тудын йыр кӱртньӧ кольмо дене кӱнчен ,
79:2250  лавыражым кышкен , пешкыде рокыш шуаш тыршат , я корно воктенысе
79:2251  пушеҥге парчам , руэн, , кышал гай лавырашке оптат . (P. 211)
79:2252  кече ырыкта , туге гынат мланде ӱмбалне але йӱштӧ . (P. 213)
79:2253  кече ырыкта гынат , мланде ӱмбалне але йӱштӧ . (P. 213)


80:1  80                                чоя рывыж **19**
80:2     икана кеҥежым лӱдшӧ мераҥ кужу кож тӱҥыштӧ шоген . кож ӱмбач
80:3  пӱгыльмӧ шоп шоктен волен возеш .  мераҥ  -  давай кудалаш .
80:4  " сӧй толеш ! "  -  манын ,  чонжо лекшаш гай кычкырла .  кудалмыж
80:5  годым лӱдшӧ мераҥ урым вашлиеш :
80:6    -  мераҥ таҥ ,  кушко тынаре кудалат ,  каласе ?  -  манеш ур .
80:7    -  шкат вашке ,  ур таҥ !  айда ,  айда вашкерак ,  сӧй толеш ,  от
80:8  умыло мо ? !  -  манеш мераҥ .
80:9     урет ,  сӧй деч лӱдын ,  мераҥ почеш чыма веле :  пыштек-пуштек кӱчык
80:10  йолжо дене тӧрстен-тӧрстен кудалеш .  ур шке вуйжо дене шоналта :
80:11  "  йӧра мылам мераҥ шижтарыш ,  уке гын вуемат йомеш ыле " .
80:12     ятыр кудалмеке ,  корем воктен рывыжым вашлийыт  кочкаш кычал коштшо
80:13  рывыж ,  шинчажым карен ,  ӧрын йодеш :
80:14    -  эй ,  таҥ-влак ,  кушко тыге кудалыда ? ! **20**
80:15    -  сӧй толеш ,  сӧй !  -  вашештат нунышт .
80:16     рывыжат , сӧй деч лӱдын ,  нунын дене пырля кудалеш  .   чыланат пеш
80:17  лӱдыныт .
80:18     ятӱр кудалмеке ,  шем чодыра покшелне кугу пирым вашлийыт . пирыланат
80:19  " сӧй толеш !  " маныт .  пират нунын дене кудалеш .
80:20     ынде чодырам лектына манмышт годым маскам вашлийыт .  маска
80:21  сырен пелешта :
80:22    -  эй , таҥ-влак ,  чарныза , уке гын чечас кӱрышт кышкем !
80:23    -  айда ,  маска таҥ ,  сӧй толеш !   -  манӱт нылытынат .
80:24     маска лӱдмыж  дене муньыр-муньыр веле коеш ,  -  шеҥгекыже  ончен-
80:25  ончен ,  кертмыжым кудалес .
80:26     вара кудалмышт семын ноен пытатат ,  ик пӧртышкӧ миен пурат .
80:27  тушто сай гына илаш тӱҥалыт .
80:28     илен-илен ,  икана нунын кочкашышт иземеш .  рывыжым шыл кычалаш колтат ,
80:29  мераҥым  сомылкам ышташ кодат .  рывыж эҥер воктен шылым кычалын коштмыж
80:30  годым ик чонаным ужеш :  кум ӧрышан ,  ныл йолан ,  а шинчаже ужаргӱн-кандын
80:31  веле коеш .  рывыж мӧҥгыжӧ миен шуэшат ,  шӱлен кертде ойла :
80:32     йӧрым кычал коштмем годым ик чонаным ужым :  кум ӧрышан ,  ныл йолан ,
80:33  шинчаже ужаргын-кандын веле йӱла .  тудым таче шыл кочкаш уналыкеш
80:34  ӱжын толам ,  -  манеш .
80:35     чыланат рывыжын ойлымыжым колыштыт ,   уналыкеш ӱжын толаш келшат .
80:36    -  но ,  -  манеш рывыжше ,  -  коя шыл ӱстембалне лийже .
80:37  шкеже ула ӱжаш лектын кая .  мераҥ коя шылым шолтен ямдыла .
80:38  икмыняр жап гыч рывыж толын пура .  -
80:39    -  уна вашке толын шуэш .  но ме чыланат шылын возына .
80:40  уна налаш мераҥым гына кодена ,  - манеш рывыж .
80:41     тунамак эн первый маска кугу олымбал йымак пурен возеш ,
80:42  пире комака шеҥгек  шылеш ,  ур - кашташке ,  рывыж - шӧлдыраваке .
80:43  уна налаш кодшет окна воктен шога .
80:44     ӱжмӧ уна толынат пура ,  шыл ӱпшым шижын ,  вик ӱстембаке кӱзен
80:45  кая ,  коя шылым кочкашат тӱҥалеш ,  шылым кочшыжла ,  шӧлдырамбалне
80:46  модшо почым ужылалта . мыр-мыр-р  пышкырен колта да ,
80:47  кок йолжо дене шогалын ,  тупшым кадыртен ,  почшым шогалта .
80:48  пӧрт оза-влак ,  чонышт лекшаш гай лӱдын ,  лектын кудалыт . **21**
80:49    -  пашам рывыж пужыш !  -  маныт .  -  сут логар !
80:50  изиш чыта гын ,  ок лий ыле мо ? !  уке ,  почым рӱзаш кӱлеш !
80:51    -  манын ,  рывыжым шудалыт .
80:52    пырысат ,  мӱшкыржым темен ,  лектын кая .
80:53    кум кече эртымек ,  пырыс деч кодшо шылымат кочкын пытарат .
80:54  вара каҥашаш тӱҥалыт :  кӧ изирак ,  тудым шыллан ышташ .
80:55    эн ончыч урым шӱшкыл кочкыт .  кум кече гычын  -  мераҥым .
80:56  рывыж декат черет толын шуэш ,  но тудо амалым муэш .
80:57    -  эрдене мален кынелмеке ,  кӧн тӱрвыжӧ ӱян лиес ,
80:58  тӱдым шӱшкыл кочкына ,    -  манеш рывыж .
80:59    кас кочкышым ыштат ,  малаш возыт .  рывыж йышт гына кынелес ,
80:60  под тӱр гыч ӱйым парняшкыже удыралеш да пирын умшашкыже миен йыгалта .
80:61  эрдене кынелын ончат  -  пирын тӱрвыжӧ ӱян .   мом ышташ ?
80:62  маска пирым пӱтырал пышта  да атлаш тӱҥалеш .
80:63    пирым рывыж ден маска кочкын пытарат .
80:64    пире шылым кочкӱн пытарымеке ,
80:65  лач тулышт пытен кая . амаллан рывыж тулым муаш  йӧным муэш .
80:66    -  теве кӱшнӧ кугу тул уло ,  маска таҥ ,   -  манеш рывыж ,  маскалан
80:67  тылзын ончыкта .
80:68    маскаже каласа :
80:69    -  кидем ок шу вет !
80:70    -  а тый кож вуйыш кӱзӧ да чырам налын тушкалте , -  манеш рывыж .
80:71    маска муньыр-моньыр  кож вуйыш кӱза да чырам тылзышке шуя .
80:72    -  уке ,  уке ,  рывыж таҥ ,  тул чыраш нимаят огеш пиж !   -
80:73  манеш маска кож вуй гычын .
80:74    -  тӧршталтенрак шуйо ,  тӧршталтенрак шуйо !  туныкта рывыж .
80:75    маска тӧршталтенрак  шуен колта - тунамак ,
80:76  крӱн шоктен ,  мландыш волен возеш .
80:77    рывыж таче мартеат маска шылым кочкын ила .
80:78    йомак - оньыш !  мый - теньыш !  йомак вуеш -
80:79  тулвондо ,  мый вуешем  -  ӱй вочко .

81:1  81                      рывыз ден ур **24**
81:2     марий кайыквусо кучас олыкеш вынемым кӱнча да йӱрже тӧрлен шында .
81:3  тудо вынемыш ур олык гоч кудалшыжла пурен кая .  тудым почешыже
81:4  рывӱж поктен ,  тудат вынемыш пурен кая .  ур вынем йыр пеш
81:5  кудалыштеш да ойла :
81:6     - мыйын шӱдӧ шонымаш ,  - манеш .
81:7     - мыйын ик шонымаш гына ,  - ойла рывыжше .
81:8     тыге нуно эр марте илат .  эрдене марий толеш .
81:9  рывыж ,  марий толмым шижын ,  колышо гай лийын возеш .
81:10  а ур эре йыр кудалыштеш .
81:11     марий вынемым почын ончалеш .
81:12     - эх могай пиал !  коктын улыт ,  - манеш . - но рывыжше чытен
81:13  кертын огыл ,  ужат ,  коленат колтен .
81:14     марий ,  вынемыш пурен ,  рывӱжшым ,  налын ,  кӱш шуа .
81:15  а ур марийлан шкенжым ынеж кучыкто ,  эре вынем йыр кудалыштеш .
81:16  марий тудым куча да пуштеш . рывыж тыгутлаште кудал колта .
81:17  марий лектын онча - рывых уке .  марий ик ур дене мӧҥгышкыжӧ кая .

82:1  82                     лӱдшӧ мераҥ **25**
82:2     мераҥ ,  эрден эрак помыжалтын , пасуш кудалеш .
82:3  вашкышыжла ,  шудышырчыкым тошкал колта .  тидлан шудышырчык сыра ,
82:4  мераҥ пӧртым муын ,  пырдыж шелшыш пурен шинчеш .  кас лиймеке ,
82:5  мераҥ пӧртышкыжӧ толын пура . тидым шижын ,  шудышырчык чик-чирик ,
82:6  чик-чирик муралтен колта . мераҥ пылышым шогалта .  шудышшырчык
82:7  адак чик-чирик ,  чик-чирик муралта .
82:8     мераҥ пеш чот лӱдеш .  уло кертмыж дене чодыраш лектын кудалеш .
82:9  кудалшыжла ,  рывыжым вашлиеш .
82:10     - куш кудалат ,  мераҥ ?  - йодеш рывыж .
82:11     - эй рывыж тос .  пӧртышкем ала-кӧ пурен . поктен лукташ полшо .
82:12     - кусе ом полшо ,  полшем , - манеш рывыж .
82:13     мераҥ ден рывыж пӧрт дек кудал толыт .  омсам почым ,  рывыж вуйжым
82:14  чыка .  тунамак шудышырчык чик-чирик ,  чик-чирик муралтен колта .
82:15     - уке ,  мераҥ ,  мый лӱдам .  тыйын пӧртышкет алакӧ пурен ,  - манеш
82:16  рывыж ,  лӱдын ,  чодыраш кудал йомеш .
82:17     мом ышташ ?  мераҥ чылт ӧрын .  ойгыж дене шортынат колта .
82:18  пӧртшӧ воктен ятыр шинчат ,  адак чодывашке кудалеш .  пирым вашлиеш .
82:19     - ну ,  мераҥ ,  кочкам вет ,  - манеш пире .
82:20     - шого ,  ит коч ,  пире изай .  мыйын пеш кугу ойго вет .
82:21     - мо тӱгай ?
82:22     - пӧртышкем ала-кӧ пурен .  поктен лукташ полшо ,  манеш мераҥ .
82:23     пире ӱждымӧ унам поктен лукташ кӧна .  коктын мераҥ пӧртыш кудалыт .
82:24  толын пуыт .  пире пӧртыш пурен шогалеш ,  кычкырал колта :
82:25     - ко мераҥ пӧртыш пурен ,  лекше !
82:26     шудышырчык чик-чирик ,  чик-чирик муралтен колта .  йӱкым колын ,  пире
82:27  лӱдеш .  пӧрт гыч лектеш да чодырашке кудалеш .
82:28     мераҥ адак шкетак кодеш .  пӧртыш пураш лӱдеш .  шортын шинча-шинча
82:29  да адак чодывашке кудалеш .  тушто маскам вашлиеш .
82:30     - куш кудалат ,  мераҥ ?  - йодеш маска .
82:31     - э ,  миша изай ,  ала-мом гына ыштыман ?
82:32     - мо тугай ?
82:33     - пӧртышкем ала- кӧ пурен .  иктат поктен луктын ок керт .
82:34  рывыж декат миенам . пират миен ончыш .  **26**
82:35  чыланат лӱдыт . ынде тыяк полшен кертат гын веле .
82:36     - кӧ тугай пурен ?  ончалшаш ,  ончалшаш ,  - манеш маска .
82:37     коктын мераҥ пӧртыш каят .  миен шуыт ,  маска пӧртыш пурен шогалеш
82:38  да каласа :
82:39     - кӧ мераҥ пӧртыш пурен ,  лекше !  уке гын кырен колтем !
82:40     шудышырчык чик-чирик ,  чик-чирик ,  муралтен колта . маска ,
82:41  тыгай йӱкым колын ,  пылышым шогалта . шудышырчык адак чик-чирик ,
82:42  чик-чирик муралта .  маска лӱдеш .  кыбыз-кобыз пӧрт гыч лектын ,
82:43  чодыраш кудалеш .
82:44     мераҥ адак шкетак кодеш .  мом ышташ ?  куш пураш ? мераҥ
82:45  шортеш .  ты жапыште мераҥ дек агытан толын лектеш .
82:46     - мераҥ ,  молан тынар шортат ?  манеш агытан .
82:47     - кузе от шорт .  пӧрт деч посна кодынам .
82:48     - кузе туге ?
82:49     - ала-кӧ пурен .  иктат поктен луктын ок керт .
82:50     - айда ончена .  кӧ тугай пурен ? !
82:51     агытан ,  кыдетлен-кыдетлен ,  пӧртыш пура да муралтен колта :
82:52     ку-ка-ре-ку-у ! мераҥ пӧртыс кӧ пуре-ен ? !
82:53  шудышырчык чик-чирик ,  чик-чирик муралта .  тидым колын ,  агытан ,
82:54  пырдыж дек миен ,  шелше гыч шудышырчыкым чӱҥгал луктеш да кочкын колта .
82:55     э ,  тидлан мераҥ куана .  чыла чодырасе янлык-влакым шкеж дек
82:56  ӱжын конда .  чыланат агытаным моктат .  агытанже ,  койышланен ,
82:57  шулдыржым пералтен ,  муралтен колта :
82:58     мый эн тале ула-ам !
82:59  тиддеч вара мераҥ шке пӧртешыжак кодеш .

83:1  83                 тумна ден рывыз **28**
83:2     тумна чашка вуеш пыжашым ышта . кум игым лӱктеш .  тушко рывыж
83:3  толеш да муралта :
83:4                          тумна ,  тум-тум ,
83:5                          ик игетым кудалте ,  тум-тум ,
83:6                          кӱзенат кочкам ,  тум-тум ,
83:7                          воленат кочкам ,  тум-тум ,
83:8                          руэнат кочкам ,  тум-тум ,
83:9                          ик игетым кудалте , тум-тум !
83:10     тумна шортеш-шортеш ,  ик игыжым кудалта .  рывыж тудым ер воктек
83:11  наҥгаят ,  кочкеш .
83:12     эр лиеш ,  рывыз адак тумна дек толеш да муралта :
83:13                          тумна ,  тум-тум ,
83:14                          ик игетым кудалте ,  тум-тум ,
83:15                          кӱзенат кочкам ,  тум-тум ,
83:16                          воленат кочкам ,  тум-тум ,
83:17                          руэнат кочкам ,  тум-тум ,
83:18                          ик игетым кудалте , тум-тум .
83:19     тумна шортеш-шортеш да адак вес игыжым кудалта .  рывыж тумна
83:20  игым налын каят ,  ер воктен кочкеш .  тумна мӱгырен-мӱгырен шинча .
83:21  шогертен толеш .
83:22     - молан мӱгырет ,  тумна ? - манеш шогертен .
83:23     мом от мӱгырӧ .  - манеш тумна .  рывыж толешат ,  лӱдыктен-
83:24  лӱдыктен ,  игем-влакым кудалташ йодеш . **29**
83:25     шогертен манеш :
83:26     - кӱзен кочкашыже кидше уке ,  руэн кочкашыже товарже уке ,  молан
83:27  рывыжлан игетым покшет ?
83:28     шогертен чоҥештен кая .  эр лиеш .  рывыж адакат толеш да
83:29  муралта :
83:30                          тумна ,  тум-тум ,
83:31                          ик игетым кудалте ,  тум-тум ,
83:32                          кӱзенат кочкам ,  тум-тум ,
83:33                          воленат кочкам ,  тум-тум ,
83:34                          руэнат кочкам ,  тум-тум ,
83:35                          ик игетым кудалте ,  тум-тум !
83:36     тумнаже манеш :
83:37     - молан тылат игем кудалтем ?  кӱзен кочкаш - кидет уке ,  руэн
83:38  кочкаш - товарет уке ,  кызытат кок игем ондален кочкыч .
83:39     - и-и ,  тыге шогертен каласен ! - манешат ,  рывыж кая .
83:40     кая-кая ,  ер воктен возеш ,  колышын койын кия .
83:41  шогертен рывыж деке толеш ,  муралта :
83:42                          шинча коят коеш - чыгырдык ,
83:43                          шинча коят коеш - чыгырдык !
83:44     рывыж деке шогертен мия ,  шинчажым чӱҥгалаш тӧча ,  рывыж тудым
83:45  руалтенат куча .
83:46     - молан тумналан каласышыч ? - манеш .
83:47     - каласенам гын ,  мо лийын ? - манеш -шогертен .
83:48     рывыжше ойла :
83:49     - тыйым кырен пуштам !
83:50     шогертенже манеш :
83:51     - кырет гынат ,  ом коло ,  тошкет гынат ,  ом коло ,  кум  пырче
83:52  почем кучен ,  шӱйшӧ кашкаш лупшалат гӱн веле колем .
83:53     рывыж шогертеным кум пырче почшо гӱч кучен лупшал колта ,  киде-
83:54  шыже кум пыстыл веле кодеш . шогертен чоҥештен кая да манеш :
83:55     рывыжӱм ондалышым ,  рывыжым ондалышым !
83:56     йомак - умбак ,  мый - тембак .

84:1  84                    сут пире **31**
84:2     пире ,  урмыж-урмыж ,  логаржым темаш кычалеш .  ужеш : корно дене
84:3  йыван кая .  пире йыван деке кудал мия .
84:4     - йыван ,  мый тыйым кочкам ,  - манеш .
84:5     йыван пирылан каласа :
84:6     - ой ,  пире ,  родем ,  мыйым кочкын ,  мо шот !  мый тылат йошкар
84:7  ужгам урген пуэм . тый пеш кылмен коштат ,  мыланем тый ыжал веле чучат .
84:8     пире шоналта-шоналтат ,  йӱштӧ толеш манын ,  йыван дене келша .
84:9     - йӧра .  йошкар ужгам урген пуэт гын ,  мый тыйым колымешкем
84:10  ом мондо ыле ,  - манеш   .
84:11     - йошкар ужгам чийынет гын ,  мландышке кумык воч ,  кызытак ургаш
84:12  тӱҥалам ,  - манеш йыван .
84:13     пире ,   куанен ,  мландышке йолжӱм чумалтен ,  кумык возеш .
84:14  йыван чумкаж гын кестенжым луктеш да пирым тупшо да вуйжо гын кыраш
84:15  тӱҥалеш .  кунаре кертмыжым кырат ,  шке корныж дене ошкылеш .
84:16     пире ,  ушыжо изиш нурымеке ,  пыкше кынел шинчеш .
84:17     - у-у-у ,  йыван мылан пеш мотор йошкар ужгам чиктен кодыш !
84:18  ынде теле йӱштӧ толеш гын ,  ала кылмаш ом тӱҥал .
84:19     пире адак умбаке кая .  ала иктаж-мо коеш манын ,  пасу йыр
84:20  ончыштеш . курык ӱмбалне тагам ужеш .  тушко кудал кӱза да
84:21  тагалан каласа :
84:22     - тага ,  мый тыйым кочкам вет !
84:23     тага ,  лӱдын ,  пирылан каласа : **32**
84:24     - шого ,  родем ,  шкат ужам ,  тый пеш шуженат !
84:25  умшатым карен шич ,  мый шкеак тӧрштем .  пурын кочмешкет ,  лучо
84:26  вигак нелын колто .
84:27     пире умшажым карен шинчеш да таган тӧрштен пурымыжым вучен шинча .
84:28  тага чакна-чакна да пирын саҥгажым ,
84:29  кудал миен ,  тӱкен колта ,  пире курык йымаке топ гай миен
84:30  возеш .  тага почшым рӱзалта да шке кашакышкыже кудалеш .
84:31     пират ,  ушыжо пурымек ,  пыкше кынел  шинчеш да шона :
84:32     - у-у-у ,  мӱшкырем пешак начарын теме ,  пурын кочкам гын ,
84:33  сайрак темеш ыле ,  пурде нельымат ,  ыжымак тем .
84:34     адак пире шканже пиал кычалаш кая . олыкышто имньым ужеш.
84:35  имне деке кудал мия да каласа :
84:36     - имне ,  мый тыйым кочкам вет !
84:37     имне пирылан каласа:
84:38     - ой ,  таҥем ,  мыйым коцкын , мо шот ?  шеҥгекем тол-ян ,
84:39  мыйын тӱжем пырчем луд , - имне пирылан почшым ончыкта .
84:40     пире имньын почшым лудаш тӱҥалеш .  тӱжем пырчым лудмыж годым ,
84:41  имне пирын саҥгажым чумалынат колта . пире кумык-комлык миен возеш .
84:42  имне шинчал колта да кудалеш .
84:43     пират ,  ушыжо пурымеке , пыкше кынел  шинчеш да шонен  шинча :
84:44     - у-у-у ,  тӱжем пырчым лудым да вуем веле пӧрдаш тӱҥале ,
84:45  ушемат кайыш ,  нимом ом шарне ,  - манеш .
84:46     пасу покшелне адак пире окшаклен кудалеш .  ынде ял деке миен
84:47  шуэш .  пийым вашлиеш .
84:48     - ну ,  ынде мый тыйым кочкам ,  - манын ,  пийлан каласа :
84:49     - шого ,  таче озамын сӱанже ,  айда тушко шыл кочкаш каена ,
84:50  мурен-куштенат ончыктена ,  -  манеш пий .
84:51     пире ден пий сӱанышке кудалыт .  пий капка йымач кудал пура ,
84:52  пире - пий шеҥгеч .  пий пӧртышкӧ ,  пират - тушкак.
84:53  пий ӱстел йымаке ,  пират - тушкак .
84:54     пӧрт тич калык .  мурат ,  куштат ,  шӱвырым шоктат ,  тӱмырым
84:55  кырат ,  пӧрт сурга веле .  ӱстембачын мо велеш , мо йога - чыла
84:56  пире ден пий кочкыт . пире пуштешат ,  пийлан каласа :
84:57     - ох ,  йолташем , пешак пуштынам !  ик гана мыят муралтен
84:58  колтем ала мо ? **33**
84:59     пият пирым туныкта :
84:60     - айда муро таче сӱан вет ,  мурымо кече !
84:61     пире муралтен колта :
84:62     - у-у-у !
84:63     уло сӱан калык тып лиеш ,  йырваш ончат ,  тӱгӧ лектын куржыт ,
84:64  нигуштат пире ок кой .  адак савуш сӱан марий ден вате-влакым
84:65  кушташ луктеш .
84:66     пий адак пирым туныкта :
84:67     - мий ,  тыят кушташ лек !
84:68  пире верже гыч тӧрштен кынелеш да кушташ тӱҥалеш . калык кычкыраш
84:69  тӱҥалеш :
84:70     - пире !  - пире !   чыланат пирым кыраш пижыт .
84:71  пирым нуштын пыштат да тӱгӧ луктын кудалтат . пий муралтен колта :
84:72                         тыге-туге ,  мо туге ?
84:73                         молан туге ,  мо туге ?
84:74                         капем изи ,  вуем шӧртньӧ -
84:75                         тушман пирым ондалышым !
84:76     йыванат ,  лектын ,  муралтен пуа :
84:77                         тӱп , тӱп тӱмырет ,
84:78                         лил ,  лил , шӱвырет .
84:79                         ондален коштшо пиретым
84:80                         ондален коден она керт мо ?
84:81     вӱташте мурымо йӱкым тага колеш да ,  тудат калык коклаш кудал
84:82  лектын шогалеш ,  пирым ончыктен ,  муралтен колта :
84:83                         чапе ,  чапе чапаем ,
84:84                         могане курыкым ок кӱзӧ ?
84:85                         ты киялше сут пиретым
84:86                         эргал сӱмырен омыл мо ?
84:87     ты мурым колын ,  имне кудал лектеш .  калык ончылно шогалын ,
84:88  тавалтен ,  муралтен колта :
84:89                        тӱжем шӱдӧ шар пырчем ,
84:90                        йошкар пота почеем !
84:91                        чымешталын чумалын ,
84:92                        пирылан ушым пуртышым .
84:93     чылан ,  колыштын ,  ончен шогат .  йыванат ,  имнят ,  тагат ,
84:94  пият ,  чыла сӱан марнят ,  пире йыр погынен ,  шӱвыр шоктен ,
84:95  тӱмырым пералтен мурат :
84:96                        ӱстел йолет - ныл йолет ,
84:97                        могай кочкышым ок нумал ?
84:98                        тыгай кугу ушна дене
84:99                        могай тушманымат она сеҥе !

85:1  85                   каза ден маска **36**
85:2     иленыт кугыза ден кува .  нунын ик казашт улмаш .
85:3  илат-илатат ,  кугыза ден кува колен колтат ,  а каза шкетак пӧртеш
85:4  кодеш .
85:5     каза кум пачам ышта ,  шке кожлашке каяш тарвана ,  игыже-влаклан
85:6  каласен кода :
85:7     - кугу йӱкан толеш гын ида пурто .  изи йӱкан толеш гын ,  пуртыза .
85:8     каза каен колта . кожлаште ,  купышто коштеш ,
85:9  мӧҥгыжӧ толеш ,  пӧртшӧ дек шуэшат ,  мураш тӱҥалеш :
85:10                            кожлашкыжат мияльым ,
85:11                            кожла шудым пурлальым .
85:12                            купышкыжат миальым , **37**
85:13                            куп шудым пурлальым .
85:14                            пел водарыштем шӧр ,
85:15                            пел водарыштем ӱй .
85:16                            игем-влак ,  почса !
85:17     тыге муралтен ,  омсам тӱкалта .  пачаже-влак омсам почыт .
85:18  каза пура ,  нуным пукша .  кас лиеш , малаш возыт .  эр лиеш ,
85:19  кынелыт .  кочкыт-йӱыт .  каза кожлашке каяш тарвана ,
85:20  пачаже-влаклан каласен кода :
85:21     - кугу йӱкан толеш гын ,  ида пурто ,  изи йӱкан толеш гын ,  пуртыза .
85:22     каза каен колта .  каза каен гына шукта ,  тулын пӧртшӧ деке маска
85:23  толеш ,  кугу йӱк дене мураш тӱҥалеш :
85:24                            кожлашкыжат мияльым ,
85:25                            кожла шудым пурлальым .
85:26                            купышкыжат мияльым ,
85:27                            куп шудым пурлальым .
85:28                            пел водарыштем шӧр ,
85:29                            пел водарыштем ӱй .
85:30                            игем-влак ,  почса !
85:31     - уй-йуй !  ола поч !  - маныт каза пача-влак ,  -  мемнан
85:32  авана огыл .  тиде кугу йӱкан .
85:33     маска кая ,  кӱвар йымаке пурен шинчеш .  тиде жапыште каза толын
85:34  шуэш ,  мураш тӱҥалеш :
85:35                            кожлашкыжат мияльым ,
85:36                            кожла шудым пурлальым .
85:37                            купышкыжат мияльым ,
85:38                            куп шудым пурлальым .
85:39                            пел водарыштем шӧр ,
85:40                            пел водарыштем ӱй .
85:41                            игем-влак ,  почса !
85:42     аваштым почын пуртат .  каза пачаже-влакым пукша ,  йӱкта .
85:43  кас лиеш ,  малаш возыт .  эр лиеш ,  мален кынелыт .  кочкыт-йӱыт .
85:44  каза мелна руашым луга ,  коҥгамбаке кӱзыктен шында .  вара шке
85:45  кожлашке кая .  кайымыж годым игыже-влаклан каласен кода :
85:46     - кугу йӱкан толеш гын ,  ида пурто ,  изи йӱкан толеш гын ,  пуртыза !
85:47     каза кайымеке ,  маска кӱвар йымач лектеш да изи йӱк дене мураш тӱҥалеш :
85:48                            кожлашкыжат мияльым ,
85:49                            кожла шудым пурлальым .
85:50                            купышкыжат мияльым ,
85:51                            куп шудым пурлальым .
85:52                            пел водарыштем шӧр ,
85:53                            пел водарыштем ӱй .
85:54                            игем-влак , почса ! **38**
85:55     каза пача-влак омсам почын колтат - авашт огыл ,  маска !  каза
85:56  пача-влак лӱдмышт дене ӱштервоштыр йымаке шылыт .  маска пӧртышкӧ
85:57  пура ,  онча :  каза пача-влак уке улыт .  пӧртыштӧ коштеш-коштешат ,
85:58  коҥгамбаке кӱза .  коҥгамбалне мелна руашым лоптык-лоптык лугалта .
85:59  каза пача-влак воштыл колтат .  маска коҥгамбачын содор гына вола
85:60  да ик каза пачам кочкын кая .  шке вара адак кӱвар йымаке пурен шинчеш .
85:61     каза толеш ,  пӧртшо деке шуэшат ,  мураш тӱҥалеш :
85:62                            кожлашкыжат мияльым ,
85:63                            кожла шудым пурлальым .
85:64                            купышкыжат мияльым ,
85:65                            куп шудым пурлальым .
85:66                            пел водарыштем шӧр ,
85:67                            пел водарыштем ӱй .
85:68                            игем-влак , почса !
85:69     пачаже-влак почын пуртат ,  авашт нунын деч йодеш :
85:70     - ик акада кушто вара ?  - манеш .
85:71     каза пача-влак каласат :
85:72     - маска кочкын кайыш .
85:73     каза шортын колта ,  кодшо пачаже-влакым пукша .  кас лиеш ,  малаш
85:74  возыт .  эр лиеш , мален кынелыт .  каза коҥгаш олта ,  мелнам
85:75  кӱэштеш .  кочкытйӱыт .  вара шке кожлашке кая ,  пачаже-влаклан
85:76  каласен кода :
85:77     кугу йӱкан толеш гын ,  ида пурто ,  изи йӱкан толеш гын ,  пуртыза .
85:78     каза кая ,  а маска казан кайымыжым веле вучен .  маска кӱвар йымач
85:79  лектешат ,  изи йӱк дене мураш тӱҥалеш :
85:80                            кожлашкыжат мияльым ,
85:81                            кожла шудым пурлальым .
85:82                            купыскыжат мияльым ,
85:83                            куп шудым пурлальым .
85:84                            пел водарыштем шӧр ,
85:85                            пел водарыштем ӱй .
85:86                            игем-влак ,  почса !
85:87     каза пача-влак омсам почын колтат - авашт огыл ,  маска ! каза пача-
85:88  влак ,  лӱдын ,  ӱштервоштыр йымаке шылыт . маска пӧртышкӧ пура ,
85:89  коҥгамбаке кӱза ,  мелна пуашым лоптык-лоптык лугалта . каза пача-влак
85:90  воштыл колтат .  маска коҥгамбачын вола да ик каза пачам руалтен
85:91  кочкеш .  кочкеш да лектын кая ,  адак кӱвар йымаке пурен шинчеш.**39**
85:92     каза толеш ,  пӧртшӧ деке шуэшат ,  мураш тӱҥалеш :
85:93                            кожлашкыжат мияльым ,
85:94                            кожла шудым пурлальым .
85:95                            купышкыжат мияльым ,
85:96                            куп шудым пурлальым .
85:97                            пел водарыштем шӧр ,
85:98                            пел водарыштем ӱй .
85:99                            игем-влак ,  почса !
85:100     пачаже омсам почеш .  каза онча - ик пачаже веле кодын .
85:101     - акатше кушто ?  - йодеш каза пачаж деч .
85:102     - маска кочкын кайыш ,  - манеш пачаже .
85:103     каза шортын колта ,  вара пачажым пукша .  кас лиеш ,  малаш возыт .
85:104  эр лиеш ,  мален кынелыт .  кочкытйӱыт .  каза кожлашке тарвана ,
85:105  пачажлан каласен кода :
85:106     кугу йӱкан толеш гын ,  ит пурто ,  изи йӱкан толеш гын ,  пурто .
85:107     вара шке каен колта .  маска кӱвар йымач лектешат ,  изи йӱк дене
85:108  мураш тӱҥалеш :
85:109                            кожлашкыжат мияльым ,
85:110                            кожла шудым пурлальым .
85:111                            купышкыжат мияльым ,
85:112                            куп шудым пурлальым .
85:113                            пел водарыштем шӧр ,
85:114                            пел водарыштем ӱй .
85:115                            игем поч !
85:116     каза пача омсам почын колта - аваже огыл ,  маска !  каза пача
85:117  лӱдмыж дене ӱштервоштыр йымаке шылеш .  маска коҥгамбаке кӱзат ,  мелна
85:118  руашым лоптык-лоптык лугалта .  каза пача воштыл колта . маска коҥ-
85:119  гамбач вола да пачам руалтен кочкеш .  кочкешат ,  лектын кая ,  вара
85:120  курык вуйыш кӱзен шинчеш .
85:121     каза толеш ,  пӧртшӧ деке шуэшат ,  мураш тӱҥалеш :
85:122                            кожлашкыжат мияльым ,
85:123                            кожла шудым пурлальым .
85:124                            купышкыжат мияльым ,
85:125                            куп шудым пурлальым .
85:126                            пел водарыштем шӧр ,
85:127                            пел водарыштем ӱй .
85:128                            игем поч !
85:129     казалан омсам нигӧат ок поч ,  тудо адак муралта : **40**
85:130                            кожлашкыжат мияльым ,
85:131                            кожла шудым пурлальым .
85:132                            купышкыжат  мияльым ,
85:133                            куп шудым пурлальым .
85:134                            пел водарыштем шӧр ,
85:135                            пел водарыштем ӱй .
85:136                            игем поч !
85:137     каза шога-шога ,  омсам нигӧат ок поч .  каза омсам ӧргал колта ,
85:138  омса почылт кая .  каза пӧртышкӧ пура ,  пӧртыштӧ иктат уке .
85:139  тудо йӱкын шортын колта .  "кувай деке мужедыкташ кайышаш" ,  - манеш
85:140  вара семынже .
85:141     каза мужедыкташ кая ,  кува деке миен пура .
85:142     - кувай ,  мужед-ян ,  пача-влакем ала-мо кочкын пытарыш ,  - манеш .
85:143     кува мужедеш-мужедешат ,  казалан каласа :
85:144     - тӧвӧ курык вуйышто маска кая ,  тыйын пачат-влакым тудо кочкын !
85:145     каза каен колта ,  курык вуйышто чынак маскам ужеш .  маска дек
85:146  мият каласа :
85:147     - айда пижына ,  кугызай !  - манеш .
85:148     - мый ом пиж ,  мӱшкырем кугу ,  - ойла маска .
85:149     - айда пижын ончена ,  - манеш каза адакат .
85:150     - айда ,  пижын ончена ,  - маскат манеш .
85:151     маска ден каза пижаш тӱҥалыт .  пижыт-пижытат ,  каза тӱкыж дене
85:152  маскам мӱшкыржӧ гыч ӧргал колта .  маскан мӱшкыржӧ гыч каза пача-влак
85:153  лектын возыт .
85:154     - ават помыш шокшо ,  ачат помыш шокшо ?  - йодеш каза ик пачаж деч .
85:155     - авам помыш шокшырак !  манеш пачаже .
85:156     каза вес пачаж деч йодеш :
85:157     - ават помыш шокшо ,  ачат помыш шокшо ?
85:158     - ачам помыш шокшырак !  - манеш пачаже .
85:159     каза адак кумшо пачаж деч йодеш :
85:160     - ават помыш шокшырак ,  ачат помыш шокшо ?
85:161     - авам помыш шокшырак !  манеш пачаже .
85:162     каза кок пачажым вӱдалтен наҥгая ,  а иктыжым ,  "ачам помыш шокшырак"
85:163  маншыжым ,  маскалан кода .
85:164     йомак - умбак ,  мый - тембак .

86:1  86                     ныл йолташ **44**
86:2     иленыт кува ден кугызаже .  коктын гына иленыт .  нунын лийын агы-
86:3  тан ,  комбо , тага ,  ӱшкыж .  куваже кугызажлан каласа :
86:4     - шыл эрла обед кочкашат уке .  агытаным шӱшкылшаш . **45**
86:5     агытанет тидым колеш  да эрлашыжымак чодыраш лектын куржеш . эрдене
86:6  кынелыт - агытан уке ,  шылын .
86:7     - ну ,  эрла комбым шӱшкылына , - маныт .  - агытан шылын .
86:8     комбет тидым колеш ,  да тудат шылеш .
86:9     - комбына уке ,  шылын .  ну ,  ок тол гын ,  эрла таганам шӱшкылына ,
86:10     - маныт кува ден кугыза .
86:11     тагат колеш ,  тудат шылын куржеш чодырашке .  ӱшкыж веле кодеш .
86:12     - ну ,  кугыза ,  ынде чылан куржын шылыныт .  ӱшкыжна веле кодын .
86:13  ӱшкыжнам шӱшкылшаш ,  - манеш кува кугызажлан .
86:14     кува ден кугызан мутланымыштым ӱшкыж колышт шоген .  эрлашыжым эрден
86:15  ӱшкыжат чодыраш кудалеш .
86:16     нуно чыланат чодыраште ик вереш чумыргат .
86:17     шыже шуэш .  йыштӧ лияш тӱҥалеш .  ӱшкыжет каласа :
86:18     - тыге кылмен колена .  давай пӧртым ыштена .
86:19     - э ,  мый ом полшо ,  мыйын пунем шокшо ,  - манеш агытанже .
86:20     ӱшкыж комбо деч йодеш .
86:21     - э ,  мыйын мамыкем шокшо ,  - манеш комбыжо .
86:22     ӱшкыж тага деч йодеш .  тагаже манеш :
86:23     - мыйын межем пеш шокшо .
86:24     ӱшкыж пӧртым ыштен шында шкетак ,  пурен шогалеш .  омсажат ямде .
86:25     теле толын шуэш .  эн ондак агытан толеш .
86:26     - эй ,  ӱшкыж родо ,  мыйым пурто ,  - манеш .
86:27     - ом пурто ,  - манеш ӱшкыж .  тыйын пунет шокшо вет ,  шкендын пунет
86:28  ырыкта .
86:29     - от пурто гын ,  тувраш рокетым удырен пытарем ,  - манеш агытан .
86:30     - ну ,  пуро ,  - ӱшкыж пурта агытаным .
86:31     агытан кашташ кӱзен шинчеш ,  мурен веле шинча .  комбо толеш .
86:32     - ну ,  ӱшкыж родо ,  пурто ,  - манеш .
86:33     - мо тый ,  - манеш ӱшкыж ,  - "шокшо мамыкем уло" майыч вет !  молан
86:34  толынат  ?  ом пурто !
86:35     - от пурто гын ,  мый тыйын регенчетым кӱрын пытарем ,  - манеш комбо .
86:36     ӱшкыж комбымат пурта .  тага толеш .
86:37     - ӱшкыж родо ,  кузе-гынат ,  - манеш тага ,  - пурто .
86:38     - ом пурто ,  - манеш ӱшкыж . **46**
86:39     - от пурто гын ,  чыла пусакетым ,  тӱкен ,  сӱмырен пытарем ,
86:40     манес тага .
86:41     ӱшкыж тудымат пурта .
86:42     телым чылан пырля илат .   агытанет мураш тӱҥалеш .
86:43     тидым чоя рывыж колеш .  тудо шкетак пурен ок кертат ,  маска дек
86:44  куржеш .
86:45     - вот тушто-тушто ,  маска родо ,  ик порт уло .
86:46  тушто илат ӱшкыж ,  тага ,  комбо ,  агытан ,  - манеш рывыж .  - мылам
86:47  агытан ден комбыжяT сита ,  молыжым тый кочкат .
86:48     маскатым конда рывыжет вӱден .  маска толеш .  омсам шӱкал пурен
86:49  кая .  ӱшкыжет савырна да маскам тӱкыж дене ишыктен шында .  тагаже
86:50  мӱшкыржым тӱка чот .  комбыжо давай шинчажым чӱҥгаш .  агытанет
86:51  "кыток-кыт-кыт !"  кычкырен шинча .  эй ,  маскат лӱдмыж дене лектын
86:52  кудалеш .  шӱлешт-шӱлешт ,  пыкше гына рывыж дек миен шуэш .
86:53  рывыжше йодеш :
86:54     - пашат вара кузерак ?
86:55     - эй ,  юмо серлаге !  - манеш маска .  - иктыже ухват дене ишен
86:56  шындыш ,  весыже мӱшкырем гыч ӱш дене кырыш ,  кумшыжо "шинчадам луктам ,
86:57  шинчадам луктам"  мане .
86:58  а иктыже кычкырыш :  "кондыза тышке-е !  кондыза тышке-е !"   тудет-
86:59  лан пуат ыле гын йӧршын пуштын пытарат ыле ,  - манын ,
86:60  пыкше ойла маска .
86:61     нунын деч маска ден рывыж чотак лӱдын улыт .
86:62  агытан ,  комбо ,  тага ,  ӱшкыж чодыраштак илаш кодыт .  тиддеч вара
86:63  нуным тетла нимогай янлык лӱдыкташ тоштын огыл .
86:64     йомак - умбак ,  мый - тембак .
86:65     катык кӱмыж - коҥгамбак .

87:1  87                       ош вӱльӧ **48**
87:2     ожно ,  мемнан уке годым ,  иленыт улмаш кугыза ден кува .  нунын
87:3  икшывышт ик ӱдыр веле улмаш .  кува ден кугыза коктынат колен колтат .
87:4  ӱдырышт тулыкеш кодеш .  тулык ӱдыр суртшо гыч лектеш да шинча куш онча ,
87:5  туш кая .  каен-каен ,  ялыш миен шуэш .  ик кува шыдаҥым шиэш ул-
87:6  маш .  кува деке идымыш пура .
87:7     - кувай ,  пашат ушныжо !  - манеш .
87:8     - тау лийже ,  ӱдырем !  - манеш кува .
87:9     - ик шыдаҥ пырчетым пуэт ,  кувай ?
87:10     - нал ,  ӱдырем !  - манеш кува .
87:11     тулык ӱдыр ик пырче шыдаҥым налеш да кая .
87:12  каен-каен ,  кас лиеш ,  ялыш шуын ,  ик кува деке малаш пура .
87:13     - кувай ,  шыдаҥ пырчем куш пыштем ?  - манеш .
87:14     - чыве вӱташ пыште ,  ӱдырем !
87:15     ӱдыр шыдаҥ пырчым чыве выташ пышта .  йӱдым чыве шыдаҥ пырчым
87:16  кочкын .  эрдене кынелыныт - шыдаҥ пырче уке . **49**
87:17     - кувай ,  шыдаҥ пырчем куш лийын ?  - манеш ӱдыр .
87:18     - чыве кочкын дыр ,  ӱдырем .  ынде олмешыже ик чывем нал .
87:19     ӱдыр чывым налын кая .  каен-каен ,  кас лиеш ,  адак ик ялыш шуэш ,
87:20  кува деке малаш пура .
87:21     - кувай ,  чывем куш петырем ?  -  манеш .
87:22     - лудо вӱташ петыре ,  ӱдырем !  манеш кува .
87:23  йӱдым лудо чывым чӱҥгал пустын .  эрдене кынелыныт - чыве колен .
87:24     - кувай ,  лудет чывым чӱҥгал пуштын ,  олмешыже мом пуэт ?
87:25   - манеш ӱдыр .
87:26   - чыве олмеш йӧратыме лудем налат ынде ,  ӱдырем !  - манеш кува .
87:27   ӱдыр лудым налеш да мурен-мурен кая :
87:28                            шыдаҥ гычын чывым нальым ,
87:29                            чыве гычын лудым нальым .
87:30     каен-каен ,  кас лиеш ,  адак ик кува деке малаш пура .
87:31     - кувай ,  лудем куш петырем ?  - манеш ӱдыр .
87:32     - комбо вӱташ петыре ,  ӱдырем .
87:33     лудым ӱдыр комбо вӱташ петыра .  йӱдым комбо лӱдым чӱҥгал пустын .
87:34  эрдене ӱдыр онча - лудо колен .
87:35     - кувай ,  комбет лудым чӱҥгал пуштын .  лудем олмеш мом пуэт ?
87:36     - комбем налат огыла ,  ӱдырем .
87:37     ӱдыр комбым налеш да мурен-мурен кая :
87:38                            шыдаҥ гычын чывым нальым ,
87:39                            чыве гычын лудым нальым ,
87:40                            лудо гычын комбым нальым .
87:41     каен-каен ,  кас илеш ,  ӱдыр адак ик кува деке малаш пура . комбым
87:42  тага вӱташ петырат .  тага йӱдым комбым ӧрген пуштын .  кува
87:43  ӱдырлан комбо олмеш тагам пуа .  ӱдыр тагам налеш да мурен-мурен кая :
87:44                            шыдаҥ гычын чывым нальым ,
87:45                            чыве гычын лудым нальым ,
87:46                            лудо гычын комбым нальым ,
87:47                            комбо гӱчын тагам нальым .
87:48     тагам вӱден ,  ӱдыр адак кас марте кая .  кастене ик кува деке малаш
87:49  пура .  тагам ӱшкыж вӱташ петыра .  йӱдымӱшкыж тагам ӧрген пуштын .
87:50  эрдене ӱдыр ойла : **50**
87:51     - кувай , ӱшкыжет тагам ӧрген пуштын ,  ынде мом пуэт ?
87:52     - ӱшкыжем налат огыла ынде ,  ӱдырем !
87:53     ӱшкыжым налын ,  ӱдыр мурен-мурен кая :
87:54                            шыдаҥ гычын чывым нальым ,
87:55                            чыве гычын лудым нальым ,
87:56                            лудо гычын конбым нальым ,
87:57                            комбо гычын тагам нальым ,
87:58                            тага гычын ӱшкыжым нальым .
87:59     адак кас марте каен ,  ӱдыр ик кува деке малаш пура ,  ӱшкыжым ош вӱлвӧ
87:60  вӱташ петыра .  йӱдым ош вӱлвӧ ӱшкыжым чумен пуштын . кува эрдене
87:61  ӱдырлан ӱшкыж олмеш вӱльым пуа .  ӱдыр ош вӱльым орваш кычка
87:62  да мурен-мурен кая :
87:63                            шыдаҥ гӱчын чывым нальым ,
87:64                            чыве гычын лудым нальым ,
87:65                            лудо гычын комбым нальым ,
87:66                            комбо гычын тагам нальым ,
87:67                            тага гычын ӱшкыжым нальым ,
87:68                            ӱшкыж гычын ош вӱльым нальым .
87:69     ӱдыр ,  каен-каен ,  урым  вашлиеш .
87:70     - акай ,  мо мотор мурым мурет ?  - манеш ур
87:71     - орвашкем шинчат гын ,  тылечат сай мурым муралтем ,  - манеш ӱдыр .
87:72     ур орваш шинчеш .  адак каят-каят ,  мераҥым вашлийыт .
87:73     - акай ,  мо сай мурым мурет ?  - манеш мераҥ .
87:74     - орвашке шинчат гын ,  тылечат сай мурым муралтем ,  - манеш ӱдыр .
87:75     мераҥ орваш шинчеш .  ынде кумытын каят ,  рывыжым вашлийыт .
87:76  рывыж ойла :
87:77     - акай ,  мо сай мурым мурет ?
87:78     - орвашке шинчат гын ,  тылечат сай мурым муралтем .
87:79     рывыж орваш шинчеш .  каят-каят ,  пирым ,  маскам вашлийыт , нунымат
87:80  орвашке шындат ;  варажым шордым вашлийыт ,  тудымат ӱдыр орвашке шында
87:81  да мурен-мурен кая .  орва торта пудырген кая . ӱдыр урым чодыраш торта
87:82  пуаш колта .  уржо пӱкшерме воштырым конда .  мераҥым колта - шопке
87:83  воштырым конда ;  рывыжым колта - коля йолвургым конда ;  пирым колта - пий
87:84  йолвургым конда ;  маскам колта - тумо кашкам конда ;  шордым колта - шоло
87:85  укшым конда .  вара ӱдыр сыра да торталан шке кая .  тудын уке шеҥгеч
87:86  чодӱра янлык-влак ош вӱльын кӧргыжым **51** кочкын пытарат ,  лужо ден
87:87  коваштыжым веле кодат ,  ныл тоя дене чараклен шогалтат ,  кӧргышкыжӧ
87:88  олымым шӱшкын шындат .  шкешт шылыт .  ӱдыр торталыкым конда ,  тортам
87:89  ачален ,  вӱльым покта - вӱлвӧ ок тарване ,  шӱкал колта - вӱлвӧ йӧрлеш .
87:90     ӱдыр ,  важык кутыш вынемым кӱнчен ,  кудло шӱлвӧ кутыш керемым пунен ,
87:91  ош вӱльым орважге вынемышке шӱкал колта да мурен шинча :
87:92                            шыдаҥ гычын чывым нальым ,
87:93                            чыве гычын лудым нальым ,
87:94                            лудо гычын комбым нальым ,
87:95                            комбо гычын тагам нальым ,
87:96                            тага гычын ӱшкыжӱм нальым ,
87:97                            ӱшкыж гӱчын ош вӱльым нал8ым .
87:98     ӱдыр мурымашке ур адак толеш .
87:99     - акай ,  мо сай мурым мурет ?  - манеш .
87:100     - пакрак тол-ян ,  тылечат сай мурым муралтем ,  - манеш ӱдыр .
87:101     ӱдыр деке ур чакак мия ,  ӱдыр тудым вынемышке шӱкал колта .
87:102  мераҥ толеш ,  тудымат шӱкалеш ;  пире толеш ,  тудымат шӱкалеш ;  маска
87:103  толеш ,  тудымат шӱкалес ;  шордо толеш ,  тудымат вынемыш шӱкалеш .
87:104  вынемеш чӱла чодыра янлык колен пыта .  ӱдыр нунын коваштыштым ньыктын
87:105  налеш ,  кугыжан кугу пазарыш намиен ужала ,  налме оксаж дене пеш чот
87:106  поя .  поян лиймекыжат ,  тудо мурыжым мура :
87:107                            шыдаҥ гычын чывым нальым ,
87:108                            чыве гычын лудым нальым ,
87:109                            лудо гычы комбым нальым ,
87:110                            комбо гычын тагам нальым ,
87:111                            тага гычын ӱшкыжӱм нальым ,
87:112                            ӱшкыж гычын ош вӱльым нальым ,
87:113                            чодыра янлык гычын
87:114                            кугыжан кугу казнам нальым .

88:1  88              каза , тага да пырыс **55**
88:2     ик куван улмаш казаже ,  тагаже да пырысыже .  икана пырыс ,
88:3  нӧрепыш пурен ,
88:4  куван шӧрӱмбалым кочкын .  кува нӧрепыш пурен онча - шӧтӱмбал нимат
88:5  кодын огыл .  кува нӧреп гыч пӧртыш толын пура ,  пырыс комака ӱмбалне
88:6  кая . пырысым комака ӱмбал кучен волта ,  поч гычше куча да ,  кӱза-
88:7  нӱштым налын ,  вурсен-вурсен ,  пырысым кываш тӱҥалеш :
88:8     - вожылдымо ,  тегыт шӱргӧ ,  молан шеҥат ,  нӧрепыште шӧрӱмбалым
88:9  молан кочкынат ?! вет вашке семык шуэш ,  уна толешат ,  уналан мом
88:10  пукшем ?!  ны ӱй ок лий ,  торык ок лий ,  кеч казам ,  кеч тагам
88:11  шӱшкыл ынде ,  - манын ,  кырен-кырен ,  пырысым тӱгӧ луктын шуа .
88:12     пырыс леваш йымак шинчеш да шорташ тӱҥалеш .  каза ден тага пырыс
88:13  дек миятат ,  йодыт :
88:14     - молан шортат ?
88:15     - кувай кырыш ,  - манес пырыс .
88:16     - молан кырыш ? - йодыт каза ден тага .
88:17     -нӧрепыш пурен ,  шӧрӱмбалым кочкым ,  садлан вурсен-вурсен кырыш .
88:18  семык шуэшат ,  уна толес ,  уналан мом лукшем ,  каза ден тагам шӱшкылде
88:19  вер уке манын кырыш ,  - манеш пырыс .
88:20     каза ден тага пырысым вурсаш тӱҥалыт :
88:21     - ынде коя логарет верчын мемнан шӱшкылыктет !
88:22     вурсен чарнымеке ,  кумытын ойым ыштат ,  кузе кува деч утлаш .
88:23  каза манеш :
88:24     - семык эртымеш чодыраш каена .
88:25     чыланат тиде мутлан келшат .
88:26     эрдене кува каза ден тагам пасуш луктын колта .  пасушто кумытынат
88:27  вашлийыт ,  погынен шогалыт ,  каҥасым ыштат .  каза пондашыжым рӱзалтен
88:28  пелешта :
88:29     - мыйын пондаш кугу ,  мыйым колышташ кӱлеш .
88:30     - мыйын ӧрысем кузу ,  мыйымат колышташ лиеш ,  - манеш пырыс . **56**
88:31     - уке ,  тый гает коя логарым колыштат гын ,  вует кошарга ,  - манеш
88:32  тага .
88:33     чыланат ӱчашаш пижыт ,  туге гынат кугыраклан казам шогалтат .  чыланат
88:34  почела каят : ончыч каза ,  вара пырыс ,  эн ,  почеш тага .  корно дене
88:35  чодыраш ошкылыт .  кайышыштла ,  корнышто пире вуйгоҥгырам велештыт .
88:36     тиде вуйгоҥгырам налаш кӱлеш ,  - манеш каза .  вуйгоҥгыра воктен чум-
88:37  ырген шогалыт да адак ӱчашаш  тӱҥалыт ,  кӧлан вуйкоҥгырам нумалаш .
88:38     - мый кугырак улам ,  - манеш каза ,  тулеч поснат паша сита мылам .
88:39     - мый изи улам ,  нумал ом керт ,  - манеш пырыс .
88:40     пире вуйгоҥгырам тагалан нумалаш перна .
88:41     вуйгоҥгырам тага тупеш сакалтат ,  умбаке каят .  ваштарешышт пире
88:42  чодыра гыч лектын шогалеш .  каза лӱддымым койын ,  пире ваштареш ошкылеш
88:43  почешыже молыштат огыт код .  пире толын шуэш .
88:44     - кус каеда ,  подо-влак ?!  - манеш .
88:45     каза пондашыжым пӱзалта .
88:46     уна ,  ик пирым кочкын пытарышна ,  ынде весым кычал каена .  йӧра
88:47  тый шке толын лектын ,  - манеш каза .
88:48     пире лӱдмыж дене почшым веле шуялта - кудалаш тӱҥалеш .
88:49     - кугыза ,  кугыза !  - почешыже каза кычкыра .
88:50     пырыс ,  йӧрлын каен ,  пӧрдал-пӧрдал воштылеш .
88:51  тага пире вуйым ,  кӱш нӧлтен ,  пӱзен шора .
88:52     - ну ,  чылт ия улат ,  - манеш казалан пырыс .
88:53     - чоялык деч посна ок лий ,  - манеш каза .
88:54     куанымышт дене корно мучко воштыл-воштыл каят .  чодыраш шушас веле  -
88:55  чодыра тӱрыштӧ маска койылалта .
88:56     - ого могай кугу шорык коштеш ,  - манеш тага .
88:57     - шорык ?  сайынрак ончал-ян ,  манеш каза .
88:58     -маска !  - манеш пырыс .
88:59     Mаска нуным ӱжын кодеш ,  нуным дек мия .
88:60     - куш тыге каеда ?  - йодеш маска .
88:61     каза пондашыжым пӱзалта да пелешта :
88:62     - пире ден маскам кычалына ,  уна ,  корнеш тиде пирым кочкын улына ,  -
88:63  тага тупысо пире коҥгырам ончыкта .
88:64     маска савырна да чодырашке шикшалтеш .
88:65     каза ,  тага да пырыс чодыра тӱреш малаш шогалыт .
88:66  пырыс манеш :  **57**
88:67     малаш кож вуйыш кӱзена ,  тушко иктат ок кӱзӧ ,  иктат ок уж мемнам .
88:68  пырыс кож вуйыш кӱза ,  почешыже каза ;  тага кӱзен ок керт .  пырыс
88:69  ден каза волат да тагамат нӧлтен кӱзыктат .
88:70     пире ,  каза ,  тага да пырыс деч утлен кудалмекыже ,  рывыжым вашлиеш :
88:71     - эй , кума илыш ынде мыланна пытыш : каза ,  тага да пырыс пирым кочкас
88:72  кычал коштыт .
88:73     - эй , аҥыра ,  пирым нуно кунам кочкын сеҥат ,  ондалат ,  айда нуным
88:74  кычал каена ,  - манес рывыж .
88:75  пире ден рывыж каза , тага ден пырысым кычал каят .  кычал кайышыштла ,
88:76  маскам вашлийыт .
88:77     - ну ,  подо-влак ,  - манеш маска ,  - мыланна илыш пытыш вет :  каза ,
88:78  тага да пырыс деч чуч-чуч кудал утлышым .
88:79     - колат ,  кума ?  - манеш пире .
88:80     - эй ,  ораде-влак ,  - манеш рывыж ,  - айста упшышт дене каена ,  вет
88:81  мыланна кас кочкыш илеш .
88:82     чыланат ,  рывыжым колыштын ,  почешыже каят .  корныш лектыт ,  кыша
88:83  дене каят .  каен-каен ,  кыша пыта .  кож тӱҥеш погынен шинчыт .
88:84  рывыж мужедаш шинчеш .
88:85     - маска ыштетым пу-ян ,  мый ӱшто дене мужедам ,  - манеш рывыж .
88:86     маска рывыжлан уштыжым пуа .  рывыж мужедаш тӱҥалеш .  а кож вуйышто
88:87  тага пеш чот лӱдын ,  йолжо чытыраш тӱҥалеш .
88:88     - ой ,  камвозам ,  - манеш тага .
88:89     - ит лӱшкӧ ,  - чарат каза ден пырыс .
88:90     туге гынат таган йолжо кож укш гын мучыштен кая да тага ӱлык камвозеш .
88:91     кож вуй гын каза ден пырыс кычкырат :
88:92     - мужедшыжым кучо ! мужедшыжым кучо !
88:93     рывыж почым веле шуялта - кудалынат колта ,  почешыже пире ден маскат
88:94  кудал колтат .
88:95     семык пайрем эртымеке ,  тага да пырыс чыланат кува деке толын пурат .
88:96  кува нуным шортын-шортын пурта .
88:97     - кушто коштыда ?  вет арня ынде шуэш ,  -  манеш .
88:98     кува тулеч вара пырысым вурсен огыл ,  а шӧрӱмбалжым сайынрак петыраш
88:99  тӱҥалын .

89:1  89 серыш-влак каласкалат
89:2  ( Ончыко 1990 : 6 ) **3**
89:3  пагалыме редакций пашаеҥ-влак !
89:4     " поро кече ! " лукым почмыда дене те , мыйын шонымаште , пеш
89:5  сай да пайдале ошкылым ыштенда . мый тушко пуртымо серыш-влакым
89:6  уло кумылын лудам . теве Тюмень олаште илыше Владимир Димитриев
89:7  тыгай ойым темла : кугурак произведенийын содержанийжым утларак
89:8  почын пуаш полшышо сӱретым , фотом пурташ гын , журнал эшеат
89:9  сӧралештеш ыле . мыят тиде шонымаш дене пӱтынек келшем . ты шотышто
89:10  ӱмаште лекше 5-ше номерым сай могырым ончыкташ лиеш . тушан марий
89:11  театрын илышыж гыч куд фотографийым печатлыме . нине иллюстраций
89:12  гоч ме Владимир Мухинын (Савин) колымшо ийла мучаште марий
89:13  студиец-влак дене вашлиймыж нерген пален налына , тыштак 1956 ийыште
89:14  ончыктымо " мӱкш отар " пьеса гыч , Арсий Волковын 1961 ийыште
89:15  шындыме " илыш йолташ " драмыж гыч сцена-влакым ужына . журнал кызытсе
89:16  артист-влак нергенат кумдан каласкала . тидыже , мутат уке илалше
89:17  еҥланат , самырык тукымланат пайдале . " ончыко " умбакыжат тыгай
89:18  сӱрет ден лӱмлӧ еҥ-влакын фотографийыштым савыкташ тӱҥалеш гын ,
89:19  лудшо-влак куанат веле , шонем .
89:20     эше ик ой . серыш луклан те " поро кече " лӱмым пуэнда . Pеш
89:21  келшен толеш . вет порылык деч посна илышымат саемдаш ок лий , чын
89:22  айдемымат куштен от керт . сандене мый " ончыкын " тиде лукыштыжо
89:23  порылык дене кылдалтше серышвлакым утларак ужнем , шке гаемак тыглай
89:24  лудшо-влакын шӱм-чон гыч лекше шомакыштым , нимом шылтыде , эн лишыл
89:25  йолташ дене мутланыме семын возен колтымо ойыштым вучем .
89:26     мый чылаланат иктым тыланем : илышыштыда кажне кечыда поро кумылан
89:27  лийже . айста ваш-ваш шӧрын огыл , а волгыдо кече гай куан шинча дене
89:28  ончалына . тек иктын яндар кумылжо весе деке кусна !
89:29                         шокшо салам дене Илларион Рыбаков ,
89:30                         партийын , сарын да пашан ветеранже .
89:31  поро кечыда лийже , журнал редакцийын пашаеҥже-влак !
89:32     мый тений лекше " ончыкын " кумшо номерыштыже печатлыме кумалтыш
89:33  мутым лудын лектымат , моткоч куанышым . вара шкежат , шочмо верышке
89:34  миен , тыгай мутым палыше еҥым кычал ончышым , но муын шым керт .
89:35  ныл-вич ий ончыч Маняк ялыштына Эрдыган кочана молла ыле , тудо
89:36  колен колтен улмаш . кумалтыш мутын кӱлеш лиймыжым палем гын , ончылгоч
89:37  возен налам ыле .
89:38     ожно мыйын кугезе кочамат ( ковамын марийжын ачаже ) молла лийын .
89:39  тудат шке ушан шомакшым вес тӱняш пеленже наҥгаен . но ӱшан але йомын
89:40  огыл . шукерте огыл удерым нальым : Элымбай павай ила , ушыжо уло
89:41  гын , тудо юмылтымо мутым шарнышаш . ялыш мийымекем , жапым муын ,
89:42  серен налаш шонем . а кызытеш шӱведыш , локтылмо да пӧрылтымӧ мут-
89:43  влакым погенам . икмыняржым колтем . келша гын , кучылт кертыда .
89:44  серыктыше еҥже шке лӱмжым ончыкташ ыш кӱштӧ . санделе кӧ деч возен
89:45  налмым ом увертаре , мутым пуэнам . **4**
89:46     лӱгыштымым пытарыме мут :
89:47     " 77 пачаш мландын ӱмбалныже ший курык . ший курык вуйыштыжо
89:48  ший шун .ик шагатат ик минутышто ший шун дене ший кермычым ыштен ,
89:49  шай кермыч дене ший коҥгам пыштен шукта гын , ший коҥга пундашешыже ,
89:50  шфргишке пыжашым оптен , пыжашешыже муным мунчен , игым луктын ,
89:51  игыж дене ештен илен кертеш гын , тунам иже шаргишке келам пижыктен
89:52  кертышт " .
89:53     локтымым шӧрымӧ мут :
89:54     " 77 пачаш мландын ӱмбалныже заҥгар ер . заҥгар ер пундашыште
89:55  заҥгар шарший . заҥгар шаршийым заҥгар шинча комдышышт дене ик
89:56  шагатат ик минут коклаште семалтен налын кертыт гӱн , тунам иже
89:57  шинча вочшо , йылме пурылтшо " .
89:58     " 77 пачаш мландын ӱмбалныже ший курык . ший курык вуйыштыжо ший
89:59  манара . ший манараште ший черке . ший черкыште кум пырче ший шӱдаҥ .
89:60  ший шыдаҥжым ик шагатат ик минутышто ший вакшеш пыштен , ший шокте
89:61  дене шоктын , ший руаш вочкеш луген , ший коҥгаш кышкен , ший кольмо
89:62  дене луктын , ший кӱзӧ дене шулын , ший теркеш пыштен , ший ӱстелеш
89:63  шынден , 77 тӱрлӧ кочкышым пукшен-йӱктен кертыт гын , тунам иже
89:64  локтен кертышт " .
89:65     теве тыгайрак улыт погымо юмылтыш мут-влак .
89:66     кызытеш чеверӱн !
89:67                         шокшо салам дене
89:68                         Александр Ипаев
89:69     Ижевск ола .

90:1  90 кылымде кован ӱдыржӧ
90:2  Тимофей Батырбаев
90:3  ( Ончыко 1990 : 6 ) **5**
90:4  повесть
90:5     - Леша , уна-влак толытыс ! мий , йылерак капкам поч ! изыпка
90:6  кува , онка деч ойырлен , куан йӧре кычкырале .
90:7     книгам лудын шинчыше эргыже пицын лектын куржо , капкан комдык
90:8  почын шындыш . кудывечышке тарантасыш кычкыман кугу топ алаша
90:9  чӱчкалтен гына пурыш .
90:10     " шамший чӱчӱмыт , - тарантас тыч волышо унам ужын , вик
90:11  тогдайыш рвезе . - а йочашт ... ӱдыр моли ... "
90:12     пӧртӧнчыкӧ лектын шогалше Ӹзыпка кува кидым шаралтен колтыш :
90:13     - шерге унам-влак , пурыза , пурыза ! ынде вученат нойышым .
90:14  сай улыда ? !
90:15     - айват гына , кокай ! - вачешыже чокан сакалтше порсын шовычшым
90:16  тӧрлатылын , уна кува , Шамшийын пелашыже , Пасуло , оза
90:17  ватым шыман ӧндале , шинчашкыже порын ончалалын , изин-кугун
90:18  вычыматен колтыш . - ой , тиде тыйын эргыч ? .. кугем пытеныс !
90:19  лӱмжӧ кузе гала ?
90:20     - Леша , - мане Изыпка .
90:21     - э-э , тугес - Леша ! ынде ушештарышым ... тазалыкет вара ,
90:22  шольым ? ончо-ян , кӧ пеленем толын ? палет , уке ? ..
90:23     тарантас воктене сапым поген шогышо Леша , " ом пале " маншыла ,
90:24  вуйым рӱзалтыш .
90:25     - тиде мыйын шочшем - Фая ... тылат йолташым конденам . туге
90:26  вет , ӱдырем ?
90:27     тарантасыште шинчыше Фая Лешан ӱмбаке шинча ончалтышыжым
90:28  кудалтыш , но нимомат ыш пелеште .
90:29     - шуко кутырет , Пасуло , сита , пӧртыш пурыза ! - имньым
90:30  туарышыла , кӧргӧ йӱк дене руале Шамший .
90:31     Леша уналан полышкален шогылтеш . имне кычкыме жватам поген
90:32  нале , вара вӱта ӱмбач кукшо шудым волтыш да имне ончыко намиен
90:33  пыштӱш .
90:34     - чумал ынже колто , шеклане , - мане Шамший Лешалан .
90:35     - оге-еш , - ыштале тудыжо .
90:36     - полшыметлан тау , - сомылым пытарымеке , мане уна . -
90:37  ынде мыняр ияш улат гала , Алыксий ? ..
90:38     - латкок ийым темышым ...
90:39     - тунам тылат ӱшанаш лиеш ... имньым эскере , йӧра ? - манят ,
90:40  Шамший , тошкалтышым дӱвыртатен ошкыл эртен , пӧртыш пурыш .
90:41     рвезе тарантасым вӱта ончыко шӱдырен намиен кодыш , вара вынем
90:42  гыч кӱртньо тогым дене кышкарлыме пу ведра дене вӱдым луктын ,
90:43  имньым йӱктыш , ончыкыжо шудым , сайракшым , пыштыш , вольыкым
90:44  петыркалыш , коҥгалык пум пуртыш .
90:45  **6**
90:46     тыге шогылтмо пагытыштыже кечат шинче , рӱмбалгат возо . вашке
90:47  пайрем лӱм дене ӱжмӧ уна-влак толаш тӱҥальыч . Лешат пӧртыш пурен
90:48  шогале . тудым ужылалтен , Шамший устелтӧр гыч лекте .
90:49     - ой , родем , молан тарванет ? - йодылдыш Изыпка кува .
90:50     - имньым ончалаш кӱлеш , - шем ӧрышым ниялтен , мане уна .
90:51     - мый онченам : кочкашыжат пыштенам , йӱктенамат , - кумылын
90:52  рашемдыш рвезе .
90:53     - уна , эргым вигежымак ыштенам , манеш . шич , родем , ит
90:54  пуштылане , - изыпка кува унам уэш ӱстелтӧрыш вӱденак пуртен шындыш .
90:55     тулым чӱктымеке , Лешан изажат , Олег , паша гыч толын шуо .
90:56  ӱяҥ пытыше , шӱштӧ гай йылгыжше вургемжым кудаше , пусакыш
90:57  сакалтыш , тыршенак мушкылто , вара веле уна-влак дене лыжган
90:58  саламлалмте .
90:59     ваш шындыме ӱстел йыр чумырген шичмеке , веселан шапырен йӱаш ,
90:60  кочкаш , тӱрлӧ сийым авызлаш пижыч . мӱкш ызгымыла веле шокта .
90:61     Леша , комака воктене шогышыжла , поснак чот шунымо уна-влакым ,
90:62  Шамший дене ватыжым , пеш эскера . кугу шем шинчан , лӧчката
90:63  шемалге чуриян , шем шуян Шамший ( тудым шеҥгечше ял калык "шем
90:64  шӱй " манеш ) рвезылан ала-могай киношто ужмо шучко еҥым ушештара.
90:65  тудын шинча ончалтышыжат шуйытко чучеш : моло пӧръеҥ-влак гай весела ,
90:66  кутыраш йӧратыше огыл , ок воштыл , эсогыл огешат шыргыжал , шем
90:67  шинчапун йымачше йӱштын ончалын , кунам ик гана пелешта . я ватыже ! ..
90:68  куптыргаш тӱҥалше саралге-ош чурийже чеверген . шара шинчаже порын ,
90:69  шыман онча . оҥжым кадыртен гына ошкылалеш , веселан ойлен-воштыл колта .
90:70     Леша нуным тылеч ончычат ужын . эртен коштшыштла пурат ыле .
90:71  икана унала толыныт . аваже нуным поро родо-шочшо семын вашлийын ,
90:72  сийлен , ужатен колтен . вара нуно шкештат аважым да
90:73  Олегым ӱжыныт . " молан вара авай тиде уна-влак дене родым куча ? -
90:74  шонен шога рвезе . - очыни , ала-могай полышышт уло . таче , уна ,
90:75  ӱдырыштымат конденыт " .
90:76     койкышто шӱпак шинчыше Фая , Лешан шинча ончалтышыжым
90:77  шижын , вуйым сакыш . рвезе тогдайыш : ӱдырлан йокрок , тудо йотышна .
90:78  кузерак веселаҥдараш ыле ?
90:79     лач тыгодым уна-влак рызген мураш тӱҥальыч :
90:80                 гӱрлалынат-гӱрлалын , кӧгӧрчен толеш ,
90:81                 ида рӓнчал шолапеш шочмыжлан .
90:82                 тендан декат толде , кӧ дек толам ,
90:83                 ида рӓнчал тыге-лай толмемлан ...
90:84     изыпка кува эргыжым ӱжын нале .
90:85     - Леша , музеканет кушто ? шокталтен пу !
90:86     - огым , кай ! - вожыл-айманен колтен , пелештыш тудыжо .
90:87     - шокталте , Леша , шокталте ! - йодыт уна-влакат .
90:88     - Леша-а , музеканетым йоҥгалтарен колто-ян ! . сӧрвалыме йӱк
90:89  дене йодылдыш Фаян аважат .
90:90     Леша ынде веле ишкыште кечыше йылгыжше шем чиян , ош клавишан
90:91  тальянрыжым нале . ик пагыт вожылынрак шинчыш-шинчышат , марла
90:92  муро семым шокталтен колтыш . уна-влак шулен колыштыт .
90:93  музеканче воктене шинчыше Фаят чулымеште , лишкырак лие .
90:94     - Айда , адак шокто ! - манеш ӱдыр ныжыл йӱкшӧ дене , шкеже
90:95  тальянкын шийын-шӧртньын чолгыж шогышо полдышыжо-влакым ласкан
90:96  вудыматен ниялткала .
90:97     - молодец , Леша ! пеш кертат улмаш ! шокталте адак ! шокто ,
90:98  ит янындаре , - таратат уна-влак .
90:99  **7**
90:100     рвезе , музекан кӧрыкшым чотрак шупшылын , куштымо семым чон
90:101  почын шокталтен колтыш . сылне сем дене нӧлтшӧ кумылан уна-влак
90:102  ӱстелтӧр гыч вужге лектыч , поче-поче шогалын , кандырам пунымыла ,
90:103  чӱчкалтен пӧрдаш тӱҥальыч . куштен нойымеке , нуно , рвезе
90:104  гармоньчылан таум ыштен , уэш веран-верышкышт шинчыч , сийым тамлаш
90:105  пижыч .
90:106     - Фая , ӱдырем , ужат , колат , Леша кузе шоктен мошта ! - пасуло
90:107  вычыматен нале . - молан ӧрын шинчет ? усталыкетым ончыкто тыят !
90:108     - чынак , ала муралтен пӱэт ыле ? - йодылдыш Изыпкат .
90:109     ӱдыр пуйто тидым веле вучен . аваж воктеке миен шогалят , изи
90:110  оҥгыр гай йӱкшӧ дене ныжылглын , чонешак логалтен муралтыш .
90:111  семжылан кӧра мутшат тап толын - шочмо-кушмо элым , поро авам
90:112  сагыныме нерген ямлын муралтыш .
90:113                 пӧртӧнчыл-лай ончылно ший меҥгет ,
90:114                 ит эҥертал , аваем , когаргет .
90:115                 йӱлалат гынат , когаргет гынат ,
90:116                 тый кӱлешет годым мый ом лий ...
90:117     Фая мурен пытарышат , комака шеҥгек куржын пурыш : очыни ,
90:118  вожыльо .
90:119     пайрем пелйӱд мартенак шуйныш . шер теммеш кутырышт , мурышт ,
90:120  куштышт . уна-влак шаланыме деч ончычак Лешам омо пызыраш
90:121  тӱҥале . тудо гармоньжым ӧндал возо , кузе мален колтымыжымат
90:122  ыш шиж .
90:123     окна гыч вочшо тура кечыйол чурийжым ниялтымеке помыжалте .
90:124  шинчам почде колышт кия . шып ,нимогай йӱкат ок шокто . омыжым
90:125  шарналтен колтыш . пуйто сад коклаште коштеш . олмапу пеледыш
90:126  ӱмбалне сар шӱшпык чоҥештылеш да , лыкын-лӱкын шуйдарен, сылне
90:127  мурым мура . Леша шӱшпыкым йӧратен ончен шога . кайык мурен
90:128  пытарышат , ала-кушко чоҥештен кайыш , йомо ...
90:129     теве кызыт , помыжалтмеке , рвезе шӱшпык семым шарналтен кия .
90:130  " эх , тиде семым шокташ тунемаш ыле ! - шона семынже . - шого ,
90:131  шого , вет тиде шӱшпык сем огыл а Фаян , саде ӱдырын , мурыжо ! "
90:132  Леша шинчажым почо , кынел шинче . пӧртыштӧ нигӧат ок кой . "куш
90:133  каен пытеныт ? .. "
90:134     - авай !
90:135     - мо , эргым ? - изыпка кува вик помыжалте .
90:136     - уна-влак кайышт мо ?
90:137     - кайышт ... тый мален кодыч .
90:138     - Фаят кайыш ?
90:139     - кайыш ...
90:140     рвезын чонжылан лапкан чечын колтыш ...
90:141                           2
90:142     тидын деч вара ятыр ий , толкыналтын , лӱшкен , шканже корным
90:143  почын йогышо вӱдла эртен кайыш . Леша луымшо классыште тунемаш
90:144  тӱҥале .
90:145     ик мотор шыже кечын , колхоз гаша иземмеке , изыпка кува тутло
90:146  чесым ямдылкалаш пиже .
90:147     - адак могай пайрем , авай ? - йодо Леша .
90:148     - шамший чӱчӱч унала ӱжеш , - мане аваже .
90:149     - могай шамший ?
90:150     - ала пошкудо ял родетым мондышыч ?
90:151     - а кӧ тудо тугай ? - Леша шыдешкыме гай лие .
90:152     изыпка эргыжын шинчашкыже шылталышыла ончале .
90:153     - икмыняр ий ожно , шарнет , ватыже да Фая лӱман ӱдыржӧ
90:154  дене уна лийын каен ыле ...
90:155     - я-а ...
90:156  **8**
90:157     рвезе ушыж дене пошудо ялласе родо-влакым шерын лекте . но
90:158  тыгай лӱман еҥым трук гына ушештарен ыш керт .
90:159     - от шарне мо ? - мане аваже . - лач тунам , шыжым , меат
90:160  нуным унала конденна ыле . ӱдыржӧ , шарналте-я , мурымат
90:161  муралтен пуыш . ну , ынде ушештарышыч ?
90:162     тудын ончылно , тӱтыра вошт толын лекшыла , изин-изин шем
90:163  шоптыр гай шинчан , шем ӱпан ӱдыр койылалтыш . а вара
90:164  пылышыжлан тудын пеле ойган мурыжо солныш .
90:165     шонен-шонен , рвезе тумбочка ӱмбалне шинчыше гармоньжым
90:166  руалтыш . гармоньым кодшо кеҥежым изаже налын пуэн . шокташ
90:167  тӱҥале - сем лектеш . но ала-можо ок келеше .
90:168     - унала мыйымат налат ? - шыргыжалме йӧре йодо Леша .
90:169     - тый дечет посна омат кае ! .. руштын шуҥгалтам тын , мыйым
90:170  кӧ сакла ? - мыскара йӧре ыштале Изыпка кува .
90:171     ... пайрем водын мланде кӱр гай топланен кылмен шинче . эрдене
90:172  пушкыдо мамык гай ош лум возо . Олег теран имньым кычкен кодышат ,
90:173  аваж ден шольыжым унала ужатен колтыш .
90:174     - йот ялыште , йот калык коклаште сайын коштса ! - маньыч
90:175  ужатышыла Олег ден ватыже .
90:176     корнышто Лешан чонжо каньысырланаш тӱҥале . тудо шонкала :
90:177  "кузе вашлийыт , иктаж йоҥылыш лийын ок кае ? чылажат сай лиеш
90:178  гын , йӧра ыле ... а Фаяже ... ынде кугу ӱдыр лийын шогалынс
90:179  чай ? вет шым ий эртен ...
90:180     шамший капка ончылнак вучен шоген ала-мо ? тудо , ӱна-влакым
90:181  мӱндырчынак ӱжылалтен , капкам комдык почын шындыш . шога теве
90:182  тудо кудывече покшелне , шола кидпӱанешыже ош шовычым сакен .
90:183  изыпка куван тер гыч волымекыже , сурт оза шем пондашыжым ниялтен
90:184  колтыш , шке семынже мугыматен юмылтен нале да ӱдырамаш
90:185  шӱйыш ош шовычым сакалтыш . ӱмбалныже ошо деч ошо , сылне марий
90:186  тӱран тӱвыр , шем шароваржым кем шулыш йымак чаткан гына поген
90:187  шуралын . лешам , кугыеҥла йӱштынрак саламлен , вуй савалтен
90:188  вашлие . нуно адакат коктынак ( ынде Шамший рвезылан полша )
90:189  имньым туарышт , кочкаш пыштышт да пӧртыш пурышт .
90:190     топката кап-кылым чуемырен кушшо Лешам , пагалыме уна шотеш
90:191  ужын , аваж воктенак тӧрышко шындышт , шунен-шунен сийлаш тӱҥальыч .
90:192  рвезе ынде ожсыж гай ок вожыл : кутыралтен колта , мыскарам
90:193  ышта , лыжган воштылалеш .
90:194     " а Фая кушто ? - чесле сийым авызлен шинчышыжла , чытамсырланен
90:195  шонкала тудо . - тиде уна-влак тӱшкаште мо вара ? мыйым ок
90:196  пале але шке ынея палдаре ? ... "
90:197     - Леша-а , шольым , мо шӱлыкан койын шинчет ? от коч , от йӱ ...
90:198  пукшен-йӱктен она мошто ала-мо ? - порсын гай йылмыж дене вычымата
90:199  Фаян аваже , рвезе дек толын шогалын тупшо гыч ласкан вӱчкалтале .
90:200     лач тиде жапыште омса почылт кайыш , Леша чурк лийме гай верже
90:201  гыч тарванен колтыш . уна-влак шинчаштым толын пурышо ӱдыр
90:202  ӱмбаке виктарышт . " фая ! " - шоналтыш рвезе .
90:203     - мо кужун коштат , ӱдырем ? - пасуло Фая дек чӱчкалтен гына
90:204  миен шогале . - уна-влак шаҥгысек вучат . палыме лий : тевыс Леша ,
90:205  тӱдын аваже ... палет чай ? монденат ала ? мый тылат эре ойлем ыле
90:206  вет ...
90:207     ӱдырамаш марийже , Шамший , ӱмбак шекланенрак гына ончалале .
90:208     кӱын шушо , шем тушан кечывӧрдем гай чуриян , йылгыжше шем
90:209  шинчан тиде ӱдыр картинка гане койын шога . ӱмбалныже чийыме
90:210  канде кофтыжо да маке пеледыш тӱсан юбкыжо нарашта вияш капкылжым
90:211  йомакысе семын сӧрастарат .
90:212     Фая кенета чеверген кайыш . ончыч Изыпка кувалан , вара Лешалан
90:213  шыма , пушкыдо кидшым шуялтыш , порын саламлалте .
90:214  рвезын могыржылан шокшын-шокшын чучын колтыш , чурийже ,
90:215  **9**
90:216  пылышыже трук гына ырен кайыш , йылаш тыҥале . ӱдыр ӱмбак ончалалын ,
90:217  тудо уэш шым ий ожсо пеле ойган мурым ушештарыш . тиде сем ала-кушеч
90:218  тора гыч , пич чодыра лоҥга гыч , йоҥгалтмыла , пылышыжлан солна ,
90:219  кумылым лывыртен тарвата , но муро савыртышеш шӱртнен кӱрылт кая .
90:220     " эх , жал , мурыжым монденам , чечас шокталтен пуэм ыле ! тек
90:221  Фая тугодсым - чылажымат , чылажымат ! - шарналта ! тунам ала
90:222  тудат чытен кертде муралтен колта ...ялак ик гана колам гын , товатат ,
90:223  нигунам ом мондо " , - ыштале семынже Леша . ала кӧргӧ шонышан
90:224  рвезын кумылжым савыраш манын , ала вуйыш кайыме куат дене
90:225  Шамший тудлан каласыш :
90:226     - йыгыт , шокталте-ян гармонетым !
90:227     - а мо , лиеш ! - мане рвезе да ӱстелтӧр гыч лекте .
90:228     ямлын сургалт кайыш пӧрт кӧргӧ ший йӱкан гармонь сем почеш , вара ,
90:229  вӱд ӱмбалне ковыраланен ийын толшо йӱксӧ семын , ныжылге , куатле
90:230  семан марий вальс йоҥгалт лекте . леша кумыл нӧлтын шокта , парняже-
90:231  влак модмымат ок шиж . коклан-коклан тудо куан дене Фаян йӱлышӧ
90:232  шинчашкыже ончалалеш . я ӱдырын шинчаже - пундашдыме , яндар ,
90:233  волгыдо кава ! сем почеш лывырге ломбо гай капше лайген кушта .
90:234  рвезырак уна-влак , чытен кертде , пӧрт покшелне пӧрдаш тӱҥальыч .
90:235  тымартен шыпак шинчыше руш унат , ӱдырамашым выдалтен , лайык гына
90:236  савырнал колтен кушта .
90:237     гармонь лыпланымеке , Пасуло кумыл нӧлтын мане :
90:238     - ынде Фаялан черет . шарнет , ожнат ончыч Леша шоктыш , вара
90:239  тый муралтышыч ? .. ӱсталыкетым ончыкто-я адакат ! мо дене мемнан
90:240  ӱдырна кем , а ? ..
90:241     Фая тиде ганат ыш юватыл , ыш кумалтаре , шӱлышым погалтен
90:242  муралтен колтыш :
90:243                 сагындарыш волгалт толшо ӱжара ,
90:244                 аваемын эркан кынелтымыже .
90:245                 каем ынде шочмо-кушмо элышкем ,
90:246                 йӧраталме аваемын кӱдыкшӧ ...
90:247     теве тудо , кумылым тарватыше , уло шӱм-чоным шулдыраҥдыше
90:248  муро ! ожно Леша тиде мурын мом каласымыжым умылен шуктен огыл .
90:249  а ынде чыла раш : мутшат , семжат .
90:250     пайрем уэш талышныш . весела кумыл дене шулдыраҥше Изыпка
90:251  куват чытен ыш керт , тошто годсо мурыжым муралтен пуыш .
90:252  семжым колыштын , марий кува мура манынат от шоно . тудын почеш ,
90:253  пӧрт пырдыжым сургыктен , Шамшият мӱгыралтыш .
90:254     уна-влакын руштын шумекышт , Фая Лешам вес пӧлемыш ӱжын
90:255  лукто .
90:256     - ончо , тыят тыге ямлын шоктен моштет улмаш ! - ныжылгын
90:257  мане ӱдыр , но йӱкыштӧ ала-могай кӧргӧ шонымаш шижалте .
90:258     Леша пычкемыш вошт ӱдырын йӧратымаш тул дене ылыжше шинчажым
90:259  ужеш , но вашмутым туэн ок керт , кумылжо ала-мо дене кепшылалтын .
90:260  тудын пылышыштыже алят ӱдырын мурыжо йоҥга . гармонь кылжым вачыж
90:261  гоч кудалтышат , Фаян йӱкшылан келшыше аккордым кычал муо , вара
90:262  эркын , шӱмешак витарен , тиде гана чынже денак тудын мурыжым шокталтыш .
90:263     - ой , пеш колтетыс ! шокто адак , шокто ! кунам тунем шуктенат ,
90:264  Леша ? - ӱдыр , рвезын вачышкыже вуйжым эҥертен , пылышышкыжяк
90:265  ойла .
90:266     - шым ий ожно , - малдыш Леша да угычын , ындыжым семым ямлын-
90:267  ямлын шуйдарен шокталтыш .
90:268     фая сем мучашым яндар , оҥгыр гай йыкшӧ дене авалтен налын гына
90:269  шуктен ыле , кенета , кӱдырчӧ рашкалтымыла , Шамшийын шыде кӱжго
90:270  йӱкшӧ шергылт кайыш :
90:271  **10**
90:272     - фая , мом тыште шогылтат ? ! .
90:273     кумылеш пыжашым опташ тӱҥалше муро сем руал кудалтыме семын
90:274  кӱрылт возо ...
90:275     - леша , йӱ кеч ик коркам , авай кӱшта ! - шинчавӱд дене ташлыше
90:276  шинчаж дене порын ончалалын , ӱдыр рвезылан шӧртньӧ шӱдышан чаркам
90:277  кучыктыш .
90:278     але марте чӱчалтышымат умшаш налдыме рвезе Фаян йыштак конден
90:279  кучыктымо изи сӧрал атысе аракам пундаш кошкымеш йӱын колтыс . ик
90:280  пагыт уна-влакын лӱшкымӧ йӱкыштым колышт шинчыш-шинчышат , Леша ,
90:281  кумылжо савырнаш тӱҥалмым шижылалтен , тӱгӧ лекте .
90:282     пулдырышто оза ала-мом пеш кутыра . рвезе туштак аважын йӱкшым
90:283  палыш . коктын пеш ойласат .
90:284     - эргыч , ужамат , ӱдырем пелен шӱраҥышташ толаша ! мый тидлан
90:285  тендам унала ӱжынам мо ? ..
90:286     - ой , шамший шольым , молан тыге ойлыштат ? сулыкан лиятыс ...
90:287  - шокта Изыпка кува .
90:288     - каласе эргычлан , шкенжым кучыжо ! .. ато ...
90:289     - оккӱлым ойлыштат , шольым ... ой , ымо серлаге ! - шке
90:290  семынже вӱдылын , Изыпка кува оза почеш пӧртыш пурыш .
90:291     Леша верыштыже кӱэмалт шога , шке пылышыжлан ок ӱшане .
90:292  Kенеташте мом ышташат ок пале . кудывечыш лекте .
90:293     каваште , ямлын чӱчкен , чолгыж-модын , шӱдыр-влак йӱлат . ош
90:294  вӱргемым чиен шогалше мланде , пычкемыш йӱдым сеҥаш тӧчен , кавашке
90:295  волгыдым шара . юж яндар , тымык .
90:296     рвезе ялже могырыш ончал колтыш , да тунамак чонжылан йӧсын ,
90:297  путырак кочын чучо . " мом кычалын толынам ? ик шочшо родемым ?
90:298  ныжылге мурым ? але мотор ӱдырым ? .. ок кӱл мыланем тыйын ӱдырет ! ..
90:299  пиалан лий , Шамший ! "
90:300     тудо уэш пӧртыш пурыш , аважлан шыпак ала-мом каласыш , вара
90:301  гармоньжым руалтен лектын кайыш .
90:302     уремыште пыртлан чарналтыш . " кушто тудо ила ала ? - шоналтыш
90:303  школышто пырля тунемме йолташыж нерген . - Очыни , кызыт
90:304  клубышто . садак муам ! "
90:305     гармоньым тупеш сакалтен , клуб могырыш тарваныш .
90:306     - Леша ! .. Леша , шого ! - шортшаш гай йыкым колеш тудо
90:307  шеҥгелныже . тиде - Фая .
90:308     но рвезе савырненат ыш ончал , писын , писын ошкыл колтыш ...
90:309                           3
90:310     ямле кеҥеж кечын Леша Йошкар-Ола гыч пӧртыльӧ . тудо
90:311  музыкальный училищын кокымшо курсшым тунем пытарыш .
90:312     ик кастене , уремыш каяш ямдылалт шогышыжла , кенета радио
90:313  дене колеш :
90:314     - колыштса , верысе передачым тӱҥалына . таче ялысе
90:315  художесевенный самодеятельностьын концертшым йоҥгалтарена .
90:316     - оҥай ! - малден , рвезе вуйысо картузшым налят , репродуктор
90:317  ваштареш миен шогале .
90:318     ончыч партий нерген йоҥгыдо марий муро шергылте . хор мура .
90:319  вара ала-кӧ пеш устан почеламутым лудын пуыш . почешыже диктор
90:320  увертарыш :
90:321     - а ынде мемнан колхозын ик тале дояркыже да уста мурызыжым
90:322  колыштса . кӧ тудо - муралтымыж гычак пален налыда !
90:323     йоҥгалте , кумылым кӱрыштын , оҥгыр йӱкан ӱдырын мурсескемже !
90:324     - тиде Фая ! - уло кӧргӧ вий дене пуйто кыжкырал колтыш
90:325  Леша . мален кийыше аважат чурк лийын кынел шинче . коктынат
90:326  пылышым шогалтен колыштыт :
90:327  **11**
90:328                 ош Виче воктен ик кошт шонкален ,
90:329                 " мондалын дыр ынде " маным ит шоно .
90:330                 кузе мондем шочмо-кушмо элемым ,
90:331                 йӧраталме поро таҥемым ...
90:332                 кузе мондем шочмо-кушмо элемым ?
90:333                 тушан шуаралтын рвезе пагытем .
90:334                 сагындарыш Виче воктенысе омыж ,
90:335                 йогылдалше йӱштӧ памаш йӱк ...
90:336     шӱмеш логалше калык мурын толкыналт иймыж семын рвезын
90:337  ушыжо эртышым , чон кӧргыштӧ кӱчымым эше рашынрак да рашынрак
90:338  ушештара . тудын шинча ончыкыжо уэш шем шоптыр гай шинчан
90:339  нарашта ӱдыр толын шогале , пуйто тудо таче лӱмынак йолташыжлан
90:340  мура . Лешан шӱм-кылже лыкын-лыкын тодылалтын пудыранаш тӱҥале .
90:341  осал Шамшийым усыш налдеак , пӧрт гыч лектын куржо . куржо
90:342  Фаямыт ялышке ! рвезе еҥлан вич меҥге торалык мо , ман ! монден
90:343  ынде тудо ожсо кочо ӧпкемат ...
90:344     ... кӱ дене чоҥен шындыме Культура пӧрт . кугу окнала гыч
90:345  электротулын волгыдыжо мӱндыркӧ шарлен .
90:346     Леша йоҥгыдо залыш юшт пурен шогале . эн покшелне пар-влак
90:347  пӧрдыт . нуно шукын улыт . вальсым куштат .
90:348     куштен чарнымеке , ала-кӧ кычкырале :
90:349     - гармонистна ноен ... кӧн черет , шокталтыза !
90:350     иктат ок тарване . тыге ик-кок минут эртыш дыр . вара чылан
90:351  ӱжыт : гармоньым пошкудо ял рвезе , Леша , кидыш налеш , ончыч
90:352  эркынракын , вара , уло мастарлыкшым ончыктен , палыме семым -
90:353  Фаяным - йоҥгалтараш тӱҥале .
90:354     палыдыме еҥын шоктымылан южыжо икмагал аптыраненрак шинчыш ,
90:355  но ныжылге , шочмо калыкын кумылжым почшо марий вальс нуным
90:356  шке толкынешыже авалтен наҥгайыш . пар-влак ракатланен , вуй
90:357  аҥыргымешке , пӧрдыч . музыка чарныш . гармоньым шоктышо рвезе
90:358  ончык толын шогалше ӱдыр , шем шинчасортаж дене семален ончалын ,
90:359  шӱм вошт ласкан мане :
90:360     - Леша !
90:361     - Фая ! - кынелынак шогале рвезе .
90:362     ... кавам вудака сур пыл леведын , касвечынла , пӱтырналтын ,
90:363  оварен кӱза . коклан-коклан волгенче волгалт кая , да почешыже
90:364  кӱдырчӧ мӱгыралта . юалге мардеж шыдешкен тарваныш . ужар пушеҥге-
90:365  влак выж да выж парчаштым рӱзат . ял мучаште шуцко йӱкын пий
90:366  опталта . опта , опта да йыҥысыме йӧре урмыж колта . тополь
90:367  вуйлаште корак-влак логар йӱк дене каркалат . нуным йӱд рӱдыштӧ
90:368  пыжашышт гыч , очыни , вуянче мардеж поктен луктын .
90:369     - мыйым монденат дыр , шонышым , - ойла Фая кайыме корнышто ,
90:370  Леша тудым кидпӱан гыч ласкан куча .
90:371     - да , монденам ыле , - ышталеш рвезе , - но вот таче мурет
90:372  шарныктыш , да мый вик тый декет чымалтым .
90:373     - мый тыйым , Леша , эсогыл ик татланат монден омыл . йӧратыме
90:374  муремым шуялтымем тачат сайын шарнем . шанге марий вальсетым
90:375  кольымат , семынем нюсленак нальым . чынак !
90:376     шыве-шаве йӱр йогаш тӱҥале . Леша ӱдырын ваче ӱмбак шке
90:377  плащшым сайын гына келыштарен пыштыш .
90:378     - нӧрет , лишкырак лий ...
90:379     Фая , йӱр деч шылшыла , рвезе дек пызныш , тудыжат ыдыр пелен
90:380  лияш тыршен лишеме , тыголым шӱмжо чотрак кӱлткаш тӱҥале , уло
90:381  капше , кӧргыжӧ ырен-ылыж кайыш ...
90:382     - молан тунам нимом ойлыде куржыч ? - мане Фая . - мый почешет
90:383  кычкырышымат , шыч кол . ала ӧпкелышыч , ала-мо ...
90:384     - вес гана ойлем , йӧра , Фая ? кызыт итак йодышт ...
90:385     волгенче уло тӱням волгалтарен колтыш . дӱвыр-р-рӱшт ! шоктен ,
90:386  кӱдырчӧ рашкалтыш . Фая Лешам эше чотрак ӧндал шындыш . йӱр
90:387  леҥеж дене опталмыла йӱраш тӱҥале .
90:388  **12**
90:389     - айда мемнан деке , пӧртыш , а ? - мане + фая .
90:390     - уке , она пуро ...
90:391     - молан ? ачай деч лӱдат мо ?
90:392     - ом лӱд . сай огыл .
90:393     - кай , тыге нӧрен шогена мо ? Айда пурена . ачай мом ышта ?
90:394  садак поктен ок лук .
90:395     - айда , йӧра тугеже , - кидым лупшале Леша .
90:396     нуно кудывечыш шыпак пурышт , пӧртӧнчыкӧ кӱзен кайышт .
90:397  шинчаваш лийын , шем пычкемыш вошт икте-весыштым ончен шогышт-шогыштат ,
90:398  Фая олян гына омсам тӱкалтыш .
90:399     пӧртыштӧ тул чӱкталте . шамшикй , кокыралтен , пулдырышко
90:400  лекте .
90:401     - кӧ тушто ?
90:402     - ме , ачай !
90:403     - кӧ ? кӧ дене улат ?
90:404     - унам кондем ...
90:405     - тыгай пелйӱд жапыште могай уна лиеш !
90:406     тудо пулдыр тӱкым нале .
90:407     Фая ден Лешан волгыдо пӧлемыш пурен шогалмекышт , Шамший
90:408  ӧрмалген колтыш .
90:409     - Леша ? Алыксий ? .. кушеч тыге ? ...
90:410     - клубыш толынам ылят , йӱр авырыш ... - ыштале тудыжо .
90:411     оза куват помыжалте , кынеле . ожсыж семынак , порын саламлалгын ,
90:412  ласкан кутыралтен колтыш , ший самоварым шындыш .
90:413     кутырен , чайым йӱын , ятыр жапым эртарышт . йӱр эртен кайыш .
90:414  кава яндареште . Леша мӧҥгӧ тарваныш .
90:415     - кушко тыге йӱд-пелыште кает ? воч да мале , эрла тарванет , -
90:416  мане  Пасуло .
90:417     - корнан еҥым молан чарет ? - оза куважлан сырен . - мӱндыр мо ?
90:418  йолташыже-влак дене пырля кайымыже шуэш дыр ?
90:419     - мый ужатем , - чийышыжла , кутыра Фая .
90:420     - йӧра , уке гын ужате , - келшыш аваже .
90:421     пиалан каче ден ӱдыр вӱдым , лавырам ончыде ошкылыт корно
90:422  дене , шӱмышт келге йӧратымаш тул дене койын ыра . тыгай годым
90:423  ӱдыр-каче чон пышкемалтеш , кӧргӧ кумылым почын , келанымеш
90:424  кутыралтен колташ эрыкым ок пу . нуно ала-кӧн пӧрт леваш йымалан
90:425  шогальыч . ӧндалалтыч . урем мучаште шаҥгысе гаяк пий опта , урмыжеш .
90:426     - адак толат , Леша ? - йодо Фая .
90:427     - толам ... можыч , эше эрлак ...
90:428     - мый тыйым кечын вучаш тӱҥалам , йӧра ?
90:429     - Фая , колышт , мом тылат каласем ... тиде мыйын шӱм каҥашем ,
90:430  - мане тудо .
90:431     - ойло , ойло ... - ӱдыр колышташ ямдылалте .
90:432     - тый кызыт сай доярка улат маныт , туге ?
90:433     - ала сай , ала уда . шкежат ом пале ...
90:434     - но , шижат , тыйын талантет йомеш , - келгын шоналтыме йӧре
90:435  кутыра рвезе . - тыгай йӱк дене , тыгай усталык дене тый , палет ,
90:436  могай данле мурызо лийын кертат ыле !
90:437     - вара мом ышташ ? каласе ... - кугун шӱлалтыш Фая .
90:438     - тунемаш кӱлеш , вот мо .
90:439     - ой , Леша , Лешик ! .. мый пеш тунемнем да ... - шӱлыкын
90:440  мане ӱдыр . - ачай ок  колто .
90:441     - ачатым савырен кертат , - ӱшанлын пелештыш рвезе .
90:442     - кузе ?
90:443     - артистын пиалан корныжым сӱретлен пу ... - шонкален гына
90:444  ойла Леша . - ну , мутлан , тыге ... данле артисткын ачаже лият
90:445  ман . хе-хе-хе...
90:446     - ха-ха-ха ! - воштыл колтыш ӱдыр . - ну вет чиялтет , Лешик ! ..
90:447     - ӱйлыде-мӱйлыде , нигушто ок лий , - ыштале Леша . - ну вот ...
90:448  кумылет лиеш гын , Фая , тениялк , теве кызытак , тунемаш каяш
90:449  лиеш ...
90:450  **13**
90:451     - кай , кузе туге ? - ӧрынак колтыш Фая .
90:452     - уфаште филармоний пелен консерваторийыш пураш ямдылыме кокияш
90:453  курсым почыныт ... на теве , адресше . мый теҥгече гына возен
90:454  налынам . каяшак тырше , йӧра ? колышт мыйым , пожалыста , Фая ...
90:455     - тау , Леша , кугу тау ! ..
90:456     - кӱлеш гын , мый тыланет полшем . кутырен келшышна ? - тудо
90:457  ӱдырым шке длекше лишкырак ыштыш .
90:458     - келшышна , Лешик ! ..
90:459     пыл кокла гыч тылзе ончале . тӱня пыртак волгалте . кенета Фая,
90:460  тылзе лекмым гына воучышыла , Лешам чот ӧндал шындыш . шоныде-
90:461  вучыде , рвезым чоп супшал колтыш . икмагал , ӧрын-аптыранен ,
90:462  тарваныде , шып шогыш , вара мане :
90:463     - чеверын , Леша ! вескана ужмешке ! ..
90:464     - чеверын , Фая . мие мемнан декат , мый тылат икмыняр книгам
90:465  пуэн колтем .
90:466     - тау , Леша , миен шуам ...
90:467     тылзе ынде адакат пыл коклаш пурен йомо , шӱлыкан пычкемыш
90:468  тӱням авалтыш . ӱрем лукышто пий-влак , ала-кӧм шижын , пеш оптат ,
90:469  чытамсырланат .
90:470     ял мучаш кӱвар дек шушаш годым Лешан ончыко кум рвезе лектын
90:471  шогале . вик корным авырышт . шке руштшо улыт ала-мо ? тамакым йыгылат .
90:472     - мый шупшмаш уке , - мане Леша , "тиде арака пушым шарыше
90:473  йыгыт влак деч порым вучыман огыл чай " манын шоналтен аралалташ
90:474  ямдылалте .
90:475     - мом тыште кычал коштат , а ? - каралтыш иктыже , эн кугу ка-
90:476  панже . - вуетлан кӱлеш мо ? на теве тылат !
90:477     садет Лешам пызльоп совен колтыш . тудыжо нерен-монь ыш шого ,
90:478  оҥ йымачше чот шуралтен йымыктарен пыштыш . тыге лийын ыле , весыже
90:479  мушкынден пуыш , вара кумшыжо кержалте . рвезын уш шаланаш тӱҥале ,
90:480  эше ик гана вуйжо гыч шелын пуымеке , "ӧ-ох ! " манын , ночко
90:481  мландыш улнен шуҥгалте .
90:482     ... каваште мотор эр ӱжара нӧлтеш . ялыште , икте-весышт дене
90:483  таҥасышыла , агытан-влак мурат , нералтыше тӱням помыжалтарат .
90:484     Леша изиш ушым нале , коеш . тудлан кызыт тугай сӱрет конча .
90:485  пуйто ала-могай пайремыште , ӱстелтӧрыштӧ , шинча . Pӧрт тич
90:486  калык . чылан мурат , лӱшкат , кычкырат . нунын коклаште шем
90:487  пондашан Шамшийын тӱсшӧ койылалтыш . вара тудо кужу шем кишкыш
90:488  савырныш , кадыргыл почаҥаш тӱҥале . Лешам пеш чӱҥгалнеже .
90:489  но вара семын кишке йомо . кенета Фая толын лекте . тудо алакушеч ,
90:490  воштылын , кече гай шыматен да йӧратен ончен , ваштарешыже ямлын
90:491  тошкал ошкылеш . Леша шинчам почо гын - иктат уке ,
90:492  йырваш - пычкемыш . тудо комдык кия . каваште йӧраш вашкыдыме
90:493  шӱдыр-влак чин-чын-вунчын чолгыжыт . ик шинчаже ок уж , тудо
90:494  вӱрвузык лийын , пуал шинчын . вуй пеҥеш , пылыш мугыра . теве
90:495  Леша кынелаш тӧчыш , но эҥыралтен , уэш йӧрльӧ - кыралтше кап
90:496  кокша гай коржеш , чылт тӱҥын . вийым погалтен кынел шинче , мо
90:497  лиймым радамлен шарналташ тӧчыш .
90:498     - да , тиде Шамшийын пашаже , моло огыл , - мане йӱкынак . -
90:499  тудо мыйым , очыни , пушташак шонен , еҥым кыраш тарлен колтен .
90:500  йӧра ! ончена эше ...
90:501     кече лекшаш лишан тудо суртышкыжо миен пурыш . ижыпка кува
90:502  эргыжым вигак ыш пале . вара веле , " ой , эргым , мо лийынат ? ! "
90:503  манын колтыш , шӱйышкыжӧ миен кержалте .
90:504     - авай , Шамший родет теве тыге сийлен колтыш , - мане кылмен
90:505  оралгыше йӱк дене Леша .
90:506     - ӱ-у , керемет тӱшка ! - йырымлалтыш Изыпка кува . - мом
90:507  нуно ыштылыныт , а ? пуштнештак улмаш мо ? айдеме тӱсет кодын
90:508  огылыс , эргым ! эй , калтакшат !
90:509     аваже эргыжын кушкедлыше плащшым кудашаш полшыш .
90:510  **14**
90:511     - йӧра , авай , ит пуштылане , - изиш лиймеке , ала-мом семынже
90:512  вискален , мане Леша . - тый вот лучо каласе : кушто тый тыгай ир
90:513  еҥым муынат ? молан шем кишкым родо шотеш кучет ? мый тидым кызытат
90:514  ом пале ...
90:515     изыпка кува эргыж воктеке кыштак толын шинче .
90:516     - ойлем , эргым , ойлем , - ушештарылын шинчышыжла мане . -
90:517  колтышт ... тидлан ынде шуко ий эртен . тый тунам кок ияш гына
90:518  улат ыле . икана кеҥежым ме тый денет коктын пошкудо ялыш каяш
90:519  лекна . тый кидыштем улат ... туге ... ракатланен ошкылына .
90:520  Шамший чӱчӱч , ой , мом ойлем , саде Шамший - шем шӱй ! - имне
90:521  дене поктен шуо . орваште куваже кия ... Азам ышташ тӱҥалнеже
90:522  улмаш , очыни . район больницыш каяш лектынытат , ӱдырамашын мо ...
90:523  пагыт шуын шол . Шамший мыйым сӧрвалаш пиже : "юмо да тый лий ,
90:524  манеш , кувандайлан полшо ! .. " ну , мый мо ... шым отказе шол .
90:525  кузе шӱкалат : ала аваже ала азаже азапыш логалеш . чон вет тудо !
90:526  ушдымо Шамшийже пеленже нимом , шатын , налын огыл . эсогыл каче
90:527  уке . йӧра , аза шочо . ӱдыр ... уна , саде Фаят ! ..
90:528     - Фая ? ! - ӧрын колтыш рвезе .
90:529     - туге , Фая ... лӱмымат шкеак пуэнам , - умбакыже кутыра Изыпка
90:530  кува . - ынде мом ышташ ? кылымдым пӱчкаш кӱлеш вет ... мый ,
90:531  ӧрын шогыде , кылымдым пӱен дене пурын кӱрльым ...
90:532     - тугеже тый Фаян кылымде коваже улат ? - Леша шыргыжал
90:533  колтыш .
90:534  вот садыге , эргым, мллый кылымде кова лийым , - веселан мане
90:535  аваже . - тиддеч вара мыйым Фаян аваже ок кудалте ... тышечынак
90:536  тылат эҥгекше перныш ала-мо ? .. - йыҥысалтыме йӧре кошартыш мутшым
90:537  Изыпка кува .
90:538                           4
90:539     кум кече эртыш , Лешан пуал заҥгаргыште сусыржо-влак рыяш
90:540  тӱҥальыч . тудо кум кече почела киенак эртарыш , нигушко ыш лек .
90:541  но кушеч дыр Изыпка куван изи эргыже кыралтме нерген увер шошо
90:542  мардежла ал мучко шарлыш . рвезылан йолташыже-влак " кырыше еҥвлакым
90:543  кычалаш , нуным судыш пуаш кӱлеш " манын темлат .
90:544     - уке , ок кӱл , мый шке титакан улам , - кидым лупшалеш тудыжо ,
90:545  но рашыжым нимом ок ойло .
90:546     нылымше кечылан Изыпка кува Шамшиймыт деке миен толаш лие .
90:547     - нотак коштын савырнем , мом ыштыл кият ? исак лӱдыктем ,
90:548  пеш ынже тӧрштыл саде шем шӱй ! - шыдыжым луштараш тӧчыш тудо
90:549  изирак эргыжлан .
90:550     Леша аважым ыш чаре . " Фаян нерген ала иктаж уверым конда ? "
90:551  - шоналтыш семынже , да шӱм-чонжо пыртак шулыш , коеш ...
90:552     - ончал , Шамший , кылымде коваже толеш ! - пӧртыш пурен
90:553  шогалше Изыпкам ужылалтен ,васаралтен колтыш Пасуло .
90:554     йӱын веселаҥше оза , куштылгын гына тарванылын , Изыпка кувам ,
90:555  кидпӱанже гыч руалтен , ӱстелтӧрыш пуртен шындыш .
90:556     - кызыт гына уна-влакым ӱжатышым , - ыштале , - варашрак
90:557  кодыч . вурсен коштат ала-мо ?
90:558     - ук-е , молан вурсем лие-еш ! - изыпка кува ньыге-нюге кумылжым
90:559  ынеж шижтаре .
90:560     мут гыч мут лекте , кутырлакаш пижыч .
90:561     - мый осал уверым колаш тӧченам , - чоянрак ончалын , малдыш
90:562  Шамший . - Леша шольым кырен коденыт , маныт . чын мо ? мо тушто
90:563  лийын каен ?
90:564  **15**
90:565     - туге шол , шольым , ала пушташак шоненыт улмаш , ала-мо ? -
90:566  шоктыш ойганыше йык дене Изыпка кува . - теве кызытат тӧрланен
90:567  ок керт , эре кечкыж кия . вуйжым чот переныт ...
90:568     - кӧмыт тыге осалланеныт ? пален налын , уке ? - шекшынчеш
90:569  Шамший .
90:570     - палымыже ... палем манеш , - шоналтен гына ойлаш тырша
90:571  Изыпка кува . - судыш пуынеже . тарлен кырыктеныт манын , ойлат .
90:572  " тарлышыжымат палем " , - манеш .
90:573     тиде мутым колмеке , оза пӧрт мучко тыш-тыш коштын савырныш .
90:574     - мыят изиш колаш тӧченам , - ыштале вара , - Фая дек
90:575  шӱраҥыштше рвезе логалтен , маныт .
90:576     - Фаян качыже ?
90:577     - туге ... ӱдырем почеш ындэ шукертсек куржталеш . мыят тений
90:578  шыжылан Фаям марлан пуаш келшенам . веҥе лийшашем теве тачат ,
90:579  толын , аракам йӱктен кайыш . тыгеже , кадырле кокай , эргычлан
90:580  каласе - ӱдыремым ваҥен ынже кошт . тудын урвалтым руалташ точен
90:581  куржталмыжлан верчак кыралтын . пуштынат кертыт ыле ! нунылан
90:582  мо ! шӱвал шындаш веле ! .. - Шамшийын умша гыч шӱвылвыд шыжа
90:583  веле .
90:584     изыпка кува пыртак лывыжгыме гай лие .
90:585     - мый мо ... мом ыштен кертам ? - ӱҥышын мене тудо . - ӱдыр
90:586  ден каче шӱмештымыт гын , кумылышт ваштареш каяш ок йӧрӧ ... тек
90:587  келшат айда ...
90:588     - мом ойлыштат ? ! - оза ӱстелым рошт мушкынден колтыш . -
90:589  ала ӱдыремым туларташ толын шинчыч ? а ? лек тышеч ! пшол вон !
90:590  мый тыйын малаетлан ӱдырем ом пу ! кӧгӧрчен ден ола корак нигунам
90:591  пар огыт лий ! умылышыч ? ! .
90:592     комака воктене Пасуло чытырен шога , пелешташат ок тошт .
90:593  чурийже ошемын , очыни , тудымат марийже пӧрт мушкыш олмеш ужеш ,
90:594  тӱрлӧ семын мыскыла , лӱдыктылеш .
90:595     изыпка кува ӱстелтӧр гыч лекте . тудат , лӱдын-айманен , " ынде'мом
90:596  ышта гын ? " манын , аптыранен шога .
90:597     - кылымде ковам тӱкаш веле огыл , тӱдлан торжа мутым каласаш
90:598  язык , - шомакым лукташ тошто тудо . - юмо шкежак тыге кӱштен .
90:599  Шамший , сулыкан лият я ӱдырет иктаж-могай ойгыш логалеш , -
90:600  мане кӧргӧ вий дене Изыпка кува .
90:601     шамший ыххы ! ыштале , тунамак лунчыргымо гай лие , кужу
90:602  теҥгылышке лоп миен шинче .
90:603     " Акым шулдештараш огыл ыле " маншыла , Исыпка кува моло мутым
90:604  ыш ойло , каяш тарваныш .
90:605     - шого але , кокай ... эргычлан иктаж-мом ...костенечым колтем ,
90:606  шого ! - вычымата Фаян аваже .
90:607     - тау ! такшат путырак тутло йокмам пуэн колтенда ! - манят ,
90:608  Изыпка кува выж-вуж койын лектын кайыш .
90:609     " ай , кертым вет , чотак пӱшкыльым ! " манын , кугешнен колтен ,
90:610  урем дене ошкыльо .
90:611     кӱварым вончен гына ыле , шеҥгелныже кычкырыме йӱкым кольо :
90:612     - ковай , ковай ! шого ! ..
90:613     изыпка кува савырнен ончале - Фая . шӱлешт-шӱлешт куржын
90:614  тольо . пеш туешкен , шинчажат волен . шинчавӱд йӧре , коважын
90:615  вачыш кержалтын , йӧсын пелештыш :
90:616     - ой , ковай , ынде мом ышташ ? кузе лияш ?
90:617     - мо , мо , ӱдырем ? ойло , шӱметым ит турж ...
90:618     - ачий мыйым марлан пуынеже . качымат муын : шучко , сындыме ,
90:619  тугай кӧтырем ! ..
90:620     изыпка кува ӱдырым ӧндале , вуйжым шыматен , шыматен шогыш .
90:621     - эх , Шамший , шамший ...
90:622  **16**
90:623     - токан , Леша толмо годым , мыйым кырен пытарыш . кум кечышкен
90:624  клатыште пукшыде-йӱктыде петырен шинчыктыш . теве таче веле
90:625  пашаш миенам ... ой , мом ышташ ? ынде илымемат ок шу ала-мо ! ..
90:626     - кай , мом ойлыштат , ӱдырем ! юмет аралыже ! ..
90:627     ӱдырамаш Фаям эше чотрак ӧндал шындыш , пеленже ишалтыш ,
90:628  пуйто осал вий деч утарен кодаш чылажымат ышташ лие .
90:629     - ковай , каласе Лешалан : мыйым осал кидыш ынже пу . теве
90:630  тиде серышым пу . лудшо ... ала тудымат нунак кыреныт , кӧ шинча ?
90:631  кузе вара , Лешик паремеш ? ..
90:632     - паремеш , ӱдырем , паремеш ! тудын верч ит лӱд , ит ойгыро ...
90:633  а теве тылат тиде сурт гыч кушко-гынат шылаш кӱлеш . ӱке гын ... -
90:634  шонымашыжым луктын опта Изыпка кува .
90:635     а Фая ске ойгыжым почынак почеш :
90:636     - мый шижям : иктаж вере кайыде , туддеч утлаш ок лий .
90:637  но куш пураш , кушко ?
90:638     - йӧра , теве мый Леша дене кутырен налам . можыч , иктаж ойым
90:639  пидына .
90:640     - тау , ковай , толметлан . Лешалан саламым каласе ! паремже .
90:641  чеверын ! ..
90:642                           * * *
90:643     " Леша , Лешик ! йӧратымем !
90:644     эх , мылам верчынак орланет вет ! вуеш ит нал . кертам гын , кеч
90:645  кызытак тый декет мием да сусырет-влакым шинчавӱдем дене мушкын
90:646  паремдем ыле .
90:647     кум кече годым мый тыйын нергенет нимом шинцен омыл . теве
90:648  таче веле еҥ-влак деч кольым . тыгай шучко паша лийшашым шижынамак
90:649  улмаш . тыйым ужатымем годым шӱмем эре тӧрштыльӧ , пудыраныш .
90:650  кайымет деч вара ятыр пагыт , пӧртыш пурыде , садвече воктен
90:651  шортын шинчышым . тунаре тыйым кӱдычем колтымем шуын огыл !
90:652  малаш кодат гын , нимат ок лий ыле дыр . Mыят , тыят орлыкыш огына
90:653  воч ыле ... пӧртыш пурышым веле , ачай мыйын ӱмбак пире гай кержалте ,
90:654  пинеге семын кырен пытарыш . " адак , манеш , Лешатым кондет !
90:655  тудын дене кылым кучет ? " мый манам : " ячай , мыйым тыге мыскылен ,
90:656  шӱмем гыч йӧратымашым кӱрлын налын от керт ! мый Лешам йӧратем !
90:657  да йӧраташ тӱҥалам ! кеч пушт , кеч-мом ыште ! .. " вара тудо
90:658  мыйым йӱштӧ клатыш луктын кудалтыш . кум кече , кум йӱд , шӱраш
90:659  пырчым пуыде петырен шинчыктыш ... мом гына шонен пытарен омыл
90:660  тиде кечылаште ! ой , пӱрышыжат !
90:661     Леша , мый тылат але ойлен омыл . тый первый вашлиймаштак
90:662  шӱмешем верланенат . тиде ожнак , тендан деке первый мийыме годым ,
90:663  лийын . тидын деч вара мый эре тыйым шоненам , эре вучен илеман ,
90:664  кумылем юватенам . нигӧн дене таҥым кучен омыл . " кылымде кован
90:665  икшывыж дене кылым кучаш ок йӧрӧ , сулык лиеш " маныт . мый тидлан
90:666  пырчат ом ӱшане . а мыйын эн шерге , эн лишыл йолташем тый улат ,
90:667  Лешик , тый ! ..
90:668     тый але мыйын илышем кузе эртымым от пале . йӧсын , тулык йоча
90:669  семын эртарем мый рвезе ӱмырем . чыла титакше - ачамын пешкыде
90:670  чонжо . авамланат тудо нигунам поро лийын огыл . Mӱлам изинек неле
90:671  сомылка-влакым ыштыктен . кас модышышкат лекташ ок лий . мураш
90:672  йӧратымемлан гына изиш шыматеныт . шот дене школышкат коштын омыл ,
90:673  волям пуэн огытыл . пыкше гына шӱм классым пытарышым .
90:674     мыйын усталыкемым ик тый веле ужын-умылен аклен моштет .
90:675  нигӧ мылам тунемаш каяш каҥашым пуэн огыл . тыйын шӱмет теве тачат
90:676  мыйын кӧргыштӧ йӧрташ лийдыме тулойып дене йӱла ! ачамлан тидын
90:677  нерген омат шӱлӧ . тудо тунам мыйым пиктенак сака ...
90:678  таче

91:1  91 арка вел мурызо
91:2  ( +0нчыко 1990 : 6 ) **24**
91:3     колымшо-кумлымшо ийлаште эрвел марий мланде ятыр писательым
91:4  - Яныш Ялкайным , Анатолий Бикым , Эрвел Осыпым . Эсай
91:5  Чапайым , Аптулай Пасетым , Кузьма Ижболдиным да молымат -
91:6  сылнымут корныш лукто . но шукыштын ӱмырышт путырак кӱчык лие .
91:7  иктышт кугу сарын тулешыже йомыч , весышт личность культын чӱлам
91:8  лаштыртен кайыше " кӱртньӧ орваж " йымалан тошкалт пытышт .
91:9  тидлан кӧра эрвел марий тематика шочмо литературыштына палынак
91:10  чӱдеме . война деч вара веле эркын-эркын самырык алмаштыш кушкаш
91:11  тӱҥале , сылнымут пашаш ӱшанлын тольо . тиде йомартле тукым
91:12  гыч иктыже - Тимофей Батырбаев .
91:13     Тимофей ( Темыркай ) Умытаевич Батырбаев 1928 ийыште
91:14  Башкир АССР , Калтаса район , Кӧкыш ялысе йорло кресаньык
91:15  ешеш шочын . 1946 ийыште , Калтаса кыдалаш школым пытарымеке ,
91:16  Йошкар-Олашке толеш , учительский институтыш тунемаш пура .
91:17  лач студент пагытыште Тимофей возгалыме сомыл деке шӱмаҥеш ,
91:18  вара семын шкенжын нӧргӧ вийжым сылнымутышто тергаш кыртмен
91:19  пижеш .
91:20     1949 ийыште Тимофей Батырбаев , тунам Келтей шымияш школын
91:21  туныктышыжо , Башкир АССР -ым ыштымылан кумло ий темме
91:22  лӱмеш " Чаплане , Республикем ! " почеламутым воза . тудым
91:23  Калтаса районысо "ленин корно " газет печатлен луктеш . тиде
91:24  юбилей кечылаштак Кӧкыш ялысе " Сеятель " колхозын председательже ,
91:25  комбедын ожсо вуйлатышыже Иштуганов Искибайлан Ленин
91:26  орденым пуат . ты айдеме нерген самырык автор шӱм гыч лекше
91:27  шомакан очеркым сера .
91:28  тыге рвезе йыгыт сылнымут корныш тӱҥалтыш ошкылым ышта . чын ,
91:29  Темыркай тыгодымак пален : тиде сомыл куштылго огыл , суапле
91:30  пашаш ӱшанлын ушнаш шукс-шуко тунемман , уш-вийым погыман ,
91:31  шочмо калыкын , руш литературын опытыштым шымлыман . " изи чонжат ,
91:32  можымат ок шоно ! - сера тудо дневникешыже . - ышташ алже уло ,
91:33  уке , а шона , шона да шкенжым лыпландараш тӧча . возаш тептер
91:34  изишак лиймеке , ала шукертак вийым терген налман ыле ? толашен
91:35  ончышаш ." вӱдыш пурыде , шокшӱжым-йӱштыжым палаш ок лий " , -
91:36  маныт . а вес вере тыгерак палемда : " илышыштем южгунам тӱрлӧ
91:37  йӧсылык кумылым шӧра гынат , жагым моктен мураш моткочак вашкем .
91:38  кечмогай сомылем ынже лий , серыде ом код . уке гын , пагытым
91:39  арам йомдарымемла чучеш . теве таче ик почеламут шочо , ынде
91:40  ласкан малаш возам " .
91:41     тӱҥалше авторлан тыгодымак икышын тӱрлӧ йыжыҥлажым пален ,
91:42  шымлен , факт да событий-влак деч кӱшкырак нӧлталтын , нуным
91:43  иктешлен , типизироватлен мошташ кӱлын . тыгай опытым Тимофей
91:44  Батырбаев 1950-1953 ийлаште Тихоокеанский флотышто служитлымыж
91:45  годым поген шукта . лач ты пагытыште тудо литературын
91:46  теорийжым ,
91:47  **25**
91:48  лӱмлӧ писатель-влакын возымыштым чот шымла , радамла , шканже
91:49  творческий корным рашемдаш тырша . лач тушто самырык автор проза
91:50  могырыш лугшалтеш , сылнымут корныш пеҥгыдын шогалеш . тунамак
91:51  эн первый ойлымашлаже шочыт : " суапле сугынь " , " лӱдыкшӧ
91:52  вашеш " да молат . тыге Тимофей Батырбаев шочмо литературыштына
91:53  у страницым - теҥыз тематикым почеш .
91:54     флот гыч пӧртылмеке , Тимофей Батырбаев адак туныктымо
91:55  пашаш ушна . калтаса районысо Келтей , Ӱлыл Качмаш школлаште
91:56  ышта . кудлымшо ийла тӱҥалтыште " Ленин корно " (кызыт
91:57  " Ӱжара " ) газет редакцийыште кусарыше сомылым шукта , верысе
91:58  литушемым вуайлата , самырык автор-влаклан йол ӱмбак шогалаш
91:59  полша . а ту жапыште " арка вел Парнасыш " самырык поэт ден
91:60  прозаик-влак Илья Караев , Алексей Мурзашев , Аксай
91:61  Савельев , Изибай Савельев , Гани Гадиатов , Александр
91:62  Зайникаев да молат кумылын коштыныт . таче нуно сылнымут корнышто
91:63  ӱшанлын ошкылыт .
91:64     лач тыгодымак Тимофей Батырбаевын шкенжынат сылнымут пашаже
91:65  сайынак ворана . калтаса районысо да Марий республикысе
91:66  газет ден журналлаште тудо чӱчкыдынрак савыкталташ тӱҥалеш . тиде
91:67  " вӱд толкын ӱмбалне " , " авамлан вашмут " , " кушмаш корно " ,
91:68  " шарнет , Ванюш ? " , " сылне вер-шӧр " , " ший йӱкан ший
91:69  гармонь " да моло ойлымаш ден повесть-влак . нине произведенийлаште
91:70  автор шочмо вел пӱртӱсын ямжым , ты кундемысе калыкын паша
91:71  тургымжым , чон моторлыкшым , чапле паша саскажым моктен мураш
91:72  тырша , тӱҥ героиышт - арка марий-влак , нунын ударле пашашт ,
91:73  куан-ойгышт , кӧргӧ тӱняшт . тыгодым автор эртыме корнымат ,
91:74  эрласе кучымат ваш уша , исторический кылым рашемда , тыге илышын
91:75  мучашдыме йогынжым ончыкта . теве " талгыде кӱтымаште " ойлымаште
91:76  Тимофей Батырбаев Тӧлдӧ ялеш шочын кушшо , Совет Союз Герой
91:77  Тимирай Кубакаевын йоча пагытшым , колхоз гашаште чолга улмыжым
91:78  ончыктен . " амче воктене " кӱрылтшӧ йӧратымаш нерген чон вургыж
91:79  каласкала ." пашаште чапланыше ӱдыр " очеркыште " Сеятель "
91:80  колхозын самырык коммунисткыже , сӧсна ончышо Сайпушева Елизаветан
91:81  чапле сеҥымашыж нерген ойлалтеш ...
91:82     Тимофей Батырбаевын савыкталт лекше икымше книгаже - " мемнан
91:83  пӧлекна " лӱман йоча сборник . тыште пуртымо кок ойлымашыже
91:84  да "салам , эр кече ! " почеламутшо сылнымут конкурсышто призовой
91:85  верым налыныт . 1965 ийыште Марий книга издательство тудын кусарыме
91:86  Станюковичын " максимка " ойлымашыжым савыкта ( книга лӱмжат тыгаяк ) .
91:87  а 1966 ийыште авторын " ош Вичын толкынжо " сборникше печатлалтеш .
91:88     тыште тӱҥ верым " куку иге " повесть налеш . автор аван кудалтен
91:89  кодымо изи Раманын пӱрымашыжым почын пуа . тиде повесть - авторын
91:90  ик эн чапле сылнымут саскаже . садланак тудо марий , руш да эстон
91:91  йылме дене 120 тӱжем утла экземпляр лектын .
91:92     тыгодымак теве эше мом палемдыде ок лий . " куку иге " повестьыште ,
91:93  " эргын шӱм ача пелен " ойлымашыште да моло возымаштыжат Т .
91:94  Батырбаев коло ий утла ожнак мемнан таче чон коржын нӧлтымӧ
91:95  темым - тулык йоча-влакын сусыр , неле пӱрымашыштым умылен ,
91:96  нунылан
91:97  **26**
91:98  полшаш кӱлмым - путырак чын , манмыла , жапым ончылтен
91:99  тарватен . тыге писатель торашке ужын моштымыжым , мудреч талантшым
91:100  ончыктен коден .
91:101     тидым умылтараш лиеш . вет Тимофей Батырбаевын творцеский
91:102  лабораторийже - шочмо ял , мер паша , школ илыш , еш тургым -
91:103  кумда лийын . тудо эреак калык коклаште илен , клубыш погынышо-
91:104  влаклан лекцийым лудын але , гармоньым кидыш налын , Калтаса
91:105  вел мурымо але куштымо семым устан шуялтен , канышым ямлым ,
91:106  пайдалым ышташ полшен . тыге калык деке лишыл улмыжо тудлан илышым
91:107  сайын палаш , лончылен , чын ончыктен мошташ йӧным пуэн .
91:108     тудын туныктышыжо-влакат путырак поро кумылан , чытамсыр
91:109  чонан лийыныт . тиде Никандр Лекайн , Миклай Казаков , Семен
91:110  Вишневский , Мичурин-Азмекей , Чалай Васлий , Осмин Йыван ,
91:111  Вера Бояринова ... нуно шукыж годым моктымо , "малтыме " мурым
91:112  мурен огытыл , а самырык авторлан ситыдымашыжым ужын шукташ ,
91:113  тудым кораҥден мошташ туныктеныт . вес еҥын ой-каҥашыжым Тимофей
91:114  Умытарвич ача-аван уш-акыл универсиетше семын умылен , чыла тидыже
91:115  возымо пашаштыже у деч у сенымашке шуаш полшен .
91:116     1966 ий 25 мартыште Т . Батырбаевын " ош Вичын толкынжо "
91:117  сборникшым печатьыш ямдылымекыже , Маркнигоиздатын редакторжо "
91:118  поэтесса Вера Бояринова поро ава семын возен : " книга чылт сай
91:119  лектеш . Батырбаев кугу писатель лиеш манын , чылалан ойлем ...
91:120  кажне кечын , йӱдвошт возо , роман почеш романым возен опто .
91:121  тыйын лектеш , Тимофей ... "
91:122     теве тыгай уста писатель , роман-влакым кыртмен возаш пижше ,
91:123  вийвал пагытыш тошкалше еҥ , Тимофей Батырбаев , 1969 ийыште
91:124  уке лие . тудын мемнан деч кайымыжлан ынде коло ик ий эртыш .
91:125  мыняр чапле произведенийже эше шочеш ыле ! ...
91:126     но туге гынат , мом ыштен сеҥен - калыклан кодын . тудын
91:127  возымыжо - шочмо марий сылнымут садвечынан ойыртемле , ик эн чечен
91:128  пеледышыже .
91:129                                         Василий Ижболдин

92:1  92 окса калта
92:2  Юрий Артамонов
92:3  ( Ончыко 1990 : 6 ) **26**
92:4  ойлымаш
92:5     ик чевер кечын Кришан Йыван ола пазарыш сӧсҥа шылым узалаш
92:6  миен . такшым ялыште кеҥеж мучкак пытым кучат , нимогай вольыкым
92:7  йолым чумалтарен огыт пыште . йӱдвошт-кечыгут шыл-шӧрым
92:8  ыштен луктыт , кап-кылыштым неле пашаште пӱгыртен нойыктарат
92:9  гынат , параҥге кол лен дене серлагат огыла .
92:10     Какшанов Йыванлан ик кугу сӧснажым вийналтарен пышташак
92:11  логале , вес семын нигузе ок лий : у пӧртым чоҥаш пижын .
92:12     сӧсна шылым сайын ужален , оксам тугак сайынак луктынат ,
92:13  пазар кӧргышкӧ пурен - ватылан иктаж косир шовычым , икшывылан
92:14  шерак-шопак ландриным налаш шонен . чыла налынат , эше ик йыр
92:15  шинчам виктен савырнен .
92:16     кенета йол копажлан пеҥгыдын чечын колтен . такшым тудо Эртак
92:17  вуйым савыркален ончыштын , кӱшкӧ мойн ала ӱлыкӧ ончаш гына
92:18  ярсен огыл . йол копажлан пеҥгыдын чучынат , ӱлыкӧ ончалаш шотшо
92:19  лектын . ончалын гын , йолым ӧрдыжкырак ыштен гын , - окса калта
92:20  кия . моткочак кӱжгӧ .
92:21     Кришан Йыван окса калтатым нӧлталын да тудын дене мом ышташ -
92:22  ок пале . йырваш ончыштеш , кажнын шинчашкыже кӱта - ала
92:23  **27**
92:24  тиде йомдарен , шона . чыланат ласкан эртен каят , нигӧ
92:25  караулым ок кычкыре . тыят , " кӧн окса ? " манын , кычкырлен от
92:26  шого . кычкыралат гынат , иктаж орадыже , толын лектын , "мыйын ! "
92:27  манын , руалтенат куржеш . а оксан озаже шукертак ӧрдыжкӧ каен
92:28  колтен докан . садлан , кӱчызыла кидым шуйдарен шогылташ огыл
92:29  манын , Кришан Йыван окса кылтам кӱсенышкыже шуралтен .
92:30     кӱсенышкыже чыкен да тунамак монден . можыч , монден огыл , а
92:31  тыгерак шоналтен : " мӧҥгышкем миен шуамат , шотлен налам , мыняррак тушто " .
92:32  а тудо , паледа ынде , у пӧртым чоҥаш пижын .
92:33  тиде сомылым мучашке шуктымеш , ой-ой , могай роскотыш возат !
92:34  первояк , чодырам руаш кӱлеш , тудым кондаш , пырням шӱмлаш ,
92:35  плотньык-шамычым тарлаш , нуным пукшаш-йӱкташ , негызлан кӱлеш
92:36  кермыч , цемент ... чылажым ойленат от ситаре .
92:37     мӧҥгыжӧ толын шуэшат , ончычак пӧлекым луктын пуа . вара ӱстел
92:38  коклаш ласканак йӧнлен шинчеш , шылым ӱжалыме оксам шотлаш тӱҥалеш .
92:39     - кучо ! лач 247 теҥге ! - ватыжлан шуялта . - уке годым тидат
92:40  окса . роскотым ок петыре гынат , плотньык-шамыч шкенанак улыт .
92:41  вучалтат . латкӱмшо пашадарым наламат , яндар лийына .
92:42     такшым Кришан Йыван кугурак оксам кондаш шонен , да куш пурет ,
92:43  тый огыл пазар акым ыштет ...
92:44     кенета пинчакым кудашаш тыҥалмыж годым кидшылан ала-молан
92:45  пеҥгыдын чучо . тунамак пазарыште мом мумыжым шарналтыш . уэш
92:46  ӱстел коклаш толын шинче , окса калтам луктын пыштыш .
92:47     - тидыже мо ? - йодеш Ана .
92:48     - пазар кӧргыштӧ муынам , - вашешта марийже .
92:49     - пу-ян , шкак ончалам , мо тушто , - ватыже окса калтам руалта .
92:50     почаш ок вашке , лӱҥгалта , нелытшым кидше дене висен онца ,
92:51  ужар шинчаже койын ылыжеш . - мо тыште лийын кертеш ?
92:52     - ончаш ярсен омыл . варажым монденам .
92:53     - окса калта гын , окса лийшаш чай . шагал огыл , - шоналтен

92:54  кутыра ӱдырамаш . чытен кертде почеш , ӱстембак почкалта .
92:55  тушеч кӱжгӧ окса тӱшка да икмыняр лотерей билет лектын возыч .
92:56     йыван , шотлен налаш манын , окса деке лидым шуялта .
92:57     - шотлашыже шкат пеш кертам ! - Ана Йыванын кидшым торжан
92:58  совен колта .
92:59     парням шӱвалтен , кум пачаш шотла . 380 теҥге да вич лотерей
92:60  билет лекте . эше ала-могай кагаз ластык .
92:61     - тидыже тылат ! - Ана кагазым марийжылан шуялта . - кодшыжо -
92:62  мылан ! могай юмыжо кудалтен коден ? лӱмынак чай . ок
92:63  пале мо ? у пӧртлан пижыннас . тидат поскотым шӱкалаш полша .
92:64  сӧсна окса дечат шукырак .
92:65     - тыште ала-могай адрес-шамыш , - Кришан Йыван кагазым ончен
92:66  шинчылтеш .
92:67     - тулыш кудалте ! пушыжат ынже код .
92:68     - тый мо , тиде оксам шканет колынет мо ? - ватын шонымыжым
92:69  шижын , тӱҥын шинчеш Йыван .
92:70     - а тый намиен пуынет мо ? ончо , могай поро лектын ! кермычым
92:71  налаш , машинам тарлаш кӱлеш , тыгай роскотыш пурена . тудо , ужат ,
92:72  пӧртылтынеже . итат шоно ! кеч пыртак роскотым шӱкалеш . утыжым
92:73  араш ок логал . тый мо , окса ӱмбалне шинчет мо ? ала купеч улат ,
92:74  шонымо семын сондык пундаш гычет , мыняр кӱлеш , луктын пуэт ? теве
92:75  сӧснам ужалышна , ынде игым налаш кӱлеш .
92:76     - еҥ оксам шылтен кодаш сӧрал мо ?
92:77     - сӧрал пазарыште ! кае да ончал тол . ала адак окса калтам
92:78  муат ... коракым ончен , умшам карен ынже кошт ! кысенжым шекланыже .
92:79  нечыVе !
92:80     - ынде мӱгырен шортеш докан , - шке ораж дене кутырен шинча
92:81  Йыван , оксан йомдарыште еҥым туге чот чаманен колтыш .
92:82     - знамо , кунам от шорт . шагал йомдарен мо ? - воштылеш Ана . -
92:83  **28**
92:84  тиде оксалан кӧра мемнан гайжылан кум тылзе тупым пӱгырташ
92:85  кӱлеш . тек шортеш ! мӱгыренак шортшо ! вара ушанрак лиеш .
92:86     Йыван вате кок тӱшка оксам иктыш уша , шовыч дене ныл пачаш
92:87  пӱтыралын кылда .
92:88     - ынде ойгырымашем уке , - ласканак шӱлалта , пулдырыш лектын
92:89  кая .
92:90     Йыванат кугун шӱлалтен кодеш . семынже шоналта : " оксам шылташ
92:91  кайыш " . пулдырышто кугу сондык шинча , кок еҥ нӧлтал ок сеҥе .
92:92  кок кӧгӧн дене суралалтеш . ана тушто мом арала , марийже ок пале .
92:93  ик ганат почын ончалын огыл .
92:94     Кришан Йыван кудывечыш лектеш , йырваш ончалеш . плотньык-
92:95  шамыч пырням локшинчыт , пурам нӧлташ ямдылалтыт , негызлан рокым
92:96  кӱнчат . йырваш ала-моат шала кийылтеш , тошкалаш вер уке .
92:97  йӱдым лектат гын , йолетым эмгатет , шонет .
92:98     сурт оза у пӧрт олмышкыжо ончалеш . кызыт тудо уке гынат ,
92:99  садак шке пӧртшым ужеш : у пырня дене нӧлтымӧ , уремышке кум окна
92:100  чаткан онча , кудывече , пакча велышкат уло . кӱкшӧ тугай лиеш ,
92:101  сорал наличникан .
92:102     тиде тошто пӧртымат шке вийже денак нӧлтыш , оръеҥым конден
92:103  пуртыш . тунам оксам кушто муат ? киндым ужален , чодырам руыш ,
92:104  шупшыктыш , ковыжлыш , чоҥен  шындыш . чара коля гай кодо ,
92:105  пытартыш чапанжым кок пуд ложашлан пуыш . зато у пӧртыш пурыш .
92:106     ынде ман , тудат шоҥгемын , ӱмыржым илен эртарен , вашке пулан
92:107  гына йӧра . шкежат пӧрт семымак тостемын , курымым илен эртарен .
92:108  эрге-шамыч кушкын шуыныт , уныка-шамычат йол ӱмбак шогалыныт .
92:109  кугурак эргым посна лукташ логалеш . шешке-шамыч огыт келше ,
92:110  икте-весым пурымак пурыт .
92:111     Йыван кӱжго пырня ӱмбак шинчеш , вуйым сакалтен , алакат кугун
92:112  шӱлалта .
92:113     - мом ойгырет ? оксам йомдаренат мо ? - шонго плотньык , Йыгынат ,
92:114  йодеш .
92:115     - муынам ... - сурт оза шомакым когарже гыч нелын шӱкен луктеш .
92:116  - да молан йӧра ?
92:117     - муынат гын , шортын шинчат мо ? тавалтен колташ кӱлеш ! -
92:118  молыштат паша лугыч кутырымашке ушнат .
92:119     - огыда уж мо , тавенак шинчем ...
92:120     кас марте Йыван плотньык-влаклан полышкала . кочкешат , вигак
92:121  малаш шуҥгалтеш . ала-молан мален ок керт , кечкыжын пӧрдалеш , осал
92:122  омым ӱжеш , пуйто уэш пазарыште коштеш , ала ужалаш миен , ала
92:123  иктаж-мом налаш - тидым нигузе шарнен ок керт . а кӱсеныштыже тич
92:124  окса , ӱлыкӧ нелын шупшеш . трук нимогай нелытым ок шиж . оҥ кӱсеным
92:125  руалта - окса йок !
92:126     Йыван пазар мучко кычкырен куржталеш :
92:127     - кӧ мыйын оксам муын ? ! пуыза , юмо гай лийза ! пӧртым нӧлтем !
92:128  роскотым тӱлаш кӱлеш !
92:129     калык тудлан ок ӱшане . ик чоя марий , чоян пыльгыжын , тора
92:130  гыч окса орам ончыкта , тунамак калык коклаш шылеш .
92:131     Йыван шортеш , чоя марий почеш куржеш . поктен ок шу . шортынак
92:132  помыжалтеш .
92:133     - мом тынар пӧдалеш ала ? мӱшкырышкетше шукш погынен мо ? -
92:134  воктенжак кийыше ватыже келесырӱн манеш . - ометшым кочкынат мо ?
92:135     - Ануш ... - лыжганрак пелешта марийже , коҥга тул гай шокшо
92:136  могыржо деке лишкырак лиеш .
92:137     - мо ?
92:138     - Айда оксам пӧртылтена . ойгыра вет .
92:139     - пӧртылтена , пӧртылтена ... ана омыюа вашешта .
92:140     - Ануш , манам , колат мо ? - вачыжым тукалта . - адресше уло ,
92:141  иктыже садак окса озан .
92:142  **29**
92:143     - мо ? ! - ватыже шыдешкен йодеш . эр рӱмбалгыште Анан шинчаже
92:144  кок ош тамгала коеш .
92:145     сӧрал огыл , манам . еҥ окса вет . можыч , тудлан моткочак
92:146  кӱлеш . ала икшывыжлан вургемым налнеже улмаш .
92:147     - тений иктат чара ок кошт , иктат шужен ок шинче , - Ана вес
92:148  могырыш савырна . уэш мален колтымо деч ончыч мугыматен пелешта : -
92:149  кӧлан пуынет ? озажым огына палыс .
92:150     - мый палем ! - Йыван йывыж-йовыж кынелеш , кӱсен пундаште
92:151  кагаз ластыкым муын луктеш . - теве , тыште адрес-шамыч улыт !..
92:152  Ана , манам !
92:153     ватыже нер йӱкым гына лукто .
92:154     Йыван пӧртӧнчыкӧ лектешат , тулым чӱкта . кагазым тул дек
92:155  кӱшкырак ыштен лудеш :
92:156     - шернур район , Торешкӱвар ял , И. Н. Мустаевлан . Йошкар-
92:157  Ола , Водопроводный урем , 17 пӧрт , Акланов П. К. Таллин
92:158  ола , Заслонов урем , 125 , В. Ф. Смирновлан . Владивосток
92:159  ола , адмирал Макаров урем , 323-39. С. П. Ибраевлан .
92:160     - нунын кокла гыч кудыжо йомдарен ? - шонкала . - иканаште
92:161  чылан йомдарен огыт керт . кудыжо вот ? менман пазарыш Влади-
92:162  восток ден Таллинн гычак толын огыт тошкал . нунын шкеныштын чапле
92:163  пазарышт уло , ончыни . ала иктыжат йомдарен огыл ? .. а-а , кеч-мо
92:164  лийже чылаштлан возен колтем . оза шке калтажым садак пала .
92:165     парня вуй дене уэш пӧртыш шып-шып пура , кагаз ден ручкам муэшат ,
92:166  пӧртӧнчыл стошкалтышыш шинчын возаш пижеш . чылаштлан икгай письмам
92:167  сералта : " поро кече , йолсташ ! вуеш ит нал , лӱметым ом пале .
92:168  тока Йошкар-Ӧла пазарыш сӧсна шылым ужалаш миенам ыле . у пӧртлан
92:169  пижынамат , окса моткочак кӱлеш . пазарыште шыл шерге , садлан
92:170  оксамат сайынак луктым . эше ала-могай юмыжо окса калтам кава гыч
92:171  йол йымакемак волтен шуэн . шыл окса дечат шукырак ... "
92:172     пытартыш шомакым сералтен , Кришан Йӱван йӱкынак воштылале :
92:173  тудат мыскарам ыштен мошта . могыржо эр йӱштым шижешат , ӱмбакыже
92:174  тошто ужгам пышта , умбакыже воза : " ... тулар , ола пазареш окса
92:175  калтам йомдаренат гын , раш возен колто : оксат мыняр ыле , калтаже
92:176  могай тӱсан , эше мо ыле . мый шкеже Медведево район , Как-
92:177  шандӱр ялыште илем . Чеверын ! салам дене - Кришан эргыже Йыван .
92:178  фамилием - Какшанов . шокшо саламым каласе ешетлан ! "
92:179     ныл письмам ныл верыш серен , Йыван ласканак малаш возеш .
92:180  вашкерак ыраш манын , " илыше коҥга " деке пызна .
92:181     - уй-уй-уй ! ий падыраш гаяк улатыс . кушко миен коштыч ? -
92:182  Ана тунамак помыжалтеш , марийжым шкеж деч шука .
92:183     - вашкерак ырыкте ! - йыван утыр кылмымым шолшышто гына шиже .
92:184  - омо уке , да лектын коштым .
92:185     мален кынелешат , Анан марийже сай пашам ыштыше еҥла , нелын
92:186  шӱлымымат чарна , плотньык-шамыч дене иктӧр тырша . а чонжо дене
92:187  эртак письмам вуча . шукертак шке лӱмешыже возымо письмам налын
92:188  огыл . кунам толын улмаш , ынде огешат шарне . вашке иканаште нылыт
92:189  толшаш . лишычынак , Марий кундем гыч мойн веле огыл вет , а
92:190  Мӱндыр Эрвел мланде гыч , Балтик теҥыз сер гыч . нигуштыжат тудо
92:191  лийын огыл , салтаклан сар деч вара гына поген наҥгайышт . служитлен
92:192  Москва воктене . тудыжымат сайын ужын огыл . иктаж кок гана
92:193  лӱмынак ончыктен коштыктеныт . экскурсий дене . Йошкар площадьыште
92:194  лийын , Мавзолейым ужӱн . нуным картинкаште але телевизорышто
92:195  ончен , вигак шарналта , куштырак тудо шкеже шоген , мом
92:196  ужын , мыняр калык ыле .
92:197     лишыл родо корным монда , мӱндыр родо вашкерак шарналта ,
92:198  манмыла , эн ондак Владивосток гыч серыш тольо . Кришан Йыван
92:199  тудым почаш ыш вашке . шке фамилийжым ятыр пачаш лудын лекте ,
92:200  конвертым ӱпшынчӧ - ала мӱндыр мландын пушыжат , океан вӱдын
92:201  вӱдыжгӧ тамжат толын ?
92:202  **30**
92:203     - палаш ыле , мом тушто возымо ? - лӱмынак шке чонжым
92:204  чыгылтарен шогылтеш .
92:205     почешат , лудеш :
92:206     - " Шергакан Иван Григорьевич ! поро чонан айдеме тӱня гыч
92:207  пытен кая , шонышым . уке улмаш . тау, тый мыйын чоныштем кугу
92:208  ӱшаным шочыктышыч . тылгай айдемым газет гочат мокташ ,
92:209  чӱчкыдынрак возаш кӱлеш . ме чыланат тыйын гай лийына гын ,
92:210  илышыже могай куштылго , илашыже могай весела лиеш ыле . оксан
92:211  озаже лектеш гын , тыланет кузе таушташат ок пале чай . таза лий ,
92:212  эреак тыгай яндар чонан код ! "
92:213     Йыван эше ик гана лудын лекте , ала-моган оҥжым ниялтыш .
92:214     - сай письма , - малдале . - мый чын ыштенам ! молан мылам еҥ
92:215  окса ? садак иктаж-кузе роскот гыч лектына . кажне ийын пӧртым
92:216  чоҥет мо ? теве латкумшо пашадарым налам дык ...
92:217     кок кеце гыч ЙошкарОла гыч вашештышт . Владивосток гыч толшо
92:218  семынак возеныт . мучаште гына ыгерак ешареныт : " пазар воктен
92:219  кошташ йӧратена , но оксам луктын кышкымашна уке " .
92:220     Таллинн гыч толшо серыш Какшановым ялтак ӧрыктарыш .
92:221  саламет-мочет , эртак вурсымо шомак : " теве мом вик каласем мый
92:222  тылат , Кришан эргын Йыванже !  тендан гай еҥжым мланде ӱмбач
92:223  ӱштервоштыр дене ӱштын лукташ кӱлеш ! шкешт илен огыт мошто , эше
92:224  еҥын йол коклаш уксан тоям шӱшкыт . тендан гай поро айдемыже шагалрак
92:225  лиеш гын, оксам йомдарышыжат ок лек ыле . иктым ик мондо тулар :
92:226  кӧ йомдара , тудлан окса ок кӱл . уто гын , оксат моткочак шуко
92:227  гын , мылам колто . мый тудым , кушко кӱлеш , кучылтам . окса
92:228  пожым йӧрата . пӧртылташ шонет гын , окмакыш лектат . умшам карен
92:229  ынышт кошт ! тений сукчо уке . каваштат , маныт , кодын огыл ,
92:230  тушечат кожен луктыныт . чеверын ! "
92:231     Йыван тиде письмам уэш-пачаш ыш луд . вашкерак мондаш манын ,
92:232  шырт-шорт кушкеде , шем коҥга аҥыш кудалтыш .
92:233     - чисте ватем йаяк , - семынже шоналтыш . - а вет марий еҥ
92:234  возен .
92:235     кызыт гына ушешыже возеш : Владивосток гычат марла серен
92:236  колтеныт . тугеже марий калыкше эл мучко шаланен . мӱндыр верыш
92:237  миен лектат гын , садак от йом , шке йылман калыкетӱм муат .
92:238     - Таллинныш логалам гын , тудын деке низаштат ом пуро !
92:239  йӱкынак пелештыш . - лучо иктаж-могай палыдылме деке йодын малаш
92:240  пурем .
92:241     эше икмыняр кече эрта . пашаштат Йыван тидымак шонкала .
92:242  пенсийыш лектӱн гынат , тракторжым але кудалтен огыл . вий
92:243  шутымо семын ыштылеш .
92:244     - оксан озаже ок лек гын , мом ышташ ? - вуйыштыжо ик
92:245  шонымаш пӧрдеш . - лектеш чай , кава гычак камвозын огыл .
92:246     эрлашым толшо письма Йываным моточак куандарыш.
92:247     " Йӱван туар , - шернур велыште илыше ӱдырамаш воза . -
92:248  мыят окса калтам Йошкар-Ола пазарешак йомдаренам , но тений
92:249  огыл ... "
92:250     - эше ик пелодар марий лекте , - оксам мумо деч вара первый
92:251  гана воштылалте Йыван . чонжо дене пешакак йывыртен ила : тудат
92:252  ала-кӧлан кӱлеш , тудын деч поснат илен огыт керт , тудат ала-кӧлан
92:253  пошен кертеш . эреак куанен , шкенжым кугешнен куча , плотньык
92:254  пашам ок пале гынат , туныкташ пижеш , ватыже ӱмбакат кычкыралаш
92:255  тоштеш .
92:256     - " ... так и окса ыш лек , - серышым умбакыже лудеш . веҥым ,
92:257  " оксам йомдаренам " манын , шортын тольо . анят , тудын оксажымак
92:258  муынат ? веҥымже ЙошкарОлаштак шке пӧртыштыжӧ ила . Нахимов
92:259  уремыште , суртшо 27 номеран . лӱмжӧ Иван Иванович Токтаулов .
92:260  чеверын ! поро пашат ок мондалт " .
92:261     - икте огыл , а уло тукым пелторта , - йывыртен кутыра Кришан
92:262  Йыван . - ынде шкежат пала докан . оньо куваже возен колтен огыл
92:263  мо ? - ушыж дене ала-могай Иван Иванычым шкенжым ужеш . теве
92:264  **31**
92:265  тудо шортын шинча . теве тудо ава лийшын письмажым налеш ,
92:266  окса лекмым пала . - хи-х , оҥайын койын чай , куанымыж дене тувраш
92:267  мартеак тӧршталтен . а луктынак пуэм гын , кидышкыжак кучыктем
92:268  гын ? теве , манам , оксат ! тетла ораде ик лий ! шала ик кышкылт !
92:269  оксат пешак шуко гын , нигушко чыкаш гын , мир фондыш пу ! -
92:270  ончылгоч тыгай сӱретым ужын , Кришан Йыван копам ваш йыгалта . -
92:271  можыч , ик кленча ошымат луктын шында . кай , кузе ок шынде ?
92:272  иканаште тынар йомшо оксам муэш да . ик кленчажымак ок чамане чай .
92:273  мылам , шоҥго еҥлан , йошкаргыжат пешак йӧра . тыште мыняр кленчаш
92:274  уло да ...
92:275     шке куанжым ватыж дечат ыш шылте .
92:276     - оксан озаже лектын , - манеш .
92:277     - могай оксан озаже + - ана тидым шукертак монден .
92:278     - могай тылат ... пазарыште мумо оксан озаже , манам .
92:279     - кузе ? мо кияматешыже пален налын ? - шинчам пашкарта вате .
92:280     - монденат мо ? кагазыште адрес-шамыч ыльычыс . мыет чыла вере
92:281  возен колтенам . вашмутым наледенам . мо , йӱдымет ойленам ӱльыс .
92:282     тевыс марием мом йывышт ыштылеш улмашын . а мый нигузе
92:283  тогдаен шым керт . молан , шонем , чыла вере кагаз кийылтеш ? молан ,
92:284  шонем , кугызамын кидше чернилан ... а-а , вот молан ! - ана патыр
92:285  оҥжо дене марийжым чартарен мия . - тылат окса ок кӱл , уто лийын
92:286  мо ? можыч , тылат пӧртат ок кӱл ?
92:287     Кришан Йыван ала-кушеч вийым луктеш , ик шомакымат ок пелеште
92:288  гынат , оҥжым ватыж дечат кумдан оварта , шеҥгек чакнаш ок шоно .
92:289     ана ялтак аптырана : молгунам марийже , сеҥаш шонен , чарган
92:290  кычкыра ыле , кидше дене шкенжым сойышта , шеҥгек чакнен куржеш
92:291  ӱле . ындыже мо лийын кайыш ?
92:292     - кызытак чыла оксам тышке пыште ? - Йыван кидше дене
92:293  ӱстембак ончыкта .
92:294     - умшатым каре - пыштем ! - ана тужеш гынат , йӱкшӧ
92:295  олянолян мӧҥгештеш . - кунам пий логар гыч мӧҥгеш луктынат ? ала
92:296  иктаж-кӧным весыным ужынат ?
92:297     - сондыкетым товар дене шырпын руэн кышкем ! садак луктам !
92:298  намысдыме ! шем кишке ! ӱжат , еҥ окса дене поен шичнеже .
92:299     - содор тарвана , товарлан кая . товарым нумал кондымо жаплан
92:300  ватыжат оксам конден шукта , калта дене пырля ӱстембак кудалта .
92:301     - на , ешетым йомдаре ! намиенак пу ! .. поро лектын .
92:302  тыйын порылыкет дене йомаш лиеш , - пеле йӱкын шортын , тӱгӧ
92:303  лектын кая .
92:304     Mарийже йӱкым ок лук , товарылм йол коклаш ишен , оксам шотлаш
92:305  шинчеш . лач 380 теҥге . эше лотерей илет . тидыжат йӧра . эҥ
92:306  окса дене от пойо . еҥ окса кидым когарташ гына йӧра .
92:307     сурт кӧргышто паша лыҥак уло гынат , эше плотньык-шамычлан
92:308  полшаш кӱлеш , Кришан Йыван шернур вел гыч толшо письмам оҥ
92:309  кӱсенышкыже пышта , ЙошкарОлаш каяш тарвана .
92:310     " Иван Иванычак йомдарен гын , уке гын , - шонкала . - озаже
92:311  тудо огыл гын , кушко оксам чыкен кодаш ? мӧҥгеш пазар кӧргыш
92:312  намиен от кудалте вет ... ай , утыжымак мом вуйым лугаш ! тушто
92:313  ужына . так мо гын , ала-могай саде " Бырошкет " пуртен ом пу мо ?
92:314  тек озажым кычалыт . мыйын сомылемат уке " .
92:315     сайын чиен лектын , урем дене кугорно велыш ошкылеш . суртшо
92:316  деч умбаке торлен ок шукто , ваштарешыже кум рвезе толеш . теве
92:317  Марпа кува ончӱлан шогальыж , ала-мом йолыштыт . тудыжо кидше
92:318  дене тывекыла пешак лупша .
92:319     рвезе-влак Йыван декат лишемыт .
92:320     - салам лийже , рвезе-шамыч ! - Йыван шке ялыштыже палыдыме
92:321  денат саламлалтеш .
92:322     - салам , салам , чӱчӱ ! - иктыже вашештыш .
92:323  **32**
92:324     - кудо суртшо Крисан эрге Йыванын ? - весыже йодо , ала-молан
92:325  воштылале .
92:326     - шкеже кусо улыда ? - Кришан Йыванат ваштаршышт йодеш .
92:327     - мый Иван Иванович Токтаулов улам . пеш кугу сомыл дене
92:328  толын улына , - кумшо рвезат кутырымашке ушныш .
92:329     - тугеже мый декем толында . кришан эргыже мый улам . айдыза
92:330  вашкерак кудышкем ! а мый тендан деке каяш лектым . вашлийынна ,
92:331  пеш йӧра . корнына торлен огыл , ваштарешак лийын , - йывыртен
92:332  кутыра Какшанов , уна-шамычым пӧртышкӧ ӱжлын пурта .
92:333     - шокшо , - иктыже шкенжым пешак лупша . - портым чоҥынет
92:334  ала-мо ?
92:335     - пӧртлан пижынам , пӧртлан . садлан вет пазарыш мийышым .
92:336  сӧсна шылым ужалышым ... ноенда чай . корно ӱмбач ала чайым
92:337  подылыда ?
92:338     - чай деч кочыракымат огына шӱкал , - кокымшо рвезе чолган
92:339  пелешта . - ондак пашанам кошартена докан .
92:340     - тыге кӱлеш , тыге - келша сурт оза . кыдеж гыч чайымат ,
92:341  киндеркымат нумалеш . - ончыч пашам виктарен колтыман . Vара
92:342  муралтен чӱчкалташат лиеш . - шкап гыч теҥгече деч кодшо аракам
92:343  луктеш . - плотньык-шамычым тарлет гын , йӱктыде ок лий .
92:344     - тидат кӱлеш , тидат , - Йыван семынак вашешта икымше рвезе .
92:345     а оксан озаже ала-молан шып шинча . садлан сурт оза тудын
92:346  велыш савырныш .
92:347     - оньо кува деч письмам нальым , - Иван Иванович , молан
92:348  толмыштым шижтараш тӧчен , шке сомылжо деке чакемеш . -
92:349  какшандӱрыштӧ илыше Кришан эргын Йыванже ола пазарыште оксам
92:350  муын , манын возен колтыш .
92:351     - тыге-тыге , оксам муынам , - Йыван оҥ кӱсеным кучен онча ,
92:352  луктынат пыштынеже , изиш шоналтымек вучалташ лие . ушешыже
92:353  возеш : " такшым оксан озаже шотан кутыра . йора эше мый муынам .
92:354  вашкерак куандарышаш " . - мыняр теҥге , калтаже могайрак , ала
92:355  шарналтет ыле ?
92:356     - мом тушто шарнаш огыл ! - коклаш пура икымше рвезе . -
92:357  окса калта кӱреналге тӱсан , ваштареш почылтеш , кок кӱсенан ,
92:358  йырже йошкар тасма дене кучымо .
92:359     - тыге-тыге , - вуйым рӱзалта сурт оза .
92:360     - оксаже 380 теҥге ыле . ала ныл , ала вич лотерей билет .
92:361     - оксан озаже тый отыл вет . кузе чыла палет ?
92:362     - пазарышкыже ме кумытын миенна .
92:363     - телевизорӱм налнена ыле , - Йыван Ивановичат кутырымашке
92:364  ушна . - иктым посна шындышна , тергышна . кассыш оксам тӱлаш
92:365  кайышым - кӱсенем яра . пазарыште тунар суко калык ыле . ала-кӧ
92:366  нӧлталын да эртен каен . кажным шогалтен йолыштат мо ? йӧра эше
92:367  окса тыйын кидыш логалын .
92:368     - окса калташте эше мо ыле ? йолыштеш Йыван . чыла келшен
92:369  толеш гынат , окса Иван Иванычынак гынат , Йыван ала-молан ок
92:370  ӱшане , утларакшым - нине кок рвезылан .
92:371     - кагаз . тушто икмыняр адресым возенам ыле .
92:372     - тыге-тыге ... окса тыйын , йоҥылыш она лий , - Йыван кӱсенже
92:373  гыч окса калтам луктеш , озажлан шуялта .
92:374     - поро чонетлан тау ! тидым нигунам ом мондо ! - Иван Иваныч
92:375  сурт озан кидшым шокшын кормыжта . - шонышым , оксам - йывылдик .
92:376  дик . ынде нигунам ок лек.
92:377     - сай кидыш когалеш гын , сайынак лектеш .
92:378     Йыван нунын деч эше ала-мом вучыш . можыч ласкарак шомакым ,
92:379  олашке унала ӱжмым . можыч , тока шонкалымыж семын , кленчам
92:380  луктӱн шындымыштым . уке , нимом тугайым вучен ыш шюкто . уна-
92:381  шамыч теммешкышт кочкыч , кленча пундашымат шкештак кумыктышт
92:382  да ӱстел кокла гыч лектыч . каяшат тарванышт .
92:383  **33**
92:384     иктыже , ала-мом шарналтен , сурт оза деке лишкырак тольо ,
92:385  кидшым вачӱмбакыже пыштыш да йӱкым вашталтенрак пелештыш :
92:386     - кришан эргыже Йыван , а тый вет ...
92:387     - ок кӱл , Миша ! - йолташыже-влак тудлан шомакым кошарташ
92:388  ышт пу , чарышт .
92:389     - эше ик гана тау ! таза лий , чӱчӱ ! - Иван Иванович кидым
92:390  пуышат , кодыге почела лектын кайышт . кудывечыште ала-молан
92:391  теммешкӱштак воштыльыч .
92:392     Йыван нуным туп йоммешкышт окна гыч ончен шогыш , вара пӱкеныш
92:393  шинче , ӱстембалне кинде пудыргым , яра кленчам ончен ,
92:394  ойгырен шӱлалтыш : " а тый вет ... " . "мом тидын дене каласынеже
92:395  ыле ? молан воштыльыч ? мыйым чай . кӧм эше ? "
92:396     куанышаш олмеш кӧргышто ала-молан кочын гына чучеш , пуйто
92:397  арымшыдым кочкын . яра кленчам кидышкыже нале , ӱстембак кумыктыш -
92:398  ик чӱчалтышат йоген ыш лек .
92:399     - теҥгечак плотньык- шамычлан йӱктен пытарышаш улмаш ,
92:400  - йӧсын пелешта , нунылан полшаш лектеш .
92:401     оксам мумым , озажлан пӧртылтымым эркын-эркын мондашат тӱҥалын
92:402  ыле . арня эртымек, почтальон тудлан уремешак лӱман кагазым
92:403  кӱчыктышат , тунамак чыла-чӱла шарналтыш , пылышыжлан шергылте :
92:404  " а тый вет ... " рвезе-влакын кудывечыште шер теммешкышт воштылмышт
92:405  йоҥгалте .
92:406     конвертым кид чытырен почеш , кагазым вийналтарен лудешат ,
92:407  умыла : тудым судыш ӱжыт . суд ден оксам пӧртылтымӧ коклаште
92:408  нимогай кыл уке гынат , чонжо дене шижеш : арам огыл кум рвезе
92:409  толын , арам огыл иктыже ала-мом йӱкым вашталтен ойлынеже ыле ,
92:410  арам огыл кудывечыште тыге воштылыныт . кресаньык семын , Кришан
92:411  Йыван чылалан ӱшана , тидын годымак лӱман кагаз , ойлен шуктыдымо
92:412  шомак тудым лӱдмашке шукта , ушыштыжо икте-весе коклаште кылым
92:413  шочыкта .
92:414     - мо тӱкӧ кагаз ? адак оксам муын отыл чай ? - уремыште
92:415  шогылтшо марийжым ужешат , ватыже йодеш . тудо кум рвезым ужын
92:416  огыл , пашаште лийын . а оксан озаже кычал толмым пала .
92:417     - судыш жыт ... - Кришан Йыван йомшо еҥла йырваш ончыштеш .
92:418     - молан ? - ватыжат лӱдын йодеш .
92:419     - ала ...
92:420     - маньым вет , тиде окса дене садак вуетым кошартет .
92:421  молан нӧлтальыч ? кийыже ыле . шӱйжӧ ыле . анят , иктаж-мынярым
92:422  шылтен коденат ?
92:423     - тӱрыснек пуышым . мылам еҥ окса ок кӱл .
92:424     - тугеже молан кычалтылыт ?
92:425     - ала ... лӱмынак оксалан кӧра ӱжыт , шонет мо ? можыч
92:426  иктажмолан весылан ?
92:427     - оксалан ӱжыт , оксалан . а мом весым осалым ыштенат ?
92:428     - нимом ыштен омыл . оксам муынам гын , осал мо тиде ?
92:429     - муынатше - осал огыл . луктын пуэнат - теве кушто осалже !
92:430     Кришан Йыван мом шонашат ӧреш . ӱшыж дене шке титакшым
92:431  шерген кычалеш - низаштст ок му . тыге гын , судышкат кайыман
92:432  огыл . кагазым ончалеш - ӱжытак . йоҥылыш лийыныт шонен
92:433  лыпланаш тӧча .
92:434     - нимогай титакем уке . каемат , толам веле , - шканже манеш .
92:435     - тушко ӱжыт гын , толат вара , - ватыже пешак торжан кутыра .
92:436  лӱман кагаз толмек , марийже алак йымыш . - сукарам коштен
92:437  ямдылаш ок кӱл ?
92:438     Йыван сырен кудалта , янам саҥга йымач ончалеш .
92:439  ӱжмӧ кечым вучен шуктат , оксам наҥгайыме годымсо вургемымак
92:440  чиен , олашке лектын кая . пешак вашке миен шуэш гынат , суд
92:441  портым кычал коштын , йолыштын , жапым ятырак эртарыле .
92:442     йодмылан южышт воштылыт веле .
92:443  **34**
92:444     - тылат могайже кӱлеш ? - маныт . - мланде суд але кава суд ?
92:445     Йыван мыскарам ӱмыла , нунын семынак вашешта :
92:446     - кызытеш мланде суд гына кӱлеш .
92:447     тудлан корным ончыктен колтат. калык суд пӧртыш миен ,
92:448  кагазшым ончыктымеке , тудлан вигак суд залыш пураш шӱдат .
92:449     йоҥгыдо залыш пурен шогалеш - йырваш пушкыдо пӱкен-влак , а
92:450  калык ала-молан шагал . ончылно , чылалан коймо верыште ,
92:451  эҥертыман кӱкшӧ пӱкеныште , кум еҥ шинча . ваштарешыштак , йыванлан
92:452  тупынь , эше кум еҥ коеш . ӧмса воктенак кува-шамыч шыве-шыве
92:453  мутланат , пуйто спектакльым ончаш толыныт . ала шке сомылыштым
92:454  пытарен толын шинчыныт , ала судшат шке пашажым кошартен -чыланат
92:455  каяш тарваненыт .
92:456     кӱшнӧ шинчыше кум еҥым ужын , Кришан Йыван кенета пӱжалт
92:457  кая . тупышто ночкым шижешат , носовикым луктын , саҥгажым
92:458  ӱштылеш . ончӱкрак кая , ончыл пӱкеныште шинчыше-влак воктек верлана .
92:459  ончал колта - Иван Ивановичым пала . молыштат тудын йолташыштак
92:460  улыт . какшаҥдӱрыш миеныт ыле .
92:461     - тыйымат судыш ӱжыныт аман ? - йодеш Йыван .
92:462     - ӱжыныт , - Иван Иванович кӱчыкын вашешта , ял гыч толшо
92:463  марийым ончалаш ала-молан вожылеш.
92:464     - тыге-тыге . судыш шке вуя он кошт.
92:465     - гражданин  , лӱмдам каласыза ! - кӱкшӧ верыште покшелне
92:466  шинчышыже йодо . тудо кужу , кӱкшӧ кап-кылан марий .
92:467     - мый мо ? - ышталеш Кришан Йыван . - мый Какшанов улам .
92:468  Иван Григорьевич . какшандӱр гыч .
92:469     - Какшанов Иван Григорьевич ? туге мо ?
92:470     - туге лектеш .
92:471     - молан судыш ӱжыныт , паледа мо ?
92:472     - йӧршынак ом пале . могай титакым ыштенам гын ?
92:473     - казыр умылтарем . судыш йодмаш пурен . те ола пазарыште
92:474  Иван Иванович Токтауловын оксажым муында . оксан озажым
92:475  кычалын , оньо куважлан возен улыда . теве тендан письмада .
92:476  Иван Иванович Токтаулов письма почеш тендан деке миен . тиде
92:477  лийын мо ?
92:478     - лийын , лийын .
92:479     - те оксам пуэнда , но тӱрыс пӧртылтен огыдал . оксаже мыняр
92:480  ыле ?
92:481     Кришан Йыван адак пӱжалт кайыш . ынде пӱжвӱд саҥгашкыжат
92:482  лекте . лӱдмыж дене ӱштылашат шотым ок му .
92:483     - мый пазарыштыже шотлен шогылташ ярсен омыл , - малдалеш .
92:484     - мӧҥгышкен тольымат , ватем шотлен шинчылте .
92:485     - можыч , тудо шылтен коден ?
92:486     - тиде лийын ок керт . шинча ончылнемак мутайкалыш .
92:487     - гражданин Токтаулов , оксадаже мыняр ыле ? - йодеш судья .
92:488     - лач 600 теҥге . тидым йолташем-шамычат ужыныт , ватемат
92:489  пала . телевизорым ужалышат пеҥгыдемден кертеш .
92:490     - тудыжо оксатшым ушын мо ?
92:491     - тудыжо ... - Токтаулов ала-молан тык-мук лие . - кузе тудо
92:492  ужын кертеш ? телевизор налаш мийымем пала . мо ... Кӱсеныштет
92:493  окса уке гын , мо шайтанлан тыгай шергакан сатум налаш миет !
92:494  магазинышкыжат от пуро .
92:495     - те , гражданин Какшанов , тидын шотышто мом каласеда ?
92:496     - мо шотышто , йолташ ?
92:497     - ну , гражданин Токтауловын оксаже мыняр ыле ?
92:498     - ватем шотлыш , шкежат шотлышым - лач лекте . 380 теҥге .
92:499  ӱтыжым кушеч шотлен луктыныт - ом пале .
92:500     - ватет деч посна нунын оксажым нигӧ ужын огыл мо ?
92:501     - уке . ватем да мый гына .
92:502     - гражданин Какшанов , тыланда кодшо оксам , 220 теҥгем ,
92:503  пӧртылташда логалеш , - мӱчаш мутым судья келыштарен ойла .
92:504     - суд тыгак пунчалеш .
92:505  **35**
92:506     кришан Йыванын уш пудыраныме гай лиеш - коридорышто ,
92:507  икте-весе дене тӱкнылын , ятыр коштеда , уремыш лекташ омсам
92:508  низаштат муын ок керт .
92:509     тудым кӱкшӧ капан ик марий кучен шогалта . коҥла йымалныже
92:510  кӱжгӧ кагаз ора . Йыван сайрак ончал колта - судьяк улмаш .
92:511     - Какшанов йолташ , мом мӧҥгеш-оньыш коштедет ? - йодеш
92:512  судья .
92:513     - чечас каем , чечасак ... - писын кутыра Йыван . - омсаже
92:514  кушто гын ?
92:515     - Какшанов йолташ , вуйшиймашым пу !
92:516     - адак тышке толаш ? - лӱдын пелешта Йыван . - огым ! мый
92:517  суд воктен коштын ом мошто .
92:518     - токтауловын оксажым шылтен коден отыл вет ?
92:519     - теве ! - Йыван оҥым ыреслаш содор кидым нӧлтале , судьян
92:520  тӱткынышӧ шинчажым ужын волтен колтыш .
92:521     - ӱшанем тылат ! - ойла тудыжо . - но нимо дене полшен ом
92:522  керт . письмам от возгале , оксам шканет налат гын , шке кӱсенет
92:523  гычят луктын от пу ыле гын ... - йоҥылыш ойлымым шижын , судья
92:524  кокылралта . - м-да ... конешне , ойлыманат огыл , тый пешак чын
92:525  ыштенат , моторын . но ... а омса теве !
92:526     кришан Йыван мӧҥгыжӧ вуйым сакен толын пура .
92:527     - колтеныт ? - тургыжланен йодеш Ана .
92:528     - колтеныт ... 220 теҥгем тӱлаш пыштеныт .
92:529     - кӧлан ?
92:530     - саде оксан озажлан . а молан , мый ялтак шым умыло , - кидым
92:531  шаралта Йыван .
92:532     - ойлышым огыл мо , мумо оксат дене вуетым кошартет , маньым
92:533  вет . ужат , могай поро лектын , намиенак пуа , лиеш . илен от
92:534  мошто , шотдымо айдеме улат ! - Ана шкенжым утыр сырыкта . марийже
92:535  ола гыч пӱчмӧ шулдыран толынат , ынде лӱдшаш уке , тужашат лиеш . -
92:536  муынат гын , шып шинче ! мом корнеш йомдаренат , тудын озаже весе
92:537  лиеш . чисте окмак ӱлат ! шотет йыклык уке !
92:538     - шылым ужалӱме оксам пу-ян !  - пеле йӱкын йодеш Йыван .
92:539     - вучен шинче - пуэм ! кузе моштет , туге тӱлӧ ! кумырым ом
92:540  пу ! казаматыш петырышт ! ала тушто ушет пура .
92:541     " садак пуа , садак чаманен налеш , - шоналта Йыван , вуйым
92:542     сакен шинчеш . - 220 теҥгелан тюрьмаш шинчаш мо ? юмо утарыже !
92:543  нигӧ тыгайышке ынже шу ! ... ала окса калтажым налаш ок кӱл ыле ?
92:544  чеслынак тошкал коден , эртен каяш ? тек киен кодшо ыле ... огӱл ,
92:545  чын ыштенам чай , весылан логалеш гын , ала тудӱн нимогай намышат
92:546  уке " .
92:547     плотньык-шамыч деке лектеш , товарым куча . ала-молан пашан
92:548  ыштыме ок шу , кидлан товаржат нелын гына чучеш . вуйышто пӧрт
92:549  огыл , а окса пӧрдеш : кушто вашкерак муаш ыле , шоҥго вуеш
92:550  казаматыш шинчач юмо ынжак пӱрӧ ...
92:551     кришан Йыван тошто олмышкыжак - кашка ӱмбак шинчеш ,
92:552  пеленже товарым руалеш , нелын шӱлалта .
92:553     - мо пеш шӱлыкан улат ? оксам йомдаренат мо ? - йыгынат
92:554  йодеш .
92:555     - йомдарышым ... ындыжым йомдарышымак ...
92:556     кришан Йыван вуйым утыр сака , шинчам кумен , шинчавӱд
92:557  пыжалт лекмым шижеш

93:1  93 курым йӱксавыш
93:2  ( Ончыко 1990 : 6 )  **36**
93:3  Гани Гадиатов
93:4  курым
93:5  йӱксавыс
93:6  сонет цикл
93:7           алят ӧкынем : умылен мый шым шукто
93:8           тунам , изи годым , кочан ой тӱням .
93:9           ала лийын чын , ала илыш гыч тушто ,
93:10           но чон шижын : чал еҥ ок выдыл шоям .
93:11           тыгай ыле тудын йӧратыме мутшо :
93:12           " кавасе ош юмылан кеч кумалам ,
93:13           палем , кӱдырат гыч рыскалым от вучо ,
93:14           чыла деч кӱш шынде шке Мланде-авам  " .
93:15           садлан сукыр дене пасуш шошым лектын ,
93:16           пурен суртыш шыже кастене тыгак , -
93:17           у киндым чоклен тӱҥ ӱшанжыланак ...
93:18           тидлан моли тудо кугезе вел дечын
93:19           ыш торло , ыш кошт йот кундемым моктен ,
93:20           манешын пиалжым да чапым поктен .
93:21                    * * *
93:22           ала тидланак , але нӧргӧ жапемже
93:23           эртен да ача кумыл дечын посна ,
93:24           мый пӧрдым эре чал кочан йол воктене , -
93:25           ваш-ваш ик ончалтыш гыч ыҥлыш чонна .
93:26           ыш шылте шӱм ойжым да , мыйыным пелке
93:27           шӱкал торжан , ыш ман : "ит шышкылт , мага ! "
93:28           кычкалт изорвашке , ойлен коча шкеже
93:29           кунам пулан коктын кожлашке лекна :
93:30           "вот , эргым , пушеҥге шога нур покшелне ,
93:31           кошка , тулык кодын , но уло ӱшан :
93:32           воктенже кертеш нӧлталт у сылне ото ;
93:33           шижат тый тугодым : кундемын мардежше
93:34           пуа левыракын , шыман , кеч тушан
93:35           мемнан юмо тулым тетла огыт олто ... "
93:36                    * * *
93:37           кунам шочын юмо - нигӧ чын ок шотло ,
93:38           ом йод рашлаш тидым толшаш тукымнам , -
93:39           кеч тачысе деч ушанрак лийышт , поро ,
93:40           но ыныштак орло шкенан тӱҥ йӱлам .
93:41           **37**
93:42           мемнан декат тудо кушечын дыр толын , -
93:43           акрет годым кӧ деч кӧ йодын ? тунам
93:44           паленыт : ош йӱксӧ вола тыныс шошым ,
93:45           кумалыныт , тул лупш савен гын кавам ...
93:46           но ышт ыҥле йӧршын : ик чумыр тӱняште
93:47           мыняр калык насыл - тунар шолып ю ...
93:48           тӱжем йодыш лектын ... нигӧ дек ыш шу .
93:49           садлан дыр тачат нур покшелсе чараште
93:50           кугезынан тулык кия онапу ...
93:51           мо верчын ? вашмутым алят она пу .
93:52                    * * *
93:53           изиш пурем ончык , почам чынын викшым :
93:54           кертам мо мый шке шонымемым шуктен ? -
93:55           вет ошкыл еда толамӧрт дене шижын ,
93:56           мо верч илена таче ме , чон йӱлен :
93:57           ятлен ойлена кумло каргыме ийым ,
93:58           а курым кыдалсым - пыртак левештен .
93:59           да шымлӱ гутласынан кылмыше ийжым
93:60           алят руэштеш мемнан тошто кестен .
93:61           садлан огыл мо ӧкымлалт кӱэмалтше
93:62           айдеме сӱмна тугак мындыр коклаште
93:63           почкалтыш йымалсе саска гай пылна
93:64           да шкем огына шиж , кӧ ме улына ! ..
93:65           нимом мыланна ӧрдыж еҥ ок пу уым ,
93:66           онча гынат кӱшычын , мыскыньыш луктын .
93:67                    * * *
93:68           ончаш йот кундемым ӱмбачын пеш лайык ,
93:69           кумда кумыл шулдыр огеш кӱл тидлан ;
93:70           кеч уын я тошTын кӱтет гынат шайык ,
93:71           чын акым пуаш пӱсӧ акыл лийман .
93:72           ыҥлаш илыш тӱҥым тораш ынем кае :
93:73           палаш , пире шочын могай суаплан ,
93:74           осаллыкым кушто конда поро кайык -
93:75           чыла деч чакемже шке вел чонетлан .
93:76           " салам ! " маннем тыште , марий еҥым ужын ,
93:77           " исан ма ? " йоднем мый татар йолтас деч ,
93:78           вашеш ойлышт "здрастье " , япон лийже кеч , -
93:79           сырен , шолыпат , йӱкынат ынем вурсо ,
93:80           йылмемым от пале гынат , пошкудем ,
93:81           тӧр уж чон погемым , кугезе мландем .
93:82                    * * *
93:83           ава гай мылам тудын кажне йӱлаже ,
93:84           тушDечын кеч ятырже йомо мондалт ,
93:85           мо кодшыжым шергын вес калык коклашке
93:86           пуаш ямде , луктын пӧлек гай тачат .
93:87           а йодыт гын лӱмын келшен вашлиймаште
93:88           " кушеч , кузе тидым саклен конденат ? ",
93:89           **38**
93:90           вигак вашештен , моктанаш ялт ом вашке
93:91           мотор Салика да Акпатыр денат .
93:92           эн ончыч темлем , шарналтен мер кӱсотым ,
93:93           пор гай онаеҥын чон удылмо ойжым ,
93:94           тушманле вий кушто порешт сӧрасен ;
93:95           ӱжам теле йӱдын мазак шорыкйолыш ,
93:96           луктам шелык олмыш , агам пайремлан ,
93:97           кӱатыштым тек сабантуйышто шотлышт .
93:98                    * * *
93:99           ме , илышым "тӧрлын " , лукна йӱлам локшич ,
93:100           кугезынан лийын кеч тукым пӧлек ;
93:101           а весым , уэмдымым , калык шӱм-чоныш
93:102           чылаж годым порын темлен ышна керт :
93:103           лыпланыш чал Русьын тӱжем ияш оҥгыр
93:104           да шоҥго Эрвел гычын толшо мечеть ;
93:105           ишалтын кӧ нунын коклаште кок могырч -
93:106           кораҥ шкендын урлык кучем ырым деч ...
93:107           каргалте , мондалте , пырляш иктешлалте
93:108           посна калык-влакын Vож-тӱҥ ая сем :
93:109           кеч ой толмашеш "юмо " мутым каласе -
93:110           лият тый айдеме , мортаҥын тоштемше ,
93:111           а кӧ у жаплан тулартен моштыш шкем ,
93:112           чапланыш эн шучко осаллыкше дене .
93:113                    * * *
93:114           ӱке , титаклен , ончылгоч ида вурсо ,
93:115           тачат ӱшанет манын тый юмылан .
93:116           чынак , лийман кажнын могай-гынат суксо
93:117           а мый сукалтем шкенан вел ончылан .
93:118           вет первый ош кечым ончалын , кеч-кушто
93:119           ит иле , шинчат кумалтмеш эрелан ,
93:120           кеч Мландым у уҥгыш Сандалыкна лукшо ,
93:121           ты ШОЧМО лач икте гына кажнӱлан .
93:122           но тудын коклан лектеш шочшо тугае , -
93:123           эсогыл шӱм-чонжо гыч лӱмжым мушкеш
93:124           тӱня йыр кычалме шке чап пургыжеш :
93:125           монда , мо мугай туан ял да эл мланде ,
93:126           кузе парчаж дене модеш ош куэ , -
93:127           ава гае Родина тудын уке .
93:128                    * * *
93:129           а тудым пуа аза малтыме муро ,
93:130           тӱрлалтын коча-кова кумыл пелен :
93:131           ава оҥ шокшеш лывырга йоча тӱрвӧ ,
93:132           кугезе деч толшо шке йылмым пален ,
93:133           **39**
93:134           ӱшанлын лекташ шинчымаш нур-пасушко
93:135           погаш тӱня ушым ; йот мутым ыҥлен ,
93:136           мер калык тшнам келшымаш корныш лукшо
93:137           ик тыныс ӱстел дек ӱжаш пагален .
93:138           но ме тудым шовыр , мыжер , шымакш кӱдынь ,
93:139           орлен эртен кодшым да ончык ӱжде ,
93:140           кудалтышна , илыш поргемышке луктын .
93:141           а чынжым гын , пагыт мардеж дене руштын ,
93:142           мо шемым , мо ошым рашлен шуктыде ,
93:143           шӱм-чон чиям румбыкыш колтышна мушкын .
93:144                    * * *
93:145           а ме йодына таче , ӧрын , шке дечын :
93:146           " молан рвезе тукым гыч лектыт тыгай ? " -
93:147           Сӱсан эртена " черемис " ой воктечын :
93:148           ӧна пале , тудын вож-тӱҥжӧ могай ;
93:149           кован тувыр гае мотор шыже кечын
93:150           йочам шочмо школыш ава ок наҥгай ;
93:151           эсогыл марий манын возымо верчын
93:152           шкенан лӱмкнагам кучена шолгым гай ;
93:153           а кӧ шуын лӱмын ту " кӱшнӧ " манмашке ,
93:154           монден , молан кызытше тушто шинча ,
93:155           да шке калык гоч эше мӱндырк вуча ;
93:156           мия ийлан пӧрык кугезе верлашке -
93:157           ача-коча мутым туддечын от нал ...
93:158           " дие муттер !" - авам вашлиеш саламлал .
93:159                    * * *
93:160           тӱҥалын кушеч чыла тидын "саскаже " ?
93:161           шылташ нимолан : тӱня калык коклаште
93:162           шке шочмо велетым лу йылмын каласе -
93:163           ушнет тый "националист-влак " тӱшкаш ;
93:164           а шкан веле тудым ик мут дене пале -
93:165           " чын интернационалистын " йолташ ...
93:166           кӧлан кӱлын тиде , да кӧм гыдал налме ? -
93:167           тачат она тырше тыҥ чынжым йолдаш !
93:168           мыняр тӱрлӧ тукым - тунар койыш-шоктыш ,
93:169           сандалык гычак дыр шерла погынен ,
93:170           тӱжем курым вошт йылт шӱралтын да шоктылт .
93:171           а кӧ жап кӱсеныш осалым оптен , -
93:172           шоя , кӧран , намыс коклаште тек кодшо ,
93:173           лач ынже варналт , шеҥын , рвезылык лошко .
93:174                    * * *
93:175           а рвезылык - тукымын чон ойыртемже ,
93:176           лекташ илыш корныш вий погымо тат .
93:177           жап йыжыҥ денат тудым чылт от весемде ,
93:178           ко нал ӱмыр шыжын шиян покшымжат ...
93:179           **40**
93:180           мемнан гына лие пеш кӱчык да неле ,
93:181           ок сите ойлаш йылмынан погыжат :
93:182           шӱжар-шольынам темен шке пултыш дене ,
93:183           эр йӱдым пашаш ырышна помыжалт ;
93:184           кузен логар аҥыш сар тулын когарже ,
93:185           кеч кажне у шошо сӧрен ачанам ,
93:186           но , илышын пуйто шем шолып когарше ,
93:187           эсогыл пайрем куан кӱдыч кораҥе ,
93:188           чоннам нултыш " йомын увер деч посна " ,
93:189           лач ме эрелан пеле тулык кодна .
93:190                    * * *
93:191           мыняр улыт нуно , "увер деч поснаже ? "
93:192           лулегышт тачат мланде мучко шала !
93:193           чонна , шортынак , алят лӱмыштым дажт
93:194           шӱгар кӱ ӱмбалне кычал орлана .
93:195           эсогыл шке ешыш пел курым коклаште
93:196           ыш пӧртыл гын чапышт тичмашын , тетла
93:197           кузе чын висаш , шочмо элын туткарже
93:198           могай тунам лийын , мо тудым эмла ?
93:199           нунат огыл мо эше эн неле годым ,
93:200           шке илышым калык пиал верч пуэн ,
93:201           тӱням нумал луктыч тулан лондем гочын ...
93:202           да , ончыч , чакнен , шинчам ӧрын куменыт :
93:203           сеҥаш ӱшан тулжо чӱкталтын шуэн ...
93:204           жал : огыт уж таче тӱня кыл уэммым .
93:205                    * * *
93:206           жапна, чынак , ынде йӧршеш толын весе .
93:207           сареш йомшо-влак ! мамнан верч йогырен ,
93:208           ида шӱлыкаҥ : элна бомбым ок веле ,
93:209           тӱняште толеш атом мокмыр шӧрлен .
93:210           ок тол Мландыш тыныс , пычал реч пудештше ,
93:211           кава тар шикш дене ок керт кандалген ...
93:212           садак тудын деч чылан але ышт эрне , -
93:213           мынярын тачат шортыт , сарым карген !
93:214           ала калык еш шканже шке оза огыл ?
93:215           тунемын мо темлыме корнышто ошкыл ,
93:216           кеч ончылно почылтын тамык порген ?
93:217           нигӧн омешат нигунам ынже кончо ,
93:218           у курым шинчаш тек нелшашла ок ончо ,
93:219           вӱраҥын , шужен да кылмен ... мо эртен ! ...
93:220                    * * *
93:221           мо лийын , мом чытыме ту ныл ий годым ,
93:222           ом нал ӱмбакем мӱй тудлан шарныкташ ,
93:223           кӧ сеҥыше лектын да илыше толын ,
93:224           вончен гын пиалыш тыгай пӱрымаш ;
93:225           **41**
93:226           а кӧ сар корнеш патырла йӧралт кодын ,
93:227           шӱгарышт планетым сита ӱшталташ ,
93:228           а шкешт часовой гай шогат , жапым шоктын ,
93:229           велалт обелискышке шочмо верлаш .
93:230           но илышын чынже алят йодеш весым :
93:231           мыняр чал ава , тулык вате , оръеҥ
93:232           шӱм-чон дене кеч шыже кайык пелен
93:233           каят чоҥештен , палаш , малндын кувелне
93:234           тачат , курымаш омо дене авалт ,
93:235           марийышт да шочшышт , я таҥышт малат .
93:236                    * * *
93:237           сеҥалтше фашизмым , тӱнян тӱҥ тушманжым ,
93:238           историй поргемыш шӱкалме лӱмеш
93:239           чӱкталтше чап тулым пӧръеҥ гыч шагалже
93:240           вашлие , эҥертыл кеч пу торчакеш .
93:241           но вуйым ышт саке , сар деч шупшын налме
93:242           пел кидым , пел йолым йолташышт олмеш
93:243           кок мужырлан шотлышт ; а кӧ нур ӱмбаке
93:244           ыш лек первый тыныс эр кече вашеш ,
93:245           вученыт , эсогыл кычал , шуэн толшо ,
93:246           тунамсе тулан жапеш шочшо киношто ;
93:247           но тиде пиалжым гына , кӧ пала ,
93:248           салтак-влак коклаште кеч лу пачаш шоктын ,
93:249           тӱжем гыч вашлийын мо кеч ик ава ? ..
93:250           айста нигӧмат ме тетла она мондо ! ..
93:251                    * * *
93:252           сар деч кодшо сусыр вашке ыш тӧрлане ,
93:253           эмлаш кӱлын пагыт , да ялым уэш
93:254           эл кӱдынь нӧлтен кынелташ йол ӱмбаке
93:255           эрласыште вучымо токлык лӱмеш .
93:256           токасе салтак-влак , тулеш шуаралтше ,
93:257           кид-йол кӧн таза кодын , кум еҥ олмеш
93:258           йӱд-кечым ышт шотло , но чапышт мондалте
93:259           тӱня мучко мыскынь "колхозник " мутеш .
93:260           паленыт вик нуным ола уремлаште ,
93:261           вашлийыч , ятлен кажне кевыт омсаште ,
93:262           кеч тушко пуреныт шке вий сийыштлан .
93:263           тол мӧҥгыш яра - шият вуйым кӧлан ?
93:264           эсогыл сурт-пече коклаште мо улмым ,
93:265           уке , ит чамане , эл комдыш пу луктын .
93:266                  * * *
93:267           коклан кеҥеж рӱдынак чумыр ял кӱтӧ
93:268           йомдарыш пачажым шке сурт ончылан ;
93:269           а кӧн уке вольык - йозакым от тӱлӧ ,
93:270           эр марте " урдет " совет пӧрт йымалан ;
93:271           **42**
93:272           йӱдвошт вуй ӱмбалне - сийланыме тургым ,
93:273           яндар " юмын вӱд " дене темше чарка
93:274           шыжалт пудештеш . сеҥен ажыме мурым ,
93:275           салтак ватын чап йоммо йӱк васара  .
93:276           а тиде "спектакльын " тӱҥ " режиссержо "
93:277           ыш шоно , кузе ты ял калык ила ,
93:278           паштеҥше ӱшан казашт деч яраш кодшо
93:279           шкет тулык ава-влак йочаштлан эрла ,
93:280           ала кеч пытартыш пареҥгым тамлаш
93:281           пуат шӧр олмеш мом , пайлен талиҥгаш ?
93:282           эрдене тугак нӧлтын кече , сандалге ,
93:283           кандалгын йӱлен , яндарештын кава ;
93:284           йыдал йолын лекте пасуш марий вате ,
93:285           паша корнеш тудым саламлыш Москва .
93:286           но , чон дене шортын , виеш шыргыжалын ,
93:287           шылтен уло ойгым , вашештыш ава :
93:288           " тый юмо да лий тӱнямбалне он Сталин !
93:289           ия деч садак суксына тавыла ,
93:290           ош юмын йымалне мемнан нал пыдалын
93:291           айдеме сынан азыренже-влак деч ;
93:292           илен кодаш порын ик кечыжым кеч ;
93:293           ачашт лӱм денат сукалтем мый , кумалын ,
93:294           вет тудо эл да тыйынат пиал верч
93:295           кум шӱртӧ лӱҥгеш кайыш , шкетын лӱҥгалтын " .
93:296                    * * *
93:297           туанам салтак вате кок еҥ олмеш кодо :
93:298           лий ӱдырамаш да пӧръеҥ кеч-куштат ;
93:299           ийгот дене самырык але чал соҥго -
93:300           жап ыш ойыркале да ыш йод иктат .
93:301           юш ончо игечым , ок ситым ыш шотло , -
93:302           пӱралтын тудлан чыла йӱштӧ-шокшат ;
93:303           кожлаш от кай йӱдым - коҥган уке чонжо ,
93:304           коклан кинде сукыр туш ыш воч гынат .
93:305           шӱм-чон йодмо ойгым пашаште ондалыш ,
93:306           эртен кодшо кечын , шушаш гычын ма
93:307           кончен гын омеш поро-сайже - куаныш ,
93:308           йоча чонна дене садак колынна ,
93:309           кеч йӱд кӱпчык деч весылан ыш пу почын
93:310           шке орлык ӧпкем синчавӱд дене кочын .
93:311                    * * *
93:312           кушташ шонен шочшым , кеҥеж гоч пазарыш
93:313           висен мыняр меҥгым , ыш шотло шкежат ;
93:314           эсогыл кремга ложаш верчын ужалыш
93:315           йоча деч "утен " гын лу муно гынат ;
93:316           **43**
93:317           йолгорно кок велне угинде лӱҥгалтын ,
93:318           лач тамжым мардежыште веле шижат ,
93:319           а кеч ик кӱсен кӧргылан шӱгынчат гын , -
93:320           вуча , комдык почын омсам , казамат ;
93:321           нуреш йоген кодшо шыдаҥ вуйым пого -
93:322           предватын ваҥа тыйым шыде тӧрза ,
93:323           полша тудлан РИК гычын молшо "тора " ...
93:324           йоча веле огыл , тыгодым чал шоҥго
93:325           йышт шорто ончен , кеч арнялык пиал
93:326           кузе мучышта , " ел куатым нолтал " .
93:327                    * * *
93:328           ты мут погемлан вик ида темле акым ,
93:329           лач тошто пезмен талиҥгашке пыштен ,
93:330           эре орлен манын , ик шемым кычалын,
93:331           мо сайжым да порыжым пелке кышкен .
93:332           мый кажне ойлан кучем мутым , но ягыл
93:333           тор корныш ом лек , шке вийвалым висен :
93:334           шагал гын , пел курым ийгот , да ус-акыл ,
93:335           кеч уто ом ман , - уныкам кӱсылен .
93:336           кумда шочмо эл , калыкна келшат , паче ,
93:337           мылам тетла весе ок кӱл пӱрымаш ,
93:338           пуэм нунын верч илышем , ом чамане ,
93:339           а мо кызытат огеш лек кумыл семын ,
93:340           мер кӱкшыт гыч тыште ом шоно вурсаш
93:341           айда-лийже йӱштӧ чонан дечын весым .
93:342                    * * *
93:343           ом ман , ты саманын ыш лий нимо сайже :
93:344           вияҥ тольо эл , илыш тымык ялна ;
93:345           мо поро - осалын нигӧ ок каласе :
93:346           налеш кӧлан уло мотор койышна ;
93:347           тышка кудо-мландыште весым ышт сайле
93:348           тушманым кыраш тушман дене пырля ;
93:349           историй мудереч у йӱлам пален нале :
93:350           кӱлеш - ушнат иктышке кӱ ден сава ;
93:351           ший-шӧртньын йолген кеч касвел кугыжаныш , -
93:352           пеле чара кодшо Российлан уэш
93:353           тӱня ончылан , тауштен , вуйым савыш .
93:354           ты жап ыле ӱаыч тӱжемле , миллионло
93:355           илаш шочшо пагытын кӱчык жапеш ,
93:356           вуеш шумо татше , тӱням ӱжын ончык .

94:1  94 ушыштем - тошто Чарла
94:2  Василий Юксерн ,
94:3  Марий ССР-ын калык писательже
94:4  ( Ончыко 1990 : 6 ) **44**
94:5  очерк
94:6     кокымшо ступень школышто туныктышо-влак шукын ыльыч . ҥунын
94:7  радам гыч К. Ф. Егоров , А. В. Леушина да П. Н. Шошин
94:8  нерген поснак каласыме шуэш .
94:9     Павел Никифоровиц Шошин обхествоведенийым туныктыш . шоҥго
94:10  коммунист маныт ыле . тудын урокшо кеч-кунамат оҥайын эртен .
94:11  лачшым ом шарне , очыни , шымше классыште ыльым , туныктышо помещик ,
94:12  дворянин нерген ойлымыж годым чарла купеч Пчелин тукымым шарналтыш .
94:13  " пчелинмытын кӱ полатышт , - мане , - тачат ула койын шинча .
94:14  тудым ала ончал савырнена ? тореш одал ? " - йодо . ме тӱшкан
94:15  кычкырал колтышна : " наҥгайыза ! каена ! " . " тугеже ,
94:16  - вашештыш Шошин , - вес урокым тушан эртарена " . Эрлашын ,
94:17  кок классым шен , Павел Никифорович мемнан Пчелин полат
94:18  кудывечыш наҥгайыш .
94:19     ме ик пачашан кӱ пӧрт воктенысе сирень йымалан погынен шогална .
94:20  мый ондакат тыште лийынам : тиде полатеш тоштер верланен ыле ( ту
94:21  жапыште мӱзейым тыге маныныт ) .
94:22     - пурла велне , - ойлаш тӱҥале Шошин , - Пчелинмытын кӱ
94:23  полатышт . тудым латкандашымше курым кыдалне шындыме . олаштына
94:24  эн тошто пӧрт . шолаште - Вознесенский черке , калык тудым "
94:25  Ивашкан черке " лӱмда . ӧчыни , кугеч тукымлан тӱҥалтышым
94:26  пыштыше + иван Николаевич Пчелин лӱмеш тыге манме , вет
94:27  тудым Пчелин тукым ыштен . колынам , - каласкала туныктышына ,
94:28  - пуйто теве ту пӧрт йымач пӱнчер чодырас шумеш мланде йымач
94:29  кӱнчымӧ корно улмаш , пуйто купечын аген коштшыжо-шамыч Озаҥ
94:30  корнеш толымо поянлыкым ту корно дене олаш конден шогеныт .
94:31  колынам , но ом ӱшане . можо тыште чын ? мланде йымач кӱнчымӧ
94:32  корно лийын , но чодыра марте огыл , а черке йымак гына .но
94:33  илен-толын , пӧрт коридорыш лекше тудын омсажым тыгыде кермыч
94:34  дене почаш лийдымын петыреныт . тыгай уверым Иван Михайлович
94:35  Болдырев ойлен . Болдыревшым паледа докан ? мемнан школышто
94:36  завучлан ышта . революций деч ончыч тудо саде полатеш верланыше
94:37  реальный училищым вуйлатен да шкежат ешыж дене туштак илен .
94:38  толен коштшо еҥже-влак шотышто теве мом каласем . ожно тыгай-
94:39  влак чынак лийыныт , нуно Пчелин гай-шамычлан пояш полшеныт .
94:40  но Пчелинмыт нерген тыгай шомак нимогай документеш возалт
94:41  кодын огыл . теве ужыда , урем велне кок пачашан ош полатым ?
94:42  тудат Пчелин тукымын . ынде теве тышкыла ончалза . ужыда ,
94:43  Какшан серысе стадион ваштареш кок пачашан кӱ пӧрт шкет
94:44  шинчалта . тудат Пчелин тукымын . а теве воктенна улшо музей
94:45  пӧрт - нылымше полат .
94:46     - ешызе кугу улмаш докан ? йодна ме .
94:47     - конешне , поян еш шоло пушеҥгыла одарланен кушкеш . но
94:48  Пчелин тукым гыч лекше-влак шукынжо вес олаш - Озаҥыш ,
94:49  яраҥыш , Нижнийыш - каен лакемыныт . чарлаш кеч-кунамат тӱҥ
94:50  еш гына кодын . ту еш я Какшан сер полатеш вераҥын , я тӧвӧ
94:51  ту полатеш , - шошин урем вес вел пӧртым ончыктыш . - а эн
94:52  ондак ыштыме пӧртым Пчелин тукым эре арендыш пуэн шоген .
94:53  кызыт ту полатыште - совпартшкол . а Марий автономийым почмек ,
94:54  тушто партий обком ден облисполком , эше ондак реальный училище ,
94:55  земский суд верланеныт улмаш .
94:56     Павел Никифорович Шошинлан , очыни , илалшырак ӱлмыжлан
94:57  кӧра мемнан гай ӱлын классыште тунемше-шамыч дене кумылчо лияш
94:58  ала педагог опытшо ситен огыл , ала иктаж вес амал улмаш , мо
94:59  гынат шкенжым , таче манмыла , пеш официально
94:60  **45**
94:61  кучен . ме тудым шыде еҥлан шотленна , а южо тунемше , поснак
94:62  ӱдыр кокла гыч , " кумык пӧръеҥ " манашат аптыранен огыл .
94:63  туге гынат урокшо оҥайын эрта ыле , шке предметшым сайын пален .
94:64  кок ий туныктыш , нигӧлан " двойкым " ыш шынде , нигӧм ыш вурсо ,
94:65  нигӧм ыш мокто .
94:66     тыгай ыле П . Н . Шошин , обществоведенийым туныктышо
94:67  учительна .
94:68     вес тӱрлӧ ыле Константин Федорович Егоров , сӱретлаш
94:69  туныктышо преподавательна . очыни , ту амал денак ме тудым
94:70  " вес чонан еҥ " манына ыле . яшката , лапка капан , весела
94:71  шинча ончалтышан туныктышо чылалан келшен - мыланнат , педагог-
94:72  влакланат . шымше классыш вончымеш мый пален омыл , кузе художник
94:73  сӱретлан чия дене " чоным " пурта . тыныктышына Константин
94:74  Федорович тидым тыге умылтарен .
94:75     икана кабинетыш тудо кукгу  , кӱжгӧ альбом дене толын пурыш .
94:76     - ончалза , - мане да саде альбомым кӱш нӧлтал шогале . - тиде
94:77  наста " Отечественная война 1812 года " маналтеш . альбомышто -
94:78  коло сырет . нуным живописец-баталист Василий Верещагин
94:79  сӱретлен . мый шерген лектам . те тӱткын эскералза .
94:80     ме шыпак ончен шинчышна . сӱрет-влакым ончыктыл пытарышат ,
94:81  туныктышына кок листым ойырен кодыш .
94:82     - нине сӱретым эше ик гана ончалза . уна , тыште - Наполеон ,
94:83  а тыште - Михаил Кутузов , тудын йыр полковник-шамыч погынен
94:84  шинчыныт . ынде таҥастарыза нунын чурийыштым , шинча ончалтышыштым .
94:85  ойыртем уло , уке ? ..
94:86     морко мландеш шочын кушшо уста марий художник К . Ф .
94:87  Егоров , Иркутский изостудийым пытарымек , Озаҥыште художес-
94:88  твенно-технический институтышто тунемын . институт деч вара
94:89  Марий кундемыш пӧртылын . тудык шуко сӱретше Российысе да
94:90  областной выставкылаште лийын . художник-влак , общественность
94:91  " ага пайрем " , " арест революционера " , " тризна " , " первый
94:92  поезд на Корте " сӱрет-влакым , С . Чавайнын , М . Шкетанын
94:93  портретыштым поснак шокшын акленыт .
94:94     Константин Федорович марий калыкын историйже гыч , очыни ,
94:95  ачажын каласкалымыж почеш ( ачаже историк , писатель лийын )
94:96  кок марий патырым - чоткарым да Онарым - шуко жия дене сӱретлен
94:97  ыле , тунеммем годым мый нуным школ фойеште ужынам . но ала-мо
94:98  шот дене нине сырет-влак художникын творческий активышкыже
94:99  пурталтын огытыл . " ӱ вий " журналеш печатлалтше сӱрет-влакат
94:100  тушто уке улыт .
94:101     кокымшо ступень школышто ыштымыж годым муро , музыка К . Ф .
94:102  Егоровым Антонина Васильевна Леушина дене лишемден . Леушина
94:103  немыч йылмым туныктыш . тудо иктаж кумло ияш , чулым , чатка кап-
94:104  кылан , йытыра чурийвылышан , чонеш пижше ӱдырамаш ыле . кутырен
94:105  лыжган . кугу канде шинчашкыже , очыни , нигунам шыде тӱс возын
94:106  огыл , эре арун , ласкан , айдемым пагалышын ончен . тудо немычла
94:107  веле огыл , французлат ойлен . икана , шымше классыште тунеммем
94:108  годым , Октябрь революций пайрем лӱмеш школыштына кугу концерт
94:109  лие . тудым мыланна кугурак тунемше-шамыч ямдыленыт . нунын дек
94:110  икмыняр туныктышо ушнен . тудо кечым мый нигунам ом мондо , шонем .
94:111  концертым вӱдышӧ увертарыш :
94:112     - "вечерний звон " мурым мемнан туныктышына Константин Федо
94:113  рович Егоров мура . фортепьяном Антонина Васильевна Леушина
94:114  шокта .
94:115     лыжга яндар йӱк , шыма вӱд толкынла лӱҥгалтын , зал мучко
94:116  эркын шарла . верын-верын южо муро лукыш аккомпаниаторын йӱкшӧ
94:117  ушна . кок йӱк , иктыш ӱшнымек , муро сем сылнын-сылнын йоҥгалт
94:118  кодеш , да чонетым пуйто умыр кас авалта . погынышо-влак совым
94:119  кужу жап кырен тауштеныт . мурызо воштылале , вуйжым савалтышат ,
94:120  Леушина дек чакеме . ала-мом пелештыш . аккомпаниатор клавишыш
94:121  кидшым пыштыш да увертарыш :
94:122     - Константин Федорович марий мурым муралтен ончыкта -
94:123  " ой , луй модеш , луй модеш " .
94:124     калык ӧрӧ дыр , икте-весым чый-чӱй ончыштеш : оласе руш
94:125  школышто - марий муро ! тыгайым иктат вучен огыл докан . но ...
94:126  Леусина аккордым нале , ик кутышын муро семым шоктен лекте ,
94:127  да мурызо копам пералтен-пералтен мураш тӱҥале . весела сем ,
94:128  йымыжа баритон калык кумылым савырыш . чыланат туге колыштыт ,
94:129  пуйто шулалташат лӱдыт . пытартыш куплетым мурымыж годым сем
94:130  почеш кушталташак лектеш , шонышым - йолжо тавалташ ямдылалт-
94:131  мыла тарваналте .
94:132  **46**
94:133     погынышо-влаклан мурат , мурызат пеш келшышт дыр - чарналтен-
94:134  чарналтен совым кырышт , зал мӱгыралт шогыш .
94:135     тыгае ок мондалт , тыгайым кузе мондет !
94:136     Леушина Антонина Васильевна Чарлаш 1913 ийыште Озаҥ гыч
94:137  толын . ту ийынак ӱдырамаш гимназийыште немыч йылмым туныкташ
94:138  шогалтеныт . мут толмашеш каласаш уто огыл : Кедрова Анастасия
94:139  Диомидовна , первый марий коммунистка , лач тыште тудын пагалыме
94:140  ученицыже лийын . гимназий деч вара А . В . Леушина
94:141  педагогический курсышто (вараже педтехникум маналтын ) пашам
94:142  ыштен . олаште пединститут почылтмеке , кокымшо ступень школ
94:143  гыч тудым саде вузыш нальыч . тышан 1936 ийыште мый адакат тудын
94:144  дене вашлийым - Антонина Васильевна уэшмыйын туныктышем лие .
94:145  Леушина , иностранный йылмым туныктымо Моско институтым
94:146  пытарыше еҥ , тунам пӱтынь Марий кундемлан шкет гына тыгай
94:147  специалист лийын . вара пединститутеш иностранный йылме кафедра
94:148  почылтын , вуйлатышылан адакат тудымак , А . В . Леушинамак ,
94:149  шогалтеныт .
94:150     ... мемнам алмашташ кушкын толшо у тукым кунам-гынат Йошкар-
94:151  Ола Советым чот ятлаш тӱҥалеш дыр - вуйдымо пормо гай тудын
94:152  архитекторжо-шамыч олаштына шуко исторический памятникым пытареныт .
94:153  конешне , ме шкежат титакан улына - арален кодаш тыршен
94:154  онынал . мый пеш сайын шарнем , олаште ныл кугу черке ыле .
94:155  нуно Какшан вӱдеш йӱштылалтше йытыра ош йӱксыла эҥер серыште
94:156  волгалт шинченыт . нуным XVӹӹӹ-XӹX курымлаште калӱк вий дене ,
94:157  калык окса дене ыштыме . юмо , религий ваштареш кучедалме амал
94:158  дене кудло ий ожно нуным сӱмырышт . тачат шинча ончылнем шучко
94:159  сӱрет . горсоветын кӱштымыжым шуктен , самырык пашаче-влак
94:160  монастырь черкым пужаш пижыныт (тудо тенийсе Госархив олмышто
94:161  ыле ) . кудывечыште трактор лоргыкта . черке вуй гыч каван гай
94:162  кугу чаҥым волтен шуаш кӱжгӧ кандырам шупшмо . ала-кӧ командым
94:163  пуыш - трактор талынрак гӱжлаш тӱҥале , да чаҥ , рӱп-п шоктен ,
94:164  мландыш шуҥгалте . шукат ыш эрте - черке кӧргыштӧ кӱдыратле
94:165  пудештмаш , олам чытырыктен , йыр шарлыш . курымашлык ош черке
94:166  луж-ж волен шинче . лач ойлем : ыш шалане , волен шинче . карген
94:167  шалатыме черкылан , шагал гын , иктаж кум тылзе амырчык семын
94:168  олам игылтыктышт . ондак тудын кермычшым вес кӱлешлан налаш
94:169  шоненыт улмаш , но кермыч-влак , икте-весе дене ойыраш лийдымын
94:170  пийдымын пижын , кӱ курыкыш савырненыт . вара иже аламогай мудреч
94:171  лектын : саде кӱ курыкым неле чӧгыт дене кырен шелышташ
94:172  кӱштен да тудым ола уремлан вакшаш шупшыктен пытарышт . тыгак
94:173  кошартышт эн тошто Тройчын черкым - олмыжо тачат автошкол
94:174  кудывечыште намыслалт палдырна . кумлымшо ийлаште Вознесенский
94:175  черкым игылтме семын сыра заводыш савырышт . ынде иктаж коло ий
94:176  лиеш дыр , Воскресенский ( соборный )  черке йомо . шукерте
94:177  огыл пуйто Мамай-хан олашкына толын кошто-йомыч мланде ӱмбач
94:178  марий театрын оралтыже , марНИИ-н пӧртшӧ , " Таланцев пӧрт " ,
94:179  а вет нуно марий историйлан пеш шерге памятник ыльыч ...
94:180     ышыштем - тошто Чарла , марий театр . театрлан моктемурым
94:181  каласаш амал шуко . тудын суртшо йомын гынат ( а олмыжо - кызытсе
94:182  курчак театр воктен ) . суап пашаже калык ушеш мондалтдымын
94:183  илаш кодын , вет тудо марий шемерлан амызе тошто тӱня гыч у ,
94:184  волгыдо совет илышыш лекме корно ӱмбачын тӱрлӧ торым , тӱрлӧ
94:185  куныжым эрыкташ полшен шогыш .
94:186     марий тетрлан проектым Гвоздецкий ямдылен . вара шкенжӱмак
94:187  директорлан шогалтеныт . ачам ойла ыле : " ончыкылык театрлан
94:188  пӱнчӧ пырням ме , Кугусола кресаньык-шамыч , Какшанла корно
94:189  воктенсе Чернушка чодыра гыч 1922-23 ийыште шюпшыктышна .
94:190  вараже чоҥашат полшышна. 1925 ий мучаште тудо Булыгин сад
94:191  покшелне кугу оласе дворецла койын волгалт шинче . я калыкше кузе
94:192  куанен ыле ! .. "
94:193     театрым 1926 ийыште март кыдалне , Марий автономный областьлан
94:194  вич ий темме кечын почмо . умылтарем : тунам МАО шочмо
94:195  кечым 1 мартыште палемденыт .
94:196     " юбилей да театр почмо лӱмеш пеш кугу концерт лие , - тунамсе
94:197  касым шарналтен ойла калык артист Георгий Пушкин . - погынышо
94:198  калыкым Палантайын хоржочот куандарыш . тудо композиторын возымо
94:199  иктаж коло мурыжым мурыш . оласе самодеятельный артист-влакат
94:200  пайремым моштенак сӧрастарышт ... театр почмо кече тунамсе рвезе
94:201  пагытыштем эн кугу да чапле пайрем ыле . мый Палантайын
94:202  хорыштыжо мурышым " .
94:203     марий театрыште мый первый гана , очыни , 1931 ийыште лийынам .
94:204  пеш шарнем , мемнам тушко ялысе комсомол ячейка секретарь Яков
94:205  Малинов кондыш . шукын
94:206  **47**
94:207  улына ыле . малиновак чылалан билетым налын пуыш , залыш пуртыш ,
94:208  вераҥдыш . шкат пеленнак шинче . ший оҥгыр кум гана йыҥгыртышат ,
94:209  залыште тул йӧрыш , сцена лыжге почылто . ой , куанже могай !
94:210  могай азап ! ужар чодыра лоҥгаште , изи одар чашкер воктене ,
94:211  кусо пызнен . пырт умбалнырак мӱкш омарта-шамыч койыт . шӱшпык
94:212  мура . эр . лаштыра писте шеҥгеч шоҥго кугыза лекте . кудо дек
94:213  мийышат , йӱкым пуыш : " Клави , Клави ! .. " ме " мӱкш отар "
94:214  спектакльым ончена . мондалтдыме спектакль ӱмырешлан ушеш кодшо
94:215  каш. тылеч вара марий театр вӱрышкынак шыҥыш дыр .
94:216     таче , эртыме илыш корным савырнен ончалаш жап шумек , вуйым
94:217  савем Марий театрлан , тудын тале , чолга артержо-влаклан . нигӧ
94:218  ок мондалт , нимо ок мондалт ! илат калык шӱмыштӧ В . Якшов ,
94:219  А . Филиппова , А . Курганова , А . Мамуткин , А .
94:220  + тихонова , А . Страу сова , П . Смирнова , Ф . Лебедев ,
94:221  И . Россыгин , В , Шуреева , Т . Соколов да шуко молат .
94:222     театрым порын шарналтышымат , эше теве мо ушышкем тольо .
94:223  пединститутышто тунемам ыле . ик шыже кастене , очыни , 1936 ийыште ,
94:224  С . Чавайнын " марий рота " пьесыж почеш шындыме спектакльым
94:225  ончышым . спектакль келшыш . да келшыш веле гала - тудо шочмо
94:226  кундемнан , шочмо калыкнан историйыштым пагален илаш таратыш .
94:227  тунам институтышто Андрей Георгиевич Захаров военный делом
94:228  туныктен , Марий Ернур ялеш ( Оршанка район ) шочын кушшо
94:229  проста айдеме . мут гыч мут лекмек , раш лие : марий ротын
94:230  командирже Андрей Георгиевич Захаров , мемнан туныктышына .
94:231  ме тудын урокшым вучен коштна . вучымо кече толын шуо , да марий
94:232  рота нерген каласкалаш Андрей Георгиевич йодмынам шуктыш .
94:233     " 1918 ийыште ик шошо кечын Озаҥ губвоенкомат мемнам ,
94:234  Михаил Миронович Товашов дене когыньнам , Чарлаш колтыш ,
94:235  - мане А . Г . Захаров . - Элыштына пуламыр жап ыле . герман
94:236  сар годым пленыш логалше чехословак корпус , империалист кашаклан
94:237  тарлалтын , Совет республика ваштареш мятежым тарватен .
94:238  белочех-шамыч Юл вӱд дене Озаҥ дек чакемаш шоненыт ... Чарлаш
94:239  толмек , ме ола воктенысе лишыл яллаш кайышна . кок шӱдӧ наре
94:240  землякнам ротыш чумырен , август тыҥалтыште Озаҥыш миен пурӱшна
94:241  ... ну , умбакыже мо лийын - писатель Чавайн " Марий рота "
94:242  пьесыштыже тӱҥ шотышто чын ончыктен - тудо мый денем шуко гана
94:243  вашлийын кутырыш ... икманаш , белочех-шамычын артиллерийышт
94:244  мемнам Казанка эҥер сереш чотка шийын оптыш . снаряд йымалан
94:245  да шинчаваш пижын кредалмашеш шуко марий рвезе колыш . а кӧ
94:246  илыше кодо - чылам тюрьмаш поген чыкеныт . мыят тушто кумло вич
94:247  кечым шинчышым . мемнам Йошкар Армий утарыш " .
94:248     тюрьлма гыч лекмек , Андрей Георгиевич Восточный фронтышто
94:249  кредалын . ондак батальон , вара полк командир лийын . тунам тудлан
94:250  улыжат 25 ий веле улмаш .
94:251     совет республикым , Озаҥ олам аралаш шогалше марий рота
94:252  кундемнан илыш корныштыжо - мондаш лийдыме исторический факт .
94:253  кызыт шонен куанем , марий калыкын шочшыжо-влак мобилизаций почеш
94:254  огыл , шке кумылын Совет властьым аралаш кынелыныт , тӱҥалтыш
94:255  кечылаштыжак патриотизм , интернационализм шӱлышан лийыныт . шарнем
94:256  мемнан дене вишлиймыж годым ротын комиссарже Михаил Миронович
94:257  Товашоват тидымак ойлен ыле .
94:258     товашов дене мемнан факультет 1937 ийыште шошым вашлийын . амалже
94:259  тыге шочын . икана ме , студент-влак , Чавайын " Марий рота "
94:260  пьесыж нерген тышкан каҥшен шинчылтна . кенета Товашов нерген мут
94:261  лекте . " товашовын прототипше ила маныт " , - ала-кӧ пелештыш .
94:262  "ила , - маньым мый . - тудын чын фамилийже Товашов .
94:263  пӧртшымат палем , Волков уремыште , шинчам эмлыме больница воктен .
94:264  мый ту суртышто лийынам : Михаил Мироновичын ватыжын шольыж дене -
94:265  Василий Петров дене - кокымшо ступенян школышто пырля тунемынам " ,
94:266  - рашемдышым йолташем-влаклан . "айста тудым институтыш ӱжына ! "
94:267  - кок-кум еҥ иканаште пелештал колтыш . мемнан йодмына почеш
94:268  туныктышына - А . Г . Захаров - Товашов дене кутырен нале Михаил
94:269  Миронович мемнан дек тольо . теве кунам илыше комиссар дене вашлияш
94:270  пиал лие .
94:271     М . М . Товашов топката , таза кап-кылан марий ыле .
94:272  пӱнчерсола ялеш (медведово район ) 1884 ийыште шочын , Герман
94:273  сар тӱҥалмеш Упшер школышто ( Волжский район ) туныктышылан ыштен .
94:274  сареш сусырген . 1918 ий январьыште Озаҥысе военный окружной штаб
94:275  пеленсе марий онделым вуйлатен . тыште улмыж годым Михаил Миронович
94:276  губисполком пеленсе марий секций дене пырля марий салтак-влак
94:277  коклаште кугу пропагандистиский пашам эртарен , марла шуко
94:278  листовкым возен да
94:279  ** 48**
94:280  печатлен луктын . А . Д . Кедрова шке жапыштыже М . М .
94:281  Товашовын тиде пашажым пеш кӱкшын аклен . 1919 ий февральыште
94:282  тудым Каснококшайский уездный военный комиссарлан , а 1921 ийыште
94:283  областной военкомлан шогалтат . пырля ыштыше йолташыже-влак тудым
94:284  тале организаторлан шотленыт .
94:285     институтыш мийымыж годым М . М . Товашов марий ротым ыштымаште
94:286  тӱрлӧ нелылык нерген мыланна ятыр каласкалыш .
94:287     - озаҥысе губернский военком Авров йолташын кӱштымыжым шуктен ,
94:288  - ойлен Михаил Миронович , - мый А . Г . Захаровым пеленем
94:289  нальымат ,чарлаш толын пурышым . уездный Совет исполкомым Домрачес
94:290  вуйлата ыле . молан толмына нерген каласкалышымат , тудо игылт пелештыш :
94:291  " молан тыланда марий рота кӱлеш лийын ? Марий княжестуым ыштынеда
94:292  мо ? а шке князь лийнеда коеш ? " исполком могырым полыш ыш лий .
94:293  домрачев кумылнам волтыш гынат , ме Захаров дене кӱлынак пижна .
94:294  ола воктенысе кум волостьысо марий ялым коштын савырнаш логале .
94:295  тылзе гутлаште ик ротылан ситыше доброволец-шамычым поген ситарышна .
94:296  командирлан Андрей Георгиевич Захаровым шогалтышым .
94:297  рота сар пашалан тунемаш тӱҥале . а мый кокымшо ротым чумыраш пижым .
94:298  арня эртымек , тушкат 25 еҥым погенам ыле , варже мешанчык лекте .
94:299  уездный военкомат пелен кадровый рота уло ыле . тусо офицер-шамыч
94:300  салтак коклаште шыдым тарватеныт - марий ротым поктыл шалаташ , а
94:301  мемнам , Захаров ден когыньнам , пушташ ямдылалтыныт . тыште ,
94:302  очыни , Домрачевын шакше пашаже вийнаш тӧчен . но тушман-шамычын
94:303  осал шонымашышт тӱжвак лекте да порволыш . Марий ротым Озаҥыш
94:304  ужатышым . тушто тудо кокымшӧ Казанский полкыш ушен ...
94:305     М . М . Товашов дене вашлийме деч вара граждан сар годсо илыш
94:306  жап мыланна утларак рашемалте , Сергей Чавайнын " Марий рота "
94:307  пьесыжымат утларак аклаш тӱҥалана . ончыкшо , йӧнан жапым муын ,
94:308  писательым шкежым институтыш ӱжаш шонышна . но шонымашнам шуктен
94:309  ышна керт .
94:310     Марий калыкын чолга эргыже Михаил Миронович Товашов личность
94:311  культ годым тюрьмаш колен .
94:312     кумлымшо ийлаште Чарла кенета кугем кайыш - калык ушныш , орлате
94:313  шукеме . совет уремеш , Связь пӧрт ваштареш , кок пачашан кӱ пӧртеш
94:314  агропединститут , изиш варарак профтехшкол кудывечеш лесотехнический
94:315  институт ( кызыт политехнический институт ) почылтыч .
94:316  социалистический культурым научно шымлыше институт ( МарНИИСК )
94:317  пашам ышташ тӱҥале . тудо Горький уремеш верланен ыле . пединститут
94:318  пеленсе рабфак , лесотехнический институт пеленсе лесной школ ,
94:319  искусство техникум , индустриальный , медицинский техникум-влак ,
94:320  шентруд школ уло областьлан кумдан палыме лийыч . Осоавиахим ОДН
94:321  ( " долой неграмотность " общество ) , МОПР , " Красный крест "
94:322  общество-влакын , физкультура да спорт комитетын шуко тӱжем еҥан
94:323  организацийышт йол ӱмбак шогальыч . икманаш , калыкым культурный
94:324  революций авалтыш .
94:325  Воскресенский черкеш кинотеатр почылто . варарак " рекорд "
94:326  кинотеатрым чоҥышт . Марий автономный область 1936 ий июньышто
94:327  латвич ияш юбилейжым пайремлыш . больничный городок воктенсе яра
94:328  кийыше мландеш кугу митинг эртаралте ( тылеч вара тудо верым
94:329  " юбилейный площадь " манаш тӱҥалме ) . пайремыш тӱрлӧ верла гыч
94:330  шуко уна толын ыле . митингыш погынышо-влак Моско гыч толшо
94:331  тынямбалсе рекордсменка - парашютистка Ната Бабушкина ден
94:332  Галина Песецкаям шокшын саламлышт . уна-влак верысе правительство
94:333  дене пырля трибуныш верланеныт ыле .
94:334     митинг пытышат , Ната Бабушкина кӱчык мутым каласыш ; вара ,
94:335  машинаш шинчын , аэродромыш кудале . " затяжной прыжок " манме йӧн
94:336  дене тудо парашютный спортын сеҥымашыжым ончыкташ шонен . но ...
94:337  южышто вучыдымо азап лийын : ямдылыме парашютшо почылтын огыл , а
94:338  шапялыме парашютшо - вараш кодын , да ҥаташа , мландыс волен шумек ,
94:339  чот чытырналт пералтын . кум кече черле кийыш , ыш чыте .
94:340  ӱмыржӧ лугыч лие . тудым шарнен илаш оласе молдежь пуста мландеш
94:341  у парклан негызым пыштыш . кок-кум ий гыч саде мланде ужарген ,
94:342  тӱзланен шогале . кызыт тудым Ната Бабушкина лӱмеш сад манына .
94:343  сад покшелне Ната Бабушкинан памятникше торашке волгалт шога .
94:344     1936 ийыште пабфакым тунем пытарымек , мый Н . К . Крупская
94:345  лӱмеш педагогический институт пурышым . тунам тудо Лапшансола
94:346  нур покшелне чылт шкетак волгалт шинчыш . шошым кугу перемен
94:347  годым уремыш лектынат , лыже толкыналт шогышо уржа пасу йолгорно
94:348  дене Ошла эҥерыш шумеш коштын савырнена
94:349  **49**
94:350  ыле . а южшо могай ыле тусто . а турийже вуй ӱмбалне кузе мурен
94:351  чӱчка ыле ! .. варарак институт пӧрт воктен кум пачашан общежитий
94:352  нӧлталте - тудым ышташ меат полшышна .
94:353     мемнан литературный факультет туныктышо-влаклан эн пиалан ыле .
94:354  ме профессор Николай Николаевич Фатов , доцент Семен Николаевич
94:355  Никольский , поэт Шабдар Осып , уста марий лингвист Валериан
94:356  Михайлович Васильев дене кугешненна . нунылан да , конешне , моло
94:357  преподавательланат ӱмырем мучко тауштен илаш тӱҥалам нуно , институт
94:358  мылам сылнымут корныш лекташ полшышт .
94:359     профессор Н . Н . Фатов нылымше курсышто тунеммем годым чӱчкыдын
94:360  рефератым возыкта ыле . " реферат , - ойлен профессор , -
94:361  литературоведений жанрым йӧраташ туныкта , научный пашаеҥ ,
94:362  художественный критик лияш кумылым луктеш , тамым пуа " . шке
94:363  архивыштем ту годсо кок авторефератым - " проза Вл . Маяковского
94:364  " да " место романа Н . А . Некрасова " три страны света " в
94:365  художественной прозе ӹӹ половины XӹX века " - кызытат арален кийыктем ,
94:366  нуным профессор порын аклен : " ... рекомендую после института
94:367  развивать природные задатки литературоведа " .
94:368     шабдар Осып - Иосиф Архипович Шабдаров - мемнан факультетыште
94:369  йӧратыме еҥ ыле . мый тудым эн ондак архитектор А . А . Суриков
94:370  деран ужынам . Суриковмыт ешыште шольым - акамын Толя эргыже -
94:371  илен . тудын деке чӱчкыдын пурен кошташ логалын . тидым Шабдар
94:372  Осып тогдаен шуктен улмаш . икана Алексей Андреевич дек миен
94:373  пурымем ужылдышат , Суриковым ончал пелештыш :
94:374     - тиде рвезым тышна кумшо ала нылымше гана ужам . родет докан ,
94:375  Алексей ?
94:376     - изи туларем - вашештыш архитектор . - тудын акаже - мыйын
94:377  Санюк изамын пелашыже . а Толя - тудын племянникше ...
94:378  педрабфакыште тунемеш . нылымше курсышто . Лӱмжӧ Васли .
94:379     - значит , Вашли шольо ! - воштылале поэт . - ну мо , палыме
94:380  лийына , студент йолташ .
94:381     - а мый тендам шукертсек палем , - вожылаш шотем ыш лий .
94:382     - ай , ойлет дыр ! даже " шукертсек " ?
94:383     - чынак ... "коришым " кӧ возен ? те . "акыр саманым " , кӱсле
94:384  йӱкым " ?
94:385     - верне .
94:386  Суриков колыштал шинчышат , секретым почо .
94:387     - архипыч тудо шкат возгалаш тӧча .
94:388  Шабдар , верже гыч кынелын мый декем чакеме , пурла кидшым вачышкем
94:389  пыштыш .
94:390     - литератор лияш шонет аман ? - шинчашкем чоян ончале . - а мо ,
94:391  пеш сай !  почеламутым але ойлымашым возгалет ?
94:392     - почеламутым ! - вашештышым да чеверген шогальым шижам , шӱргем
94:393  йӱла .
94:394     - ала иктажым лудын пуэт ?
94:395     ушыштем озыркан шонымаш шочо : Шабдар Осыпын шке почеламутшым
94:396  лудын пуаш . шинчам пыч-пыч кумалте , да тӱҥальым .
94:397                    ший ӱпшӧ саҥгашке кержалтын ,
94:398                    шинчаже книгаште страницым шереш ,
94:399                    рвезе вуй йырже шонымаш пӱтырналтын
94:400                    пераже кагаз вач чӱчка да куржеш ...
94:401     шабдар Осып чурк лийын кайыш , но ыш чаре . мый давай умбакыже
94:402  лудаш э , лудам . тудо тугак шып шога . чояланымем келшыш докан ,
94:403  воштылале . Суриковым ончал колтыш .
94:404     - тый , Андрейыч , нимомат шыч умыло конешне , - мане .
94:405     - кузе шым умыло? - ӧрӧ Алексей Андреевич . - мо , марий
94:406  уламыс... - уке , шыч умыло ! васли шольо-проказник мыйын
94:407  почеламутем лудо вет . ну , шайтан !
94:408     коктынат шу-у воштыл колтышт ...
94:409     шыжым литфакыште тунемаш тӱҥальым . Шабдар Осып , первый гана
94:410  вашлиймекак , мыйым палыш .
94:411     - Васли шольо-проказник ? -шыргыжалын манят , кидшым шуялтен
94:412  саламлалте . - значит , ойлымына семынак ыштышыч ? молодец !
94:413     - тунамсе сугыньдам эре ушыштем кучышым , Иосиф Архипович !
94:414  одна шарне дыр ?
94:415     - шарнем , пеш шарнем ...
94:416     **50**
94:417     литфак студент лиймем мыйым самырык марий поэт-влак дек лишемдыш .
94:418  нунын кокла гыч Миклай Казаков , Василий Розкин , Анатолий Бик
94:419  тунамак печатлалтыт ыле . йолташмытын возымышт дене кумылаҥын , мыят
94:420  сылнымут пашаш ушнышым . иктаж лу почеламут гыч иктым " рвезе
94:421  коммунист " газетыш колтен ончышым . тылзе наре эртышат , Георгий
94:422  Ефрушын обзор статьяже лекте . тудо критик кестенже дене  мыйым рӱч
94:423  перен пуыш . стихым возаш кумылем йылт йомо . проза дене ӱсыркалаш
94:424  тӱҥальым . " рвезе коммунистыш " коштмем чарнышым .
94:425     икана , тоштын-тоштынак , Шабдар Осыпын кабинетышкыже пурен
94:426  шогальым . тудо кафедрым вуйлата ыле . Иосиф Архипович мӱйым

94:427  порын вашлие .
94:428     - ну , кунам возыметым лудаш пуэт ? - йодо .
94:429     тыге тура ойлен йодмыжо мыйым ӧрыктарыш дыр . вет мый пуренам ыле
94:430  вес сомыл дене - Алексей Андреевич Суриковын йодмыжым шукташ .
94:431  поэтын йодышыжо чонем тарватыш . тошто ойлымына ушыш тольо .
94:432  " возымет кӱын шуын шонет гын , мылам ончыкташ ит вожыл " , -
94:433  манын ыле Шабдар Осып .
94:434     Иосиф Архипович , такше икмыняр ойлымашем уло , - ыштальым .
94:435  - лудын лекташ жапда лиеш гын , эрлак конден кертам .
94:436     - кондо , кондо ... только тиде гана шкендын возымым кондо ,
94:437  йӧра ?
94:438     - мыскарамым шарнеда , ужат ?
94:439     кабинет гыч кумылаҥ лектым . коридорышто гына А . А . Суриковын
94:440  каласаш кӱштымыж нерген шарналтышым да уэш кабинетыш пураш логале.
94:441     лудаш пуымо тышка гыч Шабдар Осып " шочмо ял воктене " да " ӱчӧ "
94:442  ойлымашым ойырен нале . нунын содержанийыштлан авамын каласкалымыжым
94:443  негыз шотеш кучылтынам . Иосиф Архиповичлан " ӱчӧ келшен . тудо
94:444  тематикыж дене социально-бытовой сынан . " ойлымашын сюжетше пӱсӧ ,
94:445  чоным тарватыше , - мане поэт . - лудшылан герой-влакетын тӱсышт
94:446  коеш , характерышт ойыртемалтын тӱжвак сават . замечаний тыгай :
94:447  персонаж-влакын йылмыштым молемдаш тырше ; тушманым ончыктымет
94:448  годым шем чиям ик чамане , вет нунын чонышт-янлык чон . диалогым
94:449  кӱчык ой дене чоҥо . кажне предложениет лупшалме сола йӱкла
94:450  йоҥгалтше ... икманаш , эше изиш шинчылт , тунам мый тудлан печатьыш
94:451  " корным пуэм " . а " шочмо ял воктене " ойлымашет але кӱчымӧ .
94:452  чын , темыж дене оҥай , кӱлешан . но ланыш стрелок -влак нерген
94:453  манеш-манешым колын возаш ок лий . исторический произведенийлан
94:454  документ-влакым сайын лудын шымлен лекман . а тыйын возымаштет
94:455  тиде ок шижалт " .
94:456     шабдар Осып поро чонан , волгыдо ушан , келге шинчымашан
94:457  туныктышо , поэт , литературовед лийын , лыжган кутыралтен колтымыж
94:458  дене кеч-кӧмат шкеж дек кумылаҥден мошта ыле . изи шем ӧрышан мотор
94:459  чурийвылышыже , чатка чиеман йытыра кап-кылже , коридор дене йошт-йошт
94:460  ошкыл эртымыже тачат шинча ончылнем . чаманем , курымжо кӱчык лие .
94:461     ... ушыштем - тошто чара . чап лийже тылат ! тый от лий гын , ок
94:462  пеледалт ыле таче Йошкар-Ола ! чап лийже тыйын геройло калыкетлан -
94:463  тудын йомартле , суап пашаж дене уэмеш , тӱзлана тошто Чарла . уржа
94:464  пырче шурнылан илышым пуа , куалте шулдыр кайыкын каваш нӧлта ,
94:465  эртыме корно историйым тапта . Декабрист Федор Глинка ойлен :
94:466  " опиши героев бывших , и тогла история подит героев времени
94:467  будущих " . чын каласыме . тек тиде возымем столицынан кугу
94:468  историйышкыже изи кермычла шканже верым муэш .
94:469     ... эрта лу ий . ояр кеҥеж пагыт чонем куандара . ошкылам
94:470  сочмокушмо Чигашево урем дене . ужарген , сылнештын тудын тӱсшӧ .
94:471  йӧратыме Ноля эҥерем кумдаҥын , шарлен , вӱдшӧ яндар-яндар . тудын
94:472  вес велне у микрорайон сочын - сылне , волгыдо , кугу кӱ полат-шамыч
94:473  канде каваш нӧлталт шогат . тыште Кукшкорем ял олмеш шындыме у
94:474  заводын пашазыже-влак илат . кумда Ноля лукым пистеран , куэран
94:475  тӱкӧ-тӱкӧ пеледыш клумбан парк айлен возын . парк покшелне - первый
94:476  коммунарвлакым чапландарыше мотор памятник . шӧртньӧ буква дене
94:477  возымо шомак-влак тоштым шарныктат : " 1918 ий шыжым Кугусола
94:478  кресаньык влак Г . Курганов , А . Чужаев , Е . Эфремов , В .
94:479  Яболоков , А . Александров " красная поляна " коммуным почыныт .
94:480  чап лийже нунылан ! "
94:481     какшанла кугорныш ошкыл лекме деч ончыч Опанас Миколайын кок
94:482  пачашан йошкар кӱ полатше воктен шогалам (ожно тыште мыйын школем
94:483  ыле ) . ончылнем - ош памятник . тушан возымо : " отечественный
94:484  войнан геройжо-влакланн - чап ! " а пырт ӱлнырак сар тулеш колышо
94:485  Кугусола рвезе-шамычын лӱмышт : " М . М . Степанов
94:486  **51**
94:487  Я . И . Малинов , Д . Д . Румянцев , В . Л . Столяров ,
94:488  П . Л . Столяров , А . С . Столяров , И . В . Кузьмин ... " ,
94:489  молат - чылаже кумло утла фамилий . нунылан вуйым савем , памятникым
94:490  шогалтыше Йошкар-Ола горосоветлан таум ойлем . вара кугорныш
94:491  лектам . ӱжам , корно воктенысе пурла чонгаште чапле мрамор обелиск
94:492  мӱндыркӧ-мӱндыркӧ волгалт шога . тудым 1918 ий 28 августышто Чарласе
94:493  буржуазно-белогвардейский мятежым поктен шалатыше латыш салтак ден
94:494  нижегородский чекист-влак лӱмеш вераҥдыме . могай куан ! нунын герой
94:495  пашаштым калык монден огыл ...
94:496     ушыштем - тошто Чарла . ончылнем чот кугемше , кум шӱдӧ тӱжем
94:497  наре еҥан у Йошкар ӧла .

95:1  95 келшымашын волгыдыжо
95:2  Г . Ибулаев ,
95:3  исторический наука кандидат
95:4  ( Ончыко 1990 : 6 ) **51**
95:5  Башкирийысе партийный организаций-влакын
95:6  20-шо ийлаште шагал еҥан наций-влак коклаште
95:7  эртарыме пашашт нерген
95:8     октябрь революций деч вара В . И . Ленинын шонен ямдылыме
95:9  национальный политикым илышыш пурташ тӱҥалме . башкирийысе
95:10  партийный организаций-влакынат тидын шотышто поро пашашт историеш
95:11  кодын . нуно тӱҥ шотышто чыла нацият экономика да лукьтура шотышто
95:12  тӧр илышт да вияҥышт , наций-влак коклаште умылыдымашым пытараш
95:13  манын тыршеныт . тидым нуно ик эн тӱҥ задачылан шотленыт .
95:14  но нине йодышылм решатлымаште партийный да совет органвлаклан
95:15  кугу чулымлык дене пырля ошкылым моткоч эскерен , шотлен-вискален
95:16  ышташ кӱлын .
95:17     20-шо ийлаште Башкирийыште башкир , руш да татар-влак деч
95:18  посна 50 наре моло тыгыде национальность гыч улшо калык илен .
95:19  республикыште илыше чумыр калык гыч 13-13,5 процентше тыгай
95:20  шагал еҥан наций-влаклан логалын . нунын коклаште марий , чуваш ,
95:21  мордва да удмурт-влакат лийыныт . 1926 ийыште эртарыме  Всесоюзный
95:22  переписьын итогшо почеш Башкирийыште 2950 тӱжем еҥ илен .
95:23  тышеч 85 тӱжем наре (3,15 процент) чуваш да 79 тӱжем утла (2,94 про-
95:24  цент ) марий лийыныт . ( кызыт ты республикыште 118,5 тӱжем (3 процент)
95:25  чуваш да 105,8 тӱжем (2,7 процент ) марий илат .
95:26     изи калык-влакын йодмыштым шуктен шогаш шонымо поро кумылым
95:27  ончыктен , 1919 ийыште ПКП (б) Уфа губком пелен национальный
95:28  секций-влакым ыштыме . но граждан сар деч вара озанлык шолдыргымо
95:29  да шужен илыме жапыште нуно шке пашаштым кӱлеш семын вияҥден колтен
95:30  кертын огытыл . 1922 ийыште " изи Башкирийыш " ( Башкир АСССР-ыш
95:31  тунам кызытсе республикын ӱжашыже веле пурен ) Уфа губернийым ушымо .
95:32  тыге 1922 ий июньышто "кугу Башкирий " ышталтын . тылеч вара веле , да
95:33  РКП (б) областной комитет пелен национальный меньшинство-влак
95:34  шотышто подотделым ыштымеке , 1922 ийыште чуваш секций , 1923 ий
95:35  январьыште-марий , 1924 ий тыналтыште мордва да 1925 ий июньышто
95:36  немыч секций-влак шке пашаштым умбакыже виктараш тыҥалыныт .
95:37     партий кантон комитет-влак ( 1922-1930 ийлаште республикыште 8
95:38  кантон улмаш , 1930 ий гыч олмешышт район-влакым ышташ тӱҥалме )
95:39  пеленат национальный секций-влак лийыныт . тидын годым кантон кӧргыштӧ
95:40  могай национальность-влак илымым шотыш налме . мутлан , 1919
95:41  ийыште Пӱрӧ кантком пелен марий секцийым ыштыме . 1921 ийыште
95:42  тудланак удмурт-влак коклаште пашам ышташ кӱштымӧ . тылеч вара ик
95:43  жап марий да удмурт-влак коклаште пашам эртарен да " мари-вотский
95:44  " секций маналтын . белебей кантком пелен чуваш да мордва секций-
95:45  влак , Стерлитамакыште чуваш секций пашам ыштеныт . секций-влакын
95:46  тӱҥ сомылышт могайрак вара лийын ? нуно изи наций-влак гыч улсо пашазе
95:47  ден кресаньык-влак коклаште шочмо йылмышт дене агитационный
95:48  да пропагандистиский пашам эртареныт , республикысе да канткомласе
95:49  партийный организаций-влак ончӱлно нине национальность-влакын икыш
95:50  йӱла да культура ойыртемышт
95:51  **52**
95:52  гыч лектын шогышо партийный да совет строительство йодыш-влакым
95:53  ямдыленыт да тарватеныт .
95:54     республикысе партийный организаций тыгыде наций-влакын илышыштым
95:55  эреак шинча ончылныжо кучен . партий обкомын 1924 ий декабрьысе
95:56  пленумыштыжо да РКП (б) -ын 1925 ий январь-февральыште эртыше ӹX
95:57  Башкир конференцийыштыже изи наций-влак коклаште пашам ситыдымын
95:58  ыштымылан критический акым пуымо да экшыкым кораҥдыме шотышто раш
95:59  мерым палемдыме . партий обком тыгыде калык гыч улшо беспартийный
95:60  кресаньык-влакын конференцийыштым погаш пунчалын . нуным волостьлаште ,
95:61  канткомлаште да республикыште эртарыме . тушто тӱнямбалсе
95:62  да эл кӧргысӧ положений , калык образованийын , национальный политикын
95:63  могайрак кӱкшытыштӧ улмышт , коопераций нерген да моло
95:64  йодышымат каҥашеныт . конференций-влак изи калык-влакын шочмо йылмышт
95:65  дене эртеныт . тидыже еҥ-влакын политический чолгалыкыштым
95:66  нӧлталаш полшен .
95:67     1925 ий мартыште беспартийный чуваш кресаньык-влакын Всебашкирский
95:68  областной конференцийышт лийын . тиде ийынак 2 мартыште Пӱрӧ
95:69  олаште марий кресаньык-влакын икымше кантком конференцийышт
95:70  эртен . давлекановошто немецко-эстоно-латышский да Стерлитамакыште
95:71  мордва Всебашкирский конференций-влак лийыныт . чылаштыжат совет
95:72  строительство шотышто мероприятий-влакым сайлан шотлымо .
95:73     национальный меньшинство секций-влакын ответственный пашаеҥышт
95:74  дене чӱчкыдынак совещанийлам эртарыме . 1926 ий март гыч тӱҥалын ,
95:75  партий Башкир обком пеленсе марий секцийын секретарьжылан Василий
95:76  Голубцов ыштен . тудым республикыш Центральный Комитет колтен .
95:77  тиде ийынак июньышто партий обком пеленсе чуваш секцийын
95:78  секретарьжылан Антонов , мордван-Сухоруков , латышын Наудин
95:79  пеҥгыдемдалтыныт . 1926 ий август марте партий Пӱрӧ кантон комитетын
95:80  секретарьжылан Бекбулатов ыштен , вара Буланкин лийын . национальный
95:81  секций-влак нунын вуйлатымышт почеш пашам ыштеныт .
95:82     нине ийлаште национальный интеллегенцийым яндылыме шотышто мера
95:83  илышыш пурталтын . Марий да чуваш-влак кокла гыч туныктышо ,
95:84  культпросвет-пашаеҥ-влакым ямдылаш манын , Пӱрышто марий , Уфаште
95:85  чуваш педагогический техникум-влакым почыныт . чуваш техникум пелен
95:86  1919 ийыште мордва отделенийым почмо . 1923 ийыште областной
95:87  совпартшкол пелен чуваш да марий отделений-влакым ыштеныт . тушто совет
95:88  учрежденийлаште паша ышташ кадрым ямдыленыт .
95:89     1927 ий тӱҥалтышлан изи калык-влак илыман кундемлаште грамотдымылыкым
95:90  пытарыме шотышто 302 пункт да 9 школ-передвижка пашам ыштеныт .
95:91  тушто Москваште лӱмын курсым пытарыште пропагандист-влак туныктенӱт .
95:92  нунын коклаште марий ӱдырамаш А . Тимофеева лийын .
95:93     изи калык кокла гыч лекше-влак Москваште лӱмын почмо
95:94  пропагандистнацмен-влакын кок тылзаш курсыштышт тунемыныт .
95:95  1927 ийлан нунын  коклаште чуваш-влак Тухтаров ( стерлитамак кантон ) ,
95:96  Зарянов ден Егоров ( Белебей кантон ) , марий-влак Андреев
95:97  ( Белебей кантон ) , Яметов ден Ермолаев ( пӱрӧ кантон ) ,
95:98  мордвин Маратканов ( Стерлитамак кантон ) лийыныт . изи калык
95:99  кокла гыч Москвашке женорганизатор-влакын курсышкышт 1927 ийыште
95:100  чылаже 11 еҥым , тышечын 5 чувашым , 4 марийым да 2 мордвам
95:101  тунемаш колташ палемдыме .
95:102     республикысе совет орган-влакын радамыштыштат изи калык-влакын
95:103  интересыштым арален да нунын коклаште пашам ыштен кертше еҥ-влак
95:104  лийыныт . Башкир АССР ЦИК ( Центральный Исполнительный
95:105  Комитет) пелен изи калык-влакын пашашт дене лӱмын комиссий-влакым
95:106  ыштыме , уполномоченный-влакым кучымо . пӱрӧ Белебей да Стерлитамак
95:107  кантонлаштат изи калык-влакын пашаштым виктарыше уполномоченный-влак
95:108  лийыныт . Башнаркомпросын коллегийже пелен изи национальность-влак
95:109  шотышто комитет пашам ыштен .
95:110     1930 ийыште район-влакым ышташ тӱҥалме годымат Башкирийыште тӱрлӧ
95:111  калык илымым шотыш налме . лымын национальный район-влакым ыштыме .
95:112  мутлан , Бижбуляк район тӱрыснек чуваш район улмаш . Мишкан да
95:113  Калтаса район-влак марий район лийыныт . национальный сельсовет-влак
95:114  ойырен палемдалтыныт . **53**
95:115  тыге 54 марий , 49 чуваш , 35 мордва , 53 украин да 8 немецко-латышский
95:116  сельсовет шотлалтыныт .
95:117     изи калык кокла гыч кадым ямдылымыланат кугу верым ойырымо . нунын
95:118  кокла гыч икмынярязым вара семын вуйлатыме пашаш шогалтыме . тыге 1931
95:119  ийыште +Bашкир АССР коммунальный озанлык наркомлан 1920 ий гыч
95:120  партий член марий И . И . Ибакаевым пеҥгыдемдыме .
95:121     Башкирийыште илыше калык-влак коклаште могай пашам эртарыме нерген
95:122  йодышым партий обкомын конференцийлаштыже , бюрон заседанийлаштыже ,
95:123  Башкирийысе Совет-влакын съездлаштышт , ЦИК -ын , райсовет
95:124  исполком-влакын сессийлаштышт эреак колыштмо . тыге , мутлан , 1930 ий 25
95:125  октябрьыште ВКП ( б ) Башкир обком бюро " изи калык-влак илыман
95:126  район-влакын озанлык да культурный нӧлталтмашышт нерген " йодышым
95:127  ончен . тунам лукмо пуначал почеш утларакшым изи наций-влак илыман
95:128  район-влаклан полышым вияҥдыме шотышто мерым палемдыме улмаш .
95:129     лач тиде ийлаштак марла да чувашла районный газет-влак лекташ
95:130  тӱҥалыныт . Марла газет-влак Мишканыште 1930 ий , Калтасаште
95:131  1932 ий гыч лектыт . нуно национальный культурым пеледыктымаште пеш
95:132  кугу пашам ыштеныт .
95:133     20-шо , 30-шо ийла тӱҥалтыште Башкирийыштат экономикыште да
95:134  социальный илышыште кугу нелылык лийын . туге гынат республикысе
95:135  партийный , совет , озанлык орган-влак башкир , руш да татар-влакын
95:136  вияҥшашышт верч веле огыл тыршеныт , изи наций-влакымат , тидын
95:137  шотыштак марий ден чувашым , монден огытыл . тыштыже Башкирийысе
95:138  партийный органла пелен почмо национальный секций-влакынат надырышт кугу .
95:139  чаманаш гына кодеш , 1930 ий гыч тӱҥалын , нуным петырен пытарыме .
95:140     чыла тунамсым шарналтен , тыгай иктешлымашым ыштыме шуэш :
95:141  кызытат партийный , совет , озанлык орган да общественный организаций-
95:142  влаклан кугу национальность-влакым веве огыл , республикысе шагал еҥан
95:143  калык-влакымат социально-экономически , культурно вияҥдыме йодышлан кугу
95:144  верым ойыраш кӱлеш ыле .
95:145                    *      *      *
95:146     пытарты ийлаште Башкирийыште национальный культура клуб да
95:147  национальный общество-влак шочыныт . нуно общественный тӱҥалтыш
95:148  почеш пашам ыштат . 1989 ий иыньышто " марий " Башкир
95:149  республиканский обществылан негызым пыштыме . тудын филиалже-влак
95:150  Уфаште ( " Марий " клуб ) , Нефтекамск олаште ( " чолман " ) ,
95:151  Пӱрыштӧ ( " Марий ушем " ) , Мишкан да Калтаса селалаште улыт .
95:152     Уфа олаште " Марий " клуб деч посна башкир , татар , чуваш , украин ,
95:153  еврей да немыч культура клуб-влак пашам ыштат . нуно икте-весышт дене
95:154  келшен , ваш-ваш полшен илат . нине клуб-влакын членышт арня еда
95:155  национальный культуравлакын " Келшымаш " рӱдӧ верыштышт вашлийыт . вет
95:156  кажне клубшо тышке тӧр права дене ушнен . тылеч посна Уфаште " Урал "
95:157  Башкир калык центр , Башкирийыште татар обшественный центр , культура
95:158  чуваш республиканский обшество , украин культурын " Кобзарь "
95:159  республиканский товариществыже , совет немыч-влакын " Возрождений "
95:160  Всесоюзный обществыштын филиалже улыт . нине клуб да общество-влак шке
95:161  ончыланышт тыгайрак тӱҥ задачым шындат : шке калыкын национальный
95:162  шижмашыжым , йылмыжым да культурыжым угыч пӧлтал колташ да вияҥдаш ,
95:163  тӱрлӧ национальностян ен коклаште йолташла кылым пеҥгыдемдаш . ончычсым
95:164  шарналташ да тунамсе дене таҥастараш гын , нине национальный клуб ден
95:165  общество-влак мо дене гынат 20-шо ийласе национальный секций влакым
95:166  ушештарат .
95:167     тений апрель тӱҥалтыште ЙошкарОлаште " Марий ушем "
95:168  демократический общественный движений ( организаций ) шочо . тиде
95:169  съездыште Башкирий гычат шуко еҥан делегаций лийын . " Марий "
95:170  республиканский общество , ола ден яллаште почмо марий национальный
95:171  клуб-влак рӱдӧ мландысе " +Mарий ушем " толкыш дене пеҥгыде кылым
95:172  кучаш , ваш-ваш каҥашен пашам ышташ тӱҥалыт .
95:173     Уфа ола .

96:1  96 имнем пелен лийнем
96:2  ( +0нчыко 1990 : 6 ) **54**
96:3  Анастасия Осипова ,
96:4  пашан ветеранже
96:5  шарнымаш
96:6     пӱтынь совет калык , патыр калык , уло тӱнясе ончыл
96:7  шонымашан шемер айдеме тукым тений герман мландыште вуйым
96:8  нӧлталше да пӱтынь Европым , вараже уло тӱням шке кид
96:9  йымакыже поген налаш шонышо янлык фашизмым шке мландешыже
96:10  кырен шалатымылан 45 ияш кугу пайремым палемдышт .
96:11  жап эре ончыко да ончыко кайыме семын ушем денат , чонем
96:12  денат сар жапыш , тудын чот корштарен лупшышо
96:13  толкынлашкыже пӧртылам .
96:14     мый 1915 ийыште Морко район , Кожлаер ялеш шочынам .
96:15  кызыт мыланем 75 ий . Марлан Кожлаерешак лектынам ,
96:16  ӱмырем мучко тиде ялыштак илем . Иван Андреев дене
96:17  1939 ийыште ушнышна . вес ийын , сӱрем годым , Нина
96:18  ӱдырна шочо . ну вет илышнаже кузе сайын вийнен кайыш !
96:19  Кеҥежым Гнедка лӱман имне дене (тудо 1930 ийыштак шкенан
96:20  единоличный озанлыкна гыч тӱшка пашашке вончен ) колхозышто
96:21  куралынна , шыжым пасу гыч идымыш кылтам , а телым чодыра
96:22  гыч фермышке пуым шупшыктенна . икманаш , талук мучко ,
96:23  йӱдшӧ-кечыже манме гай , самырык вате-влак Петух Кычыри ,
96:24  Элексей вате Ольга , Стапан Миклай Лизук да мый имне
96:25  дене пашам ыштенна . а марием - уста плотник . но калык
96:26  коклаште коштшо - уста плотник . но калык коклаште коштшо аяр
96:27  умдо гай увер коклан-коклан шӱмыш толын керылтеш ыле :
96:28  "вашке сар тӱҥалеш ... " ( тунам яллаште радио лийын огыл ,
96:29  газетым икмыняр еҥ веле лудын . ) тидланже пешакат чот
96:30  ушаныме шуын огыл да . эҥгек лишсеммым ме , ӱдырамаш-влак ,
96:31  пален огынал . тидын нерген армий гыч служитлен толшо-влак
96:32  Петух Вӧдыр , Ипат Павыл Иван , Малин Семон каласкаленыт .
96:33  Малин Семон , мутлан , 1941 ий телым служитлен
96:34  пӧртыльӧ . тудо тыгерак ойла ыле : " границе воктене йот
96:35  салтак-влак пеш кугу ӱрӧ дене погынен шогат . чылтак
96:36  мемнан Кожлаер пасушто шогышо отыла койыт . касвечынла
96:37  ыресан самолет-шамыч мамнан эл ӱмбаке южгунам керылт пурат .
96:38  тиде , очыни , таклан огыл " .
96:39     1941 ий кеҥежым сар ылыже , элна ӱмбалне тул солажым
96:40  шойгыкташ тӱҥале . чыла илыш пудыраныш , шапалгыш . шот
96:41  дене пашажымат ыштен она керт . таче иктым наҥгаят , эрла -
96:42  весым . эре корнышко ямдылкалаш , погаш да ӱжаташ кӱлеш .
96:43  армий гыч служитлен пӧртылшӧ-влакетым - Петух Вӧдырым ,
96:44  Ипат Павыл Иваным , Малин Семоным , Охотник Сергейым
96:45  да молымат - тӱҥалтыш кечылаштак наҥгайышт . жап шукат
96:46  ыш эрте , охотник Сергей ден Петух Вӧдырын колымышт
96:47  нерген кагаз тольо , а Ипат Павыл Иван ден Малин Семон
96:48  увер деч посна йомыч , кушан вуйыштым пыштеныт , тачат ик
96:49  еҥат ок пале .
96:50     июль тылзым шортын-ойгырен , азапланен-пуштыланен
96:51  эртарышна , пӧръеҥ-влакым эксыде , кече еда фронтыш ужатышна .
96:52  кожлаернаже тунам пеш кугу ыле , иктаж 330 сурт лийын .
96:53  уржа-сорла лишеме . уло калык , сорлам кидыш налын , пасушко
96:54  лекте . но август тылзын ятыр пӧръеҥлан эрденЭрак повестка
96:55  тольо . оксина акамын Сергей пелашыжланат , мемнан Иванланат
96:56  повесткым кучыктышт . каласышт : "кечываллан ял гыч лектын
96:57  шуаш " . йолйыжыҥ кайыме семын лие , шӱмым ала-можо йочик
96:58  шуралтыш , шинчавӱдым кучен сеҥаш йӧсӧ . кечывал жаплан Кӱшыл
96:59  Кожлаер гыч мемнан Ярча уремыш куд ула - фронтыш кайыше да
96:60  ужатыше-влак - толын шогале . меат ончылгоч кычкен ямдылыме
96:61  улашкына визытын шична : ме марием дене коктын , Оксина акам
96:62  ден Сергей , Сергейын ачаже - Микал тулар .
96:63     кажне орваште - вич-куд еҥ . ял мучаште рекрут-влак
96:64  чеверласыме мурым шергылтарат :
96:65           ой  , ачийжат , молан шортат ?
96:66           кычкен лекме алашат омыл .
96:67           ой , авийжат , молан шортат ?
96:68           шинчын лӱштымӧ ушкалет омыл .
96:69           кычкен лекме алашат олмешат йӧренам .
96:70           шыдыда улмо годым
96:71           шыдыда пушландарашат йӧренам .
96:72           ой , ачийжат-авийжат ,
96:73           ой , пошкудо-шамычшат ,
96:74           ужатен толмыланда
96:75           пеш кугу тау .
96:76     ял воктенысе уржавечыш шумеке , тӱредше-влак икте кодде
96:77  ужаташ лектыч . олагорно кок могырышто калык ош пылла шога .
96:78  шукымжо шортыт , эсенласат . вет кеч-кӧнат изаже ма , шольыжо ,
96:79  лишыл йолташыже , родо-тукымжо тушман дене илаш-колаш кредалмашке
96:80  кая . а тушечын чыланжак илыше пӧртылыт мо ? тидым
96:81  ужатыше кажне чон умыла . садланак кумда пасу ӱмбалне йӱк-йӱан
96:82  сургалтеш гына мемнан Иван ожнысо рекрут мурым тӱшка калык
96:83  ончылно муралтен кодыш :
96:84           мӱндыр кӱдырчет кӱдыртале да ,
96:85           кӱ курыклан нелыже тольо .
96:86           мӱндыр мардежет пуале да ,
96:87           пушеҥге вуетлан нелыже тольо .
96:88           мӱндыр уверет тольо да ,
96:89           мыланнаже нелыже тольо .
96:90  шкеже мура , логарже пышкемалтеш , йӱкшӧ шыжакаҥеш , шинча йырже
96:91  тыл-дыл вӱд налеш . тунамсе тиде мурыжо , тӱсшӧ ӱмырешлан шарнаш
96:92  кодын . воктенак Сергей курскамжат яндар йӱкшым лукто :
96:93           ваке яраш кодмо дечын
96:94           кынем чыкен кодышна .
96:95           олыкна яраш кодмо дечын
96:96           йытыным шарен кодышна .
96:97           ялна яраш кодмо дечын
96:98           таҥым кучен кодышна ...
96:99  **55**
96:100     эркын-эркын тӱредше-влакат шеҥгелне шулен йомыч , шӧртньӧ
96:101  пасуат вудакаҥе .
96:102     а кечыже чытыдымын чот шокшо , йӱлышӧ коҥгала эҥда , чаманыде
96:103  пелта . ойго дене вӱдылалтын кечеш йоҥлен да пӱжалтын , вӱд кашка
96:104  гай нӧрен-улнен , шӱмбел йолташнам Кужер ( кызыт Красный Стекловар )
96:105  поселкыш , призывной пунктыш , ужатена ( пуламыр жапыште ,
96:106  тулеч варат Кожлаер ялна , Кужер поселкат Сотнур районыш
96:107  пуреныт ) .
96:108     Кужерыш кечывал деч вара веле миен шуна . пеш тале кӱдырчан
96:109  йӱр тӱҥале , каважат сӱмырлен йогымыла чӱчо . рекрут-влакнам
96:110  призывной пунктыш ( поселкысо школыш ) пуртышт . ме тӱжвалне кодна ,
96:111  лапаш гай нӧрен пытышна . мочоло шуко калык погынен : ончыкылык
96:112  салтакше , ужатен толшыжо ! ӱжатыше-шамыч йӱдым уремыште эртарышна .
96:113  эрдене призывник-влакым кудывечыш кӱчык жаплан чумырышт , митинг
96:114  семын лие . тиде айдеме толкынышто мурышыжо мурат , куштышыжо
96:115  куштат , шортшыжо шортыт . тыге гӱрлен-шаулен , Елнет чодырам
96:116  муро йӱк дене сургыктен , шуко шӱдӧ айдеме Шолеҥер могырыш каяш
96:117  лекте - шочмо элым герман тӱшка деч оҥ дене аралаш . шӱмышкына
96:118  ий шултыш возо .
96:119     тунам , 1941 ий август тылзын , 15 еҥым ужатен колтыма гыч
96:120  кумытын веле илыше пӧртылыныт . шукынжо уверде йомыныт .
96:121  мыланемат , Оксина арамланат " без вести пропал " манме кагаз
96:122  тольо .
96:123     пӧръеҥ-влакнан тул пӧрдемыш каен йомын пытымекышт , илыш
96:124  ялыште каласен моштыдымын нелеме , шолдыргыш . тунам техника
96:125  уке гаяк ыле , имньым фронтыш наҥгайышт (мемнан Гнедканамат ) ,
96:126  мӧҥгеш колшыжат ярнен пытыш . имньылан агун ӱмбал олым леведышымат
96:127  рончен пукшаш верештын . неле кашка гай кӧтырем саман ӱдырамаш
96:128  ден йоча вачым темдале .
96:129     иванмытым ужатен колтымо жаплан Нина ӱдыремлан ик ий теме .
96:130  туге гынат шыжым мыйым , Соловьева Тайрам , Стапан Миклай
96:131  Лизукым , Онтон Иван Анам , Эчан Начукым , Зуй Чачукым
96:132  да молымат повестка дене Покровский ял воктеке пырням руаш
96:133  колтышт . кӱртньӧ корным Суслонгер поселко гыч ты почиҥга марте
96:134  война деч ончычак шупшмо ыле . чодыраште , шӱй даҥыт лумышто
96:135  йӱштылын , кӱжго пӱнчӧ деке ийын кает , тӱҥжым пу кольмо дене лум
96:136  деч эрыктет , вара тореш пила дене пӱчкат . кече мучко ерыште
96:137  йӱштыл лекше гай льоп-льоп норен-кылмен , ярненулнен пытет ,
96:138  кастене , кудашын , пеш коҥга воктене шыранен кошташ улнеже да ...
96:139  вагон толын шуын , иктаж кок шагат йӱд марте пырням ,
96:140  пуым опташ шурен наҥгаят . южгунамже , ноен толын , кеҥеж
96:141  гай лыжга пӧртыштӧ мален гына колтет , пелйыд жапыште грузитлаш
96:142  кычкырен кынелтат . чодыра пашаште вий чотак лунчыргыш .
96:143  кочкашыжат кечыгутлан кылме кинде курика ( тудыжат южгунам ок
96:144  логал ) да икмыняр шолтымо , йӱштӧ пареҥге . шылын кайымылан
96:145  вигак судитленыт .
96:146     чыташ лийдыме йӱштӧ шогымылан кӧра арама , олмапу чыла кылмен
96:147  кошкен пытышт . пире влак чот пошышт . илыш шот ала-могай ажгыныше
96:148  агурыш проволымо семын чучо .
96:149     1942-43 ийлан марием да Сергей курскам веле огыл , мариемын
96:150  шольыжат сареш колышт , шочмо изамат фронтышто сусыргыш . нигӧ
96:151  дечынат , нигушечынат полышым йодаш . Йора эше мариемын аваже
96:152  ӱдырем ончен . сар жапыште , чатлама телым , пырням руэн коштмо
96:153  деч посна имне дене пуымат Лопатино (кызыт Волжск ола )
96:154  йотке шупшыктенна . Kеҥеж гоч эре пасу пашаште толашенна :
96:155  шогавуйыш шкеак кычкалтын , мландым куралынна ; шурным тӱредынна ,
96:156  ӱденна , кылтам шупшыктен шийынна , пареҥгым урен , сомылен ,
96:157  луктын погенна . пашажым чыват чӱҥген ок пытаре дыр манын шоналтын .
96:158  кызыт , сар чарнымылан 45 ий темме гутлаште , мый , 75 ияш шоҥго
96:159  ӱдырамаш , эре иктым шонен шинчем : кузе ме тидым чылажымат сеҥен
96:160  лектын кертынна , кузе лиыше кодынна ? могай юмыжо мыланна полшен
96:161  гын ? тынар жап эртен гынат , могырем йӱштӧ вӱдым опталмыла шыр-р
96:162  шергылтеш . поснак тунамсе пагытын пудештылше январь йӱдым дургемым
96:163  гунчал-пунчал вагон грузитлаш кайымынам шарналтемат , онем ала-можо
96:164  ишен шында .
96:165     икана тыге сар жапыште орва дене кылтам кондем . пеленем
96:166  Нина ӱдыремат шинчылтеш . тудлан 3 ий . палыдыме салтак мемнам
96:167  орванам поктен шуо , почешна ошкылеш . чукаем мый дечем
96:168  йодеш : " авий , тидыже кӧ тугай ? " " ачат " , - манам .
96:169  идымышке толын шумеке , Нинам салтак кидышкыже нале ,
96:170  вуйжым ниялтыш .
96:171  шияш толшо-шамыч " начук , Иванет толын аман ? " воштылыт .
96:172  еҥ-влак дене изиш мутланен шогылтмеке , ӱдыремым салтак мланде
96:173  ваке волтен шогалтыш , чеверласыш да корныш лекте . падырашемже
96:174  шортын-шортын ойла : "ачийже молан мыйым коден кайыш ? " тидын
96:175  нерген , жап эртымеке , изайлан ойленам , мыйым тудо сайынак
96:176  вурсыш : "молан йочам тыге ондалет ? " мане .
96:177     шукерте огыл омым ужым : иванем , марием , сарышке ужатен
96:178  колтымо олагорно дене шочмо ял вуйышкына ошкыл толеш . шкетын .
96:179  ош тувырым чиен , шем пальтом . но уремышке вашеш куржын
96:180  лекташыжак ӧрым . вучышым-вучышым , толын ыш пуро . вученак
96:181  помыжалтым . теве тыге . ӱмырем мучко ӱдырем дене коктын илышна .
96:182  варажым тудо пошкудо ялыш марлан лекте . кызыт шкетын почаҥам .
96:183     тачысе кечылан кодшо шучко пуламырым илен лекше-влак
96:184  иктын-коктын веле кодынна . нунын лӱм денат кушкын толшо тукымлан
96:185  тыгай сугыньым каласыме шуэш: мемнан ӱмбалнысе канде , тыныс
96:186  кавам вулно шолеман , шучко , шӱч гай пыл дене леведаш эрыкым
96:187  ида пу . ме тиде шолемым шкенан кап-кылна дене чытен лектынна ,
96:188  тудым тыланда ужаш ынже пырӧ .
96:189                *  *  *
96:190     илен эртарыме ӱмыр пасуэм шергенлончылен лекмекем , тыгай
96:191  иктешлымашым ыштем : мыйын пӱтынь илышем имне дене кылдалтын .
96:192  колхозым ыштыме жапыштат , сар ийлаштат , тулеч варат . шарнем
96:193  1922-23 ийлам . тунам мыланем 7 ий эрталтен ыле . кеҥежым ачам
96:194  дене имньым пу шӱдыран орвашке кычкена , смола дене темыме
96:195  печкем орва талашке пыштена , **56**
96:196  смолам ужалаш Элнет ӱмбал Ярамарий , Азъял , Петъял ( кызыт
96:197  Волжский район ) кундемыш , Кожлаер гыч 35 уштыш торашке ,
96:198  каена . ялыш миен шумеке , урем мучко "тегыт , тегыт ! "манын
96:199  кычкырен куржам . еҥ-влак , тегыт лавушкам ( леҥежым ) руалтен ,
96:200  ачам деке смолам налаш ошкылыт . а тегытшым пу шӱдыран орвам
96:201  шӱраш кучылтыныт .
96:202     Оксина , Тайра акаммыт дене пырля кеҥежым , шыжым кӱшыл
96:203  клатыште малена ыле икана август тылзын , йӱдым , чыланат
96:204  шургымо йӱкеш юрт помыжалтна . пӧртышкӧ пурышнат , окнашке
96:205  керылтна . урем мучко шуко еҥ ошкылеш . лӱшкат , кычкырлат ,
96:206  ятлат , ала-мом тып-топ , чылт-чолт перкалат . шӱльым рӱден ,
96:207  шолышт коштшо Кргори Вӧдырым кученыт улмаш . Кригори Вӧдыр
96:208  урем покшечын юпызге ошкылеш , шкеже яра ведрам кыра .
96:209  почешыже - калык йогын . еҥ тӱшка йодеш : " кӧ кая ? "
96:210  шолыштшо еҥет вашмутым пуа : "Кргори Вӧдыр кая ! " калык
96:211  адакат йодеш : "кушко кая ? " вор вашешта : " шӱльым рӱдаш ! "
96:212  " а-а , шӱльым рӱдаш ! " - кӧ мо дене шуын , тудын дене тып-
96:213  топ брлоч .чылр-чолт роведыт . адакат тиде йодышымак пуат ,
96:214  адак тыгак урем мучко кырен наҥгаят . тунам шолыштшо еҥым
96:215  нимыняр огыт чамане ыле ...
96:216     телым шым ияш ньога-влак издер дене курыкан Ярча уеремыште
96:217  юарлен мунчалтена . чот йӱштыштӧ издерет шыт-шыт-шыт веле
96:218  пералта . кечыгут тыге модын , мунчалтен , лумышто поцаҥын шер
96:219  теммеке , кастене кӱнчылам шӱдыраш погынена . изике (чыра )
96:220  тулым чӱктена , тудо волгыдо юапым шараш тӧча . шинчаш коштына
96:221  Стапан Миклай Лизукмыт ,Филат Анамыт деке . нунат мыйын
96:222  таҥашак улыт - 7 ияш . кожлаер школыш кандаш ияш пурышым .
96:223  кок ий веле тунемаш кошташ логале .
96:224     латкок ияш лиймеке , озанлык пашашке кугыеҥ дене тӧрак
96:225  ушнышым . Оксина , Тайра акаммыт , Иви изай пелен сорла
96:226  дене тӱредаш кошташ тӱҥальым . тунам вет кажнын посна
96:227  ( единоличный ) озанлык лийын . кечывалым пасушто тыршена ,
96:228  йӱдлан имне пукшаш каена . рвезе-влак гармоньым , тӱмырым налыт ,
96:229  чыланат , иктаж кумло ӱдыр-каче , алашанам кушкыжына да Поп
96:230  чодыра воктеке тӧрген кудалына . йӱдвошт ик-кок еҥ имньым
96:231  эскера , молыжо тулото воктене гармонь-тӱмыр , тальянка почеш
96:232  куштен-мурен , лӱшкен киена . эрдене , чылтак сӱан семын
96:233  муренгӱрлен , ялыш толына . имне пукшаш тыгай изи ийготан
96:234  икшыве-влакак кеҥеж , шыже гочат коштынна . икманаш , лум
96:235  толмешке .
96:236     а мемнан дене кеҥежым пӱртӱсшӧ могай сӧрале . эрдене Поп
96:237  чодыра , пысмен лоп велым имньым пукшыма гыч толат , ончалат -
96:238  Кожлаер ял копа пундаште улмыла пӱтынек коеш . шола могырым
96:239  Вончо корем шуйналтын ( пеш келге , яндар вӱдан , вара семын
96:240  вӱдшӧ кошкыш ) изиш тембалнырак кугу Анюр курык нӧлталт шога ,
96:241  ваштарешак Коркан курыкын тайылже ялым авыра . Анюр курык
96:242  велым Мызеҥер корем , Коркан курык велым Куван корем
96:243  Кожлаерышке вошт шуйналтыныт . нуно моткочак келге , тура да кӱ
96:244  серан улыт , тушто тӱрлӧ-тӱрлӧ пушеҥге кушкеш .
96:245     кожлаер ялнан акрет годсек куанже , кугешнымашыже , поянлыкше ,
96:246  моторлыкшо , тиде - ер , вес семын ойлаш гын , тудо - ялын
96:247  воштончышыжо .ер иктаж меҥгат пеле кутышан , пел меҥге лопкытан .
96:248  а келгытше мыняр метр - иктат пален кертын огыл . мемнан
96:249  суртпече ер воктенак , вӱдшым пакча гычак кошталына ( чаманен
96:250  каласаш логалеш , 1970 ийлаште ерна кош-каш тӱҥале , тачысе кечылан
96:251  тушто арама кушкеш , койын купыш савырна ) .
96:252     акрет годсо кугезынамат , тудын уныкажын уныкажымат ер вӱдна
96:253  пукшен-йӱктен , шемыжым ошемден , лӱп-лӱп годым йӱштылшӧ-влакын
96:254  могырыштым кандарен .
96:255     волена тайыл мучко имньым кушкыжын , а ужар чашкер ӱмбалым
96:256  эҥыж тӱсан ӱжара чеверта , ер ӱмбалне тӱтыра койын нугыдемеш .
96:257  теве кечат лектеш . ерышке волен , имньым йӱктена . кечываллан
96:258  адакат имньына дене тышке толына : йӱктена , мушкына , йӱштылтена .
96:259  скежат йӱштылына , вара - пашашке . кастене - адакат
96:260  имне пукшымашке .
96:261     пареҥгым луктын налмеке , мланде кылма , пушкыдо мамык лум
96:262  кундемым леведеш . тыгай годым имньылан пукшаш терышке шудым ,
96:263  ложашым , шӱльым , шийын налме кылтам , шкаланна киндым , шылым ,
96:264  пареҥгым , тыгак тӱрлӧ явалам оптена - Осып ачам , Иви изай ,
96:265  Оксина , Тайра акаммыт , уло ешге манме гай заводыш смола
96:266  шолташ лектын каена . ӱмбалнына - кум акак -шӱжарак-влакын - вынер
96:267  тувыр , пӱреман ыштыраш мыжер , коваште дене ургыктымо пӱреман
96:268  ужга , вуйышто - шке куымо меж шовыч , йолыштына - шенм ыштыр ,
96:269  йыдал . йӱдалже смола пашаште ик арнялан веле сита .
96:270     шӱргышкӧ миен шумеке , изам-акаммыт кӱжгӧ-кӱжгӧ пӱнчым йӧрыктен
96:271  шуат , кишан пундышым , вожшымат куклаш пижыт . омартажым пу
96:272  комыля кугытаным тыгыдемдат , вожшым тугак оптат . мый тиде
96:273  кишан вожым имне дене смола заводыш шупшыктен , пуымат , под
96:274  йымалан олтышашлыкым , метр кутышаным кондем . скипидарым , смолам
96:275  шолтен налмеке , йӱлышӧ шӱйым мландыш урен шындена . йӱкшымекыже ,
96:276  шӱй омашыш нумалам . изам-акаммыт адакат вес пӱнчӧ вожым куклаш
96:277  тӱҥалыт . скипидарым . смолам , посна печкелашке оптен , ялыш
96:278  кондена .
96:279     смола завод паша - чот неле , лавыран паша . шыжымсе вишкыде
96:280  лавыраште почаҥмыла пӱжвӱдеш йӱштыл амыргет , шкеже шӱчан ия гай
96:281  лийын пытет . но варажым , Озаҥыш чыла тиде паша сасканам наҥгаен
96:282  ужалымеке ( мый шкежат йочаракем годымак ачам пелен Озаҥыш
96:283  коштынам ) , изишак оксам ыштена , тудын дене калачым , колым
96:284  шыдаҥ ложашым ӱарня пайремлан налын толына . колхоз почмо деч
96:285  ондакат тыге чот тыршен пашам ыштымылан кӧра уданжак огыл иленна,
96:286  айдеме семын чиен шогалашат , кочкаш-йӱашат лийын .
96:287     смола завод гыч Ю ийлан толына , моло дене пырля шорыкйол
96:288  пайремлан ямдылалташ тӱҥалына . кок шорыкйол ӱдыр пӧрт еда ик
96:289  совок гыч ложашым але сыра шолтымо салатым поген коштеш .
96:290  тыгак чыла сурт гыч ик сорым дене пуым погат . орол пӧрт ваштареш
96:291  илыше еҥын кудыштыжо кугу подеш сырам шолташ  тӱҥалыт .
96:292  **57**
96:293  пӧръеҥ йочашамыч пуым пӱчкедат , шелыштыт . шорыкйол кас марте сырам ,
96:294  шолтен , кугу печкеш оптен , шуктен ямдылат . шымше январь
96:295  кастене нине кок ӱдыр , мӧчӧр кува-кугыза , йоча кашак , кажне суртыш
96:296  пурен , " шорыкйол сырам йӱаш мийыза " манын ӱжын коштыт . юло ял
96:297  калык орол пӧртыш чумырга . кок шорыкйол ӱдыр , мурен-мурен , толшо-
96:298  влаклан андыр дене сырам йӱктат . а нуныжо вашеш ший оксам коркашке
96:299  кормыж дене кышкат . тыге арня мучко шорыкйол сырам йӱыныт .
96:300     1929 - 30 ийлаште уло ешге колхозыш пурышна . гнедка лӱман кугу
96:301  алашанамат , кок ушкалнамат " ярча колхозыш пуышна . ынде чыла
96:302  ялге манме гай тӱшка пашашке ушнышна . шӱльым , шем шыдаҥым ӱдаш ,
96:303  пареҥгым шындаш пошкудо ӱдыр-рвезе-влак дене пырля , лум кайымеке
96:304  вигак , мландым куралынна . посна озанлык годымсо семынак , колхоз
96:305  лиймекат , имньым пукшаш кеҥеж-шыже гоч гармонь-тӱмыр денак
96:306  лектеденна . курал чарнымеке , пареҥгым урен сомылымеке , уржа-сорлашке
96:307  ушненна . уржавече гыч идымыш , агуныш кылтам шупсыктенна , шыжымже
96:308  сапондо денат шияш логалын . август пытымешке , Шолеҥерыш , казнашке ,
96:309  иктаж 15 ула дене шурным шупшыктенна . пареҥге паша тӱҥалмеке ,
96:310  тиде вожсаскам Лопатиныш шумеш наҥгаенна . кокланже йӱр
96:311  вошт , лавыраштат кошташ пернен .
96:312     но теле шумеке , самырыкшымат , шоҥгыжымат эре чодыра руаш
96:313  поктеныт . мыят тиде пашашке 16 ияшак логалынам . неле пӱнчым
96:314  луман годым Элнет серышке Кужер воктечын имне дене шупшыктымо .
96:315  ӱарня пайремлан , шошо велеш , мӧҥгӧ погынен толына . Mончаш
96:316  пурен лектын гына шуктена , Морко гыч уполномоченный толешат ,
96:317  уло ялым йол ӱмбаке шогалта , чодыра пашашке шӱрдыл , кодыл
96:318  колта . илалшырак пӧръеҥ-влак Йошкарэҥерыш шумеш шуыт , тушко
96:319  пурат , ӱарня пайремым сайынак палемдат . эр велеш кожлашке
96:320  кайыме олмеш имньыштым мӧҥгӧ , Кожлаерышкыла , савыралытат ,
96:321  мурен-мурен кудал толыт . ну меже , нӧргӧ ӱдыршамыч , тидлан
96:322  йывыртена вет . кеч-мо гынат 2-3 кече ӱарня пайремым мӧҥгыштӧ ,
96:323  ача-ава пелен , пайремлаш лиеш . а вара адакат - келге лумыш ,
96:324  ий пораныш , самырык кап-кыл дене яҥгар пырням нӧлтышташ .
96:325     марий калыкын ик эн чот йӧртыме , чесле пайремже - ӱарня
96:326  - нерген , поснак каласынем . тудо шорыкйол деч вара индеш
96:327  арня гыч , март тылзын , арня тӱҥалтыште , шочмын , толеш .
96:328  кожлаер ялыштына тиде кечын пазар лӱшкен . калыкыште тудым
96:329  "ӱарня пазар " маныныт .
96:330     кандаш шагат эрдене шошо кече тулла чеверген лектеш . тымык
96:331  пӱртӱсым помӱжалтен , шлия дене , тӱрлӧ тӱсан лента дене ,
96:332  тӱрлӧ тӱсан лента дене сӧрастарыме , энертышан ( рогозан )
96:333  тереш  кычкыме , кугу пӱгыштӧ кечыше оҥгырым мурыктышо
96:334  имне-влак пасу дене мемнан ялышкыла лишемыт . ялнаже Вончо
96:335  эҥер лопышто верланен . тыгай оҥгыран имньыже , калыкше
96:336  Овдасола , Коркатово , Кӱчыкэҥер , Кугушӱргӧ , Мызеҥер
96:337  велым лоп верышке тӱрлӧ тӱсан йогын семын койын волат .
96:338  кызытсе Йогор Володян суртшо гыч тӱҥалын , Сергей Эчанын
96:339  пӧртшӧ марте пазар ловыкалтеш . мом гына огыт ужале , мом
96:340  гына огыт нал : ӱдырамаш-пӧръеҥ вургемже , тӱрлӧ алгаже ,
96:341  ший-шерже . а колхозым ыштыме деч ончыч , 1925-30 ийлаште ,
96:342  Параньга , Шернур , Советский районла гыч , икманаш ,
96:343  йӱдйымал марий , татар , руш-влакат эреак ложашым , шӱльым ужалаш
96:344  кондат ыле . колхозым ыштымеке , киндым кондымым чарнышт . тыгай
96:345  кугу , ала-мыняр тӱжем еҥан пазарже мемнан Кожлаерыштына талук
96:346  мучко, изарнян да рушарнян , лийын .калык тудым " изарня пазар " ,
96:347  " рушарня пазар " манын .
96:348     кожлаернат , воктен улшо села , почиҥга , ял-влакат чыла пайрем
96:349  кокла гюч ӱарням веле эн чот пайремленыт . шочмын тыге
96:350  пазар рӱжген лыпланымеке , мемнан деке кас велеш Морко села
96:351  воктене илыше калӱк унала толаш тӱҥалеш . ик суртышко - 3-4
96:352  имне . родо-тӱкымыштым сийлаш ача-авана , пошкудо-шамыч чот
96:353  ямдылалтыныт . могай гына кочкыш , пӱрӧ сыра ӱстембалне
96:354  огыт пушлане , огыт шоҥешталт ! юна-влак ӱстелтӧрыш шинчыт , чесым
96:355  тамлат , подылыт . изиш лиймеке , вуйышкышт кайымеке , пӧрт кӧргыштӧ
96:356  муро шепгылтеш :
96:357           вӱд дене кайыме корнешнаже
96:358           вӱдшудыжо шочале .
96:359           модаш кайыме корнешнаже
96:360           модо шудыжо шочале .
96:361           идымыш кайыме корнешнаже
96:362           ладыра куэ шочале .
96:363           ладыра куэн йымалныже
96:364           шере памаш лекме вӱд уло .
96:365           шере памашын шере вӱдшым
96:366           эреак йӱмына веле шуэш
96:367           тыгай сай родо-шамыч деке
96:368           эреак толмына веле шуэш .
96:369     тиде жапыштак уремыш лектын шогалат гын , пошкудо сурт-пече гычат
96:370  тыгайракак сынан муро йоҥгалтеш :
96:371           лапын-лапын коймашешыже
96:372           завод шындаш келшалеш
96:373           кӱкшын-кӱкшын коймашешыже
96:374           кӱ оплат шындаш келшалеш .
96:375           тыгай сай родо-шамыч деке
96:376           кажне пайремлан толаш келшалеш .
96:377     уна-влакым йӱдвошт лишыл еҥышт , ешышт , тукымышт деке
96:378  гармонь , тальянка , шӱвыр , кӱсле дене коштыктат . мурат ,
96:379  куштат , мыскарам каласкалат , йӱыт , кочкыт . ик суткам тӱге чот
96:380  пайремлымеке , кас велеш мӧҥго тарванат . адакат , ӱстел ваштареш
96:381  шогалын , таум ыштен , ӱналыкеш ӱжын шергылтарен колтат :
96:382           мура-мура манын ида ман ,
96:383           мемнан деч мурышо куку уло .
96:384           шӱшка-шӱшка манын ида ман ,
96:385           мемнан деч шӱшкышӧ шӱшпык уло .
96:386           койышан-койышан ман ида ман ,
96:387           мемнан деч койышан - алаша .
96:388           алаша мотор - чулка йолан ,
96:389           кемым чикташ огеш лий .
96:390           родына сай ӱлыт , ончат манын ,
96:391           врема шумеке , кайыде ок лий .
96:392     тыге ужатен колтымеке , пошкудышко лектын ошкылат . туштат
96:393  уна-влак , капка ончыко лектын , озашт дене чеслын чеверласат :
96:394  **58**
96:395           корем воктен корно кая ,
96:396           корно воктен йос кая .
96:397           йос корно дене
96:398           ме толын улына .
96:399           мемнан корно дене
96:400           те мийыза .
96:401     ачана-авана , кочана-кована унаштым ӱяк-мӱяк сийленыт гын ,
96:402  ме , нӧргӧ калык , шке семынна модын юарленна . ярча урем кутышеш
96:403  кечывалым издер , тер , ий вол , кӱр дене шер темынак мунчалтенна .
96:404  а кастене йыҥгыран имне дене , погынен шинчын , гармоньым шоктен ,
96:405  кугу Кожлаерын уремлаже - Шӱтламал , Кокласола ,
96:406  Курыктӱр , Эмек , Ярча - мучко иктаж куд иыр савырнена . тиде
96:407  чылажат сар деч ончыч лийын . сар жапыште ӱарня пайрем мондалтын ,
96:408  ушыштат лийын огыл . тунам ялыште мурымо йӱк огыл , шортын
96:409  васарыме йӱк веле шергылтын . такше ӱарняжым сар деч варажат изишак
96:410  пайремленыт , но жап эртыме семын эркын-эркын тиде койыш мондалте .
96:411     ожно , пайрем годым , 3-4 кечым уло ялге чотак веселитленыт :
96:412  муреныт , куштеныт , йӱыныт , кочкыныт . яллаште талук мучко
96:413  кажне еҥын аракат , мӱй пӱрат , сырат лийын . но паша жапыште ,
96:414  ик пайрем гыч вес пайрем марте , уремыште ик еҥат йӱын , перныл
96:415  коштын огыл . изи йочаже , кугыеҥже , шоҥгыжо , сутка дене малыде ,
96:416  манаш лиеш , вий шутымышт семын мер сомылым шуктен согеныт .
96:417     мылам 18 ий теммеке , 1933 ийыште , ачана колен колтыш .
96:418  пашаже тыге лие . колхозыш пурымо Гендка имньына дене тудым
96:419  Озаҥыш колтышт . шынден пытарымеке . еҥ дечын пареҥгым погенӱт ,
96:420  олашке наҥгаеныт . ола уремыште , Казанка эҥер воктене , имне
96:421  колдыртатен лишемше трамвай деч лӱдынат , кок йола тӧрштылаш
96:422  тӱҥалын . ты жапыште Осып ачам алаша вуйышко кержалтын . но
96:423  Гнедка , вуйжо дене пеш чот виян лупшалын , озажым рельс ӱмбаке ,
96:424  эртен кудалше трамвай йымаке , кудалтен ...
96:425     ме тудым рӱмбалгымекат , йӱдвоштат вучышна , уке , ыш тол .
96:426  эрлашым кастене веле тиде ойго нерген толын ойлышт . вашке
96:427  лулегыжымат мочыла кульыш оптен кондышт .
96:428     ик ий гыч , шӱм дене маитлен , авамжат уке лие . тиде жаплан
96:429  илышнажат шӱлыкаҥме гае чучо . оксина акам , Иви изай шкаланышт
96:430  ешым чумырышт , Тайра акамат марлан лекте . шочмо суртыштына Иви
96:431  изам , ешыж дене , да мый веле кодна .
96:432     эше тидым пеш сайын сарнем . 1935-36 ийлаште Шунур ото воктене
96:433  пареҥгын луктына ыле . вончо лоп могырым топ-топ-топ пеш чот
96:434  содомлымо йӱкым колна . уло калык , кольмым , шаньыкым , корзинкам ,
96:435  ведрам кудалтен , йӱк шоктымо велыш выж веле куржын колтыш .
96:436  корно воктеке пазарла погынен шогална , ончена : кӱчыкэҥер ял
96:437  могырым Кожлаерышкыла кок трактор кудал толеш . ӱмбалнышт - изи
96:438  йошкар флажок . ик вурс ожыжым Оксина акамын марийже , Чергей ,
96:439  вӱда , весыжым - кӱчыкэҥер ял гыч Чечеш Вачи .
96:440  ме тыгайжым нигунамат ужын огынал , шинчам путырак пашкартенна .
96:441  нуно тракторым шогалтышт , волышт , рашемдышт : Шолеҥер кӱртньӧ
96:442  корно станцийыште вагон гыч тракторым налынытат , Морко
96:443  МТС-ыш наҥгаят . йоча-влакым кӱзыктен шындыштат , ял велышкыла
96:444  тарванышт .
96:445     вес иешын иктаж ныл трактор дене куралаш мемнан "ярча " колхозышко
96:446  тольыч . тудо жапыште тракторыш вӱдым нумалаш ял гыч черет
96:447  дене кок еҥым колтат ыле . мыламат ятыр гана йӱдым кӱртньӧ имньым
96:448  нумал "йӱкташ " логалын .
96:449     1937-38 ийлаште Филат Ана , Стапан Миклай Лизук да мый
96:450  кызытсе Морко - Шолеҥер корным ыштымаште телым тер дене ошмам
96:451  шупшыктенна .
96:452     1938 ий гутлаште ( тылзыжымак раш он шарне ) Кожлаер школышто
96:453  тӱныктышо Федор Никитичым , первый председатель , вараже калык
96:454  судья Онтон Эчаным , Кӱчыкэҥер ял гыч Беклемишев Николай
96:455  Николаевичым ( тудат ончычшо Кожлаер школышто туныктен ыле )
96:456  кучен наҥгайышт . молан арестоватлымым тунам пален огынал ,
96:457  " калык тушман " , " троцкист " манын ойлат ыле . нимогай титакдыме
96:458  улмышт тенийсе саманыште веле рашеме .
96:459                *  *  *
96:460     1945 ийыште , шошым , война пытен манын ойлышт . сар гыч
96:461  иктынкоктын фронтовик-шамыч пӧртылаш тӱҥальыч . ныл-вич еҥ тольо - и
96:462  чыла . а мочоло шукын лектын каеныт ыле . иванемын увер деч посна
96:463  йоммыж нерген серышым 1943 ийыште налынам гынат , пуламыр чарнымеке ,
96:464  эре олагорно могырыш ончал колтем : " ала трук толгыч коеш ?
96:465     тиде жаплан Нина ӱдыремлан вич ий теме . тунам уржам тӱредаш
96:466  пайлен пуат ыле . тудымат полышкалаш пеленем коштыкташ тӱҥальым .
96:467  мый сорла дене тӱредам , кылтам пидам . коктын копнам оптена .
96:468  икмыняр ий гыч тудо шкежат сорлам кидыш нале . пареҥгымат кажне
96:469  ешлан йыраҥ дене шеледен пуэныт . адакат коктын кӱнчена , вара
96:470  кастене , яшлыкыш оптен , имне дене подвалыш наҥгаена . неле
96:471  пареҥге яшлыкым шуко нумалаш пернен . ышталтын вет , шукталтын :
96:472  мӧҥгыштат лукталтын , колхозынат  нигунам мландеш кылмен кодын огыл .
96:473     пареҥге пашам пытарымеке , уло ялге кылтам шийме пашашке куснена .
96:474  шийме машинам  иктаж кудытын кид дене пӱтыреныт , ик еҥ кылтам
96:475  рончен колтен шога , адак икмыняр ӱдырамаш шийын лукмо пырчым
96:476  ӧрдыжкырак наҥгаен пуалта . вес тӱшка тудым урлыклан клатыш опта .
96:477  тыгай тӱшка пашаште веле эмганыше шӱмнажым эркын-эркын эмратен
96:478  паремденна .
96:479     чатлама йӱштӧ годымжо , теле рӱдыштӧ , агулым шындена, кылтам
96:480  сапондо дене шийына . кастене шкенан еш дене кидпашам ыштена :
96:481  кӱнчылам шӱдырена , пижерге-носким пидына . ломыжеш варен ,
96:482  шокшо коҥгашке шуртӧ йолзондым кӱаш пуртен пыштена - шошым вынер куаш
96:483  ямдылена . коҥга гыч лукмеке , йӱкшымеке , тиде муш шӱртым ерыш
96:484  наҥгаена . кугу вакым шӱтен , коным шӱалтен колтена . вара , волыш
96:485  оптен , шуарвондо дене иктаж ныл пачаш шурен шӱалтена . конден ,
96:486  кудывечыш сакена . кошкымекыже , кӱчымӧ муно вӱдеш нӧртена . адак
96:487  уэш кудывечыш кошкаш луктын сакена . тыгеракын , тиде шӱртӧ шошым
96:488  вынер куаш ямде лиеш .
96:489  **59**
96:490     тынар чот колхоз пашам сурт сомылкам ыштен толашымеке ,
96:491  крешеньым ( тудо 19 январьыште эртаралтын ) изин-кугун вучена .
96:492  мемнан Кожлаер ялна тиде пайремӱм йӱын огыл . кажне ийын Морко
96:493  села воктене верланыше яллашке уло калыкге погынен каена ( марийна ,
96:494  шольына , пошкудына , тукымна сареш вуйыштым пыштеныт манын , эре
96:495  шортын-ойгырен илаш ок лий вет ) : кӧ йолын , кӧ - имне дене .
96:496  меат Оксина , тайра акаммыт , йочана-шамыч дене Кугу Кожлаялыш
96:497  тарванена . тушто подына-влак илат . ӱарнялан толмекышт , ме нуным
96:498  кузе пагален ончена нунат мемнан тугак ӱеш-мӱеш лоҥыт . ӱстелтӧрыш
96:499  шындат , тутло деч тутло чесым пукшат . пӧрт покшеке лектын ,
96:500  оҥгыр йӱкна дене муралтен колтена :
96:501           кӱкшын-кӱкшын курыкет ӱмбалне
96:502           ола алашаэт шога .
96:503           ола алашан ӱмбалныже
96:504           порсын портыш кия .
96:505           порсын портышын ӱмбалныже
96:506           ший ӧртньӧр кия .
96:507           ший ӧртньӧрын ӱмбалныже
96:508           шел сортаже йӱлалеш
96:509           шел сортаже ок йӱлӧ улмашын ,
96:510           мемнан чоннаже йӱлалеш .
96:511     ял гыч погынен толытат , мемнам , тавален-тавален , мӧҥгышкышт
96:512  унам ышташ наҥгаят . йӱдвошт , эрлашын кечыгут тыге мурен-чӱчкен
96:513  коштына .
96:514     кас велеш мӧҥгӧ велыш тарванена . ӱстел ваштареш шогалын ,
96:515  чеверласыме лӱмеш , шарналтен илашышт , мурым пӧлеклена :
96:516           ошемалын , олма садше
96:517           май тылзыште пеледеш .
96:518           чот ужарген , пӱнчерлаже
96:519           кугу йӱк дене шергылтеш .
96:520           куку мура сад лоҥгаште ,
96:521           мемнан верчын ойгырен .
96:522           ме коштына ломберлаште ,
96:523           тендан верчын ойгырен .
96:524           сад пеледыш , ош пеледыш ,
96:525           йыгыр мӱян пеледеш .
96:526           тендан дене меже кугун
96:527           шогаш жапна укалеш .
96:528           тежат ужатен колтынеда ,
96:529           межат каен колтынена .
96:530           ой , родыжат-шамычшат ,
96:531           толмыланнат ида сыре .
96:532           кайымына почешат
96:533           ида вурсо .
96:534     крешенье гыч толмеке , уэш чодырашке колтеныт . ӱшӱт эҥер
96:535  воктене пӱнчӧ пырням руэнна , шошым шоло дене волташ ямдыленна .
96:536  имне дене  шугшыктышыжо шупшыктат , чумырышыжо чумырат руышыжо руат .
96:537  ӱарня марте руэна , вара мӧҥгӧ толына .
96:538     тыште эше тидым каласыде ок лий : сар деч ондакат , сар жапыштат ,
96:539  тулеч варат чодырам руэн коштмылан , колхоз пашам ыштымылан оксам
96:540  ик ырымат тӱлен огытыл . пашадарлан киндым , олымым , шудым пуэныт .
96:541  оксам ал озанлык пашам ыстымылан 60-шо ийлаште веле тӱлаш тӱҥалыныт .
96:542     ямле ӱарня пайремым эртарен колтымеке , вынерым куаш ямдылалтына :
96:543  шӱртым мундыртена , эргена , почым пунена , викташ тӱҥалына ,  ис
96:544  вошт налына . ик пӧртыштӧ - вынер куымо кум стан .
96:545  сар деч варажат чияш налаш окса лийын огыл . садланак вынер
96:546  тувырым чиен коштынна . вынержым 15 метр кутышым куэн луктына ,
96:547  ныл ярыманым . олык ужаргымеке , пӱтынь ял вынерым олыкеш шарен
96:548  опта , кечеш тудо ошемеш . вара , йӧршын кошкымеке , куд еҥ дене
96:549  шогалын , вынерым кырена . кас юалге дене кеҥежым лишыл яллаште -
96:550  Кӱчыкэҥерыште , Ильинскийыште , Овдасолаште - вынерым кырыме
96:551  мемнан Кожлаерышке пеш раш шокта .
96:552     витлымше ийлаштак мемнан "ярча " колхозыштат машина , тарактор
96:553  толаш тыҥальыч . мландым имне дене куралмым , уржам кид дене тӱредмым ,
96:554  шурным шолеҥерыш шупшыктымым эркын-эркӱн чарнышна , неле паша
96:555  деч эрнышна . Lачак шке пакчам веле имне дене куралынна , шогавуй
96:556  дене пареҥгым шынденна . тыгеракын , илыш койын-койын каньылеме ,
96:557  полышкалаш ӱдыремат кушкын шуо . тудо 16 ияшак колхоз фермышке
96:558  ушкалым лӱшташ пурыш , пашалан , мыйын семынак , эветле огыл ,
96:559  ыштыш-кучышыжат кожмак .
96:560     кеҥежым шудым сава дене соленна . ӱдырамаш-шамыч эн чапле ,
96:561  тӱрлеман коленкор , ош мамык тувырыштым чиен мият . сӱрем годым
96:562  гармонь , тӱмыр дене олыкыш каена . шудым удыраш , каваным опташ
96:563  йочажат , шонгыжат рӱжге лектына . тора верлаште  - поп чодыра
96:564  воктене , Пысмен лоп , Омаш лук , Сирлан корем пасулаште -
96:565  шурным тӱредме годым , мӧнгӧ толын , юватылын кошташ огыл манын ,
96:566  кечываллан " общий котел " манмым ыштат .
96:567  колхоз презым але шорыкым шӱшкылыт , тудым пасушко намият . тунам
96:568  колхозышто пашам ыштыше-шамычлан киндым кӱэштыныт . ик еҥлан
96:569  600 грамм дене пуэденыт . ешыште ныл еҥ гын - ик йыргешке сукыр .
96:570  ну тунам киндыже чот тутло ыле вет ! кызытсе дене таҥастарет мо ?
96:571  ала шуко жап шужен-явыген илыме деч вара тыге чучын .
96:572     саде шылетым , пасушко намиен , кугу шем подеш шолтат . киндым
96:573  кондат . тӱшкан погынен шинчын , тамле киндым пурлат , шокшо шыл
96:574  шӱрым поведат .
96:575     шыжым пареҥгым ончычсо семынак кид дене , шаньык денак ,
96:576  луктынна , имне денак подвалыш шупшыктенна . телым Нина
96:577  ӱдыремлан фермыште полышкаленам : имне дене кугу печкеш оптен ,
96:578  вӱдым шупшыктенам .
96:579     1956 ийыште Иви изайын полшымыж дене тошто пӧртнам шыгален
96:580  шындышна . эше икмыняр ий гыч колхозышто пашам ыштымыланна оксам
96:581  тӱлаш тӱҥальыч . изинракӱн гынат , ситен . илен-толын , колхознам
96:582  чот кугемдышт вара " путь Ленина " совхозым ыштышт . Нина
96:583  ӱдырем пошкудо Коркатово ялыш марлан кайыш , мыят пенсийыш
96:584  лектым . но туго гынат кертмем семын эреак тӱшка пашашке коштынам .
96:585     сар чарнымылан - 45 ий . тынар жап эртымеке , самырык тӱкымлан
96:586  иктешлен каласыме шуэш : шочмо Кожлаер ялыштына икмыняр лу вате
96:587  марийыштым Кугу сареш йомдарышт . но туге гынат тулык вате
96:588  кокла гыч ик ӱдырамашат шӱртньылаш , пышткойын кошташ , арака
96:589  дене таҥым кучаш ыш тӱҥал . ик велым , мыйын шонымаште , тунам
96:590  ял ӱмбалне йӱын , перныл кошташ кугу языклан шотлалтын . вес
96:591  **60**
96:592  велым , нуным чылаштымат орлыкан пагыт лоҥын да шуарен , садланак
96:593  тыгай пеҥгыде шӱман лийыныт . икте кодде йӱдшӧ-кечыже
96:594  пашам ыштеныт , вольыкым ончеҥӱт , икшывыштым , йол ӱмбаке
96:595  шогалтен , илыш корныш луктыныт .
96:596     кызыт мый дечем "илыш корныштыда сӧрал йомак гай чечен
96:597  але шем тамык гай жаплан те могай пагытым шотледа ? " манын
96:598  йодмылан мый тыгерак вашештем ыле : сӧрал йомак гай чечен
96:599  жаплан мый ӱдыр годым имне пукшаш коштмо , ӱарня кечын оҥгыран
96:600  имне дене ял мучко кудалыштме пагытем шотлем . а шем
96:601  тамык гай илыш йыжыҥлан сарын ий гай йӱшто , чыла чонаным
96:602  рок йымак ураш шонышо шучко шинчаончалтышыжым шотлем " .
96:603     кызыт мыланем - 75 ий . ӱдырем марлан кайыме деч вара
96:604  шкетынак почаҥам . пареҥгым шындем , шоганым , ушменым .
96:605  вольыкым ӱмырем мучкак ашненам , кызытат ушкалым , презым ,
96:606  шорыкым , чывым ончем .
96:607     шкетынак почаҥам гынат , ом ӧпкеле : ӱдыр-веҥым , аля ден
96:608  Сергей ӱныкам шудым , пуым ямдылашат , пареҥгым лукташат
96:609  путырак полшат . казна мыланем 70 теҥге пенсийым тула . пеш кугу
96:610  таум ыштем Совет властьлан .
96:611                  мучаш ой
96:612     кызыт ял озанлыкын чыла отрасльыштыже оашам чот механизироватлыме
96:613  да автоматизироватлыме . мланде топланымеке , " путь ленина "
96:614  совхознан кеч-кудо отделенийышкыже миен лек , пасу мучко
96:615  шолшо паша шӱметымак авалта : теве ик аҥа тӱрыштӧ ӱдышӧ агрегат
96:616  шога , автопогрузчик сеялкыш пырчым ястра . тудын воктенак ,
96:617  вес пасушто , куатле трактор-влак мландым пушкыдемдат , очыни ,
96:618  тышан паеҥгым шындаш ямдылалтыт .
96:619     вара ушмен , пареҥге йыраҥ коклам пушкыдемдаш пижыт . уржасорла
96:620  шуо гын , озанлык мучко кумло-витле комбайн шурнывечыш лектеш .
96:621  молан мый тидын нерген ойлем ? а теве молан . Pасулаште
96:622  трактор ден комбайн-влакын пашаштым шӱм куанен эскерен , тачысе
96:623  ялын илыш дене тӧр ошкылмыжын палемдынем . но тидын жапыштак
96:624  эр шошым колхозник ден пашазе-влакын чиялтыме наличникан ,
96:625  палисадникан , калай леведышан кермыч але пу оралтышт коклаште ,
96:626  але кугу комплекс воктене шуэн огыл шинчамлан шолдырген сӱмырлаш
96:627  тӧчышӧ имне вӱта манме леваш перна , а тушто - туле ората гай
96:628  имне-влак .
96:629     чыла велым шымлен-вискален , лончылен лекмеке , тыге каласаш
96:630  лиеш : таче озанлык имне деч посна илен да пашам ыштен кертеш .
96:631  тугеже тиде вольыкым кучаш кӱлешыже уло мо ? кӱлешыже уло веле
96:632  огыл , а моткочак йӧратен переген ашныман ! южыжо йодын кертеш :
96:633  имньыже ни колхозлан , ни совхозлан , ни колхозник-влаклан
96:634  огеш кӱл гын , молан тудым ашнашыже ? а теве молан . айста
96:635  ончалына марий кресаньыкын аркет пагыт гыч тачысе кече марте
96:636  илен толмо корныжым . кресаньыкын илышыже , шочын вочмыж гыч
96:637  тӱҥалын , эре имне дене кылдалтын . Ялысе айдеме тудын деч посна
96:638  ик кечымат илен кертын огыл . кресаньыкын имньыже лийын огыл гын ,
96:639  тудо пеш йорлын илен , ӱмыржӧ мучко еҥым сӧрвален коштын ,
96:640  санденак калык имньым пагален да чаманен .
96:641     шошым ош саҥган Гнедка дене терысым шкенан пасушко шупшыктенна .
96:642  тунам кажнын посна озанлык ыле . осып ачайна , имньылан неле ынже
96:643  лий манын , мемнам , самырык-влакым , орва йыр шогалтат ,
96:644  курык ваштареш шӱкыкта ыле . тунар имньым чаманен . имньым чот
96:645  чаманымыжлан кӧрак Озаҥ олаште трамвай иымалан колыш .
96:646     тышеч теве могай шонымаш лектеш : кресаньыклан имне шерге
96:647  лийын . имне колен гын , уло еш утен каен шортын , кужу жап
96:648  чот ойгырен . кресаньык чот сырымыж годым имньым вурсен , лупш
96:649  дене кырен кертын , но тудым шӱшкыл кочкаш кидше нигунамат
96:650  нӧлталтын огыл . тиде пеш чот кугу сулыклан шотлалтын .
96:651     а ынде вес могырым ончалына . кунам мый ял воктене имньым ужам ,
96:652  ушышко эреак эртен кодшо жапем толын пура . вет ӱмыр мучко ,
96:653  манаш лиеш , имне дене пашам ышташ логалын . утларакшым кеҥежым .
96:654  имньыже колхозын лийын , но ме нуным мӧҥгысӧ сурт вольык
96:655  семынак онченна . шкеак ужар клеверым солен пукшенна шокшо кечыште ,
96:656  вӱдыш пуртен , йӱштылтенна , а вара йӱдвошт имне пукшаш
96:657  коштынна .
96:658     эре тыге пашам ыштен , имньым чот йӧратен , ме тудын гоч
96:659  кресаньык паша деке , мланде паша деке утыр шӱмешкенна .
96:660  тыгеже имне гоч , имньылан кӧра ме мланде пашам йӧраташ ,аклаш ,
96:661  пагалаш тунемынна . да мланде пашам веле огыл , шочмо ялымт ,
96:662  шочмо калыкымат , шочмо элымат . лач тыште имньын воспитательный
96:663  значенийже .
96:664     илыш кунар писын ончыко кая , айдемылан эртен кодшо пагыт
96:665  тунар утларак шергын чучеш . эртен кодшо пагытышкыже айдемын
96:666  чиемже , сурт коклаште кучылтмо ӱзгар , тыгак озанлыкыште
96:667  пайдаланыме моло арверат пурат . ме кызыт сапондым , изикем ,
96:668  вынер куымо станым сӱзлым , йыдалым , вынер тувыр-йолашым да
96:669  молымат музейышке поген оптена . тидыже теве молан ышталтеш :
96:670  кушкын толшо тукым коча-кова-влакын илышыштым эреак пален
96:671  шогыжо , нунын ыштыме сомылыштым умбалыже шуйыжо , кеч-могай
96:672  сеҥымашат могай нелылык дене логалмым ӱмылыжо . икманаш ,
96:673  экспонат-влак тачысе ямле илыш кузе толмо нерген каласкалат .
96:674     я имньым музейыш пуртен от шогалте . ни сурт-печыште от ашне .
96:675  мыйын шонымаште , имне вӱтам школ воктенрак чоҥаш , а имньым
96:676  школышто тунемше йочавлаклан ончаш ӱшанаш гын , утларак келшен
96:677  толеш . шошо-шыже пагытыште имне ял калыкланат , сколланат
96:678  кӱлеш . тыге-икшыве-влакым мланде деке , мланде паша деке кеч
96:679  изиш гынат кумылаҥдаш лиеш .
96:680      печатлаш Валентин Осипов-ярча
96:681                             ямдылен .

97:1  97 марий сылнымутын шем кечылаже
97:2  ( Ончыко 1990 : 6 ) **71**
97:3  эртыме корно
97:4  Ксенофонт Сануков
97:5     Марий сылнымутын историйже нерген шукерте огыл лекше
97:6  " история марийской литературы " книгаште каласкалыме .
97:7  ойлыманат огыл , тудын авторжо-влак шагал огыл пашам ыштеныт ,
97:8  литературын эртыме корныжым эн тӱҥалтыш жап гыч тачысе
97:9  кече марте почын пуэныт . пытартыш ийла марте тиде корным
97:10  изиш чиялтенрак , сӧрастаренрак ончыктен шогеныт гын , кызыт
97:11  лекше у книга илышын чынже дек утларак лишке шога . ме ынде
97:12  палена: мемнан литературынан историйже "сеҥымаш гыч сеҥымашыш "
97:13  нӧлталт толмо вияш корно лийын огыл . автор-влак могай
97:14  нелылык , туткар да вашпижмаш гоч эрташ логалмымат почын
97:15  ончыкташ тыршеныт .
97:16     туге гынат 1936-1938 ийласе ойган саманым у книгаштат изиш
97:17  гына "ниялтен " кайӱме . а вет тунамсе жап пеш кугу орлыкан
97:18  лийын , тудым марий сылнымутын шем кечылаже манаш лачеш толеш .
97:19  тунам литературынам йӧршын гаяк пытарыме , тӱнчыктарыме . но
97:20  " марий литераратурын историйжым лудмо годым тиде ок шижалт .
97:21  сандене лудшо-влакым тудо жапысе документла дене палдараш
97:22  кӱлеш , очыни . вик каласыман тунамсе акыр саманым савырен
97:23  ончалме годым чонлан тачат шу-уй чучын колта.
97:24     сандене сем кечыла нерген мут лекме голым ме кызыт
97:25  утларакше 1937 ийым ушештарена . а мый гын " 1936-1938 ийласе "
97:26  манын возышым . такше тиде датыжат марий сылнымутым пытарыме
97:27  пагытын ик ужашыжым - эн чот осалланыме жапым - гына ончыкта .
97:28  шучко паша тылеч ятыр ончычак тӱҥалын да вара утыр талышнен ,
97:29  пеш кумдан шарлен , шем тӱтан семын калык илышым авалтен да
97:30  шотлен пытарыдыме еҥлан кугу ойгым конден .
97:31     1937 ийыште чот вияҥше репрессийлан калӱк психологически
97:32  ямдылалт шуын улмаш .
97:33     а кузе да кушеч тӱҥалын тиде осал паша ? сталин тӱрлӧ калык
97:34  коклаште ваш умылымашым , келшымашым локтыл кертше тӱҥ лӱдыкшылан
97:35  " верысе национализмым " шотлен ( шарналтена : В . И . Ленинын
97:36  ойлымыж почеш , тидын шотышто эн кугу лӱдыкшым великодержавный
97:37  шовинизм ӱштен шоген ) да " йӧрдымӧ койыш " ваштареш кучедалмашым
97:38  шарен колтен . а шагал еҥан калык-влак коклаште саде " верысе
97:39  национализмын " косажым ылыжтен шогышо вийлан национальный
97:40  интеллигенцийым шотленыт . шуко вереже , тыгак Марий кундемыштат ,
97:41  интеллигенцийлан илыш куатым револючий пуэн .  ушакыл пашам
97:42  ыштыше еҥ-влак тунам але шагалын лийыныт гынат , нуно шочмо
97:43  калыкын шӱм-чон кумылжым ончыктен шогеныт , наций семын вияҥаш ,
97:44  у кӱкшытыш нӧлталташ тыршымыжым раш почын пуэныт . уке ,
97:45  нуно тидым почын пуымо дене серлаген огытыл , шке лӱмнерым кӱшнӧ
97:46  кучымо , шке наций дене кугешныме кумылым вияҥдаш , культурым
97:47  нӧлташ , кугезе йӱлам тунемаш да у чия дене пойдараш чыла семынат
97:48  полшеныт . а национальный интеллигенцийын рӱдӧ вийжылан писатель-влак
97:49  шотлалтыныт . тышеч теве мо рашемеш : кугу совет кугыжанышым
97:50  ыштыме лӱмеш калык-влакын национальный ойыртемыштым ӱштыл
97:51  кудалтышашлан нунын шочмо йылмыштым тиде йылмым кучылтшо , пойдарыше
97:52  да чапландарен шогышо еҥ-влакым пытараш кӱлын .
97:53     Сталин да тудын лишыл полышкалышыже-влак национальный культурым
97:54  вияҥдаш кӱлмӧ нерген ойкыштыныт . но тидыже яра мут гына
97:55  лийын . 30-шо ийла тӱҥалтыштак национальный культурым сыгыремдыме ,
97:56  тудлан чаракым шындыме койыш палдырнен , культура мастар-влакым
97:57  поктылаш тӱҥалыныт .
97:58     пале , марий калыкын уста эргыже-влак эше революций деч ончычак
97:59  да Совет властьын первый ийлаштыже шочмо йылме дене сылнымутым
97:60  шочыкташ да школым вияҥдаш пижыныт . Сталинын " туныктымыж "
97:61  почеш , тошто интеллигенций шӱм-чонжо дене буржуазный лийын .
97:62  сандене 30-шо ийлашке тошкалмекак , кугун тунемше еҥ-влак коклаште
97:63  " вредительым " кычалаш тӱҥалыныт . шке калыклан шуко
97:64  поро пашам ыштыше ятыр еҥ - литератор-влак В . М . Васильев
97:65  ( Ӱпымарий ) , П . Г . Григорьев ( Эмяш ) , С . Г .
97:66  Гаврилов ( Эпин ) , Г . Г . Кармазин ( Эвайн ) , Л . Я .
97:67  Мендияров да монат - властьын ӱшанжым йомдарен .1930 ийыште
97:68  облисполкомын тунамсе председательже А . Ф . Эшкинин партий
97:69  обкомын пленумыштыжо теве кузе каласен : " тиде - буржуазный
97:70  интеллигенций . ме тудым кучылташ тӧчен ончышна , тӱрлӧ йӧн дене
97:71  шкенан дек шупшын шогышна . но тудо мемнан дене пырля ок кай
97:72  мемнан дене иквереш пашам ышташ ок шоно " . тиде интеллигенций
97:73  тунам книга , учебник , мутер-влакым возен да савыктен шоген .
97:74  но вуйлатыше-влаклан тудын
97:75  **72**
97:76  пашаже тичмашынжак келшен огыл . Васильевын " марий мутержым "
97:77  поген налыныт , академический мутерым ямдылыме , чыла марийлан
97:78  келшыше ик литературный йылмым вияҥдыме пашам кӱлдымашлан
97:79  шотленыт . 1930 ий январьыште тиде тошто интеллигенций радамыш
97:80  пурышо кандаш еҥым - В . М . Васильевым , Ф . Е . Егоровым ,
97:81  А . Сайным , Т . Е . Евсеевым да молымат - арестоватленыт ,
97:82  националист ӱлыда , контрреволюционный группировкым чумыренда да
97:83  финн разведка дене кылым кучен шогенда манын титакленыт . шочмо
97:84  калыкын йылмыжым , кольклоржым , этнографийжым шымлымым , калыкын
97:85  шке сын-куан йӱлажым арален кодаш тыршымым , статья ден очерклаште
97:86  тудын нерген каласкалымым тунам буржуазный национализмлан шотленыт .
97:87     политический шылтыкым кычал муаш тӧчымӧ жапыштак писатель-влакын
97:88  произведенийыштым , школлан лукмо учебник-влакым вулгарный
97:89  социологийын висаж дене аклен " лончылаш " тӱҥалыныт . тале онщественный
97:90  пашаеҥ , писатель , ученый В . А . Мухин йымак пургедмаш чыла
97:91  тидын кузе ышталтмыжым пеш раш ончыкта . ВКП (б) обкомын пашаеҥже
97:92  П . Е . Егоров тӱҥалтыш школлан лукмо "совет школ " лудшаш
97:93  книгашкыже пуртымо произведений-влакым "келгын лончылен " да тыгай
97:94  ойым пидын : " тиде книга школлан ок йӧрӧ веле огыл , тудо зияным
97:95  ышта " . молан ? пецинзентын пӱсӧ шинчаж ончыко " Марий эл "
97:96  ( тудым чодыра руышын мурыж семын возымо ) почеламут пернен .
97:97                 Марий эл
97:98           эй -
97:99           марий эл ! марий эл !
97:100           кож коклаш , куп лоҥгаш йомынат !
97:101           юл воктен , чодыраш
97:102           марийлан чыламат тоенат !
97:103           кожлажат-пӱнчержат
97:104           шыжымат-телымат
97:105           кӱжгӧ мурым шарен муралтат :
97:106           гӱж-ж , гӱж-ж , гӱж-ж , гӱж-ж ...
97:107           теҥыз вӱд оҥго гай ,
97:108           курык вуй мардеж гай ,
97:109           марий элым гӱжлалын темат :
97:110           гӱж-ж , гӱж-ж , гӱж-ж , гӱж-ж ...
97:111           тиде йӱк шып коштеш ,
97:112           кож деч кожыш пернылеш -
97:113           кудалеш - ӧндалеш ,
97:114           кожла вуйым шупшалеш ;
97:115           южгунам шӱшкалтен ,
97:116           мардеж южым погалта ;
97:117           кушталтен , мӱгырен ,
97:118           чодырам мучко пудырта .
97:119           тунам возыт пӱнчерла ,
97:120           возыт комдык шопкерла ;
97:121           шем кожла , куэрла -
97:122           шып кият туй еҥла .
97:123           тиде йӱк шепка гыч лупшалтеш ,
97:124           марий ден иквереш сып коштеш :
97:125           гӱж-ж , гӱж-ж , гӱж-ж ойлалеш ,
97:126           паша калык шӱмеш пернылеш ...
97:127     " тунам возыт ... туй еҥла " мут-влак "рецензийыште " тыге
97:128  умылтаралтыт : "тыште чылажат сӱмырла гына , а ок чоҥалт . да чыла
97:129  тидыже " паша калык шӱмеш пернылеш " . ты шонымаш Васильевын ,
97:130  Мендияровын да нунын йыр погынышо компанийын тыгай
97:131  контрреволюционный теорийышкышт конда : " кӧ шуын , тудо
97:132  марий чодырам руа .
97:133  ошман мланде чараш кодеш да чодыра олмеш Марий Сахара лиеш " .
97:134  тышеч тыгай ой ышталтеш : чодырам руаш йӧным пӱыман огыл . чодыра
97:135  руышын мурыжлан ӱшанаш гын , МАО могайрак вара ?
97:136     1. МАО чодыра ден куп лоҥгаш йомын да чылажымат шылтен (тоен ) .
97:137  кӧ деч ? Вара область йомын мо , тудо социализмым чоҥымо тӱшка паша
97:138  деч ӧрдыжтӧ шога мо ? Марий калык кӧ деч шылын ?
97:139     2. " кожлажат-пӱнчержат ... кужгӧ мурым шарен муралтат " . мо
97:140  нерген мурат ? МАО-н чодыра лоҥгаш йоммыжо да шке марий-влакым
97:141  шылтымыж нерген гын , тиде - пызырен илыме калыкын тошто мурыжо .
97:142  да тидыже область мучко "кож деч кожыш пернылеш " . " тиде йӱк ...
97:143  марий ден иквереш шып коштеш  " - вес семын каласымаште , марий калык
97:144  индыралт илыме кумылжым пеленже коштыкта . а молан у , таза , куатым
97:145  ешарен шогышо илыш кумылым огыл , а ожно йӧсланен илыме кумылжым
97:146  пеленже коштыкта ? класс тӱшман гына , тошто годсылан эҥертыше ,
97:147  интернациональный воспитанийым йӧрдымылан шотлышо аҥысыр националист
97:148  гына тыге ойлен кертеш " .
97:149     ик почеламутышто " рецензент " тыгай мут-влакым ужын : " кеҥеж
97:150  жапет толешат , ужар олмат шуалеш . олма семын ужарген , меат эркын
97:151  кушкына " . тидын негызеш , " эркын " мутлан пижын , тудо авторым
97:152  туге титаклен , пуйто тыште темп нерген сталинский лозунгым да
97:153  соцтаҥасымашым йӧрдымылан шотлымо .
97:154     шонен лукмо нине да моло йоҥылышым пуэн овартен , В . А .
97:155  Мухиным вурсымо кампанийым шарен колтеныт . ӱченыйын йоҥылышыжым
97:156  шымлен налаш да тудын вуйлатыме МарНИИ-н пашажым тергаш лӱмынак

97:157  комиссий ышталтын . ныл ий эртымеке , комиссийын членже , марий
97:158  коммунистицеский ял озанлык школын туныктышыжо В . П . Тихонов
97:159  партий обкомыш шкенжын заслугыж нерген возен колтен ,тиде комиссийыште
97:160  могай пашам ыштымыжымат усештарен :  " Мылам Мӱхинын литературный
97:161  пашаже-влакым ончен лекташ да идеологий шот дене могай улмыштым
97:162  тергаш кӱштымӧ ыле . тергымеке пален нальым : шолып йӧным кучылтын
97:163  Мухин эреак контрреволюционный троцкистский методологийым шаркален .
97:164  тидын нерген мый ВКП (б) обком бюрон заседанийыштыже увертарышым " .
97:165  комиссийлан шке кумылын полышкалыше-влакат лектыныт . МарНИИ
97:166  пашаеҥ-влак  А . Деревяшкинын ( Аизенвортын ) да М . Чхаидзен
97:167  пуымо шояк материаллан эҥертен , партий обком бюрон пунчаллыштыже
97:168  " мухинын теоретический йоҥылышыжо ( троцкизм позицийыш мунчалтен
97:169  волымыж0) " нерген каласалтын . кӱшно ончыктымо семынак , титаклыме
97:170  ойым шонеч лукмо тырлӧ " пример "  дене пеҥгыдемденыт . но кызытеш
97:171  В . Мухин ( Шави ) вурсалтме ; шкенжым шылталыме дене утлен кодын
97:172  тудлан пытартыш гана шижтарыман пеҥгыде выговорым пуэныт .
97:173     1934 ийыште " националистический группировкым ыштымылан " ,
97:174  " партий обкомын национальный йодыш шотышто политикыжым
97:175  **73**
97:176  шӱктарымылан " ВКП (б) обком бюро членыш кандидат , " марий
97:177  коммуна " газетын редакторжо да Писатель ушем оргкомитетын
97:178  председательже М . Кузнецовым  ( Апшат Максим ) титакленыт .
97:179  могай амал дене ? тудо шке выступленийлаштыже национальный кадрым
97:180  ямдылышаш верч шагал тыршыме нерген ойлен , марий йылмын пӱрымашыж
97:181  верч азапланен . Кузнецовын мутшым В . Голубцов да ятыр моло марий
97:182  пашаеҥ чынлан шотленыт . газет редакторым чыла тидлан кӧра партий
97:183  снчылно мут кучаш шогалтымек , тудо каласен : " мый ынде йӧршын
97:184  ом умыло : марий коммунист йылме нерген ойла гын , тудо вара
97:185  националист мо ? .. тиде йодышым мый пеш чӱчкыдын нӧлталам да ойлем :
97:186  ты пашаште ситыдымаш уло , но тидыже мыйын националист улмемым ок
97:187  ончыкто " . М . Кузнецовым " марий коммунын " редакторжо да
97:188  Писатель ушем оргкомитетын председательже должность гыч кораҥденыт ,
97:189  партий обком бюро ден пленум состав гыч луктыныт .
97:190     тунемак , 1934 ийыште , областной партийный конференцийыште
97:191  тугай ойым пидыныт , пуйто МАО-што верысе национализм вуйым
97:192  нӧлташ тӱҥалын . марий йылме ден литературым шымлыме да туныктымо
97:193  пашам тергыме амал дене пединститутышто чотак " пургедаш " пижыныт .
97:194  нине кок предметым туныктышо-влакым , ты шотыштак Шабдар Осыпым ,
97:195  ишыктылаш тӱҥалыныт . марий-влакын финн , венгр да эстон-влак дене
97:196  пырля ик йылме тӱшкаш пурымышт нерген ойлаш чареныт , тидыже ынде
97:197  "контрреволюционный интеллигент-влакын линийыштлан " шотлалтын .
97:198     марий йылме ден литературым вияҥдымаште нелылык улмо нерген
97:199  В . А . Мухинын да молынат тургыжланен ойлымыштлан партий
97:200  обкомын икымше секретарьже азербайджанец А. Г . Ширвани апыраныше
97:201  шемын вашештен : " мо те шке йылмыланда тунар чот пижында ? теве мый
97:202  шочмо йылмем дене шукертсекак ом ойло да тидлан кӧра нимогай
97:203  йӧнысырлыкым ом шиж " .
97:204     ширвани олмеш 1935 ий январьыште поляк Ч . И . Врублевскийым
97:205  конденыт . тудо ты шотышто вес тӱрлӧ шонымашан лийын . марий-влак
97:206  коклаште паша ышташ толмек , Врублевский нунын культурыштым ,
97:207  илышйӱлаштым да эсогыл йылмыштым сайынрак пален налаш кӱлешлан шотлен ,
97:208  марий писатель-влак дене чӱчкыдын вашлийын , нунылан полшен шоген .
97:209  мый архивыште В . Мухинын обком секретарьлан марла возымо
97:210  запискажым ужынам . тушто тыге ушештарыме : те , Врублевский йолташ ,
97:211  талукат пеле - кок ий гыч марла кутыраш тӱҥалаш сӧренда ыле ...
97:212     НКБД управлений начальник А . И . Карачаров тиде йодышым
97:213  йӧршын вес семын ончен . 1937 ий мучаште Ч . И . Врублевскийым
97:214  партий обкомын икымше секретарьже должность гыч кораҥдыме деч вара
97:215  тудо шыдешкен ойлен : " мый умылен кертын омыл , молан Врублевский
97:216  марий йӱлам , марий калыкын ожнысо илышыжым тунемаш кыртменак пижӱн .
97:217  тышеч тудо тыгай выводым ыштен : чӱла экшык национальный политикым
97:218  йоҥыпыш шуктен толмо гыч лектын шога . кечкуштат рушла возат , чыла
97:219  тидым марлаҥдаш кӱлеш , манын . марий калыкын Пеледыш пайремжым
97:220  да молымат нӧлташ тӱҥалын . мый ом пале , Врублевскийлан саде
97:221  Пеледыш пайремым молан нӧлташ кӱлын ; вет тудым колхоз пайрем дене
97:222  алмашташ лиеш ыле . тидым ышташ нимогай кӱлешыжат лийын огыл .
97:223  Врублевскийын ойжо почеш тӱрлӧ юбилейым да молымат эртараш пижыч .
97:224  чавайным эше 33-шо ийыштак буржуазный националист семын яндар вӱдыш
97:225  лукмо ыле . мо иялан тудлан торжественный юбилейым эртараш ,
97:226  буржуазно-националистический пушан " Акпатыр " да моло постановка-
97:227  влакым ончыктылаш кӱлын ? "
97:228     чынак , С . Г . Чавайнын сылнымут пашам тӱҥалмыжлан 30 ий
97:229  темме кечым кумдан , мараий культурын национальный пайремже семын
97:230  палемденыт . изиш варарак облисполкомын да партий обкомын йодмышт
97:231  почеш Москва гыч Чавайнлан лӱмынак печатлыме машинкым колтеныт .
97:232  тудлан сай пачерым пуэныт .
97:233     марий автономийын 15-ше идалыкшылан ямдылалташ тӱҥалмеке , марий
97:234  калыкын лӱмжӧ дене И . В . Сталинлан почеламут дене серышым возен
97:235  колташ кутырен келшеныт . Карачаров 1937 ий мучашсе ик
97:236  выступленийыштыже тиде письмам серыме жапым ушештарен : " марий
97:237  областьлан 15 ий темме юбилей годым бюрошто Сталин йолташлан
97:238  серышым колтымо нерген йолыш ончалте . да тушто серышым возаш
97:239  ала-молан Чавайнлан , Шабдарлан да Олык Ипайлан ӱшанен пуышт .
97:240  мый бюрошто ойлышым :
97:241  письмам возаш нине сволочь-влаклан ӱшаныман огыл - нуно тӱшман
97:242  улыт . туге гынат иктат мыйын велке ыш лий . шидоркина каласыш :
97:243  " теже гын чыла еҥым титаклаш ямде ӱлыда " . тиде мутланымаш тунам
97:244  бюро деч ӧрдыжкӧ лектын огыл .
97:245     1936 ийыште марий лакык пайремым палемден . автономийын 15-ше
97:246  идалыкшылан ямдылалтшыла , марий писатель , журналист-влак юбилейым
97:247  кузе-гынат сайынрак вашлийме нерген шоненыт . ятыр творческий вий
97:248  юбилей сборникым возымашке ушалтӱн . тудым лукташ ямдылыме , тыгак
97:249  Сталинлан колтӱшаш серышын содержанийжым палемдыме годым кугу
97:250  келшыдымаш лектын , тидыже культурын , литература ден искусствын
97:251  сеҥымашыштым , национальный культурын посна мастарже-влакым
97:252  ончыктымо дене кылдалтын .
97:253     а эл мучко " калык тушман " , " троцкист-влакым " яндар вӱдыш
97:254  лукмо осал койыш шарлен толын . ВКП (б) ЦК партийный
97:255  организацийлашке колтымо серышлаштыже (нуно газетлаш печатлалтын
97:256  огытыл ) утларак пӱсӧ шинчан лияш , национальный республикылаште
97:257  " буржуазный национализмым " вожге куклаш верысе пашаеҥ-влаклан
97:258  кӱштен шоген . у мардеж кузерак пуалмым вигак шижын моштышо
97:259  еҥ-влак материалым чумыркалаш пижыныт , а тыгай материал улмо годым
97:260  " тушман-влак " ваштареш у походым тӱҥалаш нимо йӧсыжат уке .
97:261     1936 ий мартыште Горький ( кызыт Нижний Новгород ) олаште
97:262  М . Шкетанын " Эреҥер " романже рушла савыкталт лектын .
97:263  книгалан ончылмутым облисполком председатель И . Петров возен .
97:264  " М . Шкетан
97:265  **74**
97:266  ( Майоров ) , - палемден тудо , - ик эн кугу марий прозаик ...
97:267  Шкетан 1935 ийыште чапле мыскара ойлымаш-влакым возен , нуно совет
97:268  аппаратын ситыдымашыжым пеш шыдын койдарен воштылыт " . а критик
97:269  А. Айзенвортын 29 майыште " марийская правда " газетеш лекше
97:270  " Шкетан смеется " статьяштыже писательын мыдкаражым йӧршын вес
97:271  семын аклыме . критиклан ӱшанаш гын , Шкетан антисоветский
97:272  шонымашан " пошляк , циник да зубоскал " лийын .
97:273     тыгай " плюрализм " нерген пален налмек , партий Горьковский
97:274  крайком гыч Йошкар-Олашке умылтараш йодын возеныт : " очыни ,
97:275  кок еҥ кокла гыч иктыже чын огыл . але Петров йолташ ончылмӱтым
97:276  серымыж годым Шкетанын антисоветский шонымашан улмыжым ужын
97:277  шуктен огыл , але Айзенворт совет писатель ӱмбак негыздымын
97:278  лавырам кудалтен . " марийская правда "  газетыште ончыктымо
97:279  цитата-влакым шотыш налаш гын , Шкетанын ситӱдымашыже уло .
97:280  но Айзенворт семын Шкетанын лӱмжым совет писатель-влакын
97:281  спискышт гыч удырал шуаш да тудым антисоветский еҥ-влак
97:282  радамыш пуртен шындаш гын , тидыже чын лиеш мо ? "
97:283     теве ынде лӱмлӧ марий писатель ӱмбакат шем ӱмыл возын .
97:284  Карачаровын кидышкыже Шкетан ваштарешат , моло писатель
97:285  ваштарешат материал погына .
97:286     юбилей сборникым ямдылыме годым В . А . Мухин ден А . К .
97:287  Эшкинин историйым чын почын пуымашке А . И . Карачаровын
97:288  шӱшкылтмыж ваштареш лийыныт . облплан председатель , партий
97:289  обком бюро член А . Ф . Эшкинин центр гыч могай у мардеж
97:290  пуалмым утларак пален шоген сандене НКВД управлений начальник
97:291  дене шуко шотышто келшаш кумылан лийын . учашымашым рашемдаш
97:292  кӱлмӧ годым Ч . И . Врублевскийын шинчашкыже онченыт . а
97:293  тудыжо чӱчкыдынак коктеланен . ӱчашыме годым пытартыш мутым
97:294  каласаш тоштдымыжлан В . А . Мухин обком секретарьым
97:295  " Понтий Пилат " манын лӱмден ( тиде библейский персонаж Иисус
97:296  Христосым казнитлыме годым шке шонымыжым каласыде , ӱмылеш кодын ,
97:297  " кидым мушкын ) " . ты лӱмым Мухин пешак келшышылан сотлен ,
97:298  писатель да журналист йолташ-влак дене вашлиймекат , Врублевскийым
97:299  Понтий Пилат дене таҥастарен . а эрлашыжым тидын нерген С . А .
97:300  Красновын ( Элнет Сергейын ) увертарымыже Карачаровын
97:301  ӱстембалныже киен :
97:302     " 22 майыште " ӱ вий " журнал редакцийын секретарьже Семенов
97:303  йолташ дене поэт Олык Ипай дек мийышна . литература темылан
97:304  мутланышна . мемнан мутланымына годым тушко МарНИИ директор
97:305  Владимир Алексеевич Мухин йолташ миен пурыш . маробластьын
97:306  юбилейжылан ямдылалтме нерген мутланаш тыҥална . тидын годым
97:307  Мухин тудлан моткоч шуко пашам ышташ логалме нерген ойлыш . теве ,
97:308  мутлан , Шабдар ден Карповын статьяштым пеш чот тӧрлаташ пернен ,
97:309  молан манаш гын , тудо нимолан йӧрдымӧ лийын . тидлан тудым пуйто
97:310  плагиатор да ( ик мутшо раш огыл - К . С . ) улат манын
97:311  титакленыт . Андр. Эшкининын статьяже да моло материал денат тыгаяк
97:312  пашам ышташ логалын . икманаш , мутланымаш гыч теве мо койын :
97:313  Мухин огыл гын , сборникӱсште пеш шуко йоҥылӱш лиеш ыле . умбакыже
97:314  Мухин тыге ойлӱш : Сабдар Врублевский йолташлан вуйым шийын
97:315  шуктен , а Врублевский йолташ тиддеч вара пуйто нине статья-
97:316  влакым лудаш тореш лийын - Христосым казнитлыме годым неле
97:317  положенийыш логалше Понтий Пилат семын " кидым мушкын " . мыйын
97:318  шонымаште , партийный организацийын вуйлатышыжым кид мушшо
97:319  Понтии Пилат дене таҥастараш партиецлан калшен ок тол . тидат веле
97:320  огыл , коммунист тыге ыштышаш огыл . можыч , тидыжым самокритикылан
97:321  шотлен , но большевик самокритика тыгай лийшаш огыл .
97:322  тылеч посна , партийын тушманже , контрреволюционный троцкист-
97:323  влак гына ( а нуно социализмым чоҥымо пашам кӱралаш чыла семынат
97:324  тыршат ) тыге ойлыштын да партийный организацийын вуйлатышыже-
97:325  влакым тыге лӱмдылын кертыт ... тыгай мут нимо укелан ойлалтеш
97:326  манаш ок лий . тудо вуйлатыше-влакым лавыртымашке , партийный
97:327  организацийым шолдыртымашке , бдительностьым луштарымашке
97:328  виктаралтын . тидын нерген беспартийный-влак коклаште ойлымыж годым
97:329  Мухин мом шонен ? тушто лийше еҥ-влак коклаште мый гына ВКП
97:330  (б) член улам . можыч , Мухин тудым поддерживатлат манын шонен ?
97:331  мыйым партий шке жапыштӱже троцкизм верч наказатлен ыле . але
97:332  тидым шарналтен да мыят тудын велыш шогалам манын шонен ? вет
97:333  чынжым гын , Мухинын ойлӱмыжо троцкизм пушан лийын . а троцкизмын
97:334  кодшыжо партийҥый дисциплинын негызшым лунчырташ чыла семынат
97:335  тырша . Мухин мылам ӱшанен гын , тидын дене кугу йоҥылышым
97:336  ыштен . вер чыла тиде мутланымаш Ленин-Сталин партий членын
97:337  лӱмжӧ дене нигузеат келшен ок тол .
97:338     тидын нерген Тыланда увертарымым коммунистын долгшылан
97:339  шотлем .
97:340     мутланыме годым поэт Олык Ипай , " у вий " редакцийын
97:341  секретарьыже Семенов да мыйын палыдыме эше ик еҥ лийыныт . кидем
97:342  пыштем : Ш . Краснов .
97:343     мыйын адресем : Маробласть , Морко села " .
97:344     тунамак В . А . Мухинын персональный делаже шочын . ВКП
97:345  ( б ) обком секретарьын лӱмнержым волтымылан " 1936 ий 25 майыште
97:346  тудлан выговорым увертареныт да тыге шижтареныт : умбакыжат
97:347  тыгак ышташ тӱҥалат гын , тыйым утларак пеҥгыде наказаний вуча .
97:348     мухинлан кӱдырчан жап йӧршешлан эртен кайымыла чучын . тудо
97:349  юбилей сборникым ямдылыме , марий литературын историйжым шымлыме ,
97:350  " мекш " романым возымо пашажым умбакыже шуен , диссертацийым
97:351  аралаш ямдылалтын , шуко моло сомылымат шуктен шоген . пашалан
97:352  уло жапшым да вийжым пуышо писатель тудын йырже шем пыл чумыр-
97:353  гымым , векат , шижынат огыл . кирозым пуштмо деч вара ел мучко
97:354  Кугу Террор шарлаш тӱҥалмым шотыш налде коден . Мухин
97:355  общественный пашаеҥ , писатель да ученый семын кумдан палыме лийын ,
97:356  адакше кеч-кунам туран ойлымыжлан кӧра вуйлатыше де пашам пырля
97:357  ыштыше йолташыже-влак дене чӱчкыдынак вашпижын .
97:358  **75**
97:359  икманаш , тудо моло деч ончыч жертвыш савырнаш келшыше еҥ лийын .
97:360     Мухин ӱмбак алакым возаш йӧнан жап толын шумым Элнет Сергей
97:361  гына огыл шижын шуктен . партий обкомыш да НКВД-ш самырык
97:362  йылмызе-литератор - калашников деч "шижтарыше кагаз " толын .
97:363  Мухин , увертарен тудо , 1934 ийыште экспедицийыште улмо годым
97:364  Сталинын XVӹӹ партсъездыште ыштыме докладым вурсен ойлыш . а
97:365  вашке " марийская правда " ден " марий коммуна " газетлаште
97:366  Калашниковын статьяже савыкталтын , тушто В . Мухинын
97:367  литературышто да наукышто осал пашам ыштен шогымыж нерген
97:368  увертаралтын . ынде адакат 1932-1933 ийласе " делам "
97:369  кычал луктыт , а туштыжо , кӱшнӧ каласышна , Мухинын
97:370  " троцкизмже " нерген Айзенворт ден Чхаидзен  " справкышт " киеныт .
97:371     5 июльышто партий горком бюрон заседанийыштыже В . А . Мухиным
97:372  партий гыч луктыныт . тудым теве молан титаклеҥӱт : 1918 ий марте
97:373  эсер партийыште шоген да тидым шылтен ; шкенжын литературоведческий
97:374  пашалаштыже " троцкизмыш мунчалтен волен " ; 1927 ийыште , облоно
97:375  вуйлатышылан шогымыж годым , музей директор Т . Е . Евсеевым
97:376  Финляндийыш командировкыш колтен .
97:377     В . А . Мухиным партий гыч лукмо нерген июль мучаште оласе
97:378  партийный активын погынымаштыже увертареныт , но докладчик - горком
97:379  секретарь Г . Егоренко , тыгак Врублевский ден Карачаров деч
97:380  посна тиде йодыш дене моло нигӧат ойлен огыл .
97:381     4 августышто обком бюрон заседанийыштыже ВКП+ ( б ) ЦК-н
97:382  25 июльышто лукмо шолып ( закрытый ) серышыж нерген йодышым
97:383  каҥашеныт . а серышыште утларак пӱсӧ шинчан лияш да троцкистско-
97:384  зиновьевский контрреволюционный блок ваштареш кучедалмашым кумдан
97:385  шарен колташ кӱлмӧ нерген ойлалтын . Мухинын " делаже " тиде
97:386  кампанийлан мотокочак келшен толын . да бюрошто каҥашыме йодышым
97:387  саде " дела " йыр тыршенак вӱдылыныт . облисполком председатель
97:388  И . П . Петровым шотлаш огыл гын , тыште ойлышо чыла еҥ
97:389  Мухиным ятлен , тудым чотрак перен пуаш ӱжын .
97:390     мутлан , обкомын кокымшо секретарьже Н . Н . Сапаев В .
97:391  Мухинын произведенийлажым лончылымо дене тудын титакшым тӱжвак
97:392  лукташ темлен :
97:393     " Мухин шотышто ме утларак келге мерым ыштышаш улына , вет
97:394  тудо калык коклаште пагалыме еҥ , Озаҥыште " ӱжара " газетын
97:395  редакторжылан ыштымыж дене , шкенжын почеламутлаж дене революций
97:396  жап годсекак палыме еҥыш савырнен . тудын произведенийластыже
97:397  троцкистский шонымаш шагал огыл . теве нине цитата да тушманле ,
97:398  троцкистский пашажым ончыктышо факт-влак дене ме тудым
97:399  троцкистнационалист семын тӱжвак лукшаш да Мухинын чурийжым
97:400  МАО-со шемер-влаклан ончыктышаш , тудын тылеч ончыч палыме
97:401  еҥ лиймыжым луштарышаш улына " .
97:402     обкомын отделжым вуйлатыше Е . Е . Сидоркина каласен :
97:403     Мухин шукертсекак обкомын аппаратше дене огеш келше .
97:404  мыланна тудын деч йӧршешлан ойӱрлаш кӱлеш " .
97:405     Петров гына тореш ойлен , " мылам , манын тудо , Мухинын
97:406  титакше нерген нимогай материалым пуэн огытыл " .
97:407     7-8 августышто партий ЙошкарОла горкомын пленумыштыжо
97:408  бдительностьым  нӧлталме нерген йодышым каҥашеныт да тыгодым
97:409  Мухинын " делажлан " кугу верым ойыреныт .
97:410     Мухиным сайын палыше , шке жапыштыже тудын дене пырля Pашам
97:411  ыштыше , но кызыт вӱдым подыл шичше оҥ влакым шылтален ойленыт .
97:412  " чоным почын каласкалышаш , Мухинын творчествыжын да пӱтынь
97:413  пашажын контрреволюционный троцкистский содержанийжым почын
97:414  пуышаш улыда " , - шижтареныт нунылан . тыгай мутым И . П .
97:415  Петровлан , " марий коммуна " газетын редакторжо , партий
97:416  обком бюро членыш кандидат Г . И . Голубкинлан . писатель ушем
97:417  председатель П . К . Карповлан ( тудо иканаштак театр
97:418  директорланат пашам ыштен ) поснак шуко колаш пернен .
97:419     эше 5 йюльыштак , горком бюрон заседанийыштыже Мухиным партий
97:420  гыч лукмо кечын , горкомын икымше секретарьже + г . Егоренко
97:421  каҥашыме годым шып шинчымылан Голубкиным чот шылтален . тунамак
97:422  ойым пидыныт : Голубкин Мухинын тушманле пашаж нерген возен
97:423  пуышаш . но газет редактор тидым тунамак ыштен огыл .
97:424     4 августышто шып шинчымыжым шотыш налын , партий обком бырон
97:425  10 августышто лийше заседанийыштыже Голубкинлан кӱштеныт :
97:426  тый Мухинын йӧрдымӧ пашаж нерген печатьыште каласкалышаш да
97:427  тудын шонымашыжлан политический акым пуышаш улат . Голубкин
97:428  партийын порученийым шуктен - 11 августышто шкенжын редактироватлыме
97:429  газетеш " Бӧльшевик шижмашым эше утларак нӧлталман " заметкым
97:430  " К " подпись дене печатлен ( редакцийын архивыштыже аралалтше
97:431  номерыште статья ӱмбалан авторын тичмаш фамилийже возен шындалтын ,
97:432  а " К " букваже авторын " кеде " псевдонимжым ончыкта ) . тыште
97:433  Мухинын южо йоҥылышыж нерген кӱчыкын каласыме , тудо " троцкист ,
97:434  националист корным тошкен ила " манын палемдыме . эрлашыжым лекше
97:435  " тушман ваштареш кредалаш пӱтынь организацийым шогалатыман "
97:436  вуймутан кугу редакционный статьяште тыге возымо : " марий
97:437  писатель опранизацийыште Мухин вет пытартыш верым налын шоген огыл .
97:438  марий литературышко троцкист идеологийым пуртен шогымыж ваштареш
97:439  вара писатель организаций кузе кредалын да кызыт кредал шога ?
97:440  печатьыште , погынымаште але тидын нерген колалтын огыл .
97:441  а вет шыпланен шогымаш , ик мут денат ваштареш лекдымаш тиде
97:442  Мухинын пашаж дене келшымашым ончыкта манашат лиеш " .
97:443     но обкомын вуйлатышыже-влак садиктак лыпланен огытыл .
97:444  Врублевский Голубкинын статьяжым " политический лушкыдылан
97:445  ( пӱйдымымлан ) " шотлен . " марийская правда " газетын редакторжо
97:446  А . Кашниковлан теве мо келшен огыл : Голубкин шке статьяштыже
97:447  Мухинын контрреволюционер-троцкист улмыж нерген тура каласен
97:448  **76**
97:449  огыл , тидлан , манын тудо , ӧршаш уке - 1923 ийыште шкежат троцкист
97:450  лийыныс .
97:451     тылеч вараже , партий обком бурошто Мухинын " делажым " каҥашаш
97:452  ямдылалтме годым , Голубкиным эре утларак ишыктеныт .
97:453     16 августышто " марий коммунышто " Мухинын контрреволюционный
97:454  пашажым вурсен возымо " тушманым раш лӱмдыман да уло большевистский
97:455  шыдылыкым луктын кредалман " вуймутан серыш печатлалтын , тудын
97:456  йымалныже " Голубкин Г . И . " подпись лийын . вуйлатыште-влаклан
97:457  йӧраш тӧчен , тудо шке йолташыжым , литературышто , журналистикыште
97:458  пырля пашам ыштыше еҥым троцкист , контрреволюционер манын лӱмден .
97:459  " мый дечем Мухинын пашажлан раш политический оценкым пуаш йодмым ,
97:460  - возен тудо , - большевистски верне требоватлымылан шотлем .
97:461  мухинын пашаже - идеологий шотыштат , чыла прием , тактика шотыштат
97:462  - контрреволюционно троцкизм паша да корно . мый пеҥгыде мутым
97:463  пуэм : ыштыме кугу политический титакым шкемын пӱтынь пашам дене
97:464  сулем " .
97:465     тиде кечынак ВКП (б) обком бюрон заседанийыштыже Владимир
97:466  Алексеевич Мухинын пӱрымашыже рашемын : тудын апелляцийжым шотыш
97:467  налде коденыт шкенжым йӱдшыланак арестоватленыт . Голубкинын
97:468  бюрошто ойлымо мутшо молын деч ойыртемалтын огыл . тудлан шке
97:469  серышыжым рушла публиковатлаш кӱштеныт . эрлашыжым " марийская правда "
97:470  газетыште Голубкинын " моя политицеская ошибка " статьяже лектын .
97:471  вара тудлан партий обкомын пленумыштыжо кок гана ойлыктеныт .
97:472     но журналистым тидат утарен коден огыл . 24 августышто бюрошто
97:473  ВКП (б) ЦК гыч обкомыш толшо телеграммым лудын пуэныт , тушто
97:474  Голубкиным паша гыч кораҥдаш темлен возалтын улмаш . 26 августышто
97:475  партий обкомын пленумыштыжо докладчик Врублевский  тудым вурсаш
97:476  тӱҥалынат , икымше секретарьын мутшым икмыняр еҥ тунамак авалтен .
97:477  Голубкин шкежат ойлен : " мый , - манын , - Мухиным 1913 ий годсек
97:478  палем , пашам пырля ыштенна ; да тудо эсер-влак дене кылым кучен ... "
97:479  икманаш , писательын чыла " сулыкшым " шотлен лектын .
97:480     Г . И . Голубкиным обком бюро член гыч луктыныт , " марий
97:481  коммунын " редакторжо пост гыч кораҥденыт , но кызытеш эрыкеш , партий
97:482  радамеш да обком составшат коденыт , Марий книга издательство
97:483  вуйлатышын заместительжылан шогалтеныт . да тудо икмыняр тылзе шке
97:484  черетшым вучен илен . тидын годым " калыкын тушманже-влак "
97:485  ваштареш кучедалмаште полшаш сӧрымыжым шуктен шогашак тыршен .
97:486  туткар пагытын шӧргашкыже логалше шуко еҥын трагический пӱрымашыже
97:487  тыгаяк лийын . кызытсе шинча дене ончен , нуным вурсашат лиеш . но
97:488  айста нунымат умылаш тӧчен ончена ...
97:489     теве , мутлан , кузе " пиктеныт " П . К . Карповым
97:490  ( Пӱнчерскийым ) . тудланат тзорческий ушемыште пырла шогымо еҥын
97:491  " тушманле " пашаж нерген статьям возыктеныт да печатлыктеныт .
97:492  Капровын серымыже " Мухинын политик йоҥылышыжо нерген " вуймут
97:493  дене " марий коммунеш " 17 августышто - Голубкинын статьяжым
97:494  печатлыме деч вара эрлашыжым - лектын . тудымак " о троцкистской
97:495  контрабанде Мухина " вуймут дене " марийская " правда " газетеш
97:496  савыктеныт . Голубкин семынак , Карповат " языкшым касарен "
97:497  тӧрланаш сӧрен . но ик кече гычак тудын ӱмбак А . Айзенворт
97:498  кержалтын : тый , манын , шӱйшӧ либерал семын сустуклен ойлыштат ,
97:499  контрреволюционный сволочьым двурушникла аралаш тӧчет .
97:500     23 августышто областьысе да оласе учреждений ден организаций-
97:501  влакын вуйлатышыштым совещанийыш погеныт . мут йогын могай корно
97:502  дене кайышашым Врублевский ончыктен пуэн : " теве ме Мухиным
97:503  калыкын тушмаманже семын яндар вӱдыш лукна , активный
97:504  контрреволюционер , шпион семын петырен шындышна ... пленумлан
97:505  яндылалтшыла , мый ятыр ответственный йолташын тудым кузе ончымыж
97:506  нерген материалым погем " . тӱҥал пуымым областьын прокуроржо В . Н .
97:507  Быстряков туманак умбакыже суен : " Голубкин печатьыште выступатлен
97:508  ыле - тидыже вара большевистский выступлений лийын мо ? Карпов
97:509  шке статьяж дене Мухиным арала . тиде - кок тӱран кӱзӧ семын
97:510  коймо койыш " .
97:511     уэш-пачаш вурсен пытарыме П . Карповат мутым налын :
97:512  " мый шӱйшо либерализмеш , осал паша дене келшен илыме койышеш
97:513  варналтынам , демобилизационный шонымашан лийынам , классовын
97:514  бдительностем лушкен - чылажымат признателем . Мухиным литератор
97:515  семын гына ончен арленам , тудын политический йоҥылышыжым ужын омыл " .
97:516     пединститутлан пижыныт , " троцкист " Мухиным вурсен ойлас Шабдар
97:517  Осыпым да моло преподавательым ӧкымленыт . тунеме ий тӱҥалмек ,
97:518  сентябрьыште институтышто икмыняр погынымашым эртареныт , тушто В .
97:519  Мухинын контрреволюционный , буржуазно-националистический пашаж
97:520  нерген докладым ыштеныт . " яле мартеат марий литературын историйжым
97:521  тунемме годым Мухинын серымыжым кучылтыда , литературын кабинет гыч
97:522  тудын портретшым кораҥден огыдал " , - шылталеныт тыгодым
97:523  преподаватель-влакым . шабдар Осыплан , В . М . Васильевлан ,
97:524  И . Бурдаковлан Мухиным вурсен ойлыктеныт , шке йоҥылыш нергенат
97:525  каласаш шӱденыт . но нуно лӱмжылан гына шылталышын койыныт . тидын
97:526  деч вара Шабдар Осып паша гыч утарыме нерген йодмашым пуэн .
97:527     Карпов ден Шабдар Осып Писатель ушемын вуйлатышыже лийыныт ,
97:528  сандене нунын деч " полышым " утларак йодыныт . писатель ушемым
97:529  буржуазно-националистический организацийын рӱдыж семын ончыктена
97:530  гын , шонен Карачаров , пешак лачеш толеш , тугеже калык тушман-
97:531  влакын вожыштым тыште куклаш тӱҥалман . тидым ышташ НКБД-лан
97:532  полшышо-влакат тунамак лектыныт .
97:533     15 сентябрьыште партий обкомыш М . С . Калашниковын ( Кожер
97:534  Микалын ) 21 страницан серышыже толын . тудо " марий литературын
97:535  могай улмыж нерген " маналтӱн . Карпов ден Шабдар Осып пашам
97:536  лӱмынак шолдыртеныт , а писатель организаций член-влак кокла гыч
97:537  шукышт
97:538  **77**
97:539  Мухинын чын тӱсшым ужын моштен огытыл , нуно кок тӱран кӱзӧ ,
97:540  буржуазный националист улыт , ойлалтын письмаште . " мухинын делажым
97:541  лончӱлымо годым , - возен Калашников , - Карпов кок тӱран
97:542  кӱзыла ыштылын . Мухинын йоҥылышыж нерген тудлан ӧкымеш гына
97:543  возыктымо . тудын серымыже - политически осал отписка . а Шабдар
97:544  але мартеат возен огыл " . умбакыже Н . Мухинын , Н . тишинын
97:545  националистицеский йоҥылышышт нерген , М . Ивановын , М . Шкетанын
97:546  да молынат политический йоҥылышышт нерген ойлалтеш . шке мутшым
97:547  автор тыге иктешлен : " раш : марССП организаций семын вашке
97:548  йӧршын шалана да МарССП-ын вуйлатышыже-влак шкеныштын
97:549  практический пашаштышт МарНИИ-н ончычсо " вуйлатышыже " троцкист
97:550  Мухинын корныж дене каят . марий литературышто мухинщиным але
97:551  мартеат яндар вӱдыш лукмо огыл . 19-20 августышто лийше партийный
97:552  погынымаште Карпов неле политический йоҥылыш-влакым тӧрлаташ
97:553  сӧрен ыле , но шкеже нимомат ок ыште . марССП-ын нимом ыштыде
97:554  илымыже - преступлений " .
97:555     тыгай серыш-влаклан эҥертен , автономный областьын вуйлатышыже-
97:556  влак писатель организацийын пашажым аклыме ойым пидыныт . тидыже
97:557  марий калыкын утларак кумдан палыме , пагалыме , лӱмлӧ шочшыжо-
97:558  влакым пытарыме шотышто Капачаровын шонымашыжлан путырак келшен
97:559  толын .
97:560     йырже оҥго утыр ишалтмым ужынат , Карпов ӱмылеш шылын кодаш
97:561  тӧчен . 29 ноябрьыште тудо партий обкомыш серышым возен . писатель
97:562  ушемым вуйлатыме деч утараш йодын . такше ты пашам тудо совместитель
97:563  семын гына шуктен шоген , а пашадарым театрыште налын .
97:564  тыгак Шабдар Осыпланат ушемын ответственный секретарьже улмыжлан
97:565  оксам тӱлен огытыл , тидыже шке кумылын ыштыме ешартыш паша
97:566  лийын .
97:567     П . Карпов серышыштыже тыге темлен : "юшем председательлан
97:568  лӱмлӧ писательым шогалташ кӱлеш ... мый чавайнын кандидатурыжым
97:569  темлем " . тидым ышташ вараш кодмо нерген тудо але пален огыл .
97:570  чавайным В . Мухин дене пырля шинчаорак вурсаш пижын огытыл
97:571  гынат , тудын лӱмжӧ НКВД-н спискышкыже пурен шинчын улмаш .
97:572  да пӱтынь Писатель ушемланат шем кече утыр-утыр лишемын .
97:573     тудо жапыште ВКП (б) обкомын пропаганда отделжым вуйлатыше
97:574  Н . И . Кобозов СССР писатель ушем правленийын секретарьже
97:575  В . Ставскийлан возен : " ушемын отделенийже Мухинын "
97:576  творчествыжын " контрреволюционный тӱсшым чараш лукмо шотышто але
97:577  мартеат нимогай мерым ыштен огыл , да Карпов йолташын
97:578  республиканский газетлаште лекше статьяже-влак Мухинын
97:579  контрреволюционностьсӱM шойышташ да тудын пашаштыже политический
97:580  йоҥылыш гына лийын манын ӱшандараш тӧчымым ончыктат .
97:581  чӱла тидыже мыланна тыгай ойым пидаш кӱшта : Карпов йолташ - кок
97:582  тӱран кӱзӧ , буржуазный националист-влакын полышкалышышт " .
97:583     но Карачаров ( шке мутшо почеш , тудо эше 1934 ийыштак " тиде
97:584  **78**
97:585  буржуазно-националистический организацийым эскераш " тӱҥалын )
97:586  пашам утларак кумдан шарен колташ - писатель-влак деч тӱҥалын ,
97:587  пӱтынь марий интеллигенцийым пытараш - шонен пыштен .
97:588     поген налме Мухин дене умбакыже " пашам ыштеныт " : титакан
97:589  улам , " организацийым " вуйлатенам , тушко писатель , ученый ,
97:590  туныктышо , партийный ден государственный пашаеҥ-влак пуреныт
97:591  манын ойлыжо шонен , тудым тӱрлӧ семын орландареныт .
97:592     кузе " йолыштмо " нерген В . А . Мухин 1937 ий 20 майыште
97:593  Н . И . Эжовлан возымо письмаштыже каласкален . осал чапым
97:594  налше 58-ше статьян чыла пунктшо почеш титаклен , тудым лӱен
97:595  пуштына манын лӱдыктылыныт , кочкаш да йӱаш пуэн огытыл ,
97:596  " тварь " , " скотина " , " червь " манын лӱмдылыныт . " шонен
97:597  лукмо организацийын " вуйлатышыже " улам манын каласаш мый
97:598  йӧршын тореш лийынам , - возен тудо . - тунам мыйым орландараш
97:599  тӱҥальыч . йыштӧ , вӱдыжгӧ камерыш ( тушто 15-17 градус йӱштӧ
97:600  ыле ) перырен шындышт , шот дене канаш - малаш эрыкым ышт пу ,
97:601  " курымашлык пукеныш " вераҥдышт , вес семын ойлаш гын , икмыняр
97:602  сутка почела пӱкен гыч корныш правам лийын огыл . илышем
97:603  трагический корныш вончен : але пикталташ , але пӱкеныште
97:604  шинчышыла колаш , але ушым йомдараш " . орланен нойышо , шонен
97:605  моштыдымо лийше рестан 1937 ий 21 февральыште следовательлан
97:606  лӱлшӧ показаний йымалан кидым пыстен  . тыге тудо шкенжым гына
97:607  огыл . тыгак шуко моло еҥым , ты шотыштак писатель ден
97:608  журналист-влакым , титаканыш луктын . тидын нерген возаш каньылыжак
97:609  огыл , но ... муро гыч шомакым луктын от тудалте .
97:610     тиде сулыкан ошкылым ыштышыжла , В . А . Мухин тыге шонен :
97:611  нимогай негыз деч посна титаклаш тӧчымыштым судышто садыгак яндар
97:612  вӱдыш луктам . Следователь-влак деч чоярак лияш тӧчымыжӧ арам
97:613  лийын . " мый шоненам : пролетарский суд ончылно мут кучаш
97:614  шогалмекем , чыла тиде " румбык " тӱжвак лектеш , почылтеш " . суд
97:615  нерген шомакым кылдаш тӧчымыжлан игылт вашештеныт : " тиде
97:616  номер шоткан ок тол . тыланда нимолан ӱшанаш ... лийше положений
97:617  гыч утлаш чын тыланда ок полшо . суд Тендан лирикыдам
97:618  колышташ ок тӱҥал . вий - следствий могырышто " .
97:619     тыге ойлымым колмеке , Мухин ӧкымешак шупшын лукмо показанийже
97:620  деч кораҥаш шонен пыштен . наркомлан возен : " тений 21 февральыште
97:621  показанийым пуэнам гынат , мый ик пункт почешат шкемым титаканлан
97:622  ом шотло . показанийым ӧкымешак шупшын луктыныт , да тудо нигунарат
97:623  чын огыл ... контрреволюционный националистический организацийын
97:624  улмыжлан таче мартеат ом ӱшаке . шкемым троцкистлан ом шотло .
97:625  буржуазный националистын ярлыкшым шканем намыслан шотлем , но шке
97:626  калыкем йӧратен омыл манынат ом ойло " .
97:627     1937 ий мучаште партий обком бюрошто Карачяров тыге каласен :
97:628  В . Мухин да арестоватлыме эше икмыняр националист шкетын
97:629  лийын огытыл , Марий АССР-ыште моткоч шолып пашам ыштыше
97:630  контрреволюционный буржуазно-националистический организаций уло .
97:631  НКВД-н органже-влак тудым вожге куклымо пашам кумдан шарен
97:632  колтеныт , тидын годым тӱҥ удар интеллигенцийлан , ты шотыштак
97:633  писатель организацийлан да журналист-влаклан , логалын .
97:634     мом ышташ ӧршӧ И . П . Петров 26 февральыште ВКП (б)
97:635  ЦК-ш да партий Горьковский обкомыш ( МАО-м МАССР-ыш
97:636  савыреныт гынат , республика тунамат ончычсо краевой центрлан " вӱйым
97:637  савен " ) серышым возен . " мыняр еҥым да могай преступленийлан
97:638  арестоватлымым мый , МАССР исполкомын председательже ,
97:639  ом пале . тидын нерген Врублевский ден Карачаров йолташмыт
97:640  гына шинчат . тиде - нунын секретышт . бырон ик заседаний-ыштыже
97:641  Карачаров йолташын увертарымыж гыч пале лийын : эше моткоч шуко
97:642  еҥым контрреволюций пашалан титаклат . пеш кумдан палыме марий
97:643  писатель , поэт , драматург , тыгак инженер , преподаватель ,
97:644  туныктышо-влак да шуко молат - нунын коклаште комсомолец да партий
97:645  член влак улыт - контрреволюций пашалан титаклалтыт . эн чот пагалыме
97:646  марий драматургда поэт С . Г . Чавайным контрреволюций пашалан
97:647  титаклат . а вет тудо марий театр ден марий литературылан шергакан
97:648  пашам моткоч шуко ыштен да кызыт Исполнительный Комитетын кӱштымыж
97:649  почеш икымше марий оперылан либреттым воза . контрреволюций пашалан
97:650  писатель да поэт Шабдарым , самырык уста поэт Олык Ипайым нуно
97:651  Сталин йолташлан марий калыкын лӱмжӧ дене почеламут форман серышым
97:652  возымо шотышто заданийым Чавайн дене пырля пеш чаплын шуктеныт -
97:653  титаклат .
97:654     икманаш , марий интеллигенцийын кугу ужашыже контрреволюций пашалан
97:655  титаклалтеш . мылам туге чучеш : Mарий республикыште чылажак
97:656  порядкыште огыл " .
97:657     вара кузе вашештеныт серышлан ? Петровым шкенжым шылтален налыныт
97:658  да " контрреволюционный националистический троцкистский организаций-
97:659  влакым яндар вӱдыш лукшаш верч кучедалмашке " талын ӱшнаш кӱштеныт .
97:660     тудо жапыштак , 9 мартыште , партий марий обкомышто кугу
97:661  совещаний эртаралтын , тушто писатель организацийыште паша кузе кайыме
97:662  нерген Калашниковын серышыжым каҥашеныт . але марте тыгай погынымаште "
97:663  троцкист " Мухиным , " кок тӱран кӱзыла ыштылеш " Голубкин ден
97:664  Карповым ятленыт гын , ынде Чавайным , Шабдар Осыпым , Олык
97:665  Ипайым , моло лӱмлӧ писательым националист улыда манын титаклаш
97:666  тӱҥалыныт .
97:667     ВКП (б) ЦК-н 1937 ий февраль-мартыште лийше пленумжо
97:668  репрессийым кумдан шарен толаш кӱштен . тудын итогшым партий Марий
97:669  обкомын пленумыштыжо кум кече - 19-21 мартыште-каҥашеныт . а изиш
97:670  ончычрак бюро тыге пунчалын : " марий республикын территорийыштыже
97:671  контрреволюционный националистический организаций улмо нерген да
97:672  контрреволюционный буржуазно-националистический , троцкистский
97:673  элемент-влакым тыжвак лукшаш верч областной организацийын ятыр
97:674  членжын начарын кучедалмышт нерген
97:675  **79**
97:676  ВКП ( б ) обкомын пленумжылан увертараш Врублевский йолташлан
97:677  кӱшташ " . мутланымаш тӱҥ шотышто И . П . Петробын ВКП ( б )
97:678  ЦК-ш колтымо заявленийже йыр пӧрдын . обкомын икымше
97:679  секретарьже марий буржуазно-националистический организацийым кырен
97:680  шалаташ тӱҥалме нерген радам дене каласкален . " южышт , - ойлен
97:681  тудо , - " нейтральный " позицийыште шогеныт , ала-мом вученыт .
97:682  мутлан , бюро член Петров йолташ ... паникыш лупшаетын : кузе
97:683  тыге , 30 еҥым арестоватлыме , марий интеллигенцийын эн уста
97:684  еҥже-влакым арестоватленыт ! караул , мемнан-влакым кырат !
97:685  молан арестоватленыт ? шона , пуйто политика йоҥылыш шукталт
97:686  толеш . ме бюрошто Петров деч йодыштна : мо лийын , йӱк-йӱаным
97:687  молан нӧлтеда ? иктаж-кӧм арестоватлымылан ӧрында гын , айста
97:688  лончылен лектына , но чылаштымат арален налаш да " марий
97:689  интеллигенций ваштареш походым тӱҥалыныт " манын ойлаш молан
97:690  кӱлын ? " .
97:691     пленумын стенографический отчетшым лудат гын , ӱпет шогалеш :
97:692  марий интеллигенцийым да тудым арален налаш тӧчышӧ еҥым ( тудо
97:693  шкетак лийын ) пеш осалын вурсымо . 0нчалза , кузе ойлен южо еҥ .
97:694     партий У Торъял райкомын икымше секретарьже , обком бюро
97:695  член П . Эгоров : ЦК-ш колтымо письмаштыже Петров
97:696  МАССР-ыште шуко еҥым арестоватлыме , чавайным , Олык Ипайым
97:697  контрреволюционерлан шотлат манын воза . айдеме националист-влакым
97:698  аралаш пижын гын , тудым шкенжым тергаш кӱлеш " .
97:699     " марийская правда " газетын редакторжо , обком бюро член
97:700  А . Кашинков : " Петров шкенжым бюро ваштареш шогалтен ,
97:701  партий обком бюрон пӱтынь линийжылан ӱшаныдымыжым ончыктен . Mарий
97:702  интеллигенцийым , Чавайн гай эн сай еҥ-влакым арестоватлат ( мут
97:703  толмашеш каласаш гын тудынм ногӧат арестоватлен огыл ) манын
97:704  титакалш тӱҥалын " .
97:705     " маритранлес " начальник , обком бюро член П . Андреев :
97:706  "петров йолташын заявленийже - контрреволюционный интеллигенцийым
97:707  аралымаш . шовет власть верч нигунамат шогыдымо , шкенжын чын тӱсшым
97:708  шылтен илыше да контрреволюционный пашам шолып эртарыше
97:709  интеллигенцийым , Чавайным да молымат аралаш ? .. чаваин ала-момат
97:710  возен кертеш , адакшым - пашажлан вич тӱжем теҥге дене тылат гын -
97:711  тудо ала-момат воза ... пале , чавайн , шочынак , оружийым чытен
97:712  огеш керт . чавайн партий членыш кандидат ыле , да ЧӦҤ-ын
97:713  военный пашалан туныкташ тӱҥалмекше, чавайн каласен : " мый опужийым
97:714  йӧршынак чытен ом керт " . теве тыланда мыйын кандидатский карточкем ,
97:715  налза , манын тудо " .
97:716     обком член С . Черняков : " серышыште интеллигенцийын
97:717  контрреволюционный ужашыжым утарен кодаш тӧчымӧ - йоҥылыш . такше тиде
97:718  ужаш коклаште посна еҥ-влак улыт , но чылаштымат арален налмаш
97:719  йоҥылыш лиеш . теве чавайнымак налына . мый тудым палем , пырля
97:720  тунемынна . тудым утыждене нечкеш колтеныт , сандене тудо мый
97:721  дечем сай ик поэтат уке манын шонаш тыналын " .
97:722     И . П . Петров шкенжым пыдал налаш да уста писатель-влакым
97:723  арален кодаш тӧчен . " мыйын заявлением туге ойлаш амалым ок пу ,
97:724  пуйто мый контрреволюционный интеллигенцийым аралем да тудым
97:725  вуйлатен шогем . ом шылте , ме Чавайным , Шабдарым да Олык
97:726  Ипайым чын але йоҥылыш титаклена манын шонкаленам . кок тылзе ончыч
97:727  Карачаров тидын дене палдарен ойлен гынат , мый ӱшанен омыл . Адакше
97:728  Чавайн шотышто ӱшаныдымашем Врублевский йолташын деч утларак
97:729  лийын огыл . автономный областьым МАССР-ыш савырымылан кӧра ме
97:730  Сталин йолташлан альбомым ямдылаш тӱҥална . тиде паша верч А . Ф .
97:731  Эшкинин вуйын шоген . тиде альбомышто ме кызыт илыше еҥ-влакым
97:732  ончыктышаш ыльна . нунын коклаште Чавайнат лийын . Врублевский
97:733  ойла : " пожале , Чавайным альбомеш вераҥдаш кӱлеш " .
97:734     тидын деч вара эше утларак ишыкташ тӱҥалыныт . тушман-влакым
97:735  аралымылан вурсымо дене серлаген огытыл . тый , маныныт Петровлан ,
97:736  нуным яндар вӱдыш лукмо пашашке талын ушнышаш улат , а уке гын ,
97:737  арестоватлыме писатель-влак семынак , вуетлан муат .
97:738     Петров кужун ойлен , кажне ойжым негызлен да пытартышлан
97:739  каласен : "заявленийыште ончыктымо ик пункт дечат ом кораҥ " . тидын
97:740  почеш мутым Рарачаров налын . тырлӧ семын титаклен ойлен , но
97:741  мутшо тӱҥ шотышто Чавайным , Шабдар Осыпым да Олык Ипайым
97:742  Петровын аралымыж йыр пӧрдын .
97:743     вара трибуныш моло еҥат лектыныт , шукышт марий писатель-влак
97:744  нерген ойленыт .
97:745     пединститут директор А . Э . Эльчибаев : " шабдарым аралаш
97:746  ок лий . тыгак Чавайнымат , Олык Ипайымат ок лий ... "
97:747     Г . И . Голубкин : " Карачаровын выступленийже деч вара тыге
97:748  лектеш : писатель организацийыште чылан гаяк контрреволюционер улыт .
97:749  Карачаровын Чавайн нерген ойлымыжлан ӱшанашат йӧсӧ . юбилейым
97:750  эртарыме , пачерым пуымо , чыла условийым ыштыме , а тудо
97:751  националистический организацийыште шога . чыла возымыжым иктеш
97:752  печатлен лукташ ямдылена . типографийыште ойлат : вашкаш кӱлеш .
97:753  мый чарен шогалтышым : вашкаш огеш лий ,шымлен налаш да кораҥдаш
97:754  кӱлеш " .
97:755     партий обкомын кокымшо сектерарьже Н. Н. Сапаев : " караул,
97:756  мемнан писательна , йылмызына , инженерна-влакым шындылыт манын ,
97:757  Петров йолташлан нимом кычкыраш . НКВД орган-влак чылаштым
97:758  огыт шындыл , буржуазный национализм идей дене илыше еч да
97:759  контрреволюционный организацийын активный участникшевлакым гына
97:760  шындылыт " . ( оҥай , икмыняр тылзе гыч палач-влакын кидышкышт
97:761  логалмекше , Сапаев тиде мутшым шарыалтен гын ? ) .

98:1  98 Юзо Элнет
98:2  ( Ӧнчыко 1990 : 6  ) **92**
98:3  Владимир Панов
98:4  марий калык йомак негызеш
98:5  возымо кок ужашан ,
98:6  прологан пьеса
98:7                 модшо-влак
98:8          Опкын-курныж .
98:9          Теркупш-коча - койдымо шоҥго еҥ .
98:10          Ошвуй-пӱчӧ .
98:11          Тул .
98:12          Элнет
98:13          Кечывий .
98:14          Ӱдыр-влак , Мераҥ , Ур , Рывыж , Йӱксӧ-влак ,
98:15                Водывычыраҥге-влак .
98:16                 пролог
98:17            марий кундем чаткан пелед шогалын .
98:18            яндар да волгыдо эрласыжат .
98:19            но тиде йомакна пуа ойлалын
98:20            гербнан историйжым , эртышымат .
98:21            чодыран кундемыште пиал тунамже йомын ,
98:22            чал пагыт ден пычкемыш калыкем
98:23            илен да орланен . шем Курныж-Опкын
98:24            тыгае пӱрымашым туш колтен .
98:25            тугае лийын илыш - шучко - шучко .
98:26            а Опкын лийын чылтак азырен .
98:27            чодырам пожар тул дене локтылмыжо шуын ,
98:28            пушеҥгыш ӱдыр-влакым савырен .
98:29            элнет эҥер гына шке юзо вӱдшӧ дене
98:30            осал тушманым лунчырташ полшен .
98:31            да Тул полшен пӱсештын , куштылемын ;
98:32            Ошвуй - чолга да патыр Пӱчӧ - чот полшен .
98:33            тӱшкан сеҥеныт нуно шем тушманым ,
98:34            да икте-весышт дене лийыныт йолташ .
98:35            а патыр Пӱчӧ , у чодыран озаже ,
98:36            тылеч вара гербешна кодыныс возалт .
98:37  чодыра . йырваш кайык мура . Аланышке Кечывий лектеш . тудын почеш ,
98:38  куршым сакалтен , кум ӱдыр толеш .
98:39     кечывий . ӱдыр-влак , айста Элнет серышке . тушто поҥгыжо
98:40  тунаре шуко , кеч сава дене соло .
98:41     ик ӱдыр . корным ончыкто , вара миена .
98:42     кечывий . кайышна . корным кӱчыкемдаш манын , айста тугеже
98:43  мурынам йоҥгалтарена . ( мураш тӱҥалеш . семым ӱдыр-влак авалтат .
98:44  Чыланат чодырашке пурен йомыт . ) **93**
98:45            куку мура куэрлаште ,
98:46            муро йӱкшӧ тыш шокта .
98:47            шӱшпык шӱшка ломберлаште ,
98:48            сылне семже тыш шокта .
98:49            кукум ужмем шуэш гынат ,
98:50            муро йӱкшым вел колам .
98:51            шӱшпыкемым ужнем гынат ,
98:52            шӱшкымыжым вел колам .
98:53  муро сем шыплана . лишнак оргажым келме йӱк шокта . Аланышке Ошвуй
98:54  лектеш .
98:55     Ошвуй .  уф ! ну , кечыжат ! тыгай шокшеш аҥырген возашт лиеш .
98:56  кеч каваште ик лапчык пыл лиям ыле ! ( йӱк - йӱан талышна , кӱдырчӧ
98:57  кӱдырта . )
98:58     ик велым , вес велым чодыра янлык-влак кудал толыт . чыланат
98:59  " опкын ! Опкын толеш ! " манын кычкырат .
98:60     Рывыж . поро Ошвуй , утаре мемнан ! мемнан почешна Опкын
98:61  толеш ! ( кӱшыч шем ӱмыл маландыш возеш . )
98:62     Ур . Ошвуй , полшо ! (пӱчӧ воктек пызна . )
98:63     Ошвуй . ида лӱд , йолташ-влак ! мый нигунамат тендам осал вий
98:64  ончылан кудалтен ом кодо ! ( укшер гай кошар да кумда тӱкыжым
98:65  туран виктарен шогалеш . )
98:66     Опкын ( южышто пӧрдеш ) . Ошвуй , кораҥ корнем гыч . мый сонарыш
98:67  лектынам . чодыра озалан сонарлаш ит мешае !
98:68     Ошвуй . кай тӱшечын , Опкын !
98:69     Опкын . кузе тый мый денем кутыретше ? кӱлеш гын , мый шкендымат
98:70  кӱчешем сакалтен наҥгаем , тормыла пундыш ! (пӱчӧ ӱмбак туран
98:71  керылтеш , пӱчӧ тӱкыж дене аралалтеш . )
98:72     Ошвуй . йӱкетым ит кугемде ! мыйын тӱкем але писе да пӱсӧ !
98:73  шарнен шого ! ( тӱкыж дене Опкыным лупшалтара , Опкынын ик
98:74  шулдыржо эмгана , но чоҥештен кӱзен кертеш . )
98:75     Опкын . мый тидым нигунамат ом мондо , Ошвуй ! садак ӱчым
98:76  шуктем ! ( чоҥештен кая . )
98:77     Рывыж . тау , ошвуй , тый мемнам утарышыч .
98:78     Ошвуй . тек Опкын ӱмыреш шарнен ила : мемнан келшымашна вараш
98:79  кӱч деч шуко пачаш виян .
98:80     Пывыж . ой , мо тиде - выр ?
98:81     Ур . тый сусыргенат , , Ошвуй ?
98:82     Ошвуй . нимат огыл . изишак веле . тӧрлана .
98:83     Рывыж . арам тыге ойлет , Ошвуй . тиде Курныж шке кӱчшым эн
98:84  осал аяр дене когарта .
98:85     Ошвуй . мом тугеже ыштыман , шӱжарем ?
98:86     Рывыж . кызытак юзо виян Элнет дек кай . тудын илыше вӱдшӧ гына
98:87  ты сусырым эмлен кертеш .
98:88     Ошвуй . ой , кузе мый тидын нерген монденамже ? каем тугеже
98:89  Элнет деке , тудо садак полша .
98:90     Рывыж , Ур , Мераҥ ( почешыже ) . корнет пиалан лийже , Ошвуй !
98:91  ме тыйым нигунамат огына мондо ! ( каят . )
98:92                         шовыч .
98:93            икымше ӱжаш
98:94               икымше сӱрет
98:95  чодыра . умбалне канде тасмала Элнет эҥер коеш . куршым кучен , ош
98:96  тувыран , ош шовычан , йыдалан ӱдыр-влак толыт . кайык мура . ончыл
98:97  радамыш изи шовыч вола-тушан Йошкар-Олан тошто гербшым сӱретлыме .
98:98     Кечывий .   ӧй . поҥгыжо мыняре ! ӱдыр-влак , тышкыла толза !
98:99                  тудын деке ӱдыр-влак куржын толыт .
98:100  **94**
98:101     йӱк-влак : ошвоҥго ! рыжик ! ой , мыняре !
98:102     ик ӱдыр . чодыра ӱдыр гай улат тый , Кечывий ! толын шуна ма ,
98:103  уке - куршат теме .
98:104     кечывий . кычал моштет гын , поҥго , чынак , чылалан сита . а мӧҥгӧ
98:105  садак кызытак пӧртылмӧ ок шу . кечыже могай мотор да ! ...
98:106     вес ӱдыр . тугеже муралте ик мурым , Кечывий .
98:107     Кечывий . а те полшеда ? йӧра . тек мемнан мурынам тымык чодыра да
98:108  кудыр толкынан Элнет колыштыт . ( мураш тыналеш . ӱдыр-влак йыр пӧрдын
98:109  мурат . )
98:110            толкынет ден мод , Элнет .
98:111            ший колет ден мод , Элнет .
98:112            шӱмбел марий калыкетлан
98:113            пешак келшалеш улмет .
98:114            улат эреак самырык ,
98:115            йога вӱдет яндарынак -
98:116            серет ужарге да сӧрал .
98:117            тый муро гае ныжылге
98:118            да кумыл гае лывырге
98:119            лий калыкланна волгыдо пиал .
98:120  чодыраште йӱк-йӱан тарвана . пычкемышалтеш . кычкыарт : " опкын !
98:121  вашкерак шылза ! " . волгалтеш . Опкын-Кӱрныж чоҥештен толеш .
98:122  лорген воштылын , мландыш волен шинчеш .
98:123     Опкын (ӱдыр-влак велыш ) . молан аптыранышда , чевер ӱдыршамыч ? !
98:124  кӧ деч лӱдда ? муралтыза эше , а мый колыштам .
98:125     Кечывий ( лӱдде , тудын деке лишемеш ) . мо тылат кӱлеш , Опкын-
98:126  Курныж ? молан мемнам лӱдыктыл коштат ?
98:127     Опкын . арам тыге ойлет . мый шукертсек шканем пелашым кычалам .
98:128  да теве тый гает моторым илышыштем первый гана вашлийым . (кудше гыч
98:129  руалтен кучынеже . )
98:130     ик ӱдыр . ит логал Кечывийым ! шагал ӱдырнам шолышт пытаренат мо ?
98:131     Кечывий . кай тышечын , Опкын ! калык шукертак тыйым карген ила .
98:132  а оръеҥым шканет Шӱйшӧ купышто кычал . колат , кузе тушто нуно
98:133  муралтат ?  (умбалне ужава варгыжме шергылтеш , ӱдыр-влак воштылыт . )
98:134     Опкын . чолга улат , Кечывий . тый мылам келшет . садланак
98:135  пелашем лият . а мыйын пелашем чодыра оза вате лиеш . (руалта . )
98:136  кораҥза тышеч ! ( ӱдыр-влакым шулдыржо дене лупша . )
98:137     Кечывий . ӱдыр-шамыч , утарыза ! полшыза !
98:138     Опкын . ах , те тыге ? мыйынат чытышем кӱрлын кертеш вет !
98:139  тугеже мылам ида ӧкынӧ . ( локтымо мутым ойлаш тӱҥалеш . )
98:140            ӱскыртлан лиям мый ӱскырт -
98:141            вик пушеҥгыш савырем .
98:142            ӱдыр-шамыч , толза кӱдынь ,
98:143            тыландат сита верем .
98:144            тыманмешке , мландыш те
98:145            пижын , лийыда куэ ! ..
98:146  ӱдыр-влак кечкыжыт . кӱдырчӧ кӱдырта . ӱдыр-влак йомыт , нунын олмышто
98:147  куэшамыч кушкын согалыт .
98:148     Кечывий . каргыме тый лий , шем Курныж ! могай титакыштлан тый нуным
98:149  пушеҥгыш савырышыч ? !
98:150     Опкын . кайышна пеленем , мотор ӱдыр ! ха-ха-ха ! (кечывийым
98:151  ӧнда   лын кӱш чоҥештен кӱза . але гына кушкын шогалше куэ-влак ӱмбалне
98:152  ик йыр пӧрдын савырна да оралгыше йӱк дене воштылын чоҥештен кая . )
98:153     теркупш-коча (толеш , кармывоҥго-теркупшым кудашеш ) .
98:154  ой , керемет-шеремет , могай азап ! азапше могае ! ( куэ-влакым
98:155  шыматен кучылтеш . ) нелеш ида нал , мый шкат шоҥго улам , нимо дене
98:156  **95**
98:157  полшен ом керт . кечывият пешак жал да , мом ыштет ! пире умшаш логалмек ,
98:158  ӱян мелнала мунчалтен от лек . ( мландыш онча . ) теве изи кожымат келын
98:159  каен , Опкын ! сусыр вержым моко дене петырышаш гын веле , ала илана .
98:160  (эҥер сер дек кая . ) поро шӱман Элнет , уныкам ! ончал ӱмбакем ,
98:161  ончал шинчашкем ! Элнет , Элнет !
98:162     Йӱк . мо тылат кӱлеш , кочай ? ойло , мый колыштам .
98:163     Теркупш-Коча . пагале шоҥго еҥым , уныкам , ончыкто тӱстым !
98:164  пиалдыме ӱдыр-влакым чамане , нунылан яндар ший вӱдетым подылто .
98:165  опкын нуным куэшке савырен . ( канде тасма толкыналта да мотор ӱдыр -
98:166  Элнет - лектын шогалеш . )
98:167     Элнет . поро кече лийже , кудыр куэ-влак, ӱдыр-шамыч ! (куэ-влак
98:168  чытырналтат , лышташышт тарвана . )
98:169     Теркупш-коча . ида ойгыро , шергаканем-влак !
98:170     Елнет . палем , чыла палем . мо лийында - чылажат мыйын юзо ӱшыштем .
98:171  но те пален шогыза - ончыкыжым садак айдеме лийыда . но иктым ида
98:172  мондо . кунам осал Опкын кола , тунам веле те угыч мотор ӱдырыш
98:173  савырнеда . а кызытеш мый тыланда илыше вӱдем подылтем . (куэ-влакым
98:174  шымата . ) тендан вожда пеҥгыде лиеш - нимогай мардеж кӱрышт ок кудалте .
98:175  ида ойгыро , жап шуэш , тендан декат эрык толеш . ( толкын-кидше дене
98:176  лывыргын рӱзалта , йыр пӧрдеш , юзо мутым ойла . )
98:177            авалтен тендам азап -
98:178            ойгыдам шижам адак .
98:179            юзо вӱдым подылза ,
98:180            да жап шумым вучыза .
98:181            тек тендан ужар лышташ
98:182            шомакемым колыштеш :
98:183            курныж-Опкын кавара -
98:184            помыжалтын кертыда .
98:185     Элнет . а ӱнде мылам , кочай , шке серышкем пӧртылаш жап !
98:186  кунам мый кӱлеш лиям , тыге кычкырал : " чодыра эҥер , толкыналт !
98:187  толкыналтын . тыш тол волгалт ! " . чеверын ! (кая . )
98:188     Теркупш-Коча . чеверын , Юзо Элнет , чеверын , уныкам ! (Элнет
98:189  почеш кармывоҥго-теркупшыжым рӱза . )  мыламат каяш жап . иктаж-могай
98:190  тымык верыш пурен возамат , каналтем лужо . (йомеш. )
98:191     Опкын ( толеш . тудо айдеме сынан - кӱжгӧ , кадыр йолан , шучко
98:192  чуриян , кидыштыже - оптыш ) . ужамат , чоялык деч посна ок лий .
98:193  теве тышан оптышем шындемат , чылажат шотлан толеш . ты йолгорно дене
98:194  янлык-влак вӱд йӱаш коштыт . садак иктажше верештеш . ( оптышым шудо
98:195  дене левед кода , ӧрдыжыш кораҥеш . ) тышакынже оҥган оптышым шындышаш ,
98:196  кугуракым - ошвуйлан лач лиеш . мый дечем чоя тыште садак нигӧ
98:197  уке .хе - хе ! а вий шотышто ? .. кӧ мый дечем виян , а ? кӧ поян ?
98:198  а кӧ ушан ? иктат тыгай уке ! мый гына , мый ! опкын ! ( угыч курныжыш
98:199  савырна , чоҥештен кая . )
98:200            лӱдыт мый дечем чылан :
98:201            янлыкшат , пушеҥгыжат .
98:202            шындылам мый оптышлам
98:203            кажне пич йолгорнышкат .
98:204            мый дечем виян иктат
98:205            тыште лийын огыл .
98:206            толын лекше тыш иктаж -
98:207            вигак шуэм тодыл !
98:208  (шучкын урмыжеш , кара . ) вот кузе Кечывийым ондален савыраш ?
98:209  ӱскырт ӱдыр , мыйын кудыштем илаш ынеж кӧнӧ ! ( йомеш . )
98:210            шовыч
98:211  **96**
98:212            кокымшо сӱрет
98:213  шӱлыкан , пычкемыш чодыра . кӱжгӧ пырняла дене чоҥымо пӧрт . ик
98:214  пӧлемыште , пырдыж воктене , Кечывий шинча . тудын ӱмбалныже ,
98:215  ишкыште , Опкынын шем шулдырлаже кечат . вес пӧлемышке - нӧрепыш -
98:216  решоткан омса коеш . тулото чӱчка . воктенже какши-какши тул
98:217  шинчылтеш . пургыжышто , унчыли вуя кечалтын , Водывычыраҥге-влак
98:218  шинчат .
98:219     кечывий ( шӱлыкан мурым мура . )
98:220            эр лупсыжо возеш - олыкет лӧзаҥеш ,
98:221            йӱштӧ покшым возешат , когарта .
98:222            шочын кушкын шуат - кумылет почылтеш ,
98:223            осал кидыш логалат - шӱмет когарга .
98:224            чашкерышке пуральым - ямже уке ,
98:225            ломбо кичкым пурлальым - тамже уке .
98:226            тышкат гына ончальым , тушкат ончальым ,
98:227            чашкержат уке , ломбыжат уке .
98:228            элнет вӱд воктен шараҥге вондер
98:229            изи мардеж дене тайналтеш .
98:230            шараҥге вондерат изи мардеж ден лывырга -
98:231            мемнан - лай кумыл осал кидеш лавырга .
98:232            елнет воктен коштмем годым
98:233            сар шӱшпыкын пыстылжым мый муым .
98:234            сар шӱшпыкын пыстылже саре улмаш ,
98:235            йот кодыште илаш йӧсӧ улмаш .
98:236     Тул . кузе тый сайын мурет , Кечывий ! ӱмыр мучко колыштат гынат ,
98:237  шер ок тем дыр . лачак муретше гына шӱлыкан ...
98:238     Кечывий . а молан мылам куанаш ? але вара Опкынын четлыкыштыже
98:239  орланыме годым куан мурым мураш лиеш ?
98:240     Тул . арам тыге ойлет , Кечывий . опкын моткочак поро . ит ойгыро .
98:241     Кечывий . ойгым шинча дене ужаш ок лий .
98:242     Тул . а мылам тыште келша . оза эреак мыйын верч азаплана . кунамже
98:243  кукшо укшерым пукша . садлан эре тыге чӱчкен шинчылтам .
98:244     Кечывий . ужам-ужам , пешак азаплана ! .. чонет ынже лек манын ,
98:245  коклан тыгыде парчам кудалта . а кугурак комылям пышташ лӱдеш . шкеж деч
98:246  виян лийын кертат манын шеклана .
98:247     Тул . уке , тый йоҥылыш лият . а палет , мый ик гана чевер Элнетым
98:248  йӧратен шынденам ыле . вашлийым тудым да теве-теве каварем . тудо шкеже
98:249  мотор , да чонжо дене йӱштӧ улмаш . лач тунам мыйын Опкын утарен нале .
98:250  ынде теве тыште илем .
98:251     Кечывий . ораде улат . але вара тиде илыш ? а Элнет тыланет удам
98:252  шонен огыл .
98:253     Тул . тый тыге шонет ?
98:254     Кечывий . элнет чыла пала : уто сескем шыжалтеш гын , кугу пожар
98:255  ылыж кертеш . шадланак тудо тыйым изишак йӱкшыктарен .
98:256     Тул. тыге гын веле ? а озам мылам вик мане : Элнет тыйым пушташ
98:257  шонен . тугеже Опкын ондален ?
98:258     Кечывий . ондален мыйымат теве ондалыш .
98:259     Тул . кечывий , шке нергенет каласкален пу .
98:260     Кечывий . шке нергенем ? ну мо , колышт тугеже ! мыйын ачам да
98:261  авам уло . нуно ынде шоҥгемыныт , нунылан мый дечем посна моткоч йӧсӧ .
98:262     Тул . а нуно поро улыт ? ( опкын шыпак толеш , колыштеш . )
98:263     Кечывий . мыйын ачамат , авамат пешак поро улыт . мый нунын
98:264  моткочак йӧратем . теве Опрын гына мемнам оJырыш . ынде мый киддыме -
98:265  йолдымо гай улам .
98:266           Опкын пурен шогалеш , лудым кудалта .
98:267     Опкын . арам логар ! кызытак тиде лудым жаритлен пу !
98:268     **97**
98:269     Кечывий ( кынел шогалеш ) . молан тый тудым тыге торжан вурсет ?
98:270  мо удам тудо ыштен ?
98:271     Опкын . э-э , ужамат , те йолташат лийын шуктенда ?
98:272     Кечывий . тудо мыйын гаемак пиалдыме .
98:273     Опкын . муынат , кӧм чаманаш ! тый лучо шке нергенет шоналте .
98:274     Кечывий . колто мыйым , Опкын ? от колто гын , садак куржам .
98:275     Опкын (лишемеш ) . тый шӧртньӧ дене велалт кошташ тӱҥалат . мондо
98:276  шке ача-аватым !
98:277     Кечывий . ача-авам мондаш ?
98:278     Опкын . Ончал ! (сондык деке мия , почеш , тушеч шергакан шерым ,
98:279  моло ший-шӧртн9ӧ ӱзгарым луктеш . ) тиде чыла тыйын ! кӧн эше тыгай
98:280  поянлыкше уло ?
98:281     Кечывий . тый чыла тиде поянлыкым еҥым толен погенат . тиде
98:282  поянлык - калыкын шинчавӱдшӧ ! ( кораҥеш . )
98:283     Опкын . шӱмбел Кечывий ! тыйын лӱметшат кече дене кылдалтын .
98:284  нал - чыла тиде тылат ! ( ӧндалнеже . )
98:285     Кечывий ( опкыным чурийже гыч шелын пуа ) . кораҥ мый дечем !
98:286     Опкын (шыдыж дене йолжым тава ) . пуштам ! тулеш йӱлатем !
98:287  шотдымо кӱчызӧ !
98:288     + тул (шолгым гыч лектын ) . ит кыре тудым , оза !
98:289     Опкын . шып лий ! агурыш кудалтем , пуштам !
98:290     Кечывий . тылат кодат гын , векат , чылам вӱдыш кышкен да пуштеден
98:291  пытарет !
98:292     Опкын ( оҥырешла ) . Тул , мыйын кочмем шуэш ! (ӱстелтӧрыш
98:293  шинчеш . ) кондо тышке жапитлыме лудым !
98:294     Тул . колыштам , оза ! ( шолгым гыч лектеш , озажлан лудым конден
98:295  кучыкта да угыч верышкыже кая . )
98:296     Опкын ( кочкеш ) . ах , могай тамле ! шич , Кечывий , мый чаҥга
98:297  омыл .
98:298     Кечывий . тау , шке коч ! (ӧрдыжыш каен шогалеш .)
98:299     Опкын . шке палет . (ӱстелтӧр гыч лектеш . ) эй , тый ! мый
98:300  Шӱйшӧ купыш сонарыш чоҥештыл толам ! а тый мыйын оръеҥем эскераш
98:301  ит мондо . Шинчатым ит кумо , раш ? ( кечывийым нӧрепыш петыра . )
98:302     Тул (вуйым сакен ) . колыштам , оза !
98:303     Опкын , тек решотка шойылно шинчен онча . можыч , вара ушыжо
98:304  пура . кочкаш ик падырашымат ит пу . раш ?
98:305     Тул . раш , оза !
98:306     Опкын . а те , тарзем-влак , Кечывийымат , Тулымат эскерыза . вара
98:307  йӱдӱм тендамат сонарыш колтем . ( водывычыраҥге-влак кожганат , йӱкым
98:308  пуат . опкын кая . )
98:309     Тул . тый мылам ит сыре , Кечывий !
98:310     Кечывий . огым . тый поро улат . лач осал кидыште орланет .
98:311     Тул . а кушто поро озам муаш ? эх , тунам мый уло вием тудлан
98:312  пуэм ыле .
98:313     Кечывий . а тиде пӧртыштӧ ончыч кӧ илен ? вет його Опкын тидым
98:314  садак шке чоҥен огыл .
98:315     Тул . тыште ала-кунам ожно Айдеме - Чодыран таҥже - илен ? вара
98:316  Опкын тудым поктен колтен да шке тарзыже-влак дене пырля илаш тӱҥалын .
98:317     Кечывий . мыняр ойгым тудо мемнан кундемыш конден ! пален лий :
98:318  тыйын озат шучко да осал . а Чодыран таҥже мыскараче да поро улмаш .
98:319  тудо мемнан чодыраште кажне пушеҥгым шынден да ончен куштен , маныт .
98:320  тудо чыла кайык ден янлыклан полша .
98:321     Тул . шижам . иктаж - кунам тиде сурт Опкын мыйымат пытара .
98:322     Кечывий . айда тугеже пырля куржаш ?
98:323     Тул . ой , уке , ом керт . мый тудлан курымла дене пашам ышташ
98:324  сӧренам ! кочмет шуэш ? ( кочкышым намия . )
98:325     Кечывий ( налеш , кочкеш ) . тау , йолташем !
98:326  **98**
98:327     Тул ( ӧрын шогалеш ) . мыйым але иктат тыге лӱмден огыл ыле .
98:328     Кечывий . мый тыйым тыге лӱмдаш тыҥалам , йолташем .
98:329     Тул . тау тылат . тугеже мый кернак тылат йолташ лиям . теве ужат .
98:330  эй , водывычыраҥге-влак ! ужыда , пычкемышалташ тӱҥалын ! кайыза сонарыш .
98:331  ( водывычыраҥге-влак кожганат , окна гыч чоҥештен каят . )
98:332     Кечывий . тылат Опкын сокшым пуа .
98:333     Тул . мый шкат шокшо улам . а тый , Кечывий , эрыкыште улат !
98:334  ( тӱкылтышым почеш . )
98:335     Кечывий ( лектеш ) . тау йолташем . ӧндаламат ыле да когартен
98:336  кертат .
98:337     Тул . аца-ават дек кат . мыйым ит мондо . можыч , вашлийына эше .

98:338     Кечывий ( ошкылеш ) . ом мондо , Тул шольым . чеверын . ( кая .)
98:339            шовыч .
98:340            кокымшо ужаш
98:341            кумшо сӱрет
98:342  икӱмше сӱретысе декораций . Мераҥ кудалеш , тудын почеш пыкше-пыкше
98:343  сусыр Ошвуй ошкеда .
98:344     Мераҥ . изишак чыталте , Ошвуй . вашке ме Элнет дек миен шуына .
98:345     Ошвуй . вашкерак шуаш ыле .
98:346     Мераҥ . ой ! ( верыштыже тӧрштыл налеш . ) ой-ой-ой !
98:347     Ошвуй . мо лийыч ?
98:348     Мераҥ . ой, йолем ! мый оптышыш логальым . ой !
98:349     Ошвуй . чыталте , чечас мый тыйым утарем . ой ! ( шӱртньышыла камвозеш,
98:350  угыч кынелеш , угыч камвозеш . )
98:351     Мераҥ . тыйже мо лийыч , Ошвуй ?
98:352     Ошвуй . оҥган оптышыш логальым . (тыгеат-тугеат лекташ толаша ,
98:353  утлен ок керт . )
98:354     Мераҥ . пытышна , коеш , Ошвуй .
98:355     Ошвулй . шып ! колат , тышке ала-кӧ толеш .
98:356  ыкшер тодышталтме йӱк шокта . Теркупш-Коча толеш , кармывоҥго-шляпажым
98:357  кудашеш .
98:358     Коча ( уэштеш ) . кузе сайын малышым ! ой , мо тыгай ? ( укш коклаш
98:359  тӱткын онча . )
98:360     Мераҥ . ой , йолем коршта . ӱтаре мыйым , Теркупш-кочай .
98:361     Коча . чыталте , Шайык ! ( мераҥым утара , оптышым шуэн колта . )
98:362  нӱ , ынде чымалт шке корнет дене да тетла шекланен кошт !
98:363     Мераҥ . тау , Кочай . но тый эше Ошвуйланат полшо , тудат
98:364  эҥгекыш верештын . ( кудалеш . )
98:365     Коча . тиде моло огыл , Опкын оптышым шындыл коштын . вуйжылан толшаш .
98:366  а куштырак Ошвуйжо ? ( вес вондер дек кая . )
98:367     Ошвуй ( вийдымын ) . тиде тый улат , Кочай ? утаре мыйым .
98:368     Коча . оҥгыжым кузе пеҥгыдын ыштен , керемет , лӱмып тылат
98:369  йӧнештарен , коеш . тугеже , почешет поктылаш тӱҥалын ?
98:370     + ошвуй ( кынелеш ) . тау поро еҥ !
98:371     Коча . шого , шого , а тупетше мо лийын ? вӱр велыс . кӧ тыге
98:372  озарланен ?
98:373     Ошвуй . опкын дене вашпижаш логале . тудо кӱчшым керал шуктыш .
98:374     Коча . чыталте , тыште корнышудо кушкеш . чечас ме тыйын
98:375  сусыретым эмлена . ( шудым пога . пӱчкын , сусырышкыжо пышта . )
98:376     Ошвуй . ой , тау вигак куштылгынрак чучо . но каенже он керт -
98:377     йолем ок колышт .
98:378  **99**
98:379     Коча . тыланет , ужамат , юзо вӱд деч посна ок лий . каналте изиш ,
98:380  а мый Элнет дек миен толам , вӱдым кондем .
98:381     Ошвуй (возеш ) . полышетым нигунамат ом мондо , Кочай .
98:382     Коча . кий , кий , теве мый тыйым укшер дене леведам . опкын ынже
98:383  уж . ( леведеш да кая . ) ой , шулдыр йӱк шокта , ала-мо толеш .
98:384  шылаш кӱлеш . ( шляпажым чия , койдымо лиеш . )
98:385  ош йӱксӧ-влак чоҥештен толыт , Элнет сереш шинчыт , ӱдыр лийын шогалыт .
98:386     ик ӱдыр . ончыза , ӱдыр-влак , могай мотор куэ-шамыч кушкӱн шогалыныт .
98:387  чылт ош тувыран оръеҥла койыт .
98:388     элнетын йӱкшӧ . тиде куэ огытыл тиде осал ю дене пушеҥгыш савырыме
98:389  ӱдыр-влак . шучко Опкын нуным тыге ыштен , а эн моторжым - Кечывийым -
98:390  пеленже наҥгаен .
98:391     вес ӱдыр . поро Элнет , кузе тый нунылан полшен отыл ? але вара
98:392  шыч чамане ?
98:393     элнетын йӱкшӧ . арам ида титакле мыйым , йӱксӧ ӱдыр-влак ! мый
98:394  кугу чодыраш каенам ыле , лач тудо жапыште Опкын осал пашажым
98:395  ыштен шуктен .
98:396     вес ӱдыр . тудо мемнамат икана шолышташ тӧчен ыле . шарнет , мемнам
98:397  ӱтарен кодыметым ? тый мыланна ӱмырешлан полшышыч .ынде , осал вий
98:398  толмым шижмеке , ме вигак йӱксӧ кайыкыш савырнен кертына . а Опкын
98:399  мемнам нигунамат поктен ок шу .
98:400     Элнетын йӱкшӧ . мыйын толкынем гӱжла да шыдын йӱклана . нуно мӱлам
98:401  ойлат : опкынлан чодыраште оза лияш жап шукак кодын огыл . (ӱдыр
98:402  лийын толын шогалеш . )
98:403     ик ӱдыр . ме тыланет да куэ-влаклан ик мурым муралтена , йӧра .
98:404  (ӱдыр-влак мурым авалтат . )
98:405            корно воктен кушшо куэ
98:406            азапланак вел йӧра .
98:407            икте эрта - тодыл кая ,
98:408            весе эрта - тодыл кая .
98:409            тулыкеш кодып кушшо ӱдыр
98:410            ойгыланак вел йӧра ,
98:411            икте ончалеш - воштыл кая ,
98:412            весе ончалеш - койдарен кая .
98:413     Элнет . чыталтыза , куэ-влак ала-мо лийыныт . ужыда , лышташышт кузе
98:414  чытыра ? (йӱк ылыжеш . ) опкын толеш . шылза , ӱдыр-влак !
98:415  ыдыр-влак йӱксыш савырнен чоҥештен каят . Опкып толеш , Элнет воктен
98:416                 мландыш шинчеш
98:417     Опкын (курныж сынан ) . таче шотан кече огыл . ала-могай шеремет
98:418  оптыш-влакым кӱрышт кышкен , кечывий шылын куржып . ындыже йӱксӧ-влакат
98:419  кӱчем деч ӱтлышт . кечываллан мом кочкашат , ом пале .
98:420     Элнет . нигӧ тыйым ок йӧрате , Опкын , сут да осал улметлан .
98:421  кӧн чонжо шем тул дене йӱла , тудо эртак шкетып лиеш .
98:422     Опкын . лучо каласе , Элнет , кӧ мыйын оптышем гыч янлык-влакым
98:423  луктын наҥгаен ? кечывий кушан шылын ?
98:424     Элнет . поро чонан еҥ полшен нунылан . а тый сут да мыскынь улат.
98:425     Опкын . порылык нерген кутырет ? ужмем ок шу тыгай-влакым !
98:426  тыйымат ужмем ок шу ! тый кызыт нунылан полшет ? а шкеже азапыш
98:427  логалат гын , тыланет кӧ полшаш тӱҥалеш ? нигӧ !
98:428     Элнет . Mӱйын вием - порылыкышто . тый тидым нигунамат от умыло .
98:429     Опкын . мый тыланда ӱчым шуктем !
98:430     Элнет . ит моктане , Опкын . чыла калык тарвана гын , тӱтан
98:431  мардеж ылыжеш . калык толкын тыйымат лупшал шуа .
98:432  **100**
98:433     Опкын . тый мыйым лӱдыктет ? мый садак ом лӱд . а тыланет ик
98:434  пӧлекым ямдыленам . эше ужат , могай сай пӧлек . ха-ха-ха !
98:435  ( чоҥештен кая . элнетат йомеш . )
98:436     Коча (толеш , теркупшыжым налеш ) . опкын мом эше шонен луктын ?
98:437  адакат шакше пашажым ыштылнеже . вашкерак Ошвуйлан полшаш кӱлеш .
98:438  ( Элнет дек мия , шляпаж дене вӱдым кошталеш . ) тиде вӱд тудым
98:439  тыманмеш йол ӱмбак шогалта . ( шекланен , пӱчӧ дек мия . )
98:440     Ошвуй . тиде тый улат , Кочай ? пеш кужун коштыч .
98:441     Коча . чыталте , чечас тылат вий пура . подыл юзо вӱдым .
98:442     Ошвуй ( йӱэш ) . ой , чынак , уло вӱрем рвезештын шолаш тӱҥале .
98:443     Коча . теве эше сусыретым йыгалтем . во-от тыге .
98:444     Ошвуй ( кынелеш ) . тау , Кочай . тый кернак мыйым ӱтарышыч .
98:445     Коча . йора , шеремет-керемет , тидын нерген кутыраш жап уке .
98:446  Опкын кызыт моткочак чот сырыше . кечывий верч лӱдам . поктен ынже
98:447  шу . тудланат пошаш кӱлеш .
98:448     Ошвуй . а кӧ тугай Кечывий ?
98:449     Коча . ик ӱдыр . тудым Опкын шолышт наҥгаен ыле .
98:450     Ошвуй . кузе тудым кычал муашыже ?
98:451     Коча . пасу шинчан , чодыра пылышап . муына . Опкынын илыме
98:452  верже - Шӱйшӧ куп шеҥгелне .
98:453     Ошвуй . шич , Кочай , ӱмбакем . мардеж деч писын кудал колтена .
98:454  кечывийым муаш кӱлеш .
98:455     Коча . нагунамат пӱчым кушкыж кудалыштын омыл . эсогыл самырыкем
98:456  годымат . шичшаш гала ...
98:457     Ошвуй ( лап лиеш . коча тупышкыжо шинчеш ) . шинчыч ? ( кынелеш . )
98:458  йонан ?
98:459     Коча . налын гына ик кудалте .
98:460     Ошвуй (тарванен ) . пеҥгыдынрак шинче .
98:461           ваштарешышт нойышо-ярныше Кечывий толеш .
98:462     Кечывий . ой , кузе чот лӱдым !
98:463     Ошвуй ( кок йола шогалеш ) . пырт тына келын сым кай . кӧ тый
98:464  улат , мотор ӱдыр , кушко каяш лектынат ?
98:465     Коча . Кечывий . тиде Кечывий . ме лачак тый декет каяш лектынна .
98:466     Кечывий ( шыргыжеш ) . тау , йолташ-влак , монден огыдал улмаш .
98:467     Коча . опкын тыйым колтен ?
98:468     Кечывий . уке , мыйым Тул утарен . ынде тудлан Опкын йӱштӧшокшым
98:469  ончыкта .
98:470     Ошвуй . опкын мемнан почешна Тулым колтен кертеш . тунам уло
98:471  чодыра йӱла .
98:472     Коча . чыла илыш пыта . тугеже вашкерак Элнетлан шижтараш кӱлеш .
98:473  кызыт тудо гына мыланна полшен кертеш .
98:474     Кечывий . кайышна вашкерак Элнет деке .
98:475     Ошвуй . тый ноенат , , Кечывий . шич ӱмбакем , мардеж деч писын
98:476  кудал колтена . ( Кечывий пӱчӧ ӱмбак шинчеш . ) кайышна !
98:477            шовыч .
98:478            нылымше сӱрет
98:479  кокымшо сӱретысе декораций . айдеме сыпан Опкын пӧртышкыжӧ пура .
98:480     Опкын . хм ! вараш кармым ок кучо , маныт . а мый , Опкын , кас
98:481  кочкыш деч посна кодым . мо тыгае - иктат уке ! эй ! тул ! тый кушто
98:482  коштат , арам логар ! '
98:483     Тул ( койылалта ) . мый тыште улам , оза !
98:484     Опкын . кушто Кечывий ? ойло !
98:485  **101**
98:486     Тул . ом пале . тудо пычкемыш нӧрепыште ыле , решотка шеҥгелне .
98:487     Опкын ( сырен куржталеш ) . а кызыт кушто ?
98:488     Тул . ом пале . мый маленам .
98:489     Опкын . арам логар . мый тыйын шӱетым пӱтыралам ! ( тул деке сырен
98:490  мия , Тул шолгым йымак пурен кая . ) лек !
98:491     Тул . ом лек !
98:492     Опкын . вуетым лаштыртем . ( кидшым тулотыш чыкаш толаша ,
98:493  трук шупшылеш . ) ах , тый , мыйым когартынет ? вӱдеш тӱнчыктарем !
98:494     Тул ( лектеш ) . мый титакан омыл , оза ! можыч , тарзет-влак
98:495  Кечывийым луктын колтеныт ?
98:496     Опкын ( шоналтен ) . нунат тый гаетак арам логар улыт . а ну ,
98:497  ойлыза , кӧ Кечывийым луктын колтен ? ( волывычыраҥге-влакым лупша ,
98:498  нунышт , йыҥысен , окна гыч чоҥештен лектын каят . )
98:499     Тул . ужат , оза , кузе нуно тый дечет лӱдыт ? тыгеже титакышт нунынак .
98:500     Опкын , шып лий ! верет гыч ит кожгане ! а мый Кечывийым поктен каем .
98:501  элнетланат ӱчым шуктем ! ( курныжыш савырнен чоҥештен кая . )
98:502     Тул . тетла мыламат тиде пӧртышто кодас ок лий . чеверын , Опкын !
98:503  ( куржеш . )
98:504           пычкемышалтеш . икымше сӱретысе декораций . волгалтеш .
98:505     Опкын ( Элнет ӱмбалне пӧрдеш , кӱчыштыжӧ - шем кӱ ) . Элнет !
98:506  каласе , Кечывий кушан шылын ? тый палет , каласе !
98:507     Элнетын йӱкшӧ . мый нимат ом пале , кай тышечын , Опкын !
98:508     Опкын . тый чыла палет . от каласе гын , вӱд корнетым шӱйшӧ
98:509  купыш савырем да тый тушан тӱнчыген колет .
98:510     Елнет . арам лӱдыктылат . палем гынат , Кечывий нерген ик
98:511  мутымат он ойло ыле .
98:512     Опкын . мый тудым садак муам ! а тылат теве мыйын пӧлекем !
98:513  нал ! ( кӱм шуа да оҥырешлен чоҥешта . йырваш ер-влак лийыт . )
98:514     Элнетын йӱкшӧ . ой , кузе вачемым темда . йолташ-влак ,
98:515  кушто улыда ? полшыза !
98:516  йӱк эркын-эркын лыплана . Ошвуй толеш . тудын ӱмбалне Кечывий ден
98:517  Коча шинчат . чарналтат , мландыш тӧрштен волат .
98:518     Ошвуй . мыят каналтышаш .
98:519     Коча . тыште Элнет мӱндыр огыл .
98:520     Ошвуй . каена тугеже .
98:521     Коча . каена веле . ошкылшыла , изишак кап-кылем лыпландарем ,
98:522  уке гын , тӱҥшыла веле чучеш .
98:523  трук уло чодырам йӱк-йӱан авалта . ур тӧрштен толеш . кычкыра :
98:524  "тул ! тул ! " .  почешыже Мераҥ кудалеш : " утаралтса ! тул ! "
98:525  рывыж чымыкта : " мемнан почеш Тул покта , шылза ! "
98:526     Коча . янлык-влак кудалыт гын , кернак , азап ! опкын мемнам
98:527  ончылтен .
98:528     Кечывий . йолташ-влак , айста Элнет деке куржына . тудо гына
98:529  Тулым лыпландарен кертеш . ( чыланат куржыт . )
98:530     Коча . айдеме тул деч посна илен ок керт . но кунам тул осал
98:531  кидыш логалеш , кугу азапым ыштен кертеш .
98:532     Кечывий . шогалза ! ончыза , ер. Ондак тыште нимогай ерат уке
98:533  ыльыс ! ( чыланат шогалыт . )
98:534     Коча . тушто эше ик ер коеш . мо тугай ? ( умбакыже каят . )
98:535     Ошвуй . адакат ер . Моткоч шуко ер .
98:536     Коча . векат , Элнет эҥгекыш логалын . тиде , шижам , Элнет
98:537  уныкамын вӱдшӧ .
98:538  **102**
98:539     Кечывий . шыпрак лийза ! колыштса , Элнет нелын шӱла . тудын
98:540  йыҥысымыже шокта . ( чыланат Элнет серыш куржын мият , сукен шинчыт . )
98:541     Коча . мо лийынат , уныкам ?
98:542     Элнетын йӱкшӧ . полшыза , мылам моткоч неле ...
98:543     Кечывий . чыла раш . тыйым Опкын пытараш шонен . ( эҥерыш камвочшо
98:544  кӱм налын кышкат . пӱчӧ тудым йолжо дене тыгыдемда. )
98:545     Элнет (канде вургеман ӱдыр лийын шогалеш ) . ой , кузе чонемлан
98:546  куштылго лийын кайыш . шӱлашта ласка . кечывий , тый эрыкыште улат ?
98:547     Коча . Элнет уныкам , чодыранам утараш кӱлеш . тышке Тул толеш .
98:548  тудым тый гына чарен шогалтен кертат . (тул толын лектеш , шогалеш . )
98:549     Тул . Кечывий ! мый тыйым муым . ( Элнетым ужеш . ) тыят тыште
98:550  улат , Элнет ? ( тудын дек тарвана . )
98:551     Элнет . шогал , ушдымо ! шогал , манам !
98:552     Тул (чарналта ) . Элнет , чамане !
98:553     Элнет ( тул йыр толкынлаж дене лӱшка ) .
98:554            мале , мале , пӱсӧ Тул ,
98:555            лӱдыктымем огеш кӱл .
98:556            толкынем ден эрелан
98:557            лыпландарен мый кертам .
98:558     Тул .чамане мыйым , Элнет ! мый колем ! ( камвозеш . )
98:559     Кечывий . Элнет , ит пушт тудым ! тудо мыйын илышем утарен коден .
98:560     Элнет . тыйым утарен ? тугеже тудын чоныштыжо поро сескем
98:561  ылыжын ?
98:562     Кечывий . тул , чынжымак , поро да мутым колыштшо , тудо шканже
98:563  поро озам кычалеш .
98:564     Элнет . йӧра , тугеже мый тылат илышым пӧлеклем . но иктаж гана
98:565  чодыраште ораде койышетым ончыктет гын , курымешлан малаш пыштем .
98:566     Тул . Элнет , мый эреак тыйым колышташ тӱҥалам .
98:567     Элнет . йора . а ынде - чеверын ! мыланем кудышкем-серышкем
98:568  пӧртылман . ( кая .)
98:569     Кечывий . а ынде мыйын йолташ ӱдырем-влакым утарыме нерген
98:570  шоналтыман . ( куэ-влакым шыматен вӱчка . )
98:571     Ошвуй . опкыным сеҥаш кӱлеш .
98:572     Коча . кузе тудым сеҥашыже ?
98:573     Тул . мый тыланда полшен кертам .
98:574     Кечывий . чыталтыза , куэ-влак чытырат . колыда , Опкын тышке
98:575  толеш . (йӱк-йӱан , кӱдырчӧ шергылтеш . )
98:576     Коча . чыланат мыйын теркупшем йымак шогалза ! (шляпажым нӧлталеш ,
98:577  чыланат тушко шогалыт , йомыт . тул гына кодеш . )
98:578     Опкын ( чоҥештен толын вола , айдеме сыным налеш ) . тул ,
98:579  тый мом тыште ыштылат ? молан мӧҥгӧ гыч каенат ?
98:580     Тул . мый Кечывийым кычалынам , оза .
98:581     Опкын . мыйын оръеҥем кычалынат ? пеш сай ! муынат вара ?
98:582     Тул . эше уке .
98:583     Опкын . а Элнетысе шем кӱм кӧ шалатылын ? кӧ Элнетым утарен ?
98:584     Тул . ом пале .
98:585     Опкын . тый ала-мом шылтет . чыным каласет гын , мый тыйым
98:586  шер теммешкет пукшем . куэ пум кочмет шуэш ?
98:587     Тул. шуэш .
98:588     Опкын . теве нине куэ-влак тыйын кочкышет улыт . ( куэ-ӱдыр-
98:589  влакым ончыкта . )
98:590     Тул . нинышт айдеме улытыс !
98:591  **103**
98:592     Опкын . ах , теве кузе ! тый мыйын шӱдӱмем ынет шукто ? да мый
98:593  тыйым ... ( тошка . )
98:594     Тул . намысет шкендым ынже пушт , сут логар ! мый лучо тыйын
98:595  шулдыретым кочкам ! ( ойып ылыжеш , Опкынын шулдырлажым авалта -
98:596  шулдыржо йӱлен кая . )
98:597     Опкын . ӧраде ! чарне ! мом тый ыштышыч ? шулдырем ! мый шулдыр
98:598  деч посна колем !
98:599     Коча ( теркупшым налеш ) . туге , ынде тылат илыш пытыш , Опкын !
98:600  чеверласен код !
98:601     Опкин ( воштылеш ) . але вара тый , шӱйшӧ терысвоҥго , мыйым
98:602  пытарынет ?
98:603     Коча . ончылгоч ит куане , Опкын ! ( кечывий ден Ошвуй лектын
98:604  шогалыт ?
98:605     Опкын . кечывий ! тол-ян тышке , шотдымо ӱдыр ! мый тыйым пуштам !
98:606  ( кечывий дек кержалтнеже , но тыгодым тудын вак Ошвуй тӧршта ,
98:607  тупышкыжо тӱкыжым кералеш . )
98:608     Ошвуй . теве тылат ! ( кӱшкӧ нӧлталеш . )
98:609     Опкын . ошвуй , колто ! чамане мыйым !
98:610     Коча . чодыра эҥер , толкыналт , толкыналт , тол тыш волгалт !
98:611            Элнет-ӱдыр куржын толеш .
98:612     Элнет . те мыйым ӱжында ?
98:613     Кечывий . каласе, Элнет , Опкын шке шакше пашажлан кузе мутым
98:614  кучышаш ? мый гын тудым Шӱйшӧ купыш кудалташ темлем .
98:615     Элнет . келшем . купыш !
98:616     Ошвуй . мый тендан шӱдымым шукташ рат улам . ( шӱйшӧ куп деке
98:617  кудалеш , чыланат Ошвуй почеш каят . )
98:618     Опкын . тул , полшо ! элнет , утаре ! кечывий , шӱмбелем , нелеш ит
98:619  нал ! ( чыланат савырнен шогалыт . )
98:620     Кечывий . кудалте тудым , Ошвуй !
98:621     Опкын . пуштам ! ӱчым шуктем ! ужмем ок шу !
98:622            Ошвуй тудым купыш кудалта .
98:623     Ошвуй . кӱ гаяк вик пундашке кайыш .
98:624     Коча . эсогыл ужава-влакат лӱдмышт дене шыпланышт .
98:625     Элнет . ынде , Опкынын пытымекше , мый нине куэ-влаклан айдеме
98:626  илышым пӧртылтен кертам . ( куэ-влак деке мия , толкын-кидшым рӱзалта . )
98:627            кайык-шамыч , мурыза !
98:628            кайык-шамыч , шӱшкыза !
98:629            пиална пеледше манын ,
98:630            келшымашым моктыза !
98:631            кыдырчӧ , виян рашкалте -
98:632            помӱжалтса , ӱдыр-влак !
98:633            опкын дене кредалмаште
98:634            сеҥыш чын вийна садак !
98:635  кӱдырчӧ кӱдырта . куэ-влак йомыт , олмешышт ӱдыр-шамыч кынел шогалыт ,
98:636  чыланат Кечывий ден Элнетым ӧндалыт .
98:637     Тул . кузе нуно куанен моштат . могай тыште сай да весела !
98:638     Ӱдыр-влак . курымеш тыйым она мондо , Юзо Элнет ! ( эҥерыш
98:639  пеледыш аршашым колтат . )
98:640     Кечывий ( ош пеледыш аршашым Ошвуйын тӱкышкыжӧ чикта ) . а тиде
98:641  тылат мый дечем пӧлек лиеш !
98:642     Ошвуй . мый тыйым эре шарнаш тӱҥалам , Кечывий .
98:643     Коча . ӱдыр-влак , чеверласыме лӱмеш ик мурым йоҥгалтарыза .
98:644  тек мемнан йолташна-влак тӱшкан колыштыт .
98:645     Ӱдыр . муралте , Кечывий , тӱҥал !
98:646  **104**
98:647     Кечывий . муралтена , ӱдыр-влак ! ( мураш тӱҥалеш , чылан авалтат .
98:648  эн покшелне Ошвуй , Элнет , Коча да Тул шогат . )
98:649            куку мура куэрлаште ,
98:650            муро йӱкшӧ тыш шокта .
98:651            муро йӱкшӧ тыш шокта да
98:652            мемнан чоным лывырта .
98:653            шӱшпык шӱшка ломберлаште ,
98:654            муро йӱкшӧ тыш шокта .
98:655            муро йӱкшӧ тыш шокта да
98:656            мемнан чоным лывырта .
98:657            чинче йӱла кечыла ,
98:658            кече йӱла чӱнчыла .
98:659            мемнан чонна йӱлалеш
98:660            шӱмбел йолташна лӱмеш .
98:661     Элнет . могай сай муро ! тау , ӱдыр-влак ! да чеверын кодса -
98:662  мыйым мужыр серем вуча . ида мондо мыйым ! ( кидшым рӱзалта , канде
98:663  тасмашке савырна да каен йомеш . )
98:664     Чыланат . чеверын , Юзо эҥер ! ме тыйым нигунамат огына мондо !
98:665     Ошвуй . мыламат каяш жап . чеверын !
98:666     Чылан . чеверын , Ошвуй ! ( кидым рӱзат . Ошвуй Элнет дек мия ,
98:667  вӱдым йӱэш , вара тудын серешыже вийнен шогалеш . )
98:668     Коча . мыламат шке корнем дене ошкылман . ынде шочмо-кушмо кудышкем
98:669  каем . вет жапыштыже Опкын тиде пӧртым мый дечем поген налын ыле . тул,
98:670  тый мый денем пырля илаш кӧнет ?
98:671     Тул . кӧнем . чеверын , йолташ-влак !
98:672     Чылан . чеверын !
98:673     сем йоҥга . сценыште Йошкар-Олан кызытсе гербше коеш .
98:674     Кечывий . а мыланем Элнет дене чеверласаш пеш йӧсӧ . но чеверласаш
98:675  кӱлеш ! ӱдыр-влак !
98:676  кечывий да ӱдыр-влак савырнат , кидым рӱзат . ӱмбалне , Элнет серыште ,
98:677  сӱрет конча : эҥер пӱчӧ да тул кыэмалтшыла шогат .
98:678     Кечывий да ӱдыр-влак . чеверын , йолташ-влак !
98:679                    Вячеслав Абукаев-эмгак кусарен .

99:1  99 тобик
99:2  ( Ончыко 1990 : 6 ) **105**
99:3  ойлымаш
99:4  Виктор Газетов
99:5     Марпа кува шымлӱ ийым эрталтен . ынде палынак шоҥгемын : эркын
99:6  ошкылеш , шӱргыжӧ чот куптырген , ӱпшӧ чалемын , пӱйжат кодын огыл .
99:7  кӱлеш годым кевытыш миен толешат , моло жапшым мӧҥгыштак эртара .
99:8  пачерыштыже коктын илат : шкеже да Тобик лӱман пийже . Тобик
99:9  овчарка тукымжак огыл тынат , капше кугу , шемалгырак тупан , суп
99:10  оҥан , чымен шогалтыме гай кошар пылышан , кӱжго почан .
99:11     пийым кажне кечын уремыш лукман . тиде сомыл денат сурт оза шкеак
99:12  кошто . икана Марпа куван тазалыкше начаремат , Тобикым уремыш шкетшым
99:13  колтыш . кастене тудо мӧҥгеш тольо , омсам удыралын почаш йодо .
99:14     Ынде кажне кечын пий кудывечыште шкет коштеш . кужу жап тыге шуйныш ,
99:15  но икана Тобик йӱдлан ыш тол .
99:16     кас мучко кува йолташыжым вучыш , кудывечышкат уэш-пачаш лектын
99:17  ончышто , лӱмжӧ денат кычкырен кошто , но арам . вес кечынат Тобикым
99:18  пошкудо кудывечылаште шекланыш , но йӧратыме пийжым ыш му . кумшо
99:19  кечынже кычалмымат чарныш , шинчавӱд йӧре , ойгырен , мӧҥгыштыжак
99:20  тошкышто . кас велеш омса шеҥгелне Товикын йӱкшӧ гай шоктыш . тунамак
99:21  миен почын колтыш - Тобикым ужо .
99:22     Пуро , пуро , пагалымем , - поро кумыл дене шоҥго ӱдырамаш пелештыш .
99:23     Пачерыш пӧръеҥ икшыве пурен шогале , пийым чылвыр гыч мучыштарыш .
99:24     - Тобикем кум кече годсек укеат , озадыме пийым погышо-влак
99:25  наҥгаеныт , шонышым . кузе тендан кидыш логалын ? кузе чылвырлен
99:26  кертында , тудо вет еҥым лишкыжат ок намие ? пеш йывыртен ойла кува .
99:27     - кудывечыште тора гычак тудлан кампеткын кышкенам . вара лишкыжак
99:28  мияш тӱҥальым . тыге ме палыме лийна , пырля кошташ тӱҥална . Эреак
99:29  мыйым тендан пӧрт могырыш шупшеш . молгунам тудын почешыже каен омыл ,
99:30  эртак шкенан деке  пуртенам . таче тудын почешыже ошкыльымат , омсада
99:31  ончык конден шогалтыш , - каласкален пуыш йоча .
99:32     - лӱметше кузе ?
99:33     - Миша .
99:34     - Миша , айда шоналтена , ончыкыжым кузе ыштена ? ынде те Тобик
99:35  дене палыме улыда , ала тудым кудывечыште кондышташ кӧнет ыле . тунам
99:36  мылам тудын верч каньысырланаш ок перне .
99:37     - йора , тыгай сомылым шукташ мый ямде улам , - куаныш рвезе .
99:38     тиддеч вара Миша ден Тобик эшеат татун илаш тӱҥальыч . кажне кечын
99:39  кудывечыште вашлийыт , пырля юарлат , модыт . кастене тудым мӧҥгышкыжӧ
99:40  намиен кода .
99:41     - икана Миша мӧҥгыштӧ шинчылтеш ыле . кенета Тобикын йӱкшым кольй .
99:42  омсам миен почо .
99:43     - о-о , Тобик толын ! пуро , пуро .
99:44     йолташыже опталтыме йӱкым пуышат , моҥгеш лекте , Миша ӱмбак ончале .
99:45  ала-куш ӱжмыжым рвезе умылыш .
99:46     - вучалте , мый чиен лектам .
99:47     нуно тыманмеш Марпа куван пачерышкыже миен шуыч .
99:48     - Миша , тыйым ужын кондас Тобикым колтышым . тылат ик сомылым
99:49  ыштыктынем . ала аптекыш миен толат ыле ?
99:50     теве врачын пуымо кагаз , теве окса .
99:51     - айда пырля коштын толына , - пий ӱмбаке ончалеш йоча .
99:52  **106**
99:53     аптекыш миен шумеке , Тобик уремеш кодо . Миша , кӱлеш эмым налын ,
99:54  тудым целлофан пакетыш пӱтыӱрал пыштыш , ӱремыш лекте . тобик
99:55  изи рвезын , кидыште улшо пӱтыркажым ӱпшыч ончыш , вара тудым ,
99:56  пурлын , шкеж деке шупшыльо .
99:57     - мом толашет ? - трукышто ыш умыло Миша . - шке наҥгайынет мо ?
99:58  туге гын , на кучо .
99:59     - Тобик , пакетым эплын гына умшашкыже ишен , мӧҥгӧ велыш тарвана .
99:60  пачерыш толын шумешке , ик ганат ок мучыштаре .
99:61     - ковай , эмым аптека гыч мый налын луктым , а мӧҥгыш Тобик нумал
99:62  кондыш , - умылтара Миша .
99:63     - коктынат те молодец улыда , - икшывым вуйжо гыч ниялтыш шоҥго
99:64  ӱдырамаш .

100:1  100 эрге
100:2  ( Ончыко 1990 : 6 ) **106**
100:3  Петр Апкаев
100:4  ойлымаш
100:5     кырлян ачажын сурт гыч лектын кайымылан ик ият шуэш . рвезе
100:6  тӱҥалтыш жапыште шӱлыкан кошто . кызытат , ӱке-уке да , ачаж нерген
100:7  ойганен соналта . ынде суртышто пӧръеҥ кидлык тыгыде паша лу ийым
100:8  темыше Кырля кидыш логале : печыште рожым петыркала , пум шелыштеш ,
100:9  кӱзым шума . пашам йӧратыме койышыжо , кугырак-влак ойлымо гыч ,
100:10  ачаж деч куснен .
100:11     ача кайымеке , пошкудо-влак тудын нерген тӱрлӱм ойлыштыч . иктыже
100:12  тыге малдале : " тора мландыш кужу оксам кычал каен " . весыже :
100:13  "анят , эш илыш шот укелан шикшалтын " .
100:14     пытартыш жапыште изиш черлырак ава гына нимом ок ойло . кырля мо
100:15  шарна , ача-ава коклаште тыгай-тугайым ужын огыл . нуно коктынат
100:16  ласкан гына койыныт .
100:17     тачат , семынже эртышым пургед шинчен , ик шонымашке шуо : пӧрт
100:18  тоштемын , сурт-оралте пӧръеҥ кидым йодеш . ачий , векат , тидлан
100:19  лийын , окса ышташ каен . но тунамак Кырлян кумылжо  вашталте .
100:20  молан ача идалык жапыште ик серышымат колтен огыл ? аваж деч тидын
100:21  нерген шуко гана пален налаш шонен , но ала-молан айманен , йодышташ
100:22  оккӱллан шотлен .
100:23     сурт-оралте манмаште , Кырля весымат шоналтыш . теве мом . ял
100:24  пытартыш жапыште сылнешташ тӱҥалын . салтак гыч толшо-влакат ончычсо
100:25  семын ӧрдыжкӧ огыт кае . теве шукерте огыл Йогор Васли ӱдырым нале .
100:26  колхоз у ешлан пачерым пӱыш .
100:27     ик кечын ава нелын черланыш . пошкудо-влак тидым вашке пален нальыч .
100:28  икте почеш весе пурен лектыт . икана колхоз вуйлатыше Арсланов фельдшер
100:29  дене пырля шке тольо . кырлян аважым больницыш ужатен колташ полшыш ,
100:30  вара рвезе воктек шинчын , эплын йодо :
100:31     - школ пеленсе интернатыште илаш келшет ?
100:32     - а вольыкым кӧ ончаш тӱҥалеш ? - кырля йодо .
100:33     - шоналтена ...
100:34     - ида коляне , Владимир Арсланович , полшена , - коклаш пурыш
100:35  пошкудо вате . - рвезе-влакат толаш тӱҥалыт .
100:36     колхоз вуйлатыше , чеверласен , шке пашаж дене уремыш ошкыльо .
100:37     пошкудо-влакат , толын кошташ сӧрен , мӧҥган .мӧҥгышкышт лектын
100:38  кайышт .
100:39     кастене шкенын шинчымыз годым Кырлялап йокрок лие . аважын кийыме
100:40  верым тӧрлаш тӱҥалын ыле , кенета кӱпчык йымач серыш калта-влак кӱвар
100:41  ӱмбак лектын возыч . икте , весе , кумшо ... мо тыгай ?
100:42  **107**
100:43  кырля ӧрӧ . кӧ возен ? кидше палыме гай коеш . ик калтаж гыч серышым
100:44  лукто . лудаш тӱҥале :
100:45     "поро кече , Марина ! салам лийже , Кырля эргым ! тендам кудалтен
100:46  кайӱмемлан ынде вашке талукат лиеш . первый кечылаште возыде илаш
100:47  тӧчышым , а вара шым чыте ... "
100:48     серыш рвезылан ала-мо семын шергын чучын колтыш . шинчажат
100:49  вӱдыжгыш . тудо умбакыже лудес .
100:50     " ынде омат ушештаре , мыняр серышым колтымем . возем - арам ,
100:51  ик вашмутат уке . чот вуеш налынат , конешне , чот . а мый гӱн шкемым
100:52  тунамше ораде койышемлан вурсем ..."
100:53     кырля адак чарналтыш . шинчавӱд дене пырля неле комылям нелме гай
100:54  шӱлалтыш . вара мумо серышым мучаш марте лудын  лекте .
100:55     ик жап тарваныде шинча . ушыштыжо шонымаш пӧрдеш : " ачий йоҥылышым
100:56  умылен . а мо лийынже ? а авай ? ачийын ик серышыжланат вашмутым пуэн
100:57  огыл . молан мыланем нимом ойлен огыл ? а пошкудо-влаклан ? ала уто мут
100:58  лекме деч шекланен ? "
100:59     кырля верже гыч писын тарваныш . кагазеш возен шындыш : " ачий ,
100:60  писын тол . авай больницыште . кырля " . адресан калташ серышым пыштен ,
100:61  почтыш лектын куржо .

101:1  101 пагалыме лудшо йолташ-влак !
101:2  ( Ончыко 1990 : 6 ) **107**
101:3     кӧ эше 1991 ийысе " ончыко " журналлан подпискым
101:4  ыштен шуктен огыл , тудо тидым Марий республика
101:5  кӧргыштӧ 22 февраль марте , а республика деч ӧрдыжтӧ
101:6  15 февраль марте ышта гын , мемнан изданийым 2-шо
101:7  номер гыч налаш тӱҥалеш .
101:8     налза , лудса марий журналым !
101:9         * * *
101:10     мемнан редакцийыш шуко еҥ " Ончыкым " жапыштыже
101:11  налын огына керт манын воза . ушештарена :
101:12  журналым подписчик-влаклан редакций ок колто , тиде
101:13  сомылым связь пашаеҥ-влак шуктат . шандене ты йодышым
101:14  эн ончыч верысе связь отделенийыште рашемдыман ,
101:15  шот ок лек гын , тыгай адрес дене возен колтыман :
101:16  424000 , Марий ССР , Йошкар-Ола , Совет урем ,
101:17  138 , республикысе связьын производственно-технический
101:18  управленийже .
101:19  Редакций .

102:1  102 шочмо тувыр
102:2  ( Ончыко 1990 : 4 ) **3**
102:3  роман гыч ужаш
102:4  Вячеслав Абукаев-Эмгак
102:5                         13
102:6     кӱжгӧ шӱман айдеме тиде Петроп . шомакым тарвата , а умбакыже
102:7  нимогай кыл-шӱртым шке семынже ок шуйо . кызытат тюрьма нерген
102:8  мут лекте да шкеже вигак выньыкым кучен шинче , " эх " да " ах "
102:9  шоктен , капшым лупшаш пиже . тыгодымак Гришалан " а ну , ешаре-я
102:10  шокшым ! " манеш . лӧка гыч волен , корка тич вӱдым кошталын ,
102:11  капшым чывылта , угыч кӱза , ӱгыч почка . тыгодымак мончажымат , шоҥго
102:12  аважымат моктал тыде  ок чыте .
102:13     Гриша нойыш . вуйжылан вуж-ж веле чучеш . ала пел кленча
102:14  йошкар арака темдале , ала монча шокшо аҥыртыш , ала " эвлес " да "
102:15  тюрьма " манме мут-влак тудым улныктышт . мо гынат , ик гана выньык дене
102:16  пеле-пуле почкалтен волыш , Петроп ешарен полшашат лие - тореш-ландыш .
102:17  капшым кыдач-покшеч шовынан мушкыш дене йыгалтыш , вуйжым шампунь
102:18  вӱдеш йытырайыш да , озам вучыде , чывылген , монча ончыко лекте .
102:19     - тушто кок пар трусик-майке . кеч-кудыжым чий , - каласен ужатыш
102:20  оза .
102:21     - мый яндарым веле чиен толынам , - шоктыш омса вошт .
102:22     шӱлалтен шинчыш . теҥгылыште , чынак , мужыр тувыр-йолаш кия .
102:23  иктыж ӱмбач солыкым нале , ӱштылтӧ . шке вургемжымак чиен лекте .
102:24  тиде гана , утыжым тургыжланыде , пӧртыш кайыш . " а вет сай
102:25  ӱдырамаш тиде Наташа , мом тудо ватым шонен коштам ? - трук кӱчык
102:26  поманже ушыш толеш . - ораде ! - тунамак шкенжым кидыш налеш . - вот
102:27  подылмет вуйым кузе пудырата ... тетла йӧршын огым ! "
102:28     верандыште лампычке йӱла . ӱмыр . Петроп толмеш тыштак шинчаш
102:29  лие . " монча деч вара кок шагат тамакым шупшман огыл " манмым
102:30  пеш пала , монча гыч лекмыж еда шарналта , но шкенжым ик ганат
102:31  кучен ок керт . кызытат пижыктыш .
102:32     пӧрт омса почылтмо йӱк адак тудым уло капге чытырыктыш , теве-
102:33  теве кид гыч тамак ыш камвоч . кӧ лектеш - савырнен ыш ончал .
102:34     с легким паром ! пуйто чынакак тупышко эн куштылго да леве
102:35  южым пуале Наташа .
102:36   **4**
102:37     - тау , - савырҥыде , эплын нелештыш Гриша .
102:38     Наташа , воктечше тошкалын , халат урвалтыж дене тудын вачыш
102:39  йыгалт , ӱдык вола .
102:40     пӧрт гыч тетла лекше уке .
102:41     - ленук ойлен ок пу ? - вуйым нӧлтале Гриша .
102:42     Наташан йӱлышӧ шинчажым ужо . но могай тудо - ойган , шӱлыкан ,
102:43  шыде але тугаяк йомартле - умылен ыш керт .
102:44     - Лена ? хм ! - ӧкым шыргыжале ӱдырамаш , ик тошкалтышлан
102:45  волыш , йолышкыжо туштак шинчыше шулышан калошым шурале , рвезым
102:46  онча . - мый шке ойлен ом керт мо ?
102:47     - + наташа ! - шекланен колтыш Гриша .
102:48     - кузе вара йӧратыме Люсикетше дене илышет ? нигузе умылаш ок лий
102:49  нине ӱдырамаш-влакым .
102:50     - ме огына иле .
102:51     - ну-у ? койдарен шуйдарыш Наташа . - чаманем тендам ,
102:52  чаманем , корреспондент йолташ .
102:53     - воштыл , воштыл . уна , ачат лектеш , кай содор ! - монча омса
102:54  йӱкым колын , нурт лие рвезе .
102:55     - а мо лӱдыч ? чечас воктекет пурен шинчам теве . да ӧндалам , -
102:56  Наташа , тошкалтыш гыч волен , веранда онсам почын лекте . -
102:57  мончаште шокшыжым кодышыч вара ? - кудывечыште шоктыш .
102:58     - эр марте пурен кертыда . уф ! - толын пурыш Петроп .
102:59     - могырет каныже !
102:60     - тау . а тый монча почеш мо тыште шинчет ? айда , айда .
102:61  самырык годым шкем от переге гын , вескана почеш кодат . тунам кынервуйым
102:62  керек-мыняр нураш тӧчӧ , садак ...
102:63     сурт оза вате-влак пуйто чынжымак эн шерге унаштым вученыт да теве
102:64  ынде вучен шуктеныт : ӱстембал тич могай гына кочкышым поген огытыл .
102:65  коктынат коҥга деч ӱстел дек кыч-куч веле куржалыт . ленук огеш кой .
102:66     - те мончашкыже ынеда кае мо ? омсадӱр койкыш суйнен возо оза . -
102:67  - воч , Гриша , уна , диваныш каналте .
102:68     - тау , мый монча деч вара кийылтмаш уке .
102:69     мыняр йодыч гынат , рвезе диваныш ыш воч . коҥга воктен пӱкеныш
102:70  райгазетым кучен шинче .
102:71     - мончаш , кӱлеш гын , эрлат олтена . тунарак пурымо шуэш гын ,
102:72  пелйӱд деч варат чывылген лекташ лиеш , - ойла Меҥыза .
102:73     - ну-ну , кугунрак каре теве , - Петроп шижтара . - ават колеш
102:74  гын , пурта тыйым пелйӱд деч вара . пелйыд деч вара монча
102:75  кува-кугыза-влак гына пурат , - шыргыжеш , Гришам ончалеш .
102:76     Наташа пурыш .
102:77     - пурто Ленукетым ялысе мончаш , темла ача .
102:78     - таче тудо ала-мо тыгай , коҥга пусакше гычат ок лек , - манеш
102:79  изи коваже . - огешат ойласе . черланенак отыл , Ленук ?
102:80     - уке , - эпле йӱк шоктыш .
102:81     " огыт пале , - семынже шоналтыш Гриша . - молодец , Ленук ! "
102:82     - Гриша чӱчӱ деч аптыранышыч мо ? - уэш йодеш Меҥыза .
102:83     шӱмлан чодырик чучеш : " ала лӱмын палыдымыла койыт ? "
102:84     - Гриша эргым - шӱрым волтышыла , ойла Меҥыза , - эргым
102:85  манмылан ит сыре адак . ялыште тугай вет . йотшо , пошкудыжо ,
102:86  шкендынже - виге эргым да ӱдырем . Ленук теве уныкам , да йылмемат ок
102:87  савырне уныка манаш . Ленук ӱдырем - и все ! а вот аважым ӱдырем манме
102:88  врема эртен чай . эртак лӱмжӧ дене ойлем .
102:89     - пеш кужун лыгыртатет , - манеш Петроп . - монча деч вара ме
102:90  йолашым ужалаш ынена кай .
102:91     - ай , шуат , - ок чарне оза вате . - Гриша эргым , ешан ,
102:92  икшыван улат , маннем ыле .
102:93     - Гриша газетым лудмо амал дене чурийжым пеле петырен шинча .
102:94  кокыралтыш . воктечше Наташа эртен кайыш .
102:95  **5**
102:96     - ане . улалтеш .
102:97     - икшыветше шуко ? олаште такше шуко огыт ыште .
102:98     - коктын улыт .
102:99     чарша шойылно Наташа кокыралтыш .
102:100     - айда , кожгане , - ӱдыржылан пелештыш . - ме пурен толына , -
102:101  коҥла йымалан вӱдылкам ишыктен , лекте Наташа .
102:102     Ленукшым кид гыч вӱдалтен . тудыжо вуйым сакен - Гриша век ок ончо .
102:103     - кужунак ида кий , кочкаш шуын ! - шижтарыш ава .
102:104     Ленук ден аваже лектын ышт шу , пӧртӧнчыл омса йӱк шоктыш .
102:105  тунамак ала-кӧн йол йӱкшат шергылте . омса почылто , да тушто
102:106  милиционер вургеман иктаж кумло вич ияшрак еҥ койылалтыш .
102:107     - лие-эш ?
102:108     чылан йӱк велыш ончальыч .
102:109     Лена , вурт тарванен , аваж кид гыч мучыштыш , тыш-туш ончале ,
102:110  ончыч кочаж дек лупшалтнеже ыле чай , но койко велыш ик-кок ошкылым
102:111  ыштыш ма , уке - кочаже пырдыж воктенак кия - угыч пӧртым шерын лекте ,
102:112  кова-влак коктынат умбалне улыт . тунам тудо , нигуш  пураш ӧрын ,
102:113  йыҥысалтен , Гриша дек толын пызныш , кидше гыч руалтыш .
102:114     - Гриша чӱчӱ , мыйым тудлан ит пу-у !
102:115     тиде сӱрет пешак веселан " лиеш ? " манын пурен шогалше
102:116  милиционерым веле огыл , а уло ешым ӧрыктарыш . Гриша шкат тыгайым
102:117  вучен огыл . газетым пулвуйыш волтен колтышат , я Ленукым , яваш-ваш
102:118  шогышо Наташа ден милиционерым ончале . шижеш : чурийже тудынат
102:119  Наташан семынак я ошемеш , я йошкарга . коҥга шеҥгелне кӱмыж-совлам
102:120  мурыктылшо Шымавий коват ончык эртыш . меҥыза ден марийже толшо еҥым
102:121  огыл , а уныкаштым эскерат .
102:122     - эрте , эрте , Леонид Ионыч ! - сурт оза первыяк мутым лукто ,
102:123  ончалтышыжым омсадӱрыш виктарыш .
102:124     - поро кас ! - йонычын йӱкшӧ вик вашталте .
102:125     - эрте ончык , лач ӱстел погымылан толынат , вурсен ор кошт улмаш !
102:126  - йӱштын мане Меҥыза .
102:127     - Ионыч ... Ионыч ... участковый милиционер ... - Гришан вуйышто
102:128  шомак пӧрдеш . - теве кӧ Иван-Эвлесын армийыште улмыж годым тудын
102:129  оръеҥже дек коDтын улмаш . оҥай , кушто кызыт тудо ӱдыр ? "
102:130     Ийныч омсадӱр пӱкеныш  верланыш .
102:131     - унадат улмаш , - ыштале .
102:132     - уло . унанат уло . ола гычак , - шоктыш Меҥыза .
102:133     Наташа , толын , Ленам кид гыч вӱдалтышат , виеш гаяк омсаш
102:134  шӱдырен наҥгайыш .
102:135     суртышто шыпланышт .
102:136     - м-мый... - Картузым кормыжтылеш Ионыч , толын пурымо
102:137  годсо веселалыкше ӱштыл кудалтымыла йомо . - теҥгече Эвлес дене лийым ...
102:138     - пуренам мый таче тудын дек , - шоктыш Меҥыза .
102:139     шымавий шаҥге кузе толын шогале , тугак ок тарване . кидышкыже
102:140  лопка тарелкам кучен , вачыгочшо солык кеча , шкеже омса велыш
102:141  пырт тайналтен да шинчажымат пыч ок ыште .
102:142     - м-мый ... тудым арален налме лӱмеш прошенийым возынем ... -
102:143  Йоныч йӧндымын кутыра .
102:144     - тынарышке шуктымеке ынде ... - келесырынрак мане Меҥыза .
102:145     - тыгай прошенийжым , Леонид Ионыч , палет , могай ийыштак
102:146  возыман ыле ? - трук кынел шинче Петроп .
102:147     - могайыште ? ... -  милиционер сурт озам аптыранен ончале . - а-а ,
102:148  первый случай годым , маннеда ? но мый ту историйым ом пале ...
102:149  а кызыт , мыйын нелтык , чылажат положительно савырнен кертеш ,
102:150  - шуя . -  мый тиде показаний деч тӱрыс шӧрлем . да мый тугакшат
102:151  ик мутымат
102:152  **6**
102:153  ом лук ыле , тудо вет шке звонитлен . а теҥгечыже ... нимо осалат
102:154  лийын огыл . угловный паша пӱтынек петырналтеш , но ...
102:155     - " но " - жат уло , коеш ? - Петроп йодо .
102:156     - уке , мый тиде так гына ... но паледа , Петр Петрович , тудлан ик
102:157  профилактикым эртараш кӱлеш .
102:158     - профилактикым ? могай тугай профилактикым ?
102:159     - кутыраш кӱлеш тудын дене . уш-акылже йотке шуктен . а тидым те
102:160  гына ыштен кертыда . тудо , паледа ... вот мо , Петр Петрович ,
102:161  мыланна ты шотышто коктын посна кутыраш кӱлеш .
102:162     - мыйын суртышто секрет уке .
102:163     - м-м ... унадаже ... секрет огыл гын , хе-хе , могай сомыл дене ?
102:164     - ӱна сомыл дене коштеш мо ? уна унала толеш , - чоян рашемдыш
102:165  оза вате .
102:166     - тугеже палыме лияш моли ... - трук Гришан велыш ончале .-
102:167  можыч , кас юж дене шулалташ лектын пурена ?
102:168     - мый ? - гришалан оҥайын веле чучо .
102:169     - палыдыме еҥ дене мыйын суртыштем иктат тыге ок мутлане . -
102:170  Петроп коҥга ваштареш ошкыль0 , коҥга саҥга гыч тамакым нале .
102:171     милиционер кынел шогале .
102:172     - мый реза , - Гриша газетым ныштыш .
102:173     - зато мый реза омыл ! - Петроп пеҥгыдын мане . - да ! мый
102:174  унамым эше ӱстел коклаш шынден шуктен омыл , а тыште , понимаешь ли ,
102:175  уже шке декышт унала ӱжыт . мый реза огыл !
102:176     - ну , вуеш ида нал ... мый удам шонен омыл ... шке паледа . те ,
102:177  очыни , - Гриша век адак савырналтыш , - вашке огыда кай ? тугеже ,
102:178  вашлийына ? Петр Петрович , пожалуйста , нелеш ида нал , мый ,
102:179  товатат , ӱдам шонен толын омыл . эвлес шотыштат шонымашем ынем
102:180  вашталте , - ионыч картузшым упшале .
102:181     - шого , Лонька , ындыже ӱстелтӧрыш шичде кает мо ? - меҥыза
102:182  ӱдырамаш йӱлажым ок мондо .
102:183     - вескана , кокай . вайын кодса ! мый декемат мийыза .
102:184     - шке тол , ранчен ит кай .
102:185     Омсам Ионыч кузе шыман почо , тугак шыманак тӱчӧ . шымавий
102:186  окнаш керылте . кӱлдырт , кӱлдырт - кок гана шоктыш . урем капка
102:187  петырналте .
102:188     - айдемым чурмаш шындыше ... керемет ! - шоктыш первый гана
102:189  Шымавий .
102:190     - мый лектам ыле ... - Гриша ӧрын . - мом тудо мый денем кутыраш
102:191  шонен ?
102:192     - шуына эше тудын дене кутыраш ! давай ӱстелтӧрыш !
102:193                         14
102:194     Гришан ончылан умылаш лийдыме ик йодыш почеш весе ылыжеш ,
102:195  кажныже чоным чыдырикын когартен колта .
102:196     чын , Петропын суртшо ынде шӱмым ок чуриктаре , ӱдырамаш-влакат
102:197  шкеныштым тыматлын кучат . Наташа деч гын Гриша тыгай койышым
102:198  вученак огыл ыле . ындыже уто куктеж лийшаш огыл . Лач Ленукын ,
102:199  милиционер деч лӱдын , туддеке куржын толмыжо , очыни , оза-
102:200  шамычлан тушто семын кодеш . но ава ден ӱдыр кузе мончаш лектын
102:201  кайышт , ты нерген иктат мутым ыш ешаре .
102:202     Гришам участковыйын толын лекмыжат тунар ыш ӧрыктаре .
102:203  тӱжвач койо : Эвлес верч йӱлен кутыра . раш , Эвлесын титакше уло :
102:204  порядкым аралыше еҥ ваштареш йӱшӧ вуя ылыжын ...
102:205     весат шӱмым туржеш : йоныч тудым шындаш шонен огыл , а Иван-
102:206  Эвлес шке ӱмбакыже шке чоген . але вара зонышто ок гана лийше
102:207  айдемылан эрыкыште кернак йокрок ? эрыкыште илен ок мошто мо ?
102:208  а вет шоненыс : товатат , шонен . ок шоно гын , пӧртым чоҥаш пижеш
102:209  ыле мо ? а первый ганаже , молан тунамже , Иван-Эвлес тюрьмашке
102:210  верештӱн ? але тыште Гришанат титакше уло ?
102:211  **7**
102:212     оза-влак участковыйым кумылдымын вашлийыч - тидат ӧрыктара .
102:213  пешак веселан койын толын пурышо Йоныч шкак ала Ленуклан , ала
102:214  Гришалан верч трук молеме . а мом тудо палыдыме рвезе Гриша дене
102:215  кутыраш шонен ? тудын толмыжым ончычак пален , але кызыт гына
102:216  ужо да мутланаш шонен пыштыш ? " унада ... " йыкшо койдарымыла ыш
102:217  чуч , а мӧҥгешла , жаплымыла веле шоктыш . а савырнен лектын
102:218  кайымыж годӱм Чекулаев тудым чаманенат колтыш . но икте содыки
102:219  тудын шонымашым лугышак : молан Леонид Ионыч тудым кутыраш ӱжӧ ?
102:220  кутырашак шона гын , вес амалымат муаш лиеш ыльыс . ну , мутлан ,
102:221  тамакым шупшаш пӧртӧнчык ӱжаш ... можыч милиционер койыш тугаяк ?
102:222     чыла нине йодышлан вашмутым суртышто иктын шинча ончалтышыштат
102:223  от му , пуйто милиций вургеман еҥ тышке пуренат огыл . оза вате-
102:224  шамыч тугак ӱстел йыр тошкыштыт , Шымавий гын ик кӱмыжшымак кок-
102:225  кум вере кусаркален шындылеш . Петроп коҥга ваштареш тамакым шуп-
102:226  шын пытарышат , кынел шогале , чара капышкыже тувырым шуралтлышат ,
102:227  вик ӱстелтӧрыш тарваныш . тыгодым Гришам вачыж гыч тӱкалтен ужӧ :
102:228     - айда .
102:229     меҥыза ош арка кленчам конден шындыш .
102:230     - гриша эргым , итак аптыране , мо ӱстембалне уло - тамлен ончо .
102:231  утыжым погаш ыш лий , - меҥыза кутыра .
102:232     юмо мом пуэн , тудын деч артыкым йодын от нал , - манеш шымавий .
102:233     - тыгай пайрем ӱстелым кунам ужемемат ом шарне , - ышталеш
102:234  Гриша , ончыкшо шӱр кӱмыжым шупшылеш . нерыш коптитлыме шыл там
102:235  пура - тутло .
102:236     чынак , кунам Гриша пытартыш гана тыгай ӱстелтӧрыштӧ шинчен ?
102:237  мутат уке , ватыж дене илыме годым чӱдӧ лийын огыл . пайрем ма ,
102:238  каҥыш кече вашеш - оньават , Люсят эртак мом-гынат страпаеныт .
102:239  Tӱрлӧ когылет-мочет духовка гыч лукмо деч ончычак пӧртым тутло
102:240  пуш дене темен . моло тӱрлӧ шокшо кочкыш ӱстел тич лийын ...
102:241     шкетын , еҥ дене пачерыште илыме годым , Гриша , манмыла , угыч
102:242  студентыш " савырныш " . ик гана кугу миске дене шӱрым шолтен шында
102:243  да иктаж кум кече ырыктен-ырыктен кочкеш . эрдене пашаш кайыме деч
102:244  ончыч чайым подылеш ма , уке ма... - кунам кузе . кечываллан
102:245  столовыйышто кочкеш . да эше шкетлан мом тунар ямдылаш ? ямдылашыжат
102:246  нимо дене ... вет Гриша ватыж деч тугак выписатлалтын огыл , а
102:247  олаште ӱй , шыл , чыве , колбаса - чыла талон дене . талонжым
102:248  прописка почеш пуат - ватыже налеш . пытартыш жапыште гын сакырлан ,
102:249  вургем мушмо порошклан , шовынлан талоным ыштышт - кеч-кузе иле .
102:250  йӧра , студент шольыжо  коклан-коклан йолташыже-влакын утен кодшо
102:251  талоныштым конден пуа , тыге илышташ толаша Гиша . а теве идалык
102:252  гыч шольо тунем лектеш , студент общежитий гыч кая , кушто илаш да
102:253  пашам ышташ тӱҥалеш-шкат ок пале , лиеш мо тунам пропискыже ...
102:254  а Гришалан шканже але нигузе выписатлалташ ок йӧрӧ . ойырлыдегеч ,
102:255  тудым нигушан огыт прописатле ...
102:256     Гриша шарналтыш : тыгай поян ӱстелым тудо пытартыш гана , векат ,
102:257  Наташан мӧҥгыштыжак гына ужын . Наташа кочкаш ямдылен моштен да
102:258  моткочак йӧратен .
102:259     шымавий ӱстембак чарка-влакым конден шындыш . Петроп тушко ошым
102:260  темкалыш .
102:261     - кучыза , - мане вара , Гришалан кидышкак кучыктыш , шкат нале .
102:262     уна рвезе , чаркам кучен , ӱдырамаш-влакым эскера . меҥыза вик
102:263  тӱрвышкыжӧ тушкалтыш , вара уло чурийге куптырген кайыш .
102:264     шымавий чаркажым ончыкшо шындыш , шыргыжале .
102:265     - айда , - Петроп ӱдырамаш-влакын койышыштым пала , чаркажым
102:266  Гришан дене тӱкалтыш . - весканат йӱаш амал лийже .
102:267  **8**
102:268     - те мемнан ида ончо , - шымавий пӱкен гыч кынеле , кыдежыш кайыш .
102:269  тушеч тыгаяк ик яра чаркам кондыш . тичмаш ате гыч пелыжым тушко
102:270  ястарыш , вара , коҥга ончыч пырт чожген шинчыше чай куҥганым конден ,
102:271  кокытышкыжат " ош вӱдым " темыш .
102:272     - авай кас мучкыжлан порцийым ыштыш , - малдале оза .
102:273     - мый куатлым йӱын ом керт , " Москва " гын логарымак йӱлатен
102:274  кая , - ыштале шымавий . а тыгеже - омат рушт .
102:275     - ну , Гриша , таче тудын йомакшым колышташ ямде лий , - аваже
102:276  ынже кол манын , Петроп эплын , шӱр кӱмыж ӱмбач вуй нӧлталде
102:277  пелештыш . - тый коч , коч .
102:278     жап шукат ыш эрте - монча гыч Наташа ден Ленук тольыч . изи ӱдыр
102:279  чуч ок шорт - нюсла . коктынат йошкаргыше улыт .
102:280     - сокшо мо ? - эн кугу кова эн изи уныкам ончале . - нимат огыл ,
102:281  шокшо луым ок туго , ӱдырем-балакаем . монча , тудо , ӱзьмакын пел
102:282  шӧржӧ . монча огыл гын , кугезе коват таче марте ила ыле мо ? -
102:283  шымавий чай вӱд дене йӧрымӧ ик чаркаж гыч пелыж чоло подылынат ,
102:284  вернак мончаш пурен лекшыла пӱжалтын , чевергалын . - мончашке ик гана
102:285  пурет , кум кече от шоҥгем . мый таче кум кечылан шоҥгемам ынде .
102:286  такше арнят шуын огыл нурымылан , могыр йодашак тӱҥалеш гын , кеч-
102:287  кунам олтем , - Гришам тӱсла .
102:288     - а те кернак пураш ода шоно мо , авай аваже ? - Петроп вате-
102:289  шамычым эскера . - мийыза , пурен толза .
102:290     - мый корнӱмбач ноенамак , тушан чисти улнем вара , - шоктыш
102:291  Меҥыза . - адак теве пел чаркамак подыл колтышым , овыр . яракам
102:292  ӱждымыла , - воштылале . - авай , тыйже пурен тол !
102:293     - монча корныеҥ огыл , каен ок колто , а мый таче Гриша
102:294  эргымлан ик-момак ойлышашем  уло ...
102:295     чыланат воштылальыч . Ҥаташа ден Ленук кыдежыш каеныт .
102:296     - ленук , нямаш тол , - Петропат уныкажым ӱжӧ . - милиционер
102:297  чӱчӱ дечынже молан лӱдыч ?
102:298     Ленук кочаж дек лишеме , Гриша чӱчӱмат эскералташ ыш мондо .
102:299     - с легким паром ! - Гриша ала , кыдеж гыч лектын , омсадӱрыш-
102:300  кыла ошкылшо Наташалан , ала изи Ленуклан мане .
102:301     Наташа ыш вашеште . омсадыр ишкыште кечыше солыкым налят ,
102:302     угыч кыдежыш пӧртыльӧ , чарша шойылан йомо .
102:303     - тый молан чӱчӱлан от вашеште ? - коча ӱныкажым воктекыже
102:304  шындыш . - шаҥге милиционер чӱчӱ толын пурышат , Гриша чӱчӱ кӱлеш
102:305  лие , а ынде ...
102:306     - тау , - ыштале Ленук .
102:307     - во-от . а молан шаҥге лӱдыч ?
102:308     - тудо ... наҥгая ...
102:309     Ленук эркын каласышат , Шымавий деч молыжо гына воштыл колтышт .
102:310     - кӧлан кӱлат тый ? ! - аваже келесырын каласыш чарша вошт .
102:311     - мом ойлыштат , + наташа ? - меҥызалан тыге каласыме йӧндымын
102:312  чучо , витне . - тыгай торжа мутан лияш йӧра мо ?
102:313     - могай лийынам , тугай улам ынде ... - лыжгаҥе Наташа . - ик
102:314  гана садикыште лӱдыктеныт тудым , милиционер-влак мут колыштдымо
102:315  йочам поген коштыт манын , ынде уремыште ужмо годымат кум ияшла
102:316  урвалтым руалтен куча ... - умылтарыш вара .
102:317     шымавий чылам шыр-р шыргыж онча . векат , тудлан еш тыге кугемме
102:318  келшенак . но шоҥго кува вучыдымын вес шомакым тӱҥале :
102:319     - мый тунам , - мане , - кӧргем дене Наташа ӱдыремын сӱанже
102:320  ваштарешак ыльым ...
102:321     -ковай ! - трук кыдеж гыч Наташан чот да келесырын каласымыже
102:322     шергылте .
102:323     - мо ковай ? - шымавий уныкажым раш кольо . - мо ковай ? чыным
102:324  ойлем огыл мо ? чын тулешат ок йӱлӧ , вӱдешат ок йӧрӧ .
102:325     - ковай , кызытак чарне ! - Наташа шаҥге монча гыч халат дене
102:326  **9**
102:327  толын ыле , кызыт пеледышан платьым чиен ; чурийже чытамсырын ,
102:328  тургыжланышын коеш . - мыйын нерген тетла шомакым ик лук . йоча
102:329  омыл туныкташ . мо лийын , тудо лийын .
102:330     - ну-ну , тӱҥальыч пачемыш пыжашым ! чарныза ! - меҥызат коклаш
102:331  пурыш .
102:332     - Гриша Наташам ик ганат тыгайым ужын огыл . шымавий кован
102:333  тудын нерген шомакшым лукмек , Наташа кыдеж гыч туге кенета ошкыл
102:334  лекте , ӧрмалгышат . тӱрвым шуен , шинчаже йӱла , а  чурийже монча
102:335  гыч толмыж дечат чеверрак .
102:336     - пазар сарым тӱҥалаш амалым ом уж , - Петропат пеҥгыдын мане .
102:337  - мо , авай , моло мутет уке , ужат ?
102:338     - молан уке , мыйын мут тич , колем гынат , ойлен ом пытаре ...
102:339     - тый , авай , ожно мыйымат теве тиде веҥылан ынет пу ыле , -
102:340  ушныш Меҥыза . - а кызыт шӧртньӧ веҥе манашат от аптыране .
102:341     - мо чын гын , чын , - лыпланыш , Шымавий . - Манам : Петроп
102:342  шӧртньӧ веҥе . но молан вара ме чылан , врема эртымекат , чын деч
102:343  вожылына ? - пырт кумыл волен , ӱстембаке чаркажым шындыш . - такше
102:344  туге тудо : чыным каласет гын , шке шочшетланат от йӧрӧ . а вет чын
102:345  эр кече гае : эркын лектеш . эркын ышталтше пашат лачеш толеш .
102:346     Наташа коважын лыпланымыжым ужын кораҥ кайыш .
102:347     - а тый , Меҥыза , кеч-мом манат гынат , мый таче Гриша эргымлан
102:348  ойлен пуэмак . - ӱдыржӧ век савырныш . - тудо кнага-газетеш серкалыше
102:349  еҥ гын , виге палышаш . тек пала , молан мый Петроп гай
102:350  шӧртньӧ веҥылан тыйым ынем пу ыле ...
102:351     - вот , авай , оҥай улат , - ушныш Петроп . - шкеже ойлет - чыным
102:352  шылташ ок йӧрӧ , а шкеже ӱмырет мучко ты шомакетым кыдач-покшеч тӱет ,
102:353  ик ганат умылтарен каласен отыл .
102:354     - таче ойла дыр ынде , - шыргыжеш Меҥыза . - Гриша эргым ,
102:355  кумылжымак нальыч чай . авай ! а молан вара ынет пу ыле мыйым
102:356  Петроплан ?
102:357     - адак йычыгаш пижыч ? мыйже вет эше колаш возын омыл , молан
102:358  чылажым лыгыртатен пуышаш улам ? мом ойлаш , шке палем , - шымавий
102:359  саде пел чаркажым кидыш нале , пырт подыльо . - мый мом ойлаш
102:360  кӱлешыжым пешакак палем . Гриша эргым , тый от пале вет , мый
102:361  ӱмырыштем ик еҥым пуштынам .
102:362     - ну , тӱҥале шудышырчык гай йыгаш , - пелештыш Меҥыза .
102:363     - тый , Гриша , тудлан ит ӧпкеле айда , - шыпрак ойла Петроп . -
102:364  шоҥго оҥ тугай : шомакым кышкен кана .
102:365     Гришалан тиде еш утыр келша . поснак ӱдыр-веҥе шоҥго аваштым
102:366  жаплен моштат . а Наташан трук торжа лиймыже але умылыдымешак кодо .
102:367     кочмо-йӱмӧ жапыште Шымавийлан " еҥ пуштмыж " нерген мутым ышт
102:368  тӱҥалыкте . " скат коч , уналанат кочкаш пу " , - ыштальыч . еш
102:369  кӧргымат тетла ышт пудырате . шымавият ик терке шырым кочкын
102:370  пытарыш . вара тудак Гришалан посна тарелкаш жаритлыме пареҥGым
102:371  оптен пуыш . ончыкыжо кияр-помидор салатым шындыш . Наташа ,мыняр
102:372  ӱжыч гынат , ӱстел коклас ыш шич . Гриша , тудым аптыраташ огыл
102:373  манын , тауштен , ӱстел кокла гыч лекте , тамакым шупшаш пӧртӧнчык
102:374  кожганыш .
102:375     юалгын ок чуч . ала кочкыш , ала арака кап-кылжым тунар ырыктен .
102:376  верандыште ласка , чонлан каньыле . петропын верандыже туге чаткан
102:377  ышталтын , нигушто шелшым от му - порт дечат ок ойыртемалт .
102:378  пелыгыч чуланым ыштен кыдежлыме . чулан омса почмо , тӱшто поген
102:379  шындыме кровать коеш .
102:380     - Гриша тачеш тетла нимо нерген ынеж шоно , эсогыл Шымавийын
102:381  "эҥ пуштмо " нерген каласкалышаш шомакшат лучо эрлалан кодшо ыле ,
102:382  шона . нойымыла гына чучеш . лач иктым ок пале . кап-кылже але уш-
102:383  акылже тынар ярнен . кызыт эн сайже , очыни , теве саде чуланыш
102:384  пурен , пушкыдо кроватьыш шуйнен возаш да вик мален колташ .
102:385  **10**
102:386  но ик тамакӱм шупшын пытарыш гынат , пӧртыш пураш але ок вашке ,
102:387  верандын почмо окнашкTже пел капге лектын , кас рӱмбалгыш кӱта .
102:388  угыч тамакым лукто . ятырак шогыш . омса йӱкым колынат , ыш кожгане .
102:389  Очыни , Петроп тудым йомдаренат , почешыже тарванен . садлан ышат
102:390  савырне . но вачыжым пушкыдо ӱдырамаш кид тӱкалтыш .
102:391     - Гриша ! - кумылдымын шоктыш .
102:392     - тый ? савырныш рвезе .
102:393     - ваштарешыже , канде плащым ӱштыле колтен , Наташа шога . векат ,
102:394  тудо ала-куш каяш тарванен .
102:395     - куш тыге тарваненат ? - йодо Гриша .
102:396     Наташа ала-мом весым каласынеже ыле , тӱрвыжат тарваналтыш , но
102:397  рвезын трукышто йодмыжо тудын ончалтышыш адакат кочо кумылым пуртыш .
102:398     - а мый тылат отчетым ыштышаш улам , да ?
102:399     - нелеш ит нал , мый тыге шонен омыл . пожалуйста , корнет пиалан
102:400  лийже , - ӱҥышеме уна .
102:401     Наташа тудым туран ончале .
102:402     - мый шижам : ачам тыйым Ванялан кӧра тыш ӱжын ?
102:403     - ну , Иван-Эвлес . тидлан ?
102:404     - вара ? ну , вара мо ?
102:405     - вот , вес еҥ гоч ты уверым пален налмешкет , лучо мый шке
102:406  каласем : тудо мыйын марием лийын . кум арня гына , конешне , но садак .
102:407     - ив-ан ?
102:408     - да , Эвлес . тый тудым паленат мо ?
102:409     Гриша нимат ыш каласе . йорышӧ тамакшым угычат ыш пижыкте .
102:410     - проститле .
102:411     - молан ? - шыргыжале Наташа . - тый мыйын ончылно титакан отыл .
102:412  а трук вашлийына гын ... маныт вет , курык ден курык гына кызыт
102:413  огыт вашлий , айдеме ден айдеме ... но вашлиймашат тӱрлӧ лиеш .
102:414  мемнан вашлиймына тоштым шарналташ амалым ок пу .
102:415     - да-да . но ... орлашат амалже лийшаш огыл .
102:416     - тау .
102:417     - молан ?
102:418     - ...
102:419     - ӱмылем . мый тыгай нерген ушышкат налын омыл .
102:420     Наташа икмагал тудым тура ончен шогышат , эркын кожганен ,
102:421  тошкалтыш дене ӱлык волыш . веранде омсам почо , савырналтыш ,
102:422  ончалтышыже моткоч кӱчык татлан рвезе ӱмбалан шогале . вара трук
102:423  тарваныш , тыжвак лекте , йомо .
102:424     Гриша тудын кудывече мучко урем капка деке ошкылмыжым ыш
102:425  вучо , пӧртыш пурыш .
102:426                         15
102:427     ӱмыргорно , " еҥ пуштмо " нерген Шымавийын
102:428                каласкалымыже
102:429     - " мый , Гриша эргым , айдемылан ӱчым ыштыше омыл . ӱчылан
102:430  ӱчым ыштен илыше еҥ эн пӧрвыяк шканже зияным конда . маныт вет :
102:431  изи ӱчат кугу титакыш шукта . садлан юмо тыгай сомыл деч вигемат
102:432  саклен шогыжо . кызыт тудо ымым мондымашке шуктеныт . юмо мондалте -
102:433  илыш пытыш . вырйоло пыта ыле дыр тымарте илыш ; мемнан гай шукшӧ
102:434  кува-кугызаже шӱм кӧргешышт саклен коденыт тудым . пагытше дене
102:435  "высмылла " маныныт , пагытше дене оҥым ыресленыт . мый иктыжланат
102:436  ӱмырем мучко тореш лийын омӱл . черкыш коштшыжо - черке юмылан
102:437  кумалже , мечетьыш коштшыжо - мусульмо юмылан сукен шичше , отыш
102:438  лекшышт тек , лышташ йымач ош юмым сӧрвален , сортам чӱктышт .
102:439  мый мечеть воктеч эртен каен омыл , эртен каен гын ,
102:440  **11**
102:441  садак оҥем ыреслем ыле . а вот ото воктеч шуко кошталтын - эртак
102:442  юмем пелештем , кум гана оҥем ыреслем . юмо тудо икте , нокумалшыже
102:443  тудым шке семын ужеш . а кунам тудым , юмым , манам , мондаш тӱҥальыч ?
102:444  у-уй , мый тунам теве тый дечет рвезе ыльым дыр . ой , мо ышталте
102:445  сагунам ? юмсаклыже ! мыйын теве ӱдыремат , веҥымат тынеш пурышӧ
102:446  огытыл , мый шкат , теве иктаж лу ий лиеш дыр , черкыш миен омыл .
102:447  корнын кужужым ончыдеак , каяш кӱлеш да ... кызыт ынде тӧвӧ
102:448  Ургосолаштат нареҥге нӧреныш савырыме черкым почыт мангыч шкота .
102:449  ой , юмылан тау , юмым пелешташ тӱҥалме врема марте илен шуктышым .
102:450  ынде ик гана , миен , сортам чӱктем гын , колашат ом лӱд ыле .
102:451     Петроп веҥым тудо руш веран еҥ огыл , а Меҥызамым пагытыштыже
102:452  ыреслен шым шукто - шучко ыле тунам . а тывел батаммчыд-влак ожнак
102:453  крешыныш логалде колыныт . чий улыт . мый вет шочынжо тышеч омыл .
102:454  у-уй , мемнан агулын ынде пушыжат уке . а ожно , шарнем , шӱдӧ
102:455  кудо деч шагал огыл ыле . можыч , колынат Сергеял манмым ?  воктен
102:456  районыш пура кызыт . тывеч йолын каяш гын , эр йӱдӱм лектын , кас
102:457  йӱдлан миен шуат . " витле ныл ӱштыш " манеш Петроп веҥе .
102:458     Сергеялже кызыт уло , а тудын деч кум уштыш умбакырак мемнан агул
102:459  ыле . эше Наташан Ленук гай улмыж годымак пытартыш гана миенам
102:460  - латкок суртым шотлышым . вара пытыш . огешат пыте ыле , но
102:461  лачак юмым мондымо времаште шужен ий калыкым сава дене солымыла
102:462  солыш .
102:463     вара колхоз дене аҥыргышт . вара кулакым , ой , юмыжат , шонен
102:464  луктыч . юмо саклыже , тыгай саманым иктаж-кӧлан пӱраш . кугу сӧй
102:465  кодшо пӧръеҥым пытарыш ... ушет кая . агулжым пӱтынек кукуруз саман
102:466  кочко . овда карген гын , юмо карген гын - тугай лие тӧвӧ мемнан
102:467  ялын пӱрымашыже . айдемын пӱрымашыже саҥгашыже возалтын , маныт .
102:468  мый тидлан ом ӱшане . юмым мондымо времаште айдемын пӱрымашыTжымат
102:469  унчыли савыркален пытарышт , калтак ! шонымашыш ок шу , пӱрымашыш
102:470  шуат , маныт ыле ожно , а ту времаште , пӱрымашым тошкен ,
102:471  шонымыштым ыштыльыч .
102:472     мый шкемым языканлан ом шотло . ӱдырем ончылнат , веҥым ончылнат .
102:473  языкан лиям гын , юмо тынарышкеве илаш ок пӱрӧ ыле . а вот ик
102:474  еҥым , содыки , юмончылно , пуштынам . тый , Гриша эргым , ит ӧр
102:475  тыге манмылан , мый тидым ынде ӱдырем дене веҥымлан первый икшывышт -
102:476  Семон - шочмо годсек ойлем . ончычшым ок лий ыле . но ӱчылан ӱчым
102:477  ыштенам манын , садак ом шоно.
102:478     вот маньым шаҥге , колхоз врема тӱҥале . колхоз врема ...
102:479     Гриша эргым , умыленак колышт , мый айда шоҥго вуем дене ончыч
102:480  каласышашым почеш каласен кертам , почеш ойлышашым пӧрвыяк луктын
102:481  пыштем гынат , чисти прамайымак гына ойлем . вот , маньым , колхоз
102:482  врема тӱҥале . ой , кузе гына ышт мокто саде колхозым ? ! а кӧ
102:483  моктаже вара ? ончычшым , илыш прамай кайыме годым , чарагутанын
102:484  коштшо-влак ! йолко-влаклан колхозым шонен луктӱч . шонен лукташыже
102:485  тудо чараголя-шамычын уш рожын , но самой йолкожо тудым мурен-шӱшкен
102:486  кычкырыш . мыйын ачай гай арам логар да арака
102:487  логар-влак ! шке ача нерген тыге ойлымым иктаж гана колынат мо ,
102:488  Гриша эргым ? то-то , уке шол . а мый теве ойлем . тидым языклан ом
102:489  шотло . языкан-влак ТУНАМ  ыльыч . но шукышт вара , языкыштым
102:490  касарен кертде , вуйыштым кушан гынат пийлан нулташ пыштен кодышт .
102:491  саде языкан-влаклан верчак юмо мыланна сӧйым колтыш дыр .
102:492     юмо манам да иктымак ойлыде омак керт . шкенан ял гычак ыле ик
102:493  рвезе , колен ынде тудо . олаште тунемеш ыле . ик гана толын , ял
102:494  калыкым орол пӧртыш чумырыш . и мом ойлаш тыҥале вет ? ! юшет кая -
102:495  " юмо уке " да " юмо уке " ... пел ял , тудым карген , орол пӧрт
102:496  гыч лектын кайыш . аваже шортын-шортын сӧрвалыш-ит окмаклане , ит
102:497  исерлане , юмо карга ! а каргыш вет . тунамак . кок кече ыш
102:498  эрте-агул ӱмбак таул мардеж толын вузале . вот мутемлан , можыч от
102:499  ӱшане , Меҥыза ӱдырем деч йод : тудат каласа . таул мардеж тугай
102:500  озыркан ыле ,
102:501  **12**
102:502  шонет , уло агулым савырен пышта . уке вет , иктын пӧртшӧ зияным ыш
102:503  нал , а саде юмо ваштареш куктышо рвезын аважын пӧрт леведышыжым
102:504  пакча шеҥгеке шумеш наҥгаен шолен . вот тый , юмо уке , ман ! теве
102:505  тылат юмо уке ! высмылла , поро кугу юмо ! ..
102:506     вот тылат колхоз , вот тылат юмо уке ... колхоз маньым да , ынде
102:507  изиэм годсышкак куснем гыст . умылет , шонем . тый прамай гына
102:508  колышт , сере тидым-тек палат . ожсым от пале гын , ончыкшат сайын
102:509  илен от керт , маныт . ожсым виге прамайже дене палыман . Ленук деч
102:510  иктаж кок пачаш кугурак ыльым дыр . шӧрын кайыше изи пӧртна улдалеш
102:511  ыле . тыгай кугытан пӧрт гай кызыт иктын мончажат уке . леведышеш
102:512  коншудо кушкеш . ачай кӱрын кышкаш ок пу . " яра кинде кушкеш ! "
102:513  манеш ыле .
102:514     чынак , коншудо нӧшмӧ шуэшат , авай мыйым туш кӱзыктен колта .
102:515  вот тунам эше герман сӧй тӱҥалын огыл ыле , а мый иктаж латкок ияш
102:516  гайрак чучам . тый , веҥе , колыштат , уке , веҥе ? тый , веҥе ,
102:517  мыйым таки иземдыктен серыктенат , мыняр пенсийым налде иленам дыр
102:518  закон войнча ...
102:519     кушан чарнышым ? а , кӱзыктен колта мыйым авай пӧртвуйыш кӱрын
102:520  волтем коншудым . ой , мыняр коншудо киндым кочкаш логалын ! ..
102:521  юмо саклыже ! мый ачяй-авайын эн кугу да ик икшывак гына ыльым .
102:522  мо шарнем , авай эре мерчен илыш . явык тугай - мончаш пурымо годым
102:523  ӧрдыж лужо шалт коеш , калтак ! мыйын почеш авай кок гане колышо
102:524  эргым ыштен - тудлан ачай пеш кырен ,маныт . шарнем , вара чонан
102:525  ӱдырым ыштыш . монча гыч кылымде пӱчшӧ кувай дене толын пурышт
102:526  гына , тачат колам , вик йодо ?
102:527     - мландылык , уке ?
102:528     авай шортын колтыш . мый тунам пален омыл - могай мландылык лийшаш
102:529  аза ? эргым вучен улмаш ачай . мом ыштынеже улмаш артык мланде
102:530  дене - ала . улыжымат пӱтынь ӱден-поген ок керт ыле . имньым чодыраште
102:531  пирылан пукшен , йӱшӧ паразит . пӧрвый , авайым марлан налмекше ,
102:532  ачаже да изаже монь полшеныт тудлан , но эртак йӱын , йолкыш
102:533  кайымыжлан вара тудым шӧрынат ончалын огытыл . вот кувеч нужна
102:534  крестьяник лектын тӧвӧ . а вара кычкырышт пунак - колхозым ,
102:535  кулакым шонен луктӱч ...
102:536     авайым тунам шӱштӧ шӧрмыч кыл дене кузе кырыш ? ! авай , азажым
102:537  авырен , олымбак кумык возын кия , а тудо - лупша-лупша ... мый
102:538  ик лукыш пызненам , шортын ярненам - йӱкем пытен . колыш тудо аза
102:539  кум кече гычак ... ӱзьмакыште кийыже шужо ! .. ( шымавий арака
102:540  чаркажым тайыш , кӱварыш чӱчыктыш ) . авай вара ошо-йошкарге черет
102:541  дене агул сайын кудалыштме времаш пытыш . шужо тудланат . молан
102:542  пытыш ? ик сорыкна ыле - тудым салтаклан ынеж пу улмашат , лӱеныт .
102:543  вот иктым ом шарне - могай салтак лийын тудо ? шӱкшӧ вургеманла
102:544  чучеш . вот кызыт кином да мойн ончыктат - йошкар салтак-влак ать-два
102:545  чашт коштыт . но мемнан дене тунам тугай огыл ыле вет . теве
102:546  агулыш ошо-влак пурат - имньышт тугай таза , могыржо чымалт шога ,
102:547  тавен гына каят . а имнешкыже могай улыт ыле ! чылан чатка вургеман ,
102:548  потчанытын улыт ынде , икманаш . рушлат ойлен колтышым теве . нуно
102:549  эртак "патчанись , патчанись ! " маныт ылят , шарнен кодынам .
102:550  сурт еда пурат , кочкаш мом гына огыт лук - шыл , коч , сакын
102:551  консерве . а вот йошкар салтак-влак толын пурат , шӱкшӧ вургемышт
102:552  сырве-сорво кечылтеш , пырт тарванат , кочкашышт кукшо курика да
102:553  мойн веле ... ял калык деч " именем Советской власти ! " манытат ,
102:554  мом гына кочкаш лиеш , виге налӱт ыле . но порядке дене пуйто
102:555  кагазым серен пуат ... ошо-влакше йодын огыт шого ыле . кӱмӱшкам
102:556  йӱаш гын , ошыжат , йошкаргыжат ик ияк лийыныт ... вот кудыжо
102:557  лӱен коден авайым саде шорыклан верч - языкым ом нал ӱмбакем ом пале ...
102:558     пошкудо-влак полшымо дене тойышна авайым . ачай ту времаште ,
102:559  рекрут деч шылын , эртак чодыраште илен . зерчир , значит .
102:560     Марлан мый пеш вараш кайышым . тунам мыйын таҥаш-влакын
102:561  **13**
102:562  Ленук дечат кугурак икшывышт ыле чай . мыят каен кертам ыле тудо
102:563  ончычат , Эркий кузе гына ыш сӧрвале ... тудланак кайышым варажым .
102:564  но Эркийын ача-аваже мемнан гай нелын иленыт мо ? Эркийын ачаже ,
102:565  изаж ден шольыжо магул тӱрыштӧ кум суртым пырля чоҥеныт . шым
102:566  имне кум суртлан , ушкал тулечат шуко , сӧсна , шорык , юто ...
102:567  шотлен от пытаре . а кузе нуно пашам ыштеныт ? эр йӱдым куралаш

102:568  каят , кас йӱдым толыт . теле гоч пасушко терысым шупшыктат .
102:569  кӱтӱ наре икшывышт ыле . иктат модын коштын огыл . мо шарнем ,
102:570  ик ганат ик сомылыштымат еҥым тарлен ыштыктен огытыл . Эркий мый
102:571  дечем кок телылан кугурак ыле . эрта-ак мыйым эскерен . изиэм
102:572  годсек . кушан вашлийына - кинде шултышым да монь пуа . шыштан
102:573  мӱйым путырак йӧратем ыле . эх , теве йылме мучашкемак тамже тольо ! ..
102:574  ну , йӧра , вуеш шумекем , вик марлан лекташ йодо . ик касым ик
102:575  тошкемыште шоген онал . лӱдынат колтышым . тугай суртыш мый гаем
102:576  оръеҥ кузе миен пура ? кӧ пурта ? верне шоненам улмаш . Эркий
102:577  кунам мыйым налаш шонымыжым каласен , ача-аваже тул деч лӱдмыла
102:578  шӧрленыт . улан еш гыч ӱдырымат темленыт , а Эркий - сурт гыч
102:579  веле лектын кая , огешат кутыро . мый декем шыпак толеш , мый
102:580  поктен колтем . иктаж куд-шым ий кошто вет качымарийыште .
102:581  мыйымат путлаш толыныт , вес ял гыч , кок гана . Эркий , тидым
102:582  колын , мыйым вашлият , мане :
102:583     - кает гын , мый тачак пикталтам !
102:584     шым кай . икана тудо тольо да каласыш :
102:585     - мый кайышым , - манеш .
102:586     - кушко ? - пыкше йодым .
102:587     - мӧҥгӧ гыч , - манеш . - йӧршешлан . кеч омашым ыштена да
102:588  илена пӧрвый времаште , мо таче кече гын тый ватем лият .
102:589     эркийым поктен тольыч . ме шылынат куржиена ыле . но аваже туге
102:590  шортеш , туге шортеш - чаманышымат . вигак " шешке " да "шешке "
102:591  ызгаш пиже . " ит сыре гына " , манеш ... воштылчыкын чечеш дыр
102:592  тылат . а вет туге келшышт . но ме садак посна лекна . мыйын
102:593  шкемынат йӱшӧ ачай дене илен шер темын , ох , кузе темын ыле ! ..
102:594  вот , ынде шуым чай колхозышкет .
102:595     мона ыле мемнан тунам ? эх пӧрвыяк Эркиемын кид-йолжо ыле .
102:596  тугай кид-йолым кызыт шагал муат - Петропем , веҥым , тый Эркиемым
102:597  ушештарет . паша тудын кид йымалныже йӱлен шоген . ачаштат полшышт
102:598  тудо пӧрвый времаште . ыле мемнан пӧрт - веҥын деч изирак , конешне ,
102:599  калт ыле , вича , монча - чыла у . имне икте , ӱшкал икте . моло
102:600  тыгыде вольык , юто . кум ий почела кум икшывым ыштышым . меҥыза
102:601  эн кугу . вич-куд ияшрак , Ленук гайрак икшыве . эше эрге ден
102:602  ӱдыр . Эрвий ден Эрвика . ой , кийыме верда пушкыдо лийже ,
102:603  икшывем-шамыч ! шужо тыланда вигеландат ! шужо , Эрвий , Эрвика !
102:604  ом шорт таче , ожно чот шортынам , ынде тыланда пырче шинчавӱдемат
102:605  кодын огыл , ынде шортмем шуэш гынат , шортын ом керт . ида сыре ,
102:606  икшывем-влак , ачаже . ида сыре мылам . сетычник ден уполномочын-
102:607  влаклан сыраш кӱлеш . кузе толын пурышт нуно мемнан суртыш ? ой ,
102:608  юмсаклыже !
102:609     сетычник , маньымат , шыч умыло чай , Гриша эргым ? тунам ола гыч
102:610  колхоз сайын колхозым пӧлташ пуйто сетычникым колтылыт ыле .
102:611  кузе-кузе ? триса ... тысник ? ай , шайтан , йылмем тодылат . ме
102:612  сетычник манына ыле . Петроп веҥе тыге ойлымемлан нерым шуйыш теве ,
102:613  сетычникым вурсемат . ом сыре , манат ? эртак туге манат да , как
102:614  ты верыш ойлен шуктем , сразу тӱсет вашталтеш . ай , ойлыштат , ом
102:615  уж мо ? мый парем илен ончо , виге еҥым вошт ужаш тӱҥалат . могай
102:616  тудо сетычник ? мемнан дене сетычник сурт еда вольык-малым поген
102:617  кошташ да аракам лӧкаш пала ыле . а кулакым шонен лукмек , район
102:618  гыч кок уполномочыным конден . ончыч эртак ик еҥ-влак толыт ыле .
102:619  ой , вӱрйӱшӧ кашак ! ик гана иктыж олмеш весе тольо . тетла тудо ик
102:620  дретат ыш тол , но тунам толын ыле . лач мемнан черет шуын улмаш
102:621  тунам . у-уй , шучко айдеме тудо ! юмым вара мыняр сӧрвалышым - иктаж
102:622  коштмо корнешыже вуйгоҥгыражым пире нултыжо манын . шудышем шуо . шо

103:1  103 серыш-влак каласкалат
103:2  ( Ончыко 1990 : 4 ) **55**
103:3  поро кече , йолташ-влак !
103:4     20 ий лиеш Пошкырт эл гыч кайымемлан , тетла " ончыко "
103:5  журналым ужын омыл . " Уральский рабочий " газетыште марий зурналын
103:6  тӱн редакторжо А . Тимиркаевын рекламыжым ужмек , мыят ты изданийым
103:7  налаш тӱҥальым . первый зурналым налмек , пеш ӧрым , комжо вашталтын
103:8  огыл . Марием " завидное постоянство " вел мане .
103:9     " перкан лийже ! " пӧлка пеш сай ӱдырамаш-влаклан , а пӧръеҥ-
103:10  влаклан мом темледа ? нунымат мондыман огыл дыр ? мутлан , Марий
103:11  кундемысе ялысе пӧртым фотографироватлен колтыза . можыч , ватыже
103:12  тутлын пукшымек , марийжынат пӧртшым сӧрастарымыже шуын колта .
103:13     марий поэт , писатель-влакын лӱмышт дене Йошкар-Ӧлаште
103:14  уремым лӱмдымаш укелык - мыланем ок келше . кузе тыгай илыш марте
103:15  илен шуында , марий подо-влак ? вет Мишкан селаште Яныш Ялкайн
103:16  урем уло ( 20 ий ожно ыле ) .
103:17     шке жапыштыже журналысе роман-влакым куанен лудына ыле . южо
103:18  пьесым ял клубеш молын ончыктенна . ынде тыгай илыш мондалтын .
103:19  драматург йолташ-влак , возен шогыза кызытсе илыш нерген сай пьесым .
103:20  ыдыр-рвезе-влакын шӱмешышт тулым чӱктыза . журнал гыч калык
103:21  депутатда-влак нергенат палыме шуэш . СССР калык депутат-
103:22  влакын икымше съездышт годсек Чемодановым ,Александриным шарнем .
103:23  марий орнамент-влакымат фоторгафироватлен колтеда гын , уто
103:24  огеш лий ыле . таза лийза !
103:25                            Ю . Яковлева , Свердловск ола .
103:26       пагалыме " ончыко " журнал редакций , редколлегий член-влак !
103:27     мый чыладамат шокшын саламлем . тендан изданийым ятыр ий ончӱч
103:28  налам ыле . вара шуко жап шым луд . кызыт , кок ий лиеш , угыч
103:29  подпискым ыштенам , йӧратен лудам . мылам утларакше роман , повесть ,
103:30  ойлымаш , очерк келшат .
103:31     журналын тенийсе икымше номерыштыже марий ученый К . А . Четкарев
103:32  нерген лудымат , шкемынат йомак-влакым возымем шарналтышым . " Ахмет "
103:33  да " Кремга " лӱман йомак-влакым 1958-1959 ийлаште поэт Иван Осмин
103:34  лӱмеш колтенам ыле . тудлан нуно пеш келшеныт .
103:35     краевед Г . Зайниевлан 50 ий теммым журналда гыч палышымат , тудым
103:36  тиде кече дене шокшын саламлыме шуо . тудо вет мемнан Пӱнчер ялыште
103:37  фельдшер лийын ыштен .
103:38     икманаш , журналлан тыгай ой : утларак возыза уста марий еҥ-влак
103:39  нерген !
103:40                  Андриянов Ларион Андриянович ,
103:41                  Башкир АССР , Мишкан район , Пӱнчер ял .
103:42          сай улыда , пагалыме йолташ-влак !
103:43     тендан деке адакат сераш логале .
103:44     кокымшо номерысе " ончыко " журналыште ( тений лекше ) Звенигово
103:45  районысо Акреев йолташын статьяжым лудмеке , ушеш возо , тудо
103:46  Евангелий нерген ушештра . очыни , Евангелийжымак кусарен савыктыме
103:47  огеш кӱл ( " Ончыко " религиозный журнал огыл вет ) , но ожнысо
103:48  лывырге марий мут дене кумалме да чоклымо мут-влакым , адак сӱан годым
103:49  рвезе музырлан сугынь мутым каласыме , азалан лӱм пуымо годым да монь
103:50  ойлымо мут-влакӱм печатледа гын , сай лиеш ыле . вет тыгай событий
103:51  годым ныжыл марий йылме дене кызыт нигӧат поро мутым каласен ок мошто .
103:52  каласаш тӧчышыжат пеле-пула рушла да марла , а мемнан дене эше татарла
103:53  ойлен пытарат . марий йылмына пуаҥ пытен , сандене кугурак-влак
103:54  ( ынде нуно шагал кодыныт ) порын пелештен моштыдымо еҥым " пу йылман
103:55  маныт .
103:56  **56**
103:57     тыгай кумалме мут-влакым печатлаш йодмо кумыл юмылан ӱшаныме гыч
103:58  огыл лектеш ( мый шкеже атеист улам ) . а ожнысо карт кугыза-влакын
103:59  устан кутырен моштымо йылмыштым палыме шуэш .
103:60     чеверын . шокшо салам дене
103:61                            Танакбаев А. И. , Башкир АССР
103:62                               +Bелебей район , Аккаин ял .
103:63          марий йылмылан - государственный статусым
103:64     Башкирий гыч Марий элыш , шке йылмет дене ракатланен ойласен
103:65  толам манын куанен шонен миет гын , пеш йоҥылышалтат , шке нациет
103:66  верч чон корштен толат . Марий йылме дене кутыраш вожылыт , йочам
103:67  шочмо йылмылан огыт туныкто , а радио ден телевиденийже марий
103:68  передачылан тугай кӱчык жапым пуат , ӱнала толшо еҥлан деликатес
103:69  гае веле чучеш .
103:70     тӱҥ вуйлатыше-влак коклаште марийым шагал ужат , садланак
103:71  тендан дене нимогай марий йылме верч пропаганда уке . неужели марий
103:72  калыкын шке нацийже верч чонжо ок коршто ? а вет национальный
103:73  шижмаш ок лий гын , наций пеледын ок керт . вет моло калык шке
103:74  йылмыж дене куанен вожылде ойласа . мутлан , башкир калык шке
103:75  Башкирийыштыже пеш шагал гынат , тудо эре радио , печать ,
103:76  телевидений гоч шке йылмыж дене ойласа , потомушто тӱҥ вуйлатыше-
103:77  влак башкир улыт . ӱшанаш неле : марий огыл вуйлатыше еҥ марий
103:78  йылме верч шога мо ?
103:79     шочмо йылмына государственный статусым налеш гын , меат , моло
103:80  республикысе марий-влак , шке йылмынам огына мондо ыле . чонна
103:81  коршта , кунам мемнан марий йочана-влак шке йылмыштым огыл , а
103:82  моло калыкын йылмыжым тунемыт . вет мемнан дене сылнымут книга ,
103:83  учебник , газет-влак марий йылме дене йӧршын уке улыт , манаш
103:84  лиеш . тений Башкирийысе ола школлаште ( яллаште уже шукертак )
103:85  башкир , татар йылмым 1 класс гычак тунемаш тӱҥальыч . мемнан
103:86  марий , руш , чуваш , удмурт йоча-влак татар ден башкир йылмым
103:87  тунемыт . Марий республикыште тыге ышташ огеш лий мо ?
103:88     марий кундемысекалык , мом те вучен иледа ? чынакат мо марий
103:89  калык национальный нигилизм дене черланен ? тугеже манаш лиеш ,
103:90  те сӧрасен иледа эн лавыран , эн неле пашам ышташ , " марий
103:91  этаж " дене келшаш ? ме , башкир марий-влак , тыгай дене огына
103:92  сӧрасе . помыжалташ жап , марий калык ! мемнан шочмо йылме
103:93  верч марий калык ок шого гын , кӧ тудын-влак верч шога вара ?
103:94      Башкир АССР , Туймаза ола
103:95                              Ф . Альмакаева , З . Ибаева ,
103:96                              Г . Булатова , Тансарин

104:1  104 у курым дек лишке тошкалме
104:2  ( Ончыко 1990 : 4 ) **57**
104:3  Геннадий Сабанцев
104:4           чоям , шоям - могае шылшым
104:5           кӧргыштына ме ашненна ?
104:6           латшымшын огыл , кумло шымшын
104:7           чонна ден шочшышт лийынна .
104:8           каласыза мылам , кушечын
104:9           тыгай торжалык иланен ?
104:10           шонет да ... шӱм шелеш покшечын ,
104:11           икшырымын ок керт пырткен .
104:12           ту жапым нимоат ок ӱштыл .
104:13           шӱм ок ӱж ожсыла мураш ,
104:14           вет уло калыкым кӱтӱшкӧ
104:15           тӧченыт поктыл чумыраш
104:16           мондалтын : кажне вет - Айдеме ,
104:17           шке чон ойган , кугешнышан
104:18           - темда гын йӧсӧ , полыш дене
104:19           чылан киднам шуялтыман , -
104:20           каргалтӱн ыле . шочо тиде
104:21           кугезе ой уэш кугун .
104:22           ме пуэна латшымшыш кидым
104:23           у жапын кӱкшыт гыч арун .
104:24           ме пуэна киднам . но тушко
104:25           садикте - кумло шымше гоч ...
104:26           нигунамат шӱмна ок лушко ,
104:27           ту пагыт ӱмылыш ок воч .
104:28           у курымын шомакше дене
104:29           ӱштылалтеш чоя , шоя ...
104:30           латшымшын броневик гыч Ленин
104:31           шке кидшым мыланна шуя .
104:32           **58**
104:33           марий концерт
104:34           яшката кап-кыл ден
104:35           мом гын огыт тӱрлӧ
104:36           сценыште чӱчкалше
104:37           ӱдыр-рвезе-влак :
104:38           пуйто олык лапыш
104:39           волыш йӱксӧ ӱрӧ ,
104:40           пуйто мыйым ӱжыт
104:41           иквереш умбак .
104:42           кажныштым палем мый
104:43           ялтак шкемын семын :
104:44           пашаштат , модмаште -
104:45           поро талантан .
104:46           а могае вийже
104:47           тиде муро семын :
104:48           сугыньлен кодалын
104:49           шӱшпык-палантай .
104:50           мыланна у пагыт
104:51           пӧлекла у мурым .
104:52           таче ушыш налын ,
104:53           мондена эрла .
104:54           тиде чапле семым
104:55           ок йомдаре курӱм ,
104:56           шокшо шӱлыш семын
104:57           эплын арала .
104:58           але тиде шоныш
104:59           лач чон-кумыл веле ,
104:60           але шкемын мутым
104:61           арвала кышкем ? -
104:62           ынде шуэракын ,
104:63           тымык южым шелын ,
104:64           йӱклана модмаште
104:65           ялын кас урем ...
104:66           кочанан йӱлаштым
104:67           тукымна ко шарне .
104:68           я вара ме покыр ,
104:69           сокыр улына ? -
104:70           ончалам мый сценыш -
104:71           ынемак ӱшане
104:72           тиде шонышемлан .
104:73           теве - тукымна !
104:74           кандара шӱм-кылым ,
104:75           ешара вий-алым ,
104:76           пашаштат , модмаште -
104:77           поро талантан ...
104:78           калыкын мурсемжым
104:79           чонжо вошт колталын ,
104:80           сугыньла эрелан
104:81           Шӱшпык-Палантай .
104:82                 йоча пӧрт
104:83           лондемым веле тышке вончышым -
104:84           ньога тӱшка , тошкешт оҥай
104:85           йот еҥ дек тольо , - мыйын ончыко , -
104:86           чогыматен : " ачай , ачай ... "
104:87           (вара гына мый тидым палышым -
104:88           чонем ок кӧнӧ умылаш -
104:89           тыш кӧ толеш гын , тудым кажныжым
104:90           " ачай , авай " ойлат улмаш ) .
104:91           нунат ыҥлат туняште шкеныштым ,
104:92           ача-ава лийшаш - палат .
104:93           вучат , вучат эн лишыл еҥыштым ,
104:94           вашешла куржыт ондалалт ...
104:95           ий-влак йогат . кычал шӱм игыштым ,
104:96           каят дыр корныш шоҥго-влак .
104:97           но ваштареш , шуялын кидыштым ,
104:98           вашлийше огыт лий тегак .
104:99           а кызыт мӱкш еш гае пӧртыштӧ
104:100           ок чарне илыш ик татлан .
104:101           пайла чон порылыкым тӧр тыште
104:102           ава гай Элышт нунылан .
104:103           но ала-мо садак ок сите дыр , -
104:104           омсашке пурышым ончат ...
104:105           кузе шӱм кӧргышкӧ ок витыже ,
104:106           кунам колат : " авай , ачай ... "
104:107  **59**
104:108                жап уло эше ...
104:109           чонна талякаҥын кошка мо ?
104:110           кӱаҥ таптылга ? лиеш такыр ?
104:111           у курым дек лишке тошкалме -
104:112           лийман ушанрак , порырак дыр .
104:113           теҥгечысым да патыр эрласым
104:114           чонна уша чоткыдо кылла .
104:115           но ме ... пыштенна мо капкасым ,
104:116           шоналын эрласыжым пылла ?
104:117           йомдарыш мо пӱсыжым пылыш ? -
104:118           она кол пӱртӱсын чон йӧсым .
104:119           ме шке ушенна шонанпылыш
104:120           шемалге - кандашымше - тӱсым .
104:121           кава гыч яндасыла мушкын
104:122           колташ ынде йӧршын мо ок лий ?
104:123           пӱртӱс дечын ончычын лушкыш
104:124           мемнан шӱм-чоннан экологий .
104:125           жап уло эше . шып ит вучо ,
104:126           кунам вӱдылеш кугу орлык , -
104:127           чоннаште кошкен ынже пучо
104:128           уш-акыл да волгыдо порылык .
104:129                лӱшкевара
104:130           тошто пӧртым пужышт . топ коклашке
104:131           кайыш моло ден пырля лӱшкеварат .
104:132           шӱм-кылем йочасыжым акла шке ? -
104:133           чаманаш пырт лие тудын рат .
104:134           мочол пагыт йогын семын эртыш ?
104:135           йол ӱмбак шогалме чыланат .
104:136           шарнена : ужар жапнан эҥертыш
104:137           лийын ава кид гаяк тудат .
104:138           кушкынна ме мундырала пӧрдын ...
104:139           кажнынам шепкаште алмаштал ,
104:140           лывыргын рӱпшалын . тошто пӧртын
104:141           пеҥгыде улмаш авагашта ...
104:142           ынде рӧнчышт нылынек пусакым .
104:143           чоҥалтеш у пӧртшӧ ковыран .
104:144           у авагашташке огыт саке
104:145           тоштыла куэ лӱшкеварам ...
104:146                у ий водын . шкаланем
104:147                             мои дода - мое богатство ...
104:148                                          муро гыч
104:149           эше тыгае мый денем ыш лий :
104:150           шотлаш тӱҥальым теве ийготемым .
104:151           " салам , - манам . - волгалтын толшо ий ! "
104:152           чу , мыланна мыняре ынде теме ?
104:153           ожнысыла ом ойло шыргыжал :
104:154           " латшым ияшла иыр ончем мый данлын ... "
104:155           пел ӱмыр эртыш - теве мо эн жал .
104:156           а кушто тудо - пого да поянлык ?
104:157  **60**
104:158           йӧра эше - йолташ-влаклан кӱлам ,
104:159           чылт уто еҥжак омыл шочмо ешлан .
104:160           молан пиалӱм тыланаш шкалан ? -
104:161           мый куанем , тендан тыгай лиеш гын .
104:162           кучет гын шкем , тазалыкет ок йом .
104:163           илен кертат тунамже шӱдӧ марте .
104:164           лач ынже пыте патырлыкын том ,
104:165           мешанчык ик лий еҥ-влаклан , юмашне !
104:166           ик семын тӧр огеш воч ӱмыр каш .
104:167           тӧрсырымат от вончо гочшо , огыт
104:168           ... адак айла шӱм-чоным талукаш
104:169           шарнымашем - поянлыкем да пого .
104:170           тек тоштыла шыман ок кой чурий ,
104:171           тул шӱдырым волташ ок ӱж сандалык , -
104:172           но мом сӧра волгалтын толшо ий ,
104:173           латшым ияшла вашлиям мый данлын .
104:174                  *  *  *
104:175           лушкыш ынде ӱмырешлан орлык -
104:176           савырнен , шеҥгеке шыч ончал .
104:177           поро кумыл да шыма моторлык ...
104:178           нигунам она лий ынде чак .
104:179           товаҥалтше мушла пӱтырналте
104:180           ӱмыр шӱртӧ ... тӱржым ок кычал ...
104:181           нигунам тый мыйым от шарналте ? ..
104:182           нигунам мый тыйым ом шарнал ? ..
104:183           жап эрта , кодалын кочо тамым .
104:184           шоҥгемамыс . шындыме пӱян ,
104:185           вераҥдем пулвуйыш уныкамым -
104:186           изи кап пеледышла мӱян .
104:187           но уэш мый , кӱрлын пагыт оҥгым ,
104:188           палемдалме йыр гычын лектам .
104:189           нигузеак ом уж тыйым шоҥгым ,
104:190           икымше вашлиймымак ужам .
104:191           поро кумыл да шыма моторлык
104:192           огыт йом , палем , шоҥгеммекат .
104:193           ончычет йӧршешак огеш торло
104:194           мӱй таман пеледыш уныкат .
104:195           шӱй йырет аршашла пӱтырналтын ,
104:196           портылта пеледме жапышкет .
104:197           нигунам тый мыйын от шарналте ...
104:198           от шарналте - чын гына ыштет .
104:199           ах , мыйжат ... мом кызыт вӱдылам мый ?
104:200           шоҥго жапыш ончычын шуман ...
104:201           но садак лиеш дыр тӱнямбалне
104:202           йӧратымаш , эмганыште шӱман .
104:203  **61**
104:204           тул алган мыняре нӧргӧ нӧлпӧ
104:205           лӱҥгалтен мемнан ялна воктен .
104:206           кечыжат эше йошкаргын нӧлтӧ ,
104:207           ты нӧлперын ямжымак моктен .
104:208           эҥерлан логалын тымык ушык ,
104:209           кайыклан улмашын муро вер .
104:210           лийын ма кужу я лилйын кӱчык
104:211           ӱмыржӧ , - но йомо йылт нӧлпер .
104:212           кайык сем ок йоҥго тошто семын -
104:213           ожсо ӱшык олмышто чара .
104:214           а эҥер , кунам воктек миен гын ,
104:215           кошкышо логар ден кычкыра .
104:216           колышаш айдемылак , чон йӧсын ,
104:217           вӱдым йодын , тудо йыҥыса ...
104:218           кеч-мыняре ятле шкеже весым -
104:219           тыйымак шӱмбел верет вурса .
104:220              *  *  *
104:221           нӧргӧ пагыт волгыдо сынан да
104:222           ок эсенле уш гыч нигунам ...
104:223           кушкыжалын писе " Россинантым " -
104:224           шкемын гае нымыште варам -
104:225           тӧргымӧ виян пакча шеҥгеке
104:226           ир пелчан - " тушман-влак " - ваштареш .
104:227           вургемеш пижедылын коршаҥге -

104:228           кажне еҥ , ужмеке , воштылеш .
104:229           мо коршаҥге ? кӱрын кышке тудым .
104:230           кушкын шуын ыҥлышым вара :
104:231           от кудалте пижын шичше мутым ,
104:232           ок мушкылт шомакын лавыра .
104:233           ...улыт еҥ-влак : эҥыж семын кӱын ,
104:234           илышлан мемнанлак куанат .
104:235           но саклат эн шергын помыш кӱм ,
104:236           почешет шуаш гына ваҥат .
104:237           амыртат эн волгыдо талантым ,
104:238           шыпланат гын , воштылыт ӱэш .
104:239           сойыр семын , кушкыж " Россинантым " ,
104:240           ом кудал тыгай-влак ваштареш .
104:241           воктекем лач нигунам ом шынде ,
104:242           ом шуялте кидым нунылан .
104:243           чыташ огыл , лийже эре шыде
104:244           козыра коршаҥге гай-влаклан .
104:245           нӧргӧ жапыш савырнен ончалын ,
104:246           тыгерак перна мо кутыраш ? -
104:247           тушто веле , кӱрын ир пелчаным ,
104:248           вожшыгеак лийын пытараш .
104:249           но садак огеш инане уш гын :
104:250           лавыра тӱняште курымаш ? ..
104:251           мландынам , йочан чурийла мушкын ,
104:252           колтена ме Кече йыр пӧрдаш .
104:253  **62**
104:254                  курык марийыште
104:255           ӧлтышкем пыштем кава гай юлым -
104:256           тудын кӱдынь шонымем ила ...
104:257           ужартен чӱкталын ныжыл тулым
104:258           куэрла , йомартле кугивлR .
104:259           олмапужо , пыл гай олмапужо
104:260           канде юл сер мучко йымыжа .
104:261           ӱдыр тольо - ты сӱрет ок пужло !
104:262           муро гай кап-кылже , йылмыжат :
104:263           " корныдам те тыш ида йомдаре -
104:264           шыжым ал олма ден сийлена .
104:265           кеч лӱмна мемнажын - " кырык мары " -
104:266           курык гоч вет огыл илена " .
104:267           икана толмеке , тыш огеш кӱрл
104:268           ӱжшӧ корно - юл гаяк шарла .
104:269           ик еҥат кусарыште огеш кӱл ,
104:270           ойлена : тыят , мыят- марла ...
104:271           чӱчкалтен эртале шошо йӱржӧ ,
104:272           йомо выжгыктен ала-кушан .
104:273           юл эҥерын да чоннан кок тӱржым
104:274           шонанпыл вуйпидышла уша .
104:275           кызытеш чеверын . вӱдым шулын ,
104:276           тарвана паром олян-олян ...
104:277           сер гычын , чӱкталын ужар тулым ,
104:278           ужатат куэ-влак - кугивлR

105:1  105 возеш тӱшка пашашке ӱмырна
105:2  ( Ончыко 1990 : 4 ) **62**
105:3  ( Юрий Рязанцев )
105:4               кажне тукымлан у ужара
105:5           адак возем . вашкем . тыгае лийын койыш :
105:6           шинчамлан сер ок кой , но пушым виктарем .
105:7           чонем шӱда . садлан йолташ-влакемын ойыш
105:8           ынде мыят изиш мутемым ешарем .
105:9           у мурынам шӱмешна шыпчык она кучо ,
105:10           турий мур семын тудо мландыш сӱмырла ,
105:11           ӱжеш гын сомыл ончык - жапым она вучо ,
105:12           возеш тыге тушка пашашке ӱмырна .
105:13           ок кой гын сер тораште - лӱдыкшӧ , чынак шол , -
105:14           мыняре толкын-пӧрдыш ончылно иеш ?
105:15           сандене сомылнажым шуктымын чын акше ,
105:16           вес серыш вончымеке веле , раш лиеш .
105:17           тарванышаш тугеже мо , ӱнарым налын ?
105:18           пуш кольмо кидыштем . у пагыт ончылнем .
105:19           ушештарем вуем йыр йыремже шочмо калык .
105:20           мый тудын ен тӱрля вес серыш вончынем .
105:21  **63**
105:22           ок чаре , ок шогалте мӱндыр сер туралык ,
105:23           кидеш пуш кольмым чытенак кучем .
105:24           айдемын илыш йогыныш чонге пуралын ,
105:25           садак могай-гынат пуламырым вучет .
105:26           мылам пуат каҥашым : - тый возо куштылгын ,
105:27           тек лийже шомакет яндар , пӧдыра да раш .
105:28           тек мурыла йоҥгалтын , эреак куштыжо -
105:29           тунам гына лиеш чылам ӧрыктараш ...
105:30           мылам ойлат : - ит вӱдыл , рашемде шоныметым ,
105:31           парням пурде огеш лий тыйым умылаш .
105:32           веселанрак ончал , кораҥде шӱлыкетым ,
105:33           эре ик нелытым огеш кӱл нумалаш ...
105:34           мый колыштам йолташын поро ой-шомакшым ,
105:35           шижам : удам ок шоно - кумылжо вияш .
105:36           но , ошкылмеке шкетын , серын мут аршашым ,
105:37           адак туржам чонемым - кузерак лияш ?
105:38           шонем : возаш лиеш пурса шер гай шомакым -
105:39           тавалтышым , муралшым , йоҥгыдым .
105:40           но ойлынем изишак шергыракым ,
105:41           перкан руаш  гай шушо илыш нугыдым .
105:42           шонем : а илышнаже куштылго тунарак ?
105:43           ок тол мо южгунамже неле шонымаш ? !
105:44           мутат уке , чыла иктӧр мый ом пужаре .
105:45           вет яклака огеш лий кажнын чон йодмаш .
105:46           ала-кӧлан келша пеледышан изолык
105:47           чара йол дене шыпак келанен кошташ ,
105:48           а весым тарата кавасе канде солык
105:49           полмезе кайык семын кӱшкӧ чоҥешташ .
105:50           каласыза , кӧ шке вуя коршаҥге садыш
105:51           пурен возеш кечеш ош капшым когарташ ?
105:52           да " жигули " олмеш от шич пызнен тер салыш
105:53           пошкудо ончылно " чап-чапым " койдараш .
105:54           иктӧр шыман огеш лоҥ тавыштат вӱд толкын ,
105:55           пайданым вашлиймекше , роштак шӱлалта .
105:56           векат , тыге памаш вий , мланде шӱм гыч толын ,
105:57           айдемын лайык чонжым порын авалта .
105:58           мутат уке , яндар паша вуча йомартлын
105:59           мураш куатле шочмо калыкем нерген .
105:60           памаш вӱд гай асу да сото муторлаҥгым
105:61           пӧлеклынем мыят , кынелын эр-эрден ...
105:62           историйна айдемылан моткочак чот поян ,
105:63           лач тудын ден пырля шкежат ушнен ила ,
105:64           луктеш ма чыным таче , шарныкта шоям ,
105:65           но кажне тукымлан у ӱжара йӱла .
105:66                мондалтше мут ...
105:67           вуйвустыкын вашкет гын , жап эре шагал-ла , -
105:68           пасу мераҥым пуйто шӱртньылын поктет .
105:69           а кече куржо писын , пуйто ик шагатла ,
105:70           шӱмемым сусыртен , шыматылын , локтен ...
105:71           жапем ыш сите шол миен толаш кӱсотышко ,
105:72           волен шым шу пӱя декат , мындырланен ,
105:73           лачак сурт олмысо шаршудым оҥ кӱсенышке
105:74           шыман мый пыштышым тургыжланен ...
105:75  **64**
105:76           ох , тиде - " сомылан тӱняшке " вашкымашна
105:77           шкенан ораде " чыр-чыр " койышлан кӧра
105:78           айдемын чапше верчын тӱрлӧ вашпижмаште
105:79           могае
105:80                 чон мучашым
105:81                        мыланна сӧра ? ! .
105:82           эре тыге : эрла шуам , йӧра , малдалын ,
105:83           иктаж кок-кум мутлан жапна ок шу садак .
105:84           вара колам : каен , изи ялнам кодалын ,
105:85           Максим Петрович , колшо сарысе салтак ...
105:86           нигӧ ынде огеш лук шучко сар шомакым ,
105:87           пытартыш танык кайыш жапым ойырен .
105:88           у тукымна тидлан мо тӱрыс акым ,
105:89           шарнаш толеш мо шӱлык еҥ верч ойгырен ? ..
105:90           тыге шол кӱрылтешыс илыш йыжыҥ шӱртӧ ,
105:91           мондалтше мут
105:92                       ок суло парымем чыла ,
105:93          туге гынат аптыранен йӱла чон-шӱргӧ
105:94          изи ялемлан кодшо порыс ончылан ...
105:95          шаршудо шарныкта тораште шочмо суртым .
105:96          салтакын илыш корныжо ушем налеш ,
105:97          лудеш иктаж-кӧ мыйынат мондалтше мутым ,
105:98          да жапын кылдыш иктыш садак ушалтеш ...

106:1  106 кӱртньымат тулеш шуарат
106:2  ( Ончыко 1990 : 4 ) **93**
106:3                       вашмутланымаш
106:4           Tений Российысе сылнымут мастар-влакӱн илышыштышт кугу
106:5        савыртыш лийшаш . 11-14 декабрьыште Москваште РСФСР
106:6        писатель ушемын Vӹӹ съездше эрташ тӱҥалеш . тушко марий
106:7        писатель-делегат-влакат вич ий ыштыме пашам лончылаш ,
106:8        иктешлаш мият . могай сеҥымашке шуын вара кызыт марий
106:9        сылнымутна ? тидын нерген шке шонымыштым , ойыштым
106:10        Марий АССР-ын калык писательже Ким Васин ден
106:11        самырык литератор Владимир Козлов каласат .
106:12    Козлов . жап толын шуэшат , сылнымут мастарна-влак эртыше да
106:13  у съезд кокласе ыштыме пашаштым лончылат , сеҥымаш ден ситыдымашым
106:14  тӱжвак луктыт , ончыкылыкым палемдат . но тиде , мыйын шонымаште ,
106:15  сылнымутын ик ужашыже гына . тудым ме возышо еҥын творчествыштыже
106:16  ала-мом кугунак вашталтен кертше вийлан огына шотло .
106:17  литературный процесс утларак келге да шукыж годым
106:18  тыглай гына умылтараш лийдыме . тидын голымак илышнаже иктешлымашеш ,
106:19  таҥастарымашеш , тышечын кӱлеш ойым лукмашеш негызлалтеш . меат ,
106:20  марий-влак , шкенан эртыме корнынам , тудын туралыкшым , кадыр-
106:21  гудыржым да молыжымат аклаш савырнен ончалына . Ким Кириллович ,
106:22  тендан шонымаште , тиде пагыт марий сылнымутышто мо дене палемдалт
106:23  кодын ? мыняр-гынат ончык тошкалынна манын кертына мо ?
106:24    Васин . литературный творчествына , мутат уке , эре ик верыште ок
106:25  шого . налат кидыш " ончыко " журналын черетан номержым , курык
106:26  марий альманахым - сай , шӱмым тарватыше , уш-акылым куандарыше
106:27  произведенийым чӱчкыдынак вашлият . йӧратен лудым мый
106:28  Г .Алексеевын , И . Караевын , Г . Гордеевын , В. Микишкинын
106:29  повесть ден ойлымашыштым . ончыкылан ӱшаным пуа курык марий прозаик
106:30  Э . Поствайкинын " тыйым ӱдыр вуча " романже . яжо шомакым марий
106:31  литературыштына каласышт В . Абукаев , В . Изилянова ,
106:32  С .Эсаулова , В . Петухов , Ю . Рязанцев . икманаш , уста вий
106:33  ешаралтынак толеш . тиде вий пеленже кӱлешан ойым , свежа
106:34  мутсавыртышым конден . марла произведений мыняр шукеммым шершот
106:35  паҥга дене шотлен лекташ гын , чумыр итогна сае , поро лектышан ,
106:36  манашат лиеш . вет кажне ийын марий театрна могай-гынат у пьесым
106:37  модын ончыкта . поэзий книга-влак " книготорг " шӧрлыкыштӧ олачан-
106:38  вулачан койыт , сӧрал комышт дене лудшо-влакым йывыртыктат .
106:39  ынде марий авторна-влак поманым , повестьым стих денат возат ,
106:40  литературоведческий произведеният жапын-жапӱн сӧрал эссем . муро
106:41  саскам ушештара . продукций чотат , тӱрлӧ жанр дене серымат ситышынак ,
106:42  садланак ятыр сылнымут пашам аклыме годым критик ден рецензентна-
106:43  влак чӱчкыдынак статистика йӧн дене кугун пайдаланат : писатель
106:44  пытартыш жапыште тынар-тынар почеламутым , тынар ойлымашым я
106:45  повестьым серен манылден колтат .тергызе-влаклан ӱшанаш гын , Сергей
106:46  Николаев коло наре пьесым возымыж дене лӱмлӧ писательыш лектын,
106:47  Семен Николаев лу ута сборникым лукмыж дене чапланен . книга
106:48  чотым шершотеш шотлетат , Макс Майн ден Юрий Галютин марий
106:49  литературышто эн тале поэт улыт . но статистикылан гына ӱшаныме ,
106:50  сылнымутым шершот паҥга дене аклыме - моткоч ондалчык койыш ,
106:51  таляка критерий . " вал " манме критерий озанлык пашаште , статистика
106:52  итогышто веле тымартеат сайлан шотлалтеш тыге чумыр продукций
106:53  негызеш чоя администратор-влак але мартеат ончыл верыш лектыт ,
106:54  тӱрлӧ премийым наледат . жанр ойыртемым гына шотыш налмат
106:55  литературым чын аклаш йӧным ок пу .
106:56    ме шке творчествынам , моло калык сылнымут дене таҥастарен ,
106:57  жанр ден темым гына шотыш налын ойлена . адак у романна савыкталт
106:58  лекте - литературына пойыш ; писательым темыжлан , сюжетше
106:59  актуальный улмылан моктена . ешартышыжлан кугешнен каласена : ынде
106:60  тематикынат , жанрнат молӱн гаяк , моло калык сылнымутым чеслынак
106:61  поктен суын улына . тюге ойлымым научно пеҥгыдемдаш манын ,
106:62  литературоведна-влак " писын вияҥме нерген " теорийымат шонен луктын
106:63  улыт .
106:64    Козлов . вуеш ида нал , Ким Кириллович , мый тендан шомакдам
106:65  изишлан кӱрлам . тиде пытартыш ойда дене нигузеат келшаш огеш лий .
106:66  да , ты кӱлдымаш теорий сылнымутышкына шыҥен , но мыйым ала-молан
106:67  утларакше мемнан мона уке , тудо тургыжландара . " уке " шомакым
106:68  кычалтылме шот дене гына он ойло . тидыже кычалтылдеак , ӱмбач
106:69  гына ончалмаштак палдырна . сылнымут тергыме пашаштына ме таче
106:70  мартеат тыгай умылымаш-влак нерген мутым огына тарвате але тарватена
106:71  гынат , так , шотшылан гына : направлений ,
106:72  **94**
106:73  стиль , модернизм , авангардизм форма , писательын тӱняончалтышыже ,
106:74  тӱняумылымашыже , философий категорий , могай писательын могай
106:75  философын системыжлан эҥертымыже ( эҥертымыже , а тудын деч
106:76  кӱсынлымыжӧ огыл ) да тулеч моло нергенат . нине умылымаш-влак
106:77  кокла гыч марий литературоведенийыште " стильым " гына мыняр-гынат
106:78  почын ончыктымо . а молышт мемнан сылнымут илышыштынат тунарак
106:79  палдырнен , сылнымут нурешнат нерешт шуктен огытыл .
106:80    молан нунын нерген огына шонкале , ӱчашымашым тарватыме ок кӱл ?
106:81  такшым тыгай сынан произведенийна-влакшат уке гаяк . а молан нуно
106:82  уке улыт ? тидын нерген , мыйын шонӱмаште , мутым лукташ жап . тидым ,
106:83  мутат уке , мый кугу исторический контекстыште ончалме шот дене гына
106:84  тарватышым . марий сылнымутнат аҥысыр " социалистический реализм "
106:85  кышкарыште гына пӧрдшаш огыл : иктаж-могай направленийлан эҥертен ,
106:86  тӱрлӧ могырым да чын сӱретлен ончыктышаш . мый гын эше тыге каласем
106:87  ыле : авторплан нимогай кышкарат огеш кӱл , лийже тудо соцреализм
106:88  але вес реализм , вет кеч-могай кышкар кӧргыштат шыгыр . мом да
106:89  кузе возаш - писатель деке ӧрдыж гыч тушкалтшаш огыл , а тидыже
106:90  возышо еҥыҥ кӧргӧ чонжо гыч лектын шогышаш .
106:91    Ким Кириллович , пожалуйста , тӱҥалме шонымашдам умбакыже шуйыза .
106:92    Васин . " писын вияҥме " манме научный терминым туран умылаш ок
106:93  кӱл . мыйын шонымаштем , пеш чын ойла мордва ученый-филолог А .
106:94  Алешкин : " о стремительном развитии младописьменных и новописьменных
106:95  литератур мы , очевидно , можем говорить лишь с точки зрения внешних ,
106:96  т . е . количественных параметров , таких , как сроки и темпы
106:97  освоения жанровых форм , приемов и принципов художественного
106:98  отражения действительности и т. д. ш позичий же эстетического
106:99  постижения жизни как человеческого бытия со " стремительными " ,
106:100  " ускоренными " и прочими убыстренными эпитетами приходитса быть
106:101  осторожней , потому что эстетическое освоение действительности ,
106:102  жизни как бытия человеческого - это прежде всего явление , связанное
106:103  с чувственно-психологическими категориями и художественным
106:104  мышлением , измерить которые количественными параметрами невозможно ,
106:105  ибо они лежат в сфере творческого мироощущения . художественное
106:106  мышление лыбого народа ускорить нельзя , его можно " разбудить " ,
106:107  дать ему толчок для развития , его можно искусственно затормозить ;
106:108  но заставить ускоренно развиваться невозможно . оно способно
106:109  эволюционизировать и в результате длительной исторической эволюции
106:110  давать взрывоподобные вспышки , порождающие новое качество "
106:111  ( Алешкин А . В . Реальность ускоренного развития и эстетический
106:112  потенциал , - аспект - 1989 , Саранск , 6-7 с . ) .
106:113    сылне литература , чынак , южо саман йыжыҥыштыже молгунамсе деч
106:114  чотрак вияҥ кертеш . марий культура историй гыч палена : 1905 ий
106:115  тургым жапыште , вара 20-шо ийлаште марий поэзий кугун талышныш ,
106:116  кӱчык жапыште роман ден музыкальный драма жанрна шочо , атыланыш .
106:117  но тиде атыланымаште сайжат , тӧрсыржат , йӧнештарен шуктыдымыжат
106:118  ыле . " писын вияҥмына " шукыж годым поро лектышым , ончыкылык
106:119  сеҥымашым сӧрышӧ " творческий заявка " лийын кодын .
106:120    Сергей Чавайн , М . Шкетан , Олык Ипай , Казаков Миклай ,
106:121  Валентин Колумб марий сылнымутым моло калык сылнымут дене
106:122  иктӧр шынденыт . но чумыр сылнымутна , тӱрыснек ончымаште , алят
106:123  моло калык сылнымут деч почеш кодеш . кызыт ӧрдыж калык шанчызе-влак
106:124  дене мутланыме годым ме колына : " муро пашада изиш шеҥгелан шӱдырна
106:125  але шӱдырна аман " . рӱдӧ изданийлаште тӱрлӧ калык сылнымут нерген
106:126  каласкален кайыме годым марий литературылан эре икгай ойсавыртыш
106:127  тӱкна : " и другие " . тыге йожекла аклыме мемнам чот шоналтыктышаш :
106:128  марий сылнымутна ынде шӱдӧ ий утла тӱняште ила , а творческий
106:129  резонансна чӱдӧ .
106:130    Козлов . тӱсленрак ончалаш гын , сылнымутыштына авторна-влакын
106:131  тӱрыс , шке семын шонен моштымышт ок сите . а 37-ше ий туткар
106:132  деч вара мемнан ик марий писательнат ( лудшо-влаклан сайын палыме-
106:133  влак кокла гыч манам ) илышым шке умылымашыж гоч ужын да суретлен
106:134  пуэн огыл тидыжак нунылан шке шотан , тудлан гына келшыше сылнымут
106:135  мастарлык кӱкшытыш шуаш чаракым ыштен . мый гын тышке теве мом
106:136  ешарынем : сылнымутат , кеч-могай искусство семынак , традицийлан
106:137  пеҥгыдын эҥертышаш . налаш руш , йот элласе сылнымутым .
106:138  кудогунамак нуно шочыныт да кудогунамсек вияҥыт . а марий литература ?
106:139  тиде икте . весыже - экономикын , республикысе политический
106:140  ситуацийын , йылмын , культурын , искусствын , икманаш , калыкын
106:141  пӱтынь илышыже чыла шотыштат иктӧр вияҥме деч посна сылнымут шкетын
106:142  гына пасу покшелан шоген кодшо одар тумыла одарланен огеш керт .
106:143  такше патыр тумо семын соген кодеш гын , одарлана
106:144  **95**
106:145  ыле , очыни , но тудыжо нарашта воштыр гане веле . сандене ,
106:146  моло дене ваш кылдалтде , тӱзланашыже моткочак неле . ончалза ,
106:147  могай илышышке толын шуынна : марла возышыжо возгалаш тӧча эше .
106:148  а лудашыже кӧ лудеш ? ий гыч ийыш йылмынажым монден толына .
106:149  мемнан коклаште тиде тыгак лийшаш манме лӱдыкшӧ чер
106:150  чараш лийдымын шарлен . кундемыштына , тыгак марий-влак илыме моло
106:151  верлаштат , шке чурийнам арален кодышаш верч тарванылаш тыҥалын
106:152  улына гынат , национальный тӱсна ишалтынак толеш . тынар пытарыме
106:153  гын , ынде тудым уэшла ылыжташ тӧчен ончо-ян-шылыжет тарвана .
106:154    Васин . кызыт марий сылнымутлан чот вияҥашыже , моло калык
106:155  сылнымут дене тӧр лияшыже , южо шотышто ончылташыжат тӱрлӧ чий
106:156  эрыкым ок пу . тыҥ чийже йӧсын кушмаштына . рушлаже тыгай йӧсым
106:157  " болезнь роста " ваныт . марий сылнымутлан илыме курымыштыжо
106:158  шуко гана умбакыже кушмым , иктӧр вияҥмым ик жаплан чарнашыже
106:159  логалын . тыге лугыч лийын , мутлан , XVӹӹӹ курымысо "школяр "
106:160  поэзийна дене ; тыҥалме корнеш чыгынен XӹX курымышто шочшо
106:161  этнографий сынан прозына ; 1905 - 1906 ийлаште вийым налын
106:162  шуктышо поэзийнам ик-кок ий гыч " шем реакций " жап темдалын , да
106:163  социалистический революций водын марий писатель кокла гыч шукышт
106:164  возымымат чарненыт . чот йымен , ик верыште тошкышташ тӱҥалын
106:165  1937 ий деч вара мемнан сылнымут куатна . 1953 - 1965 ийлаште
106:166  угыч ылыжше мурпашана адак " застой " пагытыш пернен ...
106:167    пеш кугун чараклен мемнан кушмо куатнам , сылнымутын ойыртемжым ,
106:168  спецификыжым шотыш налдымаш . идеологий пашанам виктарыше-влакат ,
106:169  писатель-влак шкештат сылнымутан произведенийыште эн ондак
106:170  актуальный проблемым , актуальный темым кычалыныт , нуно шоненыт :
106:171  литературный творчествым озанлык паша дене иктешлыман . пел курым
106:172  жапыште ме творчество пашам аклымаштат бырократ койышлан ,
106:173  номенклатурный йӧнлан эҥерташ , мурпашам озанлык паша дене ик
106:174  семын аклаш чотак тунем шуынна , сандене писатель погынымашыштат ,
106:175  творческий дискуссийыштат чӱчкыдынак колалтын : " самый кӱлешанже
106:176  - тема ; актуальный тема уло - произведений сай , мыланна кӱлшӧ " .
106:177  а мастарлык ден сылнымутын качествыж шотышто шукыж годым шомакат
106:178  лийын огыл . налат лучко-коло идалӱк ожнысо критика обзорым -
106:179  тема почеш темым лончылымо , геройын шӱм-чонжо , характерже
106:180  ( койыш-шоктышыжо ) , произведенийын эмоциональный настройжо
106:181  нерген ик мутат уке . а вет литературын тын пашаже - айдемын
106:182  шӱм-чонжым , койыш-кучышыжым устан почын пуымаш , сандене
106:183  руш филолог-влак мурпашам , сылнымут творчествым " человековедений "
106:184  маныт . лудшовлак писатель-влак деч лачак шӱм-чон ойым , кумыл
106:185  тарватыше шомакым вучат .
106:186    тачат шарнем фольклорист А . Китиков дене ик ялыш лекций
106:187  лудаш мийымынам . сценыш кӱзен , ме клубыш погынышо калыклан
106:188  марий сылнымутна тырлӧ озанлык кампаний дене кузе чак кылдалт
106:189  шогымо , актуальный производственный тематика кузе мурпашашкына
106:190  ушнен толмо нерген пешак ойлена . а колхозын кӱтӱчыжӧ кынел шогалят ,
106:191  манеш : " мутат уке , чыла тема кӱлеш , но молан радио денат ,
106:192  газет гочат эре иктӱмак тӱеда : кем ургаш сапожникым туныктеда ,
106:193  шоферым - " баранкым " кучаш , мыланна , ферма пашаеҥ-влаклан , эре
106:194  ушкал ден шорык нерген йомакледа ... мыланнаже терыс ӱпш огыл ,
106:195  сӧрал ой , мотор ӱдыр муро кӱлеш ... чоным тарватен серымым лудмо
106:196  шуэш " . икманаш , калык мемнан деч шӱм шомакым йодеш , илышын
106:197  тӱрлӧ йыжыҥжым пален налмыже шуэш . а ме тудлан какши
106:198  " производственный повестьым " , инструкций сынан пьесым тушкена ,
106:199  чаргата йӱкан агитстих деч нигузеат ойырлен огына керт . адакшым
106:200  чӱлт ӧрмаш: элементарный политграмота йӧршан " стихым " утларакшым
106:201  серат лӱмлӧ писательна-влак . теве кидыш налына ик поэтын книгажым .
106:202  книгам поэзий пӧлка шот дене издательствыште савыктен лукмо , но
106:203  тушто чын поэзийын янжат , ӱпшыжат уке . автор мо нерген гына ок
106:204  ойло : кечывалвел Америка ден Африкышкат миен шуэш . строкам
106:205  иктаж политсиравочник гыч кӱсынлымӧ " ушан " сентенций дене пойдара ,
106:206  тидын годымак свежа шонымаш , шке гыч каласыме ой уке гаяк , манаш
106:207  лиеш . поэтна кокла гыч шукышт тыге шонат : актуальный тема
106:208  актуальный шомакым йодеш , актуальный шомакше - лозунг ,
106:209  " кӱдыратле " шонымаш .
106:210    эше 30-шо ийлаштак О . Шабдар , марий поэзийын риторикыжым
106:211  вурсен , тыге каласен : " мурымо-чӱчкымӧ осал паша огыл гынат ,
106:212  эртак мурен-куштен гына социализмат ок ышталт " . уста критик
106:213  мучашдыме пайрем , " сплошной парад " илышым чыла могырымат ,
106:214  тудын тӱрлӧ шӧрынжым ончыкташ йӧным ок пу манын шотлен да
106:215  "илышым сложный процесс семын ончыкташ " ужын ( Шабдар О .
106:216  Марий поэзий да
106:217  **96**
106:218  поэт-влак нерген . - " у вий " , 1934 ий 7-8 но ) .
106:219    кугу писательын витле идалык ожно каласыме каҥаш ойжо мемнан
106:220  пагытыштат шке чынлык куатшым йомдарен огыл . кумӱл шомак деч
106:221  кораҥме , таляка агиткым жаплыме койыш алят мемнан коклаштына
106:222  ила , тошто семынак рӱдӧ опиентирешна кодын .
106:223    шукерте огыл Марий книга издательство Анатолий Бикын
106:224  сборникшым савыктен лукто . сборник лу ий ожно колышо уста
106:225  поэтын пел курымаш пашажым иктешлен ончыкта . поэт тӱркӧ темылан
106:226  возен , агитстихат тудын ойпогыштыжо ятыр уло . тыгай почеламутла
106:227  гыч ятыржым сборникыш пуртымо . но нуно жап эртыме семын ынде
106:228  чотак тоштемыныт , содержанийышт денат таляка улыт . тидын годымак
106:229  сборникыш пурталтде колын поэтын эн сай лирика саскаже . уке тушто
106:230  " памаш корно " , " изи улам , мотор улам " да моло шедеврже ,
106:231  марий поэзийын классикышкыже савырныше шӱм саскеже .
106:232    Анатолий Бик мемнан ик эн тале лирикна . мыйын шонымаште ,
106:233  тудын лирикыже И . Осмин дечат , С. Вишневский дечат кӱшнӧ
106:234  шога . А . Бикын почеламутшо казенный оптимизман огыл : кажне
106:235  сӱретше , кажне шомакше шӱм гычше тул гай йӱлен лектын .
106:236  коклан шӱлык шонымашат А . Бикын поэзийыштыже раш шижалтын .
106:237  садланак нылле ий ожно тудым "пессимист мурызыш " лукшо эпере
106:238  статьят , фельетонат газетешат , журналешат савыкталтын ыле .
106:239  но поэзий - йыжыҥан , айдеме кумыл гае тӱрлӧ шӧрынан . ойгыжат ,
106:240  куанжат илыме ӱмырыштына йыгыреак  вераҥыт . адакшым чыла
106:241  шӱлыкаҥмашым " пессимизмлан " шотлаш ок лий. А . Пушкин
106:242  шкенжын шӱлык почеламутлаж нерген каласен : " печаль моя
106:243  светла " . тыгак уста марий поэтнан шӱм ойгыжат , шӱлышаҥмыжат
106:244  сото шижмашан , яндар кумылан . тудо кочо шомакым серен Кугу
106:245  сар нерген . южо поэтше але мартеат Кугу сар нерген  утыждене
106:246  веселан , чӱчкалтен-кушталтен воза . теве шукерте огыл ик автор
106:247  сар жапым ушештарен каласен :
106:248  " баяным шоктен , муралтен , Берлин марте сеҥен мийышна " .
106:249  куштен-мурен , баяным , гитарым шоктен , совет калык Кугу сарыш
106:250  лектеш гын , товатат , Юл ден Москва  марте огына чакне ыле ...
106:251  коло миллион утла совет айдеме чапле сеҥымашна верч кредалме
106:252  пасушто пытен , миллион дене еҥже чолак пӧртылын . А . Бик
106:253  шке мурпашаштыже сарын кочо шӱлышыжм шӱм шолын ончыктен коден ,
106:254  тудын фронтовой лирикыже - ныжыл кумылан реквиен . Бикын возымыжым
106:255  лудын , ме раш умылена . интимный лирика кугу общественный
106:256  проблемым нӧлтал сеҥа . арамлан огыл Кугу сар жапысе совет
106:257  поэзийыште ик рӱдӧ верым налыныт К . Симоновын " жди меня " ,
106:258  А . Суриковын " землянка " , М . Исаковскийын  "враги сожгли
106:259  родную хату " почеламутышт . нуно чоным тарватыше мурыш , калык
106:260  эпосыш савырненыт .
106:261    лирика ден эпос мурпаша сынышт , кӧрго ойыртемышт дене йылт тӱрл0
106:262  йыжыҥан улыт . но литература историй гыч ме палена : ятырже годым
106:263  лирика ден эпос иктыш ушнат , лиро-эпический жанровый ойыртем
106:264  шочеш . Я . Бикын лирикыже лач тыгае : эпос радамышкат ик шӧрынжӧ
106:265  дене ушна .
106:266    историйын эн тургым эн туткар пагытыштыже лирика кумылан эпос эре
106:267  рӱдӧ верыш лектеш . латкандашымше курымын чумыр саман корныжым ,
106:268  трагедийжым да сеҥыме куатшым философла иктешлен пуэн " водопад " ,
106:269  " на смерть князя Мещерского " почеламутлаштыже Г . Державин ,
106:270  варажым " вакхическая песня " стихше дене А . Пушкин кумыл нӧлтын
106:271  саламлен эрык вийым , декабризмын идейжым . Г . Державинат ,
106:272  А . Пушкинат ик жапыштак эпикат , лирикат улыт . а мемнан жап
106:273  гыч В . Высоцкий , Д . Самойлов , А . Яшин , Б . Слуцкий
106:274  кӧ улыт ? лирик ? эпос велыш мелын шогышо поэт ? нунынат поэзий
106:275  корнышт йыжыҥан , тӱрлӧ шӧрынан ...
106:276    кызытсе марий поэзийыштат лирика сыныш элегий кумык , эпосын
106:277  сылнымут йӧнжӧ ушненак толеш . лач тыгае , мутлан , В . Регеж-
106:278  гороховын , А . Тимиркаевын , С . Эсаулован , В . Изилянован ,
106:279  + г. Сабанцевын , Г . Чемековын лирикышт ... чыла тидым шотыш
106:280  налын , мый шонем : мемнан поэзийнан ончыкылыкшо тӱҥ шотышто
106:281  синтезыште , тӱрлӧ йыжыҥан лиймаште . но лирика - чыла мурпаша
106:282  радамыштына рӱдӧ йыжыҥ . вет ме кызыт гуманный социализмым чоҥена ,
106:283  айдемым тыҥ верыш шындена . а лирика сынан шомак айдемын кӧргӧ
106:284  вийжым , шӱм шонымашыжым почын пуаш нимо деч коч йӧнкӧ . икманаш ,
106:285  " человековедений " деч посна ме ончыко сайын каен огына керт .
106:286  айдемын кӧргӧ вийжым , шӱм-чонжым келгын почын пуышо чыла жанр ,
106:287  чыла йӧн мыланна келшыше . ынде раш умылаш жап шуын ; сылнымут
106:288  паша тӱрлӧ йыжыҥан , тӱрлӧ шӧрынан . эре ик семын , ямде схема
106:289  почеш серыме "актуальный " произведенийын  "ямле пагытше " эртен .
106:290  ынде эн актуальныйыш лектын Айдемын шӱм-чонжо , тӱрлӧ ийжыҥан ,
106:291  тӱрлӧ шӧрынан койыш-кучышыжо .
106:292    мурпаша тӱрлӧ йыжыҥан , тӱрлӧ шӧрынан лийже манмым мый тыге умылем :
106:293  кызыт печатьыште , общественный форумышто ваш учашымаш , дискуссий
106:294  виян кая . писателят тыгай дискуссий деч ӧрдыжеш кодшаш огыл .
106:295  адакшым шке уш-акыл ойым кызыт четлык гай параграф кӧргыштӧ гына
106:296  ашнаш келшен ок тол . яндар , чын ой шуко вариантан шонымашым ушышто
106:297  таҥастарен , терген лекмеке иже шочеш . садлан поэт шке чонжым ,
106:298  шке шонымашыжым тӱрыснек почын ойлышаш . а ончыч шке чоным почын
106:299  ойлаш чылаж годымак ок лий ыле .писатель-влак эреак общество лӱм
106:300  дене , класс лӱм дене , коллектив лӱм дене ойленыт . критик ден
106:301  литературовед-влак шонен луктыныт " лирический герой " терминым .
106:302  тиде "лирический геройжо " автор деч кугун йотышнен , уло коллектив
106:303  лӱм дене кончышо образыш савырнен . илыш чыным тӱрыс почын пуаш
106:304  класс лӱм дене , коллектив лӱм дене веле ойлымо ок сите тӱҥ шотышто
106:305  шке шонымашым , шке чоным келгынрак почын пуыман . тыге манын ,
106:306  мый сылнымутышто индивидуализмлан , общество ваштареш шогымылан кумда
106:307  корным почаш кӱлеш манын ом темле . мӧҥгешла , шке чоным келгын почшыжла ,
106:308  мурызо еҥ пӱтынь коллектив деке утыр лишыл лиеш . молан манаш
106:309  **97**
106:310  гын , совет айдеме тыглай " винтик " огыл , а юзо куатан атом .
106:311  а атом кӧргӧ , В . И . Ленин манамыла , нимучашдыме поян ,
106:312  тӱрлӧ дечат тӱрлӧ ойыртемышан .
106:313    Козлов . тачысе саманыште , ик могырым , писательлан возашыже
106:314  материал моткочак шукыла чучеш , илыш савыртышым ужын , шекланен
106:315  гына мошто . тидын годымак пагыт ойыртем сылнымутан произведениеш
106:316  шке шотан палыжым садак кода . тидыже самырык автор-влакын ( тӱҥ
106:317  шотышто прозаик-влакым налам ) возымаштышт утларак шижалтеш . кӧ
106:318  ме улына , молан илена тӱняште - ийгонан авторна-влак тиде темым
106:319  ӧрдыжеш коденыт гын , самырык-влак тидлан утларак вниманийым ойырат .
106:320  илыш йыжыҥын кӧргышкыжӧ пураш , тӱҥ-вож йодышлан вашмутым кычалаш
106:321  ӧрмалгыше ( але тидым ышташ тоштдымо ) писатель-влак темым ӱмбач
106:322  гына ниялтен каеныт гын , рвезе тукым илыш нерген келгынрак да
106:323  кумданрак шонкалаш тӱрша . тыгодымак нунын илыш опытышт , умылымаш
106:324  кумдалыKышт чылаж годымак иктӧр огыл . кызыт нуно сайын умылат :
106:325  шке шонымашым шонымет семынак почын пуаш эрык пуалтын . а шукерте
106:326  мо официальный идеологийлан кеч изишак ваштареш лиймым , вес семын
106:327  шонен возымо произведенийым лудын лекмекышт , шуко тергызе-влакше
106:328  тыгерак койдарен ойленыт : илышым вӱта шеҥген ончен возымо .
106:329    Васин . 80-шо ийла элнан историйыштыже ( тыгак тӱнямбал
106:330  историйыштат ) тура савыртыш жап лийыч . тиде савыртышым руш да
106:331  моло писатель-влак шукыж годым ончылгоч шижыныт . тидыже В .
106:332  Астафьевын , Ф . Абрамовын , В . Быковын , В . Распутинын ,
106:333  В . Беловӱн , В . Высоцкийын творчествышт гыч раш коеш .
106:334  кызыт тиде тура савыртышым А. Адамович , И . Васильев ,
106:335  Ю . Щербак , Б . Олейник да молат шӱм вургыжын сӱретлен
106:336  онцыктат . марий сылнымутым ончалына гӱн , саман уэммым ,
106:337  вучыдымо у проблема калык илышыш толын лекмым республикысе
106:338  писатель-влак але уждымыла койыт . ужыт гынат , темым ӱмбач
106:339  ниялтен кайыме да " перестройка " шомакым уэш-пачаш тӱйымӧ дене
106:340  серлагат . саман уэммым тӱвыт ончыктымо огылжак манын огына керт .
106:341  илыш ден иктӧр каяш тыршымыштым ончыктышт Александр Юзыкайн "
106:342  Эҥыремышвот " повестьше дене , Миклай Рыбаков " Мокмыр "
106:343  фантасмагорийже дене . " перестройка " тургымым чыла сайжыге ,
106:344  осалжыге вий ситыме семын сӱретлен ончыктат Ю . Артамонов ,
106:345  В . Любимов , В . Абукаев , В . Микишкин ... иктешлен ,
106:346  тыге каласаш лиеш : марий сылнымутат тура савыртыш пагытыште ик
106:347  верыште ок шого , изин-изин шке мутпогыжым ешаренак толеш .
106:348  тидын годым вигак палемдыман : мемнан уым кычалмына , ешартыш
106:349  шомакна шукыж годым " провинциализм " сынан . сылнымут саскаланна
106:350  историзм келгыт , концептуальость ок сите , илыш саманын ,
106:351  событийын , конфликтын ик шӧрынан улмыштым веле ятыр кингаште
106:352  ужына . марий автор-влак илыш йыжыҥым сӱретлен ончыктымышт
106:353  годым утларакшым бинарный логикылан эҥертат , тӱням " шемылан "
106:354  да "ошылан " шеледат , а илыш саманын шуко чиян улмыжым ,
106:355  ыжо случайыште " ошат " "шеме " , "шемат " " ошо "
106:356  лийын кертмым огыт умыло ( квантовый физикыште чӱчкыдын тыгат
106:357  лиеда ) . мутлан , кузе умылаш тений саманыште кооперацийын
106:358  рольжым ? кузе сӱретлен ончыкташ агрокомплекс ден тыглай кресаньык
106:359  кокласе кылым ? мо тугай марий арендатор ? республикыштӱна пел
106:360  тӱжем утла еҥ - ученый степень ден званиян , тидыже чынжымак
106:361  ончыко кайымынам ончыкта мо ? а мелиораций ден химизаций пашана
106:362  мыняр тӱкӧ вучыдымо проблеман ? писательна-влакын серымыштым
106:363  лудын лектат гын , тӧрсыр , йыжыҥан проблема йылт уке гаяк
106:364  чучеш . моткоч яклакан , коло-кумло ий ожнысо схема дене эрта
106:365  мелиораций ден химизаций тургым В . Юксернын " кас ӱжара "
106:366  романыштыже , И . Осмин " уна " поэмыштыже личный озанлыклан
106:367  жапым ойырымӱм , индивидуальный инициативым шылтала , вашкерак
106:368  ялым ола гайыш савыраш ӱжеш . А А . Асаев " ошвичыжат ,
106:369  йӱксыжат " романыштыже ( 1985 ийыште угыч савыктыме ) вӱд
106:370  поянлыкым ешарымаште гигантоманийым пеш чот мокта , изи иксам
106:371  пӱйымым тӱнямбал событийышке савыра . романын тӱҥ геройжо ,
106:372  " чолга " мелиоратор Чолпан шуко ӧрын шогыде ойла : " дамбым
106:373  чоҥымеке , Икса ден Ошвичым шлюз дене ушат , тиде шлюз дене
106:374  катер але пароход пурен лектын кошташ тӱҥалеш . пароходеш колхозный
106:375  туристиский базым я каныме пӧртым почыт ... канал гоч пристанеш
106:376  шич да Москвашке шумеш кае веле . даже Ленинградыш лиеш . але
106:377  ӱлыкыла Казаньыш , Волгоградыш , Астраханьыш ... "
106:378  романын моло геройжо-влак тыге " чиялтыл " ойлымым лугыч ыштыме
106:379  олмеш йывыртен вашештат : " ой , Потыр Иваныч , мутет мут огыл -
106:380  шӧртньӧ " .
106:381    мелиораций ден гидростроительство пашаштына шке жапыштыже тӱргоч
106:382  кайыме . мелиораций ден вӱд озанлык министерствын титакшылан ,
106:383  сайын шоналтыде толашымыжлан кӧра нимогай кӱлешлык деч посна угыч
106:384  Дон вӱдыш каналым чоҥаш тӱҥалме , Арал теҥызым пытарыме ; Ошвиче
106:385  йырат эпере икса-влакым пӱялен шындыме . чыла тиде пашан нимолан
106:386  йӧрдымӧ ӱлмыжым ындыжым илыш раш ончыктен ...
106:387     эртыше ойлан , тормак шонымашлан эҥертыме моло автор-влакын
106:388  серымаштыштат рашак коеш . ятыр авторжо алят ушыштыжо коло-кумло
106:389  идалык ожнысо " рӱдӧ указанийым " пуктен ашна , Брежневын
106:390  ончыктымо корныж дене кызытат тошкышташ точа тиде ок сите , ме
106:391  историй йыжыҥнамат , шымлу ий жапыште эртыме корнынамат
106:392  " краткий курс истории ВКП(б) " , " вопросы ленинизма " книгала
106:393  негызеш сӱретлен ончыктена . личность культым ятлена , но илыш
106:394  саманым сталинизм ой дене келшышын умылтарена . ленинизмын чын
106:395  содержанийжым , тӱҥ идейжым шотыш огына нал . санденак З .
106:396  Каткован " живой родник " романыштыже нэп ден коллективизаций
106:397  жапым , кресаньыкын азапшым " великий перелом " статьян калыпышкыже
106:398  пуртен шындыме .
106:399    Сталин озаланыме годым демагог кашак осал пашам , репрссийым да
106:400  монь Ленинын лӱмжӧ дене , авторитетше ден леведаш тыршен .
106:401  М . Якимов " Ленинын салтакше " поэмыштыже революзй онын
106:402  сугыньжым шуктышо еҥыш репрессийлан титакан М . Калашниковӱмат
106:403  пуртен .
106:404  **98**
106:405    ӧпкелен ойлаш верештеш : кызыт марий Ленинанына сӧрал шомаклан ,
106:406  ушеш кодшо сӱретлан нужна . писатель-влак шукӱж годым чылалан
106:407  палыме фактым , политграмота учебинкым произведений рӱдыштлан налыт ,
106:408  южо поэтше пырдыж численник гыч ик лышташыжым кушкед налешат , тушто
106:409  серымым тыманмеш рифмоватлен шында ... тидын годымак мемнан
106:410  архивыштына тымарте тӱкысымӧ материал курык ора наре кия .
106:411  нине материалла гыч коеш : В . И . Ленинын илышыже да пашаже
106:412  марий калыкын илышыже да пашаж дене чак кылдалтмым ончыктышо
106:413  факт пешак шуко . кугу онын кабинетыштыже кызытат аралалтше
106:414  книгалам шерген лекмек , мочол сай шонымаш шочеш . вет ятыр
106:415  книгаштыже марий калык нерген ойлалтеш , а кабинет пырдыжыште
106:416  кечыше картыште Марий кундемым сӱретлыме ...
106:417    М . Прилежаева 1901 ий нерген серымаштыже ушештара : В . И .
106:418  Ленин , кугыжан ссылка гыч пӧртылшыжла , Звенигово затоҥыш жаплан
106:419  пурен кок кече наре илен ...
106:420    сыжетым , илыш гыч конфликтым , творчествылык материалым , чылт
106:421  угыч , шке гыч муын , сылнын иктешлен моштыдымаш марий сылнымутланна
106:422  умбакыже вияҥашыже ятыр шотышто эрыкым ок пу ...
106:423    лудат марла савыктыме ятыр произведенийым да вигак ужат : автор
106:424  шуко моло калыкын писательже семынак возаш тӧча , но ок кой тудын
106:425  возымаштыже чылт угыч серен моштымаш . марий автор ямде идейым ,
106:426  сюжетым ӧрдыж гыч " кӱсынла " . тиде кӱсынлымыжӧ идейный
106:427  содержанийыште веле огыл , персонажым ончыктымаштат , композиций
106:428  ден стильыштат чот шижалтеш .
106:429    руш да моло калыкын сылнымут ойпогыжо , чумыр мутвундыжо тачат
106:430  мыланна чапле образец , эре уым кычалаш кумылаҥдыше вий лийынак кодеш .
106:431  но ямде образецлан эҥертыме годым эн ончычак шке кӧргӧ вийым ,
106:432  " творческий самобытность " манмым моштен почылтарыман . личность
106:433  культ озаланыме жапыште , Брежнев ден Суслов тӧраланыме годымат
106:434  искусство пашаште , творчество пашаште " национальный самобытность "
106:435  манметым пешыжак жаплен огытыл , " историй шотышто перспективыдымылан "
106:436  шотленыт . арамлан огыл мемнан литературный критикна вес автор деч
106:437  кӱсынлымым , шинчаорак подражаний корно дене кайымым шукыж годым саеш
106:438  шотлен , " влияний " манме графашке пуртен шынден . но еҥ деч тӱрыснек
106:439  кӱсынлымӧ , тӱрыснек копироватлыме корно дене кайыме нигунамат " пайдале
106:440  влияний " 'лийын ок керт . ӧрдыж гыч кӱсынлымӧ , ушыш налме надыр
106:441  керек-кунамат марий культурыланна чылт шке семынже вияҥашыже
106:442  полшышаш . М . Шкетам 1924 ийыште " Йошкар кече " газетеш
106:443  " марийын искусствыжым Европысо музыка почеш " статьям печатлен .
106:444  тушто каласен : марий музыкым тӱнямбал искусство деке лишемдыман ,
106:445  амалжым ( творческий культурыжым ) моло ончыл калык деч налман , а
106:446  семже ( колоритше , спецификыже ) марийынак кодшаш . 1936 ийыште
106:447  " марий моммуна " газет марий театрлан тӱрыс страницыжым пӧлеклен
106:448  да тиде страницылан тыгай вуймутӱм пуэн : " акпатыр гыч Отеллошко " .
106:449  вес семын каласаш гын , шочмо калык ой тӱнямбал эстетика , культура
106:450  дене иктешлалтшаш . а шуко марий автор-влак кызыт мартеат культура
106:451  кӱкшыт шотышто моло калык деч почеш шӱдырнат . " провинциализм "
106:452  койыш , эрудиций таляка улмо мемнам йолна гӱч , кидна гыч кепшылтен .
106:453    яныш Ялкайн " сылнымут нерген мут " (1935) книгаштыже , марий
106:454  автор-влакым шылтален , тыге каласен : " илышым образвлакын системышт
106:455  гыч келгын ончыктышо чынак сылне произведенийым сераш пеш кугу
106:456  культуран лияш кӱлеш ... тыгай культуран , уста писательна , руш
106:457  йылме дене серыше-влак дене тӧр улшо пӱшо еҥна пешак шагал . марий
106:458  йылме дене серышылан пролетар мировоззрениян лийме веле огыл , айдеме
106:459  обществын ончыко законжо-влак шинчыме веле огыл , шке калыкын
106:460  экономикыжымат , историй-этнографийжымат , йылмыже кузе кушкын
106:461  толмымат шинчаш кӱлеш . уке гын тудо перспективым ончыктыман ,
106:462  чынже денак тичмаш образан произведенийым пуэн ок керт " .
106:463    тале уш-акылан писательнан ожно каласымыже , ойжо тачат моткоч
106:464  чын . кызыт социологий наукышто " функциональная неграмотность "
106:465  термин уло . тыгай " грамотдымо еҥлан " вуз дипломан , но илыш
106:466  деч , чумыр наука деч почеш кодшо , литератор я ученый шотлалтеш .
106:467  а тыгайже , чыным ойлаш верештеш , коклаштына ситышынак уло .
106:468  эн тӱҥ ситыдымашна : уло сылнымутна , моло калык сылнымут дене
106:469  таҥастарымаште , пешак икмарда уш-акылан , аҥысыр шинча онцалтышан ...
106:470     Козлов . ойда дене келшыде ок лий . ме шинчымашнам шинчымашлан
106:471  кӧра гына налшаш огынал . а тудым эреак тӱрлӧ могыр гыч пойдарен
106:472  шогышаш укына . адакше тидыжат уло : ме , марий писатель-влак ,
106:473  шке подыштынак шолаш йӧратена . моло писатель-влак дене кылна изи .
106:474  тидыжат , очыни , уш-акыллан иктураште шогашыже гына полша .
106:475    Васин . мый шке шонымашем , ончалтышем луктын ойлымаштем утларакше
106:476  тӱрлӧ тӧрсырна нерген почын ончыктышым , " фимиам " манме деч
106:477  кораҥаш тыршышым . моктымо шомакем критика чондайыштем але пытен
106:478  огыл . тамле " костенечемат " тушто ситышынак уло . ятыр марий
106:479  авторжо мӱгинде йокма гай ойым шукертсек чон йӱлен вуча . туге гынат
106:480  мый тулар марий омыл , чиялтен ойлаш , лудшо оҥым чолга шомакем
106:481  дене сымыстараш ом шоно . эре иктым ушыштем кучем : литературный
106:482  творчество чӱдӧ шонымашан , таляка культуран лудшо-влаклан
106:483  келыштаралтмаш огыл . сылнымут чарныде вияҥ , лӧзаҥ шогышаш .
106:484  тунам веле чынже денак калык мут , уш-акыл ойпого лиеш . икманаш ,
106:485  критицизм пафос виян творчествылан йот огыл , мутем уш-акыл куатым
106:486  утыр нӧлталаш , шуараш тарата шонем . ида мондо : кӱртньымат
106:487  тулеш шуарат .
106:488    Козлов . Ленин ойлен : " талант - это редкость " . сандене
106:489  поэтым , прозаикым , драматургым поро ой денат жапыштыже куандарен
106:490  моштыман . лушкыдо , таляка произведенийым возышо-шамычым чаманыман
106:491  огыл , но чын талантлан эре полшыман . а кӱрылтде ончыко каяш ,
106:492  сылнымутнам у кӱкшытыш нӧлталаш кӱлеш манмыда пеш чын .

107:1  107 патай сопромын ойпогыжо
107:2  ( ончыко 1990 : 4 ) **101**
107:3  Николай Петров
107:4           Ларивон таушта
107:5            мыскара
107:6     йыван , кудывечыште пум шелышт шогышыжла , капкашке пурышо
107:7  пошкудо Ларивоным ужо .
107:8     йыван пала : Ларивон толын гын , пашам ышташ итат шоно .
107:9  тамакшым пижыктат , чарныде ляпкаш тӱҥалеш . пашаш угыч пижат -
107:10  урвалтет гыч шупшыл шында . адакше пеш чоя : еҥ ончылно сигаретым
107:11  шупшшыла коеш . нигӧ уке годым кӱсенже гыч тамак мешакым луктешат ,
107:12  пундашыжым удырен , сигарым пӱтыра . вара парнясе кок йыжыҥеш виса ,
107:13  уто лийын колта гын , чывыштен кӱрлешат , мӧҥгеш пышта . кагазше
107:14  гын тудын пеш шуэн лиеда , дандене эре еҥ деч куча . тиде ганат
107:15  тыгак лие .
107:16     - Айда , Йыван , шич каналте . паша вет пире огыл - чодырашке ок
107:17  кудал .
107:18     Йыван кидеш кучымо товаржым меҥгыш руале . Ларивон воктенысе пу
107:19  пӱчкыш ӱмбаке шинче .
107:20     - вара мом шупшат ? - йодо Ларивон . - Айда икте гыч тӱргыктена .
107:21     - пӱйто от пале , мый вет шупшмаш уке .
107:22     - ай , монденамат , ит сыре йодмемлан .
107:23     Ларивон , тамак мешакшым лукмек , вес кӱсеныштыже кагазым кычалаш
107:24  пиже .
107:25     - ала ияшкыже пыштенам . шаҥге гына пӱтырен шупшымыс  .Йыван шольо ,
107:26  ик газетым лук-ян .
107:27     - Ларивон чӱчӱ , ынде мыняр газетым нумалынат мый дечем ?
107:28     - йӧра , йӧра , ит вурсо кум ырым пуэм - кондо веле .
107:29  пешак шупсмо шуэш .
107:30     - колышт , кызыт лачак подписной кампаний кая . подпискым ыште ,
107:31  газетым мӧҥгышкетак кондаш тӱҥалӱт .
107:32     - эре жап ок сите : я паша , я эше иктаж-мо лектеш . мондалтеш ,
107:33  викшым манаш гын .
107:34     Йыван тетла мутым ыш шуйо , пӧртышкыжӧ пурен лектат , Ларивонлан
107:35  ик газетым кучыктыш . тудыжо , таум каласыдеак , налме газетшым
107:36  гармонь пошла тодыштын , сулма кӱсенышкыже пыштышат , капка велке
107:37  ошкыльо .
107:38     Ларивон кайымек , Йыван эше ик жап шинчылте , вара " шоҥго
107:39  карта , тый мондет гын , мый садак ом мондо . тылат пеш оҥай гына
107:40  подпискым ыштем " , - мане семынже . эрлашыжымак Иыван Ларивон
107:41  деке пурыш да латвич теҥге оксам кӱсынеш йодын нале . чыла
107:42  тиде оксам почтым нумалше Ведасилан кучыктӱш да Ларивон лӱм
107:43  дене подпискым ыштыш .
107:44  **102**
107:45     ик кастене Йыван деке Ларивон уэш тольо .
107:46     - тый , Йыван шольо , оксам араш веле йӧратет , а пӧртылташ
107:47  шотет уке . пу кызытак !
107:48     Йыван , мутым лукде , Ларивонлан ныл кагаз ластыкым кучыктыш .
107:49  тудыжо нимолан ӧрын : я кагазым ончалеш , я - Йываным .
107:50     - тый мыйым йӧршынак окмаклан шотлет ала-мо ? вет сайын шарнем :
107:51  вич кум теҥгеашым пуэн колтышым . а тый мом ыштылат ?
107:52  ныл кагаз ластыкым тушкен утлынет ?
107:53     - кагаз ластык огыл , квитанций . вет шкеак маньыч : подпискым
107:54  ышташ жап уке . олмешет мый ыштышым . теве ончо . тиде - " марий
107:55  коммунылан " , тиде - " пачемыш " да " Ончыко " журнал-влаклан ,
107:56  а тидыже - шкенан районысо газетлан ...
107:57     тылеч вара Ларивон пошкудыжлан кок тылзе наре  шыдешкен кошто .
107:58  но у ий эртымек , Йыван деке куаныше чуриян пурыш .
107:59     - могайрак илымашет , шольым ? - малдале . - палет , таче газет
107:60  ден журналетӱм Ведаси конден пуыш . газетыште мом гӱна огыт возо
107:61  улмаш ! " пачемыш " журналже гын путырак оҥай . сӱретшым ончен,
107:62  мӱшкыр  корштымешке воштыльым , а ... саде сатучетым чаплын пӱшкылыныт !
107:63  " Ончыко " журналже веле ала-молан толын огыл .
107:64     - толеш , тудат толеш , Ларивон . " Ончыко " журналже кок
107:65  тылзылан ик гана лектеш .
107:66     - а-а-а , ракмат тугеже , Йыван шольо . ончыкыжым подпискым
107:67  шкеак ышташ тыҥалам . ынде мый кажне кастене ватемлан
107:68  политинформацийым лудам . пылышыжым шогалтен колыштеш . могай окмак
107:69  лийынам : тынар илен , газет ден журналым налын омыл ! на ,
107:70  папиросым шупш . ай , шайтан , тый от шупшыс .
107:71     - газет дене от пӱтырӧ мо ?
107:72     - э-э-э , уке ! мый газетын кажне номержым поген ургем . тушто тӱрлӧ
107:73  закон да мойн лиедатыс . а журналыштыже , колынам , оҥай деч оҥай
107:74  повестьым , ойлымашым , у мурым печатлат . сандене кызытак шонен
107:75  пыштенам : " Ончыкым " книга семынак шӧрлыкыштӧ аралаш тӱҥалам .

108:1  108 илыш - модыш - пеледыш
108:2  ( Ончыко 1990 : 4 ) **102**
108:3  Михаил Якимов
108:4            мыйын милицием ...
108:5     эҥ шинчаште шӱк пырчым ужмо деч ончыч шкеныштыным тӱслен нал - ала
108:6  тушто шанчаш огыл , а пырня кия , манме гай , мыят шке илышыштем лийме
108:7  азап нерген воштылтарен ойлем гын , нимогай сулыкымат ом ысте , шонем .
108:8  илыме курымышто могай гына теньышоньыш паша ок лий . тудо жапыште ,
108:9  очыни , нигуш пурен каяш ӧрынна , но жап эртымек , шонен-шонен ,
108:10  шкендымат , весымат веселан шарналтен воштылде от чыте шол . маньымыс ,
108:11  эн ончыч шке гычем тӱҥалам .
108:12     ... ала-могай пайрем кече ыле . шарнем : кеҥеж пагыт . мый М .
108:13  Калашников деке кас велеш уналыкеш пурышым . туштак П . Эсеней да
108:14  эше ала-кӧ-шамыч ыльыч . мыйым йолташ семын куанен вашлийыч .
108:15  мый такшат изиш чевер неран ыльым , а мыланем , ӱстелтӧрыш шынден ,
108:16  тунамак " штрафнойым " кучыктышт . йырымлат : " э-э , эре толмашет уке .
108:17  кузе толаш эше кумылетше савырнен " . толынам гын , толынам ! мыят
108:18  саде шӧрынан янда стаканетым кумылыштым шуктенак савырал шындышым .
108:19  мыйын , орадын , койышак тугай : йӱам гын , кочмо ок шу , а кочкам
108:20  гын , йӱаш ок кай . ала молынат тыгай " черышт " уло - ом пале ,
108:21  но манамыс мый шке нергенем ойлем . а логар мушкылтмек , ковышта
108:22  лемым але помидор падырашым пурлатат - мутланаш , тӱрлӧ
108:23  **103 **
108:24  манеш-манешым пӱтыркалаш-рончаш тӱҥалат огыл мо ? ончалат эше :
108:25  оза тамакым тырга гын , тыят эше , тӱҥалтышлан порядочныйла койын ,
108:26  " шупшаш лиеш ? " ышталат . " ну , конешне меат тӱргенас , айда шупш ,
108:27  шупш ... "
108:28     кутырен-ляпкен шинчыме коклаштак эше вес шӱдым темалтат . арака
108:29  да тамак , тамак да арака , о-о , нервлан пеш " полшат " . тӱргоч
108:30  кайыметымат от шиж . квартирыште тулымат чӱктышт . шомак-умбак ,
108:31  мый - тумбак . кузе лектын каенам - ялт ом шарне . таум ыштымет-мочет
108:32  докан ...
108:33     помыжалтым . логар кошкен . тьфу . шинчам пеле почын ончыштам -
108:34  мӧҥгыштӧ огылла чучо . кӱшнӧ , туврашыште , кӱртньывоштыр-тодман
108:35  лампычке йӱла . воктенем эше ала-кӧ пеҥыжеш . кынел шинчым .
108:36  хе-хе-хе . иктаж вич-куд пӧръеҥ трусик дене клеенка кроватьыште
108:37  улына . иктыже - туманла , весыже - " ах , мом ыштылынам ? .. "
108:38  да-а , паша томам . айныктарыме верет теве могай улмаш ! мом
108:39  ышташ , тышеч могай суксо шулдыр дене чымалташ омса кыдалан
108:40  вераҥдыме касса окна гай фанер черлыкым пералтышым . иктаж пел
108:41  минут гыч " йошкар фуражка " мыйым шӱтен ончале .
108:42     - чего вам ?
108:43     - брата бы ...
108:44     - здесь все вы братья-бражники .
108:45     - честное слово , позвоните полковнику .
108:46     - ч-ч-чего ? какого полковника ? !
108:47     - брата . Александра Кирилловича .
108:48     - ? ! - младший лейтенантӱн шинчажат талиҥгаш савырныш .
108:49     - позовите полковинка Максимова .
108:50     - есть позвать ! - изи лейтенантем фанер окнажымат петыраш
108:51  мондыш : пуйто мый тудын ончылно чара кап-кылан " клиент " огыл ,
108:52  а ала-могай командир-капитан улам .
108:53     топчанышкем миен шинчым . шонкалем . тыгай годым могай гына
108:54  " гениальный " шапшак , герой , эн кугу мудреч , мыслитель от
108:55  лий ? тӱрлӧ калык мутат толын перна : " голь на выдымки мастак " .
108:56  " вӱдыш пурен каяш тӱҥалше олым пырчыланат кержалтеш " . вучем .
108:57  ала мормыр , ала кылменам , ала лӱдынам - чытырем . а шке эре виш
108:58  касса рожыш эскерем . кенета палыме торжа йӱк шоктыш :
108:59     - кто там ?
108:60     - вот там ...
108:61     касса окнаште Александр Кирилловичын йошкарген шемемше
108:62  тӱсшӧ койылалтыш . тунамак мыйын велыш кӱжго мушкындыжым ончыктыш .
108:63     икмагал жап гыч омсам , шылдыр-голдыр шоктыктен , саде млалший
108:64  лейтенантак почо :
108:65     - шольыжо улам манын , теҥгечак ойлем ыле . а тый ... лӱметымат
108:66  каласен шыч керт , - марла вудымата . марий улмаш чортан , нужгол
108:67  иге .
108:68     мыйын вургемем вес кыдежыш конден пуышт . максимоват тушко
108:69  пурыш . мый тудын ӱмбак ончалашат лӱдынам .
108:70     - шольымжак огыл . кокан эргыже . документше монь уке ыле мо ? -
108:71  полковник йодеш .
108:72     - автобусышто мален шинчен . дружинник-шамыч кондышт , - вудымата
108:73  изи лейтенантет .
108:74     ме , нимогай кагазеш сералтдеак , коридорыш лекна .
108:75     - до свидания , - ышталаш тӧчем . пычкемыш коридорышто мылам
108:76  	 коварчышкем таза пулвӱй тӱкныш :
108:77  	 - эше тылат свиданий кӱлеш мо ? кай писынрак пашашкет . ужо
108:78  лу час шуэш ! врачын йодмыжлан шойыштынам . свердлов урем , 55-ше
108:79  порт ман ... - манят , Александр Кириллович дене писын ойырлышна .
108:80  	 тудо кечывалымак мый тыгай номеран пӧртым кычал савырнышым .
108:81  тыгай номер уке . стадион пытартыш номеран : 37 .
108:82  **103**
108:83  	 пагыт коло ий утла эртен . айда мо каен - тудо кыша . секретный
108:84  операчийланна ит сыре , Александр Кириллович . Маяковский пеш чын
108:85  возен : " моя милиция меня бережет " . чын дечат чын улмаш .
108:86  				 пӧлек олмеш
108:87  	 институтым тунем пытарыме деч тылзат пеле ончычак мыйым радио-
108:88  комитетыш литературно-драматический вещаний редакторлан пашаш нальыч .
108:89  тылеч ончыч тиде должность манмаштет Ш . вишневский ышта ыле .
108:90  шкеже нигунам ойлен огыл гынат , тогдаенам : мыйым ты пашаш налаш
108:91  тунамсе радиокомитет председатель З . М . Антоненколан тудак
108:92  темлен докан . вер Семен Алексеевичым шкенжым Марий АССР
108:93  писатель ушемын ответственный секретарьжылан сайленыт ыле . 1953
108:94  ийыште тудлан кумло кум ият уке ыле . ( молан " ыле " манын
108:95  возымемлан  годым мыланем поэт В . Дмитриев йолташ телефон дене
108:96  ойган уверым лакасыш : 1990 ий 29 майыште мемнан йолташнан поро
108:97  ӱмыржӧ кӱрылтын ) .
108:98     тыгай годым фронтовик изана дене могай азап лиймым ушештараш
108:99  оҥай огыл гынат , каласен-ойласемак . вет илышыште шкежат мыскарам
108:100  йӧратыше , койдарчыклан сырыдыме , полдалге койышнам туныктен
108:101  вурсышо лийын . пагыт пӱрымашеш мый тудлан институтыш тунемаш
108:102  кондымыжланат таум ыштем . кӧ пала , ала шке ӱмыремат кужу огыл ,
108:103  но порылан порым тӱрыс тӱлен моштыман ...
108:104  	 1953 ий 15 майыште мый радио пашаеҥ лийым . Семен Алексеевич
108:105  мемнан редакцийыш пурен , тӱрлӧ ой-каҥашым пӱэн , автор-влак дене
108:106  кузе кутырышаш нерген ойлен . кондыш икана тыгена почеламутшо-влакым .
108:107  мыйым эскера : мый тудын серымаштыже могай экшыкым муын кертам .
108:108  вич-куд почеламут . тунамсе жаплан келшыше . чыла сай . перепечаткым
108:109  ыштен , чыла страницылаш кидем пыштышым . тачат ом мондо : тушто
108:110  моткоч лирический , яндар чон дене возымо , эше мурыш савырныдыме
108:111  " тылат " да " марий ӱдырлан " почеламут ыльыч . манамыс , чыла сай .
108:112  председательна З . М . Антоненко да цензор " визым " пыштеныт .
108:113     студий Главпочтамт пӧртын кумшо этажытыже ыле . тушто раш да
108:114  яндарын магнит пленкыш возышна . " марий ӱдырлан " почеламут
108:115  мылам моткоч келшыш . текстыште шарнем :
108:116           пӧлек олмеш тумо
108:117           марий ӱдырлан тазалыкым пуэн ,
108:118           пӧлек олмеш
108:119           кандырала шӱйыш умла
108:120           ӱпшым пӱтырен .
108:121     передача эрлашыжым эрдене йоҥгалташ тӱҥале . диктор Зоя Степановна
108:122  Янаева увертара : " литературный передачым тӱҥалына . поэт Семен
108:123  Вишневскийын у почеламутшо-шамычым колыштса " .
108:124     йӧра . Колыштам .
108:125           " пеле колмеш " тудо
108:126           марий ӱдырлан тазалыкым пуэн ,
108:127           пеле колмеш "
108:128           кандырала шӱйыш умла
108:129           ӱпшым пӱтырен ...
108:130  	 ӱпем шогале : " пеле колымеш " ...
108:131  	 С . А . Вишневский звонитла :
108:132  	 - колыштыч ?
108:133  	 - колыштым ... калыкше мом ойлаш тӱҥалеш ?
108:134  	 - мом ? ..
108:135  	 - тол ыле студийыш , пленкым угыч колыштын лектына .
108:136  тольо . колыштна .
108:137  **105**
108:138  	 - амо тусто , контрреволюций ?
108:139  	 - мут , шомак радам . стилистика .
108:140  	 - ом ӱмыло .
108:141     - айда угыч колыштына . " пӧлек олмеш " кузе йоҥга ? " пеле колмеш " .
108:142     - ох , Микале . мый тидым возымо годым ялт шижын омыл .
108:143     - мыят , - манам - лудмо , буквам ончымо годым шижын-колын омыл ыле .
108:144  	 сборникеш варажым С . А . Вишневский таҥ " пӧлекленак " манын
108:145  серыш . пеш "чын " ыштыш : " пӧлек ленак ! "
108:146  	 тиддеч вара мый шкеат почеламутем , йӱкын лудын -колыштде , нигунам
108:147  печатлаш пуэн омыл . а тунам мый шке туныктышем деч тау мутым кольым .
108:148  пытартыш шомакем ынже лий : ваш порылыклан курымаш тау . мемнам шарнышат
108:149  мыскара илыш язепым поро ойсавыртышыш , икте-весылан полшымо кумылыш
108:150  савырыже " .
108:151                   пондаш
108:152  	 ну вет коктанчык ыле тиде Исаков . теве тудо Тихоокеанский флотын
108:153  лӱмлӧ артистше , то ...
108:154  	 - военно-морской штабыште дежурный улам . ончем : фолт адмирал
108:155  омсаш пура . вик палышым - Исаков .
108:156  	 - здрав-жел-адм-флота !
108:157  	 - здравствуй , постовой краснофлотец ! - вашештыш адмирал . мый
108:158  тудлан ала-мо шот дене , очыни , келшышым .
108:159  	 - фамилиет кузе ? - йодеш .
108:160  	 - Исаков , адмирал йолташ .
108:161  	 - тугеже ме чоска улына . могай флотышто служитленат ?
108:162  	 - тихоокеанский .
108:163  	 - слузи и дальше честно ...
108:164  	 икманаш , Константин Афанасьевиц , марий манмыла , кийыште
108:165  тоям нӧлтышташ йората ыле . музыкыштат шке вуя ала-мыняр да мом-
108:166  гынат ыҥлыше , лӱдын-вожыл шогыдымо еҥ , радиокомитетын музыкальный
108:167  редакторжо лие . а пашалан , чынак , чкыла вийжым пуа ыле . кӱчык
108:168  жапыште мурызо-влак В . Е . Смирнова , Л . К . Краснов ,
108:169  композитор-влак  К . А . Смирнов , И . С . Ключников-Палантай
108:170  да моло-влакнергенат чапле очерк-влакым серыш . икманаш , марий мурым
108:171  калык чонышкак шыҥдарен кертше уста еҥыш савырныш . ала очерк гыч
108:172  тӱҥалынак варажым Палантай нерген " марий шӱшпик " романым возыш .
108:173  пӱтынь комитет пашаеҥ-влак умылышна : марий искусствым акленат , кӱлеш
108:174  годым тудым аралышаш верч пеҥгыдын ӱчашенат , кучедалынат кертеш , но ...
108:175  	 но икана мыланем тудо пеш чот " полшыш " . ӱмырешем шарнаш кодын .
108:176  	 - пу , - манеш , мыланем иктаж ойлымашым лудаш . мый , - манеш , -
108:177  Илья Россыгин але Владимир Зернов гайыштланак вуйым ом пу . туге
108:178  лудын шындем , йодышан заявка-влак кажне кечын толаш тӱҥалыт .
108:179  кӱлешак гын , тидыжым организоватленат пуэм . литератур передачын
108:180  авторитетшым эше нӧлталына . вет искусствын тувраш-потолокшо уке ...
108:181  	 тунам эше магнит пленка пеш шагал ыле . микрофон ончылно вик
108:182  лудмо , передача эфирыш вик каен .
108:183  	 ик кечын мый ӱстелем вашеш шинчыше музредактор К . А .
108:184  Исаковемлан ойлем :
108:185  	 - 17 октябрьыште М . Шкетанын шочмыжлан 55 ий темеш . ( тиде
108:186  историй 1953 ийыште лийын ) . ямдылалт писатель-классикнан
108:187  " вуйлатышын пондашыжым " лудаш .
108:188  **106**
108:189  	 " тихоокенаский артистем " моткоч куаныш . шинча йӱла веле .
108:190  иктаж ныл-вич кече ямдылалте . манмыла , наизусть кертеш , шонет .
108:191  воштылтенак лудеш .
108:192     передача кече толын шуо . Константин Афанасьевич эсогыл
108:193  костюмымат вашталтен чиен . пуйто эстрадыш лектеш .
108:194  	 - кайышым , порым тыланыза ! - шоктыш .
108:195  пытартыш увер деч вара диктор Николай Потаповын йӱкшӧ йоҥгалте :
108:196  	 - литературный передачым тӱҥалына . марий писатель-классик
108:197  Яков Павлович Майоров-Шкетанын " вуйлатышын пондашыже "
108:198  ойлымашыжым колыштса . артист Константин Исаков лудеш .
108:199     репродукторыш кӱтена . мо ия ? нимат укес . дежврный редактор
108:200  Иван Федотов " рекорд " радиоприемник денат , Йошкар-Олам кучаш
108:201  тыршен , волнам пӱтыркалыш - нимат ок шокто . кенета ... о ымашне !
108:202  радиокомитет кабинетым шергылтарен , тазан гына кокыралтыме шоктыш .
108:203  вара эше " к-хм-ых " йӱк лекте , да передача адак порволыш , йомо .
108:204  	 Федотов студийыш телефон дене пӱтыркала . но вашмут уке . диктор
108:205  Потапов ден оператор Яшинат пуйто вӱд йымак каеныт . а жап шот
108:206  дене передача мучашкат лишемшаш . пытартышлан Николай Потаповнан
108:207  йӱкшӧ лекте : " те кызыт ... колыштын улыда . артист ... лудын... "
108:208  	 радиокомитет тунам Главпочтамт пӧрт деч урем гочла веле ыле .
108:209  мемнан лӱмлӧ " артистна " комитетыш пеш куаныше пӧртыльӧ :
108:210  	 - колыштда мо ? кузе йоҥгалте ? кӱлеш верыште мый шкежат воштыл
108:211  колтенак лудым вет ...
108:212     тиде жапыштак , эше чот чалемшыла койын , радиокомитет предсе-
108:213  датель Зинаида Михайловна Антоненко толын пурыш .
108:214     - шахматла модыда ! ? а эфирыште - радиохулиганство ! исаков
108:215  кокыра . потапов артистым мокта . дежурный редактор ден литературный
108:216  редактор нимом огыт пале ...
108:217  	 - передачым пеш вучышна , радиоприемник денат кычална да ... -
108:218  ойлышташ тӧчена .
108:219  	 - теве чылаланда мый кылеш передачым кычал муам . эрла эрденак
108:220  кузе , мо лиймым умылтарен возен пуэда .
108:221  	 а пашаже тыге лийын улмаш . диктор Потапов " лудеш " пытартыш
108:222  шомакым каласен да микрофоным выклычатлен лектын . тудын олмыш
108:223  Исаков пурен шинчын да давай лудаш . пел ойлымашеш йыкшым яндарешташ
108:224  микрофоным включатлен да ... кокырен налын . вара адак выключитлен
108:225  да - адак лудын . а Потапов почта буфетыш чайым йӱаш миен коштын .
108:226  передача пытымек , студий гыч Исаков лектын . аппаратым
108:227  Потапов толын ончалеш . тушто " микрофон выключен " манме сералтын .
108:228  дикторет включитлен да кузе кӧн да мом лудметым удертарен .
108:229  	 тыге ме , " технический йоҥылышым " тӱшка вий дене чумырен
108:230  кертынна . ну , ия улат тый , " вуйлатышын пондашыже " ! а такше
108:231  ойлымаш титакан мо ? ме шке титакан улына .
108:232  	 эрлашыжым З . М . Антоненко йолташ дежурный И . Федотовлан
108:233  диктор Н . Потаповлан , опееатор Л . Яшинлан , К . Исаковлан
108:234  да мылам , литредакторлан , приказ почеш чапле гына " пондашым "
108:235  пижыктыш .тылеч вара Константин Афанасьевич ик литературный
108:236  передачымат лудаш йодын огыл . южгунам мыскараче Иван Федотович
108:237  туддеч йодеш ыле :
108:238     - ала эше ик ойлымашым лудын пуэт ыле ? угыч воштылмо шуаш
108:239  тӱҥалын ...
108:240  **107**
108:241           неле штанга
108:242     " марий коммуна " редакцийыште ыштем . ик кечын мыланем
108:243  типографийыште " яндар вуй " лияш перныш . калыклан умылаш
108:244  каласыде ок лий : тиде еҥ эрласылык газетым , пытартыш гана
108:245  лудмек , " тӱняш лукташ " кидым пышта .
108:246  а дежурный , эн ответственный пашаеҥ , отдел вуйлатыше да , тунамге
108:247  пагыт семын , коммунист лийшаш . а мый тунам институтым тунем лектынам
108:248  веле , комсомолец ыльым .
108:249  	 дежурный редактор Исай Максимович Сайтиев чыла страницым лудын ,
108:250  терген , подписьым шынден : " разрешаю . в печать.."
108:251  	 мыят чыла лудым . чон - яндар .
108:252  	 тунам фото клишем вес пӧртӱштӧ ыштат ыле . цинкографшымат шарнем -
108:253  Афанасьев .
108:254     клишем эн пытартышлан кондат ыле . фотоматериал олмеш эше яра вер
108:255  веле ыле .
108:256  	 иктаж кок шагат йӱдым корректорский кабинетыш мылам образец
108:257  экземплярым кондышт . мый , пеле малыше , - кыргыр-йошт . кид
108:258  пышталте .
108:259  	 эрлашыжым мый пел кече канышаш улам ыле . кынелынам . ватем ,
108:260  Лидия Павловна , редакцийыштак корректорлан ышта ыле . мемнан
108:261  деке редакций шофер Шошин пурен шогале . почешыже - сайтиев . кочкаш
108:262  шолтен шогышо лида ала-могай зияным шижше гай пӱкеныш лоптырге
108:263  шинче . мыят шинчам пашкартенам .
108:264  	 - кайӱшна . ӱжыт ...
108:265  	 мый йолаш олмеш тувырым тудыр олмеш йолашым чияшат ямде улам .
108:266     - пашам ыштенна . - Исай Максимовиц ош шинчапунжо йымач
108:267  онча . - кертыч . мый ынде партбилет деч посна кодам докан .
108:268  	 - мо ? ! типографий пудештын мо ...
108:269  	 - пудештарат ! ..
108:270  	 пашашке мийымашешна редколлегий погынен шинчын ыле .
108:271     - провокаций ! - пеҥыжеш культура ден быт пӧлкам вуйлатыше М . Ф .
108:272  Столяров .
108:273     - технический йоҥылыш ,- лыпландара партотдел вуйлатыше
108:274  П . С . Измайловский .
108:275  	 - можым мом ыштыде , можым кодаш ок лий ! - ышталеш ял озанлык
108:276  	 пӧлка заведющий Г . М . Эрский .
108:277  	 редактор М . П . Иванов шыдын шемемын .
108:278  	 - мом луктында , паледа .
108:279  	 - чыла шот дене , - Исай чӱчӱ чогыманда .
108:280  	 - " яндар вуйжо " аҥыаргыше лийын мо ?
108:281     - сайын умылтарыза . эрский манмыла , кудыжо-можо-кӧжӧ ...
108:282  	 - теве налза номерым .
108:283  	 ончена . фото . фото ...
108:284     подпись : " локомотив " спортивный обществӱн стангистше Ибраев
108:285  РСФСР-ын у рекордшым ончыктен " . тынар - тынар килограмм .
108:286  килограммет - керек . фотожак мом шога вет . манмыла , тонным !
108:287  штангистна унчыли вуя штанга ӱмбалне шога . акробат ! кӧ титакан ?
108:288  конешне , эн ончыч редактор . а вара ...
108:289     утлышна . Пашаш колышт . конешне , тунамсе семын коммунист
108:290  И . М . Сайтиевлан приказеш " на вид " сералтышт , а
108:291  мыланем ... эх ,трудовой кинжкаште таче чылаже лудамат , шотлен йомам .
108:292  но илаш саяк . неле-йӧсӧ коклаште тӱрлӧ воштылтыш , шырки-вурки ок
108:293  лий гын илыш - илыш мо ? эрский манмыла , эреак можо моан лийшаш .

109:1  109 культура увер
109:2  ( ончыко 1990 : 4 ) **108**
109:3         Урал марий-влак дене
109:4    тений март мучаште мыланем Свердловск областьысе Красноуфимск
109:5  олашке миен толаш , тысе педучилищын студентше-влак дене вашлийын
109:6  мутланаш пиал логале .
109:7    ты ола кундемысе марий яллаште шочын кушшо икшыве-влак
109:8  Красноуфимск педучилищыште ынде кокымшо ий марий йылме да
109:9  литература предметым тыршен тунемыт . кызытеш икымше курсышто
109:10  тудо факультатив семын эртаралтеш , а кокымшышто - программа
109:11  почеш . ончыкылык туныктышо-влак Сергей Чавайнын , Шабдар
109:12  Осыпын , Олык Ипайын , Миклай Казаковын да моло марий
109:13  сылнымут мастарынат возымыштым лудыт , лончылат , а тунемме
109:14  ий пытымеке , экзаменым кучат .
109:15    Владимир Васильевич Гордеев , педучилище директор ,
109:16  национальностьшо дене марий айдеме огыл . туге гынат марий да
109:17  татар йылмым туныктымо пашам вияҥден колтӱшаш верч тургыжлана .
109:18  тидын шотышто ме тудын дене кабинетыштыже ятыр мутланен
109:19  шинчышна .
109:20    В . В . Гордеевын ойжо гыч рашеме : марий йылме дене
109:21  туныкташ але учебник ден пособий-влакат огыт сите , кадр
109:22  шотыштат чӱдылык шижалтеш . шочмо йылме дене туныктышо
109:23  Вера Николаевнанат лӱмынак налме шинчымашыже уке . тудо
109:24  кызыт Свердловск оласе университетыште заоцно тунемеш .
109:25    Красноуфимск олаште марий йылмым тунемше кок группыжат
109:26  мемнан республикысе Оршанка педучилище дене кылым кучен
109:27  шога . умаште Николаева Вера Николаевнан вуйлатыме ик
109:28  тӱшка Йошкар-Олашке экскурсий дене толын , музейым ,
109:29  памятник-влакым ончен , театрыште лийын . вара студент-влак
109:30  Оршанкыш , тушечын Курык марий районыш СССР-ын калык
109:31  туныктышыжо П . Е . Емельянов дене пырля миен коштыныт .
109:32    Красноуфимск педуцилищыште тунемше ӱдӱр-рвезе-влак шочмо
109:33  йылмым да литературым йӧратат , пагалат веле огыл , сылнымутан
109:34  произведенийымат возгалаш тӧчат . вашлиймашке погынышо-влак
109:35  шкеныштын серыме , тыгак марий поэт-влакын почеламутыштым
109:36  лудыч , шочмо йылме дене мурым шергылтарышт .
109:37    тиде вашлиймаштак тунемше-влакым Марий АССР писатель
109:38  ушемын пашаж дене палдарышым , " Ончыко " журнал нерген
109:39  каласкалышым , творческий планем почын пуышым да икмыняр
109:40  почеламутем лудым .
109:41    тунамак ончыкылык педагог-влакын возӱмо произведенийыштым
109:42  лончылышна , почеламутым , ойкымашым кузе возаш кӱлмӧ нерген
109:43  рашемдышна .
109:44    мӧҥгӧ пӧртылшаш деч онцыч мый тунемше-шамычлан " Ончыко "
109:45  журналым автограф дене пӧлеклышым , а нуно мыланем сувенирым
109:46  да книгам кучыктышт . вашлиймаш пытымеке , уло группа дене
109:47  мыйым гостиницыш шумеш ужатен колтышт .
109:48    Красноуфимск оласе педучилищыште марий йылме да литература
109:49  группым почмаш тачысе кече , перестройка да демократий саман
109:50  дене келшен толеш .-  тиде шинчымаш полатыште песпубликына
109:51  деч ӧрдыжтӧ верланыше марий яллаште шочмо йылмым да литературым
109:52  туныктышо , марий калыкын илыш-йӱлаже , культурыжо , искусствыж
109:53  деке шӱмаҥдыше специалист-влакым ямдылаш лиеш . ончыкыжым
109:54  сылнымут мастарна-влакын ешышкыштат Урал кундем гыч самырык
109:55  автор-влак ушнен сенат .
109:56    тидым шотыш налын , Красноуфимск педучилищыште почылтшо
109:57  марий группылан ужар кушкыл гай вияҥашыже , кушкашыже , илыш
109:58  корныш пеҥгыдын шогалашыже тӱрлӧ семын полшыман , йӧным
109:59  ыштыман .
109:60  В . Осипов ,
109:61  " Ончыко " журналын отдел вуйлатышыже .

110:1  110 серыш-влак каласкалат
110:2  ( Ончыко 1990 : 3 ) **52**
110:3         поро кече лийже , " Ончыко " журнал пашаеҥ-влак !
110:4     Mӱй тендан журналым эреак лудын шогем да изамланат окыжо
110:5  манын сералтам .
110:6     шукерте огыл " урал марий коклаште " (1989 ий , 6 номер )
110:7  статьядам окышым . тышеч шонымаш лекте : урал марий йоча-влакат
110:8  шочмо йылмыштым ынышт мондо , пагалышт манын , талантан йоча-
110:9  влакым Йошкар-Олашке тунемаш ужаш кӱлеш , вет руш-влак тыгай-
110:10  влакым вашке поген налыт , туныктат . весе : мый 46 ийым иленам ,
110:11  но алят Йошкар-Олам - марий столицым ужын омыл .шкат каен
110:12  омыл , да иктат наҥгаен огыл . сандене марий-влакым Йошкар-
110:13  Олам ужаш обязательно наҥгаяш кӱлеш , тунам марий-влак шочмо
110:14  йылмышт дене мутланаш утларк тыршаш тӱҥалыт . сандене Йошкар-Ола
110:15  ден Свердловск да марий илыман моло оласе туризм да путешествий
110:16  бюро-влаклан ваш кылым ыштыман .
110:17     кумшо: журналешда тошто марий муро-влакым печатлыза , вет
110:18  марий калыкын мурыжо моткоч шуко да сае , нуно эркын-эркын пытен
110:19  толыт . уке гын ынде сӱанымат рушла веле ышташ тӧчат . марий сӱан
110:20  мотокоч ямел вет .
110:21     кызыт марий калык шаланен ила , пырля чумыргаш кӱлеш .
110:22     Свердловск ола .           Мария Михайлова .
110:23            *  *  *
110:24     о марий йылме ! тый мылам йӧратыме авам гай эн лишыл да эн шерге
110:25  улат . тый чонлан йӧсӧ лийме жапыште - керек шкемын илышыштем , керек
110:26  шочмо элын эҥгекыш когалмыж годым - чыла нелылыкым чыташ да сеҥен
110:27  лекташ вий-куатым пуэт . а шӱмышкӧ поро куан кенета шеҥын пура гын ,
110:28  тый , шочмо йылмем , чон-кумылемым шулдыраҥдет , тыгодым кайык семын
110:29  кӱшкӧ , пыл лоҥгашке шумеш , чоҥештыме шуын колта . мый тыйым ,
110:30  марий йылме , курык тӱр гыч шоргыктен лекше яндар памаш вӱд
110:31  денат таҥастарем . чынак , памаш вӱд эм дене иктак : подылат -
110:32  уло могырет ылыж кая , йӧршын угыч шочшо гай лият .
110:33     совет элнан тӱрлӧ верыштыже илыше марий еҥ-влак кокла гыч
110:34  шукынжо мыйын семынак шонат , очыни . нуно шинчат : шочмо
110:35  йылмым палыде , вес калыкын йылмыжым нимунамат сайын тунем от
110:36  керт . садланак тӱҥ республика деч ӧрдыжтӧ илыше марий-влакат
110:37  шочмо йылмышт дене лекше газетым , журналым , книгам налын
110:38  шогаш тыршат , а Йошкар-Олам гын шкеныштын рӱдӧ олаштлан
110:39  шотлат , тудым ӱмырыштышт кеч ик гана толын ончен каяш шонен
110:40  илат . но нунылан , Марий элын столицышкыже толмекышт ,
110:41  кумылым волтышо сӱртымат ужаш перна . ик могырым , уремыште ,
110:42  автобусышто , кевытыште да калык шуко лийме моло верыште марла
110:43  кутырымым шуэн колат , тыге чучеш , пуйто оласе марий-влак кӧ
110:44  улмыштым ынешт палдаре . вес могырым , казна пӧртла пырдыжеш
110:45  сакыме южо вывескым ончет гын , упет согалеш : тушан , марий
110:46  йылмым локтылын , мом гына возен пытарен огытыл . теве коммунист
110:47  уремысе ик заданийын омсаж воктене серымым лудына - рушлаже :
110:48  " марийское республиканское управление по статистике " , а
110:49  марлашкыже тыге кусарен шынденыт : " марий республикысе
110:50  статистика управленийже " . мыйын шонымаште , теве кузе
110:51  манаш кӱлеш ыле : "марий республикысе статистика управлений " .
110:52     але вес пример . совет уремысе ик пӧрт пырдыжеш тыге возыман
110:53  оҥам сакеныт - рушлаже : " марийский республиканский институт
110:54  усовершенствования учителей " , марлаже : " туныктышо-влакым
110:55  усовершенствоватлыше республиканский Марий институт " . а вет
110:56  " усовершенцтвоватлыше " мутшым марлаҥден , тыге манаш лиеш
110:57  ыле : " туныктышо-влакын шинчымашыштым уэмдыше ( але " пойдарыше " )
110:58  Марий республикысе институт " .
110:59  **53**
110:60     М . Шкетан лӱмеш марий драмтеатр шеҥгелне кочмо вер уло .
110:61  тудо " подкогольная " маналтеш . молан марий мутлан руш сыным
110:62  пуымо - ӧрат веле . " подкогыльо " манын возаш ок лий ыле мо ?
110:63     ынде урем-влакын лӱмыштым ончалына . молан марий калыкын рӱдӧ
110:64  олаштыже суко урем лӱмым " ский " деч посна каласен она керт - нигӧат
110:65  ок шоналте очыни . мутлан : коммунист уремым " коммунистический урем "
110:66  манына . тыгак : Совет - Советский , Комсомол - Комсомольский ,
110:67  Октябрь - Октябрьский да т. м. Эсмаса Зеленый , Садовый
110:68  уремламат марла ойлен она мосто . тыгай привержым шуко кондаш лиеш .
110:69     тидымат палемдыман : казна пӧрт-влаклан вывескым кок йылме
110:70  дене ямдылыме да тудым сакыме годым , автономный республикын
110:71  праважым шотыш налын , тӱҥ калыкын йылмыж дене возымыжым ончыко
110:72  лукташ кӱлеш . тунам кӱшнӧ ончыктымо гай йоҥылыш ала шагалрак
110:73  лиеш ыле .
110:74     икманаш , Йошкар-Олаште вывеска-влакым кушто кузе кертыт ,
110:75  туге ямдылен пижыктылыт . вес семынже , игылтыш мут дене ойлаш
110:76  гын , - нимогай шот уке . мыйын шонымаште , чыла тиде пашам ик
110:77  кидыш кучыктыман . мутлан , Калык депутат-влак Йошкар-Ола
110:78  Совет исполком ( " горисполком " огыл , а "гор " деч посна
110:79  " исполком " , молан манаш гын "Йошкар-Ола " манмаште
110:80  " ола "  мутшо уло ) пелен ,марий йылмым сайын палыше
110:81  еҥ-влакым ушен , посна комиссийым ышташ лиеш ыле .
110:82  а тидлан автономный республикыштына марий йылмым
110:83  руш йылме дене пырля государственныйыш савырашак кӱлеш . тунам
110:84  чыла тырлӧ "анархийлан " мучаш толеш , шонем . тек ава шӧр
110:85  дене толшо шочмо йӱлмына шке вержым муэш , ончыкыжым эшеат ныжылгын
110:86  да яндарын йоҥгалтеш !
110:87                                        И . Апсатаров
110:88     Йошкар-Ола .
110:89         пагалыме " поро кече ! "
110:90     ме палена : Н . С . Мухин марий йылмым , сылнымутан
110:91  литературым пойдарымаште кугу пашам ыштен . тыгак икшывылан
110:92  учебникым ямдылымаштат чот тыршен , тыштыже тудлан туныктышо
110:93  Александр Васильевич Мотороват полшен .
110:94     1931 ийыште Москваште шочмо йылме дене книгам возен шогышо
110:95  автор-влакын конференций-семинарыштышт Н . С . Мухин ден
110:96  А . В . моторов пырля лийыныт .
110:97     тыште нуно просвещений нарком А . В . Луначарский да
110:98  Н . К . Крупская дене вашлийыныт А . + н . К . Крупская
110:99  В . И . Ленинын ватыже веле огыл - калыклан шинчымашым пуымо
110:100  пашаштыже тудын пурла кидше лийын . тугеже нине кок марий тиак
110:101  калыкын шинчымашыжым нӧлталмаште Ильичын сугыньжым илышыш
110:102  пуртен шогеныт .
110:103     тидын нерген " Ончыко журналым лудын лекмеке пален нальым .
110:104  марий пединститутын доцентше Назарий Александров пеш суапле
110:105  пашам ыштен .
110:106     молан Н . С . Мухин нерген веле огыл , а . В . Моторов
110:107  нергенжат поро мут мыланем поснак шерге ? могай амал дене ?
110:108  шочмо ялна лишне улыт . но вашлияш , мутланаш шагал верештын .
110:109     Александр Васильевич Моторов туныктымо пашаште 40 ий
110:110  утла ыштен , тышеч 30 ийжым - школ директорлан ! 1987 ийыште
110:111  ӱмыржӧ кӱрылтын .
110:112     кызыт партий ден правитльствын политикышт шагал еҥан
110:113  наций-влак дек мелын савырнен . наций-влак кокласе отношений да
110:114  шемер-влакым интернационально шуарыме шотышто КПСС Марий
110:115  обкомын программыжымат увертарыме . Республика деч ӧрдыжтӧ
110:116  илыше марий калыкланат полшаш шонымаш уло . эн ончыч марий
110:117  книга , учебник-влак кӱлыт . кызыт нуно огыт сите , а шуко
110:118  вере йӧршын уке улыт .
110:119     марий книга издательство , Книгам ужалыште марий объединений ,
110:120  туныктышо орган-влак ончылно , тыгак партийный , совет ,
110:121  общественный организаций-влак ончылно кугу задача шога .
110:122     рецпубликысе интеллигенций , поснак марий ученый , туныктышо ,
110:123  кугу тиак-валк Владимир Ильич Ленин ден тудын пелашыжын
110:124  сугыньжым Н . С . Мухин ден А . В . Моторов семынак
110:125  шуктен шогаш , илышыш пурташ тӱҥалыт манын ӱшанена !
110:126                         Илларион Рыбаков , пашан ветеранже .
110:127  Йошкар-Ола .

111:1  111 корно - пылышан , шинчан
111:2  ( ончыко 1990 : 3 ) **54**
111:3  Александр Селин
111:4           мо кодеш
111:5       йолген театрын колоннада гай ,
111:6       ӱпшалтын юзо эм гай кочын-тамлын ,
111:7       пӱнчер мардеж ден мутлана лыжган .
111:8       ты йӱкыш кайык чогыматыме ушналтын .
111:9       пӱнчер кокла гыч йыргыкта эҥер .
111:10       лум семын йолгыжеш ошман ик серже .
111:11       торлет тышечын - тӱҥалеш кожер .
111:12       шонет , уке - миен лектатак ерыш .
111:13       тумер арка гыч лапышке волет -
111:14       памашыште ташла вӱд , модын-шолын .
111:15       икса почеш кает - ончыланет
111:16       шӱйналт возеш чока шудан тӧр олык .
111:17       пӱртӱсыштӧ уке нимо утат ;
111:18       чыла шке верыште , чылан шке шотшо
111:19       лум леведеш гын , мланде каналта .
111:20       эҥер йога , январьымат ок шотло .
111:21       ойлат : айдемым ойыраш ок лий
111:22       пӱртӱс деч . ончыкта чын улмым калык .
111:23       я " олык марий " , я " кожла марий " ,
111:24       я " курык марий " ман , мемнам лӱмдалыт .
111:25       калмыкым Пушкин манын " друг степей " .
111:26       могай калмык , кусна гын чодырашке ?
111:27       тунемынат гын , сай тылат купет .
111:28       тунемын отыл - ок кӱл Крым , сӧрале .
111:29       руэн пытарена гын чодырам ,
111:30       тошкен , урен мӧр олыкым , памашым ,
111:31       юл серым тӧчена гын кусараш , -
111:32       ме ужына могане пӱрымашым ?
111:33       ала тунамже олык я кожла ,
111:34       я курык марий манашат ко келше ?
111:35       вет эртыше жапнам шарнен илаш
111:36       кодеш лач йылме , калык муро веле ! ..
111:37  **55**
111:38           корнышто
111:39       " нур - шинчан , а чодыра -
111:40       пылышан " , ойлен марий .
111:41       ушыш тиде ой пура .
111:42       ӱчашаш тырчат ок лий .
111:43       кернакшат , лектат пасушко -
111:44       йоҥгыдо йырваш тугай .
111:45       ончалат йырет кеч-кушко -
111:46       мландывалне юж йолга .
111:47       шеҥын пуро чодырашке -
111:48       тыште мардежат кана .
111:49       эн изи йӱкат , тора гыч
111:50       толын , пылышлан солна .
111:51       таче лектым мӱндыр корныш .
111:52       мый вагонышто улам .
111:53       фильмысе гай койын кодыт
111:54       ял , чашкер , пасу , ола .
111:55       пассажирын жапше уло .
111:56       но от кий эре кӱпен .
111:57       корнӱлан пышталмым пурльо ,
111:58       шып шинча мемнан купе .
111:59       рвезе саралта газетым ,
111:60       ӱдыръеҥ книгам почеш .
111:61       черетан " киносӱретым "
111:62       мый окна гычын ончем .
111:63       нылымше - пӧръеҥ - ик мутым ,
111:64       весым пелешта вара .
111:65       вискала шомакым пуйто ,
111:66       пуйто йӱксым оҥара .
111:67       шке коклаште улшо " печым "
111:68       казыр пужышна чылан .
111:69       ончыч вурсышна игечым ,
111:70       шылтален йӱр укелан .
111:71       да вара йоҥгалте шокшын
111:72       эл паша нерген ойна .
111:73       - кергалтен пижаш гын шокшым , -
111:74       мане рвезе , - кертына .
111:75       - вӱдым от керт йылме дене
111:76       ни пӱен , ни йоктарен .
111:77       ончыч моктымо мут дечын
111:78       эрҥыман , - ойла пӧръеҥ .
111:79       - кузерак " марий ушемда ? " -
111:80       рвезе мый дечем йодеш . -
111:81       толкындам нигӧ ок темде ?
111:82       мутда ок код яраэш ? ..
111:83       шиждегеч пурен шогалын
111:84       проводница , ӧрынат :
111:85       чай йӱкшен .
111:86       а ме , полдалгын
111:87       койын , пеш ӱчашена .
111:88       - нур шинчан ,
111:89       а чодыра ?
111:90       ыдыр мане :
111:91       - пылышан .
111:92       йодым :
111:93       - корно могайрак ?
111:94       маньыч :
111:95       - пылышан , шинчан .
111:96       *  *  *
111:97       коден машинынам ола тӱреш ,
111:98       ме Печ урем ден ошкылына йолын .
111:99       тугай мотор - чӱлт языкыш пурет ,
111:100       кудал эртет гын , шикшым кок век лоҥын .
111:101       тӱжем ияш дыр кӱртньӧ-кӱ полат .
111:102       нӧлталтын вуйжо , пуйто шӧртньӧ керде .
111:103       омса воктен венгерка , гид , ойла :
111:104       - тӱжвал тӱс - сай , но чонжо храмым - кӧргӧ .
111:105       ме пурена . тул огыл йыр йыла , -
111:106       шонет , моторлык волгалта храм кӧргым .
111:107       йомартле сем . шкежак зал ызыла
111:108       шокта , шонет , тӱкалтыл тойым , шӧртньым .
111:109       орган йоҥга . а семже колмо гай
111:110       чучеш моткоч . эвропына кыдалне ...
111:111       уке , огеш керт лийынжат тыгай .
111:112       - марий сем , - мане ӱдыр , шыргыжале .
111:113  **56**
111:114           лум
111:115        Сыктывкар воктен аэропортыш
111:116        волыш " ту " , конден озам , унам .
111:117        оранек бетон пасу - ош , портыш .
111:118        лум пуа пачаш-пачаш ӱмам .
111:119        корнӱш чиенам изиш мый шокшын ,
111:120        вет йӱдвелыш кайыман мыняр .
111:121        а ончет гын , йӱштӧ марте от шу -
111:122        почылда капкажым Сыктывкар .
111:123        а ончет гын , южшо таче леве .
111:124        лум огеш лий , витне , тыште лым .
111:125        тогдаен , еҥ ваштарешем лекте .
111:126        йодо эплын :
111:127        - вы с Йошкар-Олы ?
111:128        наҥгая троллейбус ош олашке .
111:129        шомакна ваш лишемда мемнам .
111:130        шке шонем : " мыняре сай йолташым
111:131        мӧҥгыштӧ шинчен йомдарена " .
111:132        съездыш ӱжыныт писатель таҥ-влак .
111:133        нальым унагудышто верем .
111:134        эртыш пелйӱдат , эше ом мале ,
111:135        ӱжмо-колмым нергелен кием
111:136        толыныт ты мландыш жапше годым
111:137        Сталин " юмын" пӱрымӧ еҥ-влак .
111:138        нунын ик ӱшанышт веле кодын :
111:139        чын кунам-гынат сеҥа садак .
111:140        да каеныт коми мланде мучко ,
111:141        лумым , купым келын индыралт .
111:142        лийын лагерь тамык дечын шучко .
111:143        ак айдемын тыште - ӱвыран .
111:144        марий-влакымат тӱшка шӱгарыш
111:145        оптымо . а тышке кӧ шуктен ,
111:146        нуным колымо деч ончыч каргышт
111:147        шӱмыштӧ , ик йӱкымат лукде .
111:148        кӧ шуктен ? ик Стелин веле огыл ,
111:149        лийыныт тыгайже воктенак .
111:150        нунылан ом поч мый шкемын ойгым .
111:151        куана шем чон вӱрлан гына ...
111:152        эр . мый лектынам ола уремыш .
111:153        лум - йолгорнышто да южыштат ...
111:154        йӱд марте ме эсмаса , шер темын ,
111:155        сылнымут пашам каҥашышна .
111:156        кумло шымше ийымат шарналтышт
111:157        коми таҥ-влак , ойганен . тунам
111:158        кодын огыл сылнымут мастарышт .
111:159        лагерь - от пытаре шотленат .
111:160        кайышым мӧҥгеш аэропортыш .
111:161        рейсыш : Сыктывкар - Йошкар-Ола .
111:162  **57**
111:163        шоналтет , бетон пасу - ош портыш .
111:164        лум лумеш , пеледын ландышла .
111:165        южышко кӱзаш жап ынде шуо .
111:166        у йолташ-влак - шинча ончылнем .
111:167        коми мландыш угыч толмо шуын ,
111:168        шочмо Марий элыш чоҥештем .
111:169             юлын чуваш серыштыже
111:170                 улмо годым
111:171        лектеш чевер кеҥеж эрдене кече .
111:172        шепкаже гай коеш марий чодыра .
111:173        кӱзен-кӱзен каваш , толеш тушечын
111:174        ты велышке , чылт шӧртньӧ вундыра .
111:175        тура да кӱкшӧ серыште Чуваший .
111:176        но тысе ен-влак , мо шарнем , мемнам
111:177        ышт ончо кӱшыч , пагалат йолташ гай .
111:178        шкежат тыгак ме почына чоннам .
111:179        ончем : пикшла кая " марий эл " поезд
111:180        чуваш тумер вошт , мӧҥгышкӧ вашка .
111:181        а " Сеспель " теплоход , ош-кандын койын ,
111:182        иеш , мура йомаRтлын чувашла .
111:183        чуваш Одар ила марий Юл серыште ,
111:184        илат пурлаште кырык сир-влакна .
111:185        пысманым йӧршын она уж эҥерыште ,
111:186        да " Юл - ваш коштмо корно " манына .
111:187        тышеч , чуваш таҥнан кундемже вечын ,
111:188        вола - шонет , шӧртнялге мундыра ,
111:189        шинчеш чевер кастене кече .
111:190        шепкаже гай коеш марий чодыра .
111:191             сеҥымаш кечын
111:192        нылле визымше ийын индешымше майым
111:193        кузеракын вашлийын гын шочмо ялна ?
111:194        коштынам первый классыш , ом шарне чылт сайын .
111:195        каласкалыш авай . тачат йӱкшӧ солна .
111:196        тунам ялыште радио монь лийын огыл ,
111:197        алмаштен телефоным тул гай ожына ,
111:198        садланак дыр куан увер жапыште толын .
111:199        гӱжлен митинг правлений воктен эрденак .
111:200        ты увер шинчавӱдымат шукыным луктын .
111:201        мо кертеш алмаштен эргым але ачам ?
111:202        лач кодеш каласаш нунылан тыглай мутым :
111:203        - тек лӱмда эре у тукым сӱмыш вонча .
111:204        лийын огыл тунам эше радио суртышто
111:205        сеҥымаш кузе толмо нерген кутыраш .
111:206        мыланна ныл ий сарыште чытымым , ужмыштым
111:207        фронтовик-влак шкеак каласкалышт пеш раш .
111:208  **58**
111:209             1989 ий 10 август
111:210         Вера Богачевам шарналтен
111:211         кичке шочын тений ятыр пызлын .
111:212         кӧ пала : сайлан я осаллан .
111:213         ойго деч утлаш огеш лий шылын .
111:214         тудо почелат толеш коклан .
111:215         пызле кичке шуко шочмылан тый
111:216         такше гын куанышыч эре .
111:217         первый лумым ужмекат , волгалтын
111:218         чуриетше , кумылет мурен .
111:219         шыч кычал кошт ковырам пазарыште .
111:220         тый оксам шыч шотло пиаллан .
111:221         маньыч : лиешат шийвундо арыме ,
111:222         чон моторлык - икте ӱмырлан .
111:223         август - пызле кичке лийме пагыт .
111:224         укшым лывырта чевер олма .
111:225         сай моткоч . но август кече агыш
111:226         илышемым курымлан .
111:227            йылмына мемнан
111:228         кӧ " марий йылмет - Зеленый Ол марте ... "
111:229         манын илышыште каласен эн ончыч ,
111:230         тудо - чын поэт : шомакше таратен
111:231         таче шуко эҥым мутланаш , чон почын .
111:232         ...кодо шеҥгелан адак Зеленый Дол .
111:233         корно - канде , волгыдо Шем теҥыз серыш .
111:234         тиде " коктебельышке " кунам ом тол ,
111:235         ужын куанем мый тӱрлӧ калык эргым .
111:236         лие первый кечынак поэзий кас .
111:237         вӱдышӧ - чон дене рвезе Лев Ошанин .
111:238         витле ошкыл веле - теныз вӱд лӱшка .
111:239         кажныже луднеже эн чаткам , ушаным .
111:240         шкетын веле мый улам марий кокла гыч .
111:241         сӧрымӧ лудаш - от чакне мӧҥгешла .
111:242         - ынде шочмо йылме дене ! - кычкыральыч .
111:243         лудым Юл нерген почеламутем марла .
111:244         ыле жап полдалтын пӧрдшӧ мардеж гай :
111:245         кӧ шке йылмым йӧратен чон воштак ,
111:246         калыкыште кӧ ойлен марла чолган ,
111:247         " илыш деч кодат " тудлан малденыт воштыл .
111:248         кӧ " марий йылмет - Зеленый Дом марте ... "
111:249         манын , тудо йӧратен мо шочмо ойым ?
111:250         шкенжым , тукым вожшым пагален моштен ?
111:251         але тидым мужедаш вараш мый кодым ?
111:252         палемат рушла , мый ом йом нигуштат .
111:253         ок йомдаре нигушан йылмемын ямже .
111:254         мыскыньышке мый лектам ыле , товат ,
111:255         пеле руш да пеле марий еҥ лиям гын .
111:256  **59**
111:257           кӧ землякем ?
111:258         - кӧ уло тыйын лӱман землякет ? -
111:259         йодыч вагонышто , корнышто .
111:260         ( манын каласе : " улам тыгай шке " -
111:261         кидым нигӧ огеш кормыжто .
111:262         кӧ колын кертын лӱмем , да шарна ?
111:263         мыйым палат шочмо ялыште .
111:264         можыч , эше шоналта южгунам
111:265         сылнымутнам изиш аклыше ) .
111:266         - такше земляк шагал огыл тугай ,
111:267         кӧ калык уш гыч ок эксе .
111:268         Копцев - артист , доктор Грузов , Миклай ,
111:269         мурышто юзо Вишневский .
111:270         - кӧжӧ тышеч лишылрак чонетлан ?
111:271         - нуно чылан улыт шерге .
111:272         но " земляк " мут " мланде " ден ик вожан .
111:273         кӧ кушта шурным ,
111:274         мылам тудо первый !
111:275           илыш - манаш веле
111:276         лучко ийым темымеке шонышым :
111:277         ямле ӱдыр ялыштем ила ,
111:278         но кузе почам чонем тудлан ?
111:279         але вет коштам мый лачак школышко .
111:280         коло ийым темымеке шонышым :
111:281         армий пагыт кодо шеҥгелан .
111:282         лектыч иктаҥаш-влакем марлан .
111:283         рвезе ӱдырлан улмыс шоҥго мый .
111:284         кумло ийыш лишеммеке шонышым :
111:285         вузышко пурем ик вич ийлан .
111:286         лекте тунамак наҥем марлан ,
111:287         пуйто тушто весым пуртем чонышко .
111:288         нылле ийым темымеке шонышым :
111:289         мом тынаре шуйкалаш мылам ?
111:290         ӱдыр шуко ,иктыжым налам -
111:291         омылыс эше тунаре шоҥгыжо .
111:292         витле ийым темымеке шонышым :
111:293         ынде мыйым пагалат чылан .
111:294         ӱстелтӧрышкӧ шична , ойла пелаш :
111:295         - чылт йоча . кидет мушкаш тый мондышыч .
111:296               *  *  *
111:297            мыскара
111:298         - паша тугае : каласа озам -
111:299         шуктем , кузе кӱлеш , чыла мый .
111:300         мыняр шарнем , улам эреак " зам " ,
111:301         олмештыше , манаш марла гын .
111:302         - озат олмеш лодымандет гын ,
111:303         шке шоныметым куш чыкет ?
111:304         - ом тушко шкемын шонымемым ,
111:305         но кугемден кертам йӱкем .
111:306  **60**
111:307         - тый йӧршын йомын отыл але ,
111:308         могай-гынат пайдам кондет .
111:309         а шкендын илышыште , пале ,
111:310         улат " зам " огыл - президент .
111:311           ик марий дене мутланымаш
111:312         - марий класс улыс . тый молан
111:313         от колто тушко ӱдыретым ?
111:314         - руш йылмыжат сита тудлан .
111:315         марла ик мутым ок пелеште .
111:316         - молан тый лӱдынат ала ?
111:317         гимназий деч вара кузе гын
111:318         латыньла , немычла , рушла ,
111:319         францкузла монь окен-возеныт ?
111:320         - вет лийын тиде школжо ожно ...
111:321         - ала колтет ? тек тунемеш
111:322         шке шочмо йылмымат . мӧҥгеш
111:323         марийыш ок савырне , можыч .
111:324           *  *  *
111:325         туге чот моктанаш тунемын южо -
111:326         ӧрат , кузе гын ок шел тудын мокш ?
111:327         таклан ойлат мо : йылмын уке лужо ,
111:328         от уж гын колышт шинчышым нимош .
111:329         ойла , ойла , да пуйто иканаште
111:330         чыла пашам сеҥа ыштен оптен ...
111:331         кугече муным кеч-кузе чиялте ,
111:332         огеш тамлешт тидлан кӧра оптем .
111:333           *  *  *
111:334         эллан , калыклан пайдам кондышо планым
111:335         кӱлеш шукташак . тидым кажне пала .
111:336         сандене пашаче еҥ эр гыч тӱҥалын
111:337         пуа вийым , жапым тӱшка сомыллан.
111:338         шуматын ер тӱрыш , чашкерыш , аланыш
111:339         кая каналташ , шонет , пӱтынь ола ...
111:340         тидлан мый ӧрам : чодыра руымо планым
111:341         кузе эртарен темаш тоштыт ала ?
111:342           *  *  *
111:343         мыняре шукырак илем тӱняште ,
111:344         тунар моторын первый таҥ чучеш .
111:345         векат , ий-влак , ик шӱдышыш пуналтын .
111:346         нелемыт возын тудынат вачеш .
111:347         мемнан лӱмеш ыш йоҥго шӱвыр-тӱмыр .
111:348         шижам тидлан мый шкемын титакем .
111:349         сай тидыжат : йӧратымашын ӱмыр
111:350         айдемын деч огеш керт кӱчыкем .

112:1  112 марий , марий , кушеч тый улат ?
112:2  ( ончыко 1990:3 ) **67**
112:3  Виталий Акцорин
112:4  марий автономийым ыштымылан
112:5  70 ий темме вашеш
112:6     марий калыкын кушеч лекмыж шотышто тӱрлӧ-тырлӧ шопымаш коштеш .
112:7  кумло ий ожно акрет годсо кугезынан кышажым Африкыште кычалше
112:8  еҥ-влакат уледат ыле . кызыт тудо жап оҥай йомакла веле чӱчеш .
112:9  молан манаш гын , тыгай кычалше еҥже шкенжын лӱмнержым юмо
112:10  семӱн историеш возен кодынеже . илышыже веле юмо лияш тӧчышӧ-
112:11  влакетым койдарчык мӧчӧрыш савыра , шорыкйол пайремыште ик
112:12  касым модаш пуа , вара модмо пӧрт гыч уштервоштыр дене ӱштын
112:13  луктеш .
112:14     мый кумло ий утла марий калыкын тӱня умылымашыжым шымлен
112:15  коштам , туге гынат тудын кугу шинчымашыж ончылно шкемым эреак
112:16  икымше классыште тунемше йочалан шотлем . кажне ялын , кажне
112:17  ешын шкенжын историйже , шке тӱня умылымашыже , философийже уло .
112:18  садлан калыкын тичмаш шинчымашыжым умылен налаш нимогай кугу
112:19  лӱмнеран ученыйланат пӱралтын огыл . ме кызыт мерий калыкнан
112:20  кушеч лекмыж шотышто чын умылтарымаш деке изиш лишемме нерген
112:21  веле ойлен кертына .
112:22     ученый-влакын тымарсек погымо материал негызеш кок тӱрлӧ
112:23  шонымаш вожланен : иктыже , марий калыки тыштак , кызыт илыме
112:24  мландешак иланен , весыже , мемнан кугезына тиде мландыш
112:25  касвел могыр гыч куснен толын , маныт . юмылан тау , кеч таче
112:26  кечылан марий калыкнан вожшым Африкыште кычалше еҥ уке .
112:27  ынде ончалӱна , лидюжо чын деке лийшыл . икымше корно дене
112:28  кайыше ӱченый-влак ,мыйын шонымаште , ик наукын ончыктымым
112:29  веле шотыш налыт , весыным чынлан огыт сотло . садлан тыгай
112:30  аҥысыр шинчымаш чын корно деч ӧрдыжкӧ наҥгая .шукынжо ала-молан
112:31  калык коклаште илен кодшо акрет годсо уверым шояклан шотлаш тӧчат .
112:32  тыгай ученый-влак калык деч кӱшнырак лияш тӧчат да ушан философ-
112:33  влакын пален налме кеч-могай йомакын илышыште вожшо улмо
112:34  нерген туныктымыштым шотыш огыт нал . эше В . И . Ленин
112:35  шке жапыштыже ойлен : кеч-могай сын ( образ ) , кеч-могай
112:36  туштен ойлымаш ( символ ) , кеч-могай тамга ( знак ) илыш
112:37  гыч шочын шогат , чын илышым ончыктат . садланак кеч-могай
112:38  тоштыеҥ ой , кеч-могай йомак , шоя илышнам рашемдат , шувылат
112:39  ( отражатлат ) .
112:40     вес корно дене кайыше ӱченый-влак чын деке чакрак улыт .
112:41  нунын " марий калыкна кызыт илыме кундемыште огыл , а касвел
112:42  могыр мландыште иланен " манмышт , мыйын шонымаште , кызытсе
112:43  жапыште шинчымашнажым чын корно дене виктарен колта . касвел
112:44  могырышто кугезына-влакын марий сыным налмыштым тоштыеҥ
112:45  ой-влак веле огыл , вес наукын шымлыме материалыштат
112:46  пеҥгыдемда : тыгай кышам тоштыеҥ тукымнан философийыштыже ,
112:47  религийыстызе , йӱлаштыже , йылмыштыже , искусствыштыжо ӱжаш
112:48  лиеш .
112:49     теве налаш ятыр тӱжем ий ожно шочшо ой-влакымак . чыла
112:50  марий коклаште мемнан кугезынан касвел могырым - Москва ,
112:51  Ока , Финляндий могырым - толмышт нерген ойлымаш-влак але
112:52  кызытат илат . садланак калыкнан шкеж нерген шонымыж дене
112:53  келшаш кӱлеш : марийын иланыме верже касвел могырыштыла .
112:54     мемнан амызе тукымнан касвел могыр гыч толмыжым мый 1974
112:55  гыч 1983 ий марте тергенам , Горький , кострома , Иваново
112:56  область-влакӱн тӱрлӧ районлаштым шымленам . мый денем пырля
112:57  Марий университетын , Н . К + Крупская лӱмеш марий
112:58  пединститутын студентыштат шымлымаш пашашке коштыныт . кандаш
112:59  ий погымо материал кочана-влакын " марий касвел могырым толын "
112:60  манме ойыштым чӱла шотышто пеҥгыдемда . мутлан , Кострома
112:61  мландыште илыше руш-влак шкеныштым славянлан огыт сотло , ме
112:62  маныт , меря улына . меря тукымжо кызытсе марий деке эн лишыл
112:63  лийын . меря-влакын преданийыштат пешак оҥай улыт . теве
112:64  Кострома область , Межовской районысо Георгиевск ялым
112:65  налаш . тушто илыше-влак коклаште ятыр тоштыеҥ ой ила . ик ойжо
112:66  тыгай уверым арален коден : Георгиевск ялым эн ончычак эҥер
112:67  мучко пуш дене толшо марий кугыза ыштен .
112:68  **68**
112:69  вара тиде Марийын ялже йыр латик ял чумырген . нуно кызыт
112:70  чылан ик семын ик йылме дене кутырат .
112:71     тиде ялыштак тошто тувырым мумо . ургымо йӧн дене , вара
112:72  тӱрлымӧ да сӧрастарыме йӧн денат тудо тошто марий ӱдырамаш
112:73  тувӱр дене икгаяк . вес экспедицийлаште тыгай марий тудыр дек
112:74  лишыл тувыр-влакым Иваново областьысе Юръевец , Горький
112:75  областьысе Горбатово Лысково да кстово район-влакын
112:76  музейлаштышт ужынна . акрет кугезына-влакын кышашт тувырышто ,
112:77  тӱрышто веле огыл тиде кундемыште илыше руш калыкын
112:78  мутланыме йылмыштат ятыр колын . эн ончычак йоча-влакын коча-
112:79  ковашт дене кутырымо йылмыште нуно вашлиялтыт . мутлан ,
112:80  бабушка олмеш " папи " , дедушка олмеш " дютя " , ача олмеш
112:81  "тьӓтьӓ " , тетушка олмеш "кока " маныт . нине мутлаже ожно
112:82  кутырымо марий йылме деч аралат кодыныт . кугурак еҥ-влак
112:83  коклаштат марий йылмын ойыртемже уло . мутлан , нуно ойлат :
112:84  "утром встала , котомкам на плецям взяла да пошла на базар " .
112:85  тыште шочмо йылмын винительный падежын формыжым кучылтмым
112:86  ужына . вер-шӧр лӱмлаштат ятыр тыгай марий мут кучылталтеш .
112:87     ока эҥер воктен , Павлово ола ден Горбатово поселко
112:88  коклаште кызытат " малый Черемисский бугор " , " Большой
112:89  Черемисский бугор " , " мары " лӱм-влак аралалтыт . XVӹ
112:90  курымышто тыште , Ока воктен , " Черемисская заводь " манме
112:91  вер лишне иктаж вич ял марийын лийын , вара нуно рушаҥыныт .
112:92  кстово ола воктене Черемиска ял , Лысково ола деч латвич
112:93  меҥге тораште Черемисская ял улыт . нине яллаште илыше марий-
112:94  влак , илен-толын , рушыш савырненыт . туге гынат нуно
112:95  шкеныштын кугезыштлан марийым шотлат . кызыт Лысково воктенсе
112:96  Черемисская лӱман ялым 1236 ийыште Батый ханын йӱлатымыже ,
112:97  тушеч шуко марийын кызытсе Курык марий районысо Солаволко
112:98  ялышке куснен толмыж нергенат пален налме . шӱдӧ ий ожно
112:99  коштшо преданийлаштат Солаволко ялыш кугезе-влакын Лысково
112:100  воктенсе Черемисская ял гыч куснымышт нерген ойлалтын .
112:101     тыге , акрет годсо коча-кованан касвел могыр гыч толмышт
112:102  нерген ятыр мфтериалым погымо . карамзинын " история
112:103  Государства Российского " трудшын визымше томжылан
112:104  комментарийыште оҥай тостыеҥ ойым лудаш лиеш . карамзин
112:105  тыште марий да мордва нерген ойла . шем теҥыз могыр гыч
112:106  Новгород ола кундемыш толмекышт , славян-влак таче илыме
112:107  верӱштына марий ден мордва калыкым вашлийыныт . нунӱн шкеныштын
112:108  князьышт лийын . тидыже X курым деч ончычак палдырнен . тыге ,
112:109  тудо жапыштак марий коклаште феодал да незер-влак лийыныт
112:110  улмаш . яраҥ марий коклаште возен налме тоштыеҥ ойышто тыге
112:111  ойлалтеш : марий кугыжа Ханаян шке калыкше дене Москва
112:112  кундемыште илен , вара тудо кызытсе мландышкына толын .
112:113  марий-влак Юл кыдалне веле огыл иленыт , тыгак Виче , Чолман
112:114  серламат вузалыныт . сура воктене кум марий князь илыме ,
112:115  марий кугыжа Сярын шке калыкше дене Юлын кӱшыл могыржо гыч
112:116  толмыжо да кызытсе Йошкар-Ола кӱдынь верланымыж нерген
112:117  тоштыеҥ ойла гыч палена .
112:118     " юмо тӱрлӧ верам шеледа " манме тоштыеҥ ой уло : моло
112:119  калыклан верам пуэдыме гогым пӱрышӧ марийлан юмым пуэн огыл ,
112:120  чодыра коклаште йӱлышӧ пундышыш савырныше кереметлан кумалаш
112:121  кӱштен . юмо марийым ешыжым кереметыш савырен : марийлан
112:122  сыренат , тудын уло ешыжым йӱлатен , вара касвелне илен
112:123  кертын огытыл да кызытсе мландышке куснен толаш тӱҥалыныт .
112:124     тысе мландыжат яра лийын огыл . тиде кундемыште тӱрлӧ калык
112:125  илен . моло коклаште эн шуко еҥанлан овда калык шотлалтын .
112:126  куснен толшо марий-влак тыште варажым овда калык дене
112:127  варналтыт да тудым марийышке савырат . тоштыеҥ ой почеш ,
112:128  нунын коклаште ятыр ойыртем улмаш .
112:129     марий коклаште X курым деч ондакак вынерым , ыштырашым ,
112:130  порсыным паленыт . овда-влакше вӱнер дене ургымо тувырым
112:131  чиен огытыл . нуно коваште гыч ямдылыме чием дене коштыныт .
112:132  садланак вет тоштыеҥ ойлаште овда ӱдырамаш-влак кыдал даҥыт
112:133  чараматын коштшо семын ончыкталтыт . тоштыеҥ ойышто тына
112:134  огыл , кум тыжем ий ожнысо сӱретлаштат имне ӱмбалне шинчыше
112:135  тыгай ӱдырамаш-влакым ужына . той калаеш ыштыме тыгай сӱретым
112:136  археолог-влак тошто илемлаште , шӱгарлаште муыныт . вынерым
112:137  шинчыдыме калыкет кеҥежым коваште вургемжым кудашеш улмаш .
112:138  садланак тышке куснен толшо марий-влакым овда ӱдырамашын
112:139  тыгай йӱлаже пеш ӧрыктарен . марий ӱдырамаш коклаште тудо
112:140  жапыште пӧръеҥлан чара кидым , чара йолым ончыкташ огеш
112:141  лий улмаш .
112:142     овда калыкын культурыштыжо эше весат ӧрыктарен . марий
112:143  калык пӧртыштӧ , верысе-влак кудышто иленыт . кудыжо эше
112:144  " рок пӧрт " маналтын . тыгайжым овда-влак коремлаште ,
112:145  курыклаште ыштеныт .нуным толшо-шамыч " овда рож "
112:146  маныныт . мемнан акрет кугезына-влак пӧртым пырня дене
112:147  нӧлтеныт да мланде ӱмбалан шынденыт . " пӧрт " мутшак марийым
112:148  касвел могырышто илыше карел , вепс , эстон , финн-влак дене
112:149  кылда . нунын йылмыште гына пӧртым ончыктышо " пиртти " ,
112:150  " пертти " мут-влак вашлиялтыт .
112:151     овда-влак юмылан кумалме шотыштат ойыртемалтыныт .
112:152  марий кӱшыл юмо-влаклан ( поро кугу юмо , кава кугу юмо ,
112:153  кечава юмо , тылзава юмо да молат ) кумалын гын , овда калык
112:154  пӧртйымал юмюлан чоклен . юмо кокла гыч тудын Йомшэҥер , Кӱвар
112:155  кугыза да моло кереметыштым палена . марий шке юмыжлан вольыкым
112:156  пӧлеклен гын , ова-влак мераҥым , колым тумнам чоклат улмаш .
112:157  **69**
112:158     колышо еҥым тойымаштат икгайлык лийын огыл . марий-влак
112:159  ял деч ӧрдыжтӧ тоеныт гын , овда-влак - пӧрт йымалан .
112:160     пӧрт пурам нӧлт ымӧ годым авагаштам пыштыме татыште ,
112:161  авагашташке тичмаш кинде сукырым але немыр подым кылденыт гын ,
112:162  овда калыкын тыгай йӱла лийын огыл .
112:163     сӱан годым марий-влак кудывечыште ыштыме шелыкыш пызлым
112:164  шогалтеныт гын овда-влакын тыгай йыла уке улмаш . марий , финн ,
112:165  эстон , мордва коклаште кугу тумым , кугу пистым пагленыт , а
112:166  верысе-влак кожым жапленыт .
112:167     ятыр шӱдӧ тоштыеҥ ойышто овда-влак янлыкым кучен илыше калык
112:168  семын ончыкталтыт . садланак нунын коклаште  чодырам оролышо ,
112:169  янлыкын кӱтен коштшо , шордым але пӱчым кушкыж кудалыштше овда
112:170  юмо-влакын образышт улыт . марий коклаште тыгай образан тоштыеҥ
112:171  ой уке .
112:172     пеш ожнысо уверлаште овда-влакын марий рвезым янлык кучымо
112:173  пашалан туныктымышт нерген ойлалтеш . марий толмо дене чодырам
112:174  руышо да куклышо , куралше , ӱдышӧ патыр-влакын образышт шарлаш
112:175  тӱҥалыт .
112:176     марий сонарзе чодыраште иланыше йӱлам шуктен огыл гын , тудо
112:177  ик янлыкымат кучен кертын огыл . молан манаш гын , уло чодыраже
112:178  овда кидыште лийын Чадланак , аркет годсо нале почеш , марий овда
112:179  дене келшен илен гын веле , шонымашкыже шуын кертын .
112:180     марлан кайыме , ӱдырым налме шотыштат кугу ойыртем улмаш .
112:181  мемнан кугезе тукымна сӱаным кечывал деч вара тарватен гын , овда
112:182  коклаште тудым йӱдым гына эртареныт . эн ожныжо овда-влак
112:183  ӱдырыштым марийлан марлан пуэн огытыл . марийжат овда ял гыч
112:184  ӱдырым налын огыл . мутлан , тоштыеҥ ой почеш , кызытсе Горький
112:185  область , Тоншай район , Одошнур ялысе еҥ-влакым " овда калык "
112:186  маныныт , садланак марий-влак нунылан шочшыштым марлан пуэн огытыл .
112:187  тидлан лийынак Одошнур ял каче-влак яра имньын Пижанка кундемыш
112:188  ӱдыр налаш коштыныт . ты йӱлам Торъял кундемысе Ядыкбеляк ,
112:189  Купсола , эврайсола яллаштат чот эскерныт . кызытсе Волжск ола
112:190  воктенысе Кӱсола марий-влак ты велысак Корамас ял гыч ӱдырым
112:191  конден огытыл . нуно сӱан дене Купсолаш , Эсмекплакыш кудалыштыныт .
112:192  шернур кундемысе Памашсола ял пошкудо ялла дене ожно родо-тукым
112:193  кылым кучен огыл . рвезе-влак Яраҥ могырыш ӱдыр налаш корным
112:194  такыртеныт . каласыман , ты велысак Марисола ден Овдасола
112:195  коклаштат ятыр ойыртем лийын .
112:196     тыге Юл серын лоп верыштыже , олыклаште да чодыраште , Виче
112:197  эҥер марте марий-влакын кугезышт овда калык коклаште илаш тӱҥалыныт .
112:198  овда-влак , илентолын , марла мутланаш тунемыт , тыгак марий
112:199  йылмыштат ятыр вашталтыш лиеш . садланак " марий калык кызыт илыме
112:200  кундемыштак иланен " манше ученый-влаклан , мыйын шонымаште , йылмын
112:201  да тоштыеҥ ойын ончыктымыштым веле огыл , вес наукын туныктымыжымат
112:202  шотыш налаш кӱлеш .
112:203     йылмым шымленрак ончалаш гын , туштат овда калыкын кышажым ужаш
112:204  лиеш . мутлан , марий огыл улшо калыкым чын марий улшыжо тӱрлӧ
112:205  семын лӱмден : овда калык , овда еҥ , кугу тютя , тӱча, тьӧтьӧ ,
112:206  печера . " Pечера " мутым налаш гын , чодыраште янлыкым сонарлен
112:207  коштшо ненец-влакым " печора " маныныт " тӱча" пермяк калыклан
112:208  палыме " чучка " , " чудя " мут-влакым ушештара , нуныжо ожно
112:209  илыше калык манмым ончыктат . марий ден ненец коклаште тыгай
112:210  кылжым ятыр верештына . мутлан , марий кундемысе вер-шӧр лӱмым
112:211  налына : ярамарий ял лӱм , яраҥ , ярань эҥер лӱм ненец йылме
112:212  гыч лектыныт . коми коклаште " яран " мут дене ненеч калыкым
112:213  лӱмденыт . нине мут радамыш тыгак Курык марий районысо Яранов ,
112:214  Волжский районысо Яранов , Звенигово кундемысе Ярандай
112:215  урлык фамилий да урлык лӱм-влак пурат . нунат ненец калыкын
112:216  вожшо дене кылдалтмым ончыктат .шернур , Марий Турек кундемысе
112:217  Ямбарцев , Ямбаршев фамилий-влакым ончалына гын , пунат ненец
112:218  йылмысе "ямбарц " мут деке лишке шогат . ненец йылмысте тудо
112:219  " мурызым " ончыкта .
112:220     чот ожно ненец-влакын илыме ялыштым кызытат умылен налаш лиеш .
112:221  мутлан , провой велсе Иванбеляк ялыште илышым " печера " маныт ,
112:222  ял лӱмысӧ " беляк " мучаш - ненец йылме гыч . тыгайлан Курык
112:223  марийыште ӓпшӓтпелӓк , медведево кундемыште Яныкплак , Торъял
112:224  велне Шӱвылак , Ядыкбеляк , Куженер кундемыште Топкаплак ,
112:225  Звенигово велне Юмблак , Эсмекпылак , Киров областьыште
112:226  Салобеляк ял-влакым шотлаш лиеш . адакше нине яллаште
112:227  кугезышты йӱдвел могырым толмышт нерген тоштыеҥ ой-влакат
112:228  каласкалат .
112:229     пытартыш жапыште марий коклаште " овда родо " , " овда тукым "
112:230  улына манше-влакымат пален налӱнна . мутлан , овда родо-влак
112:231  Параньга районысо Пумари ялыште , Медведево район , Нужъял
112:232  воктенсе Ияродо ялыште , Киров областьысе Воманполко ,
112:233  Киляково яллаште , Свердловск область , Красноуфимск районысо
112:234  Сарсадыште , юваште але мартеат илат мутлан , Юва ялысе Хамзин
112:235  (кӓмзӓн ) тукым гыч еҥ-влак шкеныштын кугезе коваштым овда ӱдырамашлан шотлат .
112:236  хамзин  ( кӓмзӓн ) полко тиде областьысе Кугу Тавра марий
112:237  ялыштат уло .
112:238     овда калык , марий-влакын умылтарыме семын , кок тӱрлӧ лийын :
112:239  ик тӱшкаже - ош сынан , весыже - шем тӱсан . тыгеже , овда лӱм
112:240  дене ик калыкым веле огыл ончыктат улмаш . тиде лӱм дене тӱрлӧ
112:241  калыкым палемденыт .  удмуртым шанчара руш-влак " обда " маныт ,
112:242  нунын семын тиде мут йот калыкым ончыкта . туалгын марий-влак ,
112:243  " овда " манын , марий огыл улшо йот калыкым лӱмденыт . но
112:244  **70**
112:245  могай калык " овда калыкыш пурен ? мый кӱшнӧ ойлышым , овда калыкыш
112:246  ненец калыкат пурен . нунын деч посна мемнан кундемыштына коми-
112:247  пермяк , хант , манси калык-влакат иленыт . садлан Советский ,
112:248  Шернур кундемлаште " ых , пермак " манме мыскылыме мут уло . коми-
112:249  пермяк дене кыл кучымо негызеш гына тыгай мут аралалт кодын кертын .
112:250  коми-пермяк-влакын преданийлаштышт марий-влак дене кылым кучымо
112:251  нерген ойлалтеш . нунын тоштыеҥ ойлаштышт арам огыл " кугезына-
112:252  влак Виче воктене иленыт " манме шомак уло , ятыр преданийысте
112:253  коми-пермяк-влакын Улышто да Чолманыште булгар-влак (кызытсе
112:254  чуваш калыкын кугезышт ) дене торгайымышт нерген ойлалтеш . коми
112:255  калыкын кышажым мемнан республикын вер-шӧр лӱмыштат , тошто еҥ
112:256  лӱмлаштат лыҥ муаш лиеш . Мутлан , Юрино районысо Кузьмино ял
112:257  воктене йогышо кымъю ( кума ) эҥерын лӱмжӧ кок мут гыч шочын :
112:258  " кым " ужашыже коми калыкым , "ю " ужашыже коми йылмыште
112:259  эҥерым ончыктат . коми калыкын ожно тиде верлаште илымыж нерген
112:260  тыгак Киров областьысе руш коклаште южо еҥ " комуха " , " комик "
112:261  манын мыскылыме гыч палаш лиеш . мутлан , Яраҥ районышто илыше
112:262  руш-влакым Санчурск районышто илыше-влак " комуха " манын лӱмденыт .
112:263  тыгеже нуным рушаҥше коми калыклан шотлаш лиеш .
112:264     ненец да коми деч посна тиде верлаште ожно " шанчара " , " шанцара "
112:265  калык илен . XVӹ курымышто Москва гыч толшо салтак-влак шанчаран
112:266  йылмыжым умылен огытыл . нуно славян але руш тукым лийын огытыл .
112:267  тыгеже нуно могай йылме дене кутыреныт улмаш ? шанчурск районышто
112:268  погымо материал рашемда :
112:269  шанчара-влакын кугуракышт ожно Шамшура лийын . " шамшура " мут
112:270  Кольский полуостровышто илыше саам йылмыште вуйчиемым ончыкта .
112:271  ожно саам калык нелен ненец-влак иленыт , садланак пуным " самчара "
112:272  маныныт , очыни . тиде мутшо " саам калык " манме лийын . илен-толын ,
112:273  тиде шомак марий коклаште " санцара " , " шанчара " , " шанцара " ,
112:274  руш коклаште " санчура " , " шамшура " семын кодын .
112:275  марий профессор И . + г . Ивановын шымлымыж почеш , Санчурск
112:276  районышто илыше руш коклаште 200 утла марий мут уло . тушто
112:277  илыше кугурак ийготан еҥ-влак кызытат ойлат : шапчара-влакын эн
112:278  лишыл родо калыкыштлан марий калык гына шотлалтеш . тыгай шонымашыже
112:279  чынеш толеш . молан манаш гын , Санчурск воктенысе Кикнур районышто
112:280  илыше марий-влак коклаште саам йылме гыч кодшо мут-влакым кызытат
112:281  кучылтыт . мутлан , кикнур марий-влак ӱдыр налдыме качымарийым
112:282  " ольмо " , " олмы " , "ульмы але " ульмо " маныт .
112:283  тиде мутшо саам йылмыште качымарийым , пӧръеҥым ончыкта .
112:284     кугезынан тысе кундемыш куснымешкыже , Юл ден Виче кокласе
112:285  чодыралаште тӱрлӧ калыкын ожнысек илымыж нерген марий йылмысе южо
112:286  мут каласа . мутлан , Звенигово , Советский , Медведово ,
112:287  Оршанка районлаште " шордо " мутым " пӱчӧ " мут дене алмаштыме .
112:288  нине кундемлаште илыше тошто калык ожнысек пӱчым ( оленьым ) гына
112:289  пален . шордо янлыкше вара веле , кызытсе чодыра лиймеке , толын .
112:290  пӱчыжӧ Иян теҥыз могырыш каен , шордо тудым алмаштен , садланак
112:291  шордыжымат " пӱчӧ "манаш тӱҥалыныт .
112:292     акрет годсо шарнымаш-влак 12 тӱжем ий ожнысо кугу вӱдым ушештарат .
112:293  тудыжо йӱдвел могырысо ледник да иян теҥызысе ийын писын шулымыж дене
112:294  лийын тунам уо Марий кундемна вӱд йымак каен . эҥ-влаклан илаш
112:295  Звенигово кундемыште Эсмекпылак , Волжск кундемыште Сотнур ,
112:296  Морко кундемыште Карман , Чӱкшӧ , Курык марий кундемыште
112:297  Юл воктенсе курык-влак гына кодыныт . чыла лоп верым вӱд леведын .
112:298  тидым курык марий коклаште огыт пале . моланже раш :
112:299  тунамсе аркет жапыште курык марий-влакын кугезышт тиде мландыште
112:300  илен огытыл . эше вес ойыртем . мутлан , Шернур , Торъял ,
112:301  Советский , Киров областьысе Шурма , Уржум , Пижанка , Кукарка
112:302  кундемлаште гына
112:303  Пиамбар лӱман юмым жапленыт . ненец йылмыште " пиамбар " -
112:304  чодырасе еҥ . курык марий-влак коклаште тыгай юмо йӧршеш лийын огыл .
112:305  тыге , Эсмекпылак ялӱсе Ярандай полкым шотыш налаш гын , тудо
112:306  ненец калык гыч лекше , садланак шкенжым вес тукымлан шотлен , моло
112:307  марийым вес лӱм дене лӱмден . мутлан , Звенигово районысо
112:308  Ысмекпылакыште , Киров областьысе Санчурск районышто марий-влак
112:309  курык марийым " чыкманай " , " цӓкмRнӓй " маныт . исменца-влакак
112:310  Йошкар-ӧла йыр илыше сорокан марий-влакым " мэре " маныт .
112:311  " мэре " мутшо меря племя илыме мланде гыч , Владимир , Ростов ,
112:312  Суздаль , Кострома кундем гыч , куснен толмыж нерген ойла . тыгак
112:313  Киров областьысе Уржум районысо Шайтан ер воктене илыше марий-влакым
112:314  " мере калык " маныт . тидыже нунын Юлын кӱшыл могыржо гыч Москва ,
112:315  Владимир гыч . толмышт нерген ушештара . вер Ростов , Суздаль
112:316  воктене "ростовская меря " да Кострома воктене веле " галичская
112:317  меря " манме племя-влак иленыт .
112:318     мерян кышаже курык да моло марий коклаштат аралалт кодын .
112:319  мутлан , Владимир ола кӱдынь " яруново поле " лоп вер уло , тушто
112:320  Ярун юмылан кумалыныт . курык марий районын тӓкӓпӓ ялыште
112:321  Ярунов , Ярунин фамилий-влак , Ярушка тукым , Параньга
112:322  районышто Ерунов фамилий-влак улыт . нуно чыланат Владимир
112:323  воктенсе Ярун лӱм дене кылдалтыныт . тышеч ме нине яллаште
112:324  илыше-влакын меря калыкын мландыж гыч толмышт нерген пален
112:325  кертына . тоштыеҥ ойлаштат нине яллаште илыше еҥ-влакын кугезышт
112:326  касвел , Юлын кӱшыл могыржо , гыч толмышт нерген каласкалат .
112:327  пӱтынь курык марийын меря мланде гыч лекмыж нерген эше тыгай
112:328  урлык лӱм-влак умылтарат . мутлан , курык марий коклаште
112:329  **71**
112:330  ятыр вере Кындак урлык , Йльмӓн урлык улыт , тышеч Кондаков ,
112:331  Ильмянов , Ильменев фамилий-влак лектыныт . марий йылме
112:332  полшымо дене нине урлык лӱмӱм умылтарашат огеш лий , карел да
112:333  финн йылмылан гына эҥертена . " кындак " карел йылмысе " конди "
112:334  - маска , Ильмӓн урлык лӱм финн йылмысе " ильма " - юж кава
112:335  мут гыч лектыныт . шӱдӧ ий ожно курык марий-влак Ильмар ,
112:336  + инмар юмыланат кумалыныт . тидыжат нунын фаинн , карел кугезышт
112:337  лийме нергенак ойла .
112:338     чуваш республикыште илыше калыкым курык марий-влак " суасла мары "
112:339  маныт , икманаш , суасаҥше марийлан шотлат . нуным " чываш " ,
112:340  " чуваш " нигунамат огыт ман . " суасла мары " илыме Ядрин ,
112:341  Моргауш районлаште экспедицийым эртарымаш теве мом ончыктыш :
112:342  Чебоксар гыч тӱҥалын , Ядрин ола марте ожно курык  марий-влак
112:343  улыт улмаш . тошто шӱгарыштат курык марийлан келша . калык кокласе
112:344  тоштыеҥ ой семын , Яным , Маскакассы , + мурзакассы ,
112:345  Сярмыскассы яллаште илыше чуваш-влакын кугезышт Юл тӱр гыч
112:346  куснышо марий лийыныт . саватка , Атлас да моло урлык -влак
112:347  куызытат курык марий коклаштат , нине районласе чуваш коклаштат
112:348  улыт . чиемышт , йӱла шотышт , музыкышт йылтак курык марийын .
112:349  очыни , 1236 ийыште Батый хан Юл воктене йӱлалтыл кайымыж
112:350  годым курык марий-влак кызытсе Чувашийын Виръял мландыш , вара
112:351  эркын-эркын чуваш йылмыш кусненыт . йылмышт весе лийын гынат ,
112:352  марий кокла гыч ӱдырым налыныт , марий семын сӱаным эртареныт ,
112:353  курык марий-влак дене пырля Сура эҥер воктенсе тошто марий
112:354  шӱгарыш кумалаш коштыныт .
112:355     тыге марий калыкна шуко тӱрлӧ сынан , шуко тӱрлӧ вожан чыла тидым
112:356  тошто вожнам , акрет годсо историйнам , тоштыеҥ ой-влаклан , йылмылан ,
112:357  йӱлалан , тӱрлӧ наукылан эҥертен , пален налаш лиеш . садлан тоштыен
112:358  ойым араленак кодаш тыршыман , вет тушто - возыдымо мемнан историйна .

113:1  113 корно воктене мардеж вакш
113:2  ( ончыко 1992:3 ) **58**
113:3  Юрий Артамонов
113:4  ойлымаш
113:5     пасу капка марте кум суртым эрташ кӱлеш . эртемат , капкам
113:6  почын лектам - тугай кумда тӱня почылтеш , йырым-йыр ончал
113:7  савырнен , шӱлышемат петыралтеш , шинчамат шарла . тевак
113:8  Энермучаш ял . ик могыржо дене эҥер велыш тайнен , ото дене
113:9  шойышталтын . а мардеж вакшыже чоҥгаташте верланенат , туге
113:10  чучын колта , пуйто Эҥермучаш ӱмбалне шинча . йыргешке ,
113:11  кӱкшӧ . ныл шулдыржо дене эксыде лупша . шола могырышто -
113:12  Томшар ял . тудын воктенат - мардеж вакш . вара адак -
113:13  мардеж вакш воктенжак - Акманай але вес семынже - Ломбысола .
113:14  нинышт мараий ял улыт . кугорно векыла - кок руш илем .изи
113:15  Акаш ден Кугу Акаш икманаш , акак-шӱжарак . кум уреман
113:16  Кугу  акаш селаште пӧртым сындаш вер лийын огылат ,
113:17  шӱжар семын , Изи Акашым шочыктеныт . нунынат вакшышт аркаште
113:18  шинча . а Томшарыште гын кок пачашан кӱ пӧрт , а Кугу Акашыште
113:19  кӱкшӧ черке койыт .
113:20     шке ялемын , Ятманын , куштырак вара мардеж вакшыже ?
113:21  ага , теве пурла могырышто , корем гоч . пӱтынек ужар чашкер
113:22  шойышта гынат , тудат сер воктен кушшо арама ӱмбалне моткочак
113:23  кугун да кӱкшын сӱретлалтеш . а лишычынак миен ончалаш гын ? ..
113:24  **59**
113:25  ой , уке , мый але теве тышеч , пасу капка воктеч , торашке ик йол
113:26  тошкалтышымат ыштен омыл . мылам мыл-вич ий гына ... падыраш улам гынат ,
113:27  иктым пален нальым : чыла  мардеж вакшын упшышт
113:28  ик велыш савыреныт , пуйто ончылгоч кутырен келшеныт , икте-весым
113:29  ужыт , мутланат , огыт вашлий гынат , саламым колтылыт . мый
113:30  нуным айдемыланак шотлем . пу кап-кылан , пу чонан , пу шулдыран .
113:31  а йолышт , тыгай нелытым чытен огытылат , рок йымак каеныт .
113:32  адакшым вет нуно ик семынак пӧрдыт . икте эркынрак гын - весыштат
113:33  тугак , икте писынрак гын - весыштат тугак . иктыже йӱдвелыш але
113:34  касвелыш савырна - волыштат тудын койышым койыт . палаш ыле :
113:35  кудыжо эн тӱҥ оза , кудыжым тыге колыштыт ? ..
113:36     вынер сумкам сакалтен , школыш кайышым . тӱня ик яллан ,
113:37  Томшарлан , кумдаҥе . а вакш деке але лишемын омыл , но лишычынрак
113:38  ужын шуктышын . ӧй , кугу-у-у ! .. тораште-тораште Йошкар-Ола уло ,
113:39  маныт . тушто пӧрт-шамыч кӱкшӧ-кӱкшӧ улыт , маныт . ом ӱшане !
113:40  нимончат ! шойыштыт дыр . мардеж вакш деч кугу да кӱкшӧ нимо-нимо уке !
113:41     теле каникул жапыште авам каласыш :
113:42     - ложашна пытыш . йоҥышташ каяш верештеш . юриш , чий ! полшашыже
113:43  тунарак полшет , кеч имньылан шудым пуэт , оролен шогет .
113:44     ачам пу койкышто , йолым шуйдарен , комдык кия . пел йолжо
113:45  кӱчыкрак . пел шинчаштыже , шолаште , йыргешке янда чумырка . сар
113:46  гыч тыгай пӧртыльӧ .
113:47     - эргым , чий , - мане ачам .
113:48     тумышан ужгам чийышым , пий коваштан упшым упшальым , йолыштен
113:49  йыдал . уремыште имне вуйым кучем авам терыш мешакым муналеш .
113:50     - но-о , тарване , Гитлер авам имньым тупшо гыч витаренак
113:51  шеле .
113:52     такшым алашан лӱмжӧ Шайтан . сар годым весым тушкалтен пуышт .
113:53  моткочак ӱчызӧ : кудалаш кӱлеш гын , чыгынен шогалеш ,
113:54  шогыман гын, тарванен кая . кокланже шолып пурлынат налеш . садлан
113:55  упш пылышемым оҥылаш йымалан чотак кылден шынденам . ынде пурлын
113:56  налын шуэн ок сеҥе . а кырыме шотышто гын ... Шайтан-Гитлерым
113:57  мо дене лупшен огытыл ! вӱраҥ кандыра денат , ломаш вара денат ,
113:58  кӱртньӧ шинчыр денат ... нимо ыш полшо , ыш туныкто . очыни ,
113:59  коваштыже тунар кӱжгамын , ынде корштымым нимыняр ок шиж .
113:60  пылышым лап ыштен , почым нӧлталӱн , тортам гына чумалеш .
113:61  а сап дене перымым шыҥан пӱшкылмыжланат ок шотло дыр ...
113:62  оҥай тиде вольык - Гитлер . шкеже , айдеме , шукертак вес
113:63  тӱняш каен , маныт , ала шкенжым лӱен , ала аярым кочкын ,
113:64  а марий ялыште
113:65  **60**
113:66  имньыш савырнен ылыжын . уна , теве , ныл йолжым кӧтыремын
113:67  налын , ни ошкылеш , ни уке .
113:68     авам имньым виктара , мый тудлан тугынь шинчев , эртен
113:69  кодшо пӧрт-влакым шотлем . теве Япер Серушын пӧртшӧ , теве -
113:70  Тикын Лаюшын , теве - Куэрла Вайсун , теве - Пукш Толян ,
113:71  теве - Семон Санюн . умбакыже ом пале . ялемын катман гай
113:72  мучашкыже модаш куржталын омыл .
113:73     а уремыште ик йочат ок кой . чатлама пӱштӧ , пӧрт пырдыж
113:74  пычал пудештмыла шелышталтеш , окна янда кӱр гай кылмен ,
113:75  пӧрткайык чоҥештымыжлак шуҥгалтеш , колен возеш .
113:76     катман лукыш шумеке , савыртышеш тер ӱлыкыла мунчалтен
113:77  волыш , ик мешак лектын возо .
113:78     - тр-р-р !
113:79     имне ок шогал . авам тӧрштен волыш , ончыко куржын лекте ,
113:80  шӧрмычым руалтыш .
113:81     - тол ! - кычкыра . - ӧй , илышыжат-кочушменжат ... икте
113:82  сар гыч нимолан йӧрдымӧ тольо, весе але кушкын шуын огыл .
113:83  кузе илен лекташ гын ?
113:84     - явам шольым ден изамым ок ушештаре . шольым деч могай
113:85  полыш ? ошкылаш гына тунемеш . изамым чодырам руаш поктен
113:86  колтеныт . киндыланак да тувыр йолашым-вашталташ гына толын
113:87  кая .
113:88     имньым кучен шогем , ӱлычын шырийыше ончыл пӱйжым эскерем .
113:89  кенета пурлеш гын , мыйым пыстылла иктаж-кушко налын кудалта .
113:90     адакат ончыко каена . корем гоч вончен , пасу дене . кок
113:91  могырым кошкышо коншудо , арымшудо вурго пӧршаҥын шогат .
113:92  мераҥ кыша - ия виса . нунылан йӱштӧ огыл витне . пареҥге
113:93  лемым шыл лем дене вашталташ манын , ала мыламат логалеш шонен ,
113:94  тошкемыштем оптышым шынденам огыл мо ? кажне эрдене миен ончалам .
113:95  мераҥым огыл , кышажымат ом уж .
113:96     а тӱня йырваш тугай йоҥгыдо , кумда , кеч-кудо велыш
113:97  ончал - мучко раш коеш . а ончалаш кечым огыл , лум ӱмбакат от
113:98  тошт: шинчам туге йымыкта , почашат лӱдат . садак пеле кумен
113:99  кӱтыштам : ик вакш шулдырат ок пӧрд . томшарынат , ломбысоланат ,
113:100  Акаш-шамычынат . мардеж уке .
113:101     - толын шуынна ! авам ласканрак шлӱлатыш .
113:102     - кушко ?
113:103     авам ыш вашеште . мый савырнен ончальым . тынар
113:104  лишычын вакш шулдыр мучашым ужымат , лӱдын , шинчамат кумышым .
113:105  уэш почым , шулдыр тыҥ марте кӱшкӧ ончен кӱзышым . тер гыч чылажак
113:106  ок кой : лум ӱмбак шогальым . умшам карен кӱтыштам . " олаште мо , -
113:107  шонкалем , - тӱняштыжат тыгай кӱкшӧ пӧртым ок му " . мылам туге
113:108  чучеш , пуйто вакш пӱтынь
113:109  **61**
113:110  тӱнялан оза . туге лӱдыктышын , шучкын коеш ... но ала-молан ок
113:111  лӱдыктӧ , шкеж деке сымыстарен шупшеш .
113:112     - мо лилйыч , эргым ? кылмен тӱҥын отыл ? - авамын йӱкшӧ
113:113  ала-молан пушкыдеме .
113:114     мый тугак тарваныде шогеM .
113:115     авам саҥгамым , нер мучашым кучен ончышат , лыпланыш . мыйым
113:116  куштылгын нӧлтале , имне вуйыш наҥгаен шогалтыш . Гитлерым омат
113:117  ончал , лопка пӱйжым омат эскере - шинча ончылнем ик вакшак гына .
113:118     мо лийын кайыш , кенеташте шымат умыло : вуемым ала-кӧ чотак
113:119  шупшыльо , вуялалтымат , йолем кушкыла кӱзен кайыш , вара торашке
113:120  пыжалт возым . кынельымат , вакшым онжальым - верыштыжак шинча .
113:121     - тиде Гитлерым молан ашнат гын ? - тужеш авам . - тыйже
113:122  мом онченат ? вакшым ужын отыл мо ? вуетшым пурлынак налеш ыле
113:123  гын ? - имне деч вара мыйым вурсаш пижеш .
113:124     пурлын налын кудалташ мо йӧсыжӧ , мо можо . шентябрьымак
113:125  гына школыш коштын шуктышым . октябрьыште тул ораш савырнышым .
113:126  колем , шоненыт . шинчамлан эртак ала-мо кончыш , капемым эртак
113:127  ала-мо пызырыш . кочмемат ом шарне . йӧршын , кошкен , пыстыл гай
113:128  куштылемынам . тока гына , иктаж кок-кум кече ончыч , йол ӱмбак
113:129  шогальым .
113:130     авай мыйым уэш кидышкыже нале , вакш озан орол пӧрт гай
113:131  пӧлемышкыже наҥгайыш .
113:132     - тушко ! - манам , кидем дене вакш кӧргыш ончыктылам .
113:133     - тушто - йӱштӧ !
113:134     - тушко ! - вакш кӧргышкак пурынем .
113:135     - ну , ӱчызӧ ! кушкыда огыла !
113:136     мыйым да шольымым , ӧпкелалтын , авам тыге манеш .
113:137     вакш кӧргым ончыштам . ларым , тошкалтышым ужам . тӱрлӧ
113:138  кандыра , волак койыт . эше ала-можат уло - лӱмыштым ом пале .
113:139  а пырдыж мучко - ложаш пурак . ик могырым пич пычкемыш , вес
113:140  велым изи окна гыч волгыдо чыл-чыл пураш тӧчылеш , эҥыремыш
113:141  шӱртӧ ярымым , шинчше пуракым ошемда . эҥыремышыжат ошемын докан .
113:142     тошкалтыш дене ик марий содомлен волыш . мучко ошо : мыжержат ,
113:143  портышкемжат , малакайжат , шинчапунжат , пондашыжат . букварьыште
113:144  Йышто кугызам тыге суретлымым ужынам . кызыт тудо шукертак шке
113:145  чодырашкыже пӧртылын ила дыр . тиде айдеме вакшызе лийшаш .
113:146     - тыят йоҥышташ толынат мо , малай ? - нугыдо йӱкын пелештыш ,
113:147  ош кидше дене неремым ниялтышат , кинде пушым шижым .
113:148     - кылмен тӱҥын .
113:149  **62**
113:150     - тугеже тудым пӧртышкӧ наҥгайышаш , шокшо чайым йыктышаш .
113:151  кызыт тыште нимо оҥай уке . теве мардеж лектешат , аватланат
113:152  ложашым йоҥыштен пуэна .
113:153     кидем гыч кучен , вакш оза портышкыжӧ вӱден наҥгайыш . мылам
113:154  шокшат , чаят ко кӱл . окнашке нерым тушкалтышымат , ик вакшымак
113:155  гына ончем да ончем ...
113:156     кеҥеж толын шуо . мый содыки икымше классым пытарышым ,
113:157  йолташ-влакым поктен шуым . эше туныктышем мокталтыш : " юриш , -
113:158  мане , - чотка тыршыш . кукымшо ийлан ыш код " .
113:159     ынде вакш йолташем гаяк лие . яра жап толешат , коремыш -
113:160  мемнан велне эҥерым ала-молан " корем " малдалыт - йӱштылаш чошена.
113:161  вӱдыштӧ какаргымешке почаҥын , вакшыш куржына , шулдыр йымакак ,
113:162  шаршудыш , шарлен возына . мыланна туге чучеш , пуйто кугу-кугу
113:163  аэропланыште шинчена . тудын пропеллерже пӧрдеш , а ме ала-кушко
113:164  торашке-торашке чоҥештена ... тунам ала-молан кӱшкӧ монь ,
113:165  Сандалыкыш , чоҥештылын онал . уш денат . "Сандалык " шомакшымат
113:166  кучылтын огытыл . коклаштына лийын огытыл вес мут-шамычат :
113:167  космонавт , ракета , космический корабль , спутник . молан ?
113:168  ялыштына электротулат уке ыле , кастене керосин лампе дене
113:169  шинчен улына . а кӧн лампе але керосинже уке гын , изике ,
113:170  чыра тул денат серлаген . ӱжын онал машинам , комбайным ,
113:171  мотоциклым . трактор ыле , маныт . арам огыл чай колхознан лӱмжӧ -
113:172  " трактор " . но война деч вара тудыжымат , тракторым манам ,
113:173  ужаш ыш логал - сар тулыш наҥгаеныт да мӧҥгеш конден огытыл . а
113:174  вот аэропланым ,кок шулдыраным , коклан ужалтын . Йошкар-Ола
113:175  велыш чоҥештен кая , почешыже куанен йӱкланен куржына : " аэроплан ,
113:176  аэроплан ! посади меня в карман ! " ала-молан рушла кычкырена ыле .
113:177  очыни , тӱгерак шоненна : " тушто руш рвезе шинча . марла ойлет
113:178  гын , ок умыло . а рушла пелештет - умыла , иктаж гана волен
113:179  шинчеш да мемнамат пеленже налеш ... "
113:180     а вакш шке пашажым ышта да ӱшта . ӱлычын кӱшкӧ - мучко
113:181  кылдыр-голдыр , шырт-шорт , вышт-вушт шоктен мура кӧргыжӧ
113:182  лекшашла мӱгыра . ынде мыланна кӱшкӧ кӱзашат , вакш упшым
113:183  пӧрдыкташат , чарен шогалташат , уэш колташат пуат . вакш
113:184  озажат тудак - Придон кочай . шоҥгемын гынат , шоҥгылыкшым
113:185  нимончат от пале : шкежат , вургемжат - ошо-ошо  . чурийжым
113:186  ужынат онал . ялыште ок кончо , йӱдвошт-кечыгут , телыже-
113:187  кеҥежше . шыже-шошыжо - вакш кӧргыштӧ . мардеж уке але
113:188  йоҥышташ нимом орол пӧрт гай кудыштыжо кия . мардеж лектеш -
113:189  кечывал ма , йӱд ма - тудым кычкырен кынелтат . содор вакшыш
113:190  вашка , шинчын шинчаш , шоген шогаш ок ярсе ...
113:191  **63**
113:192  теве тыгае йоча годсо пагытем . тудо омо ужмыла шинча ончыкем
113:193  толеш . ятман ялышкем миен - шӱкшемше пӧртем ынде тӱр лие ,
113:194  а пасу капкан вержат пале огыл . пӧртӧнчыл мучашкем лектамат ,
113:195  йыр-йыр ончал колтем - шинчам нигушан-нигушан ок тӱкнӧ ,
113:196  мучко-мучко волгыдо . эҥермӱчаш уке , отын олмыжат кодын огыл ,
113:197  томшар , акманай да Иси Акаш але шинчаш тӧчылыт гын , кум
113:198  уреман Кугу Акаш йомо , пуйто овда нулал кайыш . мотор черкын
113:199  вуйжо уке . ондак школ ыле , кызыт тушко пырчым оптат , маныт .
113:200  вакшат иктат ыш код . томшарыште кок пачашан кӱ пӧртат ок кой .
113:201  мом манат , улыжым пытараш пешак куштылго ...
113:202     айдеме тышке кунам илаш толын ? можыч , вич шӱдӧ ий ончыч ,
113:203  можыч , тӱжем-кок тӱжем идалык ожно . ты жапыште мом ыштен
113:204  шуктен ? могай палым коден ? кӱ пӧртым , черкым да вакшым
113:205  гына , тиддеч посна киндым ончен кустеныт , пӱтынь элым
113:206  пукшеныт . ынде элым пукшаш мо - шкаланышт огыт ситаре .
113:207  молан тыге ? ала калык вашталтын ?
113:208     ала мланде вестӱрлемын ?
113:209     овда титакан огыл . нечыве йомакысе геройлан кӱлеш оккыл
113:210  йолам чыкаш . тиде ме , айдеме тукым нимучашдыме титакыш возын
113:211  улына . ачана-кочанан паша саскаштым тӱҥге-вожге куклен кышкышна ,
113:212  йӱлатышна да шӱйыктышна . тиде ок сите - шкенамат она чамане ,
113:213  кугешныме кумылна пытыш : ӱмбакына шкак шӱвалын улына - кӱчызыш
113:214  - кӱчызыш савырнен , йот эллаш кидым  шуен коштына . а мландына
113:215  тынар шуко да тыгай поян . -
113:216     марий мландат изи огыл . манмыла , шкаланна пешак сита . газет-
113:217  журналын йодмышт почеш ятыр вер-шӧрлаште лийым , ойлымашлан ,
113:218  очерклан материалым погышым , но ик села але ик ял воктенат мардеж
113:219  вакшым ужын омыл . коклан шинчамлан корно воктен мортаҥше вакш
113:220  кӱ пернен , селаште - пеле шаланыше але вуйдымо черке , а ялыште -
113:221  кужу тоям тоялен ошкылшо коча ден кова-влак да нунын гаяк шоҥго
113:222  пӧртышт .
113:223     икана Куженер гыч районын чек велышкыже тарванышым . тошто
113:224  сомылем денак - оҥай еҥым кычал муаш . ойлышт : тушто , Паганурышто ,
113:225  шӱдӧ ийым вончышо кугыза ила . ушыжат лугалтын огыл да алят йол
113:226  ӱмбалне .
113:227     ик ялыш пурымаште , пурла велым , кенета вакшым ужым . тичмашак ,
113:228  манаш лиеш . тореш кок шулдыржо да леведышыже гына уке .
113:229     - машинатым шогалте , шоляш ! - шоферын вачыжым тӱкалтышым .
113:230     - мо лие ?
113:231     - шӱдӧ ияш кочам деке ом кае , - маньым . - тек эше тынарак
113:232  ила . турлым йодыштын , ом йыгыжтаре . тышан кодам .
113:233  **64**
113:234     - шке палет .
113:235     машина кудал колтыш , мый вакш деке лишемым .
113:236     кӧ чоҥен ? кунам ? мыняр ий пашам ыштыш ? вуйжым да шулдыржым
113:237  кӧлан налын шуаш кӱлын ? кунам йӧршешлан шогале ? теве тыгай йодыш-
113:238  влак вуемым мӱкш тӱшкала пӱшкыльыч .
113:239     шинчам кумалтышымат , пылышемлан кылдыр-голдыр , шырт-шорт ,
113:240  вышт-вышт шокташ тӱҥале . эше имне пӱргалеш , орва кычыр-кочыр мура .
113:241  пырчым йоҥышташ толыныт . эше вакшызын йӱкшым колам : " тыят йоҥышташ
113:242  толынат мо , малай ? " .
113:243     шинчам почым - пеле шаланыше вакш ойгырен шинча , ала-кӧм вучышыла
113:244  коеш . ала-кӧм огыл - озажым вуча .
113:245     кӧргыштыла коеш . ала туштыжо нимом тӱкен огытыл ?
113:246     пел омса уке , весыже топса гыч мучыштен . кӱварым пужен
113:247  наҥгаеныт , нимогай тошкалтыш , лар , волак да моло-вес кӱлешан
113:248  ӱзгар огыт кой . вакшын кышкаржак гына кодын .
113:249     "варвар-шамыч ! акрет годсо ӱзгарым пужен наҥгаен , пуым ыштышда
113:250  мо ? коҥгаш олтен , кап-кылдам ырыктышда ? вакшыже вет музейлан йора
113:251  ыле . огыда тӱкӧ гын , эше тынарак шинча ыле . музей семын .
113:252  кӧргыштыжӧ кресаньыкын ате-ӱзгаржым поген ончыкташ лиеш ыле ...
113:253  ынде икшывыланда мом ончыктеда ? шкендан илыш гыч нунылан мом
113:254  кодеда ? лӱмдам мо ? пашада ок кой гын , лӱмда кунаррак ыршийым
113:255  шога огыла . мо тугай вакш , кузе пӧрдеш , ынде йоча-влак палашат
113:256  огыт тӱҥал ... " - семынем тыге шудалам . йӱкын огыл кӧ мыйым тыште
113:257  кодеш ?
113:258     а ме шкеже , кугыеҥ-шамыч , мо тугай мардеж вакш , тидым
113:259  палена мо ? вакш - тиде ... тиде ...
113:260     чынак , мо тугай мардеж вакш ? кузе йӧнлен каласен пуаш улнеже ?
113:261  суртышто ушкал шӧр-торыкым пуа . шӧрвал деч посна ньога веле огыл ,
113:262  кугыеҥат илен ок сеҥе . ме гын сар годым шӧрторык денак гӱна илен
113:263  лекна . тудак гына шонем , явыген пытыше икшывым колымашын кидше
113:264  гыч шупшын налын . а вакш киндым пукшен . аҥа гыч уржам-шыдаҥым
113:265  тӱред налын , вигак цырчым от коч , тудым коҥгаш от пыште . ондак
113:266  йоҥыштен налаш кӱлеш , ложашым ышташ . тугеже вакш - пукшен ашныше ,
113:267  пукшен лукшо , суртын , ялын тӱҥ озажак . теве мо тугай вакш !
113:268     шинча рӱмбалге тӱслан тунеме , йырваш секланен ончальым . ала-кӧ
113:269  кӱварым шарашат тӧчен , витне . вара ала ӱнарже ситен огыл ,
113:270  ала - оҥа , ала эше йогыжо пызырен - шке пашажым кудалтен . уна ,
113:271  ик кӱчык кӱвар оҥа кия , тыштат-туштат - пила , пужар шук , шанчаш .
113:272  а тӱжвалне , вакш воктенак - кужу да кӱжгӧ пырня . тышеч лач кок
113:273  шулдыр лекшаш .
113:274  **65**
113:275  пуйто лӱмынак поктеч пӱчкынытат , ынде иктыжат ок
113:276  лек . лавыраште имне , орва кыша палдырна . оптен наҥгайымышт годым
113:277  ик оҥа лектын возын , ненче рокеш тоскалтын .
113:278     кӧ деч йодышташ , чыла пален налаш улнеже ? тӱр пӧртыш пурышаш .
113:279  тушеч эн ончыч уна толмым ужыт , эн почеш ужатен колтат . шукынжо
113:280  кӱр пӧрт окнам пералтат . йодышт коштшыжат , иктаж-мом палаш
113:281  шонышыжат , корнеш йомшыжат ...
113:282     пӧрт окнам пералтышым . йӱкым огыт пу . пийым шекланен
113:283  кудывечыш ончальым - пӧртӧнчыл омсаште кӧгӧн кеча . озаже пакчаште
113:284  гын веле ? капкам шупшылын , урем гыч тошкемыш савырнышым , пече
113:285  воктеч пакча велыш ошкыльым . ужым : сурт оза вате пареҥгым луктеш .
113:286  кок йӱд почела йыр оптышат , роколмам палашат ок лий : ала саска ,
113:287  ала рок чуҥгыла .
113:288     - пашат ушныжо , тулаче ! - саламлалтым .
113:289     - тенийсе игечыште пешак ушна ! - келесырын вашештыш , ышат
113:290  вийналт , пареҥгым рок деч ойыркален , шолдыражымат , тыгыдыжымат
113:291  иктыш пога .
113:292     - ялетын лӱмжӧ кузерак ?
113:293     - олмасола . тольык ик олмамат от му .
113:294     - мылам олма ок кӱл . вакш нерген пален налнем ыле .
113:295     - мом ?
113:296     - кӧ тудым ыштен ? кунам шогалын ? эшеже ...
113:297     - э-э-э... ынде мый дечем йод ... а молан мый палышаш улам , а ?
113:298  ӱдырамаш вийналте , ала-молан сырыш .
113:299     кӱтыренат она мошто , калтакшат . палыме ӱмбакат , палыдыме ӱмбакат
113:300  кычкырлена , пий семынак оптена . йӧршынак пужлен улына . ала илышна
113:301  пужлен толмылан тӱвыт локтылалтынна ? ачана-кочана тыге кутыреныт мо ?
113:302  лыжган , икте-весым пагален , айдемылан шотлен докан ... чынак ,
113:303  молан тиде вате мылам сырыш ? ала пашажым чарен шогалтышым ?
113:304  " а мемнан велне унам порын вашлийыт " , - маньымат , савырнене ,
113:305  уремыш лекташ тарванышым .
113:306     - эй-эй , тулар ! - почешем йӱк шоктыш . - терей коча деке пуро ,
113:307  тудо палышаш .
113:308     - тидланат тау ! а куштырак ила ?
113:309     - э-э ... тиде вел уремыштак ... пӧртшӧ кок окнан . мыйынымат
113:310  шотлет гын , кандашымше лиеш .
113:311     пӧртым шотлен ошкылам . нылымше , визымше ... теве пуста вер ,
113:312  йырым-ваш олмапу ломбо , куэ . шоптырвондат , эҥыжвондат уло .
113:313  пареҥгымат шындыме , а пӧрт - чыла кушкыллан да мландылан оза -
113:314  уке . теве воктенак кудалтен кайӱме оралте - окнаштым оҥа дене
113:315  тореш-кутынь пудален петыреныт . тӱр сурт оза ыш пашемде : пуста
113:316  оралтымат шотлыман але огеш
113:317  **66**
113:318  кӱл . йӧра , йодашат лиеш . адакшым тӱҥ пале - кок окна .
113:319     кӱдымшо , шымше ... терей кочан суртшо шымше лиеш . илыдыме
113:320  пӧртым шотлаш огыл гӱн . шотлетак гын , конешне , кандашӱмше лектеш .
113:321     ой-ой , шӱкшӧ пӧртыштӧ ила улмаш . нимогай оралте уке . капкат
113:322  уке . пече ломашым вончышымат , шаршудан кудывечыш логальым .
113:323  чара пӧртӧнчылыш кӱзышым , омсам пералтышым .
113:324     адакат нимогай вашмутым шым кол , пуйто Олмасола калык кутырен
113:325  келшен : унам вашлияш лекташ огыл , толешак гын , торжан пелештен ,
113:326  чонжым йӱкшыктарен колташ , тетла тышке йоляымат ынже пыште .
113:327     изинекак ӱчызӧ омыл мо ! омсам шупшыльым , лапка пӧрт кӧргыш
113:328  пурен шогальым . первойжо нигӧмат шым уж . окна ваштареш ончальым -
113:329  шем чумырка коеш . тарванылеш ! кок окна коклаш лишемым - айдеме .
113:330  могай эше айдемыже  вуйлепше йӧршеш чара , пуйто имне
113:331  дене мӧҥгеш-оньыш , саҥга гыч тӱҥалын , шоягорем йотке вошт
113:332  курал коштыныт , межа семын кок могырым гына тӱредде коденыт .
113:333  пондашыже йырпыкын-йорпыкын кечылтеш . чурийыштыже , нерыштыже ,
113:334  кидыштыже кӱжгӧ вӱргорно пале коеш , пуйто коваште йымалне ик
113:335  кугу йыл мушкын кая . ӱмбалныже ужга .
113:336     - поро кече , Терей кочай !
113:337     тудо тӱлыжгышӧ шинчажым нӧлтале , уэш волтыш , пуйто ваштарешыже
113:338  кӧ - тудлан керек , палашат ок шоно , йодышташат кӱлдымылан шотла .
113:339  кочкышым шкеж деке шупшыльо . поген налам шоныш ала-мо . а
113:340  кочкашыже мом кочкеш ? шӱман  пареҥге ден коҥгаш паритлыме
113:341  салтакушменым . ӱстембалне тетла нимо уке . ни кинде курика , ни
113:342  чайгорка .    а пӧрт кӧргыжӧ , пӧрт кӧргыжӧ ! .. коҥга шелышталтын ,
113:343  шӱч гай шеме , кӱвар лавыран , пырчым ӱдаш йӧра , пырдыж пуракан ,
113:344  ужо вере эҥыремышвот налын . ала-кунамак газетым шупшмо улмаш .
113:345  кызыт лапчыкын-лапчыкын кечалтын . лукышто , пӧртыш пурымаште ,
113:346  пу койко шинча . туштат тӱрлӧ лапчык гына коеш .
113:347     " южыштын мончаштат арурак , - шоналтышым . - молан тиде шоҥго
113:348  тыгай лювык ? ала шкетын ила ? родо-тукымжат уке ? "
113:349     - киндетше уке мо ? ала налаш оксат пытен каен ? - шекланен йодым .
113:350  семынем сӧрвалем : ынже ӧпкелалт веле , тӱр пӧрт оза вате семын
113:351  торжа шомакым ынже пелеште веле . такшым , ушешем возо . мом лӱдаш ?
113:352  ӧпкелалтше , торжан пелештыже - лектам да каен колтем . пашажат шуко
113:353  огыл .
113:354     - капиталист-шамычын киндыштым кочмашем уке ! нунын киндышт
113:355  логарешем шинчем ! - тыр-топ пелештыш коча .
113:356     кочкын теме , пареҥге шӱкшым кидыш ӱштыл нале , коҥга
113:357  **67**
113:358  ончыко кудалтыш . ӱнан ала кочмыжо шуэш манын , ышат йод .
113:359  ӱжын шуктышым : ужгаже рожын-рожын , тушеч кочан чара могыржо
113:360  коеш . йолыштыжо тумышан портышкем . шулышыжат рожан . тыгай
113:361  тошто чиемым шукертак вӱта шеҥгек намиен кудалтат ыле , а
113:362  шоҥго , векат , кеҥежымат ок кудаш .
113:363     содыки кочат торжа шомакым лукто . но мылам огыл а йот элысе
113:364  поян-влаклан . тиде оҥай , моткочак оҥай . молан тыге ойкыш ,
113:365  мӱй але шонен ом му .
113:366     терей вуй ӱмбакем кидым шуялтышат , радио кутыраш тӱҥале ,
113:367  шкеже еэш тошто верышкак миен шинче . умылышым : радио деч
113:368  молыжо тыште тачысе илышлан йӧршынак келшен ок тол . айдемыжат
113:369  пуйто колымшо-кумлымшо ийла гыч кенета толын лектын . шужен шинчыме
113:370  пагыт гыч .
113:371     тудо нимом ок пелеште , мыят шып улам , пуйто элнымешкына ,
113:372  умша кошкымеш мутланен темын улына . тетла нимом ойлаш .
113:373     - вакшым олмыктен шындаш ок лий мо ? - ик жап гыч йодым .
113:374     такшым тидым огыл йоднем ыле . ӱшем вакш йыр пӧрдешат ,
113:375  шомак шке семынже лектын кайыш .
113:376     - молан ок лий ? шолыштыт ...
113:377     - мом ?
113:378     - пырням , оҥам ... кӱварым шарышым - пужен наҥгайышт .
113:379     - кӧ ?
113:380     - а кӧ пала ... ме яндарын илен улына . эҥыным тӱкен
113:381  онал . сулык , сулык ...
113:382     трук юмылук ваштареш сукалтен шинче , кумале , ыреслен нале .
113:383  икмагал гыч кынеле , лектын кайыш . шонышым , тӱгӧ гына лектын
113:384  пура . вучем , вучем - уке .
113:385     шоҥго дене кузе кутыраш - омат пале . йодат - ик-кок шомакым
113:386  пелешта , пуйто тудыжымат умшаж гыч ӧкымешак веле пузыртен
113:387  луктеш . кушко кайыш ? молан нимом ыш ойло ? ала кайымем гӱна вуча ?
113:388     чара пӧртӧнчык лектым . " кеч оҥа дене ӱшыкым ышташ ок лий
113:389  мо ? - шоналтышым . - телым кузе илен эртара ? омсам почат гын ,
113:390  мардеж лумым пӧртышкат шӱшкын шындас " .
113:391     коча пареҥге йыраҥыште . шкак кунча , шкак пога .
113:392     плащым кудаш коден , пакчаш лектым .
113:393     - шкетлан йӧсырак чай ?
113:394     - йӧсӧ огыл ...
113:395     кидше гыч шаньыкым налын кӱнчаш пижым . терейын пашаже пыртак
113:396  куштылеме ..
113:397  ведрам темен шукта , мый мешак
113:398  **68**
113:399  кылым кучем , опталашыже йӧнештарем . шкак шыгыр пӧрт йымак наҥгаен
113:400  опталам .
113:401     - ешетше уке мо ? шкетынак почаҥат ?
113:402     коча ыш вашеште .
113:403     пычкемышалтмешкак кӱнчышна . луктын ышна пытаре .
113:404     - еҥлан молан полшет ? мый дечем могай пайдам вучет ? -
113:405  терей кастене тугак торжан йодо .
113:406     - ик мландыштак илена гын , икте-весым ӧрдыж еҥлан шотлаш
113:407  лиеш мо ? - мыскара йӧре вашештышым . а пайдам нимогайым вучымашем
113:408  уке . адакшым Марий мландыште илена , марла кутырена . тугеже
113:409  мый тылат йот айдеме улам мо ?
113:410     - йӱдым ончен , кушко кает ? малаш код , - темлыш Терей .
113:411     полшымемлан тау шомакат ыш лий , кумылжат ыш пушкыдем . можыч ,
113:412  мыскарамат ыш умыло . ынде мыламат салтакушмен да шӱман пареҥгым
113:413  пукша шонен , ала-могай амалым муын , кевытыш кайышым . киндым
113:414  йодым . кинде эрденак пытен шуын улмаш .
113:415     - йӱлышӧ коман икте уло . - кевытче пӧлка йымач лукто . -
113:416  сӧсналан йӧра , шонышым .
113:417     - вольыклан йӧра гын , айдемыланат пеш лач , - кочын веселаҥам . -
113:418  кол консерве монь уке ?
113:419     - кум идалык лиеш - ала-кушко пытен кайыш . теҥыз кодышта уло .
113:420  налат ?
113:421     нальым . кочмо кӱкыштӧ тетла нимо уке . ни сакыр , ни ландрин ,
113:422  ни чай . такшым кевытче уло , мане , но - списке почеш .
113:423     - а кӧ деке толынат ? ала эртен кайыше улат ?
113:424     - терей коча деке , - пелештышым .
113:425     тунамак вуйышкем чолга шонымаш толын пурыш : ала тиде самырык
113:426  ӱдырамашым шке веке савырен кертам ? коли вара Олмасола калык
113:427  чылан тыгай торжа да пешкыде шӱман ? адакшым кевытыш пурен лекшат
113:428  уке . сатучыжат петырен кайыме пагытым гына вуча .
113:429     - молан пешак йорлын ила ? ала пенсийымат ок нал ?
113:430     - налеш ... ынде шымлу теҥгем конден кучыкат ... изишак ок
113:431  сите , ушыжо лугалтын . ынде изишак огыл - шукак , манаш кӱлеш .
113:432  пенсий оксаж дене оҥам , пырням наледа трактористланат , шоферланат
113:433  аракам шында . кленча деч посна кӧ тылат конден пуа ? тений окса -
113:434  мо ? так , кагаз ластык . плотньыкым трала . нунат логарым шӱялташ
113:435  йодыт . шкеже чылалан мастар гынат , кушто вийже ? .. нунак ,
113:436  механизатор-шамыч дыр , кочан оҥажым весылан ужален колтат .
113:437  коклаштына шолыштшыжат  уло . тений от шолышт гын , кузе илен
113:438  лектат ? .. ие , туге .
113:439     - мый тудын уш пудыранымыжым шым шиж , - манам .
113:440     - кутыра мо ?
113:441  **69**
113:442     - пешыжак огеш .
113:443     - ие , огеш . вакшлан кӧра тыгай лийын . очыни , чылалан сырен ила .
113:444  вакшыже шкенжынак .
113:445     - шкенжынак , манат ? !
113:446     - ие , шкенжын ... ачажак шынден коден . колымекше , терей
113:447  шкак оза лийын . кечыште шӱдӧ мешак пырчым йоҥышта ыле .
113:448  йоҥыштымылан кажне мешак гыч кормыж дене ложашым налӱн . тиде шуко
113:449  мо ? мешакыште кормыжым отат шиж ... нигӧлан мешаен огыл . вакшым
113:450  кучен гынат , кулакыш луктын огытыл . колхозым чоҥыштат , тудо нигӧ
113:451  деч ончыч колхозыш пурыш , вакшыжымат пуыш . иктым гына йодо :
113:452  " мельниклан тудымак шогалташ " . ышт ӱшане . ие . толкыдымо еҥ
113:453  вакш оза лие . чуч гына ыш йӱлате . терейымак ӱжын кондышт .
113:454  идалыклан кандашле паша кечым да кок орва пуым конден пуаш
113:455  пыштышт . кузе шонет - иле ... варажым садак кулакыш луктыч ,
113:456  тӱрлӧ семын кычалтылаш тӱҥальыч , саде каналетым чоҥаш
113:457  тӱтырыктен колтышт . ыш йом . ала-кузе илыше пӧртыльӧ ,
113:458  но пешак черле ... ие , война деч пырт ондак тольо.
113:459     - ешыже монь уке мо ?
113:460     - кузе уке - ыле . кок эргыже войнаш кайыш , тушанак йомыч .
113:461  ватыже иктаж индеш ий ончыч колыш ... ийгот дене скежат войнаш
113:462  кайышаш ыле , тазалыкше начар . йӧрдымыш луктыч .
113:463     - вакшыже нигӧлан ок кӱл мо ?
113:464     - мыланнаже пешак кӱлеш , Иван Трофимовичлан ок кӱл ...
113:465  марием - механизатор , да пырче денат тӱлат . йоҥыштен ,
113:466  кышалымат , мелнамат кочмо шуын колта .
113:467     - кӧ тугай Иван Трофимовичше ?
113:468     - колхоз председательна , шотдымо йоча . илышыште нимом
113:469  ужын огыл - тудак гына чыла пала . а ойкаш - ит тошт !
113:470  ош тӱнятымат мондет .
113:471     - тӱлаче , кузе тидым чыла палет ?
113:472     - мо ... воштылат ала-мо , тулар ... - кевытче шкак воштыл
113:473  колтыш . пушкыдын туге , кумылзакын , пуйто тудо шкак мыйым
113:474  сымыстарынеже . олмасола калыкын торжа улмыжымат кенеташте монден
113:475  кудалтышым . - ик ялыштак илена гын , кузе палаш огыл ?
113:476  оккӱлжымат кажне деч колат ... школыш куржталше ӱдырем мылечем
113:477  шукыракат пала . селан историй музейжым почыныт гала мо , мане ?
113:478  туштет вакшым кунам чоҥымымат , пашам ыштыме жапыштыже кунар
113:479  пырчым йоҥыштымымат , Терейын ачажын илышыжымат пален кертат .
113:480     - молан вара кочалан вакшым чоҥен шукташ огыт пу ? молан
113:481  тудлан тунемше-влак огыт полшо ?
113:482     сатучо кугун шӱлалтышат , кидым гына шаралтыш .
113:483  **70**
113:484     тыгайым колын , шканем пеҥгыде мутым пуышым : терей йочам шке ойгыж
113:485  дене кодаш огыл , кузе-гынат полшаш . тиде шонымаш денак кевыт гыч
113:486  лектым . корнышто ушкалан суртыш пурышымат , ик ате шӧрым нальым .
113:487     терей пычкемыште шинчылтеш , тулымат чӱктен огыл . радио марла
113:488  мӱгыра , векат , колыштеш , ала шке ушыжым пудыратылеш . шоҥго
113:489  велеш омо йомын гын , вӱйышко ала-можат шеҥын пура дыр .
113:490     пӧрт кӧргӧ волгалат кайышат , Терей унам туге ончале , пуйто
113:491  каласынеже ыле : " йӧаршешлан лектын каенат , шонышым . ик еҥлан
113:492  ӱшан шочаш тӱҥале - тудыжат шылын куржо " .
113:493     кочкаш кондышымат , суртышто озала коям . ӱстембаке киндым
113:494  пыштышым , шӧр атым шындышым . возакым ылыжтышым , вӱдым шолаш
113:495  пуртышым . марий чайлан шоптыр лышташым кӱрын кондаш кайышым .
113:496  мом ыштымем эскерен , коча ала-кушеч коштымо кешырым , ломбыгичкым ,
113:497  эҥыжым нумал тольо . икте-весым ӱмылышыла ончал колтышна .
113:498     ковышта консервым почым , киндым шуледышым , коркаш шӧрым
113:499  темышымат , мыскара йӧре ӱстел коклаш ӱжым :
113:500     - тол , кочай ! мом юмо пуэн - тудын дене серлагаена .
113:501     - юмылан ушанет мо ? - терей шке верышкыжак , оза олмыш ,
113:502  кырт толын шинче .
113:503     - уло докан ала-мо , - ышталам . - уке гын , теве кочкышнат
113:504  толын ок лек ыле , - ӱстелтӧрыш ваштарешыже верланышым .
113:505     - ие , ие ...
113:506     коча кинде шултышым налнежат - ынежат нал , кидымат шуялта -
113:507  мӧҥгеш шупшылеш .
113:508     - коч , коч , - манам . - шкенанак .
113:509     - а кӧ пала . мый шкенаным шкак йоҥыштем .
113:510     - кушан ?
113:511     - а , уна коҥга шеҥгелне изи вакшем уло .
113:512     лӱмынак миен ончальым . шуарым ужым . тошто-тошто . тушан
113:513  Терей пырчым тӱя , коеш . ложаш гайым ышта , киндым кӱэштеш .
113:514  но вакш ложашлан шуэш мо + ойлыманат огыл , от таҥастаре .
113:515     - пырчыжым кушто муат , кочай ?
113:516     - пел пасумак кодат . поген кошташ гына ик ӧркане . тыге
113:517  кунам киндан лият ? итат вучо .
113:518     - сар годым вич уржа вуйлан кум-вич ийым пуат ыле .
113:519     - тыге кодымыланат вует гыч огыт ниялте ыле , - терей коҥга
113:520  гыч шӱман пареҥгым лукто , шӧран коркам кучен шинче .
113:521     - кочай , а молан тый шинчен лектынат ? - трук йодым .
113:522  **71**
113:523     тудо кенеташте логареш шиндыш , кокыртышым сеҥышат ,
113:524  шинчавӱдшат лекте .
113:525     - тырьмаште сакый вор ден жульык-шамыч шинчат , - шыдын
113:526  пелештыш тудо . - а мый тушто пашам ыштенам . саде Беломоретым
113:527  кӱнченам . тунам милиций ала-молан пашаче калыкым гына поген
113:528  шындылеш ыле ... ончо ! - шке кидшым нӧлтале . - мом гӱна ыштен
113:529  ок мошто ! полотньык , апшат , столяр , слесарь , токарь ,
113:530  каменщик . коҥгамат оптен кертеш . эн кугу мастарже - кресаньык ! -
113:531  терей туге кутыра , пуйто шке кидшым айдемыланак шотла , шкеж
113:532  деч кушкӧ шында . - ӱмыр мучкыжо киндым ончен куштен , ложашым
113:533  йоҥыштен , еҥым ик парняж денат тӱкен огыл . ачам дене коктын
113:534  тиде вакшым нӧлтышна .поген нальыч ... шалатен шуктышт да мӧҥгеш
113:535  пӧртылтышт .  а тӧрлен шындаш огыт пу . кузе тыгай
113:536  моторлыкым чаманаш огыл , калтак ! тек пӧрдын шинча , пашам ышта ...
113:537  гармоньымат от шокто гын , йӱкшо вашке пужла , пӧртыштӧ от иле гын ,
113:538  пӧртат шӱкшемеш . вакш денат тыгак .
113:539     кочан шинчаже чылтак вӱдыжгыш ала шке вакшыжым чаманыш , ала
113:540  шоҥгылык шинчавӱдшӧ шоныдымын-вучыдымын йога , сандене огешат шиж .
113:541     - ачален шындымек , вакш дене мом ышташ шонет ?
113:542     - тек шинча , нимӧлан ок мешае . кочкашат ок йод . шкак пӱтынь
113:543  калыкым пукшен сеҥа ... ынышт лӱд - пеленем рок йымак ом нал ...
113:544  ачален шуктем гынже , пашаш колтем . вакш кожашым нигӧ ок шӱкал .
113:545  ынде кӱшкӧ монь кӱзен ом керт , кузе мом ышташ - туныктен ,
113:546  ончыктен кертам . колен каем гын , вара чыла йомеш .
113:547     кужун йомаклен шинчышна , жап пелйӱдышкат вончыш . тудо
113:548  мылам койкым тӧрлен шарыш , шкеже коҥгамбак мызыр-музыр кузен возо .
113:549     йымалнем пушкыдо , шокшо . кучен ончышым - ужга . шорык
113:550  коваште дене ӱргымо . азам ужгаште малтет гын , маныт ава помышто
113:551  кийымыжлак чучеш . кугыеҥланат тугак дыр , тудат шокшо ава помышым
113:552  мондышаш огыл . " кузерак тушто Терей кочам ? ужга денак мала ,
113:553  ала ынде шарен пыштен ? " - шоналтен шуктышымат , келге омыш
113:554  вончышым , пуйто агурыш шуҥгалтым ...
113:555     - кочай ! эрлашым помыжалтым , йӱкым пуышым .
113:556     а кияшыже могай сай ! уло могырем сӱсанен . тарванем гын , лыж-ж
113:557  лиеш , коваштем дене ласкалыкым шижам , кид-йол луэм тӱргочак
113:558  каналтыш .
113:559     коҥга ӱмбак ончальым - тӱрлӧ лапчык гына кийылтеш . а вер але
113:560  шокшо . очыни , сурт оза пареҥге пакчаште .
113:561     шуам . ондак кочкаш ямдылышаш . шокшо лем деч посна
113:562  **72**
113:563  шоҥго кужун огеш чыте . а йӧратыме кочкышем , шкенан вел
113:564  манмыла , шит . теве шомак ӱдырым налмем дене пешак чак
113:565  кылдалтын . сӱан деч вара самырык оръеҥем авам деч йодо :
113:566  " авай , мом шолташ ? " тидыжак мом шога : авамым вигак " авий "
113:567  мане . тугеже ӱдыр лӱмым пытараш огыл , а илашак толын . " штим
113:568  шолто " , - авамже малдале . пелашем тыкмук лие . " юра , штиже
113:569  мо лиеш ? " - оръеҥ мый дечем йодо . " шӱр " , - маньым .
113:570  " ой , шӱрым шолташ пеш кертам . шонышым , шит - иктаж-могай йот
113:571  элын кочкышыжо " , - куаныш Лида . иктым палемдаш кӱлеш : мый -
113:572  сорока марий , тудо - шымакшан вате . а вет келшен улына , теве
113:573  ынде , лачымын ойлаш гӱн , ший сӱанымат модын эртарышна ...
113:574     кочалан штим шолташ пижым . вик ойлаш гын , ик тудланак
113:575  гына мастарлыкем сита . возакыш тулым чыкышым , вӱдым шолташ
113:576  шындышым . шкеже вашкерак - пареҥгым эрыкташ , пакча гыч ковыштам ,
113:577  кешырым пурташ , а шогалым коҥга шеҥгелнак пунен сакымым верештым .
113:578  пакчаш лекмем годым шкенжымат , Терейым , ужым : теҥгечысе гаяк
113:579  шкетын пареҥгым луктын толаша . пошкудо пакча чараҥ возын .
113:580  шоҥгылан полшаш толаш ок лий мо ? саде " милосердий " шомакетым
113:581  чычкыдын кучылтына , паша марте веле огына шукто . чаманена
113:582  шужен шинчыше Африкын калыкшым , кинде денат , шӧртньӧ денат
113:583  полшена , а пече гоч гына илыше шоҥгым ушышкат огына нал ...
113:584     тысе калык манмыла , шӱрат ямде , чаят вашке шолаш пура .
113:585  кочам кычкыралаш кайышым . кок мешакымат темен шуктен .
113:586  пареҥгыжым таче луктын пытарен шуктена гын , уке гын ?
113:587  полшаш пижынам гын , ынде чакнаш нигуш .
113:588     - кочай , айда ончыч чеслынак кочкын шӱндена , вийым погена ,
113:589  вара пареҥге ӱмбак керылтына .
113:590     - мый тыланет теҥгечак ӱшанышым .
113:591     - молан ? - манам , мешакым вачӱмбакем лупшал пыштышым .
113:592     - логарым сакен коштшо отыл .
113:593     - тыгаят уло , ужат ?
113:594     пӧрт велыш коктын йыгыре кутырен каена .
113:595     - утларакшым тыгаяк веле коштыт . полшышыла койыт : аракам ,
113:596  оксам ячат - шылын каят . сулык , сулык ...
113:597     кидым мучкын , Терей кочкаш шинче . а мый эскерем - келша , уке ?
113:598     - ай тутло шӱр ... - ыштале , шужышо еҥла писын-писын
113:599  роведаш тӱҥале .
113:600     - марий чес ...
113:601     кӱчыкынрак ойлаш гӱн , кечывал деч вара кочан пареҥге
113:602  **73**
113:603  йыраҥжым йӧршынак чараҥден пыштышна . мый каяш тарванышым .
113:604     терей оксам шуялтыш .
113:605     - пашатлан , - ыштале .
113:606     - ой , - маньым . - итак ончыктӱл ! кушто киен , тушкак
113:607  пыште . шканет кӱлеш лиеш .
113:608     - тылатат корныланет кӱлеш . кучо ! мый яра ыштыктымашем уке .
113:609     - мыят оксала ыштымашем уке , - ӱчашем .
113:610     ӱчашенак ойырлышна .
113:611     - лӱметшымат шыч каласе , - почешем кычкырале .
113:612     - Иванов Юрий Данилович . ит мондо .
113:613     - мыйын тыге лӱмдат : Терехов Терентий Кузьмич .
113:614     - ом мондо , кочай !
113:615     кувеке трванаш ? такшым вуйыштем ончыкылык сомылем тӱрыс
113:616  рашеме . колхоз вуйлатыше дек пурен лекташ кӱлеш , очыни .
113:617     Иван Трофимович кужунак вучыктыш . погынымаш гын , огыт
113:618  воштыл докан . а кабинет гыч люргымо йӱк шокта . вара коктын
113:619  икте-весым сеҥен кутыраш пижыт , ик жаплан шыпланат .
113:620     - тудын дене кӧ ? - секретарь деч йодым .
113:621     - бухгалтерна . сӱаныш коштмыжым йомакла , - умылтарыш
113:622  мотор ӱдыр .
113:623     - пычкемышалтмешке тарванен кайынем , - манам .
113:624     - а кӧ тыйым куча ? - ӱдыр вуйымат ыш нӧлтал .
113:625     бухгалтер воштылынак лектын кайыш . кабинетыш мый пурышым .
113:626     чынак , председательышт тӱргочак рвезе . " ялысе кадрым
113:627  самырыкемден , ала озанлык пашам вияҥден колташ лиеш ? " -
113:628  вуйышкем тыгай шонымаш пурыш . но республикыште , моло
113:629  озанлык семынак , тыштат шурным поген налме огыл , ынде тудым
113:630  монденытат . пареҥгыштат лум йымак кая гын , вес ий шошым
113:631  кӱнчаш лекташ мо ?
113:632     йоҥгыдо кабинет мучко ошкыл каен саламлалтым , кидым шуялтышым .
113:633  Иван Трофимович ыш вашеште , ышат тарване , но кидым пуыш .
113:634     - могай сомыл дене мемнан мотор кундемыш ? - шыр-р воштылале вара .
113:635     пӱй корштымо годым тыгерак воштылыт . тыгодым унам веле огыл ,
113:636  пӱтынь тӱняжымат ужмышт ок шу .
113:637     - Терентий Кузьмич шотышто мутланен налнем ыле , - манам .
113:638     - адак вакш ? ! - тӧрштен кынеле колхоз вуйлатыше , пуйто
113:639  тудым карме огыл , иканаште шым мӱкш пӱшкыльӧ . - палет ,
113:640  **74**
113:641  тудо мыйын кушто шинча ? теве тыште ! - кушко ончыкташ ӧрмалгышат ,
113:642  мушкындыжым мӱшкырыш тушкалтыш , пуйто чытыдымын коршташ тӱҥале .
113:643     - пӱртӱс мом яра пуа - огына нал . вакшымак , манам . тудлан ни
113:644  бензин , ни керосин , ни мазут ок кӱл . пӱртӱсын вийже дене шкак
113:645  пӧрдеш . но ме тидым шотыш огына нал , кучылт огына мошто ,
113:646  пайдаланаш тептерна уке . лучо пӱртӱсым амыртена , тудын вийжым
113:647  керосин дене алмаштена ... голландийыште , маныт , мардеж вакшым
113:648  кажне йол тошкалтыште ужаш лиеш . нуно пырчым веле огыл йоҥыштат ,
113:649  тыгак электротулымат луктыт . адакшым вакш - ялын моторлыкшо .
113:650  айдеме кунам-гынат  кола , моторлык - нигунам . моторлык , маныт ,
113:651  тӱням утарен кода , - шукат кутырышым ала-мо ,туге гынат чон
113:652  шомакымак луктын оптышым .
113:653     - вуйым шийын коштеш мо ? ала газет редакцийыш письма пурен ? -
113:654  пылышым шогалтыш Иван Трофимович .
113:655     - вӱйымат ок ший , письмат редакцийыш пурен огыл . калык йодеш , -
113:656  сатучын шомакшым шарналтышым . - калык йодмым шуктыман огыл мо ?
113:657  депутат улат чай , Иван Трофимович ?
113:658     - ие , депутат .
113:659     - депутат , - манам , - калыкын слугаже ...
113:660     тунамак вуйышкем ты ойын мучашыже толын пурыш : " ... а ила
113:661  помещик гай " .'
113:662     - слугаже слуга да ... мый дечем вакшым огыл а киндым ,
113:663  пареҥгым да шылым йодыт .
113:664     - планжым темеда мо ?
113:665     - чыла шотыштат темен толына .
113:666     - корно воктене ужым : киндат шӱйын кия , озым шытен лектын .
113:667  пареҥгат , очыни , лум йымак пурен возеш .
113:668     - поген налын ышна шукто , йӱр мешайыш . а план темалтын . тетла
113:669  мемнам деч пырчым огыт йод . тений урожай чапле лие .
113:670     - Терентий Кузьмич пешак начарын ила . чияшыжат уке , кочкашыжат
113:671  уке , - манам .
113:672     - шкак титакан ! молан цапле пӧртшым ужален колтыш ? от пале мо :
113:673  вакшым пешак ачалынеже ! .. вакш деч ойырлыжо , пенсий оксажым
113:674  тушко ынже шӱш ... теве шоналтемат , пужен кышкаш кӱштем .
113:675     - тыгай моторлыкым ида пытаре ! пожалуйста ! .. республикыштынат ,
113:676  можыч икте веле кодын .
113:677     - мотор , манат ? ха-ха-ха... акрет годсо оралте . тудым ни
113:678  музейыш наҥгаен от шынде , ни мо .
113:679     - чыте ! - сӧрвалем . - Иван Трофимович ! тугай жап толын
113:680  шуэш , музейыш коштмо семынак толаш тӱҥалыт .
113:681  **75**
113:682     икманаш , колхоз председатель дене шотым ышна му . иктым кутырен
113:683  келшышна : вакшым пужаш ок пу , Терей кочайланат нимогай чаракым ок
113:684  ыштыл , а шолыштмо шотышто милицийлан увертара .
113:685     тудо кечынак Йошкар-Олашке пӧртыльым , эрлашым пашаш лектым .
113:686  командировка гыч ик материал олмеш вес оҥайым конденам гынат , чыла
113:687  ыштымыла чучеш гынат , чонемым ала-можо нулта да нулта . кузе тушто ,
113:688  Олмасолаште ? вакш шке верыштыжак мо ? терей кочан тазалыкше сай ? ..
113:689     мландышке первый лум возо да саҥгамым кроп перышым . корштаренак .
113:690  тунамак шинчамлан ужган рожшо гыч Терейын чара могыржо , мардежын
113:691  почмо омса гоч лумым пӧртышкӧ шӱшмыжӧ кончышт . содор посылкым погышым :
113:692  шкемын кӱжгӧ одеялым , шокшо пальтом - кызыт тудӱм чийымашем уке , -
113:693  тувырйолашым да костюмым . ынде кӧн лӱмеш колташ ? тудын лӱм дене
113:694  гын , можыч , огешат нал . школыш колтышаш ! ялын историйжым
113:695  возышо тунемше-влаклан . тек нуно шоҥгылан намиен пуат .
113:696     икмыняр тылзе эртымек , серышым нальым : " пагалыме Юрий
113:697  Данилович ! посылкыдам Терей кочайлан кучыктышна . арнят ыш
113:698  эрте - пальтодам Андрей чӱчӱн вачӱмбалныже ужына . посылко гыч
113:699  весымат ужален чай . оксам пога . " шошым шкак вакшым ачалаш
113:700  тӱҥалам " , - манеш . таза лийза ! олмасола школын ученикше-шамыч " .
113:701     посылко дене шым серлаге . гонорар оксам налын , 176 теҥгем ,
113:702  вакшым ачалаш колтышым .
113:703     мутат уке , Олмасола школын самырык краеведше-влаклан шкат вашмутым
113:704  эреак возенам . икманаш , кылна пеҥгыдемаш тӱҥале . нуно шке илышышт ,
113:705  пашашт , тунемме да кочайын тазалыкше нергенат увертареныт .
113:706  ваштарешышт мый - шке илышем , пашам нерген .
113:707     кенета юалге шошым ойган уверым нальым . тунемше-влак возат :
113:708  " терей кочайна Икымше майын вакш кӧргешак колыш . шокшо игечым ыш
113:709  вучо , шкак олмыкташ пиже . тудлан кандашлу кум ий темын ыле . нелым
113:710  нӧлталынат , шӱмжо чытен огыл . чиктен пыштышаш вургемым шкак
113:711  сурт еда поген костын улына ... оксажат улмаш : коҥгамбалныже кум
113:712  тӱжемым мумо . вакшлан поген - государствылан йӧрыш " .
113:713     шонем , Терей ӱмыр мучкыжо порым гына ыштен . порылык ден
113:714  осаллык . нунын коклаште могай ойыртем уло ? айдеме осалым
113:715  ыштынеже гын , ондак тудо шоналта , можыч кужунак шонен коштеш ,
113:716  аярым шукырак колташ . осалым шӱм-чон дене огыл , а уш-акыл
113:717  дене шуктат - чоялык , чулымлык кӱлеш . арам огыл тыге ойлат :
113:718  " йӧным мушо йӧрым кычалеш " . тиде калык
113:719  **76**
113:720  мут осал чонан айдемылан лач келшен толеш . а порылыклан уш ок кӱл :
113:721  нимом шоналтыде , еҥлан сайым ыштет . тунам вара шкат куанет ,
113:722  кӧргыштет , оҥышто , шокшын-шокшын чучын колта , пуйто ала-мом
113:723  тугайым умылышыч , пуйто тӱняжат кумдаҥе , илышыжат йоҥгеште .
113:724  порылык чоным эм деч коч чаплын эмла . порылыкым шеҥгек кудалтет
113:725  гын , ончылнет лиеш , маныт .
113:726     терей гай поро еҥ-шамычым мланде ӱмбач ӱштыл лукна , Сибирьыш
113:727  чодырам руаш , Беломорыш каналым кӱнчаш , Колымаш шӧртньым луктас
113:728  тӱтырыктен колтышна . колшыштым марий мландешак лӱйкален оптышна .
113:729  тока гына нунын ик шӱгарлаштым мумо : мендур корно ӱмбалне .
113:730     ынде Марий мландыште Терей гай кресаньык вашке ок шоч .
113:731  ятыр ийым вучыман . тунам вара ялна угыч шарлен кая , гармонь ,
113:732  муро дене помыжалтеш , а шурнывечына угыч лӧза кинде дене
113:733  тӱзлана , а олыквечына вольык тӱшка дене темеш .

114:1  114 **74**
114:2  ( Юрий Галютин ) мужыр куэ
114:3  ойлымаш-влак
114:4     кӱэштмым чарныш . тулым йодде кучылтмылан чот поньыж кертыт
114:5  манын , мелна кышам пытара . руаш вочко мурля воктек уэш кӱзен
114:6  шинче , кодшо тулвуй кашакым ведрасе вӱдеш шортарен , лыпландарыш ,
114:7  возакыш шурале . тулшол денат тугак лие . ломыжыш кидым чыкенак
114:8  тергыш : вӱдым йӱын ситарен , коеш , кид когартыше вер кодынат
114:9  огыл , окнам , омсам почын , шикшым , когар пушым кожгатыл лукто .
114:10  пел шагат гыч модаш кайыш . осып кувамытын пече  рожыш вуйым
114:11  чыкыш . ончычсыла писын лекташ ыш лий . пинчак урвалтым тошто
114:12  коршаҥге вучен шоген , иктаж лучко име кудыжым  сакален колтен .
114:13     но пӱя воктен тиде гана йокрок ыле . шаршудо ночко , йолгорно
114:14  тазылген . лапка кӱм изи толкынла ӱмбач тӧрштылыктен , " мелнам
114:15  кочко " , пыл гаяк шемемше вӱд воктен резинке кемже дене киякым
114:16  чумен кошто . шерже вашке теме . мӧҥгӧ пӧртыльӧ .
114:17     капкам пурымекак , изи чонжо пырткаш тӱҥале : ача толын ,
114:18  велосипедше кудо воктен канен шога . пӧрт омсаш вуйым чыкен ончале .
114:19  йокрок ӱстембалне ... тынар чот нелын верештше мелна тарелка ! йӱк
114:20  лукде пурыш , диваныш шичшын койо . ача ик моклакам налеш , весым ,
114:21  савыркален ончыштеш , ойыркала , пурлыштеш . пеш ӧкымын кочкеш .
114:22     - мо шайтан , чыла йӱлатен пытарен . аҥге-суҥго кӱэшташ тӧчен
114:23  мо ? - шыдынрак йодеш .
114:24     - ала , - иканаште нимом вашешташ ыш му эргыже , коҥгам ок терге
114:25  гын , йӧра ыле , шона . - тыланет лач пундашыже кодын ужат ? ме
114:26  гын , пеш сайын кочна . - вара кенета чулымештеш , кӱэшт орланымыжым
114:27  шарналта : " але эн сайжым кучен шинчынат , шканем ямдылымым .
114:28  тыге ойлышташыже кузе от вожыл ? " йӱкынжӧ ойла . - ызыра тугай
114:29  оварыше ыле . первыйже ырыктыме ӱйыш чыкалтен кочна , а вараже мый
114:30  ӱмбалым пуртышым . ӱмбал дене эшеат сайын веле каен колтыш .
114:31  та-амле , шо-окшо , пу-ушкыдо ...
114:32     ача пунан мушкындыж дене ӱстембак эҥертыш .
114:33     - кошт вот нунын верч , малыде , каныде толаше ... теҥгече гын
114:34  теҥгече столовыйыш пурыде лийым , а пачерыште , Сергей Эчанмыт
114:35  дене ,чыланат колхоз пашаш каеныт . мый теве тудлан , тыгай мелнам
114:36  кӱэштмыжлан , ончыктем ! ..
114:37     Валентин омса велыш нушкеш , утыжден чиялтымыжлан ӧкына .
114:38  а йылме мучаштыже козыра шомак шочеш , лӱгыштара .
114:39  **75**
114:40     - шужет гын , тидат пеш кая . ӱйым пуртем мо ?
114:41     - ок кӱл . - тарелкам ача умбак шӱкалеш . - тау сиетлан .
114:42     кӱдырчӧ эртен кайыш .
114:43     кастен , ава толмек , мелна нерген ик мутат ыш лек . шуко
114:44  сукыр ош кинде , калач ӱстембалне кия . шокшо шӧрыш пултышым
114:45  чыкен-чыкен кочкыч . а эрдене палыме руаш вочко мурля воктеч
114:46  ондакак волен шуын . " волен шинчын ала-мо , пеш шагалыс , -
114:47  шокта йӱлышӧ коҥга воктеч . - мо  лийын вара ? оварышаш олмеш ..."
114:48     пешак тӱткын ончыштеш ынде Валентин : ава кузе тӱҥалеш ,
114:49  салма дене мом ышта ? тудыжо ончыч ломыжан вӱд дене чот мушко , вара
114:50  яндареш шӱалтыш , тулшол ӱмбак ыраш шындыш . нӧшмӧ ӱйым пуртыш ,
114:51  лӱмын кӱпчык гай ургымо  тыртыш дене пешак сайын ягылтарыш .
114:52     тыманмеш кӱэшт нале ...
114:53  " ынде моштем ! " манын , Валентин кузе да мо ыштышашым ушыштыжо
114:54  уэш-пачаш пӧрдыктыльӧ .
114:55       ӱмырым иле , ӱмырым тунем
114:56     - ик эш полшымо дене вынерем ик шечлан ешаралте , - вийнен
114:57  шинчын , шылыжым виктара кувавай .
114:58     - могай ешым ойлет , кушто ешетше ? - йодам .
114:59     - а теве , - яра шушам луктын ончыктӱс . -
114:60  ватак-марияк гай кок вуян ,
114:61  шулдыр йымалнышт - икшыве , чывиге . кумытынат у илышлан , у
114:62  пиаллан у вынерым куат .
114:63     келшыш мылам кувавайын чечен шомакше ...
114:64     ӱдырым тока гына налше южо рвезылан " мый чыла палем ,
114:65  тулым-вӱдым эртенам . мый дечем тунем , шоляш , кузе кӱлеш илаш ! -
114:66  манылдем ыле . - палет , йолташ , вате - ик гана вольнаш колтымеш .
114:67  вара ӱмыр мучкылан нерат лият . нуно , вольнам шижын , шӱйышкет
114:68  кӱзен шинчыт да тунамак тылат сорлыкым чиктен шындат . манаш
114:69  веле-ла , еш илыш . корем гоч вончымет але " ВИА-марин "
114:70  концертыштыже шинчен лекмет гай огыл тудо " .
114:71     тыге ойлымемлан ончыч шкежат пеш чот ӱшанем ыле . мыйын ,
114:72  шонем ыле , еш илышлан йӧршӧ чыла тӱрлӧ рецепт уло , таклан огыл
114:73  роман почеш романым лудынам , ӱдырамаш журналым налынам . шотем
114:74  дене игылтынам вашкерак ӱдырым налше южо йолташемым , тырма дене
114:75  оргаж коклаш пурышыла чучыныт . шекланенам нунын еш илышыштымат :
114:76  тӱрлӧ оҥайсыр лиеда . тувыр
114:77  **76**
114:78  мушмымак налаш . пӱя тӱрыш легылдал шогалыт , пырля шӱалтышын
114:79  койыт мушмо вургемыштым . ешыште , маныт , гармоний манмет
114:80  лийманак . маныт , пашам пайлыман огыл .
114:81     илен-толын , шкетын коштын , мыйынат шер теме вет , тырма
114:82  денет оргаж коклаш пурыде нигузеат ыш лий . качымарий гыч ватан
114:83  марийыш савырнымем товатат шым шиж : культура пӧртыш ӱдыр ден
114:84  коктын сылнын-сылнын чиен мийышна , ала-кудыжо , мемнан вучен
114:85  шогышыжо , шампанский манме кленчам прлӱп почо , ала-кудыжо
114:86  тушто пиалан лийза да монь манын ойлаш тӧчыш , а ӱстел коклаште
114:87  шинчыше ӱдырамаш мыланна кугу-кугу тугай книгам шуялтыш , кидым
114:88  пышташ йодо . йодыт гын , мо , пыштыде ок лий тудо . кужу
114:89  корнан книгашышт эн мучашеш мыят кидым пыштышын койым . лач
114:90  тунам шижын нальым : чеверын , каче илышем ! тымарте чотак
114:91  пӱжалтынам ыле гын , кид пыштымек , кенета йӱкшен кайышым .
114:92  ала пеш кугу пиал , ала висаш лийдыме ойго ... тӱрлат лиеш
114:93  маныт дык еш коклаште ... ала-ала .
114:94     эрла Первый май манме годым шӧр-торык налаш кевытыш
114:95  миенам ыле . шогылтым кевытыште ятырак . самырык пелашем
114:96  пульман вагон гай озанлык сумкам кучыктен , лу теҥге оксам
114:97  " пурлыктен " - чымалт , азаплане шке ешет нерген . саде
114:98  сумкаш кугу бидоным шынденам , ончылнемат ӱдырамаш ,
114:99  шеҥгелнемат ӱдырамаш .
114:100     - теве могай молоес , - малдале иктыже . - ончыч гын ,
114:101  качымарий годым , черет деч ончыч попероскым , лимонад
114:102  кленчам солалтышт - вигак садер лоҥгаш . киндетат , йоча
114:103  азапетат , кӱмыж-совла мушметат , нимат ок кӱл . шым
114:104  шагат каслан мӧҥгӧ мия гынат йӧра , кум шагат эрдене толеш
114:105  гынат огыт вурсо , пуртат , эргым да эргым веле малдалеш
114:106  тыгодым аваже .
114:107     - ватан еҥ ынде туга-ай , - кугун шӱлалтыш весыже . -
114:108  ончыза , вет тудо шочынжат Первый май кечынак , ой-йо-йо !
114:109  ӱстелтӧрыштӧ озаланышаш олмеш , черетыште шӧрым налаш шога !
114:110  майым кефир дене вашлиеш ! ынде , манметла , ватын синчаш
114:111  ончыман . а молан тудо , чынак , ватыжым колтен огыл ?
114:112  чай , ватыже телевизор дене кином кӱтен шинча . вот ,
114:113  ман тый , ман тый ...
114:114     шинчалтыме мутышт вергемак когартен нале , очыни . ӱдырамашын
114:115  йылмыжак таргылтышан . маныт вет : тудо пӧръеҥ деч шагал пала ,
114:116  но шуко умыла , чон воштшат шукырак колта , сандене йылмыжат
114:117  писырак .
114:118     черетем шуат , тыгыде оксам сатулышо-кевытче деч налын , содор
114:119  шикшалтнем ыле , но пӱрен огыл улмаш шикшым пышташ . озанлык
114:120  сумкасе бидонем тайнен кайыш , да пинчак урвалтышкем шӱжер
114:121  льып-льоп веле кышкалалте .
114:122  **77**
114:123  шогылтшо-влак эсогыл воштыл колтышт , тунар оҥайын койынам .
114:124  воштылмо гутлаште шӧрым , торыкым , муным , колым сумкаштем
114:125  йӧнанракын вераҥдаш тыршышым . кидем чытыра . вашкерак омсаш
114:126  керылтым . омсаже мемнан кевытыште кӱртньӧ пружинан . почаш
114:127  сайынак почым , но тӱчшыжла мыйым уремыш йоҥеждарыш .
114:128  шӱргыланат ночкын чучо , тӱрвым нулальым - шӧр ! эй , колой ...
114:129     тольым мӧҥгышкем , конешне , пыртак иралт шушо . ватем ,
114:130  чынак , телевизорым ончыштеш . передачыжат адак теҥгечысе
114:131  гай огыл , пеш сылне . БАМ-ым да монь ончыктат , кӱ
114:132  курык тӱҥым аммонал дене пудештарымым . мый сумкам ӱстембак
114:133  шындышым . шӧр бидон гыч ... килька колым кагазшыге лукмо
114:134  годым , шижам весела чурийже ужаргымыла кояш тӱҥале .
114:135     тылеч вара ӱдырамаш пашам пагалымым йӧршынак чарнынем
114:136  ыле . кӱварым мушкаш мый такше тореш омыл , молан торешланаш ?
114:137  кугу тоя вуеш лапчыкым пижыкте да шка йымач ӱдыркалышын кой .
114:138  тыманмеш льывыртатыл налат . и-и , армийыште улмо годым
114:139  гектар дене йытыраяш логалын . тушто эше , мушкын пытарыметым
114:140  вучен , старшина нершовычшо дене кӱварым йыгалта да уэш
114:141  тӱҥалаш кӱшта гын , молан шочметланат ӧкынет .
114:142     кеҥеж кечын мыйын Майрам нерышкемак манме гай пий йылме
114:143  кӱжгыт изи книгам тушкалтыш .
114:144     - на , луд , - ышталеш , - тидым ӱдырамаш консультацийыште
114:145  лӱмын тылат ончыкташ пуышт . куане , вашке тыят вет ача
114:146  маналтат .
114:147     - о , тыгеже ме кумытын ллийына , - кӱвар деч кум шечлан
114:148  тӧршталтен колтышым . - молан ондак шижтарен отыл , кумылем ? -
114:149  вара саде книгам ончальым . " мӱшкыран лийше самырык ӱдырамашын
114:150  нервный системыжым пӧръеҥ ызыра чот аралышаш . тореш мутым
114:151  пелешткалымым йӧршынак чарнаш кӱлеш " . йӱкын лудмем руалмыла
114:152  чарнышым . эше нержымат кадыртылаш тӱҥалеш . возаш , тудо ,
114:153  ала-момат лиеш . ты кнага , ужамат , ӱдырамашым пӧръеҥын
114:154  шӱйышкыжак кӱзыктен шындынеже . шалишь , брат !
114:155     - умбакыже луд , - садетлан тӱҥалтыштак пеш келшен . -
114:156  лач тылатак возымо , пуйто возышыжо мемнамак ужын , мемнан еш
114:157  илышнамак шымлен . чоя лияш тӱҥалынат . ынет луд .
114:158     лудам : " шочшаш азалан тынар арверым яндылыман : алмашташ
114:159  коло вич йолымбалым , тынарак распашонкым , лучко подгузникым
114:160  ( мутшым вет але шонен муыт ! ) , кум изи шовычым , куд кугу шовычым ,
114:161  шокшо калпакым ,
114:162  **78**
114:163  вичкыж калпакым , байковый ден ваткан одеялым , кок пододеяльникым ,
114:164  кум простыньым , кок клеенкым , тазым , волакым ... "
114:165     - вара тидым чыла налнет мо ? - шинчам каренамат , йодам .
114:166     - конешне . ниным она нал гын , ышташыжат ом тӱҥал лучо .
114:167  ок кӱл гын , огыт возо ыле . ужат вет , медицина наука кандидат
114:168  темла . ала эргынат , ӱдырнат тугаяк кандидат але профессор лиеш ,
114:169  кушеч тый пален кертат ? нигушечат тый тидым пален налын от керт .
114:170  вот , лиеш - и лиеш . а ? тылеч посна аптечкет кӱлеш ? кӱлеш .
114:171  ватке , вазелинан ӱй , борный кислота , кок термометр ,
114:172  - ватемын шинчаже йӱла веле .
114:173     - койко , лӱшке , издер , коляска , - мыят шот мушыла
114:174  ешаркалылам . - а налашыже кушто ? кевытлаште , манам , - нине
114:175  ӱзгарым , кеч коло , от му .
114:176     - шыгырыш пурет гын , му-ат , - лоткыктен шога . пеш палем ,
114:177  чыла роскот ден пырля коктын я кумытын (Москошто гастроном
114:178  кевытын продавщицыже иканаште визытым ыштен !!!) шӱешак
114:179  верланынешт . а вет куш пурет ? нигуш от пуро .
114:180     - лӱмжым , - манам , - кузе-гынат муына , шочшо веле . вот ,
114:181  мемнам изина годым онченыт ! авам мыйым тӱредмаштак ыштен .
114:182  вараже мӧҥгӧ конден . тӱкылен кая улмаш пӧртым - тек магыре да
114:183  кий . ито айдеме лиялтын . оҥым веле пералтена . ни огына кокыро ,
114:184  ни мо . кидигынат йӧра веле . а кызыт ...
114:185     - " кызыт , кызыт " , - шинчапунжо трук пӱгылалте . тыгыде
114:186  пӱйжӧ ӱмбач пуштылмо пурсала шыде мут тӧрштылеш . пыкше
114:187  лыпландарышым .
114:188     " ну , чонышкат витаренат вет , - чот сырымыж годым авам
114:189  ик гана веле огыл пелешткален . - иктаж йорга еҥгамак налыктышаш
114:190  да , кузе моштеда . тугак илыза . омо кӱпат тунам мондалте-еш .
114:191  кынервует тыштак да , от пурл вара " .
114:192     шоҥго еҥ йылмыжым арам тӱгалтылын огыл шол . илыш тыгай гын ,
114:193  мом ыштет ? еҥым туныктымо гала , шканемат саде наука погет ок
114:194  сите улмаш . гармоний гын , гармоний . такланак огыл дыр южгунам
114:195  шинча ончыланем саде изи книгаште возымо мут лозунгла волгалт
114:196  кая , еш илышын лозунгшыла . самырык еҥым туныктымем гыч лач ик
114:197  ойсавыртыш гына шканем йӧршӧ лие : " ӱмырым иле , ӱмырым тунем " .
114:198  **79**
114:199         - крокодил коваштан япы-ык !
114:200           шокшо верет пжикал !
114:201     стройконторышто Яков Иваныч , Яков Никифырыч , Яков Сидырыч
114:202  нормировщик улыт , ныл ий шуэш , кагаз пашам виктарат , калькуляцийым
114:203  ыштат , тудын почеш участкылаш пуэн шогат . илышышт йогын почеш
114:204  шыман кая . каяшыже кая , шке коклаштышт веле икте-весылан эреак
114:205  иралт коштыт . сидырычын ийготшо моло деч кугурак , санденат
114:206  пӱкенже тыглай огыл , тодмо пӱкен , Яков Иваныч ден Яков
114:207  Никифырыч шке кагазыштым тудлан кондедат , ончылныжо йолым
114:208  алмаштыл шогат , шылталеммутшым колыштыт , южгунам игылтмымат
114:209  чыташышт перна . вара тыглай , пеҥгыде пӱкенышкышт шинчыт ,
114:210  тореш-кутынь " каргыме " калькуляцийым йӧршын вес семын ышташ
114:211  пижыт .
114:212     тыгай годым кумытынат вашла огыт мутлане . кӧн мом шонымыжо
114:213  йомакысыла пырдыжеш восалтеш гын , Яков Иванычын тыгай мутсаскажым
114:214  ужына ыле : " сидырыч ! мемнам калыплен моштет , а шкеже вет мемнан
114:215  шем кӱчымат от шого . э-эх ! " Яков Никифырыч чулымрак . кум
114:216  точка олмеш ешара ыле : " тый ватетымат кӱшыч толшо циркуляр почеш
114:217  гына шыматет дыр . пуста чонан улат . кечыгут мемнан пӱжвӱд дене
114:218  шочшо кагазеш кидпалым пыштет да лу папиросым шупшат , вара мӧҥгет
114:219  кает . тыйым иканаште кожен луктам ыле ! э-э-эх ! "
114:220     пырдыжеш , конешне , нимо ок возалт , вуяваш нимо ок ойлалт .
114:221  толыт эрдене , сайынак саламлалтыт , шахмат - хоккейым серыт ,
114:222  пуйто коклаштышт нимогай уто-сите уке , чылажат тымык . вес кечылан
114:223  ямдылыме кагазым Яков Иванычын озалан шуялтымешке ... сидырыч
114:224  тӱрвӧ лукым шӧрын супшылеш , ончал лектеш , лукеш кугун гына серен
114:225  шында : " уэш ! "
114:226     чылаштынат кумылышт вола , нерым сакен шинчыт , палат : уэш
114:227  ыштен шуктымеш пел кече арам йомеш . тӧрлатымыже ушан-шотан лиеш
114:228  гын , йӧра , уке вет , эн изи титакымат бегемот кугытаныш шукта .
114:229     Яков Никифырычат шке лостыкшым шуялтыш . но Сидырыч тунамак
114:230  мӧҥгеш пӧртылтыш :
114:231     - кондицийыш шуын огыл . чот пужарашет перна .
114:232     - мом тӧрлашыже ? ончыктем ыле кеч ! - ыш чыте Никифырыч .
114:233     - изи отыл . шке му ! - руале .
114:234     муашыже муо , но кас велеш гына : окна рамым шындыме пашалан
114:235  акым кок ырлан утларак шынден улмаш .
114:236     кечывал кочкышым целлофан пакет гыч луктедыме
114:237  **80**
114:238  годым шкет кодмек , Яков Никифырыч йыгыжгышыла каласыш .
114:239     - Иваныч , кунамсек тидым чыташ тӱҥалына ?
114:240     - да-а . тудо крокодил коваштан гай . ӧрат веле . калькуляцийым
114:241  кунар вашкерак йодыт , Сидырыч тунарат йыгыжге лиеш : я буквам
114:242  шӧрынрак возымо я тиде мут шке верыштыже огыл ... мый , пожале , чытен
114:243  ом керт , вес вере каем ,- йошкарген-йошкарген тӱҥалеш Яков Иваныч . -
114:244  тек шке ышта . вара ала ушыжо пура .
114:245     Яков Никифырыч , пылышыж дек чакрак лийын , ала-мом шып каласыш .
114:246  коктынат воштылальыч .
114:247     - йӧра . онцен-ончена тыгеже , - мане Иваныч .
114:248     икмыняр кече эртымек , конторышто вучыдымын мут лекте , пуйто
114:249  Яков Сидырыч паша гыч шке кумылын кая . ну ӧрыныт вет ,
114:250  ну кутыркалат !
114:251     япыкмытын кабинетыш табельщица Евдокия Васильевна пурыш :
114:252     - але йоҥылыш ошкылым ыштен отыл , - мане Яков Сидырычлан ,
114:253  - сандене лӱмын тольым . шоналте , вет тиде пашатше тыланет эн чот
114:254  келшен толеш : и вер шокшо , и ару , и нимат ыштыме ок кӱл .
114:255  кагазеш кидым гына пыштен колтет . а вес вере тыйын олмешет
114:256  пӱжвӱд йоктарыше . япык-шамыч огыт лий , ай-яй , чот логалеш !
114:257  кажне арнян командировка , корно , лум , йӱр , лавыра ...
114:258  строитель - ойлаш веле куштылго . арам , арам мемнан деч каеда .
114:259  вараже кынервует тыштак да ...
114:260     Яков Сидырычын чурийже тулшолеш эҥше гай лие :
114:261     - да кӧ тыгай мутым шаркалаже ?
114:262     - чыланат ойлат .
114:263     - тышеч каяш шоненат омыл !
114:264     - мыят тыгак умылем : тиде чапле верым весӱлан тый пуэн кодет
114:265  веле , урзен шич ! пӱркыт чонан гына тидым ыштен кертеш . нушкын
114:266  коштшо тазылан-шамычлан чоҥешташ ок пӱралт .
114:267     мом лучко таза пӧръеҥ ок керт , тудым почкалтыш йылман ик
114:268  нарашта Овдоки кертеш !
114:269     тудо кечын эше икмыняр еҥ " паша гыч каяш шонышо " дене тыгеракак
114:270  кутырен нале . йӧршеш ӧрмалгыш Сидырыч . могыржыланат йӱштын-шокшын
114:271  чучеш . яра шинча манме деч журналысе кроссвордым онча , но туштыжо
114:272  чыла тореш-кутынь мутым шукертак муын . кок Япык вуй нӧлталде воза .
114:273     куд шагат эрталтымек , Сидырыч мӧҥгыжӧ миен пурыш , плащым
114:274  кудашаш гына тӱҥале , йошкаргыше шинчан ватыже шортын-шортын тӱҥале :
114:275     - йӧршешак окмак улат , Япык ! от шинче , пашам
114:276  **81**
114:277  кудалтен кайыше
114:278  лийше лийын ! пелторта пӧръеҥ ! таум ыште , тыгай кугу оксаныште
114:279  улат , ик-нимом ыштыде , пашадарым чӧклӧк кондет , кок япык кӱшеш
114:280  лӱмнерым кӱрка чывыла овартен кертынат , вет пӱтынь контор пашам
114:281  тыйын кӱшеш ышта . сан Санычым унала ом ӱж гын , кызытат
114:282  талякаште лӱҥгет ыле . чыла тидым кудалтен кайынет , албаста !
114:283     - мый мо , мый нимат уке , - манын керте сурт оза .
114:284     - теве " укем " ончыктем вуетлан ! - ылыже ӱдырамаш . - стройкыш
114:285  кайынет огыл ? тушто тыге ракатланашет ок логал .
114:286     - э-э , так веле тиде . тунар аҥыражланак ит шотло . мый теве
114:287  каем веле ! - лывыжгышыла эҥырен ойла марийже .
114:288     - то-то ! тиде верет гыч утет гын , мӧҥгӧ толынат ит пуро .
114:289  эрлак начальникет дек кае , умылен нал , ала тиде " манеш-манеш "
114:290  тушечынак лектын , изи тулым изинек йӧртӧ .
114:291     сидырыч , шке начальникше нерген шонкален , койкышто кийыш .
114:292  Сан Саныч тыгай-тугайым шижтарышыла ыш кой , ыш шылтале . тыгеже
114:293  управленийыштак умылен налман . пураш , мутлан , тӱҥ кабинетыш ,
114:294  йодаш , чоным почын кутыраш . пӧръеҥ дене пӧръеҥ семын ...
114:295     тыгак ышташ лие . эрдене кочдеак шикшалте , приемыш возалте .
114:296  черет шумек , шӱмжым лыпландараш шонен , шӧртняҥдыме омса кылым
114:297  ниялткедыле .
114:298     пурымек , ямде мутшо йомын пытыш , молан толмымат мондыш ,
114:299  йылмешыже арик-турик шомак веле киен кодо :
114:300     - мыйым ... э-э , мыйым паша гыч лектеш маныт , йӧршеш ,
114:301  э-э ... йоҥылыш шонат . - вара шӱлышым погалтыш , лӱен колтымо гай
114:302  луктын шуыш : - мый строительство пашам йӧратем ! строитель
114:303  тиде ... строитель тиде - чыла ! эн неле пашамат ышталтын !
114:304  кӱлеш гын , мый ... начальник папиросым пижыктӱс .
114:305     - молодец ! - мане . - мыланна лач тыгай энтузиаст кӱлеш .
114:306  вот мо , мемнан ик участке , прораб Софроновын участкыже ,
114:307  квартал еда вараш кодеш .
114:308     - нимогай пашаштат мый вуйым шупшын омыл ! куш колтеныт -
114:309  туш каенам , - чарнен ок керт Яков Сидырыч . - шым ий ончыч
114:310  мый ...
114:311     - раш , - ӱстел вуйысо кнопкым темдале кабинет оза .
114:312  секретарь пурышат , каласыш : - приказым возыза . Яков Сидорович
114:313  Ивановым шке кумылжо почеш прораб Софроновын участкышкыже
114:314  мастерлан колташ ... ну , кӧ эше
114:315  **82**
114:316  тушто , кагаз лоҥгаште , шинчылтын , кӱлешан сомыл деч ойырлен ? -
114:317  кӱжгӧ амбар книгам лостыклаш пиже .
114:318     - мый , э-э , - мо лиймым иже тогдаен шуктыш Яков Сидырыч ,
114:319  вынемыш пурен вочмыжла чучо , - мый такше тока эмлалт лектынам
114:320  да-а ...
114:321     - ветеран-строитель семын ыштеда , тидым саламлена , Яков
114:322  Сидорович . мый вученат омыл ыле . тидым так огына кодо .
114:323  почин семын аклена . чеверын , мастер !
114:324     Сидырыч тарваныш , омса дек шуын , савырнен ончале .
114:325     - колыштам , - лыжган пелештыме йӱк Япыклан мӱйла чучо .
114:326     - э-э , кабинетыште кум Япык улына ыле . мый дечем посна
114:327  эше Яков Иваныч ден Яков Никифорыч шинчылтыт . нуным
114:328  мыланем полышкалышылан колтеда гын , таум ыштем , - пытартыш
114:329  козырьым пыштыш .
114:330     - нимат огыл , нимат огыл . коктын нуно самырыкрак улыт ,
114:331  тый дечет поснат ыштен кертыт . ида тургыжлане , пожалуйста ...
114:332     тӱжвал тошкалтышым волымек , Яков Сидырычын йол йыжыҥже
114:333  шулыш . камвозаш огыл манын , силикат кермыч ӱмбак пуста
114:334  папкыжым пыштыш , пызырен синче .
114:335           ӱдырамашын ӱчыжӧ -
114:336           " воштылчык кӧршӧк "
114:337     кӱнчыла шӱдырымӧ машиныш шындыме олдырчем умбакыже пӧрдеш
114:338  мыят мут мундырам умбакыже рончем ...
114:339     Евгений Павлович эрдене " рвезылык " манме приборжым сервант гыч
114:340  лукто , оҥылашыжым явала кушкыл деч эрыкташ тӱҥале . нӱжыш , нӱжыш ,
114:341  коваштыжат йылгыжаш тӱҥале . одеколоным шыжыктыле , тидын годым ах-х ,
114:342  ох-х ышталал колтыш , витне , пеш сайын чучыкта . тугакшат таче
114:343  тудын капшылан куштылго , чонжылан сай , леве , форточка гыч
114:344  пурышо юж нугыдо , тамле .
114:345     " монденамат , вет таце воштылмо кече ! - шканже пелештен
114:346  колтӱш . - конешне , таче мыскараче-шамычын пайремышт . мыскара
114:347  ӱмырым кужемда . таклан мо туге ойлат ? " омсам почын лекте ,
114:348  вуйышкыжо ик оҥай толын пурыш .
114:349     ватыж воктек мийыш .
114:350     - Лиля , шаҥге уремыш лектӱн пурышым вет , каласаш йӧршеш
114:351  монденам : латкумшо пачер гыч изи ӱдырым , Наташам , узым . аваже
114:352  тыйым ӱжаш колтен улмаш .
114:353  **83**
114:354  мийыже , манын , мемнан дек . нуно теҥгече мӱндыр палымышт деч
114:355  посылкым налыныт . тӱрлӧ платье уло , маневе . крепдешинат огыл ,
114:356  а ... а кузе гала ? крем ... крем ... ай , шайтан , кремплен шол .
114:357  муыт вет шоненат . саде кремплен платьет оза ватылан шыгыр ,
114:358  ужамат , уке гын Наташам тый декет огыт колто ыле . каласем ,
114:359  шонышым , викак , но шоҥго велеш склероз тӱҥалнеже моли ?
114:360     - кремплен огӱл , а кримплен , - манеш Лиля . - тидым
114:361  палаш кӱлеш . тыгайжым мый ӱмашсек кычаламыс . пеш руалтыман ,
114:362  пеш руалтыман .
114:363     - кае веле , уке гын весе солалта , - ындыже шыргыжалде
114:364  ыш чыте Евгений Павлович .
114:365     Лиля халатым вашталтен ыш юватыл , лекте веле . латкумшо
114:366  пачер омса дек шумыж годым теҥгече кастен пашаштыже "эрла
114:367  первый апрель " манмыштым шижде-годде шарналтыш . кӧ эн первый
114:368  ондала иктажым , маньыч тунам , ий пытымеш эреак веселан ,
114:369  йомартлын илаш тӱҥалеш . веселан илымет Лилялан керек , но
114:370  шкем йӧратыме кумылжо молын деч утларак . шонен гын , шканже але
114:371  ешлан келшыше ӱзгарым налын , нигӧ деч йодын шоген огыл .
114:372  марийже тура йодаш аптӱрана , кузе-гынат шыманак , ныжылгынак
114:373  савыраш тӧча .
114:374     латкумшо пачерыш йыҥгырташ манын , кнопкым темдалнеже ыле ,
114:375  но ӱдырамаш кенета мӧҥгеш савырныш .
114:376     - ну , платьет уло вара ? - йодо марийже .
114:377     - улашыже уло , но тӱсшӧ ыш келше , - шоям пижыктыш .
114:378     " кӧ шинча , ала нунын чынже денак уто платьышт лийын ?
114:379  - семынже шоналтыш Евгений . - но тӱҥалтышлан первый
114:380  апрельым палемдаш тидыжат сита " .
114:381     Лиля ӱстембак кӱмыжым шындыш , пырля кочкаш шичмеш
114:382  вучалташ шӱдыш .
114:383     - содор кочкын , содор каяш кӱлеш . кунам тыйым вучен шуктем ,
114:384  але тый шӱргымат мушкын отыл да ...
114:385     ӱдырамашлан лач тидак гына кӱлын . ну , тӱҥале , ну , тӱҥале :
114:386  "тый йӧршынак ынде сукараш савырненат , шке мӱшкыретым темаш гына
114:387  шонет , ни тый денет  кастен шинчын кутыраш , ни кинош каяш молын
114:388  семын , ни палыме-влак деке миен толаш ... пашадарымат ӱмашсе деч
114:389  шагалрак кондаш тӱҥалынат . тыйже фотограф улатыс , калтак ! мий
114:390  мемнан заводыш - тунар ончыл еҥ-влак улыт .
114:391  шолт - газетыш , шолт - журналыш , шолт - телевиденийлан , шолт -
114:392  книгашке . ит гына ӧркане . а тый мый дечем кӱраш гына пеш тале
114:393  улат . фотокалтатшым налам да та-ак теве вует воктен мурыктем !
114:394     эр кочкыш лие . комсомол газетын фотокорреспондентше
114:395  **84**
114:396  аппаратым ваче гоч лупшале , нылымше пачаш гыч волыш , пӧрт воктен
114:397  автобус вучымо верыш шуо .
114:398     шӱлалтен-шӱлалтен толын шогалше автобусыш шинчаш гына тӱҥалын
114:399  ыле , нунӱн пачер окнашт гыч ватыжын йӱкшӧ шоктыш : " Женя , Женя !
114:400  изишлан код-ян , пожалуйста , кӧлан ойлат , Же-еня ! " волен кодаш
114:401  перныш . а кӱшычын умбакыже йоҥга : " Евгений ! кӱзӧ вашкерак ,
114:402  ремзавод гыч телефон дене тыйым ӱжыт " .
114:403     Евгений Павлович пачерӱшкыже пурыш . Лиля тидын годым лачак
114:404  телефон трупкаш ойлен шога : " кызытак мия , кызытак колтем .
114:405  конешне , тыгай историйым так кодаш ок лий , кызытак сниматлыман " .
114:406  телефон трупка верышкыже кроп гына пурен возо .
114:407     - вот мо , кугызандай , кирзавод кудывечыште экскаватор
114:408  ала-могай кӧршӧкым кӱнчен луктын . шун кӧршӧк , манеш . директор
114:409  шкежак тыйым кычалеш . толын , тек сниматла , кызытеш нимомат огына
114:410  тӱкӧ , манеш . кузе тудо , тыгай кугу айдеме , тыйым пала ? шотан
114:411  семынак вет адакше фамилий , лӱм , ача лӱм дене величая .
114:412     - ончылий тудым Почет оҥалан сниматленам ыле , - шукертсым
114:413  шарнышыла , вуйым удыралеш марийже . - а кӧршӧкыштыжӧ вара мом
114:414  муыныт , шыч йод ?
114:415     Лилялан кӧршӧкыштӧ мо улмет пуйто огешат кӱл , пуйто тудлан
114:416  тиде оҥаят огыл . кухньышто лыштке гына шогылтеш , вара кочкаш
114:417  шинчеш ...
114:418     - кӧршӧкыштӧ мо уло , манат ? а-ай , мо тушто лийын кертеш ,
114:419  шонет ? шӧртньӧ кидшол , тӱрлӧ алга , мане , акрет годсо тӱсдымӧ
114:420  шӧртньӧ окса ... икманаш , кӧршӧк тич тошто тыгыде-тагыде арвер .
114:421     - кузе туге тӱсдымӧ ? шӧртньӧ , тудо шӱдӧ ий дене ночко
114:422  мландысте кия гынат , тӱсым ок йомдаре . школыштет , ужамат ,
114:423  тыйым моткочак начарын туныктеныт . химий дене , ужамат ,
114:424  эре кокытаным гына погенат .
114:425     - на , пӱтырӧ телефоным , мом мый дечем шишланаш тӧчет ?  кузе
114:426  каласеныт - тугак ойленам . тӱс каен ма , тӱс каен огыл - нимогай
114:427  пашамат уке . так тыйым ӱжын пуртышым . кае ыле пашашкет .
114:428  арам ӱшандаренам директорым . маньым , Евгений Павлович вашке миен
114:429  шуэш . а тиде алят пачерже гыч лектын ок керт . ялт лудо гай улат .
114:430     тыҥге да тӱҥгӧ тошкыштеш сурт оза .
114:431        - ох и тувыртыш мешак улат улмаш . пожалуйста , ит сыре
114:432  тыге лӱмдымемлан . тыйын олмышто весе гын шаҥгак пуляла лектын
114:433  возын ыле . шикшалт содоррак , вучат-вучат да вес фотографым
114:434  кычалаш тӱҥалыт . пиалетым аҥырала ит мучыштаре . тыгай
114:435  уверым вет чыла вере печетлаш тӱҥалыт .
114:436  **85**
114:437     ынде иже ылыже Евгений Павлович :
114:438     - ве-есым ? уке-е !! да тиде мылам фотоюмыжак кӧршӧкым ,
114:439  шӧртньӧ кӧршӧкым , колтен . ик газетлан огыл , а кум газетлан , кок
114:440  журналлан снимкым ыштем , снимке йымак лӱмын пурташ уверым шкеак
114:441  возем . пален налыт мыйымат . тыгайышке автобус дене каяш язык ,
114:442  такси дене кудалман !
114:443     подъезд тошкалтыште тӱт-тӱт-тӱт шоктыш , омса кроп тӱчылтӧ .
114:444     Лиля тӧрза гыч марийжым эскера , утен каен воштылеш ,
114:445  эсогыл шинчавӱдшат лекте . Евгений Павлович , корно покшек лектын
114:446  шогалын , ваштареш кудал толшо таксиланат , Лиляланат кидшым рӱза .
114:447  ик такси ыш шогал , но весыже шындыш . ончыч "Волга " олянрак
114:448  кудалеш ыле , вара ончыл ужашыже трук нӧлталтме гай лие . витне ,
114:449  шоферланат каласен шуктен .
114:450     - теве тыланет первый апрель ! чымыкте ынде шоя воштылчык
114:451  кӧршӧкет дек ! - Лиля вашкыде чийыш .
114:452           " марий сибирякын "
114:453           ырес-торешан шергашыже
114:454     мода ательеште калык ятыр ыле . шукыжым ӱдырамаш . кӱвар деч
114:455  метр чолылан кӱшкырак нӧлталме , коверым вакшме пашма гайыште у
114:456  семын чийыше ӱдыр-влак коштылдат , каят-каят да , выр савырнен ,
114:457  кидым сылнын лупшалыт .
114:458     модельер умылтара :
114:459     - кызыт те , пагалӱме граждан-влак , тиде сезонышто ӱдырамашлан
114:460  чияш йӧршӧ пальтом ончышда . кужыт шотышто , шкат ужыда , вашталтыш
114:461  уло . клястикшым , клястикшым шекланыза !
114:462     ӱдырамаш платьым , жакетым , юбкым , брюкым ужна . сылне веле .
114:463  мода кажне ийын чиемыш вашталтышым пурта . илыш ончыко кая .
114:464  а мый уш дене кодшо кеҥежыш пӧртылам , пытартыш ныл тылзе ончычсо
114:465  кечылам шерын шинчем , олдырчышкем ужар шӱртан чывигым пӱтырем .
114:466     пашаже тыге лие . кувандаем подкогыльым кастрюльыш колтен гына
114:467  шуктыш , телефон йыҥгыртатыш . аэропорт гыч . " ало-о ? салам !
114:468  ой , мыняр вӱд йоген эрте-ен ... Вашлийза , толын шуна " .
114:469     ала-мо жапыште пелашем колын шуктен , мый дечем
114:470  **86**
114:471  трупкам шыр-гор шупшын нале : " авай , авай ..." тетла нимом пелештен
114:472  ыш керт , люр-р шортын колтыш .
114:473     да , мыйын оньыкувам уналыкеш толын шуын . Горький гыч самолет
114:474  дене лектын улмаш . Анна Петровна шкетын огыл , Алексей лӱман
114:475  эргыжым , латшым ияшым , пырля налын .
114:476     кок кече сайынак эртыш . мыят кертмем семын чылажымат шот дене
114:477  амалкалаш тыршем , пелашемат - тудыжым ойлышашат уке ! - кыч-кыч
114:478  коеш . лучко кевытыш куржтал толна . кагазан кампеткет , банкысе
114:479  атлантик колет , колбасат , шылет - чыла ток . шергакан унам
114:480  шергынак ончат . кажне ий огыт тол вет !
114:481     тидын годым мӱндыр кокамын Игорь эргыже , коло кум ияш ,
114:482  Сибирь кундем гыч Йошкар-Олаш мемнан декак вашкен . оньыкуван
114:483  Ольошыжо тидын марте ӱҥышӧ пача гай тыматле , йывыжа , мотор
114:484  кумыланла койо . шӱкшак оптымо ведрамат луктеш , пареҥгымат эрыкта .
114:485  Игорь дене палыме лиймеш ... тудыжо оҥым кадырташ ала-кушто тунем
114:486  шуын ? умывальник воктен , ончем тельняшкым кудаше . кӱртньӧ гай
114:487  вачыжым рӧп-рӧп-рӧп пералтыш . кидйол таза , кеч тачак классический
114:488  кучедалмашке луктын шогалте .
114:489     - мый - марий сибиряк ! - ончыл ший пӱйжым йытыран койыктен
114:490  шыргыжалеш Игорь . - сибирьсола гыч ужаш толынам .
114:491     - Горький олаште запасной футбол командын рӱдӧ нападающийже улам ! -
114:492  вараш ок код Ольош .
114:493     коктын шыве-шыве мутланат да вес пӧлемыш каят . тушто мом ыштат ,
114:494  ала ? а кастене коктынат пулвуйышто аҥысыр , а ӱлык ишкыла лопкан
114:495  волышо да " молний " замокан йолашым чият , ӱпым вачыш шалатен колтат ,
114:496  шем шинчалыкым пижыктат да - тек пелйыд марте нуным чытырен-лӱдын
114:497  вучен кий .
114:498     нине шайтан-влак сайынак эртарат гын йӧра , шонем . кузе
114:499  вашкерак ужатен колтышаш манын , чытырем веле .
114:500     арня сикшалте , шеҥгелан йомо . сберкнижкам пунчалаш вереште .
114:501  маялан вич теҥге гына киен кодо .
114:502     шочмын эрден ванныйыште мушкылтына , ончем - ушемат кайыш :
114:503  ольошын оҥышто - у татуировка ! кугу пӱркыт , ваче гыч вачыш оҥ мучко
114:504  шулдырым шарен , кылымде тураш тыгак шуркален сӱретлыме каза пачам
114:505  чаплын кормыжтал шынденат , чоҥешта пуйто ...
114:506     йоднем да вурсынем ыле , но рвезем парням чишкала шуралтыш :
114:507  " ончо , патриарх , могай шергашем уло ! " - моктана .
114:508     вот тыланет - " ӱҥышӧ пача " , вот тыланет - йытыра
114:509  **87**  кумыл !
114:510  кузе але манешыже : " патриарх ... " нылле ий коклаште гына улам ,
114:511  калтак !
114:512     йошкар шергаш ӱмбалан шеме дене ырес-торешым сӱретлыме , Игорьынат
114:513  тугаяк улдалеш .
114:514  эй , тушан чӱве сар тарваныш дык ! оньыкувамын - таза , виян Анна
114:515  Петровнан - оҥжо тыштуш лиеш , умшаж гыч тул гӱна шыжа :
114:516     - ну-ка , коктынат шергашдам кудашса-ян ! ончыктем мый , кузе
114:517  айдеме сӱретым каргаш !
114:518     саде рвезе-влакем ночко чыве гай лийын шогальыч . кӱсенышт гыч
114:519  мо ӱлым ястаркалат . иктыжын блокнот лектын возо , тидыже - Игорьын .
114:520  тӱрлӧ кужу мурым возгалыме улмаш . саде блокнот вигак титан коҥгаш
114:521  чоҥештыш . мумо сӱретше денат тугак лие .
114:522     Игорь пеш ӧрын . ынде ватемат нуным вожылтара , эн чотшо мыйын
114:523  вел гыч родо-тукым лийше " марий сибиряк "  Игорьым чактара , мода
114:524  нерген докладым лудеш , лопка йолашым , кужу ӱпым карга , а аваже -
114:525  Ольошым .
114:526     пӧръеҥ - пӧръеҥак . мый арален налашат рат улам ыле , но тунамак
114:527  кержалтыч :
114:528     - тый , - маныт , - нуным вольнаш колтенат , ужынат гынат , нимом
114:529  пелештен отыл . бачышкала кужу ӱпым нумалыштыт , пӱй кокла гыч
114:530  француз мутым шыжыктылыт . тыште те мом муын улыда , а ? эстрада ,
114:531  шонышда мо ?
114:532     - кызытсе модым огыда пале , - тӱҥалын ыле Игорь , но тудым
114:533  вашке шыпландарышт . ӱдырамаш мом шонен пышта - тавадаҥ шукта .
114:534     оньыкува мыйым шыдын ончал-ончал колта , " койыш-шоктышет лапчык
114:535  гай " маншыла коеш .
114:536     садыгай , ӱдырамаш-влак мыйымат , Игорь ден Ольошымат
114:537  парикмахерскийыш наҥгайышт , шинчашт йӱла веле :
114:538     - канадкым ! чыладамат " под ершик " кӱлеш ыле да , айда, изишыже чаманена ,
114:539   - мемнам парикмахерлан кузе тӱредаш - заказым пуат . мӧҥгӧ толмек ,
114:540  оньыкувам , вурсен-вурсен ,
114:541  ик оҥайым каласкалыс .
114:542     тудо , Анна Петровна , кинде кевытыште кассирлан шога ,
114:543  планымат кажне тылзын эртарен тема . пашам коммунистически
114:544  ыштыше еҥ , икманаш .
114:545     кевытыште черет лиеда , конешне . могай гына еҥ пурен ок лек !
114:546     " наледем тыге оксам , чекым пуэдем , - ойла тудо , - шинча
114:547  шӧрем дене ужам : кужу-кужу ӱпан , кычкыралтыш знакла койшо
114:548  рвезе шогылтеш . тыглай еҥ деч ом лӱд , ом сӱсане , а тыгай
114:549  деч чыла вучаш лиеш , семынем шонем ,
114:550  **88**
114:551  оксам келгышкырак шылтем . кузе чын ыштенам улмаш !
114:552     саде рвезем ала-молан эн мучашке шогале . тидыжат шӱмлан ньыге-нюго
114:553  чучыктыш . тудлан вес " модник " , попугаян галстук пижыктышыже ,
114:554  пылышыш шып ойла .
114:555     сӱсанымем ок пыте . мо-гынат лиеш , шонем . калыкат шагалемеш ,
114:556  сатулышат практикант веле . адакше кас. Йолем сигнализаций кнопка
114:557  ӱмбалнак кучем .
114:558     оксам мылам шуялтышын койшо рвезе кенета логарем гыч пиктен
114:559  кучыш , а весыже кассым руалткала . Йӧра , кагазшым ончылгоч
114:560  тоенам . сигнализацием - у-у-у ! нунет - выж ! иктын кидшым шарнем :
114:561  татуировкан , шӧртньӧ шергашан кид . шергашеш шем вуйгоҥгырам
114:562  сӱретлыме ... пален нальым : вараже вес вере кучалтыныт .
114:563     тылеч вара вургем культурым шотлыдымо тырлӧ модникым чытен
114:564  кертдыме лийым . тыглай , проста еҥ деч нигунамат ом лӱд , нуно
114:565  вургемышт денат , койышышт денат ойыртемалташ огыт тӧчӧ ... "
114:566     ольош ден Игорьым ӱдырамаш-влак вашке шотыш кондышт .
114:567  кинош каят гын , ойлымо жаплан толыт , кас сомылкалан полшат .
114:568  а вет Анна Петровна шкеак шӱм йӱлен ок пиж гын , нуно тылзаш
114:569  канышышт годым кушко шуыт ыле , каласаш йӧсӧ . титакем шижым :
114:570  нуным пӧръеҥ семын шылтален омыл .
114:571     тылеч вара мода шотышто айда-лийже шонымым мыят чарнышым .
114:572  чынже денак , айдеме , шке пошкудыжо да вес еҥ коклаште чиемже ,
114:573  кутырымыж дене кычкыралтыш знакла койын , " мыланем чыла
114:574  нипочем . чыла кертам , мый тыглай омыл ! " манын , чыгынланен
114:575  коштмыж дене герой мо ?
114:576           неле парча да - " вот тыланет олма-а ! "
114:577     ала-можо таче Раман ден Светланам , нунын сӱаныштым шоналтен
114:578  колтышым . э-э , вот молан : шаҥге Раман шкежак мемнан дек пурен
114:579  лектын ыле шол . пиалан ача ... Светлана ватыже йыгырым ыштен .
114:580     шошо ага гыч тӱҥалын , Сакар Раман шочмо колхозыштыжо тракторым
114:581  виктарыш . армий гыч йӧршын пӧртылшӧ механик-водительым председатель
114:582  тунемаш колтынеже ыле , но тудо ыш келше . курале , ӱдыш , тырмалыш ,
114:583  мландым пушкыдемдыш , аммиак вӱдым шавыш ... порсын солыкым рӱзышӧ
114:584  ужарам , ер воктен кужу шудо лоҥгаш пижше неле лупс алгам , ӱйла
114:585  йылгыжше первый кашым каласен моштыдымын йӧратен . шинчеш ыле плуг
114:586  ӱмбак шылыжым кандарымыла , семынже шонкала , тудын деч салтак
114:587  эстафетым налше шольыжым шарналта . пӱрыман вет тыге : лач тудын
114:588  служитлыме частьыш логалын , лач тудын взводыш верештын . " раман
114:589  изай , мый дечем посна сӱаным ит ыште . кок кеҥежым , кок телым
114:590  эртарена гын , тӱмырзылан шке мием . тугай сӱаным ыштена - лучко
114:591  ий кутыраш тӱҥалыт " , - манын пытартышлан .
114:592     курал-ӱден пыштыме мланде кушкыл коклаш ужаргыш . леве йӱреш уржа
114:593  вашке кушкын кайыш . ловыкалтше толкын пакча шеҥгел ломбымат йӧрыкта
114:594  шонет , теҥызысыла лупшал-лупшал колта , вара , мӧҥгеш чакна.
114:595     шокшо кечын Раман йӧратыме Светланам кидпӱанже гыч кучыш ,
114:596  олык лапым эртен , чоҥгаташ ошкыл кӱзышт . аҥа воктен тупышт дене
114:597  эҥертен шинчыч . ӱдырын шышталге ӱпшӧ ялтак уржа толкын гай .
114:598  ярым кокласе ӱмылжат порсынла шыман йылгыжалта . йӧратымашеш
114:599  элныше качын ушыжо пуйто канде тӱтыраш шула . кугун-кугун
114:600  шӱлалта : " Света ! киндынаже , киндынаже могай... теве
114:601  ижат , могай неле парча ! ик парчаштак витле кок пырче " .
114:602                                   *  *  *
114:603     ӱдырын мужед кӱрмӧ висвисше мужырын лектын : йӧрата , ок йӧрате ,
114:604  йората... эрла-кумышто уржа-сорлаш лектына манме годым кок ял калык
114:605  Сакар Раманын сӱанышкыже погыныш . иза шольыжым вучен ыш шукто .
114:606     тостым каласаш тарваныше бригадир , Эшполдин Йогор , ӱстелтӧр
114:607  гыч кынелшыжла , стаканыш кӧвален темыме пӱрым йолашышкыже велен
114:608  колтыш , но уждымо-колдымо гай лие :
114:609     - йӧратымына-шамыч , - кокыралтыш тудо , - мом шонен мумыла
114:610  гын ? а вот мом : кугурак деч лӱдса , изирак деч вожылза . шотан
114:611  мужыр луан цифр гай лийже . тый , Светлана, Раман ончык , а
114:612  Раманетше мыйын ончык тавадаҥ пураш ида тырше , уке гын , луан
114:613  олмеш ноль икте веле кодеш . шала пашам ыштышыла , Светлана
114:614  механизатор ончылно кугу верам кучаш , мыйын шонымаште ...
114:615  фу , шайтан , Огави кокайын пӱрыжӧ эрдым кочкеш , кхӱк-кхӱк ...
114:616     умбакыжат шуя ыле дыр , но Огави эрласылык шешкыжым чаманыш :
114:617     - шым ӱдыран , шым эрган лийза манына гын , лачеш толеш огыл
114:618  мо ? айста подыл колтена ынде , мом эше вучаш ?

115:1  115 **72**
115:2  ( Петр Корнилов : мӱй олык )
115:3  повесть
115:4     - пычлкемышалташат тӱҥалын , а мый толынам да ракатланен шинчем .
115:5  мый вет , Валя , тый декет ойкаҥашлан пӱренам . школлан пум конден
115:6  ситарыме огыл . такше , тиде школ вуйлатышын пашаже , но кунам
115:7  толмыжым вучен шинчыме ок шу . вучашыжат ок перне , витне .
115:8  роншто ойлышт : " лучо , - маныт , - весылан ит ӱшане . очыни ,
115:9  школ вуйлаташ тыланет налаш перна " . пашаже тыште огыл . кеч
115:10  вес вуйлатыше лийже , кеч мыйым шогалтышт - школ пу деч посна
115:11  кодын ок керт . мый Ефим Ялканович дене кутырышым , но шот ыш
115:12  лек . тудо мыйым йочаш веле ужо ала-мо : " паша , - манеш , - кызыт
115:13  пеш шуко . вескана кутырена " .
115:14     - Ефим Ялканович дене ойлен мошташ куштылгак огыл , тидлан
115:15  шуко шинчалым кочкаш кӱлеш . тудым мый сайын палем . эх , пеленда
115:16  уке ыльым , мый тудлан куге каласен пуэм ыле дык ! - валян шинчаже
115:17  чолгыжалте .
115:18     - уке , Валя , шомак дене гына тудым от сеҥе . ончычшо мыят тыге
115:19  шонышым , - урем окна деке лишеме Галю . - тудым " кӱшыч " толшо
115:20  кагаз гына чактарен кертеш .
115:21     - тугеже , мый нимат ом умыло , - ӧрӧ Валя .
115:22     умылтарыме олмеш туныктышо йодо :
115:23     - Валя , тый мемнан ялысе чыла комсомолецым палет ?
115:24     - палем , шкат комсомолка улам . вара мо ?
115:25     - мынярын кодыныт ?
115:26     - мый , Токти Ивук да ... пожале тетла кодынжат огытыл .
115:27     молыштым армийыш налын пытарышт : южыштым война тӱҥалме деч ончычак
115:28  шошо призыв годым наҥгайышт , весышт , шкат палет , сар тӱҥалмек ,
115:29  шке кумылышт дене кайышт .
115:30     - кум комсомолец гына ... шагалрак , шагалрак .
115:31  мыйым ешаре : учетыш тендан дек шогалам . кӧ ыле тыште секретарьже ?
115:32     - токти Васли , Ивукын изаже .
115:33     - шагалын улына , - пелештыш угыч Галю .-
115:34  **73**
115:35  - йӧра , мыняр улыж дене пашам ышташ тӱҥалына . мый тыланда ,
115:36  комсомолец-влаклан ,  школ пум шупшыкташ тӱҥалаш темлынем .
115:37  кечывалым огыл , йӱдым . ик каслан кок воз гыч гынат , мыняр
115:38  погына . мый шкат полшаш тӱҥалам .
115:39     - ах , вот тый мо нерген , - воштылале Валя . -  шаҥгак ойлем
115:40  ыле , а то резинкым шупшмыла шуя . мый тореш омыл , эше молымат
115:41  ушена . палет , тиде могай сай лиеш . чодыра мӱндыр огыл ,
115:42  тышеч ныл-вич меҥге веле ...
115:43     - таче мый кажнын дене посна каҥашен налнем . эрла погынена .
115:44  Йӧра ? чыла самырык-влакым ужына .
115:45     - ерла жап ок лий , тачак кӱлеш . эрла правлений погына .
115:46     - тыгеже сайрак лиеш . чыланат правленийыш рӱж миена да
115:47  шке шонымынам ойлена , тек мыланна имньым ойырат .
115:48     - тыге гын келшаш лиеш , - кӧныш Валя .
115:49     Галя ден Валя кутытышаш еҥ-влакым кажныштым ужыч , кажнышт
115:50  деке пурен лектыч . пытартышлан Валя Тропи Чопимыт декат
115:51  пурен ончаш темлыш . галюлан , Чопи лӱмым колмеке , кенета
115:52  каньысырын чучын колтыш , шоналтыш : " таҥет декат пурен лекнет ? ала
115:53  мыланем шке йӧратымашдам ончыктынеда ? уке , лучо тидым мый
115:54  дечем посна ыштыза . ужат , кузе коеш ... " -  шӧрын ончале
115:55  Валям . тудыжо , нимом шоныде , нимом палыде , Галюлан угыч
115:56  Чопимыт деке пураш ойым пуыш .
115:57     - палет , Валя , мыйын кечыгут коштын-коштын , вуем
115:58  коршташ тӱҥале , - шойышто Галю . - тый лучо шкет пурен
115:59  мутлане .
115:60     - вуетше чотак коршта мо ?
115:61     Галю вуйжым савалтыш , Изурем савыртышыш тарваныш .
115:62     - огым . мыят тугеже , Галю , шкетын ом пуро , - мане Валя .
115:63  - адак "почешем куржталеш " манынат шотлаш тӱҥалеш .
115:64     ӱдыр-влак ойырлышт . Галю нимо нерген ынеж шоно , но вуйыш
115:65  Валя ден Чопи пуйто ӧкымак пурат .
115:66     Галю суртышкыжо пычкемышалтмеке гына толын пурыш . аваже ,
115:67  очыни , тудым вучен . лампе тулым кугемден , ӱдыржылан Орина
115:68  каласыш :
115:69     - мо таче кучалтыч ? шуремат йӱкшыш , товро .
115:70  **74**
115:71     - тый , авий , эре мыйын верчем ойгырет , - ӧндале аважым Галю .
115:72     - мо , вара ӱдырем отыл , ужат ? тый дечет весым кӧм мыланем
115:73  вучашыже ? - ниялтыш Орина Галюн вуйжым .
115:74     - авий , тый мыйын эн сай йолташем улат , тыйым эн чот
115:75  пагалем , - кумылаҥе Галю .
115:76     - авам эре пагалыман , - мане Орина , ӱдыржым чоян эскерен
115:77  ончалят , шоналтыш : " молан тудо таче тынар кумылан ? - вара
115:78  семынже келшыш : - письма нерген пален налын , очыни . ала
115:79  лудынат лектын ? но кунам толын шуктен ? - орина шкаф ӱмбак ончале .
115:80  -  газет туштак кия . ӱжеш гын , письма дене пырля газет-шымат
115:81  налеш ыле ... "
115:82     Галю аваж деч кораҥе , воштончыш ваштареш миен шогалын ,
115:83  товаҥалтше ӱпшым тӧрлаш пиже . аваже тогдайыш : Галю ӱп амал
115:84  дене воштончышышто шкенжым ончалнеже ... теве тудо пытартышлан
115:85  ару , чатката нержым ниялтале , нугыдо шем шинчапунжым кок
115:86  велке шералмыла ыштыш . " очыни , письмам лудын , садлан
115:87  пуштылана . кӧ деч налын ? кӧ возен ? ала-могай полдалге рвезе
115:88  возен , товро . садлан чонжо йӧслана . ах калтакшат , молан
115:89  пӧръеҥ-влак тыгай осал улыт ... - шонкала семынже Орина ,
115:90  шкаф деке миен кидше дене газетым шупшыльо . газет дене пырля
115:91  кӱвар ӱмбак письма камвозо .
115:92     Галю тудым ужын шуктыш :
115:93     - могай письма ?
115:94     - пеш кудыртыл возен , мый калташте возымыжымат лудын шым
115:95  керт , - серышым налын , шуялта ӱдыржылан Орина , шкеже
115:96  чуланыш ошкыльо , кас кочкышым ямдылкалаш тӱҥале .
115:97     аваж уке шеҥгеч адресым Галю писын ончале : серыш тудлан ,
115:98  Макарова Галина Алексеевналан . кум лукан письма калта
115:99  ӱмбалан тыгаяк кум лукан штампым шындыме . " кӧ возен гын ? -
115:100  шона Галю . - письма армий гыч толын . тыгай штампым армейский
115:101  серышеш шындат . уляй акайланат тыгай письма толеш ыле " .
115:102  Галя письмам почо . " шалам мӱндыр вел гыч , - перныш шинчажлан .
115:103  нине шомак почеш икмыняр мутым шемемдыме . Галю умбакыже
115:104  лудеш : - шукертсерк возаш шоненам , но эре жап келшыдыме ыле .
115:105  ончыгече акайлан возышым , а таче - тыланет . йодде возымемлан
115:106  **75**
115:107  нелеш ит нал . тый , очыни , мыйым угыч монденат , тидлан чыла
115:108  амал уло . вет ме тый денет ик гана веле васлийынна ; раш манаш
115:109  гын , педучилище деч вара лачак ик гана ужалтын . но мый возыде
115:110  шым чыте . леша-комсоргын шке комсомолецше-влакым шарнаш праваже
115:111  уло дыр ? .. - Галю лудмыжым чарныш , кенета тӧршталтыш , чуланыш
115:112  лектын чымалте , аважым ӧндал-шупшал пытарыш . орина нимат
115:113  пелештен ыш шукто . Галю угыч кугу пӧлемыш куржын лекте , лампе
115:114  ваштареш шогалын , умбакыже лудаш тӱҥале . чулан гыч аваже
115:115  лекмешке , письмам лудынат пытарыш .
115:116     - мом тӧчет , Галю ? - кидшым ӱштшыжла мане Орина . - я
115:117  ала-кӧлан сырышыла ойлыштат , я йочала тӧрштылат . таче
115:118  тыйым могай шуршо пурлын ?
115:119     - тыланет тидым ӱмылаш йӧсӧ , авий , - шыргыжале Галю . -
115:120  конешне , йӧсӧ . тыланет вет латкандаш ий огыл ...
115:121     - ит туштыл , - лишеме Орина , ӱдыржым шымлен ончале ,
115:122  вара синчажым Галю кидысе письма ӱмбак виктыш . ӱдыр аважым
115:123  эскера , шинчаже пуйто ойла :
115:124  " умылен налнет ? возышыжым палынет ? " аважын шинчаже ласкаҥе ,
115:125  куаныше , теве-теве вӱдыжга . орина ӱдыржылан нимат ыш
115:126  пелеште , самырыкла писын тарваныс , чуланыш ошкыльо , вара шӱран
115:127  тарелкам кучен , мӧҥгеш пӧртыльӧ , ӱстембаке шындыш .
115:128     - шич , ӱдырем , коч , кечыгут тыш-туш куржталын шужен
115:129     пытенат , докан , - вычыматылеш аваже .
115:130           луымшо глава
115:131     оньой Микал Валя ден Чопи ала-кузе еҥлан умылыдымын келшат .
115:132  йӧратымаш тиде але ... тыглай гына ? ты йодышлан , очыни , нуно
115:133  шкат вашештен огыт керт . чопи шке таҥаш йолташыже-влаклан ойла :
115:134  " тиде арава шӱрган пыльдырий ала-мом почешем коштеш . ончет гын ,
115:135  тудым ужмемат ок шу , а вот пижын " еҥ ончылно Валям Чопи
115:136  нигунам лӱмжӧ дене ок ман . а ужеш ӱдырым , колеш тудын яндар йӱкшым
115:137  - рвезын кугешнылмыжат , моктанымыжат ала-куш йомеш . чопи
115:138  шкенжым тоштылак вашталтде кучаш тӧча гынат , валя почеш куржде
115:139  ок чыте .
115:140     - адак ужын шуктен , - менеш тыгай годым Чопи да ӱдыр
115:141  деке тарвана .
115:142  **76**
115:143     - ужмем ок шу , манат вет . мо пеш писын тарванышыч ? - койдарат
115:144  рвезе-влак .
115:145     - так , шӱлыкаҥдыме ок шу , - кидшым кӱсеныш чыкен , эркын лӱҥген
115:146  колта Чопи , йолташыже-влак деч ятырлан торлымек , нунылан кычкыралеш : -
115:147  мый шуко ом шого , вучыза !
115:148     ондак тудын шомакшылан ӱшаненыт , но ынде уке . чопи " мый шуко
115:149  ом шого , вучыза " манеш гын , рвезе-влак палат : Валя тудым
115:150  эр марте ок колто .
115:151     Валя , мӧҥгешла , шке кумылжым , шке шонымыжым нигӧлан ынеж
115:152  ончыкто , эсогыл Галюланат ок ойло .
115:153     таче кастене , Галю дене ойырлымекыже , Валя мӧҥгышкыжӧ
115:154  ошкыльо , писын кочкын , угыч уремыш лекте . кугурем ден Коклаполко
115:155  лукышко , почта ваштарешысе кужу теҥгыл деке , самырык-влак погыненыт
115:156  ыле . Валя теҥгылыш толын шинче , кӱсенже гыч кормыж тич кыне
115:157  нӧшмым луктын , молылан шуялтыш :
115:158     - наза , чӱҥгыза . яра шинчыме деч тидат паша .
115:159     - от чамане гын , мыланемат пу , - ыштале изи капан ӱдыр . -
115:160  мыят налнем ыле да , авий ыш пу , " ия логар , - ышталеш , - кыне
115:161  нӧшмым кушко локтылнеже . пазарыште , - манеш , - мый тудым
115:162  стаканжым лу теҥге дене ужалем " . пашаш лекме олмеш тудлан пазар
115:163  еда Карманыш кошташ пу !
115:164     - а тый аватшым икана кузе кӱлеш , туныкто , - воштылеш Валя .
115:165     - тыланет воштылаш сай . тыйын ачат уло . кӱлеш годым арала , -
115:166  шортшашла ӧпкела изи капан ӱдыр . - а мыйым кӧ чамана ?
115:167     кашакышке латкуд-латшым ияш рвезе-влак толын шогальыч . нунышт деч
115:168  ӱдыр-влак аптыранышт . нӧргӧ каче-влак , ковыртатылын , ӱдыр кашак
115:169  дене саламлалтыч . изиш еҥ тӱшкаште шогылтшын койычат , ӧрдыжкырак
115:170  кораҥ шогальыч да икте-весыштлан "секретыштым " каласкалаш тӱҥальыч .
115:171  шкешт пеш оҥайын койылдалыт . кугурак еҥ тыште лиеш гын , нуным
115:172  воштылде ок эрте ыле . но нӧргӧ каче-влак деч кугуракше ялыште
115:173  кодын огыл , садлан нуно кузе моштат , туге озаланат .
115:174     мутат уке , тидлан нигӧ кычалтылше уке . сар огыл гын , нине
115:175  нӧргӧ рвезе кашакын мутыштат , койышыштат йӧршеш весе лиеш ыле .
115:176  сар нуным кугыеҥыш савырен , сар нунылан вий шутыдымо пашам
115:177  пуэн .
115:178  **77**
115:179  кӧ пала , ала шукыштлан жап шуде чалемаш логалеш , а южыштлан ик
115:180  жап гыч тетла Лапкасоламат ужаш ок перне . чыла лийын кертеш .
115:181  войнан корныжо моткоч шыде , тудо нигӧм ок чамане .
115:182     - ивук , пытартыш уверым колыштынат ? мемнан-влак адак
115:183  чакненыт , манеш ... - ик рвезе кӱкшӧ капан йолташыж деч йодеш .
115:184     - колынам . газетыштат лудынам . тиде шеҥгек чакнымаш огыл , а
115:185  стратегический отступлений . туге серат ... так што вуйым
115:186  нимолан сакаш , - кугурак семын вашештыш тудлан Токти Ивук .
115:187     Ивук , чынак , моло деч капше дене веле огыл , ийготшо денат
115:188  кугурак . тудлан тылзе гыч латкандаш ий темеш . военкоматыш
115:189  первый кечынак армийыш шке кумыл ден каяш йодмашым колтен ,
115:190  но вашмутым налын огыл . кужу капан вичкӱж Ивук - колхозын первый
115:191  спортсменже . шым класым пытарымеке , Озаҥыш авиационный
115:192  училищыш пураш шонен . кок ий ончыч йодмашымат колтен , но
115:193  ийготшат , образованийжат ситен огыл . ӱмаште угыч училищыш
115:194  возен , но нимомат вучен ыш шукто : ни документым ышт пӧртылтӧ
115:195  ни вашмутым ышт колто . но Ивук шонымыж деч ынеж кораҥ :
115:196  военкоматыш колтымо письмаштыжат авиаучилищыш але авиадесантный
115:197  войскаш налаш йодын . тидын нерген йолташыже-влакланат нимом
115:198  шылтыде каласкален . иктаж-кӧ койдараш тӧча гын , рвезе нимынярат
115:199  ок шыдешке , колыштеш-колыштешат , ӱшанлын пелешта : " тыйым ,
115:200  чурбан , авиацийыш огыт нал , а вот мыйым налыт . теве ужат !
115:201  мый авиацийланак шочынам . пехтура мыланем ок келше . пехотышто
115:202  мыйым мӱндырчынак ӱжыт , а каваште кужужат кӱчыкла коеш . тыгела ,
115:203  эпташ . блясын ма ? " - кошарта тудо .
115:204     тыге кутыраш Ивук Яклар татар деч тунемын . тудо колымешкыжак
115:205  Лапкасолан кӱтӱжым кӱтен илыш . кок ий ончыч солажым

115:206  полышкалышыжлан пуыш . но Ивук ты сола дене талук гына рашкалтыле .
115:207  тений рвезе тракторный бригадыш прицепщиклан кусныш .
115:208     ивукым чыланат капеш шушылан сотлат , колыштыт . кызытат тудын
115:209  йыр мӱкш игыла погынен шогальыч ; эсогыл теҥгылыште шинчылтше
115:210  исирак ньога-влакат верышт гыч тарванышт . ивук пелен чумыргышт .
115:211     - могай тугай стратегический чакнымаш ? - ӧрын йодыт
115:212  изирак -влак .
115:213  **78**
115:214     - а тугай , эпташляр , - лишне шогышо рвезе-влакын вачышкышт
115:215  кидшым пыштыш Ивук . - мутлан , те мыйым кырынеда , чыланат кенета
115:216  ӱмбакем кержалтында . мый , значит , ончычшо лӱдынам лиеш ,
115:217  тендан деч утлен , ӧрдыжкыла куржам . шке ончем , кушан , могай
115:218  йӧнан вереш тендам сайынрак почкалтараш лиеш , - Ивук шеҥгекыла
115:219  чакна , пуйто рвезе-влак чынак тудын ӱмбакше кержалтнешт . - а
115:220  вара мый тендам ка-ак тыге руалтен кучем ! - ивук ынде кидше дене
115:221  чылаштымат авырен шындыш , ишаш тӱҥале . иоча-влак кычкырал
115:222  колтышт , утлаш тӧчен , кок велыш лупшалтыч .
115:223     - ынде блясын ма ? - вийнен шогалын воштылеш Ивук .
115:224     - ай , кертат шойышташыже , - ышталыт молышт .
115:225     - эшеат ышда умыло мо ? - угыч авырен кучынеже .
115:226     рвезе-влак , сигыралын , пелке куржын колтышт .
115:227     - тыгак кӱлеш нуным , тыгак , Ивук , - шоктат ӱдыр-влак . -
115:228  - ме малаш поктышна , огыт колышт .
115:229     - а ну , ньога-влак , марш мӧҥгышкыда !
115:230     - чын , чын ӱдыр-влак , - мӱндырчак пелештыш Чопи .
115:231  лишемын , тудат изирак-влакым покташ тӱҥале .
115:232     чопи шке таҥаш тӱшкашке ушнышат , койышланен , шӧрынрак
115:233  лийын шогалят , йодылдале :
115:234     - мом тумаена ? - вара , кашакыште Ивукым ужын ешарыш : -
115:235  - а-а , будущий авиатор . военкомат гыч вашмут толын огыл ?
115:236     - авиатор ма , уке ма , тиде тыйын пашат огыл , - шыдын
115:237  вашештыш Ивук . - а военкомат гыч вашмут садак толеш .
115:238  мыланем толеш , а тыланет - йок !
115:239     - мый тушко вашкымаш уке . кӱлеш лиям гын , мыйым шке кычал
115:240  муыт , - кок кидшымат йолаш кӱсенышке чыкен шогале чопи . -
115:241  самырыкнек вуйым пышташ жалке .
115:242     - шкурник улат тый , Чопи . блясын ма ? - ыш чытае Ивук .
115:243     - но-но , тый эркынрак ! - Чопи Ивукым муль ончале .
115:244     - чыта вет тыгайым мландыжат , - Чопи велыш Ивук шӱвале .
115:245     нунын мутланымыштым колышт шинчыше ӱдыр-влак , кожганен ,
115:246  тарванылаш тӱҥальыч . очыни , шке рвезыштын койышышт нунылан
115:247  пешыжак ыш келше . оньой Валя каче тӱшкалан ӧпкелен пелештыш :
115:248  **79**
115:249     - шургымо олмеш иктаж-кудыжо балалайкым кондем ыле .
115:250     - кушталатымыда шуо мо , ӱдыр-влак ? - ивук йӱкым пуыш .
115:251     - тендам ончен , ынде йолемат чыгылташ тынале , - воштылеш
115:252  Валя .
115:253     - верне , Валя ?
115:254     - вернак , Ивук .
115:255     - ах , жалке , балалайкем уке , ыштале Ивук . - чопин уло да ,
115:256  тудо конда , шонеда ? эгоист вет !
115:257     Валя шыпланыш , пуйто ты шомак тудланат логале .
115:258  Вара качыжлан лыжган каласыш :
115:259     - чопи-и , кондо балалайкетым . тый от чамане вет ?
115:260     рвезе тудым пуйто ыш кол , воктенже шогышо йолташыжлан ала-мом
115:261  пеш ӱмылтара . Валя верже гыч тарваныш , ӧрдыжкырак миен шогалын ,
115:262  шкеж дек Чопим парня дене ӱжӧ .
115:263     - ну и пижедылеш , - шыпак мане Чопи , чара йолташыжлан каласен
115:264  йодыш : - тый тыштак шого , мый чечас . вара ойлен пытарем .
115:265     чопи Валя деке лишеме . коктынат кугуремыш савырнышт .
115:266     - вучыза ынде нуным , - ыштале Ивук . - толыт , шонет ? валяжат
115:267  амалым муын вет : от шинче , тудлан балалайка кӱлеш лийын .
115:268  чояланаш тӧчат , а мемнам ондалаш шотышт уке .
115:269     тидым + чопи ден Валя ышт кол . кугуремыш лектын , нуно икмыняр
115:270  минут шып ошкыльыч .
115:271     - ну ? - ыш чыте Чопи , йыкым первый пуыш . - мом ойлынет ?
115:272     - чопу-уш , молан тыгай улат ? - тӱҥале Валя .
115:273     - могай шочынам , мугай улам .
115:274     - тыге ик ойло . тидым мый тый дечет шуко гана колынам .
115:275     - колынат гын , эше колышт .
115:276     - ала-мом ойлыштат . ончал кеч шинчашкем .
115:277     - ужын омыл мо ?
115:278     - а тый эше ончал . палет , мый мом тыланет ойлынем ?
115:279  от пале . а колыштмет шуэш ? - пӱгырнен , Валя йол йымачше комбо
115:280  пыстылым нале . - таче рӱмбалгыме годым мемнан деке Галю пурыш .
115:281  "Валя , - манеш , - мемнан чодырам тый сайын палет , айста
115:282  самырык-влакын вийышт дене школ пуым шупшыктена " .
115:283  **80**
115:284     чопи Валям ончале , чот воштыл колтыш .
115:285     - а молан воштылатше ?
115:286     чопи эше чотрак веле воштылаш тӱҥале , вара кенета шыпланышат ,
115:287  шыдын каласыш :
115:288     - мыйымат таратынет дыр ? ораде омыл ! молгунам тыйым колыштынам ,
115:289  а ты гана туларташ лучо ит тӧчӧ . шого , лучо мый балалайкым
115:290  налын толам , йодычыс .
115:291     - мыланем кызыт тыйын музыкет ок кӱл . мыланем тый кӱлат . шадлан
115:292  ӱжым . а тый ынетат ончал . мо пеш кугешнылат ?
115:293     - ой-ой , тӱҥале ынде , тӱҥа-ле , - шуялтенрак пелештыш чопи . -
115:294  сита ! - мане вара . - токти Ивук тылат келшен гын , мый кучымаш
115:295  уке . пожалысте , кеч тачак , кызытак почешыже курж . тудо комсомолец ,
115:296  политически сознательный еҥ . тудо тылат чыла ышташ ямде . эше -
115:297  передовик , ӱдарник . вашке доброволец лиеш . ала орденым налын
115:298  толеш ... а мый шкурник улам . ӱмылет , мый шкурник улам !
115:299     Валя тудын сырен ойлымыжым чытен ыш керт , кычкырале :
115:300     - ушет каен мо ? чарне !
115:301     чопи утыр веле талышныш :
115:302     - ужнем ыле мый ту геройым , кузе тудо немыч деч куржаш тӱҥалеш .
115:303  немыч уже Смоленск деке лишемеш , а тушеч Москва мартеат мӱндыр
115:304  огыл ... эше пале огыл , кӧ сеҥаже ...
115:305     - ну-ну , ойлен пытаре , молан чарнышыч ? ме але - немыч ,
115:306  маннет . туге вет ?
115:307     - мый тыге шым ойло , нечыве мутым кадыртылаш .
115:308     - ойлаш , тудо , от ойло , но шоныметше тыгай , - мане Валя . -
115:309     мый лӱдам , чопи . ӱмылет , мый тылечет лӱдам !
115:310     чопи нимат ыш вашеште . тудын ушыштыжо кызыт йӧршеш вес шонымаш ...
115:311  таче Кумъерыш тудын аваже миен . тушеч толмекше , Матра эргыж
115:312  дене поснак шыман койын . мешак гыч хромовый кемым луктын , чопилан
115:313  шуялтен , висен ончаш темлен . эргыжын йолышкыжо ончалынат ,
115:314  йодын : " ок ише ? " - " лач веле " , - вашештен Чопи .
115:315  " тугеже тудо тыланетак лийже " , - шыргыжалын Матра . "мыланем ? а
115:316  оксажым кушто муынат ? шерге дыр ? " - куанен йодыштын Чопи .
115:317  матра " тидлан ик ӧр " манын да кузе кемым налмыж
115:318  **81**
115:319  нерген умылтарен , тыгай еҥлан Чопи саде чапле кемым муаш полшымылан
115:320  ӱмыр мучкыжо тауштышаш . ава эргыжлан илен моштымо нергенат
115:321  туныктен ойлен . "илыш , эргым , аҥырам ок чыте , - умылатарен
115:322  Матра . аҥыра еҥ аҥыра лийынак кола ; ӱмыр мучкыжак аламом
115:323  сайым кычалаш тӧча гынат , илышыже шот деч посна эрта . чачает
115:324  ойла ыле : " сайын илынет гын , еҥым ит чамане . тиде пеш чын .
115:325  тыйым ондаленыт гын , шкат иктаж лу еҥым ондале . тыйым обижаят
115:326  гын , тыят иктаж лу еҥын чонышкыжо шукто ! " тылеч посна ок лий ,
115:327  эргым . еҥ-влакат осал улыт , а сар жапыште эшеат чот осалештыныт :
115:328  икте-весыштым тошкаш ямде улыт . таче Кумъерыште мый тидым шке
115:329  шинчам дене ужым . кевытыш шинчал налаш пурышым . черетат уке ,
115:330  иктаж кум еҥ веле шога . пел пудым висыктынем .ала-кушеч
115:331  шинчалыкан ӱдырамаш толын лекте да кычалтылаш пиже : " продавец ,
115:332  сату колтымо нормым от пале мо ? молан ик кидыш тынаре висет ? "
115:333  тый мо шонет ? кок килом ӧндальым  да кевыт гыч лектым .
115:334  йӧра эше уремеш Самсон Иванычым вашлийым . тудо кумыл
115:335  волымем шыде тӱсем гычак палыш . мый тудлан кузежым-можым
115:336  умылтарышым . " тидлан ынде ойгырет ? " - воштылеш .
115:337  угыч магазныш наҥгайыш , продавец дене кутыралтыш да пашажат
115:338  пытыш веле : пел пудым огыл , пудым налын пуыш . вот тый тудым
115:339  заготовитель ман " . чопи ваштарешыже ойлаш тӧчен : " молан
115:340  мыланна тунар шинчалже ? шкенан кевытыштат налаш лиешыс ? "
115:341  - " эх , эргым , - кугун шӱлалтен Матра . - тый нимат от умыло .
115:342  чыте , теве кевытыштет рӱдаҥше пудамат налын от  керт .
115:343  мый тудо шинчалым шинчалыкан ӱдырамашланак стакан дене
115:344  пуэдем да эше торгаен-торгаен ужалаш тӱҥалам . мый тудым
115:345  ом мондо " . - " тидыже спекуляций вет , авий " , - чытен
115:346  кетде шоктен Чопи . " тылеч посна кызыт иктат ок иле .
115:347  шонет , Самсон иваныч ок торгае ? тудлан пашадарым тӱлат ,
115:348  но садак торгая . садлан тудын чылажат уло , еҥлан пӧлеклашат
115:349  сита . мыланем тудо шке ойлен ..."
115:350     чопи писын йолысо кемжым кудаш шуэн , кугешненрак каласен :
115:351  " ынде иже умылышым , авай . тый кемым налын пуышылан таушташ
115:352  темлышыч . мӧҥгеш пӧртылтен кертат , пел шинчалн Самсон деч
115:353  мыланем подачке ок кӱл ! " аваже шылталаш тӱҥалын : " ит
115:354  орадылане . Самсон Иваныч мыланна ӧрдыж еҥ огыл .
115:355  илышымат тый
115:356  **82**
115:357  дечет сайын пала . война мемнан шинчавӱдым эше шуко йоктара .
115:358  колынат , кузе немыч иша , Москошкат мӱндыр огыл . мый
115:359  Самсон Иваныч деч шке кольым ... ала саманжат весемеш ...
115:360  совет власть манмаште гын , мый тудын деч порыжым ужын омыл .
115:361  ачатат так арам тӱнчыгыш . чачает кузе пытыш , шкат палет .
115:362  шарнем да кӱзытат шӱмем чӱтыра . милиций гыч толшо тунам ачамын
115:363  чыла родо-тукымжым пӱтыркалыш . южыштым наҥгайышт , а мыйым
115:364  изи йочан улмемлан кӧра кодышт . тый тидым нимат от пале .
115:365  шинчет гын , тыге от кутыркале ыле , Самсон Иванычымат вес
115:366  семын аклет ыле . тудо шуко ужын , шуко пала . тыгай дене от
115:367  йом . совет годымат илен мошта , вес саманыштат ок ӧр " .
115:368  Самсон Иваныч деч налме кемым эргыже ок шӱкал гын ,
115:369  Матра , очыни , шке шонымыжым тынаре ок поч ыле . Матран ава
115:370  чонжо шонымыжымат сеҥыш , а вет Самсон Иваныч
115:371  тудлан утыжым нигӧлан , даже Чопиланат , калас-калаш кӱштен
115:372  огыл улмаш . но йылме вучыдымын яклештын , шонымо почылтын .
115:373  Матра вараже секретшым луктын йоктарымыжлан ӧрынен гынат ,
115:374  нимом ыштен кертын огыл . тудо лач икте деч лӱдын , лач икте
115:375  нерген шонен : " шкеже йылмем кучен кертын омыл гын , кеч
115:376  эргымже умшашкыже вӱдым подылжо " . а чопи гай самырыклан вӱдым
115:377  подылтет мо ? тудо аважын каласкалымыжым шке семынже
115:378  умылаш тӧчен гынат , рвезын шӱмжым селтын ойкымо шомак
115:379  нултен да нултен . " ала авий чыным ойла ? " - пӧрдын
115:380  рвезын вуйыштыжо . шкенжым тергышашланак тудо Валяланат
115:381  ойлыш : " эше пале огык , кӧ сеҥа ты войнаште ... "
115:382  йодышыжлан тудо скат вашештен ок керт . садлан Чопи кызыт
115:383  ӱдырын мутшымат ок кол , йодышланжат ок вашеште .
115:384  ушыштыжо йӧршеш весе , аважын каласкалымыже пӧрдеш .
115:385     - ынет ойло ? - уэш-пачаш йодеш Валя . - молан
115:386  шыпланышыч ? неужели тый тыге шонен кертынат ? каласе ,
115:387  чопуш , мый тыйым умылен моштем . мый дечем ик лӱд .
115:388  йоҥылыш лийынат гын , тӧрсырым пырля тӧрлатена . мылам
115:389  тый жалке улат . ала тыйым иктаж-кӧ пӱтыркала ?
115:390     но Чопи ваштареш нимат ыш пелеште . тудо ала-мом вуча ...
115:391  **83**
115:392           латикымше глава
115:393     кажне кечын Уляй урем велыше окна деке миен шогалеш ,
115:394  оҥамбаке кидшым шуялта - тыште тӱркӧ кагаз аралалтеш .
115:395  тачат эрдене эн ончыч тушко мийыш , кидшӱм дене наряд блокнотым
115:396  кычалаш тӱҥале . кидше ик кагазым , весым куча , а блокнотым
115:397  ок верешт . уляй ӧрдыжтырак ниялткален ончыш , кидышкыже
115:398  письма калта-влак верештыч . " могай письма-влак ? - шоналтыш
115:399  тудо . - серыш-влак шӧрлыкыштӧ кият ыльыс . ала тиде у письма ?
115:400  но молан оньавам нимат ыш ойло ? куандараш шонен гын веле...
115:401  " уляй эн ӱмбалне кийыше кок калтам руалтыш , окна ваштареш
115:402  шогале , ик конверт гыч кагаз ластыкым лукто . " поро кече ,
115:403  Уляй ! поро кече , авий ! тыланда кугу деч кугу поклоным колтем .
115:404  еҥгайлан , Чопи шольылан , адак чыла пошкудылан поклон
115:405  лийже ... " - ужеш Уляйын шинчаже . тудо письмам писын савырале ,
115:406  числам ончале . серыш мучаште 5-ше июнь манын возымо . " тошто
115:407  улмаш " , - шӱлыкаҥе Уляй , ныл лукын тодылын , серышым угыч
115:408  конвертыш пыштыш .
115:409     коҥга воктенысе кроватьыште кийыше оньаваже кагаз йыкым колын
115:410  шуктыш , кечкыж-кечкыж кынеле .
115:411     - письма толын мо ?
115:412     - уке , авий , тиде тошто письма . блокнотым кыжалшемла ,
115:413  оҥамбалне верештым . тышкыже тый пыштенат мо ? письма-влакше
115:414  шӧрлыкыштӧ кият ыльыс .
115:415     - э , шӧрлыкыштӧ ыле , шӧрлыкыштӧ . мый оҥамбак пыштышым .
115:416  нуным кӱмыж-совла дене пырля йоҥылыш туржын-локтылынат кертам ,
115:417  шонышым ... тугеже угыч толшо письма уке ? а мый кагаз йӱкым
115:418  кольымат , куанышым . - келмак кува кужун , йӧсын кокыраш
115:419  тӱҥале . изиш шӱлышым налмеке , оралгыше йӱкын пелештыш :
115:420  - Кости уждеак лиям мо вара ? коли пытыш ?
115:421     уляй шоҥго аважым чаманен ончале :
115:422     - авий , арам кынелӱнат , леведалт воч лучо .
115:423     - киен кийымем ок шу , шинчен шинчымем ок шу . кӧргем пеш
115:424  пытара ... айда , тый , шешке , мыйым ик ончо . шаҥгак
115:425  помыжалтынам , кудывечышкат лектын коштым-кудеш шурым сакынем
115:426  ыле , шым керт . пеш кокырыкта ... кашын-кашын тыге ...
115:427  пуйто уло оҥем лектын возеш . шӧр-торыкым пуртенам ...
115:428  ӱстембалне . коч ... вара пашаш кайышаш улат вет .
115:429  **84**
115:430     келмак кува кӱварыш шогале , чара йолынак урем велысе
115:431  олымбакыла тарваныш . окна вошт пурышо эр ӱжара волгыдо деч
115:432  шинчажым кидше дене пӱрден , эркын олымбал деке шуо , шинче .
115:433     - тачат тӱредаш поктет мо ? - йодо .
115:434     - тӱредашат покташ кӱлеш , киндымат колтыман . эше кок улазым
115:435  Кумъерыш колташ логалеш . адак иктаж ӱдырамашым сӧрвалаш перна .
115:436  ой , йӧсӧ кызыт ӱдырамаш дене кӱтыраш .
115:437     - знаме , йӧсӧ , - ышталеш Келмак кува . - кажнын ойго вет .
115:438     - азан да изи икшыван ӱдырамаш-влакшым мый шкат чаманем ,
115:439  - ойла Уляй . - но южо еҥжылан ӧрам . нал кеч Тропи вате
115:440  еҥгайым . ни шоҥго огыл , ни изи йочаже уке , Чопи дене коктын
115:441  веле улыт , но нигуш тарватен ом керт . кодшо кечын Чопим
115:442  тӱредме машинашке шӱндынем ыле . колышто , шонет ? игылт
115:443  колтыш . намыстараш тӧчышым - аваже тудым пыдал веле нале .
115:444  йӧра эше Оньой ден Валяже урарышт : кызыт коктын алмаш-алмаш
115:445  тӱредыт . а машина дене почаҥаш Оньойлык паша мо ?
115:446  тудлан коҥгамбалне кийыман . но тудо , шоҥго улам манын ,
115:447  вуйжым ыш шупш .
115:448     - оньойым мый палем , - ушныш Орина . - ачаж гаяк пашаче ,
115:449  ачажат пашам ыштышылак колыш .
115:450     -а Валяжым налаш ! айдеме огыл - шӧртньӧ . чачайжылан
115:451  пошаш шкак келшыш , а ӱдыр икшывылан вет латшым ий веле !
115:452     - знаме , знаме , - кокырен-кокырен ойла Келмак кува .
115:453     - оньой кугызай жалке мылам , - ойла уляй . - тудым вес
115:454  пашаш кусараш кӱлеш . тӱредме машина дене ышташ адак Чопим
115:455  ужын ончем , ала тачыже савырен кертам .
115:456     - эй , тудо ок кай . ӱныкам гынат , тудын дек чонем нимаят ок
115:457  шупш . кугу шешке тудым осалыш колтен . ончыгече мийышым тыге мыят ,
115:458  тыйын семынетак , сайын кутыралтынем ыле . шешке , маньым ,
115:459  Чопим тый пеш нечкын ашнет , икшыве пужлен кертеш . утыжым
115:460  шым ойло , Чопин йогыланен коштмыж нерген веле ик-кок шомакым
115:461  луктым . ну ырлаш тӱҥале вет шешкына ! сокыр пий , манеш , тыйын
115:462  тыште тыште пашат уке , неретым ик шӱш , - Келмак кува куптыргыл
115:463  пытыше кид тупшо дене шинчажым ӱштыльӧ . - такше , чынак , нунын
115:464  **85**
115:465  дене нимогай пашам уке да , южгунам ойлыде ом чыте , шкенан
115:466  вӱр вет , уныкам ... оньой манмыла , кӧн пормыш тудо каен -
115:467  шоненат ом му . ачаже могай пашаче ыле ! .. тропи эргым мом ойлаш .
115:468  нужна гыч улына ыле гынат , пӱтынь ял колыштеш ыле . асе манмыла ,
115:469  сельполномоч ыле .
115:470     - сельполномоченный , тугеже , - тӧрлатен каласыш Ӱляй .
115:471     - садыге , садыге . тушто коштмыжо южо еҥлан-ыш келше .
115:472  матра шешке гын эн ончыч шудалаш тӱҥале , ӱмбакыже сайын огешат
115:473  ончал ыле . тропим Матра ден ачажак кошартеныт , очыни . тый ,
115:474  шешке , эше самырык улат , Матран ачажым от шарне дыр ?
115:475     - вакш Епремым мо ? шарнем , шармен
115:476     - э , мо , шарныде . тропи годым ала нидеш ияш ала лу ияш ыльыч .
115:477  тый , чынак , шарнышаш улат . эпрем тулар гай шем чонан еҥым омат
115:478  шинче . толеш да ну Тропим лӱмдылеш , ну лӱмдылеш ыле . тунам
115:479  Тропи посна лекташ ямдылалтын . епремжын мыняр шурныжо ,
115:480  мыняр вольыкшо ыле ! вакшым кучен . тидат ыш сите - ялеш
115:481  кевытым почо . а молан тудо Тропим лӱмдылын , шонет ?
115:482  веҥыже гынат , Тропин пашажлан тарзылан тӱлымӧ дечат шагал
115:483  тылен . Троги эре закон дене лӱдыктылын . епрем туларлан вара
115:484  нимом ышташ - закон почеш тӱлыде ыш керт . ялыште ойлат ыле ,
115:485  пуйто Тропи икана тыге манын : " оньымын йыпшым темаш кок
115:486  илыш кӱлеш " . ала тыгак , ала уке , тидыжым ом пале .
115:487  а икана тыге Епрем тулар йӱшырак ылят , Тропи деке шӱын пиже ,
115:488  кычкыра веле . " тылат , - кара , - кок ӱмыр кӱлеш , да ?
115:489  ну йӧра , мый тугеже тылат чапле илышым пуэм : тӧшаканым ,
115:490  кеч пӧрдал , кеч комдык кий . тылеч ончыч юмылтен кодо ..."
115:491  эрлашын Тропи бурлакыш кайыш , кастене тудым вӱр вузыкым кондышт .
115:492  умшажат шӧрын каен , йылмыжат йомын ... кумъер больница огыл гын ,
115:493  тӱнчыга ыле дыр . тушто тӧрлатышт , тау . но тылеч вара эргым
115:494  суртышкыжат ыш тошкал . мыят шым покто . ялыште тӱрлӧ шомак кошто .
115:495  тидланак Тропи угыч бурлакыш лектын кайыш да тетла ыш портыл .
115:496  вара " вӱлыш пурен каен колен " манме гыч шоктыш .

116:1  116 **193**
116:2  ( Феликс майоров : М . Шкетан )
116:3  роман-хроника
116:4  икымше книга
116:5           16
116:6     1919 ий тӱҥалтыште Якыпым финпӧлка гыч мланде пӧлкаш
116:7  возгалышылан кусарышт . телым исполкомышто паша иземеш .
116:8  вий шутымо семын чыла пашам виктарен колтымо , манаш лиеш .
116:9  налог погымо планым тӱрыс темыме , тидлан уисполкомат мокталтыш .
116:10  шыжымсе гай вуйшиймаш ок пуро , тергаш коштмо ок кӱл , калыкат
116:11  пеш шагал толеш . теве шошым лум йымач " тиде кӱлеш , тудо кӱлеш "
116:12  шулен лектеш , адакат исполкомлан паша шӱй даҥыт лиеш .
116:13     паша кече пытымек , Якып пачерыш каяш ок вашке . пӧлкаш
116:14  шкетын кодешат , газетым книгам лудын шинчылтеш . утларакшым
116:15  возгала . ик кастене , Вяткыште лекше " марий коммунист "
116:16  газетым лудын шинчышыжла , оҥай статьям вереште : 25 февральыште
116:17  Яраҥеш уезд марий погынымаш лийын . погынымаш пытымек , делегат-
116:18  влаклан Чарла уезд гыч толшо Ошламучаш Йыванын вуйлатыме
116:19  драмкружок " тупела илыш " драмым модын ончыктен . авторышт -
116:20  Ошламучаш Иыван ден Арпик . спектакль калыклан келшен.
116:21     якып ӧрмалгыш , тунамак куаныш : первый марий спектакль ! мутат
116:22  уке , пьесын авторжо-влак Ошламучаш ял гыч улыт . нуно марий
116:23  культурылан кугу корныш лекташ йолгорным тошкат ! сай тӱҥалтыш !
116:24  марий калык але шагал тунемше , шагалже лудын-серен мошта . тудлан
116:25  пьеса кӱлеш . илышым сцена гыч модын ончыктен , марий калыкым
116:26  амызе годсо пычкемыш гыч лукташ сай йӧн .
116:27     " имаруш ялеш спектакльым модын ончыкташ ок лий мо ? -
116:28  якыпынат сценыш лекмыже шуын колтыш . - марий пьеса уке гын ,
116:29  рушла шындаш лиеш , тыште руш калык ила . можыч , спектакль ончаш
116:30  Кугунур гыч рвезе-влакат толыт " .
116:31     кас мучко спектакль нерген шонымо якыпын вуй гыч
116:32  **194**
116:33  ыш лек , шындышаш пьеса-влакым ушыж дене шерын шинчыш . эрлашын
116:34  урок тӱҥалме деч ончычак школыш миен , туныктышо-влаклан мом
116:35  шонен толмыжым радамлен пуыш . нуно тореш ышт лий , куанышт гына .
116:36  Н. Островскийын " бедность не порок " комедийжым ямдылаш
116:37  тӱҥалаш манын , ик еҥ семын ойым пидыч .
116:38     кече палынак кужемын . шошо лишемме шижалтеш : кечывалым шокшо ,
116:39  эр-кас юалтара . ынде кажне кечын мӧҥгышкат кошташ лиеш , но якып
116:40  ок ярсе : кастене школышто репетиций , адакшым тудлан мланде
116:41  пӧлкам вуйлаташ ӱшанен пуэныт .
116:42     тений уло волость кӧргыштӧ мландым шелаш тӱҥалыт . тиде
116:43  кундемыште пытартыш гана шелмым шагал еҥ шарна . кугезе коча
116:44  деч кодшо мландым ял калык шинчасортала арала : куралеш , ӱда .
116:45  манметла , изи мландан еҥже чывыштыш рокымат кинде семын жапла :
116:46  нур паша гыч кайымыж годым йыдалыш логалше рокым аҥаш почкалтен
116:47  кода . кресаньык шке мландыжым нимо деч чот сакла . мланде уке -
116:48  илыш уке .
116:49     но аҥа ден аҥа тӧр огыл . поянрак озанлык кажне ийын аҥажым
116:50  ӱяҥден толеш . тушто кукшо игече годымат шурно кеч икмардан шочеш .
116:51  незерын гын маландыжат пычырик , ситартышлан южыжын имньыжат уке ,
116:52  терыс лияш вуташте ик паштеҥге ушкалжак веле . тудын аҥаш ӱяҥдышым
116:53  кайык гына конда . курал опта - комыля ора , тырма шалатен ок керт .
116:54  вара йыче-яче шочшо шурныжат черле еҥ гай илаш-колаш кок могырыш
116:55  лӱҥген шога .
116:56     иктын мланде утымеш . шке вийже ок шутат , тарлен ыштыкта ,
116:57  киндат лыҥ шочеш , пазарыш луктын ужала . весын ушкал терыс
116:58  кылмымылан пыта , а оксала налаш - кӱсен рожын , садлан урлыкашым
116:59  кочкаш пижеш . ӱдышаш шурнылан кӧра адакат поянлан тупым
116:60  пӱгырташыже перна . калык аҥаште , нарынчын койын , озым шытен
116:61  лектеш , а тудо ӱдаш веле тарвана . шуко ий годым тыге ыле . ынде
116:62  тидлан мучаш лийшаш .
116:63     исполкомышто мланде шелаш кӱлеш кагазым ямдылыме нерген мут
116:64  кодшо шыжымак лектын ыле , но налог тургым дене тиде паша
116:65  ышталтде кодо .
116:66     якып пашалан , манмыла , тувыр шокшым кергалтен пиже .
116:67  мланде шелме комиссийым ойырымо йодыш дене яллаш лектеден кошто ,
116:68  каҥашым пуыш , туныктыш . калыклан переписьым эртараш кӱштыш ...
116:69     спектакльым шындыме кечат толын шуо . урок пытымек , артист-влак
116:70  школыш погынышт . класс гыч партым луктедат , ончаш толшо калыкым
116:71  вераҥдаш , пу пӱчкыш
116:72  **195**
116:73  ӱумбак оҥам пыштен , олымбалым ыштат , волисполком гыч пӱкеным ,
116:74  мӧҥгышт гыч спектакльлан кӱлшӧ арверым нумалыт декорацийым
116:75  келыштарат .
116:76     кастене калык шыҥ-шыҥ погыныш . шинчаш вер ок сите , шукынжо
116:77  шогат . руш калык коклаште пошкудо марий ял гыч толшо рвезе-ӱдыр-
116:78  влакат койыт . але тысе калык нимат ок шинче : мо тугай комедий ,
116:79  мом тушто нунылан ончыктылаш тӱҥалыт . чыланат вучат .
116:80     сценыште артист-влак вургемым чият , чурийыштым чиялтат ,
116:81  икмыняр рвезе еҥ йытын кӱляш дене ыштыме пондашым пижыктылеш .
116:82  ӱдыр-влак гын олыкысо пеледышла веле койыт : вуйыштышт
116:83  пеледышан шовыч , тӱрлӧ тысан руш тувырым чиеныт .
116:84     якыплан шке чурийжым шукак вашталташ ок кӱл . тудо шке таҥаш
116:85  гай ял гыч толшо , купеч Торцов дене приказчиклан тарлалт
116:86  илыше йорло рвезым , Митям , молеш . Митя пашадар оксажым
116:87  ялыште илыше черле аважлан колта , садлан сайын чиен ок кошт .
116:88     пӱрдыш почылто . сценыште илыше поян купеч ешым калык ӧрын
116:89  онча . чылажат илышыште улмо семынак : сурт оза , поян купеч
116:90  Торцов , шке ӱдыржым оксалан кӧра шоҥго купечлан марлан пуаш
116:91  келша . а ӱдыржӧ Митям йӧрата . ӱдыр ден качылан ушнашышт шке
116:92  поянлыкшым тышке-тушко шалатыл пытарыше , эреак аракам йӱын
116:93  илыше сурт озан шке шольыжо , Любим , полша .
116:94     якыпын рольжо - ӱҥышӧ , ушан , самырык рвезе . лыжган
116:95  мутлана , таҥжылан почеламут дене серышым сера . Якыплан
116:96  Митяже пешак келшыш , уло чоным пыштен модаш тӧчыш .
116:97  спектакль йӧратымашын сеҥымыж дене пыта : Митя купеч
116:98  ӱдырын марийже лиеш .
116:99     ончаш толшо калык , ик жаплан кушто улмыжымат монден ,
116:100  сценысе илыш дене илен , ойгырен , воштылын . ӱдырамаш кокла
116:101  гыч шинчавӱдым ӱштылма гычат койо . пӱрдыш петыралтмекат ,
116:102  ончаш толшо калык , кужу жап совым кырен , артист-влаклан таум
116:103  ыштыш . спектакль сай шарнымашым кодыш .
116:104            *  *  *
116:105     крешын орол пӧрт калык ден тич темын . ожно тышке пӧръеҥ-влак
116:106  гына погынат ыле , ты ганалан уло ял толын .
116:107     погынымашым ончычсо йорло комитет председатель , кызыт волостной
116:108  Советын членже Исай Миклай почеш . возгалышылан Осып Стьопаным
116:109  сайлат . ойым Якып налеш .
116:110  **196**
116:111     - пошкудо-влак , - тӱҥале Якып , оваргыше ош ӱпшым кид дене
116:112  темдал тӧрлатыш . - мыйын шарнымаштак , кажне шошым тиде орол
116:113  пӧртыш , погынен , мланде нерген каҥашеда ыле . тунам тендан
116:114  кутырымыда кагазешат возалтын огыл . возалтын гын , тудыжат куштыра
116:115  оптымо корзинкаш логалын . икманаш , тендан пунчалда мардежлан
116:116  веле йӧрен .таче ме шкенан ойнам мардеж почеш она колто .
116:117  стьопан , тый возет чай ?
116:118     - возем , возем , - Стьопан вуйжым ок нӧлтал , пеш удыра .
116:119     - чыла возо . протоколым волисполкомыш наҥгаен . - Якып калык
116:120  велыш савырна . - октябрьыште лийше революций мӧҥгак " мланде нерген
116:121  декретым " лукмо . туштак " креваньыклан наказ " ӱле  тиде декрет
116:122  дене келшышын , помещикын мландыже , именийже , погыжо калык кидыш
116:123  вончыш . а ӱмаште " мландлым социализироватлыме нерген тӱҥ закон "
116:124  лекте . тушто тыге палемдыме . - якып , папке гыч кагаз ластыкым
116:125  налын , калыклан ончыкта . - мланде кажне кресаньыклан пуалтеш .
116:126  ӱдырамаш пӧръеҥ дене тӧр налеш . тыгодым еҥын могай вералан
116:127  ӱшанымыже , могай калык гыч лекмыже шотыш ок налалт . икманаш ,
116:128  чыла совет кресаньык ик праван лийын . тидымат каласыме : шелын
116:129  пуымо мландым ынде весылан ужалаш але арендыш пуаш ок лий .
116:130  тарлен ыштыкташат закон ок шӱдӧ . кажне озанлык шке вийже дене
116:131  курал ӱдышаш . волостной Совет тыге пунчалын : мландым едак
116:132  почеш шелаш . йоча ма , коча ма але шепкаште кийыше аза едаклан
116:133  шотлалтыт . еш гыч иктаж еҥ Йошкар Армийыште служитла гын ,
116:134  тудланат мланде пуалтеш .
116:135     - а кӧн деч нимогай увер уке гын ? нунылан кузе ? - омса
116:136  воктен шогышо самырык салтак вате йодо .
116:137     - тидымат шотыш налме . мариет пӧртылмеке уштарен пуат . тидлан
116:138  лӱмын шапаш фонд кодалтеш . мемнам ялыште кокла шот дене шотлымаште
116:139  ик еҥлан десятина утларк верештеш . кӧн мыняр толеш але пӱчкылтеш ,
116:140  Николай Исаевич каласен пуа .
116:141     калык кокла гыч пуйто мардеж эртен йакыш ж-ж-ж шоктен кодо .
116:142     Исай Миклай кынел шогале . кагаз ластыкым шинчаж деч ятыр
116:143  тораш кучен , спискым лудеш :
116:144     - Метрий Ларивон . ешыште вич едок . кум десятина олмеш ынде
116:145  визыт лиеш . адакше иктат пеле ӱдымӧ уржа аҥа пура . тыгеракын
116:146  Ларивонлан кок децятинат пеле уштарен пуалтеш . ӱмыледа ?
116:147  **197**
116:148     - ӱмылена , умылена !
116:149     - лу марте меат шотлен моштена ! - игылтме мутат шокта .
116:150     - Васлий Олексейын чумыр мландыже кок десятинат уке ыле .
116:151  ынде тудын шым десятина лиеш .
116:152     - орол пӧртыштӧ карме чоҥештыме шокта .
116:153     - Лавренте . тудын латик децятина утла уло . кокыт кодеш ,
116:154  молыжо пӱчкылеш .
116:155     - о-о-о ! - шоктыш икмыняр йӱк . тунамак шып лие .
116:156     - тендан ушла каен ? ! - Лавренте чодыра маскала кынел шогале .
116:157  - кок децятина дене коден , мыйым кӱчаш луктын колтынеда мо ?
116:158     - ынде тылат черет , ме кӱчен коштынна , сита , - калык кокла
116:159  гыч ала-кӧ мане .
116:160     - те йогыда дене кӱчен коштында ! - кычкырал колтыш Лавренте .
116:161     Осып Стьопан карандаш дене ӱстембалым пералтыш .
116:162     - Лавруха , тыште сход огыл , а кресаньык погынымаш .
116:163  кутыраш шонет гын , кидым нӧлталаш кӱлеш .
116:164     - мландым кажне суртлан иктӧр шелман ! - Лавренте нигӧм ок
116:165  колышт .
116:166     - ужат , могай чоя . тошто мурыжымак мураш тӧча .
116:167     - Миклай , тудым ит колышт , умбакыже луд , - огыт чыте ӱдырамаш-
116:168  влак .
116:169     - маландым имне шот дене шелаш кӱлеш ! - ала-кӧ шке векыже
116:170  пӱтыра .
116:171     - тыгат огыл , - шоктыш йӱк , вара кок кид койо . -
116:172  мылам лиеш , Степан Осипыч ?
116:173     - погынымашым Николай Исаевич вӱда . тудын деч йодса , -
116:174  Стьопан тӧрлатыш .
116:175     - ойло , Дамиян Семеныч .
116:176     ожнысо староста , Талман , кынел шогале . логар эрӱктымыла ,
116:177  кид копаш кокыралтыш .
116:178     - титак ыштеда , пошкудо-шамыч . мландым ешыште улшо пашачым
116:179  шотӱш налын шелман . шоналтыза , Васлий Олексейын имньыжат уке .
116:180  шым десятинам куралӱден сеҥа , шонеда мо ? теве ужыда , пел
116:181  аҥашыже арымшудо кушкын шогалеш . каласыза  могай урлыкаш дене
116:182  тиде мландым айла ? пырче олмеш корно пуракым от кышке вет .
116:183  пашачат коктын веле улыт . тиде шот мо ?
116:184     - а Лавренте ? - Васлий Олексеят тарваныш . - нунын ик
116:185  ньогат уке , ватыж дене коктын илат .
116:186     стьопан адак порядкым ыштынеже ылят , Якып чарыш . " кутырышт ,
116:187  а тый возо " , - мане .
116:188     - мо Лавренте ? - талман шке тосшым авырал
116:189  **198**
116:190  налнеже . - тудын кум имне уло . тений талгыдым туныктыш .
116:191  тый тудын верч ит шорт .
116:192     якып кынел шогале , " шып лийза " маншыла , кидым нӧлтале .
116:193     - йолташ-влак , ӱмылтарем . кӧн урлыкаш пырче уке , государство
116:194  кӱсынеш пуа . тыгай пунчал уло . а имне манмасте , незер-влак ваш-
116:195  ваш полшышаш улыт .
116:196     - кушто тыгай законжо , ончыкто ! - Лавренте сеҥашак тӧча .
116:197  чара мушкырлан кӧ урлыкашым пуа ?
116:198     - тый пуэт ! - стьопан коклаш пурюс .
116:199     Лавренте молгунамсе семынак Стьопанлан чишкам ончыктынеже
116:200  ылят , рвезын вуянче койышыж деч лӱдын , верышкыже шинче .
116:201  адакшым могай жапыште илымыжымат , кушто улмыжымат шарналтыш .
116:202     - йома-а-к ! йомдарат ынде , Петр Савельич , - пелен
116:203  шинчыше пошкудыжлан эркынрак пелештыш Лавренте .
116:204     - кеч- кунамат тый кычкырен сеҥынет ! шып шинче ! - шӱрдыш
116:205  тудыжо . - ончалына , кузерак шелаш тӱҥалыт , - нер йымакше
116:206  вудыматыш Пӧтыр .
116:207     тетла Лаврентен йӱкшӧ ыш шокто .
116:208     Исай Миклай спискым умбакыже лудеш . Остап Кыргорийын ,
116:209  Карандай Метрийын , Савел Пӧтырын , Талманын да моло
116:210  торговойын мландышт палынак иземме нерген увертарыш .
116:211     зато имньыдыме озанлык : Гришкан Ульяна , Вайсан вате ,
116:212  Оляйын кок эргышт , Тотинур гыч Петрий Прокой (тудо пел
116:213  мландыжым Савел Пӧтырлан ужален ыле ) - мландан лие .
116:214     погынымаш Крешын калыкым ылыжтыш . ик тӱшка орол пӧрт
116:215  ончылно пӧрткайык семын пешак чогымата . теве вес ора
116:216  мутланен шога . тыште сырыше-влакат улыт . илыш нуным ик
116:217  порсын ярым дене шӱяшлен ыле гынат , кызыт икте-весым янлык
116:218  гай ончыштыт . кузе от сыре ? рожын йолашан тӱшка мунын мландым
116:219  поген налын , яллан оза лийын . кузе ок йӧрӧ , пеш йӧра :
116:220  маландым ӱяҥден ямдылыме , пургыж гай пушкыдо , тошкалат гын ,
116:221  йол вола . ынде чара мӱшкыр-влак , ямде аҥам ӱден , ракатланен
116:222  илаш тыҥалыт ! тыгай законым шонен лукшо еҥлан вуйжылан толам ыле !
116:223     вес вере - кумшо тышка . нинышт , курым-курымыштым шужен илыше ,
116:224  теҥгечысе поянын тарзыже-влак , а таче эрыкан совет айдеме
116:225  чевер шошо кечым ончен шыргыжал-воштылал колтат : " ырыкта ,
116:226  шымата . мландым кошта . вашке куралаш лекташ йӧра " . куанымышт
116:227  дене ойлышаш мутым огыт му . кузе от куане ? власть нунылан
116:228  **199**
116:229  мландым пуэн ! мланде уло - чыла уло . тыгай законым шонен
116:230  лукшо еҥже курым-курымеш илем ыле !
116:231     ялыште кок тушманле вий шочо . икте чотырге пӱйым пурын гын ,
116:232  весе пошкудыжым ваче гыч вучкен .
116:233     илыш ончыкта , нунын кокла гыч кӧ кӧм сеҥа ...
116:234           *  *  *
116:235     пасушто калык выжге-вужго веле коеш . шукын имньым кычкен толыныт .
116:236  орваште пысман меҥге-влак , кӱртньӧ кольмо кият .
116:237     Исай Миклай ден Осып Стьопан малндым шелыт . икмынярын
116:238  нунылан полшат : кандырам шупшыт , важыктоя дене вискалат .
116:239     якыпат толын . орваш шӧрын возынат , тамакӱм шупшын кия .
116:240  Васлий Олексей тудын деке лишемеш .
116:241     якып шольо, - орва лишке толынат шуын огыл , йӱкшӧ шокта , -
116:242  пожале , теҥгече погынымаште тыяк от лий гын , таче мланде шелме
116:243  нерген соныманат огыл ыле ?
116:244     - титак ойлет , кугызай . маландым мый огыл , а закон шелеш .
116:245     - чынак , тиде мландым чыла пуат гын , Талман манмыла ,
116:246  курал-ӱдаш вием шута мо , ала ? имнемже укес , калтак ! - мланде
116:247  пуымылан куаныше Олексей ончыкылык верч тургыжлана . - урлыкашемат
116:248  шагак ...
116:249     - тений ваш-ваш полшен ыштыза . вес ийын имньым налат . а урлыкаш
116:250  верч ит ойгыро . волисполкомыш наряд толын , пуат . теве тиде
116:251  тургымым эртарен колтенат , шахуньо кӱртньӧ корно станцийыш улазе-
116:252  влакым колтена . ӱдыде от код . ынет ӱдӧ гынат , ӱдыктат .
116:253     якып шольо , мланде нерген салтак гыч толмо кастенак ойлышыч ,
116:254  но мый вет , теве юмо , тыге лиеш манын , ушанен омыл , -
116:255  Васлий Олексей изи йочала лыргыктен воштылеш , вуйжым рӱзалта .
116:256     - совет власть нигунам ок шойышт , ере чыным ойла ...
116:257  тыйым кычкырат , лӱмет лектын .
116:258     умбалне Исай Миклайын йӱкшӧ шокта :
116:259     - Олексей Васильыч ! Лапчиков !
116:260     Васлий Олексей ваче гоч гыгыде меҥге кылдышым лупшалят ,
116:261  товарым кӱзанӱштыш кералын , лырте-ларте веле койын кодо .
116:262     Логин Пагулланат малндым уштарен пуэныт . кызыт Прокой аҥа
116:263  пысманыш меҥгым кыркедыл коштеш . туштак имньышт шога . пагул
116:264  калык деч ок код , кӧлан могай мланде верештеш , палынеже .
116:265     вес мучаште каргашымаш ылыже . Лаврентен йӱкшӧ
116:266  **200**
116:267  шокта . тудын такыр аҥа пелен Исай Миклайын аҥаже . очыни , Стьопан ,
116:268  Лаврентен аҥажым пӱчкын , Миклайлан пуа . а Лавренте тудым
116:269  Ондрей Йогорлан пуынеже . тидын нерген теҥгече погынымаш мӧҥгак
116:270  каласен ыле . кызыт тума лекте .
116:271     Йогор ден Лавренте коклаште келшымаш шукертак тӱҥалын . эше
116:272  революций деч ончыч Лавренте ялысе самырык Микывырым пӧртлык
116:273  чодырам руаш тарлен . аклан нерым шупшкеден огыл , но пашам пытарымек ,
116:274  ӱстел коклаште кочкын шинчыше Микывырлан пел пашадарӱм веле луктын
116:275  пыштен .
116:276     - ачатын парымже кодын ыле , тудлан кучышым , - манын .
116:277     - о юмо , ачам деч мый кок ияш кодынам , - ӧрын рвезе марий ,
116:278  пурлмо кинде логареш шинчын , - ачам верч мый тӱлышаш улам мо ?
116:279     - парымда уло гын , кочат верчат тӱлет , - шыҥышырын воштылалын
116:280  Лавренте .
116:281     микывыр сырымыж дене шкенжым кучен кертын огыл , ӱстембалне
116:282  кийыше оксам оза ӱмбак кудалтен . ситартышлан шун коркам озан
116:283  саҥгашыже шалатен . Лаврентен саҥгаш кугу мугыльо оварен шинчын .
116:284     тидын мӧҥгӧ Лавренте ӱчым ышташ йӧным кычалын . тудо шошымак ,
116:285  олыкыш вольык лукмо жапыште , Ондрей Йогорым шкеж деке
116:286  кычкыралын .
116:287     - вот мо , Йогор . Пычкемышалтмек , улыл олыкыш кае . товас ер
116:288  воктен Микывырӱн печыжым шинчет ?
116:289     - шинчем , - манын Йогор , - мыйынат туштак .
116:290     - иктаж кутышышто пече меҥгым иралын , печым йӧрыктӧ
116:291     - молан ? - йодын Йогор .
116:292     - ончыч кӱштымем ыште , вара ужат , - йогорын кӱсеныш теҥгеаш
116:293  шийым кудалтен .
116:294     эрлашын чодыраш колтымо вольык шаланыше пече виш гыч Лаврентен
116:295  олыкыш пурен . чыла титак Микывыр вуеш кодын . тудым орол пӧрт деке
116:296  шӱдырен конденыт да вичкыж воштыр дене чоныш витымеш кыреныт .
116:297  ӱчӧ шукталтын . тидын деч вара Йогор эреак Лавренте пелен
116:298  шӱраҥыштын ила . калык коклаште поян-влак нерген кутырымым колышт
116:299  коштеш , мо кӱлешым жапыште Лаврентелан шижтара . кажне чогымылан
116:300  икмыняр ыр кӱсеныш возеш .
116:301     теве тачат Лавренте шке кӱрт пийжылан порым ыштынеже ыле ,
116:302  но тудын ваштареш Стьопан кычкырал колтыш :
116:303  **201**
116:304     - тый контра улат !
116:305  " рвезе шотан , но нулго пу гай пуешталт йӱла , - йорло комитетыш
116:306  ойырымо годым Стьопан нерген Исай Миклайлан Акып ойлен . -
116:307  тудым тулаш толашыше талгыдым кучымо семын рыҥгыдын кучен толат гын
116:308  веле " .
116:309     мланде шемлаш кас марте шуйныш . уто-сите шомак деч посна эртыш .
116:310  коклан каргашымаш
116:311  ылыжаш тӧчыш , но поян кашаклан келшаш логале . адакшым тума тулым
116:312  жапыште йӧрыкташ Стьопанын койышыжат ситен . Южышт Якып ваштареш
116:313  шогалаш тӧчышт , но тудо , уэш каргашымаш тӱҥалеш манын , ваштареш
116:314  мутым ыш лук .
116:315     - нуным садиктак чарен от керт . колышташ чытышет ситышаш , шке
116:316  шыпланат , - Стьопаным туныктен .
116:317     - мый контра кашакым чытен он керт , - шыдын вашештен Стьопан .
116:318     нур пустаҥе . лач тыгыде меҥге-влак шодыге койын шогат .
116:319  южо оза важык кокла шогалтыл каен . ок лий , тиде у пысманлык пале ,
116:320  у илышыш ончыктышо корно ...
116:321     кас кочкышым ыштымек , прокой , грамоньым сакалтен , Корембаке
116:322  чошыш . якып окна воктен ик жап книгам лудын шинчыш .
116:323     ынде коло ияш качымарияк соҥго коча гай лийынат ӱдыр налаш от шоно ? -
116:324  аваже йодо .
116:325     - эрла Имаруш черке мландым шелаш тӱҥалына , - Акып аважлан
116:326  весым веле кутыра .
116:327     - шаҥге нурышто Маринам вашлие . ик жап мутланышт .
116:328     - ачам тылат чот сырен . шоныманат огыл , кастене модаш ок
116:329  колто , - качыжлан шижтарыш .
116:330     Якимынат мланде пӱчкылтын .
116:331     - уремыш каяш от шоно гын , мом шинчет , воч . ачат шаҥгак
116:332  пурен возын , ноен витне , - пагул вате эргыжлан малаш вакшеш .
116:333     вӧдыр Опанас капка ончылно Кӱшыл урем марий-влак погынен
116:334  шинчынытат , пеш рӱжгат . Васлий Олексеят лектын . утларакшым
116:335  воштылмо йӱк шергылтеш . " опанас йомакым колта " , шоналтыш
116:336  Якып , окна гыч вӱйым лукто .
116:337     - иканаште могай пашам ышташ ок лий ? - опанас йодеш . -
116:338  ода шинче ? каласем : мелнам кӱэшташ , ватым ӧндалаш и моэт
116:339  лӱгышта , тудым ӱдыраш .
116:340     марий-влак лоргыктат . сӧрале .
116:341     - а мо лӱгышта ? - йодеш Васлий Олексей .
116:342     - суасын шинчал пыта гын , тый мом удырет ?
116:343     - го-го-го ! - шергылтеш урем мучко .
116:344  **202**
116:345     воштылмым колын , весат уремыш лектеш .
116:346     - якып , Опанасын шояжым колышташ кузе от ӧркане ? - уремыште
116:347  шургымым Пагул ватат колеш .
116:348     - Опанас - оҥай тип . мыскараче .
116:349     ава эргын мутшым ок умыло
116:350     - таче , мемнан деке толде , кузе чытыш гын ? воч , вер ямде .
116:351  леведышлан ачатын чапанжым пыштем . ыштыраш одеялым еҥгат
116:352  мушкын сакен , кошкен огыл .
116:353     пӧртеш якып шкет синчен кодо , аваже малаш кайыш .
116:354     Васлий вате пакчаште удырымо куштырам ведра дене урем конро
116:355  лакыш нумалеш . Опанасын шинчажлан + Овдачий перныш .
116:356     - овдачий , тый синчет ?
116:357     - мом ? - Опанас кӱлешан мутым ойла шоныш , йодо ӱдырамаш .
116:358     - молан ӱдырамашым шашке паҥга дене таҥастарат ?
116:359     - тый шке сопке паҥга гай улат , садлан ! - шоктыш вашмут .
116:360     капкам тӱчын , Овдачий кудывечыш пурыш . пӧръеҥ-влак тудын
116:361  мотор кап-кылжым ончал кодыч .
116:362     - молан ? - ала-кӧ Опанас деч йодеш .
116:363     - ӱдырамаш курым мучкыжо дамкыш лекташ сонен ила , но тидыже
116:364  тудлан ок верешт .
116:365     - Васлий вате тугай огыл . марийже уке гынат , ик пӧръеҥ
116:366  дене ок пелеште . Васлийлан шотан ӱдырамаш логалын .
116:367     якып окнам тӱчӧ . уремыште кужун мутланен воштыл шинчышт .
116:368     " мом ыштет , мланде чылалан куаным пуэн " , - шоналтыш якып
116:369  чапан йымак пурен возо .
116:370     прокойын толмым изаже шижын огыл .
116:371           *  *  *
116:372     эрдене , кечат лектын огыл , Якып окна тӱкалтыме йӱкеш
116:373  помыжалте . вер гыч тӧрштен кынелын , уремыш ончале . окна
116:374  йымалне Исай Миклай ден Васлий Олексей шогат .
116:375     - мо лийын ? Якып йодо .
116:376     - Яков Павлович , азап ! - шоктыш Исай Миклай . -
116:377  пасушто ик меҥгат кодын огыл .
116:378     - могай меҥге ? - ыш умыло Акып .
116:379     - пысман меҥге ! чыла луктеденыт да йӱлатаеныт !
116:380     - тиде ситен огыл ! вучалтыза , чиен лектам .
116:381  **203**
116:382     - пасушко толын согальыч . Якып йӱлатыме верым ончыштеш .
116:383     - яку корем лопеш тулым пыштеныт . ме муынна .
116:384     Якып корем велыш писын ошкылеш . умша лужо коштеда , мутшо
116:385  торжан шокта .
116:386     - кӧ ончыч тышке толын ?
116:387     -мый , Якып шольо - Васлий Олексей Якып почеш ошкылаш
116:388  ок шу , изи йочала куржеш . - куанымем дене ала-мо , йӱдвошт
116:389  малыде кийышым . волгалташ тӱҥалме годын , чон лыпландарымыла ,
116:390  кеч аҥашкем миен толам манын ...
116:391     - тиде осал пашам ик еҥ огыл ыштен . чыла меҥгым чумыраш гын ,
116:392  иктаж вич орва лиеш вет , - Исай Миклай почеш ынеж код ,
116:393  окшаклен-окшаклен лыҥга .
116:394     - Якып шольо , товат , мый огыл ! теве юмо ! - Васлий Олексей
116:395  Якып дене тӧр ошкылаш тырша . мый ыштенам манын ик шоно , -
116:396  шӱлешт-шӱлешт ойла .
116:397     - кугызай , кӱлеш-оккӱлым ик кукто . мый тыйым ом титакле .
116:398  тиде поян кашакын пашаже . тудо чоя, но шке тышке толын огыл ,
116:399  кӧм-гынат тарлен колтен . палем мый нунын койышыштым .
116:400     корем лапыш миен шуыч . меҥге савора йӱлен пытен , эр юалгыште
116:401  тулшол шокшын шӱлен туртеш . тулото воктен орва кыша палдырна .
116:402  Исай Миклай кыша почеш кая .
116:403     - Яков Павлович , кок имне дене шупшыктеныт , - йӱкшӧ шокта .
116:404  а йол кыша шот уке , теҥгече чыла нурым тошкен пытарыме .
116:405     - айда тол , кышам ончен , нимо шотым от му .
116:406     тул воктеке чумыргат . Якып папиросым луктеш .
116:407     кок кече паша ыштыме яраш йомо . - кугун шӱлалта Якып .
116:408  - тевыс класс кредалмашет кушеч тӱҥалеш . шакше тӱшка !
116:409     - ынде мом ыштыман ? адак тошто семынак кодеш ? - Васлий
116:410  Олексей шортшаш гай лийын .
116:411     Якып йӱкым ок пу , умшаште улшо папиросын пуреш кок могырыш
116:412  коштыкта , поче-поче шупшылеш , миклай ден Олексей тулшол
116:413  ӱмбалан кидыштым ырыктат .
116:414     - тиде пашам эрлаш колтымо ок кӱл , уэш шелаш перна .
116:415  Николай Исаевич , кажныжлан теҥгечысе аҥамак пуаш тӧчыза .
116:416  вашталтыт лиеш гын , калык коклаште шомак лектеш . озашт куштырак
116:417  налыныр , шарнат .
116:418     - калыкым погаш кӱлеш чай ? уке гын , кузе ? - йодеш Миклай .
116:419     - погаш кӱлеш .
116:420  **204**
116:421     Якып , титакан еҥым кузе муаш манын , шонкедыл шинча .
116:422  кенета ушыш шонымаш толын пура .
116:423     - тыге ыштена , йолташ-влак: тый , Олексей кугызай часамла
116:424  чаҥым кыраш тӱҥалат .
116:425     - часамланым ? - ӧреш тудыжо . - сулык ок лий , Якып шольо ?
116:426     - прол пӧрт воктен кечыше косиля лемех дене ял мучко от йоҥгалтаре .
116:427  нимогай сулык ок лий , кок чаҥге кушкед ! Николай Исаевич , тый
116:428  Стьопаным кынелте , мо лиймым умылтаре . каласе : утыждене ынже
116:429  тумасе , анархийым мондыжо . эн тӱҥжӧ - шекланыза , кӧ эн почеш
116:430  калык тӱшкаш толеш але йӧршеш ок тол . тыге осал ыштыше еҥ деке
116:431  наҥгайыше шӱртӧ мучашым муына , шонем . давай жапым она шупш .
116:432  калык але кынелын огыл , тудым иканаште кынелтыман . кугызай ,
116:433  пожар манын ит кычкыре . умылышда ?
116:434     - чыла раш , Яков Павлович .
116:435     - мый таче пасуш толын он керт , Кугунурышто шелаш тӱҥалыт .
116:436  пашаш кайышемла , тендан деран шогалам .
116:437     Исай Миклай ден Васлий Олексей корем пундаш йолгорно
116:438  дене ялыш кайышт , а Якып пасу гоч мӧҥгыжӧ ошкыльо . шукат
116:439  ыш эрте , Крешын ялым чаҥ йӱк помыжалтарыш . южо еҥ ,
116:440  малыме вер гыч тӧрштен кынелын , йымал вургем денак уремыш
116:441  куржын лекте .
116:442     - мо йӱла , кушто ? ваш-ваш йодыштыт , йыр ончыштыт .
116:443     икмыняр пӧръеҥ товарым , пагорым налын , ӱдырамаш-влак ведра
116:444  дене ӱлурем велыш куржыт .
116:445     калык чылт ӧрын : нигушто нимо ок йӱлӧ , а чаҥ ик семынак
116:446  йоҥга . вес урем гычат толыт . чаҥ кырыше Васлий Олексейым
116:447  ала-кӧ шукал шуынеже ыле , но Стьопан авырал нале .
116:448     - ида логал !
116:449     - мо лийын , молан чаҥым кыреда ? - йодыт пӧръеҥ-влак .
116:450     - азап , - Стьопан толшо-влакым шеклана , йыр ончыштеш .
116:451     тыманмеш уло ял погыныш . чаҥ йӱкым колын , эсогыл Ошлаҥер-
116:452  влакат толын шуыныт .
116:453     чаҥ шыпланыш . калык ок шалане , уверым палынеже . Якып
116:454  толын шогале . стьопан деч йыштрак йодеш :
116:455     - кӧ толын огыл ?
116:456     - ондре Йогор эн почеш тольо , - Стьопан умылтара .
116:457  **205**
116:458     - якып теҥгечысе каргашымашым шарналтыш : молан Лавренте
116:459  пӱчкылтшӧ аҥажым Йогорлан пуынеже ыле ? нунын колаште иктаж-могай
116:460  кылдыш уке мо ? Йогор - икмарда кресаньык , но Лаврентен сай
116:461  родыжо . тудын деке чӱчкыдын коштеш , пайрем годым эре пырля
116:462  йӱыт . тыште ала-можо уло .
116:463     а Лавренте ?
116:464     - ончыч окна гыч ончен кийыш , вара тудат лекте , Якып вуйым
116:465  удыралеш .
116:466     - да тыгай йӧн дене титакан еҥым муаш йӧсӧ , очыни . первый
116:467  логалшым титаклаш ок лий , винаматдыме еҥым калык кызытак кушкед
116:468  опта , ну , тый калыклан умылтаре , а мый кайышым .
116:469     Якып корем йолгорно дене Шаргӱ чоҥга велыш ошкыльо ...
116:470     кече мучко Крешын ял пасушто йӱк-йӱан шогыш . кажныже
116:471  ӱчым ыштыше еҥым вурсыш , но тудыжо шкенжым налдараш шонен огыл .
116:472  кулак ӱчӧ кугу зиянымак ыш кондо , чылажат шке верыш шинче .
116:473  каслан пасу пустаҥе .
116:474     кастене , рӱмбалгаш тӱҥалме годым , нур йолгорно дене толшо
116:475  Якыпым шеҥгечше чот кычкыральыч :
116:476     - стой ! кидым кӱш !
116:477     савырнен ончале : яку корем чоҥгаште ко имнешке шога .
116:478     - ия тӱшка , лӱдыктышда !
116:479     - якып изай , чыла тосто семынак шелынна . вуйшиймаш пурен
116:480  огыл . - имне ӱмбач волышыжла , стьопан шыргыжале . - таче йӱдым
116:481  толын ончышт. - ваче гоц кечыше пычалым ончыктыш . - товатат ,
116:482  лӱеҥ пыштем !
116:483     - оролаш шонеда мо ?
116:484     - куралаш лекмеш оролаш тӱҥалына . черет дене .
116:485     - чын ыштеда , моло семын ок лий сол . вуеш ида нал , ноенам ,
116:486  шуженам . каем веле ...
116:487     малаш вочмыж годым Якып нур велым пычал йӱкым кольо . лӱйымӧ
116:488  йӱк кӱдырчӧ рашкалтымыла пудешталт кайыш , кас южым чытырыктен ,
116:489  кава мучко шарлыш . крешын ялышкат толын савалте . чодыра йӱксавыш ,
116:490  дыр-р-р вашмутым пуыш . ӱлыл уремыште Ондре Йогор ,
116:491  ала-молан окнам почын , йыр ончале , тунамак петырыш .
116:492     " Стьопан поян кашаклан шижтара : толза , вучена , - шоналтыш
116:493  Якып . - ынде мланде ӱшанле кидыште , лӱдмӧ ок кӱл " .
116:494     эркын кас ӱжара шула . крешын ялым пычкемыш вӱргенчык авалта .
116:495  каваште сандалык шке сортажым чӱктылеш .

117:1  117 **149**
117:2  ( Василий Сапаев )
117:3  кӱдырчан йӱр годым
117:4  роман
117:5     иктат ынже уж манын , Илюш Яшнур гыч Танаксолаш коремйол
117:6  дене тольо .
117:7     кечывалым ырыше мланде , кече шичмекат , ик жап шокшешт шӱла .
117:8  талман ӱмбачын олыкыш , корем пундашыш , шӧр шоҥ гай йойлын ,
117:9  вӱд пар шарла . тушто гына юалге .
117:10     илюш памаш корем йымач Петруш Йыванын пакчашкӱже кӱзыш да
117:11  пеледаш тӧчышӧ ломбер коклаш шылын шогале . шошым ломбо ужар
117:12  сывынжым ала чиен шукта , ала уке , тунамак йолван ош батист
117:13  шовычым уло кап ӱмбакше лупшалеш . садер йымалне вынер кырыме
117:14  кашта уло , ик мучашыже йыгыр ломбо тӱҥыштӧ , весыже тур
117:15  ӱмбалне . тошкем йолгорно воктеке , ужар шаршудыш , вынерым
117:16  ошемдаш шарен пыштыме . " йӱдлан поген
117:17  **150**
117:18  огыт нал мо ? " - илыш кашта ӱмбаке шинче . тудо ок кой , а
117:19  шкеже чыла ужеш . леваш ӱмбач ломбо деке мӧҥгеш-оньыш
117:20  чоҥештылше водовычыраҥгым ик жап ончен шогыш . вара тошкемыште
117:21  ӱштын шындыме шаршудо шинчашкыже перныш , йолгорнышкыжо имым
117:22  кудалтет гынат муат .
117:23     урем вес могырышто , ломбо йымалнак дыр , марий вате-влак кум
117:24  ӱш дене вынерым пералтен колтышт . ой ояр кастене тиде йӱкым
117:25  колышташ кӧ ок йӧрате ! ончыч икте тӱҥалеш , тушко весе ушна , вара
117:26  кумшо: изи ӱш-влак ош вынер ӱмбалне радамын тавалтат , иктат ок
117:27  лугалт , вашат огыт тӱкнӧ , эре икшырымын куштат , куштат ...
117:28     изи уш пералтме йӱкым Илыш уло капге шулен колышт шинча ыле -
117:29  кенета ончылныжак ошын койын колтыш , шарен пыштыме вынер кишкыла
117:30  нушкаш тӱҥале . ончале - ӱдыр вынерым пога . " ӱш йӱк , очыни ,
117:31  погаш ушештарен . пешак лачеш лийын . тиддеч йӧнан жапым вучыман
117:32  огыл " , - Илюш копажым ваш йыгалтыш да , ломбо йымач лектын ,
117:33  пӧрткайыкым кучаш толашыше пырыс семын ӱдыр деке сойыч лишеме :
117:34     - Начи !
117:35     - ой ! - ӱдырын кидше гыч вынер камвозо .
117:36     - ит лӱд , мый улам . вашке пӧртылаш сӧренам ыле . мутем шуктенам .
117:37     - кунам толынат ? - начи куэ йолва гай кужу ӱппунемжым шеҥгекыла
117:38  лупшале .
117:39     - Илюш йомеш , шонышыч ?
117:40     - молан тыге ойлет ?
117:41     - тол тышке , уле гын иктаж еҥ ужеш .
117:42     - ломбо йымалне шогаш сӧрал огыл .
117:43     - тол , мый вет мариет улам .
117:44     Начи вынерым пӱтыраш пиже .
117:45     - ӧргыжтӧ лиймем годым эре тый ушыштем лийынат , омешамат
117:46  конченат . моткочак тыйым ужмем шуын ! озаҥ олма гай , курык сереш
117:47  кӱшӧ мӧрӧ гай тый улат , Начи !
117:48           мӧр кочде , кум ий чытем ,
117:49           тыйым ужде , кечат ом чыте ...
117:50     илюш ыш муралте , мутшым  гына каласыш .
117:51     - мыйын тыште нигӧат уке , тый гына кодынат . тыйым ужаш
117:52  шоненак тышке толынам . шӱмем тый декет
117:53  **151**
117:54  шупшын , - Илюш вынер кашта ӱмбаке пурен шинче . - тол . шич .
117:55  ит лӱд : ом логал , парням денат ом тӱкӧ .
117:56     ӱдыр , тарванаш тоштде , верыштыжак шога -
117:57     - кузе иледа ?
117:58     - икшырымын . кече почеш кече эрта .
117:59     - ачат колхозыш пурен ?
117:60     - тудо вет мокаҥ пытыше кӱ гай , вашке тарватен от керт .
117:61     - наоборот , тудо ушан-шотан айдеме ия кашакыш ынже ушно !
117:62     - а тыйже кушто , узе илет ?
117:63     - мый эрыкыште чоҥештыше кайык семын илем ! йӱрат ок нӧртӧ ,
117:64  кечат ок ырыкте . шонем гын , - шем пунан ик кидшым шуялтыш ,
117:65  - таче тыште улам , шонем гын , - вес кидшым лупшале , - эрла
117:66  тушто лиям . умылышыч ? ош тӱня кузе ила - палыме шуэш .
117:67     ӱдыр лӱдӧ , савырныш .
117:68     - тый ит курж , - Илюш , писын тарванен , авырен шогале . -
117:69  Начи , тылат верч мый тыге коштам , тылат верч мый Кости дене
117:70  кредалынам ... иктым мылам каласе : тудо тыйын йырет пӧрдеш ?
117:71     - мом ойлыштат ?
117:72     - чодыра пылышан , нур шинчан . шумын шинчаж ден
117:73  пылышыже уке гынат , чыла ужеш , чыла колеш .
117:74     - мом ?
117:75     - пален лий : Кости дене кошташ тӱҥалат гын . когыньдамат илышым
117:76  ом кодо . тый мыйын улат , большо нигӧн ! мыйын гынба ! иктыланат
117:77  ом пу , нигӧлан !
117:78     начин , савырнен , утлен кайымыж годым Илюш эше чот лӱдыктыш :
117:79     - да ачатлан каласе : колхозыш пура гын , тендан пӧртдат
117:80  кавашке кӱзен кая , - изиш шогымеке , ешарыш . - мыйым тый то уж
117:81  гынат , кажне тошкалметым эскераш тӱҥалам . весын дене келшаш ,
117:82  мотри , итат шоно ! тый дечет мут лектын , мыйым кучат гын ,
117:83  пален лий , йолташем-влак улыт , тунам нуно ӱчым шуктат .
117:84     ӱдыр пӧртыш пурен ыш шу - памаш корем йымалне муро йӱк шоктыш :
117:85           мӧр кочде , кум ий чытем ,
117:86           тыйым ужде , кечат ом чыте ...
117:87  **152**
117:88     садерыште кӱсле кыл гай латкок лукан йӱкшӧ дене изин-кугун
117:89  шӱшпык шӱшка , тӱзланен шогышо май пӱртӱсым мокта . тудым лугыч
117:90  ыштен , чогыра велӱм моткоч шучкын тумна магыралта .
117:91           кандашымше глава
117:92                    1
117:93     " у корно " колхоз пасум латик имне куралеш . почела согалын ,
117:94  иканаште латик кашым савырат .
117:95     - вик ! вик ! - имньылан куралме каш дене каяш кычкырат .
117:96     - вик , манам ! йыраҥже ! - пасу мучко шергылтеш .
117:97     шем каш ӱмбалне корак ден чаҥа-влак чоҥештылыт , йылым ,
117:98  шукшым кычалыт .
117:99     - тӱшкан ышташет шкет шогылтмо гай огыл , пашажат ушна ,
117:100     - куралшыжла , Япык ойла .
117:101     - ушнымыжо-можо , шинчатлан такше шуко ыштыме гай коеш ,
117:102  а соналтет гын , шагал . коло кок озанлыклан тынар имне шот мо ? -
117:103  Екман Кори , шӱм коржын , Япыклан вашешта .
117:104     - йора эше ниныштым утарен кертын улына , - куралше-влак
117:105  пожар нерген кутырымашке ушнат .
117:106     имне шагал кодмылан кӧра Омылькан Сепан , сошо агалан лекмеке ,
117:107  первый кечынак талгыдыжым куралаш туныктынеже ыле . орликше кок
117:108  йола веле шогалын , шинчаже тул гай йӱлен , неррожшо оварген ,
117:109  кӧ орландара - тудым йол йымакше темдалаш ямде лийын .
117:110  тыге согылтмыж годымак талгыде плуг ӱмбалан изиш гына йолжым
117:111  пудыртен огыл . туддеч вара Орликым тырмалаш гына кычкаш
117:112  тӱҥальыч чычкыдынак тулен кудалаш толашымыжлан кӧра
117:113  Сепанланак кучыктен пуышт .
117:114  ныл имне дене тырмалыше-влак каныш годым пундышла огыт шинче ,
117:115  тамакым шупшаш да тӱрлымат курыктылаш куралше кашак деке толыт .
117:116     йылгыж кийыше савырыме сӧрем ӱмбалне шемкорак-влакын
117:117  чоҥештылмыштым ончен , Омылькан Сепан мутым лукто :
117:118     - ынде аҥа ӱмбалне муным огыда му , кайык-шамыч ! шкет
117:119  озанлык годым веле ӱдымӧ деч ондак аҥа
117:120  **153**
117:121  ӱмбак муным кышкенна , тыге уржа пырче тугаяк шолдыра ,
117:122  тичмаш кӧрган лиеш , манын шоненна .
117:123     - Сепан изай, тышке , палет , шурным огыл , йытыным ӱдена , -
117:124  Япык тӧрлатыш .
117:125     - тидыжым мый шинчем .
117:126     - палашыже мыланна ойлемыт , но колхозник-влаклан йытӱн огыл ,
117:127  кинде кӱлеш , Екман Кори кидше дене южым руале . - а
117:128  тувыр-йолашлан тымарте кынем ӱден улына ыле , незнай , могай вургем
117:129  дене шочын улына , туге кошташ веле ынже верешт .
117:130     - чараш она код . йытыным эллан пуэна да тудын олмеш ситцым ,
117:131  сатиным налына , - япык мо колмыжым ойла .
117:132     - тудланак сай нуреш ӱдена . ок шоч гын , нӧшмым мемнан деке
117:133  колтат ӱле мо ? очыни , тергеныт .
117:134     - кантонлан планым темаш пу , шочеш ма , ок шоч - умбакыже
117:135  нунылан керек ! - шӱвале Кори .
117:136     - молан тыге ойлет ? йытын деч кугу парышым налына , манеш
117:137  Кости . а тудланже , палет , кӧ ӱдаш темлен ? кантком секретарь
117:138  Садовников .
117:139     - тудо шала мутым ок ойло . Димитрий Авдеевич темлен гын ,
117:140  ӱденак ончена , - Омылькан Сепан йӱкым пуыш .
117:141     - Йора , ӱдена лийже . тудым кӱраш , кылтажым кыраш да шараш ,
117:142  вара , поген налын , мончаш кошташ да тулаш кӱлеш вет . чыла
117:143  тидлан мемнан еҥже сита мо ? шагал огыл вет ӱдыман , - Екман
117:144  Кори шке мутшо деч ок чакне .
117:145     - кӱраш да кырашыже икшыве-влакат полшен кертыт .
117:146     - незнай ... - Кори имньыжым ончал колтыш - чыла кандырам
117:147  луген пытарен . -  едрит-кудрит , тиде имне огыл , товатат !
117:148  - имньым шӱлешт-шӱлешт шудалеш . - канен шогенат ок мошто ,
117:149  ужат , чӱла луген пытарен .  тиде , товат , таче кочкын темын
117:150  огыл , ужар шудым гына кӱта , кушто пурлаш лиеш - ниялтенак кая .
117:151     - шке озаж гаяк , Элексе кугыза гаяк сут , - аҥа ӱмбак
117:152  иквереш канаш шичше-влак Корилан вурсаш полшат .
117:153     - черет дене имньым пӱкшаш шотлан ок тол , ик еҥым поснак
117:154  тиде пашаш шолгалаташ кӱлеш , тунам тудо чыла икгай ончаш тӱҥалеш .
117:155  а кызыт кузе ? - Йорман Япык , сигаркым пӱтырышыла , кидым шаралтыш ,
117:156  **154**
117:157  тамакымат йоктарыш . кӱсен пундаштыже пургед ончыш - уке .
117:158  - пу-ян , Сепан изай , тыйыным, пӱтырен ончем .
117:159     омылькан Сепан изи мешакым тувыр оҥжо гыч луктын шуялтыш .
117:160     - самосадкет виян улмаш , чыла кӧргетым савыралеш ,
117:161  - пич каен кокырымекше , Япык шӱлышым пыкше нале . - кузе
117:162  тыге ыштен моштет ? арака гаяк когарта , а !
117:163     - пакча гыч поген налмеке , коштен мошташ кӱлеш . чыла секретше
117:164  коштымаште ...
117:165     - а кызыт кузе ? - япык имне ончымо нерген шке ойжым шуя . -
117:166  кажне еҥ , черет шумеке , шкенжын имньыжым гына чотрак пукшаш
117:167  толаша , молыжым еҥынлан шотла . манамыс , токат ойленам , лӱмынак
117:168  ик еҥым шогалтыман .
117:169     - мыят мутет дене келшем , Япык шольо . ынде чылажат мемнан ,
117:170  чылажымат шке имнет семынак ончыман , - кумшат келшыш .
117:171     - а кӧ шогалеш ? - нылымшыже йодо .
117:172     - кузе кӧ ? мыйым йодыт гын , мыят шогалам , - Сепан шоктыш .
117:173     - а вот тыйым , Сепан шольо , шогалташыже ала лиеш , ала уке -
117:174  шоналташ кӱлеш .
117:175     - молан ? мом тугайӱм вара мый ыштенам ?
117:176     - монденат ? нелын чучеш гын , тый адак шикшалтат вет . кузе
117:177  куржынат мландым пӱчмӧ годым ? тидым йодашыжат сӧрал огыл да ...
117:178  - кори ӧрмӧ гай лие . - ялыште туге ойлат .
117:179     - кӧ ойла - тудо нимомат ок шинче . палымыда шуэш гын ,
117:180  кузежым-можым каласенат кертам .
117:181     каныше-влак уэш тамакым пӱатырышт . а Омылькан Сепан кынел
117:182  шогале :
117:183     - тушто те лийыда гын , ӧртда лектеш ыле . Йора , Кости лийын ,
117:184  кузе гына вате-влаклан умылтарен огыл : " пагалыме ӱдырамаш-влак !
117:185  - манеш . - молан так арам тынар лӱшкедаже ?
117:186  молан так арам мыланна сырен улыда ? " - кыне нурым ида пӱч ,
117:187  кодыза ! " нуно варгыжыт . " а молан , манеш ,  ш , - тыланда
117:188  кыне нуржо ? " - " тендам чиктен шогалташ ! " - кычкырат вате-влак .
117:189  " мыланна , - манеш , - вынерже вашке ок кӱл лиеш , тыланда тиде
117:190  уто паша веле . вашке ,- манеш , - вынер олмеш сатин тувырым
117:191  чиена , а те шканда ош коленкор дене ургаш тӱҥалыда .
117:192  **155**
117:193  коленкор тувыр ок келше гын , сарапаным чиен шогалыда " .
117:194  а нуно шке мурыштымак мурат : " сарапанлан шымакш огеш келше ! илет
117:195  гынат вынерак кӱлеш , колет гынат кум аршын вынер деч посна ок лий " , -
117:196  маныт " у вынер дене ургымо тувыр-йолаш могырым шуркала , а сатиным
117:197  чиет гын , мамык коклаште улметла чучеш " , - умылтара Кости . но
117:198  вет нунылан тудын мутшо пырдыжыш пурсам кышкыме дене иктак ...
117:199     - тыге ойлымыжым тый шкак колынат ?
117:200     - кузе тыланда каласаш ? - омылькан Сепан тӱкныш , шоягоремжым
117:201  парня дене удырале . - тыге ойлен сонем ... но вате-влак дене толкым
117:202  муат мо ? икте веле гын , эше-эше , а тӱшкан лийыт гын , пропал !
117:203  могай тушто весым колышташ ! лачак шкешт гына лым лийде тототлат .
117:204  мый шӱвальым да - мӧҥгӧ ! суртыштем вуем аҥыртарыше ик ӱдырамаш уло ,
117:205  шонем , сита тудат . тӱргоч сита !
117:206     - йылмет яклака , нигушан ок пиж . вӱд гыч мамыкан комбыла
117:207  нӧрыде лектын моштет , Сепан изай ! - япык верже гыч тарваныш . -
117:208  йомакет сӧрал , да колышташыже ... шукыракат шинчылтна .
117:209     латик имне дене почела шогалын , иканаште латик каш савырна ,
117:210  вара - коло кокыт . кас марте шуско каш йыгыре ӧндалалтын возеш .
117:211     кастене кече , куралше-влак деч шылын йоммыжлан , очыни ,
117:212  вожылешат , шкеж дене пырля кава тӱрымат эҥыж вӱд гай чеверта .
117:213  куралше-влак тудым мланде помышыш ужатымешке нур ӱмбач огыт кай .
117:214     эн почеш Петруш Йыван Пышыр чоҥга гыч пӧртылеш . ял воктене
117:215  шем рокан курал пыштыме нурым ончалешат , шӱмжӧ вургыжяш тӱҥалеш ,
117:216  кокыте шелеш : ик могырым - сай мландыжым пӱчкын налыныт да
117:217  пешак йӧслын чучеш , вес могырым - " йора эше колкозыш пурен омыл ,
117:218  юмо уратен , тынар имньышт дене шудо солаш тӱҥалмешкат курал-ӱден
117:219  огыт сукто " манын , шкенжым лыпландара .
117:220     - уке , колкоз иланен ок шу , садак вождымо пушеҥгыла кавыска ,
117:221     - йӱкынак пелешта .
117:222            *  *  *
117:223     колхоз вуйлатыше Ямаев , мардеж гай писе Орликым кушкыжын ,
117:224  кантоныш , Кугунурыш , кудалеш .
117:225     " лач Первый май кечын ... лач митинг годым ... -
117:226  **156**
117:227  Кости , пожар нерген шонкалышыжла , мотор шошо пӱртӱсымат , кайык
117:228  мурымат огеш кол . - тиде таклан огӱл ... " пожар деч вара Талман
117:229  ялсоветыш следователь тольо . чыла йодышто , возгалыш , но кузе
117:230  тул пижын - раш нимомат пален ыш керт . пытартышлан ялсоветыш
117:231  Костим ӱжыктен да тудлан , колхоз вуйлатыше семын , чотак шокшым
117:232  пуэн коден :
117:233     - пожар , - манын тудо , - тыланет верч лийын . митингыш
117:234  кайымыда годым имне вӱтам оролаш еҥым кодыман ыле , а тый
117:235  колхозышто нимогай дежурствым ыштен отыл . так што , тыште моло
117:236  огыл , тый титакан улат , тыланет отвечаяш перна .
117:237  а ялсовет вуйлатышылан Ямаев нерген тиддечат кочо мутым каласен :
117:238     - неужели колхозым вуйлаташ илалшырак , шотанрак вес еҥым
117:239  муын кертын огыдал ?
117:240     " кӧ кожарым ыштен ? ала колхозыш пурыдымо кокла гыч иктаж
117:241  еҥ ? Петруш Йыван эре колхоз ваштареш ойла . ала тудо ? уке ,
117:242  уке !  эше кӧ ? .." - Кости шоненат шотым ок му .
117:243     талман ялсоветыш кантком секретарь Димитрий Авдеевич
117:244  Садовниковат толын кайыш . тудо следователь семын Ямаевым ӱжыктен
117:245  огыл , шкежат , Танаксолаш колхоз вуйлатыше деке толын чыла ончен
117:246  кошто .
117:247     - Константин Михайлыч ужат , колхоз ваштареш кузе толашат ?
117:248  тиде , палет , мо тыгай ? тиде - класс кучедалмаш ! класс
117:249  тушман я чоялык дене , я орышо янлык гай койышыж дене колхоз
117:250  ыштыме ваштареш моткоч чот согалын , илаш-колаш манме семын
117:251  кучедалеш , - умылтарен кантком секретарь . - шекланыза ,
117:252  эше иктаж-мом весым ыштен кертыт . моткоч бдительный лийза ! ме ,
117:253  большевик-влак , класс тушман деч лӱдын шинчышаш онал . нуно шке
117:254  мемнана деч лӱдыт , садлан тӱрлӧ осалым солып , нигӧн шинчаш перныде ,
117:255  ыштен толашат . эше ик гана шижтарем : вуйдам ида саке . пожар годым
117:256  колхозын мо пытен - тидлан государство оксам тӱла , моло сот денат
117:257  полшаш тӱҥалына . чӱчкыдынрак канткомыш пуро , ит аптыране .
117:258     следоватльын мутшо деч вара Кости нимом ышташ ӧрын ыле ,
117:259  Дмитрий Авдеевич гына , марий манмыла , чоным пуэн коден .
117:260     кудалеш кызыт тудо кантоныш кугу сомыл дене нимо шотым ок
117:261  му гын пура Дмитрий Авдеевич деке .
117:262  **157**
117:263     кызыт - шошо ага паша , кажне кече шортньӧ гай шерге . арам
117:264  огыл калык ойла : ик шошо кече идалыкым пукша . писын курал-ӱдаш
117:265  кӱлеш . а имне шагал . ок сите .
117:266     кугунурышто Ямаев эн ондак колхоз ушем конторыш пурыш .
117:267     - вуйлатышыже уке мо ? - саламлалтмеке , йодо .
117:268     - командировкыш каен , - вашештыш шершот паҥгам мурыктылшо
117:269  вичкыж кужу кап-кылан марий . - молан кӱлеш ыле ?
117:270     - имне мыланна кӱлеш . кызытак . теве тыге , - Кости парняж
117:271  дене шӱйжым йыгалтен ончыктыш . - уке гын , колхозна шалана .
117:272     - огеш шалане . теве тракторым колтена , - нерешыже шинчалыкым
117:273  кушкыжыктышо саде марий шершотым шӱкале .
117:274     - тарактор толмеш вует чалемеш .
117:275     - йоҥылыш ойлет , Ямаев . совет власть ок ондале . тений
117:276  огыл гын , вес ийын колтена , - шинчалыкшым я кидышкыже куча , я ӱстел
117:277  ӱмбаке пышта .
117:278     - но кызыт шошо агажым мо дене курал-ӱдыман ?
117:279     - ме тыште нимат она пале , шонет ? пожар нерген чыла документет
117:280  теве тыште , - ӱстелым пургедаш тӱҥале .
117:281     " молан эшеат банкыш колтен огытыл ? " - костин шонымыжым
117:282  пуйто тудо палыш .
117:283     - ит ойгыро , оксам шагал огыл налыда .
117:284     - окса дене куралашыже ок лий вет .
117:285     - оксат лийже - имньым ужалыше лектеш . теве иктаж чыган кашак
117:286  толын суыт , ынде теле огыл , - шинчалыкшым ӱстел ӱмбач налын ,
117:287  пӧрдыктылаш тӱҥале . - нунын дечын шулдынрак налын кертат .
117:288     " чыган толмым вучен шинчет гын , курал-ӱдыде кодат . полшымо
117:289  олмеш , тиде керемет мыйым игылтеш веле . тудын дене садак шотым
117:290  муаш ок лий " , - Кости пырдыж воктен кечыше телефоным пӱтырале :
117:291     - алло ! алло ! почта ! канткомым йодам . да , Дмитрий
117:292  Авдеевичым ...
117:293     - слушай , - шершот паҥгам мурыктылшо марийын койышыжо кенета
117:294  вашталте , - пожар нерген документым эрлак банкыш колтена .
117:295  молан эрла ? тачак ! не беспокойся , - сайын кояш тырша .
117:296     Кости кантком секретарьлан , лӱдде-вожылде , чӱла
117:297  **158**
117:298  радамлен пуыш , нимомат ыш шылте . Дмитрий Авдеевич Ямаевым шкеж
117:299  деке ӱжӧ .
117:300     кугунурыш толмыжо арам ыш лий : " у корно " колхозлан кантонысо
117:301  учрежденийла гыч ныл-вич имньым шошо ага эртымеш колташ сорышт .
117:302     варажым больницыш пурен лекте . туштат сай уверым нале :
117:303     - эргым кеч изишак колхоз илышым ужмем шуэш , - ойлен тӧрланаш
117:304  тӱҥалше аваже . - пашатым сайын вораҥдаре . адак шкендым переге .
117:305  мый вет йӱд-кече тыйым шонем .
117:306     - авий , мый ынде пасу покшелне шкет коштшо кӱтӱчӧ рвезе омыл ,
117:307  ит ойгыро . тӱшкан улына , - Кости аважым лыпландарен . - тый
117:308  шке вашкерак парем . чыла сай лиеш .
117:309     ямаев мӧҥгыжӧ чоҥештен кӱзышӧ турий гай нӧлталтше кумылын
117:310  пӧртылеш . уло чон куанен йырваш онча , йырваш колыштеш . могай
117:311  сай шошо кечын пасушто ! йырым-йыр : мур ӱмбалнат , чашкерыштат ,
117:312  Талман эҥер ӱмбалнат - койын-койдымын муро йӱк шокта . кайык огыл ,
117:313  илыш туге мура ! у илыш !
117:314     "имне вӱталанат оксам пуат . ямде пырням налмешке , шкен руаш гын ,
117:315  у вӱта мош логалеш ? - ямаев имне ӱмбалне тӱрлымат ушыж дене
117:316  вискала , ончыкылык илышым шонкала . - чодырак шукырак  ямдылаш
117:317  гын лудмо пӧртымат , йоча ясльымат чоҥаш лиеш ... "
117:318     такше шкаланжат монча гай суртшо олмеш у пӧртым ышташ кӱлеш ыле ,
117:319  но кызыт тудо шкеж нерген ок шоно .
117:320    "колхозыш шукырак озанлыкым , уло ялым пурташ кӱлеш , тунам
117:321  чылажымат ыштен кертына . кумда пасӱш трактор толеш . машниа пашам
117:322  куштылемда . колхозник-влакын киндышт клат тич лиеш , улан илаш
117:323  тӱҥалыт . йолыштышт кызытсе семын йыдал огыл , а кем але ката ,
117:324  ӱмбалнышт вынер огыл а сатин але сукна вургем лиеш . суртышт кок-кум
117:325  окнан огыл , а куд окнан , волгыдо да йоҥгыдо лиеш . ӱремыште , ял
117:326  покшелне , кугу клуб . радио ден музыка йоҥга . столовыйымат ыштат
117:327  ыле . кастене керосин лампе огыл , а Ильичын тулжо чӱкталтеш .
117:328  тунам пошкудыжо-влак ылыжыт ыке . уле , колхоз ок пыте ! ме сеҥена .
117:329  мыланна государство , ужат , кызытат кузе чот полша , мыняр оксам пуа ! "
117:330  **159**
117:331     Костим изиж годым икана аваже оксам араш Элексе кугыза деке
117:332  колтен : " кай , - манын , шинчал налаш витле кок ыр веле кӱлеш .
117:333  тудын уло , мемнан семын кӱсеныштыже мардеж ок шӱшкӧ . ала пуа " .
117:334     кости окса йодаш поян кугыза дек кайыш , тудыжо кум латшымыраш
117:335  тойым кучыктышат , шӱдыш :
117:336     - эрла леведыш ӱмбач лумым куаш тол . эше пум йыгаш , шелышташ ,
117:337  нумалаш полшет . тиде пуымо оксажым вольык кӱтыметлан шотлена , - мане .
117:338     оксамат пӧртылташ логалын , эше ӱмбачынже пашам ыштыктен .
117:339     - сита , нултеныт тиде марте . ынде ме кул она ул ! - йӱкынак
117:340  ямаев пелешта.
117:341     тыге шонкален , Епи кӱвар декат толын шуо .
117:342     Епи - Элексе кугызанак тошто ватыж деч кодшо эргыже улмаш .
117:343  граждан сар жапыште  шылын ,  Пышыр чодыраште илен , дезертир лийын .
117:344  тудо ийын  кӱсотышто кугу тиште кумалтышым ыштеныт дс тушко сокта
117:345  кочкаш шылын коштшо Епиат миен , маныт . дезертирын кӱсотышто улмыж
117:346  нерген увер милицийыш пурен . юватылде , тышак авыреныт да кученыт .
117:347     Епи шинчавӱд йӧре тунам тыге мурен коден , маныт :
117:348           " кушто-кушто ? " - йодыда гын ,
117:349           пышыр чодыра покшелне .
117:350           - мом тоҥедын малышыч ?
117:351           - мӧдӧ вӱйым тоҥед малышым .
117:352           - мо дене шӱргетым мушкыч ?
117:353           - эр лупс дене мушкым .
117:354           - мо дене шӱргетым ӱштыч ?
117:355           - ваштар лышташ дене ӱштым .
117:356           " мо дене мӧҥгӧ толат ? " - маньыч .
117:357           шем агытан шижтарыме дене .
117:358     - пычалет кушто ? - милиционер йодын .
117:359     - кӱвар йымак шылтенам , - шойыштын Епи .
117:360     кӱвар деке толын шумеке , келге корем йымак тӧрштен утлынеже
117:361     улмаш . куржмыж годым милиционерын пуляже тудым верешыжак пыштен ...
117:362     тиддеч вара коремжат , кӱваржат Епин лӱмжым нумалеш .
117:363     " Епи корем ... Епи кӱвар ... вашталташ кӱлеш , вес семын лийже " , -
117:364  шона корныеҥ .
117:365     - фу ! - Кости кугун шӱлалта , корем лакыште кушкын шогалше
117:366  кияк шудыш шӱвалеш . - мо тыгай ? эре поян тукым гына ушышто пачемышла
117:367  пӧрдеш , -
117:368  **160**
117:369  кӱвар эртымеке , талгыдыжым шӧрмычкыл мучаш дене лупшал колта .
117:370     тиде жапыште корем йымач , пӱчмӧ йытыран пычалым кучен ,
117:371  кугорныш еҥ лекте , имне ӱмбалне кудалше  Кости ӱмбак виктыш .
117:372  лӱйымӧ йӱк пылыш чорам кучкедшашла шергылт кайыш ...
117:373                             2
117:374     шукерте ожно Пышыр чодыра Танаксола тӱрыштак улмаш .
117:375  кызыт ял мучаште ик-кок пушеҥге шога , верын-верын пасу
117:376  покшелнат шкет пӱнчым але кожым ужаш лиеш .
117:377     поян ден йорло кокласе тӧрсыр илыш деч лӱдын кораҥшыла ,
117:378  Pышыр чодырат курым гыч курым марте койынак ял деч умбаке
117:379  торлен .
117:380     тыште ынде Илюш шылын коштеш . южо вере шыгыр пушеҥге
117:381  кокла гыч кечыйолжат мландыш волен ок шу , укш лоҥгашак
117:382  пижын кодеш . тыгай верыште мланде ӱмбалнат шудо олмеш
117:383  регенче гына кушкеш , пушеҥге тӱҥат мокаҥеш , чал пондашым сака .
117:384     тыгай улак шыгыр вер Османовым шке помышешыже шылтен ,
117:385  ашна , еҥ шинча деч арала .
117:386     пышыр - кугу чодыра .кушто йомын коштеш туддеке толшаш
117:387  ик еҥ ? молан эшеат уке ? ала колеш манын , Илыш муралта :
117:388           " кушто-кушто ? йодыда гын ,
117:389           пышыр чодыра покшелне ...
117:390     тиде - Епи изажын мурыжо , семжат тошто годсак .
117:391  " мыламат изамын корныжымак тошкаш пӱрен улмаш " , - мурен
117:392  чарнымек , кок гана почела шӱшкалтыме йӱкым колеш . илюшат ,
117:393  кок парняжым йылме йымаке чыкен , тудын семынак вашмутым пуыш .
117:394     йолташыжым вашлияш чодыра тӱрыш лишеммыж годым ондак кугу
117:395  пушеҥге шеҥгер шылын шогале да толшо еҥым вуй гыч тӱҥалын
117:396  йолыш шумеш ик жап шымлен ончыш . эскерыде ок лий , вет кызыт
117:397  тудо янлык гай коштеш , садлан рывыж гай чоя , пире гай писе ,
117:398  маска гай патыр лийман .
117:399     - мый тыйым шаҥгысек вучем , - какши кужу капкылан еҥлан
117:400  Илюш кидшым шуялтыш .
117:401     тиде толшо еҥже - кантонышто , колхоз ушемыште , пашам ыштыше
117:402  Азиев Андрей Николаевич .
117:403  **161**
117:404     шыгыр чашкер гоч Османов шке унажым юалге южан , шӱйшӧ лышташан
117:405  да кочкаш йӧрдымӧ поҥго пушан келге коремыш волтыш .
117:406     - тетла умбак она кай , - Азиев браунингым пыштыме кӱсенышкыже
117:407  кидым уэш шуралтыш .
117:408     - молан ? молышт тушто вучат .
117:409     - мынярын улыда ?
117:410     - кумытын .
117:411     - шагал . пеш шагал .
117:412     - муына эше . нунын дене палымым ыштынем ыле .
117:413     - мый тыйым шинчем , тый - мыйым . сита тидат .
117:414  уто шинча , уто пылыш , уто умша мыланем ок кӱл .
117:415  тидым тый эре шарне . ынде ыштышаш паша нерген . мый иктаж кок арня ом
117:416  лий , командировкыш каем . мом ышташ тӱҥалыда тиде жапыште ?
117:417  пытараш кӱлеш первыяк активист кашакым . кӧ колхозым ыштен , тудым
117:418  корно ӱмбач кораҥдыман , - Азиев , кидым кӱсенже гыч луктын ,
117:419  лупшал-тӱен , умылтараш тӱҥале . -чылаштым пытарыман . пушташ
117:420  кӱлеш - пушт , тул дене пытараш кӱлеш - йӱлалте . нимом , нигӧм
117:421  ида чамане !
117:422     - мемнан нуно чаманен огытыл , меат она чамане ! - илюш пӱйжым
117:423  шодыр-п пурльо .
117:424     - икманаш , кӧ кидыш логалеш , иктымат так ида колто .
117:425     - тидыжым мом ойлаш ! ..
117:426     - кок арня гыч рушарнян . османов , тый денет тиде верешак
117:427  уэш вашлийына . могай паша ыштымыдам чыла мыланем каласет .
117:428  ӱмылышыч ?
117:429     - поньыл .
117:430     - вот тыге . колхоз садак пыта . калык тыге шыгыремдымым ок чыте
117:431  ваштареш шогалеш . мемнан еҥ-влак уло эл мучко улыт , калыкым
117:432  кынелташ ямдылат . пеш палынет гын , самый рӱдӧ партийыштат
117:433  икгайлык уке . а вес эллаште гын , пудыранчык тарванымын
117:434  веле вучат . шуэш тудо жап, вашке шуэш . меат яра шинчышаш , мален
117:435  кийышаш онал . колхозын шӱльӧ озымжым ужын улыда ?

118:1  118 **77**
118:2  ( Арсий Волков )
118:3  каче-влак
118:4  повесть
118:5  ойлымаш
118:6                   шымше глава
118:7     мемнан ялыш толшо варч ӱдыр мотор веле огыл , пашаланат моткоч
118:8  тале улмаш . Людмила черле-влакым эмлыме верыште вучен ок шинче :
118:9  изи чемоданышкыже эмлыме арверым опта да эр ӱжара денак бригадылашке
118:10  кая , кече мучко иктаж кок-кум ялыш шуэш .
118:11     черле-влак деке коштмо дене пырля враж едыр колхозник-влакын
118:12  суртыштым , паша ыштыме верыштым шымлен савырныш , конный двор
118:13  ден ферма-влакым терген лекте , вара колхозышто тазалык аралыме пашам
118:14  **78**
118:15  вияҥден колтымо нерген йодышым правленийыште каҥашаш шындыш .
118:16     заседанийым кугарнян кастене погышт .
118:17     врач ӱдырын докладше лиеш манмым колын , правлений пӧртыш
118:18  бригадыла гыч актив гына огыл а моло колхозник-влакат погынаш тыҥальыч .
118:19  утларакше - мемнан ял гыч . теве шоҥго Выльымон ден куважат
118:20  умшашкышт кугу чылымым пурлын нушкын тольыч . вообще , мемнан
118:21  ялыште шоҥго-влак погынымашлашке кошташ пеш йӧратат . теве кызытат
118:22  иктаж шым пондаш коҥга воктен шинчылтеш . нунын коклаште Вӧдыр
118:23  Йыванат коеш .
118:24     уремыште гармонь йӱк - рвезе , ӱдыр-влак тӱшкан мурен толыт .
118:25     мемнан ялыште счетовод Макси эн тале гармонистлан шотлалтеш .
118:26  тудо кушто гын , тушто - эре ӱдыр , рвезе-влак ! макси шке йырже
118:27  молодежьым чумырен мошта ! садлан тудым эртак комсорглан сайлат .
118:28     правлений окна йымалне куштымо муро сем шрегылташ тӱҥале .
118:29  макси у двухрядкыж дене ӱдыр , каче-влакым веселитлыкта .
118:30           ӱдыр-шамыч , каче-шамыч ,
118:31           веселан ме илена .
118:32           шочмо ялым тӱзаташ
118:33           пеледыш гай кушкына .
118:34     куштымо сем лыкын-лукын эҥер вӱдла йоргыкта . рвезе , ӱдыр-влак ,
118:35  лудыш мурым мурен , комбыла ийын каят , вара рӱжге тавалтен колтат .
118:36     молгунам пеш кужун рошткат ыле . таче погынымашлан кӧра изишак
118:37  кушталтен нальыч да пӧртышкӧ пурышт .
118:38     еҥ-влак погынат да погынат .
118:39     заседанийым молгынамсе семын председательын кабинетыштыже огыл , а
118:40  бухгалтер-влакын шинчыме кугу пӧлемеш эртараш лийме гынат , вер
118:41  чылалан ситышашлык огыл . садлан кӧ кушко мошта , тушан верым айлаш
118:42  тӱҥале : кӧ орнаш , кӧ омса лондемыш , а южышт ошын мушкын шындыме
118:43  кӱвар ӱмбакак узбекла йолым тыртыктен шинчаш ваҥат .
118:44     мый бригадир семын ӱстел деран верланышым . врач ӱдыр ӱстел
118:45  коклаште , председатель пелен , кагаз-влакым ончышт шинча . вес
118:46  велне - агроном Матвеев . Людмилан чурийже таче ала-мо
118:47  шупшылалтмыла коеш . ӱдыр
118:48  **79**
118:49  тургыжлана докан . мыскара огыл - тынар калык тудым колышташ погынен .
118:50  мый , Людмилан кумылжым нолташ манын , ӱмбакыже веселан ончалаш
118:51  тыршем . коклан тудат мыйым ончалеш . шинчана вашлийме годым мый
118:52  тудлан ит ӧр маншыла кумалтем . врач ӱдыр чеверген кая да шинчажым
118:53  ӱлыкӧ ышта .
118:54     ӱстелын вес мучаштыже Тимошка шинчылтеш . ӱмбалныже кӱрен шевиот
118:55  дене ургыктымо у костюм . шӱйышкыжӧ галстук олмеш олача порсын шарфым
118:56  пӱтырен шынден . упшӧ костюмжо гаяк кӱрен , тул волгыдышто моткоч
118:57  йылгыжеш : ӱйым шӱрен ала-мо . чӱчкыдынак , кӱсенже гыч ош носовикым
118:58  луктын , саҥгажым ӱштылалеш . врач ӱдыр ончылно пеш культурный еҥла
118:59  койын шинчаш тӧча . " эй , айдеме , - шоналтышым , - тептерет уке
118:60  гын , кеч-мыняр культурный еҥла кой , садыгак летешка веле улат ! "
118:61     Семынем Тимошкам воштыл шинчылтмем годым пурла шӱргывылышемлан
118:62  шокшын-шокшын чучаш тӱҥале : ала-кӧ ӧрдыж гыч мыйым тура ончен шинча .
118:63  мый кудывече окна велке ончальым : ойганыше кок кугу йыргешке
118:64  шинчам вашлийым - Орина ! содор тупынь савырнышым . мыйым ончен
118:65  шинчылтеш , тожо верымат муын ! мемнан келшен илымына нерген ялыште
118:66  ынде пешыжак ойлымо гыч ок шокто ! авам дене строгын кутырымем
118:67  яраш каен огыл , Оринам шешке манын коштмыжым ынде чарнен .
118:68     Оринан ончен шинчылтмыжым врач ӱдыр ужын огыл гын , йӧра ...
118:69  уке , коеш , Людмила мемнан велыш ок ончо , а колхозник-влак
118:70  дене пеш мутлана .
118:71     мемнан-влак у еҥлан тӱрлӧ йодышым пуэдаш путырак йӧратат .
118:72  район гыч инструктор але ола гыч иктажмогай уполномоченный толын
118:73  лектеш гын , чыте веле ! шоҥгырак-влак тудым садыгак иктаж-кушан
118:74  да авырен шуктат . толшо еҥ ӱмбаке йодыш-влак пурсала велаш тӱҥалыт :
118:75  элыштына мо ышталтеш , вес кугыжаныште кузе илат , наука ден
118:76  техникыште могай у увер уло - чылажымат йодышт пытарат . южо
118:77  толшо куштылгырак йодышлан вашмутым пуа да вара кидшым рӱзаш
118:78  тӱҥалеш : " чыла палашлан мый , манеш , телеграфный агентсво
118:79  омыл , мый улыжат шолдыра тӱкан вольык дене случной кампанийым
118:80  эртараш гына толынам ! " но мемнан-влак деч тыге манмет дене
118:81  утлен кертам , шонет ? уке ! садыгак кутырыктат . ойлашет ялтак
118:82  нимат уке гын , автобиографиетым да каласкален пуаш йодыт .
118:83  **80**
118:84     врач ӱдырат тиде пуламыр деч ыш утло . шоҥго-влак тудланат
118:85  икмыняр йодышым пуэн шуктышт .
118:86     Людмила Америкыште илыше негр-влак нерген да Кубышто у
118:87  кугу индустрийым ыштыме нерген кӱчыкын умылтарыш .
118:88     вара Вӧдыр Йыван ончыко лекте .
118:89     - каласыза , - манеш , - пелшыр йолташ , мыняр ий гыч айдеме
118:90  шӱдырышкӧ чоҥештылаш тӱҥалеш ?
118:91     чыланат шу-у-у воштыл колтышт .
118:92     Вӧдыр Йыван тидын нерген ынде первый гана огыл йодеш . мемнан
118:93  ялыш кӧ ок тол , чылаланат ик йодышымак пуа . тудлан искусственный
118:94  спутник ден космический корабль-влак нерген ыштыме лекций годым
118:95  планет гыч планетыш чоҥешташ лийме нерген сайынак умылтареныт улнеже .
118:96  но уке , шоҥгым нимо денат чарен от керт кажне вашлийме у еҥ деч
118:97  тидын нерген йодынак йодеш . Людмилаланат тиде йодышыжымак пуыш .
118:98     колхозник-влак тудым пӱшкылыт .
118:99     - Йыван кугызай , - маныт , - молан тыланет шӱдырыш чоҥештылмыже
118:100  кӱлеш ? тый тушкат печке дене вӱдым шупшыктынет огыл ?
118:101     шоҥго мыскаралан ок сыре , еҥ шинчашке туран гына онча .
118:102     - мом оҥырешледа ? мый вет тендан верчынак тыршем !
118:103     - мемнан верч ?
118:104     - шӱдырыш чоҥештылаш тӱҥалыт гын , теак , ия тӱшка , кужу
118:105  ӱмыран лийыда !
118:106     - кузе кужу ӱмыран ? - воштылмо йӱк ик жаплан шыпланыш .
118:107     - тугак ! - манеш Вӧдыр Йыван . - шӱдырыш чоҥештен кертше
118:108  машинам ыштен шуктат гын , айдемын илышыжым кужемдашат иктаж-могай
118:109  да йоҥым шонен муыт . моланже - шӱдырышкӧ миен шуашлан ик-кок
118:110  кече огыл , а шӱдӧ идалык чоҥешташ кӱлеш , маныт . вот мо ! 50-60
118:111  ийым илымет дене тыгай торашке миен шуам , шонет ? от шу , небось !
118:112  пел корнешак кавыскет . садлан айдемын ӱмыржым кужемдашлан тӱрлӧ
118:113  йӧным кычалаш пижыт . тиде поро пашалан нимомат чаманаш огыт
118:114  тӱҥал , чыла оксам пыштат , но айдемым кужу ӱмыраным ыштатак .
118:115  йӧным шонен муыт , небось ! ракета манметым чоҥен моштат гын ,
118:116  еҥын илышыжымат кужемдат . айдеме 200 ийым илаш тӱҥалеш .
118:117     вӱдым шупшыктышо кугыза , ман ужат , мо нерген
118:118  **81**
118:119  шонкала улмаш . таче чыла почын пуыш . тудын ойлымаштыже ала-мо
118:120  чынжат улмыла чучеш . шоҥгын тыгай волгыдо шонымашыжым колмеке ,
118:121  тудым койдараш ваҥен шинчыше-влак тунамак йымышт . ик кува гына
118:122  ыш чыте .
118:123     - ех , шоҥго летешка ! кок шӱдӧ ийымак илынежыс ! ыштале .
118:124     - а молан илаш огыл ! ош тӱняште тӱжем ийым илашат айдеме ок
118:125  кульым ! теве коммунизм манмет лийын шужо-ян ! - манеш Вӧдыр Йыван .
118:126     врач ӱдыр шоҥгылан космосыш чоҥештыме нерген умылтараш тыҥале .
118:127     тудлан мемнан рвезе-влакат полшат . арам огыл лекцийым колыштыныт .
118:128     - ит ойгыро , - маныт , - кугызай ! мланде йыр космический
118:129  корабльым колтенна , тылзышкат вымпелым намиен шуктен улына ,
118:130  вашке шӱдырышкат чоҥештылаш тӱҥалына ! мемнан элын вийже чылалан
118:131  сита .  айдемат кужу ӱмыран лиеш !
118:132     врач ӱдыр деч кушеч улмыж нерген , могай олаште тунеммыж нерген
118:133  йодыч .
118:134     Людмила шкеже Звенигово вел . врачлан Озаҥ оласе медицинский
118:135  институтышто тунемын .
118:136     мыйын шинчамлан кенета коҥга воктен шинчылтше Выльымон кугыза
118:137  логале . шоҥго сур пондашыжым пешак чывыштылеш . а шинчаже туге
118:138  йӱла , пуйто пырыс колям ужын .
118:139     " выльымон веле йодышым пуэдылаш ынже тӱҥал ыле , - шонем ,
118:140  - вара паша лиеш ! тудо еҥ дене лаштке кутырен ок мошто  эртак
118:141  пӱшкыл пуаш веле ваҥа . кеч район гыч , кец ола гыч толшо лийже -
118:142  тудлан садиктак . тудо нигӧ дечат ӧрын , вожыл ок шого , кеч-могай
118:143  начальникымат нӱшкӧ сорла дене шулмылак пӱчкеш " .
118:144     ончо : шогалешак вет , шайтан кугыза . чынак ! Выльымон
118:145  кугыза , шып лиймым вучен шуктыдеак , верже гыч кынел шогале .
118:146     - мыйынат ик йодыш уло , - тӱҥале тудо , кидше дене тугак
118:147  товаҥалтше сур пондашыжым чӱвыштылеш . а чоя шинчаштыже ужаргын-
118:148  кандын койшо тул чӱчка .
118:149     тиде ганалан Выльымон мом шонен луктын гын ? чыланат шып лийыч .
118:150     - палыме шуэш , пелшыр йолташ , - тӱҥале Выльымон . - те ола
118:151  гыч мемнан деке шке кумылын толын улыда але тендам приказ дене колтеныт ?
118:152     - шке кумылем дене , - вашештыш Людмила .
118:153  **82**
118:154     - чынже денак ялыште пашам ыштымыда шуын але ик жаплан веле ? -
118:155     Выльымон кугыза ок чарне .
118:156     чыла вел гычат Вильымон ӱмбаке кычкыраш тӱҥальыч .
118:157     - мом , - маныт , - ӱдыр ен деке пижынат !
118:158     - намысетше уло , уке ? !
118:159     - так пышткойын шогылтеш вет !
118:160     агроном Матвеев кынел шогале . тудо колхозышто партийный
118:161  организацийын секретарьже .
118:162     - йолташ -влак ! Людмила Ивановнан толмыж нерген мый тыланда
118:163  рашемдем , - мане Матвеев . - колхозышто эмлыме верым почмо шотышто
118:164  ме Егор Пантелеич дене районыш миен улына ыле . паледа : тенийлан
118:165  мемнан деке акушеркым гына колтынешт ыле . Людмила Ивановнам
118:166  райцентрыште пашам ышташ кодаш тӧченыт . но тудо , мемнан дене
118:167  эмлыме вер почмым колын , вигак колхозышкына колташ йодаш тӱҥале .
118:168  Людмила Ивановна ялыш  пашам ышташ шке кумылжо дене толын !
118:169     - пеш йӧра , пеш йора , ӱдырем , кресаньык еҥ деч тупынь от
118:170  савырне . а южо вет олашке кая да шочмо ялжымат монда ! - Выльымон
118:171  кува врач ӱдырым мокта .
118:172     - кувай , агрономлан ойлашыже ида мешае ! - маныт .
118:173     Выльымон кува шып лийме олмеш ылыж гына кайыш .
118:174     - а мо ? чын огыл мо ? южым ялышке пешак кондет ! теве шке
118:175  уныкамак олаште кугу школым тунем пытарен да колхозыш нержым
118:176  ончыкташат лӱдеш ! шке ача-аважымат монден ! кочаж-куваж декат унала
118:177  толын ок кай . вара тиде икшыве мо ?
118:178     выльымон кувам пыкше лыпландарышт .
118:179     - эше йодышда уло ? - Матвеев Выльымон кугыза велыш савырныш .
118:180     - тура ойлымемлан нелеш ида нал , пелшыр йолташ ! - эркын
118:181  пелештыш Выльымон кугыза да верышкыже ӱҥышын шинче .
118:182     первый гана шоҥгын чурийже вожылмо дене чевергыш .
118:183     - тӱҥалына , йолташ-влак ? - Егор Пантелеич карандаш дене
118:184  графиным чиҥ-чиҥ-чин пералтыш .
118:185     - мом тӱҥалат ? заседаний шаҥгысек кая ! - востылалын вашешта
118:186  Матвеев . - Иван Федорович тӱҥал пуэн !
118:187     - тудо кертеш !
118:188  **83**
118:189     - ну мо ? тӱҥалын гын , тӱҥалын лийже . мо нерген кутытышашым
118:190  чыланат паледа : ме таче тазалык аралыме пашам вияҥден колтымо нерген
118:191  каҥашен налшаш улына . + иван Федоровичын манмыла , кузерак айдемым
118:192  кужу ӱмыраным ышташ ?
118:193     - правильне ! - ыштале веселаҥше Вӧдыр Йыван .
118:194     - мут мемнан пагалыме врачна Людмила Ивновна Смирнова йолташлан
118:195  пуалтеш .
118:196     возымо кагаз-влакшым иктыш чумыралын , Людмила шогале .
118:197     пӧлемыште тугай шып лие , уремыште водовычыраҥгын чоҥештен кайымат
118:198  шокта .
118:199     Людмила , кагазышкыже ончалын , чытырналтше йӱк дене эркын тӱҥале .
118:200     - йолташ-влак , партий ден правительствын тыршымыштлан кӧра колхоз
118:201  ялын илышыже ий гын ийыш саемын толеш . тидым те шкендан артельын
118:202  пашаж гычак сайын ужыда . колхозыштыда машина парк , ферма-влак
118:203  ешаралтыныт . тений эмлыме верым почмо . икманаш , озанлыкда койын
118:204  кӱшкӧ нӧлталтеш . те кинде лектыш денат , вольык ончымо паша денат
118:205  изи огыл сеҥымашыш шуын улыда . артельым озанлыкше нӧлталалтме дене
118:206  колхозникын илышыжат кечын улаҥ толеш .
118:207     - ойлаш уке , йытыра киндым кочкына ! - калык кокла гыч Шор
118:208  Микалын йӱкшӧ шоктыш .
118:209     - кузе йытыра киндым ? - врач ӱдыр ыш умыло .
118:210     - ожно , укеан жап годым , кинде руашыш пареҥгым да монь оптена ыле ,
118:211  а кызыт йытыра ложаш денак киндым пыштена ! - умылтарыш Микалын
118:212  ватыже Серепиня .
118:213     - тиде пеш сай ! манеш Людмила , йӱкшӧ койын пеҥгыдемеш . ынде
118:214  кагазышкыжат ончымым чарныш . - колхозникын илышыжым вораҥдарышаш
118:215  верч мыланна умбакыжат лым лийдеак кучедалман . но ик улан илышым
118:216  чоҥымо дене гына лыпланаш лиеш мо ? теве кугызайна айдемын ӱмыр
118:217  кужемдымым вуча . илен-толын ,мутат уке , илышым шуйымо проблема
118:218  решитлыме лиеш . но ик эмлан гына ӱшанаш лиеш мо ? уке , йолташ-
118:219  влак ! айдеме шкежат шке тазалыкшым пеҥгыдемдышаш верч чот
118:220  тыршышаш . айдемын сай йолташыжлан арака ден тамак огыл , а спорт ,
118:221  шкем арун кучымаш лийже ! тунам веле тудо шке элжылан утларак
118:222  пайдам конда . вет таза еҥын илышыжат весела . паша лектышыжат
118:223  кӱшнӧ . таза еҥын ӱмыржат кужу . таклан огыл " тазалык -
118:224  эн кугу поянлык " манеш калык .
118:225  **84**
118:226     - пеш чыным ойлет , ӱдырем , тазалык шӧртньӧ дечат шерге ! -
118:227  Выльымон кува врач ӱдырлан полша лиеш .
118:228     - тазалыкым нимогай окса денат от нал ! - ышталеш Вӧдыр Йыван .
118:229     - калыкын тазалыкше верч , тудын весела чонжо верч мыланна лийже
118:230  манынак тыршаш кӱлеш !
118:231     - кӱлеш улде мо , пеш кӱлеш ! - шокта шеҥгеч .
118:232     мутшым лугыч ыштен пелештат гынат , Людмила ок путаялт ,
118:233  нунылан вашмутым пуымо гай роштге умбаке ойла .
118:234     - еҥ ик кинде дене гына ок иле . айдемын тазалыкше , тудын
118:235  весела кумылжо паша ыштыме условий гыч , мӧҥгысӧ илышыж гыч да
118:236  шкем арун кучымаш гыч иктешлалт толеш . ик мут дене каласаш гын ,
118:237  культура кӱлеш . культура мыняр кӱшнӧ , айдеме шкежат тунар
118:238  кӱшнӧ шога . руш кугу писатель Антон Павлович Чехов тыге возен :
118:239  айдемын , манын , чылажат мотор лийшаш, тӱжвал тӱсшат , чиен коштмо
118:240  вургемжат , кӧргӧ шонымашыжат . а ме ешарена : сурт-кӧргыжат ,
118:241  паша ыштыме вержат ... кузерак вара культура шотышто " спартак "
118:242  колхозышто паша кая ? нелеш налыда гынат , вик каласаш логалеш :
118:243  томам , йолташ-влак ! ом ойло : клубым чаплым ыштен улыда . но
118:244  ик клуб дене веле ялын культурыжым нӧлташ лиеш мо ? а кушто йоча
118:245  учреждений ? мыняр шочшан ӱдырамаш пашаш лектын ок керт : икшывым
118:246  нигӧ дене кодаш . неужели йоча ясльым почаш колхозын вийже ок шуто ?
118:247  моло артельлаште йӧным муытыс .
118:248     врач ӱдырын мутшо ӱдырамаш-влакым ылыжтарыш .
118:249     - мемнан правлений член-влакын изи шочшышт уке , садлан огыт
118:250  кожгане ! - шыдын кычкырале Романын ватыже .
118:251     - председатель йолташ , кеч кеҥеж жаплан да ясльым почаш
118:252  кӱлеш , а то чонышкак витен ! - вес вел гыч шокта .
118:253     - пӧръеҥ-влак , теже мом умшаш вӱдым подылын улыда ! - чарга
118:254  йӱк дене кычкырале Серепиня . - тыланда садиктак ужат , те шепка
118:255  воктен ода шинче .
118:256     - чын ! чын ! ясльым почаш кӱлеш ! поча-аш ! - поръеҥ-влакат
118:257  йӱкым луктыч .
118:258     - эше огыт поч гын , йочанам кажне ердене правленийыш конден
118:259  кодаш тыҥалына , тек шке ончышт ! - Серепиня правлений член-влаклан
118:260  шыдын кычкырале .
118:261  **85**
118:262     - Егор Пантелеич , колыда , калык мом ойла ? - - председательым
118:263  вачыж гыч Матвеев тӱкалтыш . - йоча ясльым почмо шотышто жапым
118:264  шуйкалыде решитлаш кӱлеш .
118:265     - пеш кӱлеш да , але ясле пӧртшым ыштен пытарыме огылыс , -
118:266  умылтара председатель .
118:267     - ясльылан эмлыме вер пӧртын вес шулдыржым кучылташ ок лий мо ?
118:268  вер тудо кызыт яра , - врач ӱдыр ойым пуыш .
118:269     - тудо пӧлемыш правлений гыч радиоузелым кусараш шонена .
118:270     ӱдырамаш-влак лӱшкаш тӱҥальыч .
118:271     - чондымылан вер уло , а чонанлан уке !
118:272     - радиоузел туркалта !
118:273     - чын , чын !
118:274     - йӧра , йӧра , вате-влак , шыпланыза ! йодмыдам шуктена ! - мане
118:275  Егор Пантелеич , лишыл кечылаштак ясльым почаш мутым пуыш .
118:276     Людмила умбакыже ойла :
118:277     - Паша ӱштыме верыштат культура але шагал , йолташ-влак ! мый
118:278  теҥгече фермыдам ончен лектым . ушкал типовой вӱташте шога .
118:279  чыла вере йытыра , ончен куанет ! вик пале : вольык ончышо-влак чот
118:280  тыршат . а вот нунын нерген тыршымаш але шагал коеш . мый ферма
118:281  пӧртыш пурышым гын , ӧрын кайышым . доярка-влакын пӧлемышт изи ,
118:282  шыгыр , коҥга шикшеш . ӱдыр-влак шӧр лектышым кугемдаш тыршат . теве
118:283  Борисова Орина суткаште кажне ушкал деч 25 литр дене шӧрым лӱшташ
118:284  тӱҥалын . а ме нунылан могай условийым ыштен улына ? эсогыл доярка-
118:285  влакын халатыштат вашталташ уке . аптечка нерген омат ойло , тудо
118:286  лийынжат огыл .
118:287     - мо , халат налаш оксам пуымо ыльыс ! - Егор Пантелеич чеверген
118:288  кынел шогале . - ик минутын , Людмила Ивановна ... Пагул !
118:289  Пагул ! ферма вуйлатыше Павел Семняныч толын огыл мо ?
118:290     - тудо тыште ! - омсадӱр гыч икмыняр йӱк кычкырале .
118:291     - пагул ! . ну-ка , тол-ян тышке ?
118:292     Семнян Пагул , шулештын , еҥ кокла гыч шеҥын , ончыко лекте .
118:293     - пагул , доярка-влаклан у халатым ургыкташ колхозын кассыж
118:294  гыч тыланет оксам пуэныт ? - председатель строгын йодо .
118:295  **86**
118:296     - пуэныт ... - ышталеш Семнян Пагул , кидше дене ӱҥышын картузышм
118:297  кормыжтыл шога .
118:298     Егор Пантелеичын ӧрышыжӧ тарваныш .
118:299     - а молан але марте халатым ургыктен отыл ?
118:300     - мо дене ургыктем ? оксаже пытеныс !
118:301     - куш тынар оксам чыкенат ? - председательын ӧрышыжӧ ынде кок
118:302  могырыш кайык шулдырла коштедаш тӱҥале .
118:303     - магазиныш лачак шӧр бидоным ужалаш конденыт ылят , налаш логале .
118:304     - шӧр бидонлан ме тыланет оксам она пу ыле мо ? ну , тыйым ...
118:305  Макси !
118:306     - мый ! - счетовод Макси вер гычше салтакла кынел шогале .
118:307     - эрлак ферма вуйлатышылан халатлык оксам выписатлыза .
118:308  а ферма пӧртеш могай шикшан мончам ыштен улыда , эрла шке терген
118:309  лектам ...
118:310     тачысе заседаний заседаний семын огыл , а тӱшка ешан пӧртыштӧ
118:311  ончыкылык илыш нерген каҥаш кайыме семын эрта . врач ӱдыр умбакыже
118:312  бригадылаште паша ыштыме условийым саемдыме нерген кутырыш : неле
118:313  пашам механизироватлаш , чыла вереат безопасность тохникым шукташ
118:314  кӱштыш .
118:315     - ӱдырамаш-влакым неле пашашке шогалтыме фактат уледа ! - ойла
118:316  умбакыже Людмила . - тиде шотышто мыланна пеҥгыдын решитлаш
118:317  кӱлеш . идымыште , кинде амбар денат мый ужым : ӱдырамаш-влак
118:318  шурно мешакым , неле носилкам нумалыт . а пӧръеҥ-влак , нуным
118:319  ончен , тамакым шупшын  шинчылтыт . пӧръеҥ-влак  , неужели
118:320  тыланда намыш огыл ? вет нуно тендан ватыда , шӱжарда , икшывыда
118:321  улыт . ӱдырамашын нӧргӧ кап-кылжым кужун мо локтылаш ? ӱдырамашын
118:322  кидшым куштылемдаш жап ! вет сурт кӧргысӧ сомылкат чыла тудын
118:323  ӱмбалне . вольыкым ончаш , кочкаш шолташ , мушкаш , чикташ кӱлеш .
118:324  айста , ӱдырамашым утларак пагалаш тӱҥалына , йолташ-влак !
118:325     Людмилан мутшо ӱдырамаш-влакын кумылыштым тарватыш . поро
118:326  шомакым колын , южыштын шинчавӱдыштат лекте .
118:327     - нуно вер качышт годым веле ӱдырамашым пагалышыла койыт .
118:328  а марлан налмеке , чыла мондат ... -  пӧръеҥ-влакым сотарен ,
118:329  Яшан вате пелештыш .
118:330     - адакше 8-ше март пайрем годым шыматышыла койыт !
118:331  **87**
118:332     - чын ! чын ! вара артамышт йомеш ! - йӱкланат ӱдырамаш-влак .
118:333     - колыда , мемнан нерген мом ойлат ? - Матвеев пӧръеҥ-влак
118:334  велыш пуштыланен ончале .
118:335     - колына , - ӱҥышын ышталыт нунышт .
118:336     - тиде ойлымым сайынак ушышко пыштыман . и вообще , неле пашаш
118:337  ӱдырамаш-влаклан нарядым пуэдымым чарнаш кӱлеш , Егор Пантелеич !
118:338     председатель , чын маншыла  вуйжым савалтыш .
118:339     людмила мӧҥгысӧ арулыкешат шогале .
118:340     - калинин йолташ ойлен : айдемын культурыжо , манын , шӱргӧ мушмаш
118:341  гычак тӱҥалеш . кодшо ийла дене таҥастарымаште , колхозник-влак
118:342  культурнынрак илаш тӱҥалыныт . пӧртышкышт электричество ден радиом
118:343  пуртымо , телевизорат уло . кажне окнаште манме гаяк пеледышым , ош
118:344  занавескым ужаш лиеш . чыла тиде сай ! но арулык шотышто ситыдымаш
118:345  але ятыр южо ешыште чылалан шӱргӱштыш ок сите . а южо суртышто
118:346  тараканымат ужаш лиеш .
118:347     - таракан веле мо , але умдылат уло ! - шоктыш йӱк .
118:348     - неужели нуным пытараш мемнан вийна ок сите , йолташ-влак ! ..
118:349  адак кочмо йӱмӧ шотыштат шкенам шагал эскерена : чӱчкыдынак пакча
118:350  емыжым шокшо вӱд дене мушде кочкына , тидлан кӧра мыняр еҥ черлана !
118:351  колхозник-влаклан пашаште йӱаш шолтымо вӱдым ямдылыме нергенат
118:352  шоналташ кӱлеш . идымыште але пасушто - чыла вереат шолтымо вӱдан
118:353  вачок лийже ! теве кокымшо бригадыште ик кугыза пасушто лавыран
118:354  вӱдым йӱын да арня жап черле киен ! . врач ӱдырын йӱкшӧ шыдын шокта ...
118:355     " ну , - шонем , - ынде мый декемат черет шуын , коеш !
118:356  ынде мыйымат критиковатлаш тӱҥалеш . мый тунам вӱд шупшыктышо Вӧдыр
118:357  Йываным чодырашке пулан колтенам . талман кугыза орва лаке гыч
118:358  вӱдым йӱынат , черланен " .
118:359     но Людмила мыйын лумем ыш пелеште . " вес ганалан бригадир-
118:360  влак тидым ушеш налышт " , - мане да весыш кусныш . тау , калык
118:361  ончылно мыйын авторитетем ыш волто . культурный гын , культурный
118:362  еҥ , пала , кузе айдеме деке подходым ышташ !

119:1  119 **126**
119:2  ( Н . Лекайн )
119:3  роман
119:4  кӱртньӧ вий
119:5           кудымшо глава
119:6                1
119:7     поп черкыласе шерге арверым погымо нерген правительствын
119:8  пунчалжым вашке колын шуктен . жапым йомдарыде , тудо
119:9  церковный советым поген . тышке Кожеръял гыч Лазыр кугыза толын .
119:10  тудо шыжым отыш лектын кумалме верч чот шоген ыле . ынде черкын
119:11  шийшӧртньыжым аралаш пижын .
119:12     калык погынен шумек , поп алтарь ончыко лектын шогалынат ,
119:13  ойлаш тӱҥалын :
119:14     - православный калык , ынде коммунист-влак шужышылан
119:15  полшымо амал дене черкым грабитлаш тӱҥалыт . кугу олалаште черке
119:16  гыч ценностьым поген налыныт . тудым Америкыш , Английыш да
119:17  Францийыш тошто парымым тӱлаш колтат . тидым поген огыт керт
119:18  гын , Советлан капут лиеш . ме тыге юмын ценностьым пуэна гын ,
119:19  адакат кугу эҥгекым юмо конда . яллаште чот шогашда верештеш .
119:20  православный-влак , ида пу подписьым . а тышке погынышо-влак ,
119:21  те юмын ӱшан еҥже улыда ! чылт огеш лий гын , калык ӱмбач шийым
119:22  поген выкупатлаш кӱлеш ...
119:23     поп шуко ойлен . тудын мутшым юмын тарзыже-влак чон пытен
119:24  колыштыныт да черкын шийвундыж верч чот шогаш лийын шаланеныт .
119:25     лазыр кугыза , Япык кугыза деке толын , кутырен налын .
119:26  Япык тыгерак каласен :
119:27     - лазыр тос , чыным ойлет , вара веле тӱрлӧ , юмо икте ,
119:28  черке верч шогымаш нимат огыл . шийвундым погаш шӱденыт гын ,
119:29  тиде сай , иктаж-кунаре шкаланнат кодеш .
119:30     - тиде , Япык он , туге , йӧн улмо годым нерген эртарыман огыл .
119:31     тиде жапыште шолт-шолт-шолт сургалт кайыш .
119:32     - орол пӧртыш , сходыш ! - шоктыш йӱк .
119:33     - йора , йора , - манеш Япык кугыза .
119:34     - ужат , Эчан калыкымат пога , - мане Лазыр .
119:35     калык орол пӧртыш вашке чумыртыш . тений тудо вучыктылмаш уке .
119:36  ала иктаж у увер уло манын , ик сурт кодде погынат .
119:37     - йолташ-влак , погынымашым тӱҥалаш лиеш ? - йодеш
119:38  Стапан + йыван .
119:39  **127**
119:40     - лиеш , чылан улыт , - шокта йӱк .
119:41     - мемнан ончышаш паша икте гына , - тӱҥале Эчан , -
119:42  тиде церковный ценностьым погымо нерген . те , пошкудо-влак , шкат
119:43  ужыда : калык шужен ила .
119:44     Эчан пеш кужун ыш ойло , мутым вигак кӱлеш вопросыш
119:45  кондыш . черкыште улшо ший-шӧртньым погымо нерген тудын каласымеке ,
119:46  шукышт тупуй ойлаш тӱҥальыч .
119:47     - тидын дене шужышо калыкым темен кертат ,ужат , ойлашат ок
119:48  шого , - шоктыш Акпай .
119:49     - тыге огыл , родо-влак , ме чылажым темен огына керт гын ,
119:50  кеч йоча-влаклан ситарена .
119:51     - огына пу , огына пу ! -кычкыркалаш тӱҥальыч поян-влак .
119:52     - нуно , конечно , огыт пу ! -  шоктыш Кргорий Мичи . - молан
119:53  пуат , вет нунын киндышт уло , а йорло-влакын йочашт колен пытат .
119:54  ялыште шагал йоча колен мо ? пуаш кӱлеш .
119:55     - пуаш ыштыза , родо-влак , пуаш ыштыза ! - кычкыра Петр кугыза .
119:56     поян-влак кеч-кунар каргашышт гынат , калыкым чарен ышт керт .
119:57  тунам Лазыр кугыза кынел шогале .
119:58     - пошкудо-влак , раз пуаш маныда гын , тендам чараш огес лий .
119:59  но мый святой ыресым пуымо деч тупуй шогем . мыйын оем тыгай :
119:60  марий ӱдрамашын шийже шуко . лучо черке гыч пуымо олмеш шийым
119:61  погаш . кӧ кунар шона , юмым пагала гын , пуа .
119:62     - куватын да шешкычын шийжым намиен пу . шыжым отышко
119:63  кумалыктас темлен коштыч , мемнан гай дурак-влак деч уло-уке уржам
119:64  погыктышыч , ынде черке кӱлеш лийын , черке ырес кӱлеш ! -
119:65  сыдын ойла Сергей .
119:66     - чын-чын ! - кычкырат калык кокла гыч . - мыланна кызыт нимогай
119:67  шийвундо огеш кӱл , лач илен лекташ гына лийже .
119:68     - иктат огеш шужо ыле , пошкудо-влак , - коклаш пурыш Япык
119:69  кугыза , - тиде чылажат пояным пытарыме ден лийын , ынде поянжат
119:70  кӱлеш чай , да ... уке !
119:71     - умшатым петыре , корак пурен кая , - воштылеш Мичи .
119:72     калык кужун ыш рӱжгӧ , черке гыч ший-шӧртньым пуаш ыштыш .
119:73     лазыр кугыза погынымаш гыч пеш шыдешкен ошкыльо . эрлашыжым
119:74  эрдене пӧрт еда ший оксам погаш
119:75  **128**
119:76  лекте . епрем вате памашыш эрак воленат , волак воктеч ойырленат
119:77  огеш керт - мутлана .
119:78     - ончыза , вате-влак , мый Кычыри кугыжа годсо кок пелтеҥгеаш
119:79  шийым вуйимем гыч пӱтырал пуышым . ок лий , святой ыресым сулен
119:80  кодыде ок лий , - ышталеш , вуйимыжым налын ончыкта .
119:81     - шешке , вуйимемжат уке да ... ушкал налмашке чыла пурен каен ,
119:82  ынде кум ий вуйиме деч посна коштам , вара мом пӱтырал пуэм гын ?
119:83  ушкал пуным пӱтырал пуаш гын веле . тудыжынат пукшаш
119:84  уке дене пунжат кодын огыл , - воштылеш Эмелян кува .
119:85     - э - э , тый тӱнятым мондышыч аман , ужат , ушкалан лийын ,
119:86  изиш чыл-чыл коеш-ыс .
119:87     - мо тӱням мондымыжо ... шешке , уке гын , чынжымак , мом пуэм
119:88  вара , - манят , Емелян кува , тояжым тоялен , вӱдым нумал кайыш .
119:89     - сокыр ия , локтызо , пел окна , вес шинчатымат юмыжо шӱтен
119:90  йоктарем ыле ! - вурсен кодеш Епрем вате .
119:91     лазыр кугыза тиде кече ял йыр савырнен . кӧ шымлурым , кӧ
119:92  пелтеҥгем , южышт теҥгем пуэныт . но тиде окса чылажат поп ден
119:93  кулак-влак кидеш кодо .
119:94                  ӹӹ
119:95     шошо велеш ялла мучко куан увер шарлыш : йоча влаклан американский
119:96  паекым пуаш тӱҥалыт . кожеръялешат столовый почылто . вуйлатышыжлан
119:97  Кргори Мичим шогалтышт . тудо шке пӧртешыжак столовыйым
119:98  организоватлыш , ватыжак , Ведаси , повар лие . пӧрт кутышеш оҥа
119:99  дене кум ӱстелым , шинчаш тугаяр кужу теҥгылым ыштыктыш . ик лукышто -
119:100  изи стойка , тудын тураште кок салман виса кеча .
119:101     первый кече . кугурак йоча-влакым вӱден , изиракшын нумалын ,
119:102  ӱдрамаш-влак йӱдым вочшо  лумын келын , тӱшка дене але шкетын
119:103  Кригори Мичин пӧртышкыжӧ чумыргаш тӱҥальыч .
119:104     - кеч те илен кодса ыле , - манеш шемалге тӱсан вате ,
119:105  кидешыже ик йочам нумалын , весым вӱден ошкеда .
119:106     - мыланна , шоҥго-влаклан , тугакшат илаш шуко кодын огыл ,
119:107  арва лепошлыжат кая , - шокта весе .
119:108     - йӧра кеч совет власть амыркан паекым луктын .
119:109  **129**
119:110     - аве , тусто няням пуат вет ? - йодеш ӱдрамашын кидысе йочаже .
119:111     - пуат , эргым пуат , - манеш аваже .
119:112     Мичин пӧртшӧ тич - ӱдрамаш ден йоча-влак . кужу ӱстел йыр погынен
119:113  шинчын , шӱрым кочкыт . йӱкышт чыге-маге веле шокта . кочкын теммекышт ,
119:114  авашт кодшо обедым мӧҥгышкышт наҥгаят .
119:115     тыге паша каяш тыҥале . кече эрта , ӱдрамаш-влак йочаштым эре
119:116  кондат . но вараракшым шукышт шочшыштым кондымым чарнышт , шке
119:117  гына , толын , продӱктым мӧҥгышкышт наҥгаят .
119:118     ик кечын Кригори Мичи , урем дене эртышыжла , модын куржталше
119:119  вич ияшрак йочам кидышкыже нале да кӱшкӧ нӧлтале . изи эрге
119:120  шыргыжал колтыш , йогышо нержым йыжок шупшыльо .
119:121     - ази , няням пуэт вет ? - мане вара .
119:122     - пуэм , изи , пеш пуэм . ават эре намия вет ?
119:123     - авам намия . вара ме нямына .
119:124     - кӧ дене нямыда ?
119:125     - авам , акам да монь кумытын , нылытын нямына .
119:126     " да , - шоналтыш Мичи , - тушто шоҥго " йоча-влакат "
119:127  полшат аман " . тиде йодыштмаш Мичилан йоча-влакын титакан ачашт-
119:128  аваштым пален налаш полшыш . тудо эрлашыжымак порядкым весемдаш пиже .
119:129     - пошкудо-влак , синчен лийза : тачысе кече гыч мӧҥгӧ нимогай
119:130  продуктымат ом колто . ужамат , мӧҥгыштыда шкат пайыш пуреда .
119:131     - кай , шке йочам кузе обижает ! шокта шайыкрак шинчан ӱдрамаш .
119:132     - айда улыт , улыт . калык коклаште тӱрлӧ еҥат уло , - манеш весе .
119:133     шӱрым оптен пуымеке , йоча-влак вигак кӱмыжыш керылтыт .
119:134  йоктарен-йоктарен кочкыт ,  а авашт нуным оролен шогат . очыни ,
119:135  нунынат шӱвылышт йога , южыжын подыл колтымыжат шуэш , но тӱкаш -
119:136  калык ончылно вожылмаш ...
119:137     шуко-шагал жап эртымек , йоча-влакын нормышт ала-мо шот дене эркын-
119:138  эркын иземе , кочкаш ситыдыме лие . кажне кечын дежурный лийӱн гынат ,
119:139  мо-кузежым умылаш лийын огыл . вате-влак Кргори Мичи дене
119:140  вурседалынат нальыч .
119:141     - тый шке кугу логарышкет шӱшкат ! уке гын тынар шагал лийман
119:142  огыл , - мане ӱдрамаш кокла гыч Пӧкла .
119:143  **130**
119:144     - шкат дежуритлет вет чыла ужынат . вара иктажмом шылтышым мо ?
119:145  але пурен шинчын кочкым ? - манеш Мичи .
119:146     - тый пеш чоя улат . тыйым кузе кучен кертат ! - каргаша Пӧкла .
119:147     туманлымаш талышныш . вате-влак рӱжгаш тӱҥальыч . нуно
119:148  Кргори Мичи ӱмбак коршаҥге гай пижыныт . варажым толкын мардеж
119:149  семын лектын кайышт .
119:150     - Элексей Эчанлан каласена ! тыланет тудо ушым пурта ! -
119:151  маньыч нуно .
119:152     кечывалым Кргори Мичи деке Эчан тольо . тудо тыматлын коеш ,
119:153  пуйто тыглай гына пурен.
119:154     - ну , кузе , Мичи , пашат кая ? - иодо тудо .
119:155     - шот дене кая , - манеш Мичи .
119:156     - столовыет пеш примитивный-ыс ,
119:157     - временно вет , тылеч сайже молан .
119:158     эчан ик могырыш да вес могырыш ончен савырныш .
119:159     - Мичи , пашат каяшыже кая да ... тыйын ӱмбакет вуйшиймаш
119:160  пеш шуко уло . тый йоча нормым шалатылат , очыни , - мане вара
119:161  Эчан , + мичин койышыжым шеклана .
119:162     - Александр Алексейыч , кӱлеш-огыллан ит ӱшане , тиде - шоя !
119:163     - слушай , Верушат тыгак ойла . вет мыйын Генокемат коштеш ,
119:164  - керын пелештыш Эчан .
119:165     - уке , родем , мый тыге ыштылмаш уке ! тиде чыла - чара шоя ! -
119:166  кычкырен ойла Мичи .
119:167     Эчан Мичи ӱмбак тӱткын ончале . шинчажлан Мичин тӱсшӧ
119:168  ӧрдыктымӧ сӧснала  коеш .
119:169     - ну йӧра , - мане вара , - ончена . шужышо-влакын пайыштым
119:170  кочкынат гын , сайжак огыл . тунам американский паек ряшка гычет
119:171  лектын вочмыжымат огеш шиж , - Эчан шыдын ойлыш да омсашке ошкыльо .
119:172     - я не пуганный ворон , - манеш Мичи .
119:173     - будешь пуганным ! - омса петырналтме годым шоктыш йӱк .
119:174     Эчан , Кргори Мичи деч кайшыжла , Сергейым вашлие
119:175     - Эчан изай , кушко мийшыч ? - йодо Сергей .
119:176     - мичим проверятлен лектым .
119:177     - мом ойла вара ?
119:178     - ойла тудо , жулик ... Сергей шольо , тый рвезе улат .
119:179  мыйын шонымаште , тиде пашам ыштен кертат .
119:180     - мом ?
119:181  **131**
119:182     - оролаш кӱлеш .
119:183     - мичим ?
119:184     - ну да ... кастене шекланаш .ынде йыд телымсе гай кужу огыл ,
119:185  притом лывыргырак . шекланаш , мом ыштылеш тудо .
119:186     - тиде оет верне , - манеш Шергей .
119:187     - варарак мый декем мий , эше каҥашен налына , ачатымат каласе ,
119:188  - мане Эчан , Сергей деч ойырлен , мӧҥгышкыжӧ пурыш .
119:189     тылеч вара Сергей кажне йӱд урем воктен кошташ тӱҥале .
119:190  чӱчкыдынак , Мичин окна йымакше миен , колышт шоген . но Мичи пеш
119:191  чоя : чыла окнажым тул чӱктымӧ жапыштак комдыштен шында .
119:192     коштын-коштын , Сергей йыгыжгыш . ик кастене , малаш вочшаш
119:193  жапыште , тудым Эчан кычкырен пуртыш .
119:194     - ну , вара кузе ? - йодо Эчан .
119:195     - нимо шотат уке . окна йымаке миен , ала-кунар гана колыштынам .
119:196  мом ойлат - нимом умылаш огеш лий . кочмо йӱк гаят шокта , но
119:197  пурашыже ом тошт . ынде коштын-коштын йыгыжгенат пытышым .
119:198     - чыте ! тиде кеч мучительный паша , ала шот лектеш .
119:199     - уке , Эчан изай , тиде йӱд деч вара коштмым чарнем .
119:200  мо , мый пий улам мо , - йыгыжген пытышыла ойла Сергей .
119:201     - слушай , тый иктаж-мом шижат гын , пуренак ончо .
119:202     - тугеже оҥай огыл .
119:203     - амалым муаш кӱлеш , иктаж сомыл дене пурышо лияш .
119:204     Эчан дене Сергей ятыр мутланен шинчышт .
119:205     - ну , ынде , Шергей , каяшет жап , - мане вара Эчан .
119:206     шокшо пӧрт гыч тарванымыже ок шу гынат , Сергей ӧкым
119:207  лектын ошкыльо .
119:208     Эчан вашке мален колтен ыш керт . Крогори Мичи нерген шуко
119:209  марте шонен кийыш .
119:210     - раз жалоба-влак улыт , то ревизийым ыштыкташ кӱлеш . мо-гынат
119:211  тушто уло , - мане Верушлан , - а Сергейым тегак орландарыме ок
119:212  кӱл . рвезе так малыде коштеш .
119:213     - туге шол , - мане пеле малыше Веруш .
119:214     эчанынат омыжо сеҥыш . нералтен колтыш . теве омо коеш :
119:215  эчан пуйто Лазыр Акимым чодраште имне дене поктен кудалеш .
119:216  тудын шем алашаже омарта гоч , кашка
119:217  **132**
119:218  ӱмбач тӧрштыл-тӧрштыл эрта . теве Эчан поктен шуо . шашкыжым луктын ,
119:219  йошт руал колтыш . яким кенета сӧсна лие , ончыч куржеш ыле гын ,
119:220  ындыжым кудалаш тӱҥале . эчан , поктен шуын , шашкыжым нӧлтал
119:221  колтыш , яким сӧсна гыч шиште лие да пӱнчӧ вуйыш чоҥештен кӱзыш .
119:222  эчаным воштылшыла , тоҥ-тоҥ-тоҥ чӱҥга . " эх , винтовкем лийже ыле ,
119:223  чечас волтен шуэм ыле " , - шоналта эчан ындыжым йӱк дӱҥ-дӱҥ-дӱҥ
119:224  шокташ тӱҥале .
119:225     - Эчан , Эчан Сергей толын ала-мо , кынел , - пулышыж гыч
119:226  кучен , Веруш ойла .
119:227     Эчан тыве-тово кынел шинче .
119:228     - кушто Яким , кушто ? ! - пу-ян наганем ! ӧрткен кычкыра
119:229  тудо .
119:230     - Яким огыл , - манеш Веруш , - тиде Сергей ала-мо .
119:231     - омым ужынам улмаш , - мане Эчан , воштыл колтыш . вашке
119:232  гына йолжым портышкемыш шурале да , ужга пинчакым вачыш сакалтен ,
119:233  куржын лекте .
119:234     Эчан капкашке миен перныш .
119:235     - кӧ тушто ? - йодеш .
119:236     - айда вашке , Эчан изай ! мичи деке ала-кӧ имне дене толын
119:237  пурыш , - шокта Сергейын йӱкшӧ .
119:238     - чечас , наганым гына налам , - Эчан минут жапыште пӧртыш
119:239  пурен лекте . - ну , кайышна , - мане вара .
119:240     нуно вашке гына Кргори Мичин капкаж ончык миен шуыч .
119:241  коктынат меҥге воктене йымен шогальыч . чуко жап ыш эрте , уремыш
119:242  Ведаси лекте . тудо кок могырыш ончале да , капка йӱкым ыштыде ,
119:243  моҥгеш пурен кайыш .
119:244     - нигӧат уке , - мане кудвечыште .
119:245     - капкам лекмекет , пикшла чыме , - шокта Мичин йӱкшӧ .
119:246     - мыйын имне кертеш , - манеш палыдыме еҥ .
119:247     тыге мутланымым колын , Эчанын шыдыже ылыжеш . тудлан пружина
119:248  ӱмбалне шогымыла чучеш .
119:249     - теве рушла капка комдык почылто . имне тӧршталтен лекташ
119:250  гына тӱҥалын ыле - Эчан вуйжо гыч пӱтырен кучыш .
119:251     - стоп ! остановись ! - кычкырал колтыш .
119:252     - мом ыштылат , Эчан ! тиде ... родо , корно гыч эртышыжла
119:253  пурен вет ! - кычкыра Мичи .
119:254     - ончена ! могай родо тудо , - мане Эчан . - тол , Сергей ,
119:255  имне вуйым кучо , мый проверкым ыштем , мане да тер деке миен
119:256  шогале .
119:257     - кораҥза ! тер лишке ида тол !
119:258  **133**
119:259     тер деч чылаштымат кораҥдымек , чыптам шергалын ончаш
119:260  тӱҥале .
119:261     - тый , родо , кушеч улат ? - палыдыме еҥ деч йодо Эчан .
119:262     - Энер-чола гыч .
119:263     - а-а , ынде палышым , вакш озан эргыже Вӧдыр Иля улат улмаш-ыс .
119:264     - а мо вара ?
119:265     - нимат уке . тиде ложашым кушто муынат ?
119:266     - тидым мый Шернур велым кондем .
119:267     - шылже кушеч ?
119:268     - тушечынак .
119:269     - ну , сита , йомакым эрла колтет . айда шич терышкет ,
119:270  сельуполномоченный деке каена .
119:271     - кеч-куш наҥгае . мый шкемынлан ске оза улам .
119:272     - ужына тушто - кӧ оза .
119:273     имньым тарватен , уремыш лектын кудальыч .
119:274     эрлашыжым волость гыч ревизий толын шуо . ревизионный комиссийлан
119:275  Эчан могай паша лийме нерген чыла каласкалыш , вара нунын йодмышт
119:276  почеш , шкежат партячейка гыч представитель лӱм дене ревизийыште
119:277  участвоватлыш .
119:278     тӱжвач ончымаште , Мичин нимогай ситыдымашыжат уке гай ыле .
119:279  но ревизийын сайын тергымыж дене ятыр ситыдымаш лекте : коло
119:280  пуд ош ложаш , шым пуд шыл , пудат пеле ӱй да кок пуд чоло сакыр
119:281  ложаш .
119:282     - ну , йолташ-влак , - ревизионный комиссийлан ойла Эчан , -
119:283  Кргори Мичим мый тыгайлан сотлен омыл ыле . вет тудо революций
119:284  жапыште совет власть верч чот шогыш , кулак-влак ваштареш кучедале ,
119:285  а ынде , ужыда , мом ыштылын .
119:286     - туге-е , - манеш предревком , - айдеме мом шона , тудын ушышкыжо
119:287  пурен ончаш огеш лий .
119:288     ревизий эртымеке , Кргори Мичи чот шонкалаш тӱҥале . тудо
119:289  йӱдшӧ-кечыже ойгыра маленат огеш керт . коклан , малаш шочмеке ,
119:290  ватыж денат каҥашен онча .
119:291     - мом ыштена ынде , Ведаси ? - манеш тудо , вара кужун ,
119:292  келгын шӱлалтен колта .
119:293     - ойлышым вет , Мичи : изиракын , маньым . а тый "ничево"
119:294  манат , на ынде , " ничевот " кушко шуктыш . кеч ӧрдыжкыжӧ ом
119:295  колто ыле .
119:296     - чыла Эчанак кертеш . эчан огыл гын , нигӧ огеш шиж ыле . ынде
119:297  мыланем тюрьма деч моло уке . но ... но
119:298  **134**
119:299  мый тюрьмаш ом кае , шылам , у кинде шумешке коштам .
119:300  а вараже чыла тиде пашам мондат , судитлат гынат , тунам шукылан
119:301  огыл .
119:302     тыге Мичи ик кастене мутланен киен . шуко жап эртен огыл ,
119:303  милиций кучаш толмашеш мӧҥгыштыжӧ уке лийын .
119:304             шымше глава
119:305     кужу теле эртен кайыш . но калыкын ойгыжо лум дене пырля ыш
119:306  шуло . тудо тугак талышна , шошо кече эше утларак гына ярныше
119:307  кап-кыллан нелым конда . яллаште поче-поче кӱчызӧ-влак пӧрт гыч
119:308  пӧртыш лӱҥген коштыт . но нуно арва лепошка деч молым огыт му ,
119:309  шуко вере рудыжат огеш логал . южышт , корнешак шуйнен возын ,
119:310  кече ваштареш шулен кийшыштла колат . кас еда орол пӧрт кӱчызӧ
119:311  дене темын шинчеш . кастене сай вочшо кӱчызӧ-влак кокла гыч
119:312  эрлан кӧ-гынат колышо лиеш . тыгай годым Мухаматлан шыгыр
119:313  шуэш : сельуполномоченныйым кычалаш , явитлаш да тойыкташ
119:314  кӱлеш . орол кугыза ала шкежат тыгак кола , вет тудымат пукшышо
119:315  уке . арва лепошка дене гына ила . сандене тудо кажне колышым айдеме
119:316  семынак тойыкташ тӧча , шукыж годым шкак мушкеш .
119:317     калык пасушко шошо агалан лекшаш . но шуко еҥын урлыкашыже ик
119:318  пырчат уке . эчан , волисполкомыш коштын , Кожеръял йорло марий-
119:319  влаклан урлыкашым хлопотайыш . марий-влак сайрак аҥаштым ойыркален ӱдаш
119:320  тӱҥальыч .
119:321     первый кечын Эчан пел йыраҥ чоло курале . кече шокшо . коклан ,
119:322  лыжгыкталын , пасу гоч мардеж эрта . тудо уржавечыш миен керылтеш да ,
119:323  озымым ниялткален , чодра тӱрыш куржеш . озым кияк гай чапле ,
119:324  мӱндыркӧ шемын коеш .
119:325     канаш шичмек , Эчан , вуйым кумык сакен , ала-мом шуко шонен
119:326  шинчыш . кунам тудо вуйжым нӧлтал колтыш , воктенже макар кугызам
119:327  ужо .
119:328     - мом тынаре шонет ? - ышталеш Макар .
119:329     - илышыште шонаш шагал огыл , мо-гына огеш лий . вот Мичи могай
119:330  сай , толкан еҥ ыле - пужлыш ... шич Макар изай , лучо тамакым
119:331  шупшына , - мане Эчан .
119:332  **135**
119:333     - Мичим мыят сай еҥлан шотленам ыле , - менеш Макар , трупкажым
119:334  луктын пералта .
119:335     Эчан ден Макар кугыза ятыр мутланен шинчышт . вара , тарванен ,
119:336  адакат куралаш тӱҥальыч .
119:337     кастене , мӧҥгыжӧ толмеке , Эчан кукшо лепошка дене шокшо чайым
119:338  йӱым шӱнден да ноймылан кӧра чот мален колтен .
119:339     йӱдым пич малышым кенета ватыже кычкыраш тӱҥале .
119:340     - мо адак ? - йодеш Эчан .
119:341     - колат , йыван изайын пийже ала-молан пӧртна воктене оптен-оптен
119:342  кудалыштеш .
119:343     Эчан кынел шинче , урем окнашке миен онча . но окна гыч нимат
119:344  огеш кой . кавам пыл налме дене пич пычкемыш лийын . а пий тугак ,
119:345  оптен-оптен , мӧҥгеш-оньыш кудалыштеш .
119:346     - нигӧат уке , - манеш Эчан , - йӱр гына пеш сайын тӱҥалын .
119:347     - Эча-ан , ынде лӱдам веле , Мичи Лазыр Яким деке
119:348  ушнен , маныт . шукерте огыл Эҥер-Солашке малаш лектыныт , манеш .
119:349     - ну Мичиат - чылт дурак . молан шылын куржашыже .
119:350     - ынде тый ман , тудлан тыге ыштылашжак огеш кӱл ыле .
119:351     эр велеш гына пий оптымым чарныш . тиде жапыште Эчан ден
119:352  Верушат мален колтеныт .
119:353     Эрдене , кече лекме деч ончычак , Макар кугыза Эчан
119:354  деке куржын тольо . шкеже какарген , пеш ӧрткышыла коеш .
119:355     - Эчан , пытышым .
119:356     - мо лийыч ?
119:357     - имнем кычкен наҥгайышт .
119:358     - шижын отыл мо ? - йодеш Веруш .
119:359     - могай шижын омыл . шижме ӱмбачак . коктын улыт , иктыже
119:360  Мичила койо , весыже Якимак ыле . а лекташыже тоштат , ужат .
119:361     - вот каргыме-влак , вот сволочь-влак ! манеш Эчан , пӧрт мучко
119:362  кок могырыш коштеш .
119:363     - мый ойлышым вет , - шокта Веруш , - йӱдвошт мемнан
119:364  пӧрт воктене пий оптыш . нунак костыныт . Эчаным пуштын кодынешт улмаш
119:365  дыр . мичижат пеш сырен-ыш .
119:366  **136**
119:367     - кышам онченат мо , кушкыла каеныт ? - йодо Эчан .
119:368     - ончен омыл шол .
119:369     - айда каена . але еҥ кошташ тӱҥалын огыл .
119:370     нуно коктын уремыш лектыныт гына ыле , ваштарешышт Ондри
119:371  Япык куржын толеш .
119:372     - томаша , Эчан шольо , томаша ! мӱндырчынак кычкыра тудо .
119:373     - мо томаша ?
119:374     - томаша ! клатым толеныт , чыла поген лектыныт . ик пуд
119:375     чоло соктам наҥгаеныт , лу кремга чоло ӱйым да молымат чыла
119:376  поген луктыныт .
119:377     - нунак ыштылыныт , моло огыл , - манеш Эчан .
119:378     - кӧмыт нуно ?
119:379     - якин ден Мичи .теве Макар кугызайын имньыжым кычкен каеныт .
119:380     - то-то , капка ончылно имне кыша уло . эх , каргыме кашак , юмын
119:381  каргыме-влак . юмыжат ок тӱкӧ мо ? - шоктыш Ондри Япык , ер кече
119:382  могырыш савырнен , сукалтен шинче . - эй , кугу юмо , кугу пӱршӧ ,
119:383  осал тушман-влакын чоныштым налак ыле , каргыме чоныштым сотана
119:384  кидышке кучыктенак пу ! - кумалаш тӱҥале тудо .
119:385     тиде жапыште Стапан Йыван , Сергей да молат уремыш лектыч .
119:386     - мо тугай ? - ӧрын йодыт .
119:387     - вор ... ял мучко грабитлен коштыныт .
119:388     - айдыза кышам ончена , наверно , йӱр деч вара каеныт , - манеш
119:389  Макар .
119:390     - калык , рӱжге тарванен , урем дене эрта . нуно Ондри Япыкын капка
119:391  ончыланже шогальыч , кышам ончат .
119:392     - теве ужыда , - манеш Сергей - тышкак пуреныт , вара ял мучашке
119:393  эртеныт .
119:394     - нимомак шижын огынал , нимомак , - ышталеш Япык вате , -
119:395  йӱр толмо дене ала-мо пеш чот мален колтенна .
119:396     калык лӱшка . тушеч тарвана , ял мучашкыла орвв кыша дене лектыч .
119:397  нуно чодра тӱрыш вошт миеныт . но умбакыже каяш тоштын огытыл .
119:398     кечывал лишан милиционер-влак ялышке толын пурышт , нунын дене
119:399  пырля тыглай вургеман еҥ-влакат ыльыч . Андри Иван ден Сергей
119:400  винтовка дене шотат .
119:401     - Александр Алексейыч , здравствуйте , - манеш Иван .
119:402  **137**
119:403     - тӧрланен шуыч ?
119:404     - пыкше-пыкше , вет кум тылзе больницыште кийшым . айда ынде
119:405  пирым лӱяш каена , облавым ыштена , - воштылеш Иван .
119:406     отряд , ялым лектын , чодра велке кыша почеш ошкыльо . чодра
119:407  тӱрыш шумек , орва кыша чодра воктенсе корныш савырныш , вара
119:408  акрет годсо шыгыр корныш лекте .
119:409     - йолташ-влак , чумырген ида кае . корно дене кок еҥ гына
119:410  ошкылжо , а молышт , лу йолтошкалтышлан торлен , чодра дене
119:411  кайыза , - мане начальник .
119:412     отряд цепьым ыштыш . корно дене начальник шкеже да Эчан
119:413  гына ошкедат . кожеран чодрам эрталтен , нуно пӱнчерыш лектыч .
119:414     чодраште сылне . але кызыт гына кушкын шогалше шудо , ландыш ,
119:415  шарлыше лышташ чодра сыным пуртен . куку йӱк , тӱрлӧ кайыкын
119:416  сылне мурыжо чодраш шошо койышым конден .
119:417     теве отряд купан верыш пура . кенета Эчан шогале
119:418     - начальник йолташ , ужат ?
119:419     - мо ?
119:420     - имне вет ? манеш эчан , кидше дене ончыкта .
119:421     - имне , - шокта начальник , тунамак купым авыраш командым пуыш .
119:422     Эчан ден начальник шкештат корно гӱч кораҥыч . лап лийын ,
119:423  ик пушеҥге деч вес пушеҥге деке вончат . теве орва ындыжым раш
119:424  коеш . но тушто иктат уке . Эчан ден начальник орва дек лишемыт .
119:425  пушеҥге укшым пурын шогышо имне нуным ужын рокмалтен колтыш .
119:426     - ах , черти , шикшалтыныт , - мане начальник .
119:427     - начальник йолташ , шоналтен каласыш Эчан , - нуно тышечын
119:428  огыл , очыни , чодра тӱр гычак , толымо арверыштым поген , вес
119:429  корныш лупшалтыныт , а имньым шыгыр корныш пуртен колтеныт .
119:430     - пожале вет , - манеш начальник .
119:431     - тыгак лийын , ужат , имне , пижын шогалмешкыже ,
119:432  эре корно дене каен , очыни , айдемым эр годсек ужын огыл . сандене ,
119:433  мемнам ужмеке , вигак рокмалтен колтыш .
119:434     - путырак чын , мане начальник .
119:435     тиде жапыште облавым ыштыше-влак , йыр авырен , ик верыш
119:436  чумырген шуыч .

120:1  120 **214**
120:2  ( Ахмет Асаев )
120:3  роман
120:4  ошвичыжат йӱксыжат
120:5     чолпанат , нимом каласыде , мӧҥгыжӧ гыч лектын каен . кум кече
120:6  Стрельников дене уна лийын иленат , теҥгече кастене гына пӧртылын .
120:7  изишак ӱҥышемшыла коеш . йолташыже , витне , каяш шӱден огыл .
120:8     мексонымат кара тӱсшӧ эше утларак веле шемемшыла коеш .
120:9  неужели чыла кӱрлеш ? кодшо ӱмыржым тудлан адак лавра Икса
120:10  ӱмбалнак эртараш перна мо ?
120:11     раш умылыде , Мексон иктым шонен : чыла тиде куктеж улыжат
120:12  проект йоммылан верч шочын . теҥгече кастене гына тудо Окалче
120:13  деч пален налын : Сергей ден Чолпан коклаш Даша шогалын .
120:14  тидыже Мексонланат , Окалчыланат ок келше . вет урлык тукым
120:15  велым огыл гынат , Чолпан ден Даша коклаште родо шот уло :
120:16  Чолпан Окалчын изаже , а Даша Мексонын шӱжарже . чын ,
120:17  шочмо шӱжаржак огыл , но садак Мексон тудлан лишыл чӱчӱжӧ
120:18  лиеш . а мом ыштет , Мексон ден Окалче шкештак титакан улыт .
120:19  вет чыным ойлат : мотор ӱдрамаш тулан кӱртньӧ гай йоҥылыш тӱкнет -
120:20  тыманмеш когаргет . а чолпан ден Дашалан тӱкнаш окалче ден
120:21  Мексон амалым шкак пуэныт : когыньыштым йыгыре пӧлемеш
120:22  верландареныт ...
120:23     окалчылан утларакшым Сергей жалке . Сергейым тудо шке эргыж
120:24  олмешак ужаш тунемын . даша дене ушнат гын , сай веҥе лиеш ,
120:25  шонен ыле .
120:26     ындыжым мо вуча ? неужели тудын изаже Даша денак ушна ? шона
120:27  Окалче , но ок ӱшане : тыге лийшаш огыл , лийын ок керт .
120:28  вет изаже Вера Петровнам тошто семынак чамана . ына , Алексей
120:29  верч кузе тырша . уке , уке , Даша титакан ! .. окалче теҥгечак
120:30  Мексон дене кутырен каҥашыш : Сергейым кузе-гынат шӱкалме ок кӱл .
120:31  кызыт нунын коклаште мо лийын гын , ала-могай йоҥылышлан кӧра ...
120:32     Мексон таче пӧртнчылно шинча . кол кучыма гыч толын веле .
120:33  но кидыштыже кол огыл , а пире пӱчкын кодымо лудо . тудым Окалчылан
120:34  ончыктынеже , Икса гыч тувыр-йолашым шӱялтен кӱзымыжым вуча .
120:35  но Окалче шкетын огыл , а Сергей дене пырля толын пурыш .
120:36  тувыр-йолаш сакышаш кандран лушкымыжым ужын , Окалче ятлаш пиже :
120:37  **215**
120:38     - суртышто мыняр пӧръеҥ , кандра меҥгымат огыт ачале , теве
120:39  вашке йӧршын йӧрлеш .
120:40     - акай , кандратым пу , мый шке кылдем , - Сергей Окалчылан
120:41  полшаш лие .
120:42     Сергейын тыршымыжым ужын Окалче тудым мокталтыде ыш чыте :
120:43     - ӱдырем лиеш гын , марлан , товатат , тыланет веле пуэм ыле .
120:44     - окалче акай , мыланем ынде крокодилым веле йӧраташ кодеш , -
120:45  Сергей веселан кояш тыршен вашештыш .
120:46     - молан ?
120:47     - тудо шеҥгеке чакнен ок мошто . южо ӱдрамаш гай огыл ...
120:48     Сергейын туштен ойлымыжым Окалче умылыш , но нимом пелештен
120:49  ӱш шукто , нунын деке Мексон лишеме .
120:50     - теве ончо , кужу пӱет мом ыштен ? - лудыжым Окалчылан
120:51  ончыктыш .
120:52     - каргыме , адак толын ? логарешыже шинчам ыле ! - турыр-йолашым
120:53  Мексонлан сакаш шӱдышат , окалче саде лудыж дене Манаев деке лектын
120:54  ошкыльо , лудым кӱташ иктаж еҥым йоднеже .
120:55     - а мом Манаев почеш кошташ ? лучо пирыжымак лӱяш . кызыт кече
120:56     ояр , йӱд леве . икса тӱрыштӧ пеш сай . Сергей , ала келшет ?
120:57  - йодо Мексон .
120:58     " пире " мутым колын , пӧрт гыч Чолпан ден Миклаят лектыч .
120:59  чолпан Сергейым вачыж гыч пералтен каласыш :
120:60     - каена ! эрла вет каныме кече . кастене колым кучена ,
120:61  а эр велеш пире деке каена . только пелен Алексейым налаш
120:62  кӱлеш ыле , але пычалжым ...
120:63     чыланат келешышт . миклаят пеш кайнеже ыле , да аваже толын шуо .
120:64     - тыят кайнет ? каен ончо ! каен гына ончо ! ужат , могай сонарзе
120:65  лектын ! эше пычалжым кученат от мошто ! - эргыжым пӧртыш покташ пиже .
120:66     - авай , ынде вет пытартыш экзамен ... мый вет ямде ... - Миклай
120:67  аваж ончыч пӧртыш ошкылеш гынат , тудын велке савӱрнен-савырнен
120:68  ончалеш , сӧрвала .
120:69     - айда , ошкыл , ошкыл ! уна , йӱксӧ игет лекташ тӱҥалын .
120:70  шаҥге икте пйык да пйык пеш васара ыле , - Окалче эргыжым тупшо
120:71  гыч эркын шукале .
120:72  **216**
120:73     - лектын ? ! ӱра-а ! - миклайын ӧпке кумылжо тыманмеш шӧрлыш ,
120:74  пӧртончык кӱзымӧ тошкалтышым ныл гана олмеш улыжат кок гана тошкале .
120:75  ынде аважат почешыже воштыл-воштыл пура . вет эргыжлан школым
120:76  тунем пытарыме нерген аттестатым пуат . тудо ынде илыш корныш
120:77  шогалеш . но ала-молан Окалчын ӱшанымыже пешыжак ок шу :
120:78  эргыже тудлан эше изи йоча гаяк чучеш .
120:79     миклайым сонарыш ышт колто гынат , ямдылкалаш тудо кугун
120:80  полшыш . чолпанын шӱдымыжӧ почеш Алексейымат пырля каяш таратен
120:81  шуктыш .
120:82     кас велеш , Чолпанын вуд тӱрыш волен шумыж годым , колызо-влак мо
120:83  кӱлешым ямдылкалат ыле . тыште Шергей , Мексон , Янсет , Метрий
120:84  кугыза да вуеш шушо кок рвезе . ик рвезыже шоферла чиен , татар
120:85  тӱсанла коеш . Метрий кугыза омыта чиктыман ош алашаже воктен
120:86  ӧргыжтырак шогылтеш . мексон кол ӱзгар аралаш ыштыме изи будкышто
120:87  фонарьым ямдыла . капешыже клеенкан спецовкым чиен . йолыштыжо -
120:88  кужу резиновый кем шулыш ынже воло манын , вичкыж шӱштӧ дене
120:89  кыдалысе ӱштеш пырежтыме .
120:90     - ну , тӱҥалына ? - йодо Сергей .
120:91     - а Алексей ? толаш лийым-ыш ... - ӧрмалгыш Чолпан .
120:92     Алексей молан волен огыл - иктат ок пале . тудын лу-лучко минут
120:93  вучен ончаш лийычат , колызо-влак адак ик гана тамакым шупшаш ,
120:94  икте-весе дене кутыркалаш пижыч . а ме , лудшо йолташ , айда
120:95  Манаевмыт деке ончалына , нуно кызыт мом ыштылыт , Алексей
120:96  Икса тӱрыш молан волен огыл ?
120:97     Алексей шке пӧлемыштыже койкышто кия . кок кидкопажым
120:98  шоягорем йымак пыштенат , потолокыш онча . Манаев , кӱвар оҥам
120:99  кычыр-кочыр мурыктен , пӧлем мучко мӧҥгеш-оньыш коштеш .
120:100     - ну , кузе тыге ? - алексей тура чарнен шогалят , тудо
120:101  уэш йодышташ тӱҥале .
120:102     - сайын ом шарне , - Алексей тугак потолокыш ончен
120:103  вашешта .
120:104     - кушеч , ӱстембач але ӱстелым почын нальыч ?
120:105     - манам-ыш , ом шарне . наверно , ӱстембалне лийын . мыйын
120:106  кӱсеныштем нимогай сравочат уке ыле .
120:107     - ом ӱшане , Алексей , ом ӱшане ! '
120:108     - ну , правильно !
120:109  **217**
120:110     - мо правильнио ?
120:111     - йӱшӧ вуя солалтенам .
120:112     - а молан ?
120:113     - ом пале . можыч , кушкед шуаш - тыланет полшаш . можыч ,
120:114  ончал лекташ - мо тугай проект ...
120:115     - кушкедаш ? кушкедат гын , мо лиеш ыле , палет ?
120:116     - палем . тюрьма .
120:117     - дурак ! я мыйын нерген , ават нерген шоненат ? ..
120:118  ну , мом ынде тый денет ышташ ?
120:119     - кеч-мом ыштыза .
120:120     - теве правленийыш але парткомыш миемат , каласем :
120:121  проектым Алексей шолыштын , манам . вара тек вор лӱмым нумал кошт .
120:122     - тылат садак огыт ӱшане . мый шке намием ! - Алексей кынел
120:123  шинче . тудо кызыт гына мӱкшотар гыч толын , пӱрӧ пуш дене ӱпша . -
120:124  каласем : ачам ден авамын проектыштым ужмем шуынат , ончалаш
120:125  налынам ыле . а мӧҥгеш пышташ шуын омыл , тудо кечынак олашке
120:126  кайшым .
120:127     " подлец ! пире иге ! " - манаевын кычкырал колтӱмыжо шуо .
120:128  но , шӱмжым йыштӧ ток перымым шижын , шке пӧлемышкыже ошкыльо ,
120:129  эмым йӱӧ . да , патартыш жапыште тудо шӱм дене орланас
120:130  тӱҥалын . врач-влак нервылан верч маныт . теве кызытат , изиш
120:131  тыпланаш манын , диваныш шуйнен возо . но шӱм кочо садак ок
120:132  шуло . "алексей проектым молан солып налын ? неужели чыным ойла ?
120:133  неужели тудынат палымыже шуын ? пален гын , мом вара пален налын ?
120:134  кӧм мокта ? кӧм орла ? ах . йоча , йоча ! .. "
120:135     колызо-влакын вучымо лучко минутышт эртыш , Алексейым вучен
120:136  ышт шукто . но кызыт нуно чӱланат вӱд ӱмбаке ончат . шола велне
120:137  лудо-влак кугу тӱшка дене салтакла радамлалтыныт , атакыш кайшыла
120:138  койын , Икса покшеч тӱрышкыла ийыт , лювртатат , лорга йӱкышт
120:139  дене ларткыктат . кӧ ок пале гын , шонен кертеш : лудо-влак
120:140  ала-могай оҥай модышым эртарат . но Мексон нунын чоя койышыштым
120:141  пеш сай пала , сандене чонжо когарген пелештыш : " уна , нуно
120:142  мемнан деч ончыч тӱҥальыч " .
120:143     чынжымак , лудо-влак Иксан куакш тӱрышкыжӧ веле шуыч ,
120:144  чыланат , почыштым шогалтен , нерышт дене вӱд пундаште пургедаш
120:145  тӱҥальыч . тыге нуно Икса покшеч поктен кондымо тыгыде
120:146  кол-влакым авызлат .
120:147  **218**
120:148     " Dружба " колхозышто тыге шол : вӱдшӧ икте , а озаже коктыт .
120:149  вӱд улмылан кӧра кол кучымо планым пуат , вӱдым онченак лудым
120:150  ашныктат . иксаште вӱд куакшлан кора пел колым лудо кочкын пытара
120:151  гын , Мексон деч весе нигӧ ок ойгыро . Йӧра эше ватыж дене ок
120:152  кредал : лудыжо вет тудын . теве кызытат " ай , мом нуным ончаш "
120:153  манын кидшым солалтышат , Алексей деч поснак тӱҥалаш командым пуыш .
120:154     келде тыштак - Икса тӱрыштӧ , суем ломаш дене лӱмын ыштыме
120:155  кашташте кеча . тудо мӱндырч ончымаште веле кужун коеш . чынжым
120:156  гын , посна кӱчык келде-влак кечат . вӱдыш колтымо годым нуным
120:157  колча дене иктыш ушкалат .
120:158     келдем ушкалаш Мексон улыжат лу-лучко минутым йомдарыш .
120:159  ынде тудо йытыра оҥа дене ыштыме кужака салкыште кия . но Мексонлан
120:160  эше ик сомыл кодо - салкым моторный пушыш кылдаш . моторный пуш
120:161  тыште коктыт - " восток 1 " ден " восток 2 " .
120:162     чолпанлан " восток 1 " вереште . Мексон шкеже кокымшеш шинче .
120:163  Сергей , Ансет да рвезе-влак салкыш кӱзышт . метрий кугыза
120:164  вӱдыш келын пурышат , салкым шӱкалаш ямде шога . теве Мексонын
120:165  моторкыжо гӱжлен шолткаш тӱҥале . мотор виян пӧрдмылан кӧра салке
120:166  ден пуш кокласе вӱд шолеш веле , туге гынат салке шке верже
120:167  гычын пеш эркын тарвана .
120:168     янсет салкыште эн тембал лукеш сукен шинчын , кидысе кужу тояж
120:169  дене вӱдын келгытшым вискален кая . теве мерт келгытыш шуыч . янсет
120:170  тояжым лукыш шуышат , кок кидшым модыктен , келдем , ярымлен-
120:171  ярымлен вӱдыш кышкаш тӱҥале , келде нелтыш-влак гылде-голдо веле
120:172  шоктат , салке тӱреш логалын , вӱд пундашке шуҥгалтыт .
120:173     Сергей пала , келдем вӱдыш колташ куштылго паша огыл . шийме
120:174  машинаш кылтам кузе иктӧр ярымлен пуэдат , тыштат тугак . вараш
120:175  кодат - вӱд пундашке волен шушо келде кодшо ужашыжым салке гыч шкак
120:176  шӱдырен волта , куктен кертеш , а вашкет - келдет кылта семын
120:177  волен возеш , адак кукталтеш . сандене Сергеят Янсет деч
120:178  вараш кодаш лӱдеш , келден калке велешыже сукен шинчынат , янсет
120:179  дене тор колташ тырша .
120:180  **219**
120:181     паша Сергей деч писылыкым йодеш гынат , пеш оҥай чучеш :
120:182  Янсет нелтыш кылдыман тӱрым колтылешат - чыла вӱд йымаке кая ;
120:183  а Сергей велымсе келде кандра вӱд ӱмбаланак кодеш да тушан
120:184  икшырымын кылдылме калке паҥга-влак ший кагаз ӱмбалсе шем точкылам
120:185  шарныктат .
120:186     - шо-шого ! - кенета Янсетын йӱкшӧ шергылте .
120:187     Мексон моторжым шогалтыш , ончале - Сергей вӱ дыштӧ .
120:188     - шайтан огыл мо ... пижын ! - вӱдыштӧ почаҥшыла , пеҥыжеш тудо .
120:189     - рвезе-влак , мом умшадам карен шогеда , уна , тоям шуйыза ! -
120:190  Мексон кычкырале . срегейлан тоям шуйымо нерген рвезе-влак
120:191  ала-молан соналтенат огытыл , аптранен ончен шогат . кызыт
120:192  Мексонын шӱдымыжым колын , нуно коктынат иканаште тоя кийме
120:193  салке вуйыш тӧрштышт . но вараш кодыч , Сергей салке ӱмбакат
120:194  кӱзен шинче , куанышыла койын , шола йолжым нӧлтал ончыкта :
120:195  йолыштыжо пел ботинкыже уке .
120:196     - эй , Мексон , мокшынчо он ! ужат , утлышым вет ! -
120:197  Мексонлан кычкыра Сергей .
120:198     - керемет , лӱмын ыштылат мо ? - ночко чывыла койын шинчыше
120:199  Сергейым Мексон вурсаш пиже .
120:200     - у-ӱ-ке , йо-йо-лжо пӱтырналте , - умылтара янсет .
120:201     - конешне , - ӱшандара Сергеят .
120:202     - ты-тынеш пу-пурышыч , коеш . на, чий , - Янсет Сергейлан
120:203  фуфайкыжым пуыш . Сергей ыш торешлане , трусик марте чыла кудаше ,
120:204  а вара кукшо фуфайкым чийыш .
120:205     - кузе , тӱҥалаш лиеш ? - йодеш Мексон .
120:206     - тӱҥал ! - Сергей шке верышкыже шогале .'
120:207     - э-э , таче - йывылдик ! - метрий кугыза пушышто шинчыше
120:208  Чолпанлан вӱд сер гыч ойка . нуно келдем вӱдыш колтен
120:209  шуктымым Икса тӱрыштӧ вучат .
120:210     - мо йывылдик ? - чолпан ыш умыло .
120:211     - кол ... Уна , кол олмеш Сергейым кученыт , - азаплана
120:212  кугыза .
120:213     выд ӱмбалне тымык-тымык . пурла велым , колызо-влак ваштареш ,
120:214  пеле гыч пӱчмӧ гай тылзе лекте , вӱд ӱмбалке ош той тӱсым шуыш .
120:215  чыла сандалык - пел тылзат , каваште чӱчкышӧ шӱдыр сорта-влакат
120:216  Икса пундаштыла койыт . тидым ужын , Чолпанын ушыжат ик
120:217  **220**
120:218  жаплан мӧҥгештме гай лие , Метрий кугызан мутшо дене келшымыла ,
120:219  трук шоналтыш : " арам вет толашена , кава пундаште могай кол ? "
120:220  но тиде жапыште Мексонын йӱкшӧ шоктыш : " дава-ай ! "
120:221     чолпан кенета помыжалтме гай лие , шке моторкыжым ончык
120:222  колтыш .ынде моторка-влак Иксалан тореш вочшо келдем , кок
120:223  шулдыр гыч пижыктен , ончыко шупшаш тӱҥальыч . тудат , салке
120:224  семынак , нелын , чытырнен шӱдырна . но тиде нимат огыл .
120:225  только йӧршын ынже пиж . сандене куакш верыш , лавраш пуртымо ок
120:226  кӱл . теве тидланак чолпан вӱд келгытым тояж дене пеш вискала ...
120:227     - стоп ! Церышке ! - икмыняр жап гыч Мексонын йӱкшӧ шоктыш .
120:228  тӱдын пушыжо Чолпанын деч виянракат , атырлан ончык каен . ынде ,
120:229  оҥго гайымыштен , серышкыла лекташ тӱҥале . тидым ужын , Чопланат
120:230  шке пушыжым тӱрыш виктарыш , Икса серыш ик-кок ошкыл наре шуде ,
120:231  тудо йосшкынеш чож-ж шоктен шинче . тыгаяк йӱкым луктын , Мексонын
120:232  пушыжат иктаж вич метрлан ончыко толын чарныш . моло колызат
120:233  шукертак салкышт гыч воленыт , пуш лекмым серыште вучат . тыштак ,
120:234  алашажым вӱдалтен , Метрий кугӱза шогылтеш .
120:235     - кычкаш мо ? - йодо тудо .
120:236     - мо вара , кӧ шупшаш тӱҥалеш ? - мексон тудлан сыренрак
120:237  пелештыш , пуйто шоҥго первый гана вӱд воктеке волын , мом
120:238  ыштышашым ок пале .
120:239     алашан омыташкыже келде кандрам кылдаш Янсетат полшыш .
120:240     - айда , Проворный ! - метрий алашажым покталтыш .
120:241  тудын ушыж гыч алят Сергейын вӱдыш шуҥгалтмыже ок лек .
120:242  " пытыш ! таче кол - йывылдик ! " - алят тургыжлана тудо . кӧ
120:243  пала , ала тидланак , имньым кычкаш але уке маншыла . Мексон
120:244  деч йодо . чынак , ончыни : тургыжланыдыме колызо - колызо
120:245  огыл , маныт . икса гыч серышке келде ошма йӧршан мландеш чожген
120:246  шӱдырна . имньылан куштылгырак лийже манын , колызо-влак шкештат
120:247  полшат . теве Чолпанат шупшеш да колыштеш : тиде ошма йӱк
120:248  иктаж-мом сайым сӧра мо ? кызыт тудо ала-мо пустан сокта , тиде
120:249  ошма пуйто келден огыл , а шӱмым йыга . но келде койын ,
120:250  куштылемеш . тидыже Чолпаным эше чотрак веле азапландара :
120:251  чынак мо тудо пуста ? .. теве келде игат мӱндыр огыл .
120:252  минут эрталтыш ала уке , пычкемыш касыште сайын оккой
120:253  **221**
120:254  гынат , Мексон кидшым нӧлтал кычкырале . имне чарныш . ынде
120:255  келден кодшо ужашыжым колызо-влак шке кидышт дене шупшыт .
120:256  шупшыт , вашкат , но иктат нимом ок пелеште , чыланат келде
120:257  иге велке ончат : кузе тудо ? теве Метрий кугызат имньыжым
120:258  руден шуктен ; окшак улмыжым ончыде , куржынак тольо :
120:259     - уло ! рвезе-влак , уло ! - эн ончыч Сергей кычкырале .
120:260  тудын почеш рвезе-влакат юарлаш тӱҥальыч .
120:261     - йылмешда укш кошарге ! - келде игыш кержалтат , Метрий
120:262  кугюза шӱведаш пиже . янсетат тудланак полша , только " укш "
120:263  олмеш " сӱвалым " сӧра .
120:264     Мексон гына шкенжын чонжым ок ончыкто . фонарьым
120:265  кидышкыже налынат , келде шеҥгек вӱдыш пурен , келде иге
120:266  сайын лектеш мо - эскера .
120:267     сонарзе ноя , колызо нӧра , маныт . Сергейлан таче нӧрышаш
120:268  кодын огыл . фуфайкыжым кудаш шуышат , ночко трусик денак келде
120:269  иге шеҥгек вончыш . Мексонын фонарь ойыпешыже тудын капше
120:270  ынде вӱдияла веле коеш . тиде ок сите , эше кычкыра :
120:271     - давай , давай ! ... уло , уло ! ..
120:272     тудын кычкырымыже арам ыш лий . шудо ден лавраш варналтше
120:273  келде игым латкок кид Икса серыш луктын пыштыш . кол , очыни ,
120:274  ятырак уло , келде иге кожганылеш , тушеч лекше вӱд пуш шушо
120:275  кияр тамым шарныкта .
120:276     - эй , лекса ! мландыштат чапа-чапа коштын ончыза ! -
120:277  рвезе-влакын полшымышт дене Сергей келде игым нӧлтал рӱзалтыш .
120:278  тазыла кол-влак , икте-весышт ӱмбак йогат , ошмаш керылтыт .
120:279  кечывалым ырыше ошма але сайынжак йӱкшен шуын огыл , кол-влакын
120:280  йӱштӧ капыштлан тудо , витне , шокшо салмала чучеш : тӧрштылыт .
120:281  кугурак каракат , пардашат коеда . тунамак чпу-чпу шокта .
120:282  тиде - янсет шӱведа , шинча вочмо деч аралынеже , лачышке
120:283  вашкерак опташ тырша .
120:284     чолпан Ансетын толашымыжым уждымыла коеш : " айда ,
120:285  ораде дене ораде от лий " , - шона тудо Мексон воктен тамакым
120:286  шупшын шога , утларакшым тудым онча . а Мексон лап лийынат , кол
120:287  кышылыште эн тыгыдыжым кычалеш  . мумекыже , кидышкыже налешат ,
120:288  илыше але уке маншыла , умшашкыже ончалеш , а вара вӱдыш кудалта .
120:289  тыгай пиалан кол иге кушко логалмыжым ондак ок умыло , вӱд ӱмбак
120:290  чоп шоктен возешат , ик жап тарваныде кия , а вара , ушыжо сайын
120:291  пурымек , иже
120:292  **222**
120:293  почшо дене лупшалеш , капшым йоҥеж гайым ышта да вӱд йымаке .
120:294     метрият оҥай койышан . тудо , чӱч шинчын , тыгыде олаҥге ден
120:295  шереҥгым пога , шылташ тырша . уке , сутлыклан кӧра огыл . шоҥго
120:296  эше изиж годымак колын да кызытат ушана : пуйто кол-влак айдеме
120:297  семын икте-весышт дене кутырен моштат , икана кидыш логалше
120:298  колым вӱдыш колтет гын , вескана тудым кучаш ик шоно , да эше моло
120:299  коллан тудо пуйто ойлен шукта , шылаш шӱда .
120:300     тыгай койышыжлан Метрий кугызам Мексон первый вурсенат толашен .
120:301  но Метрий кугызат , шке манмыжла , " хитрый-Митрий " . кол
120:302  шагалрак верештмым веле вуча , тыманмеш Мексон ӱмбак кержалтеш :
120:303  " маньым вет , тыгыде колым вӱдыш ит кышке . арам от ӱшане . теве
120:304  ыҥде " , - рӱда тудо , а ыжгунам парня коклаж гычат ончыкта ...
120:305    - эпрашляр , мо тыгай ? - пытартыш олаҥгым налаш шуйымо кидше
120:306  дене татар рвезе шудо йӧре пӱтырналт лекше кӱртньӧ арверым нӧлтале .
120:307    - портсигар але калай ате ? палаш манын , Сергей рвезын кид гыч
120:308  саде арверым нале . кӱчшӧ дене почаш толаша - ок керт . - ну-ка ,
120:309  кӧн кӱзыжӧ уло ?  аламо нелын чучеш ...
120:310     почыч . кӧргыштӧ изи паккӱзӧ ден шӱшпык  .
120:311     - пу-ян , - ынде Чолпанат шушпыкым кидышкыже налде , савыркален
120:312  ончыде ыш чыте . чыланат тудын чурийышкыже ончат .
120:313     - ожнысо офицерын . ший дене ыштыме лийшаш ... теве эше ала-мом
120:314  возымо , - Чолпан лудаш толаша .
120:315     - возымо ? ! - тудын деке молат лишемыч , фонарь тулеш лудаш
120:316  тӧчат . шӱшпык кид гыч кидыш кусна .
120:317     - чуза ! - Сергей уэш волен шинче , возымо тураште рӱдаҥше
120:318  верым кӱзӧ дене эрыкташ тӱҥале . рвезе-влакат воктекыже шинчыч ,
120:319  шинчашт дене пеш полшат .
120:320     - " ян " - лудеш Сергей . вара , чын мо маншыла , рвезе-влаклан
120:321  лудаш пуа .
120:322     - " ян " , - поче-поче лудыт нунат .
120:323     - ян ? .. - чолпан шӱшпыкшым уэш кидышкыже нале . ик жап тудо
120:324  тӱҥшӧ гай шогыш , вара эркын , Янсет велке савырныш : Янсет ,
120:325  тиде ачатын .
120:326     Янсет мумо паккӱзым кучылт шога ыле . паккӱзыштӧ нимо
120:327  сайжымат ыш му , чыла рӱдаҥ пытен ,почат
120:328  **223**
120:329  гынат , очыни , шаланен возеш .  кызыт Чолпанын шуйымо
120:330  шӱшпыкшым ужым , ачажын лӱмжым колын , тудо лӱдын колтыш .
120:331  неужели ? .. вет Ян чынжымак тудын ачаже . тичмаш лӱмжӧ Янай
120:332  гыант , калык эре кӱчыкын Ян манын ойлен . янсет ачаж деч кум
120:333  ияш веле кодын . тудын нерген улыжат аважын каласкалымыж
120:334  гыч изишак шарна . тыгак пелкидан кочаж нерген калык ойлымым
120:335  колын ...
120:336                   *  *  *
120:337     ... тиде 1922 ийыште лийын . шужен ий але эртен огыл . но калык
120:338  у уржам вучен шуктен . пеле шушо уржам кечеш коштен , ӱржа шӱрым
120:339  але пучымышым шолтен кочкаш толашат . теве икса вес могырыштат
120:340  кок еш шке аҥажым тӱред пыштен . иктыже марий картлан шогышо
120:341  поян Шамайын весыже йорло Яныбайын - Янсетын пелкидан кочажын .
120:342  тудо япон войнаште лийынат , Порт-Артурым япон-влак деч аралымыж
120:343  годым пел кидшым йомдарен толын . сандене , йӱмекыже , паштеҥге
120:344  кидшым солкалаш тӱҥалеш улмаш . тудо япон ваштареш кредалмыж дене
120:345  моктанен , оҥжым кырен кычкырен : " паледа , мый кӧ улам ?
120:346  Порт-Артур ! " тидланак калыкыште шукыжо тудым шке семынышт
120:347  Портартере маныныт .
120:348     пелкиданлан пасу паша йӧндымӧ . сандене Портартер тӱредмаште
120:349  шкеже лийын огыл . вес кечынже имньыжым кычкен да тӱред оптымо
120:350  кылталан пасушко шкетак толын . аҥажым Икса серыште кушшо шоло
120:351  тыч палаш шонен , маныт . но йоҥылыш лийын , йыгыре аҥа гыч поян
120:352  Шамайын кылтажым оптен конден . поян , витне , тидымак веле
120:353  вучен : пеленже ӱшанле еҥ-влакым поген конденат , самосудым
120:354  ыштеныт . ойлат , тиддеч вара инвалидын капше кок кече саде шолышто
120:355  кечен .
120:356     варажым , пӱштшо-влакым судитлыме годым , пале лийын :
120:357  Янсетын кочажым нуно коло кылталан огыл сакеныт , а граждан сар
120:358  годым Чолпанын ачаже дене пырля поян-влак деч уто киндын да моло
120:359  кӱлешым государствылан погаш полшымыжлан ӱчым шуктеныт .
120:360  эше ойлат : портартерын колымыж деч вара ялыште мландым уэш
120:361  ала-мыняр гана пайленыт гынат , тиде аҥам нигунам Tӱкен огытыл ,
120:362  колхоз марте эре Ян эргыжлан ешарен пуэныт , ачажым илыше эн
120:363  олмеш шотленыт .
120:364  **224**
120:365     тидыже ялысе поян-влакын шыдыштым эше чот луктын . ынде
120:366  нуно шке ӱчыштым Ян ӱмбак кусараш тыршеныт . ачаж лӱмеш пуымо
120:367  саде мландым курал-ӱден ынже керт манынак , аярым пукшен ,
120:368  имньыжым пуштыныт . но кок ий гыч Ян еэш куда талгыдым ончен
120:369  куштен . моло еҥ-влак арамаш имне кычалаш каят , пел кечым да
120:370  монь йомдарат . Ян нигунам шуко кычалын огыл . арамашке
120:371  изишак веле пура - ший шӱшпыкшӧ дене шӱшкаш тӱҥалеш . шуко
120:372  жапат ок эрте , талгыдыже шкак йортен лектеш . Ян тудлан
120:373  киндым пукша , шыматен-шыматен , мӧҥгыжӧ наҥгая .
120:374     - айдеме огыл - ия ! комсомол ия ! - кулак-влак ызгеныт .
120:375     - тый , Ян , нунын деч ит лӱд . ме нуным садак сорлыклена ,
120:376  - куандарен Чолпанын ачаже .
120:377     ойлат , йоммыж деч арня ончыч Ян Чолпанын ачаж деке
120:378  каҥашаш толын . нуно колхозышто пырля ыштеныт : Иван Исаич -
120:379  председатель . Ян - счетовод .
120:380     - теве лудын лек , - кагаз лаштыкым ончыктен Ян . тушто
120:381  возымо : " комсомол Ян , коммунист йолташетлан илаш шукак кодын
120:382  огыл . тудлан шӱгар ямде . но тый эше самырык улат . Иван
120:383  деч ойырло , колхоз пашатым кудалте . уке гын , вуетым пирылан
120:384  пӱчкын пуэна " .
120:385     чолпанын ачаж ӱмбак икана уже лӱйкаленӱт . сандене тудо
120:386  Янайланат шекланаш шӱден , шкак централкым налын пуэн . ойлат ,
120:387  Янсетын аваже Янын колымыжлан эре пычалым вурсен . " саде
120:388  пычал огыл гын , ок йом ыле , пычал керте " , - манын .
120:389  пашаже тыге лийын .
120:390      ӱарня мучаш кастене чылан малаш возыныт . ӱстел коклаште ,
120:391  пырдыж воктен , ян шкетак книгам лудын шинчен . кенета
120:392  кӱдырчӧ семын пычал пудештын , ян воктенсе окна янда чылдыр-р
120:393  шоктен шаланен . олымбалне мален кийше ватыже да изи Янсет
120:394  ушдымыла тӧрштен кынелыныт . Ян тыманмеш тудым йӧртен ,
120:395  ватыж ден эргыжым кӱварыш шӱдырен волтен , а шкеже , централкыжым
120:396  руалтен , пудӱргышо окна воктек шинчынат , лӱен колтен .
120:397     - а-а , почда калыргыш , шылын утлынеда ? ! - куанен
120:398  кычкыралын тудо , а вара , пычалжым нумалын , уремыш лектын куржын ...
120:399     тиддеч вара Яным иктат ужын огыл , кушко йомын таче
120:400  мартенат огыт пале .
120:401     йӱд поранан улмаш . адак милиционерын колышо
120:402  **225**
120:403  капше пулаштарен . лӱйкалымаш тыпланымек , мӧҥгышто лӱдын
120:404  туртшо калык икте почеш весе уремыш погынаш тӱҥалын .
120:405  ала-кудыжо урем лукышто кийше милиционерын капшым ужын .
120:406  " ох да ах ! мо томаша ?  кузе тыге ? " - мужедыныт .
120:407  эрат шуын , волгалтын , а Янай алят уке . ала-кӧ мутым луктын :
120:408  " моло огыл , милиционерым пуштмыжлан лӱдынат , шылын " .
120:409     арня эртымек , увер толын : колышо - нимогай милиционер
120:410  огыл , а вес ялысе кулак эрге . варарак калык пылышыш вес мутат
120:411  солнен : лӱйкалыме эрлашым мурда вакыште пуйто вӱраҥ пытыше
120:412  ийым ужыныт , но лӱдмӧ дене нигӧлан ойлен огытыл . тыге чын
120:413  ден шоя иктыш варналтын . шуко еҥ ойлен : " сай айдеме ыле ,
120:414  нимогай кыша деч посна йомо " .
120:415     ойлат , Янсет эргыже саде шучко йӱд деч вара тутынаш тӱҥалын .
120:416  аваже Янсетым , эмлаш шонен , Эльян монастырьышкат кондыштын ,
120:417  маныт . уке , полшен огыл .
120:418     кызыт , ачажын шӱшпыкшым ужын , Янсет йоча годсо  жапшымат
120:419  шарналтыш ...
120:420     саде шучко йӱд деч вара Янсетын аваже илаш шке ачаж деке
120:421  пӧртыльӧ . йочалан ача олмеш коча лие . но кум ий гыч аваже
120:422  Корий лӱман марийлан вес ялыш марлан лекте . у ялыште Янсетым
120:423  шукышт торжан вашлийыч . первый ужмаштак кужу йылман ӱдрамашышт
120:424  руал пуэныт :
120:425     - э-э , Корий почан ватым конден , маныт . почшо тиде , ужат ?
120:426     Корийын эше первый ватыж деч кодшо шке ӱдыржӧ лийын . Янсет
120:427  дене ик таҥаш гынат , пеш осал койышан , полдалге . янсет
120:428  нерген вате-влакын пыльгыж ойлымыштым колмеке , тудат игылташ
120:429  тӱҥалын : " почан Янсет ! " " почан Янсет ! " кочаж дене
120:430  эрыкыште илен тунемше Янсетат вуйым пуаш шонен огыл , ӱдырлан
120:431  кӱсыжым тӱлаш тӧчен .  но тыгай годым Янсетлан шканжак
120:432  логалын . утларакшым аваж велым .
120:433     икана кеҥежым нунын деке уналыкеш кочаже миен .
120:434     - мо ӱҥышын коят , эргым ? - тудо " уныка " олмеш Янсетым
120:435  " эргым " манын .
120:436     Янсет умылен : аважланат тыште куштылгыжак огыл . корийын
120:437  ӱдыржо Янсет дене пырля аважымат пешыжак йӧратен огыл .
120:438  тудлан келшаш шонен , аваже
120:439  **226**
120:440  кеч-кунамат эргыжлан логалташ тыршен . пытартышлан Янсет
120:441  шкежат титакым ыштен , саде ӱдыр дене кредалшыжла , чайгоркам
120:442  пудыртен . тунам изи йоча у ачажын серыпле кидшымат пален налын ...
120:443  уке , чыла тидын нерген Янсет кочажлан вуйым шийын огыл , ӱлыжат
120:444  йодын гына :
120:445     - кочай , мыланем курайым ыштен пуэт ?
120:446     саде курайлыкым кычалын , кочаж ден уныкаже пел кече чодраште
120:447  коштыныт .
120:448     - теве ! теве ! - Янсет изи кидше дене кочажлан шымавучым
120:449  ончыктылын . кочайын шинчаже пӱсӧ огылат , ок уж дыр , шонен тудо .
120:450  а кочаже эре ончык наҥгаен . памаш тӱрысӧ чашкерыш шумекышт гына
120:451  чарналтен да шке кычалаш пижын .
120:452     - эк , сай курай лиеш ! - вичкыж кужу пучым пӱчшыжла пелештен
120:453  шоҥго .
120:454     шоҥгын кидше чоштыра гынат , вичкыж , нӧргӧ шымавучым ныжылгын
120:455  кучылтын , йочан изи парняжлан келшыше рож-влакым ыштылын , шкежат
120:456  шоктен ончен . а курай шокташ кочаж гай мастар тиде кундемыштыжат
120:457  лийын огыл . ик рожым парняж дене темдалеш - шымавуч вичкыж-вичкыж
120:458  йылым луктеш , весым темдалеш вес йӱк лектеш . шоктышыжлак , уныкажым
120:459  куанен ончалын , вуйжым я шӧрын ыштен , я кӱшкырак нӧлталын , кок
120:460  кидысе парняж дене рож-влакым алмаш-алмаш темдыштын , а Янсет
120:461  тудын ончылно , умшажым карен , тӱҥшыла ӧрын шоген .
120:462     - ит ӧркане , курай модыш огыл , тунемаш кӱлеш . курайынат шке
120:463  чонжо уло . тудын чонжым пален шуктет гын тыят сай курайзе лият ,
120:464  - уныкажын чытамсыр кумылжым ужын , туныктен ойлен кочаже .
120:465     кочаже каймек , йочалан , эх , мочоло ӧкынаш логалын ! вет иктым
120:466  веле ыштыктен ! а Корийын ӱдыржӧ эре пижедылын : мошта , ок мошто
120:467  - шӱшкен толашен . а Янсет шке курайжым чон вургыжде пуэн кертын мо ?
120:468  уке . кочажын йомакшым колыштын кушшо йоча тунам шкйежат йомак
120:469  илыш дене илен . курайым кидыш налеш веле - пуйто тунамак йомак
120:470  тӱняш логалеш ... теве Кужер вӱдыш йӱксӧ-влак лыбе-лобо чоҥештен
120:471  толыт . янсет , курайже дене нунын коклаш пурен , шӱшкалтен колта ,
120:472  да йӱксӧ-влак чыланат мотор ӱдырыш савырен шогалыт ... жапын-жапын
120:473  Янсетын ушыжо йомакым шке гычынат чоҥен . теве тудо чодра
120:474  покшелне шога . курайын
120:475  **227**
120:476  шоктымыжым колышташ чыла янлык , кайыквусо погынат . эн покшелне
120:477  лӧзмӧн маска кушта , а сӱанватыла лӱҥгышӧ ик ӱжар ломбышто шӱшпык
120:478  ныжыл семым ронча , Янсет дене таҥаса , тудым сеҥынеже ... уке ,
120:479  йочя сеҥаш ок пу ! тудо эше виянрак шокташ тӱҥалеш ... икана лач
120:480  тыге куанен шоктымыж годым урем гыч Корийын ӱдыржӧ куржын пура ,
120:481  шӱшпык семым колын , янсетын курайжылан кержалтеш . воктенжак
120:482  ачаже , корий , шинча . йоча-влакын шургымыштым ужын , ондак тудо
120:483  ала-мом кычкыралын , а вара ...
120:484     Янсет кызытат шарна : ача лийшыже тудын ваштареш пирыла урмыж
120:485  тӧршталтыш , ик кидше дене вуйжо гыч перыш , весыж дене курайжым
120:486  шупшын нале , шорт шоктыктен тодылын , тулан коҥгаш кудалтыш .
120:487  Янсет ужо , курай коҥгаште ондак чонаҥме гай тарваналтыш ,
120:488  чытыр-р шоктен ойыпаҥе , йошкар шолгымыш савырныш , а вара сур
120:489  ломыж лие , пуйто колыш ...
120:490     тиде кече , тиде сӱрет Янсетын илышыштыжат йыжыҥ лийын кодо .
120:491  курай йӱлен пытыме дене пырля тудын йомакле уш-акылжат йыклык
120:492  шулыш , йомак тӱтыра ала-куш кенета йомо . тудо аваж ончык миен
120:493  шогалят , пеҥгыдын каласыш :
120:494     - авай , эрла мый тышеч каем . кочай деке ...
120:495     Янсетын кочаже колымылан ынде куд ий лиеш . вес иешын Янсет
120:496  марийлыкеш пурен . курай соктымыжым алят чарнен огыл . калыкыште
120:497  тудым чӱкыдынак " шӱшпык Янсет " маныт ...
120:498     Янсет шога , чыла тиде эртышым шона , а воктенже тудын ӱмбак
120:499  ончен , колызо-влак шогат . тидым ужын , Янсет каласыш :
120:500     - а па-паша ву-вуча-с . айста , эше и-ик гана ...
120:501             *  *  *
120:502     тылзе койын ӱлыкӧ вола . ынде тудо ваштареш огыл , а чоян гына
120:503  шеҥгечын эскера . арам огыл вет тылзым йӱд орол маныт . тудо
120:504  йылмыжымат кучен мошта , нигӧлан нимом ок ойло . ойла гын йӱдын
120:505  йӱд шотшат , моторлыкшат йомеш ыле шол . а йӱдын моторлыкшо чоным
120:506  лыпландарыше шыплыкыште , кече тургым деч ласкан канымаште . йӱд
120:507  ден кече - сутка - айдемын шӱмжӧ гай : ик гана почылтеш , вес
120:508  гана петырналтеш , ик гана пера , вес гана каналта .
120:509     тыге кызыт Чолапан шонкален кия . тудо вӱд серыште
120:510  **228**
120:511  изи лакеш возынат , пире толмым вуча . яра кияш йӧсӧ , омо пызыра .
120:512  мален колташ огыл манын , тудо ынде пире нерген шонаш тӱҥале :
120:513  пирым пуштмо паша могай - суапан але сулыкан ? вет ава пире гын ,
120:514  мыняр иге тулыкеш кодеш . а ончен кушташ гын , нунымат пий гай
120:515  ӱҥышым ышташ лиеш . ойлат , ожно тундра гыч ик охотник Москвашкат
120:516  пирым кычкен миен ... да , айдеме деч виян , тудын деч ушан тӱняште
120:517  нимат уке . шона гын , тудо пире игымат мут колыштшым ыштен кертеш ...
120:518  чолпанын шинча ончыланже кенета Алексей сӱретлалте .  пуйто
120:519  Москвашке пирым кычкен мийше саде еҥет охотник огыл , а Ялексей :
120:520  пуйто пирыже дене тудо Чолпан деке Ленинградыш каяш лектын ...
120:521     " мо чорт ? ! " - чолпан омыюан шинчажым туржын нале , вуйжым
120:522  рӱзалтен , кавашке ончале . ошалгын печкалтше волгыжтӱрым сужын ,
120:523  мӱндыр шӱдыр-влакат йорга шинчаштым икте-весе почеш кумаш
120:524  тӱҥалыныт , кече ынже уж маншыла , ондакрак шылаш толашат . эр
120:525  Чолпан гына шке илышыж дене ила . тудо эше шочын веле , куанен
120:526  чучка . Чолпан Пӧтыр колын , пала : ты шӱдырым тыгай ласка ,
120:527  куан улмыжлан ожнысо марий , " эр Чолпан гай койышаным ыште "
120:528  манын , юмым кумалын , шочын сукчым сӧрвален .
120:529     пӧтырлан гын сӧрвалыме ок кӱл . тудын верчын ачаже тыршен .
120:530  октябрь революций деч вара шочшо волгыдо илышым ужын , тудо
120:531  Богомолов фамилийжым Чолпан фамилий дене вашталтен .
120:532     чынжымак , ялысе Советын первый председательже , а варажым
120:533  колхоз вуйлатыше лиймек , Чолпанын ачажым Богомолов манше
120:534  лийын огыл , кажныже тӱрлӧ семын лӱмден : коммунист Иван ,
120:535  Чолпан Иван , я просто - председатель . кызыт ялыште улыжат
120:536  Кялий кугыза веле Богомолов фамилий дене коштеш .
120:537     " да-а " , - шоналтен , Чолпан адак кавашке ончале . кастене
120:538  чинче дене тӱрлымыла койшо кайыккомбо корнат ынде шулаш тӱҥалын .
120:539  тудын Чолпан поснак кужун онча . ушышкыжо Даша ден Сергейын
120:540  Йӱксӱдыр ден йӱксэргыла чиен куштымышт , кялий кугызайын
120:541  кайыккомбо корно нерген ойлымо легендыже толын пурыш . " эх ,
120:542  Сергей , Сергей " , - чолапан шкенжын титакан шӱмжым кольо .
120:543  языкан тудо Сергей ончылно , языкан ...
120:544  **229**
120:545     чолпанлан ваштареш , пел аҥа кутыш тораште , йолыштымо шкет
120:546  лудо карт-карт йӱкланен шинча . шолаштыла , Мексон кийме тураште ,
120:547  весат йӱкым пуа . нунын дене пырля эр тымыкым эше вӱдысӧ моторка
120:548  йӱкаҥда : тиде Сергеймыт келдем вес гана колтеныт .
120:549     йырваш йӱк-йӱан гынат , Мексонынат ушыжо пире нерген шона .
120:550  толеш але уке ? тыге шонкалышыжла, тудат эртышым шарналтыш ...
120:551     война тӱҥалме ий лум келгем веле шуо , мут шарлыш : кужер
120:552  арамаш пире шуко погынен . ойленыт , нуно пуйто война кайме вел
120:553  гыч куснен толыныт .
120:554     луман ик кечын Мексон Мешер нӧлнерыш миен лектеш . ончылныжо
120:555  изирак чара вер . чара покшелне улыжат ик шертне уа , а тудын
120:556  воктен ала-мо имньыла койын шога . сайынрак ончале гын налыш -
120:557  ӱшкыж шордо . изишак кадыр неран вуйжым чучкыдын кӱшкӧ нӧлталеш
120:558  ончыкыла лап пыштыме кок кугу пылышыже модынак модеш .
120:559  лӱдыкташ огыл манын , Мексон нӧлпӧ тӱҥеш шылын шогале .
120:560     но мо тугай ? кӧ тыге шӱлештын вашка ? онча , чодра кӧргӧ гыч
120:561  пире-влак кудал лектыч . шордо пуйто нуным лӱмын вучен ,
120:562  шертне парчам кочшыжлак , нунын деке савырнен шогале . пире-влак
120:563  кудалмыштым кенета чарнышт . йылмыштым луктын , кужу кошар нерышт
120:564  дене пургедын , лумым нулат . улнен пытыше янлык-влакын мӱшкырышт ,
120:565  лукын пурен , яра мешакла кеча , товаҥ пытыше кулап гоч ӧрдыжлуыштат
120:566  палдырна .
120:567     шоҥгӧ пире эн ончылно . виян кӱчык шӱйжым ончык шуен , ныл йолге
120:568  луман мландеш кыртмен , йӱлышӧ шинчаж дене шордо ӱмбак онча .
120:569  онча , но ок тарване , а тӧршташ гын , шордо деке улыжат кум-ныл
120:570  гана тӧрштыман .

121:1  121 **3**
121:2  йоча садыште
121:3            икшыве-влакым сылнымутан
121:4            литература дене палдарымаш
121:5     калык ойпого да сылнымутан произведений дене изинекат палыме лийын ,
121:6  икшывын уш-акылже йылмыже утларак вияҥ толеш , тыгак койыш-шоктышыжо
121:7  шуаралтеш да тудо сылнылыкым йӧраташ шӱмаҥеш , йырым-йырысе илышым
121:8  кумданрак пален налаш кумылаҥеш .
121:9     йоча-влакым ондакак калык ойпого дене палдарена . тудо умбакыжат
121:10  икшывым поро койыш-шоктышан , яндар шӱм-чонан лияш , сылнылыкым
121:11  шижын мошташ туныкта . ава шочшыжлан калык ойпого кокла гыч эн
121:12  ончычак аза малтыме мурым мурен , варажымат йочан ныжыл кумылжым
121:13  муро денак савырен моштен . поснак икшыве-влак модмо мурым йӧратат ,
121:14  тыгодым шомаклан келшышын кид-йолыштым да кап-кылыштым ,
121:15  изин-кугун койышланен , турлӧ семын тарватылыт . мутат уке , муро гоч
121:16  икшыве-влак чон шижмашыштым вияҥдат , шочмо йылмын йӱк-йӱанжым
121:17  колыштын да каласен мошташ тунемыт , мурын ритмыжым да чатката
121:18  рифмыжым , мом каласаш шонымыжым пален налыт . мурын шомакшым
121:19  йоча-влак вашке ушышкышт пыштат , куштылгын тунемыт да кужу жап
121:20  огыт мондо . тыге шкеныштын кутырымышт годымат калыкын муро
121:21  погыжым кучылташ тӱҥалыт . мурын воспитательный значенийжат
121:22  кугу : тудо икте-весым пагалаш , поро лияш , пашам йӧраташ
121:23  кумылаҥда .
121:24     калык ойпого кокла гыч кугу верым йомак налеш . йомакыште
121:25  калык ончыкылык сай илышлан ӱшанымыжым почын пуа , тыглай
121:26  еҥ-влакын ушан , йӧным муын кертше , пашам йӧратыше , поро да
121:27  виян улмышт нерген каласкала , йӧрдымӧ койышым , сутлыкым ,
121:28  йогыланымашым да моло осалымат койдарен ончыкта .
121:29     йомакын шке шотан тӱҥалтыш ден мучаш ойжо уло , мутлан ,
121:30  " иленыт улмаш кугыза ден куваже " , " йомак умбак , мый
121:31  тембак " , тулеч молат . пачаш-пачаш каласкалымашат йочалан
121:32  келша , куштылгыракын умылаш да шарнашыже полша .
121:33     " йоча садлан марий йылме программа " дене келшышмын ,
121:34  кугырак ийготан группышто икшыве-влак марий калык йомак дене
121:35  пырля руш да моло калык , тыгак писатель-влакын возымо икмыняр
121:36  йомакышт дене палыме лийыт . нуно оҥай сюжетан улыт , умбакыже
121:37  мо лиймым палаш чоным йылатат , осалым сеҥаш , илышыште порым
121:38  ышташ , незерлан полшаш , вийдымым чаманаш ,чолга лийын кушкаш
121:39  туныктат . южо йомакыште пӱртӱс кумдан суретлалтеш , янлык ден
121:40  кайык-влакын тӱсышт , койыш-шоктышышт келгын
121:41  **4**
121:42  почылтеш . чыла тидым йоча-влак дене шукташ воспитатель пеш
121:43  устан йомакым каласен пуышаш , йӱкымат изин-кугун вашталтыл
121:44  моштышаш , шинча ончалтышыжат тыгодым тӱрлӧ лийшаш кид денат
121:45  ончыктыл колтымым йоча ужшаш , пуйто каласыше еҥ шкежак тушто
121:46  лийын , манын шонышт . тунам веле икшыве-влак ик мутым кодаш
121:47  тоштде колыштыт . нунын шкеныштынат тушто лиймышт , туткарыш
121:48  логалше-влаклан полшымышт , порым ышташ шонымышт шуэш . тыге
121:49  гына , " герой-влак дене пырля илен " , йочан чонжым сай велыш
121:50  савырен кертына . йомакын тӱҥ шонымашыжым , моральжым
121:51  воспитательлан шке мут дене каласаш тӧчымӧ - уто паша . В . Г .
121:52  Белинский манмыла , произведенийыште можо сай , а можо осал ,
121:53  ойлымо ок кӱл , нуно тидым шке шӱм вошт колтен , чонышт дене шижын
121:54  пален налышт .
121:55     йомакым каласкалымек ( але лудмек ) , тыгай йодышым шымдаш лиеш :
121:56     - тиде йомакыште тыланда мо келшыш ? тиде калык ойпого молан
121:57  йомаклан шотлалтеш ?
121:58     йоча-влаклан келшыше верым ( ужашым ) уэш лудын пуаш уто огыл . тыге
121:59  ойырен налын лудмо годым ойпогын сылнылыкшым , тушто таҥастарымашым ,
121:60  эпитетым да оҥай ойсавыртышым нуно ушышкышт пыштен кертыт .
121:61     йомаклан лӱмын ыштыме сырет але панно уло гын , воспитатель
121:62  ончыкта да йодеш :
121:63     - ты суретыште мом ончыктымо ?
121:64     вашмут деч вара саде сӱретлан келшыше верым йомак гыч лудын пуаш
121:65  келша .
121:66     - ынде шинчадам кумыза да шоналтыза , ты йомаклан эше могай
121:67  сӱретым ышташ лиеш ? те могай сӱретым ыштеда ыле .
121:68     каҥашыме жапыште персонажым рашемдыше икмыняр йодышым воспитатель
121:69  шынден кертеш , мутлан :
121:70     - тудо мом чиен ? шинчаже могай ? тулеч молат .
121:71     йомакым ик гана каласыме дене серлагыман огыл . ондак сюжетым
121:72  чон йӱлен эскерыме дене южо верже йочан ушышкыжо ок пуро . уэш
121:73  колыштмыж годым йомакын персонажышт , герой-влакын койыш-шоктышышт
121:74  утларак рашемеш , тудо сылне мут ден ойсавыртышым шарнен кертеш .
121:75     каласыме але лудын пуымо йомакым модын ончыкташ гын , нунын
121:76  чон шижмашышт вияҥеш , йылмыштат лывырга , мутерышт пойдаралтеш .
121:77     занятий деч вара яра жапыште йомаклан келшыше сӱретым ышташ йочан
121:78  кумылжо лектеш гын , воспитатель тыгайлан , кагазым да чиям пуэн,
121:79  сӱретлашыже полшышаш да вес занятийыште , ты сӱретым чылаштлан
121:80  ончыктен , лудмо йомакым ушештарен кертеш .
121:81     калыкын икмыняр ойпогыж дене палдарымеке , писатель-влакын
121:82  сылнымутан произведенийыштым лудман . тидыже йоча-влакын
121:83  **5**
121:84  илыш умылымашыштым тӱням палымашыштым пойдара , поэзий дене вашлиймаш
121:85  икшывын шӱм-чон шижмашыжым вияҥда , тыгак эстетически да нравственно
121:86  воспитатлыме пашаште сылнымут кугун полшен кертеш .
121:87    икшыве-влакын ийготыштым шотыш налын , хрестоматийыш пуртымо южо
121:88  текстым кӱчыкемдыде , икмыняржылан адаптацийым ыштыме . занятийын
121:89  цельжылан да йочан интерешылан , жаплан келшышлын , воспитательлан
121:90  кӱлеш произведенийым ойырен налашыже йӧн лийже манын , рестоматийыш
121:91  программа деч уто текстымат пуртымо . тыгайжым йылме лывыртыме
121:92  занятийыште гына огыл , тыгак модмо годым , прогулкыш коштмо але
121:93  малаш ямдылалтме жапыште кучылташ лиеш .
121:94     икшывылан сылнымутан произведенийым куштылгынрак умылашыже сӱрет
121:95  полша . лудмо деч ондак воспитатель темылан келшыше сӱретым ( икмыняр
121:96  открыткым ) ончыктен кертеш , пӱртӱсыш лекташ , вольыкым да кайыкым
121:97  эскераш лиеш . теве  мутлан , шошым уло пӱртӱс ылыжеш , пушеҥгыште
121:98  лышташнер печкалтеш , кудывечыште да уремыште ужар шаршудо , имывуйла
121:99  койын , мланде ӱмбаке лектеш . прогулка годым йоча-влак чыла тидым ,
121:100  тыгак лыве чоҥештылмым , копшаҥге але кутко кудалыштмым ужыт , вольык
121:101  ломыжмо йӱкым , кайык мурым колыт . тыгай ужмо-колмо нерген лудмо
121:102  деч ончыч икшыве-влак дене кутырен налаш уто огыл.
121:103     произведенийым первый гана лудмо деч вара персонажын сӱретшым
121:104  ончыкташ да лончылаш кӱлеш , мом ыштымыжым але могай улмыжым умылен
121:105  налашышт полшыман , сӱретыште могай эпизод ончыктымымат йодаш лиеш .
121:106     сӱретым уэш ончымо годым тушто делаль-влакым муыт , умылен
121:107  налмыштым келгемдат . эрдене икшыве-влак йоча садыш тӧр огыт тол ,
121:108  кастенат мӧҥгышкышт тӧр огыт кай , тунам сӱретым уэш шымлен ончаш
121:109  уто огыл . тыгай уэш ончымашым поснак начар эмоциян йоча дене эртараш
121:110  келша .
121:111     сылнымутан произведенийым лудым пуымо деч вара кугырак йийготан
121:112  группышто икшыве-влак мо лудмым лончылат , илыш дене кылдат , тушто
121:113  сылнын каласыме мут ден ойсавыртышым  муыт , нуным шке ойлымышт
121:114  годым кучылташ тунемыт , южо верым воспитатель ойыркален лудын пуа ,
121:115  занятий мучаште дидактический модмашым але литературный викториным
121:116  эртара .
121:117     кужурак произведенийым, ужаш-влаклан шеледен , кок занятийыште
121:118  лудаш лиеш , тыгодым икымше занятийыштыже произведенийын эн оҥай ,
121:119  шӱм-чоным вургыжтарыше верешыже чарнаш (шогалаш ) кӱлеш , тыге
121:120  умбакыже молиймым палаш , мучаш марте лудмым кулышташ йоча-влакын
121:121  кумылышт лектеш .
121:122     сылнымутан произведенийым лудмо годым южгунам воспитатель
121:123  комбинированный занятийымат эртарен кертеш , тунам лудмо дене
121:124  пырля сӱретлымаш да музыкым колыштмаш ешаралтеш .
121:125     йочан мутержым пойдараш , йылмыжым лывырташ , чын ойлаш
121:126  да сылне ойсавыртышла дене пайдаланаш , тыгак прогулка да модмо
121:127  жапыште тӱрлӧ рифмовкым лудыш мутым , оҥай ой-влакым тунеммаш кугун
121:128  полшен кертеш , мутлан , тыгайым налына :
121:129  **6**
121:130           кидыштем кампетке ыле ,
121:131           мый камвозым кувырдик .
121:132           кампеткем ала-куш шыле -
121:133           тыге лие йывылдик .
121:134           йывылдик гын , йывылдик .
121:135           тетла ом лий кувырдик .
121:136              * * *
121:137           элнет
121:138           эҥерыш
121:139           ом кошт
121:140           эҥырен .
121:141           кондем
121:142           совла гай
121:143           колым
121:144           эҥырен .
121:145              * * *
121:146           элушын
121:147           чапле
121:148           ечыже
121:149           элушат
121:150           ынде
121:151           эчызе .
121:152                        +G . Иванов .
121:153           когыльо - могыльо ,
121:154           кокшӱдӧ когыльо .
121:155           когыльым - могыльым
121:156           пелыгыч тодыльым .
121:157           пелыгыч тодылын ,
121:158           кочкым ик когыльым .
121:159           кочкын ик когыльым ,
121:160           леве вӱдым подыльым .
121:161                         А . Горохов .
121:162           этым-этым ,
121:163           этымбал
121:164           отым-отым
121:165           отымбал .
121:166           пырыс кодо ,
121:167           коля - йок .
121:168           модыш вуйлан
121:169           тыйже код !
121:170                         В . Исенеков .
121:171  **7**
121:172     тиддеч посна программа почеш тылзе еда ик-кок почеламутым
121:173  наизусть тунемыт . программыште ончыктымо деч посна кызыт гына
121:174  савыкталтше ( " ямде лий ! " газетыште , " пионер йӱк " журналыште
121:175  але иктаж сборникыште ) у почеламутым ойырен налаш лийеш . утларак
121:176  моштышо йочалан , кумылжо уло гын , наизусть тунемаш ешартыш
121:177  почеламутым воспитатель пуа да тудым утренникыште але каныш
121:178  жапыште каласыкта .
121:179     наизусть тунемшаш произведенийым лудмо деч ончыч воспитатель
121:180  шушаш пайрем , идалык жап але почеламутын содержанийжылан келшыште
121:181  тема нерген кӱчыкын каласкала , сӱретым ончыкта , вара сылнын
121:182  лудын пуа . мо келшен , тӱшкан каҥашат , аклат , сылне мутым ,
121:183  ойсавыртышым муын лончылат ; мом огыт умыло , тудым умылтара .
121:184     уэш сылнын лудмек , икмыняр йочалан , писын шарнен моштышылан ,
121:185  каласыктен онча , тыгодым тӱҥалтыш корным , посна мутым каласашат
121:186  полша , могай интонаций дене , кузе йӱкым вашталтыл ойлаш кӱлмӧ
121:187  нерген умылтарен туныкта .
121:188     лудмо почеламутым шарнышт , наизусть каласен кертышт манын ,
121:189  тыгай йӧн-влакым кучылташ лиеш :
121:190     а) йочалан келшыште корным але строфам каласыктен ончаш .
121:191  тыгай ужашым еэш лудмо годым йоча-влакым шкеныштымат ушаш кӱлеш ,
121:192  шарнен каласаш тӧчышт ;
121:193     б) почеламутын южо корныжым шарнаш цитата семын йодышым
121:194  шындаш , мутлан , И . Осминын " мераҥ  почеламутшым налына :
121:195     - кушечын пӱгыльмӧ кырт-корт камвозеш ? - йодеш воспитатель .
121:196     - кож вуй гычын пӱгыльмӧ
121:197       кырт-корт камвозеш , - вашештат йоча-влак .
121:198     - мо деч ош мераҥже лӱдын да , ну кудалеш , кудалеш ?
121:199     - кож вуй гычын пӱгыльмӧ
121:200       кырт-корт камвозеш .
121:201       ош мераҥже лӱдын да ,
121:202       ну кудалеш , кудалеш .
121:203     - кузе койын кодо ош мераҥ ?
121:204     - пылт-полт ,
121:205       пылт-волт
121:206       койын кодо ош мераҥ .
121:207     - кузе пералтале шиште таҥ ?
121:208     - шолт-шолт ,
121:209       шолт-шолт
121:210       пералтале шиште таҥ .
121:211     - кузе тумнаже воштылеш ?
121:212     - лот-лот-лот ,
121:213       лот-лот-лот
121:214       тумнаже воштылеш .
121:215     в) почеламутын иктаж-кудо ужашыжым могай йӱк дене наизусть
121:216  лудаш кӱлмым воспситатель йодеш . ик икшыве почеш весе
121:217  **8**
121:218  деч эше сылнын каласаш йодман , пытартышлан , кӱлеш интонаций
121:219  дене тӱшкан ты ужашым наизусть ойлен пуат ;
121:220     г) почеламутын ужашыжым лица але роль дене каласымаш
121:221  ( драматизаций ) , мутлан , М . Казаковын " Вачий "
121:222  почеламутшым налына :
121:223     - чи-чи , чи-чи , чи-чи-чи-чи ,
121:224       вашкерак кынел , Вачий ! - кайыкын муро мутшым ик йоча каласа .
121:225     - чи-чи , чи-чи , чи-чи-чи ,
121:226       вашкеракын чий , Вачий ! - вес йоча каласа .
121:227     - чи-чи , чи-чи , чи-чи-чи ,
121:228       лек зарядкышке , Вачий ! - кумшо йоча каласа .
121:229     авторын мутшым тӱшкан каласат .
121:230             пурт тӧршталтыш Вачийна ,
121:231             шикш-пурак гына чыма .
121:232     д) почеламутын лӱмжым увертарыде воспитатель лудын пуа , тыгодым
121:233  лудмо деч ончыч тыгай йодышым шында :
121:234     - сайын колыштса да каласыза , почеламутлан могай лӱмым пуаш
121:235  лиеш ? те кузе лӱмдеда ыле ?  шке ойдам почеламутын могай корныж
121:236  дене пеҥгыдемден кертыда ?
121:237     тиддеч вара гына почеламутын лӱмжым да , тудым кӧ возен ,
121:238  воспитатель увертара .
121:239     почеламутым наизусть тунеммаш шукыж годым пӱтынь занятийым ок
121:240  нал , кодшо жапыштыже икшыве-влак дене моло тӱрлӧ пашам шукташ лиеш ,
121:241  мутлан , ондак тунемме почеламутым шарнаш , але ты темылан келшыше
121:242  ондак лудмо иктаж вес текстым , произведенийын оҥай ужашыжым эше ик
121:243  гана колыштыкташ пайдале .
121:244     тыгеракын , йочалан сылнымутан произведенийым лудмаш да тудын
121:245  содержанийжым каласаш туныктымаш , кучык почеламутым наизусть
121:246  тунеммаш йылме лывыртыме пашаште кугу верым налеш . сылнымутан
121:247  литература тӱняшке " окнам почеш " , икшывын илышыжым сылнештара ,
121:248  койыш-шоктышыжым сай велыш виктара да чон поянлыкшым волгалтара .

122:1  122 **106**
122:2  ( Арсий Волков )
122:3  кузе комедий шочеш
122:4  сылнымут паша ден сценысе
122:5  мастарлык нерген повесть
122:6     эрдене пашам ыштен шым керт . 10 шагат жапыште веле кынелын
122:7  улына . 11 шагат эрталтымеке , Роза дене вокзалыш мийышна . таче
122:8  веҥгр журналист Дердь Радо ден ватыже Марта Йошкар-Ола гыч каят .
122:9  ме муным пеледыш аршаш дене шокшын ужатышна .
122:10     кечывал деч вара ӱстел коклаш синчым . кузе нылымше сӱретым
122:11  йӧнештараш ? ала-молан тудым Епи кугызан да Таисан эпизодышт
122:12  дене тӱҥалме ок шу . тиде сӱрет ончычсо пуламырын куатшым волтышаш
122:13  огыл , тудым утларак кӱшкӧ кӱзыкен , кульминасийыш конден шуктышаш .
122:14  нунын сценышт пьесын тӱҥ темыжым умбакыже кӱлеш семын шуйымыла ок
122:15  чуч . садлан ты эпизодым ӧрдыжкӧ пыштышым да нылымше сӱретым угыч
122:16  тӱҥалаш лийым .
122:17     ончыч могай сценым пуаш ? ик семын савыркалем , вес семын
122:18  вискалем . тиде сӱретын планжым содор возен шуышым . тӱҥалтыште ,
122:19  мутлан , Таиса ден Валерийым луктам , нунын почеш - Селифон
122:20  ден Артемым , вара - Селифонлан "спектакльым " ончыктымо сцена .
122:21  а вот сӱретшымак могай персонаж дене тӱҥалаш ? тыгат-тугат шонкалем ,
122:22  нигузе шотым муын ом керт . касат шуэш , а мый але ик корнымат
122:23  серен омыл . вара соналтышым : вет иктаж-мом да возаш кӱлеш , ала
122:24  серыме годым кӱлешан у шонымаш лектеш .
122:25     чӱ-ян , сценыш эн ончыч Таисамак луктам . ӱдыр , семынже мурен ,
122:26  Валерийым вуча . тудын деке иктаж вес персонажым кондаш . диалог
122:27  гоч кодшо гана лийше пуламырым умбакыже шуяш да тыгодымак зрительлан
122:28  палдараш : тиде сӱрет эрласе кечын кая . ӱдыр-влак Селифон
122:29  ваштареш адак ала-мом оҥайым шонен луктыныт .
122:30     Таисан толмо эпизодым возышым . ӱдыр сценыш лектеш да , сад кӧргыш
122:31  ончыштын , лирический мурым мура . тудын
122:32  **107**
122:33  деке Артемым кондем . нунын диалогым возаш тӱҥальым . Таиса комсорг
122:34  деч Валерий нерген йодыштеш , Артем тудым ужын огыл . мутланымаш
122:35  ок кылдалт . сӱретыште действийым ылыжтарен колташ келшыше амал уке .
122:36  герой-влак коклаште лийшаш азапым тӱҥалтыш гычак йонлын радамлаш
122:37  кӱлеш , тунам веле сӱрет кӱлеш семын чоҥалтеш . кузе тидым ышташ ,
122:38  шонкалаш тӱҥальым .
122:39     тышке Палагий ден Селифонын аважым кондаш гын ?
122:40  тек нуно шке икшывыштым кычал коштыт тоня , мутлан , йӱдвошт мӧҥгыштыжӧ
122:41  лийын огыл , йолташ ӱдыржӧ Таиса , ден мален . а Селифон эрденак
122:42  Тоням кычалаш лектын , тудым ял мучко шишланен коштеш . ава-влакын
122:43  шке икшывыштым кычалмыштат ял илыш гыч налем шке шотан оҥай сӱрет .
122:44     Таиса ден Валерий коклаште изирак ваш тӱкнымашым пуаш шонымаш
122:45  ыле . Таиса Валерийым йолташ ӱдыржӧ деке жаплан веле колтен . а рвезе
122:46  эрлашыжымат Тоня денак , тудлан эҥер серыште вургемым мушкаш полышкала ,
122:47  тулеч молат . чыла тиде Таисан чоныштыжо ушкалымаш тулым ылыжта .
122:48  валерийым вашлиймеке , тудым ӧпкелен шылтала . нунын коклаште изи
122:49  пуламырым ылыжташ кӱлешак , уле гын Таисан модмо корныжо ик семынрак
122:50  кая . ӱдырын койышыжым пӱсырак действий гоч вияҥден колтыман . но
122:51  тидым келыштараш але нигузеат йӧным ом му .
122:52     кызытеш нунын эпизодым ӧрдыжеш коден , сценыш Палагийым лукташ лийым .
122:53  тудын молан толмыжым кӱчыкракын возен кайышым . Палагий садыште Тоням
122:54  кычал коштеш , Таисам вашлиешат , ӱдыржӧ нерген йодыштеш . но тудо
122:55  Тонян кушто улмыж нерген ок ойло .
122:56     сценым возышым , но ала-можо ок кылдалт . тиде эпизод шке верыштыже
122:57  огыл докан , сӱретым вес тӱрлын тӱҥалаш кӱлеш .
122:58     Артем ден Селифонын сценыштым тиде сӱретыште пуынем . комсорг
122:59  Петухов дене ялыште паша ышташ кӱлмӧ нерген кутыара . селифон
122:60  торешлана . Артем тудлан сайынак карум пуа . но могай верыште
122:61  нуным вашлийыкташ ? але шонен муын омыл .
122:62     сӱрет тӱҥалтыштак тынар йодыш лекте нунылан чын вашмутым
122:63  кычал муман . тиде тыгак лийшаш . вет нылымше сӱрет гыч пьесын
122:64  пуламырже пытартыш тура савыртышыш кусна . селифоным ялыш кондымо
122:65  верч кучедлмаш тыште утыр ылыжшаш . тышке моло персонаж-влакат
122:66  ушнат . чыла тидым моткоч оҥайын чоҥаш кӱлеш .
122:67     нылымше сӱретын пытартыш пелыштыже мо лийшаш - мыланем раш .
122:68  **108**
122:69     Тоня , Таиса да Валерий шке коклаштышт ӱчашат . ӱдыр-влак
122:70  мыняр сӧрвалат гынат , Валерий " спектакльыште " модаш торешлана .
122:71  Таиса тудлан сыра да рвезын костюмжым , кудаш налын , шке ӱмбалыже
122:72  чия . вара Тоня дене , ӱдыр-каче лийын ,  Селифон ончылно модаш
122:73  тӱҥалыт . петухов сырымыж дене мом ышташ ок пале .
122:74  тиде жапыште лач Эпин ӱдыржӧ толын лектеш . Селифон шыде парже
122:75  дене , Тонялан ӱчым ышташ манын , Глафирам кидпӱан гыч налын кая .
122:76  тудым пеленже олашке наҥгаяш сӧра . тыге комедийын интригыже тура
122:77  савыртышым ышта . тыште шовычым пуэм .
122:78     сӱретын тӱҥалтыш ужашыжым ала-кузе моштен чоҥаш кӱлеш . а эпи
122:79  кугызан мыскара сценыжым вес вере кусараш лиеш . шоҥгын воштылчыкан
122:80  эпизодшо нигушкат ок йом .
122:81     тӱҥалтыш сценым келыштараш йӧным муын шымак керт , ала эрла
122:82  свежа вуй дене тудым сайын тынал кертам .
122:83     тыге таче , ик эпизодым возыде ,вуйышто тӱркӧ вариантым
122:84  пӧрдыктыл , ӱстел коклаште шинчен эртарышым .
122:85     тиде гана мый денемат саде запятойым ӱдыралше писательын йомакше
122:86  семын лекте . но кече чылт арамжак эртен огыл , эпизод-влакым кузе
122:87  радамлаш лиймым шымленам . тидат моткоч кӱлешан , ончыко мо ыштышашым
122:88  палемден ямдылет .
122:89     икте раш : нылымше сӱртыште , герой-влакӱн кучедалмыштым умбакыже
122:90  вияҥден , Селифон дене кылдалтше пуламырым , утыждене шуйкалыде ,
122:91  кульминаций марте шуктыман .
122:92  12 сентябрь
122:93     таче эрдене 9 шагатланак ӱстел коклашке шинчым .
122:94     нылымше сӱретым кузе тӱҥалме нерген сонкалем . могай эпизод дене
122:95  тыште пъесын конфликтшым пӱсемден колташ ?
122:96     кумшо ден нылымше сӱрет коклаште мо-гынат лийын . тидын нерген ,
122:97  шовыч почмеке , персонаж-влакын мутланымышт гоч зрительлан кӱчыкын да
122:98  палдараш кӱлеш . ик сутка коклаште герой-влакын илышыштышт могай
122:99  азап лийын ? мом нуно ыштеныт ? чыла тидым рашемдымек , ончыкылык
122:100  пашам икмыняр волгалт кайыш .
122:101     тӱҥалтыш сценым тӱркӧ семын келыштараш тӧчышым гынат , ончыч
122:102  шонен мумо деч сайракым возен шым керт . нылымше сӱретым Епи кугыза
122:103  ден Таисан эпизодышт денак туҥалаш логалеш . сайын шоналтышым
122:104  гын , тудо чыла шотыштат келшен толеш . арам тудым йӧрдымашке
122:105  луктым .
122:106  **109**
122:107  тиде сцена тугай лирический , Таисан Валерийым
122:108  вучымыжо ончыкталтеш , сӱрет коклаште мо лиймат палдарлтеш . тиде
122:109  жапыштак Эпи кугызан мыскара сценыже кая . кӱлеш вет ! келшыше
122:110  эпизод улмо ӱмбачак тынар жап эшеат сайрак сценым кӱчал толашышым .
122:111     В . Маяковский ойлен : " ик кӱлешан ойым кычал муаш шуко тонн
122:112  муторгажым савыркалаш логалеш " . тиде моткоч чын . лым лийде
122:113  кычалын веле , мо шоныметым муат .
122:114     тӱҥалтыш уло ! тиде эпизодышто Таисан чон йӱлымыжым ончыктыман .
122:115  ӱдыр шке таҥжым Тонялан кидпӱан гыч налын кошташ пуымыжлан ӧкына .
122:116  Таиса кӱтӱчын каласкалымыж гыч пален налын . Валерий таче кечывал
122:117  марте Тоня дене эҥер воктен лийын , тудлан вургемым мушкаш
122:118  полшен .
122:119     епи ден Таисан сценыштым вестӱрлынрак кошартышым . тымарте Таиса
122:120  шоҥго кӱтӱчӧ деч эше мыскарам ойлаш йодеш ыле . тидын дене ӱдырын
122:121  ойган улмыжо ӱштылалтеш . вет тудо таҥжым вучен ойгыра , а мыскарам
122:122  ышташ йодмыж дене кӧргӧ чон йӱлымыжӧ ялт йомеш . садлан мый тудын
122:123  йодмыжым удыральым да тыге ыштышым : Епи кугыза мыскарам ойлен
122:124  пытарымек онча - Таиса шӱлыкан . тудым веселаҥдаш Епи утларак
122:125  воштылчыкан мыскарам ойла . тидын дене мый героинян тургыжланымыжымат
122:126  ончыктем , ты жапыштак чевер чия семын мыскарамат пуэм .
122:127     Таисан ушкалымыжым утларак келгемдаш манын , нунын сценыш
122:128  Палагийым пуртен колташ лийым . тонян аваже садыш рвезе-влакым
122:129  ӱжаш толын . селифон нунын капкам пеш чот кыра , пӧртыш Тоня
122:130  дек пурынеже . палагий Валерий ден ӱдыржым пӧртеш сурален коден .
122:131     тидым колмек , Таисан кумылжо эшеат чот вола . палагийын
122:132  "молан тыге ойганет " манын йодмыжлан ӱдыр иккок мутым пелешта
122:133  да куржеш .
122:134     тыгай азап дене сӱрет тӱҥалеш . палагийым тышке кондымем
122:135  икмыняр драматический сомылым шукташ полшыш . эн первояк ,
122:136  Таисан чонышкыжо ушкалымаш тулшолым пыштыме . тиде жапыштак
122:137  сӱретлан экспозицият йӧнлын пуалтеш . Тоня ден Валерий
122:138  пӧртыштӧ суралымаште шинчат . селифон шке таҥжым кычалеш .
122:139  Таиса садыште йӧратыме рвезыжым вуча .
122:140     Епи кугыза ден Палагийын шкет кодмекышт , нунын сценыш
122:141  Глафирам пуртышын . тудо садыш Селифоным кычал толеш .
122:142  но тудым ачаже мӧҥгышкыжӧ поктен колта . лудо-влак черланымылан
122:143  кӧра Епи ӱдыржым кастене сурт гыч ок лук . тудо йышт гына
122:144  лекташ тӧча . тиде ганат Глафира
122:145  **110**
122:146  ачажын кайымыжым вучен шукта да садышке пӧртылеш . тудым
122:147  ондалаш малыме верышкыже кӱпчык ден одеялым вӱдыл кода . Епи
122:148  Палагий дене пырля Селифоным лыпландараш кая .
122:149     тидын деч вара уэш Таисам сценыш луктым да тудын азапшым
122:150  музык дене келгемдышым . ӱдыр , Валерийлан ӧпкелен , ойган
122:151  мурым мурен кая .
122:152     тудын мӧҥгӧ Селифон ден Валерийын сценыштым возышым .
122:153     Селифон Валерийым улак лукыш ӱжын конда да , рвезым
122:154  лӱдыкташ тӧчен , тудым оҥжо гыч пӱтырал куча . электротехник
122:155  чынжымак Тоня дене келша . шона . но Валерий тудлан , лӱдде ,
122:156  карум пуа . Селифон вигак лыжган кутыраш тӱҥалеш . Тоням
122:157  изинек йӧратымыж нерген ойла . тудын деч кораҥаш Валерийым
122:158  сӧрвала .
122:159     умбакыже кок рвезын ӱчашыме сценыш пӱсӧ социальный чиям
122:160  пуртышым . ялым коден кайымыжлан Валерий тудым йолташ семын
122:161  шылталаш тӱҥалеш . ончылно Артемын ойлымо шомакшым пӱтынек
122:162  Валерийлан пуышым . тыште тудо утларак келшен толеш .
122:163  Артем пьесыште вес кӱлешан пашам шуктышаш .
122:164     Валерий Селифоным ял гыч шылын куржмыжлан намысла . но
122:165  Петухов ок чакне . ончыч ялысе илышым саемдаш кӱшта , тунам веле
122:166  пӧртылаш сӧра . валерий тиде пашам пырля шукташ ӱжеш . Селифонын
122:167  кутырымаштыже чынжат шагал огыл ялысе илышыште могай ситыдымаш
122:168  уло - тудо раш ужеш . но экшыкым пытараш кидым  кергалтен ынеж
122:169  пиж , еҥын ыштымым вуча .
122:170     Валерий ден Селифонын сценышт удан огыл лекте . но тудо але
122:171  черновик семын веле сералтын . эше сайын тӧрлатен лекман .
122:172     таче эпизод-влакым возкалымем годым драматургийын тӱҥ законжо
122:173  уэш ушышкем тольо . пьесым рӱдылышӧ конфликт изи пуламыр-влак
122:174  гыч кушкын , чумырген толшаш . тӱрлӧ шыртӧ дене куэн ыштыме ковер гай .
122:175  нуно мыняр мотор чиян лийыт , тугай сылне ковер куалтеш . но кажне
122:176  чевер шӱртӧ шке лончыж дене кайышаш . уке гын пӱтынь сӱрет
122:177  лугалтеш . тыгак пьесат сайын келыштарен радамлыме деч посна кошкен
122:178  пытыше печке гай солдырга .
122:179     нылымше сӱретын тӱҥалтыш эпизодшо-влак дене тынар шинчылтмем
122:180  мыйын ятыр вием нале . но ындыже чыла шуртӧ муцашым шке корныж
122:181  дене колтымыла чучеш . умбакыже сӱретым чоҥымо паша веселанрак
122:182  кайышаш . конешне , чылаж годымак эре шонымо семын ок лек . туге
122:183  гынат эрла икмыняр у сценым восемак манын ӱшанем .
122:184  **111**
122:185     таче ыштыме пашаштем эн тӱҥал Епи кугыза ден Таисан сценыштым
122:186  сӱрет тӱҥалтышке кондымым шотлем . тудо ончыкылык корным рашемден
122:187  колтыш . нунын сценыш Палагийым луктым . тудат пьесым пӱсештараш
122:188  полшыш . тидын мӧҥгӧ Валерий ден Селифон вашлийыт . нуным ваш
122:189  ыштыме нерген мый ончычак шонкаленам . Валерий олмеш Артемым
122:190  пӱртымо дене чыла пужлыш . йора адак тошто шонымашкемак толын
122:191  лектым . Селифон дене ӱчашаш , мутат уке , Валерий утларак
122:192  келшен толеш . тыште лирический пысма социальный темыш йӧнлын
122:193  кусна . кодшо сӱретыште Селифон Валерийын Тонян пелен коштмыжым
122:194  ужын , тудлан моткоч сырен . тидын деч вара посана-влак садыгак
122:195  вашлийшаш улыт . сценын законжо тыгай . зрителят тидым вученак вуча .
122:196  нунын вашлиймыштым ӧрдыжтӧ , кулиса шеҥгелне , сӱртлем Gын пеш кугу
122:197  йонылышым ыштем ыле . тӱн сцена-влакым кеч-кунамат ритель ончылно
122:198  пуыман . тидым шотыш налын , Селифон ден Валерийын эпизодыштым
122:199  калык ончыко кондышым . нунын сцена моткоч кӱлешан . тудо - социальный
122:200  темын кульминацийже . кок самырык еҥын ваш тӱкнымӱст уло пьесым рӱдыла .
122:201  садлан тудо кугу вий-куатан лийшаш . тидын деч посна илышыште улшо
122:202  кок вийын кучедалмыже пьесыште тыге пӱсын ок ончыкталт . а вет Селифон
122:203  ден Валерийым вашлийыктыме нерген вудакан гына вуйышто пӧрдын .
122:204  тыгай шонымашат ыле : когыньыштым иктаж-кушто ӧрдыжтӧ вашлийыкташ .
122:205  нуно , сырен , ваш кредалыт . Валерий какар чуриян толеш . тудым
122:206  Таиса ден Тоня ужыт да моткоч чаманат . тыге ончыктем гын , пьесын
122:207  конфликтше пеш лушкыдо лиеш ыле . а кызыт кок виян рвезе зритель
122:208  ончылно ваш тӱкна . тиде комедийын пуламыржым чот пӱсемда .
122:209     драматург семын , мый тудлан веле ӧрам : молан кӱлешан сцена
122:210  вуйышко вик ок пуро , шуко шонен коштмеке иже ушыш толеш .
122:211     тиде шотышто мый Высший литературный курсышто тунеммем годым
122:212  драматург-влакын семинарым вӱдышӧ кугу писатель К . Симоновлан
122:213  йодышым пуэнам ыле . тунам лач мыйын " ӱдыр кумыл " пьесемым лончыленыт .
122:214     - Константин Михайлович , молан пьесым вигак келшышым возаш ок лий ?
122:215  тӱҥалтыште нигузеат ок лек . мучашдымын тӧрлатылат , вашталтылат ,
122:216  чылажат шуко пӱжвӱдым йоктарымеке веле келыштаралтеш . те пьесымат ,
122:217  моло произведенийымат чӱчкыдын возеда . али тендан вигак лектеш ?
122:218     К . Симонов , шыргыжалын , тыге вашештыш :
122:219     - мыйынат вигак ок лек . кеч-кунамат шуко вийым
122:220  **112**
122:221  пышташ логалеш . иктаж кок-кум вариантым ыштыме мӧҥгӧ веле возымем
122:222  илана . садлан , ок лек манын , те ида аптыране , тиде - творческий
122:223  процесс . вет арам огыл Лев Толстоят шке романже-влакым шым-кандаш
122:224  гана уэш-пачаш тӧрлен возен .
122:225     Симоновын ойлымыжым шарналтемат , чонлан изиш куштылгын чучеш .
122:226  возымет кенета ок лек гынат , шӱмыштӧ ышан эреак кодшаш . кеч-кузе
122:227  йӧсӧ гынат , кӱлынак пижат гын , садыгак ыштен шуктет . калассик-
122:228  влакат тыге нелын возеныт гын , мыланнаже тыге пӱжвӱдым луктын возаш
122:229  юмо пӱрен .
122:230  13 сентябрь
122:231     теҥгече возымо сцена-влакым тӧрлен лектым . эн ончычак Палагийын
122:232  кутырымыжым вестӱрлемдышым . теҥгече тудо Тоня ден Валерийым
122:233  пӧртеш сурален кодымо нерген ойлен . тиде , мутат уке , воштылтышым
122:234  луктеш , но авторын шонымыжым кӱлеш семын ок шукто . Палагийым
122:235  Селифон шотышто экспозицийым пуымыж дене пырля Таисан линийжым
122:236  келгемдаш , ӱдырын чонышто ушкалыме тулым утларак ылыжтараш манын
122:237  конденам . садлан тудым изиш вес семынрак кутырыктем . аван тачысе
122:238  ойжо почеш рашемеш : Валерий ден ӱдыржым петырен коден огыл , а
122:239  нуно шке тӱкылалт шинчыныт . шке петыралтыныт - тиде йӧршеш вес
122:240  паша . палагий нуным тӱкылен кода гын , Таисалан тунарак йӧсӧ
122:241  ок лий ыле . Валерий ден Тоня тидым шке ыштеныт гын , ӱдырлан
122:242  ушкалаш амал моткоч кугу .
122:243     Таиса шортын куржмек , Епи кугыза ден Палагийын мутланымашкыштат
122:244  изи тӧрлатымашым пуртышым . Епи , шортын куржшо Таиса велыш
122:245  ончен , тудын дене мо лийын манын йодеш ыле . тыгай йодыш
122:246  Палагийлан утларак келшен толеш . ӱдырын мо верч ойгырымыжым
122:247  Епи тугакшат пала . садлан тудын йодышыжым Тонян аважлан
122:248  пуышым . репликым тыге вашталтыме дене мутланымаш чын тӱсым нале .
122:249     Палагийын йодышыжлан Епи Таисан Валерий верч тургыжланымыж
122:250  нерген ойла . тидым колын , Палагий сырен кудалта .
122:251     Палагий . тудын вес качыже уло . теҥгече шке ойлыш . Валерий
122:252  дене ыҥде сомылжат уке !
122:253     ужыда , ӱдыр-влакын модыш спектакльышт Палагийынат шонымашыжым
122:254  вашталтен . тыге , ик азап гыч весе лектын , драматический
122:255  кылдышым пышкемда .
122:256     ынде Глафирам кондаш кӱлеш . палагий ден Епи мутланен
122:257  шинчыме годым Глафира мурен толеш . семлан
122:258  **113**
122:259  келшыше мутым кычалын , ятыр жап кайыш . ӱдыр рушла частушкым
122:260  мурышаш . глафиралан такмакым тӱрлӧ семын келыштараш тӧчышым ,
122:261  но мучаш марте сылнын йӧндарен  шым керт . икмыняр редакцийым
122:262  ыштышым , но иктыжат ок келше . шоналтышым : кызытеш тыгат йӧра ,
122:263  вара садак моло геройланат мурым возаш кӱлеш лиеш , тунам такмакымат
122:264  келыштарем . тиде пашам вес ганалан кодышым .
122:265     таче кечывал деч вара куд шагат марте ӱстел коклаште шинчылтым .
122:266  уло жап Валерий ден Селифонын сценыштым возымашке кайыш .
122:267  кодшо гана чоҥымо нунын эпизодым эшеат оҥайракым ыштыме шуэш . эн
122:268  первояк , тыге тӱҥальым : Селифон Валерий дене ончыч тыматлын
122:269  кутыра . тудым Тоня деч кораҥаш сӧрвала . уке , тыге тӱҥалаш
122:270  келшен ок тол . конфликтым уталарак ылыжтарен колташ кӱлеш ,
122:271  а тыге мо улыжат йӧра . ваш тӱкныман сцена яклакан кая гын , пале :
122:272  тудым кӱлеш семын келыштарыме огыл . тыгай лунчырго эпизод дене
122:273  персонажын койышыжым тӱрыс почын пуаш ок лий . вет Селифон моткоч
122:274  сырыше , тыгай годым еҥ тыматлын кутырен шогаш ок тӱҥал .
122:275  тидым шотыш налын , мый кодшо гана возымо вариантеш шогальым .
122:276  Селифон , Валерийым лӱдыкташ манын , рвезым оҥжо гыч пӱтырал
122:277  куча . но Валерий ок чакне , тудын кидшым азырла кормыжта .
122:278  Петухов ужеш : вий дене сеҥаш ок лий , рвезе дене порын кутыраш
122:279  тӱҥалеш . тудын мутланымашкыже у чиям путышым . Валерий Тоням
122:280  марлан налаш ок мешае гын , Селифон тудланат йолташ семын
122:281  олашке куснаш полша . тиде ойлан Валерий пудешт кая .
122:282     Валерий . эх тый ! айдеме сынет йӧршеш уке улмаш ! чыланат
122:283  олаш куржын пытена гын , ялыштыже кӧ кодеш ? кӧ озанлыкым нӧлташ ,
122:284  киндым вольыкым ончен кушташ тыҥалеш ? !
122:285     Валерий шӱм вургыж ойла . но Селифон шкенжынымак тӱя . рвезе
122:286  тудым уло шыдыж дене титакла :
122:287     Валерий . ме , комсомолец-влак , садыгак правительствылан
122:288  письмам возен колтена . тыгай указым луктышт : кӧ неле жапыште
122:289  ял гыч куржын , куштылго илышым кычал каен , тудым дезертирлан
122:290  шотлаш да лӱмжым калык ужмо верышке шем оҥаш возен сакаш .
122:291     тидлан Селифон туран руалеш :
122:292     Селифон . возыза ! тидын дене пырля вес указымат луктышт .
122:293  чыла шотыштат ялысе илышым саемдышт ! культура дворецым ыштышт -
122:294  ялысе калыклан илаш весела лийже . колхозник-влаклан пашадарым
122:295  гарантийно тӱлышт . каныш кече , отпуск лийже , шоҥгылан пенсийым
122:296  пуышт ! тунам нигӧат ял гыч ок кай !
122:297  **114**
122:298     Валерий . чыла тиде лийын шуэш . пашалан гына лийже манын пижман !
122:299     Селифонын ойкымаштыже чынжат уло . тунам , чынак , колхозниклан
122:300  паша кече шотеш пеш шагал тӱленыт . каныш кечат , отпускат , тыгак
122:301  шоҥго-влаклан пенсият лийын огыл . оласе калык гына чыла тидын дене
122:302  пайдаланен . шадлан ял гыч олашке куржаш тӧченыт . тиде темым
122:303  пьесыштем лӱддеак нӧлталаш лийым . чынжымак , тыгай мыскылтышым
122:304  мыняр чыташ лиеш . но тиде неле саманыштат мланде деке шӱман еҥ
122:305  ялыште шагал огыл . нунын коклаште - Тоня , Таиса , Валерий
122:306  да молат . Селифон кечкузе тӧрштыльӧ гынат , Валерийым чактарен
122:307  ыш керт . рвезын ял верч шолшо шӱмжӧ , тудын ончыко ужым моштышо
122:308  волгыдо уш-акылже сеҥыш .
122:309     Селифон ден Валерийын сценыштым возен шым пытаре , тышан
122:310  шогальым . кузе мучашым ышташ , эрла свежа вуй дене шоналтем .
122:311     ынде Таиса ден Валерийын да Тонян эпизодыштым кузе возаш
122:312  шонкалаш тӱҥальым . Таиса ушкала , а рвезе тудым лыпландараш тӧча .
122:313  нунын мутланымашке Тоня толеш . Валерийым уэш Селифон ончылно
122:314  каче лийын модаш йодеш . ӱдыр-влак тудым сӧрвалат , а Валерий
122:315  тидлан тореш . Селифон ончылно эше изиш веле модман , и тудо
122:316  сеҥалтеш . но тидын нерген рвезын колыштмыжат ок шу . тунам
122:317  Таиса модыш спектакльым умбакже шуяш Валерийын костюмжым
122:318  кудаш налеш .
122:319     нунын эпизод деч вара Артемым пуртынем . тиде сӱретыште
122:320  тудым кузе-гынат сценыш лукташак кӱлеш . уке гын персонажын модмо
122:321  йолгорныжо кӱрылтеш . пьеса мучаште , Селифон ден Глафиран
122:322  " возалт " толмекышт , комедийын пышкемжым руден колташ тудо
122:323  полшышаш . садлан Артемым икымше сӱретыште гына ончыктымо дене
122:324  нигузеат серлагаш ок лий . тиде сӱретыштат тудлан сценический
122:325  пашам пуаш кӱлеш . конешне , тудо тӱҥ герой огыл эизодический
122:326  образ . пьесыште койыш-шоктышыжын почын пуаш кӱлеш наре верат ,
122:327  жапат уке . но персонажын модмо корныжым кажне сӱретыште изирак
122:328  эпизод дене да шуен кайыман . тиде роль кугу огыл гынат , моткоч
122:329  кӱлешан . тудын деч посна Глафира ден Селифон ялсоверыште
122:330  " возалтын " огыт керт . пытартыш сӱретыштат Артэм пеш кугу
122:331  драматический пашам шукта : Селифон ден Тоням мужыраҥда .
122:332  икманаш , тиде роль - изи , да туш ...
122:333     адак пьесым радамлыме шотышто шонымаш шочо . пожале ,
122:334  кызыт возымем кумшо кыдежыш ушем . уке гын
122:335  **115**
122:336  кокымшо кыдеж пеш кужу лиеш , кум сӱретым чарныде ончаш неле .
122:337     пытартыш кыдежыште модмо верлан мый , пожале , колхоз садым да
122:338  Палагий ден Огаптян пӧртышт воктене улшо уремым веле кодем .
122:339  ял мучаш кугорным пьеса гыч луктам .
122:340     визымше сӱретыште Селифон ден Глафира ялсовет гыч " возалтын "
122:341  толыт . действий тиде пуламыр йыр чумыргышаш . ялсовет воктен кайыше
122:342  сценым кораҥдем . возалташ мийыме нерген тугакат раш лиеш . комедий
122:343  мучашлан эпилог гайым пуэм : тул йӧра , чыкталтеш - пьесым иктешлыше
122:344  сӱрет тӱҥалеш , туштак , мучаште , пуламырын пышкемже рудалтеш .
122:345     комедий кужу лийшаш огыл , мыскара водевиль , жапым шуйкалыде ,
122:346  веселан кайышаш . зритель спектакльым ончен ынже нойо . пашаже
122:347  шагал страницым возымаште огыл . комедийым мыскара дене пойдарен ,
122:348  сылнын сераш кӱлеш . тунам 80 страницан пьесат кӱчыкла чучеш .
122:349     тиде сӱрет дене шинчылтмем годым , тыгак каналтыме жапыштат
122:350  вуйыштем тыгай шонымаш пӧрдеш . кызыт возымем кокымшо сӱретын
122:351  пуламыржым икмыняр ушештарымыла чучеш . туштат Селифон ончылно
122:352  модыт , тыштат ... но тиде тӱжвач веле тыге коеш . сайынрак ончалат
122:353  гын раш ужат : герой-влак у семын ваш тӱкнымышт дене тудо
122:354  сӱретыште улшо конфликтым утларак келгемден толыт . вес семын
122:355  каласаш гын , тиде - ик спиральынак пӱтырналтӱн шуйнышо пружиныже .
122:356  арам огыл драматургий теорийыште пьесын пуламыржым , тыгак пӱтынь
122:357  произведенийымат спираль семын чоҥаш темлат . действий , спираль
122:358  семын пӱтырналтын , эре кӱшкӧ да кӱшкӧ у чия дене пойдаралтын ,
122:359  кульминаций марте кӱзышаш . нылымше сӱретысе пуламырат уэш-пачаш
122:360  туйымӧ гай огыл , а умбакыже , у семын азапым шуен , у сылнымут
122:361  савыртыш дене вияҥыҥ чоҥалтшаш . пьесым возымо пашаште тиде моткоч
122:362  кӱлешан . мутлан , эре икте нерген ойлаш огыл манын , герой-влакым
122:363  уэш ом вашлийыкте гын , нуно вияҥ шуде пыкнат , комедием моткоч
122:364  таляка лиеш , сылнылыкшат ялт йомеш . герой-влакым шуко гана
122:365  вашлийыктен веле , нунын койышыштым мучаш марте почын пуаш лиеш .
122:366  осал персонажым сӱретлыме годым тиде йӧн нимо деч коч кӱлешан .
122:367  мутлан , герой-влак ик-кок гана веле вашлийыт да кенета тунамак
122:368  вашталтыт ( тӧрланат ) гын , зритель тидлан пырчат ок ӱшане .
122:369  моланже , илышлан келшен ок тол . герой-влакым пӱсӧ пуламырыш
122:370  пуртылын , нунын койышыштым эркын-эркын вашталтен толман .
122:371  нуно мыняр пӱсӧ конфликт
122:372  **116**
122:373  точ эртат , тунар илышлан келшыше да оҥай лийыт . пьесат сылнылык
122:374  шотышто кӱшкӧ кӱза .
122:375     тыгай мыйын тачысе паша лектыш .
122:376  14 сентябрь
122:377     таче 8 шагат эрденак ӱстел коклашке шинчым .
122:378     кеч-могай пашамат тӱҥалаш неле , а вараже куштылтыракын кая .
122:379  пьесым возымо годымат тыгак . ӱ кыдежым тӱҥалаш эре йӧсӧ . нылымше
122:380  сӱретым возаш шичмекат , кужу жап икымше эпизодым кычалаш логале .
122:381  тудым келыштарымек веле пашам веселанрак кайыш .
122:382     таче Селифон ден Валерийын сценыштым мучашке шуктышым . пеш
122:383  виян ваш тӱкнымаш лие . Селифон кайымек , Тоням луктым . тудын
122:384  ден Валерийын эпизодыштымат кумыл нӧлтын возышым . таисан
122:385  лекмыланат моткоч сӧрал азапым ямдыленам . Тоня ден Валерий ,
122:386  Селифон толеш манын , шупшалалт шогат . ты жапыште лач Таиса
122:387  лектеш , чыла тидым ужешат , нуным шортын-шортын вурса .
122:388     тиде сцена драматургий шотышто моткоч пӱсӧ да воштылчыкан .
122:389  тоня йолташ ӱдыржӧ деч эше ик каслан Валерийым каче рольым
122:390  модашлан колташ йодеш . Таиса тудым тетла ынеж пу , рвезыжым
122:391  чамана . келшыме ӱдыржым ончен , Валерият чыгынла . нунын
122:392  торешланымыштым ужын , Тоня сырен кудалта .
122:393     Тоня . ах , те тыге ! тыланда ок кӱл гын , мыланемже кӱлеш ,
122:394  шонеда мо ? те икте-весыдам чаманеда , а мыланем Селифон ыжал
122:395  огыл , шонеда ? налам да тудын пелен олашке кудалам , ик мучаш лийже !
122:396     Тонян ӧпке мутшо Таисамат йолташ ӱдыржӧ велыш савыра . тудат
122:397  Тонялан полшаш ямде . но тыште мый эше ик пышкемым ешарышым .
122:398  Таиса келшен гынат , Валерий тореш . тудо тыгай модышыш тетла
122:399  ынеж ушно . Селифон сай дене ок умыло гын , тек илыш туныкта .
122:400  рвезын чакнымыжым ужын , Тоня кузе лияш ӧреш . но Таиса вучыдымӧ
122:401  йӧным кычал муэш . ӱдыр Валерий деке мия да костюмжым кудашын пуаш
122:402  йодеш . рвезе ӧрмыж дене сад кӧргыш куржеш . Таиса тудын почеш
122:403  чымалтеш , пеленже Тонямат наҥгая .
122:404     тидын дене таче пашамым пытарышым . но мо оҥайже , Селифон ден
122:405  Валерий учашыме сцена деч вара моло эпизодымат молгунамсе деч
122:406  каньылынрак возышым . черновой вараиантат шуко ыш лий . рукописьым ,
122:407  тӧрлен , машинка дене печатлышым . чылаже вич страница лекте .
122:408    таче эр гыч 7 шагат кас марте пашам ыштышым .
122:409  **117**
122:410  кечывал канышлан  ик шагат наре веле кайыш . содыK , тачысе пашам
122:411  лектышанрак лийын . ерла тиде сӱретым пытараш кӱлеш .
122:412     глафира ден Селифонын эпизодышт деч вара Артемым лукташ шонем .
122:413  тудым кондаш сай амал уло . огаптя ден Артемын мутланымыштым
122:414  ончыкташ лиеш . шоҥго ава ялсовет секретарь деч вуй пуыдымо эргыжым
122:415  пӱтыралаш йодеш . огаптям ом кондо гын , Артэм ден Селифонын
122:416  сценыштым пуэм . кудыжым лукташ але сайын шоналтем . ялсовет
122:417  пашаеҥ Петухов дене кутыра гын , тудлан аважын вуйшиймыж нерген
122:418  ойлен кертеш . кокымшо сӱретыште Огаптя , эркыжым вурсен ,
122:419  ялсоветыш вуйым шияш сӧрен . тиде жапыште тушко миенат толын
122:420  кертын . тыге гын тышке Огаптям кондымыжат ок кӱл . уке гын
122:421  иктымак кок пачаш тӱйымӧ семын веле лектеш . тыште Артемым Селифон
122:422  дене мутланыктыман . Алсовет секретарь авам обижайымыжлан тудым
122:423  сайынак поньыж налже .
122:424     Артем ден Селифонын сценыштым кузе келыштараш , эрла шоналтем .
122:425     вӱйыштем ончылно лийшаш эпизод-влак пӧрдыт . Артемын кайымыж
122:426  деч вара ӱдыр-влакым луктам . Таиса , Валерийын костюмжым чиен ,
122:427  Селифон ончылно Тонян качыжым модеш . нунын сцена пеш оҥай
122:428  лийшаш . Таиса , пӧръеҥ семын Тоням шыматен , чот шупшалеш ,
122:429  сӱаным ыштыме нерген кутыра , тулеч молат . Селифон , чыла
122:430  тидым ужын , ӧрткынен кая . уло чонжо дене Тоням сӧрвала , тудым
122:431  пеленже наҥгайынеже . но ӱдыр тудын дене тореш гына кутыра . Селифон
122:432  шыде парже дене Глафирам кычкыралеш . йорга ӱдыр куанен куржын толеш .
122:433  Селифон тудым ӧндалеш , пеленже олаш наҥгаяш сӧра .
122:434     тиде сӱретым уш-акылем дене мучаш марте чоҥенам . тыште эше теве
122:435  мом рашемдаш кӱлеш . Селифон йӱшӧ але орвуян ? конешне , тудым
122:436  чот йӱсым ыштыме ок кӱл . уке гын тудлан зритель ушанаш ок тӱҥал .
122:437  Селифон изиш подылшо веле лийже . но кушто йӱын ? ты шотышто
122:438  рвезылан Глафира полшен кертеш . тек тудо сумка дене Селифонлан
122:439  садыш аракам кондыжо . вет ӱдыр оласе качым тӱрлӧ семын шке велкыже
122:440  савыраш тӧча . подылшырак Селифон , конешне , Таисам ок пале ,
122:441  тудым ӧрдыж рвезылан шотла . чылтак орвуян лиеш гын , тудо , мутат
122:442  уке , чыла тогдаен кертеш . палаш тептердымым ыштем гын ,
122:443  водевильлан утларак келшен толеш . Селифон мыняр тургыжлана ,
122:444  спектакль ончышылан кӱташ тунар оҥай лиеш . нине сцена-влакым
122:445  келыштарыме шотышто сайын шоналташ перна .

123:1  123 **59**
123:2  ава шӱм
123:3  кум повесть
123:4  кыдалаш школышто
123:5  тунемше-влаклан
123:6            ава шӱм
123:7                              Эрик Сапаев лӱмеш
123:8            икӱмше тетрадь
123:9     эргым , шӱм падырашем , тый але нимат от пале , ик мутымат ойлен
123:10  от мошто . изи кизатым шуйкален , потолокыш ончен киет .
123:11     а мый ӱстел коклаште шинчем . ончылнем тетрадь кия , кидыштем
123:12  ручка . чонем туржын , ушышто тӱрлӧ деч тӱрлӧ шонымаш пӧрдеш .
123:13  чылажымат нимом тойыде возынем . шканем огыл , тыланет .
123:14     але марте мом чытенам , эше мом ужаш перна гын , мый тугакат
123:15  ом мондо , чыла шарнаш тӱҥалам . тый , эргым кушкын шумекет , ушым
123:16  налмекет , илышем нерген йодын кертат . тунам тыланет тиде тетрадьым
123:17  пуэм .
123:18     жап эрта . тый йол ӱмбак шогалат . ончылгоч палем : илышет
123:19  куштылгак ок лий , самырык вачетым неле кӱ пызыраш тӱҥалеш . тунам
123:20  мемнам - ачатым , аватым - титаклен кертат . тыге ынже лий манын ,
123:21  тиде тетрадьыш чылажымат возем .
123:22     эргым , ӱшане , тыште кажне мут чын гына лиеш . ава шӱм - шочшо
123:23  пелен , тудо нигунамат шойыштын ок керт .
123:24            *  *  *
123:25     ӱстембалне лампе тул чӱчка . тый малет . пӧртыштӧ моткочак шып ,
123:26  уремыштат тымык . эсогыл мардежат шыма кидше дене окнам ок ниялте .
123:27  моло йӱдым ӱдыр-рвезе-влакын мурымо йӱкышт ял мучко шергылтеш ыле ,
123:28  таче тудат ок шокто . ӱло тӱня пустан чучеш . лачак шӱдыр-влак тугак
123:29  волгалтыт , да тополь вуйыш кержалтшыла койын , тичмаш тылзе
123:30  окнашке онча .
123:31     шоҥго авам , тыйын кувават , вакшышыште кия , малышыла коеш .
123:32  но шижам : ок мале , коклан-коклан кугун шӱлалта . теве тудо
123:33  кынеле да окнашке шальым сакыш .
123:34     - авай , молан окнажым петырет ? - йодым . - тугакат шыгырын
123:35  чӱчеш .
123:36  **60**
123:37     - тылзе омым кочкеш , маныт . ужат , кроватьым волгалтара , уныкам
123:38  помыжалтынеже .
123:39     авам уэш малаш возо . мый ӱчашаш шым тӱҥал . палем : окна гыч
123:40  шальым налам гын , куваватым сырыктем гына .
123:41     адак моткочак шып лие . а тыгай тымыкыште шонаш йӧсӧ .
123:42  кудывечыште кеч шудышырчык муралтыже ыле . мый кодшо арняште мо
123:43  лиймым радамын шарналтынем . но муйышто чылажат лугалт пытен .
123:44     кодшо арня ... чынже денак , мо лийын ?
123:45     ачат , легковой машинаш шынден , мыйым больница гыч кондыш .
123:46  корно мучко иктым гына ойлыш :
123:47     - эрге шочын ! эрге ! ..
123:48     - мигыта , могай лӱмым пуэна ? - мый йодым . - ала тый шонен
123:49  ямдыленат ?
123:50     - ямдыленам , больницыште кийыме жапыштет эре шонен коштынам .
123:51  Эдик лиеш ! Эдуард Никитич Садаев !
123:52     - Эдик ... - семынем пелештышым . - сай лӱм . тугеже эргына
123:53  Эдик лиеш .
123:54     чыным ойлаш гын , ушыштем вес лӱм ыле - Гена . мыят тидын
123:55  нерген ятыр шоненам . но ачатын кумылжым волташ огыл манын ,
123:56  тудын ойжо дене келшышым .
123:57     пачер деке толын шуна . тыйым налын , ачат машина гыч лекте
123:58  да шоферлан кидшым лупшале :
123:59     - каен кертат , каналте . пашаш тетла ом кай . тече мемнан пайрем !
123:60     капкам почын , кудывечыш пурымек , ачат шогале .
123:61     - кучо-ян , - тудо тыйым шуялтыш .
123:62     " кузе тыге ? еҥ ончылно гына эргычым нумалше лийынат аман .
123:63  тый ... " - нимолан ӧрмалген , тыйым нальым .
123:64     тиде жапыште ачат мыйым аза семын кидышкыже нале да пачерышке
123:65  нумал пуртыш . ӧрдыж гыч иктажкӧ ӱжеш гын , воштылде ок чыте ыле ,
123:66  очыни : мый азам кученам , а ачат кидыште мый улам .
123:67     - варуш , чынже денак , таче ме пайремым ыштена , Эдуард + никитич
123:68  лӱмеш . - мигыта мыйым кӱвар ӱмбак шогалтышат , кидышкыже тыйым уэш
123:69  нале .
123:70     - эдикым пукшемат , малаш пыштем . вара чесым погем , - мыят келшышым .
123:71     - чес ямде . мо кӱлешым столовый гыч конденам . тылат , Варуш ,
123:72  ӱстембаке гына погаш кодеш . а мылам ӱстел йыр уна-влакым ӱжаш логалеш .
123:73     мигыта телефон воктек шинче да пашам пырля ыштыше йолташыже-влак
123:74  дене кутыраш тӱҥале . мый тыйым нальымат , вес пӧлемыш кайышым ,
123:75  пукшышым да
123:76  **61**
123:77  малаш пыштышым . ачатын йӱкшӧ пачер мучко йоҥгалтеш :
123:78     - от тол гын , ӱмыр мучкылан сырем . уремеш вашлиям гынат , кораҥ каяш
123:79  тӱҥалам !
123:80     - мигыта , эркынрак , - пӧлем омса гыч парням рӱзалтышым . -
123:81  эдик мален колтыш .
123:82     ачат телефон трубкам пыштышат , йолварня вуйжо дене кровать декет
123:83  тольо да икмыняр жап тыйым ончен шогыш , вара , кугешнен , шыпак каласыш :
123:84     - мала ... Айдеме ...
123:85     кастене уна-влак погынышт . ӱстел коклаш шичмек , первый чаркам
123:86  тыйын лӱмешет нӧлтальыч :
123:87     - у еҥ верч ! пиалан , кужу ӱмыран лийже !
123:88     - йӱштым-шокшым ӱжде кушшо ! - чыланат сугыньым пуышт .
123:89     вара ачат шогале .
123:90     - Варуш , але марте ватем гына лийынат , - мане тудо . - а ынде
123:91  ава улат . тиде пеш кугу пиал ! айдемылан кӧ эн шерге ? ава .
123:92  кӧм эн порын , ныжылгын шарнена ? авам . тудо - илыш пуышо кечына .
123:93  ава верч подылына , йолташ-влак !
123:94     чарка кошкенат ыш шу , Мигытан йолташыже , Григорий Васильевич
123:95  Румянцев , мутым нале :
123:96     - йолташ-влак , чаркадам темыза , - каласыш тудо . - Никита
123:97  Максимович але марте Варвара Ивановнан марийже гына ыле . а ынде
123:98  ача лийын . тиде пеш кугу пиал ! шочшылан кӧ шерге ? ача . шочшым кӧ
123:99  йол ӱмбак шогалтышаш ? ача . тугеже ача - илышым пуышо кече .
123:100  ача верч подылына , йолташ-влак !
123:101     воштылын , мутланен , жап шижде эртыш . мыскара почеш мыскара
123:102  йоҥгалте , мурат шергылте , тавалтымылан кӧра кӱвар оҥат лывырген-
123:103  лывырген колтыш . пелйӱд эртымек , уна-влак шаланышт .
123:104     -руштынам , таче шукыракат йӱым ала-мо , - ачат вес пӧлемыш
123:105  кайышат , тыйын кровать воктекет миен шинче да мыскара йӧре йодо :
123:106  - малашет ышна мешае , Эдуард Никитич ? .. мемнан лӱшкымынам
123:107  колынат отыл ? .. тыгак кӱлеш . онар еҥын омыжат онар лийшаш .
123:108     - Мигыта , тыят воч , каналте .
123:109     - а тый ?
123:110     - кӱмыж совлам гына поген налам .
123:111     - тугеже ача тӧра семын кийышаш , а ава пашам ыштышаш ? уке ,
123:112  чылажымат пырля пайлыман , - манын , малыме пӧлем гыч Мигыта
123:113  лекте да кӱмыж-совлам нумалаш , мушкаш , ӱшташ тӱҥале .
123:114  **62**
123:115     тиде годым ала-кӧ омсам пералтыш .
123:116     - кӧ тушто ? - мый йодым
123:117     - почса , - йӱк шоктыш .
123:118     - поч , Варуш , - каласыш ачат . - иктаж-кӧ мом-гынат монден
123:119  коден , очыни .
123:120     мый омсам почым . пӧртыш кок еҥ пурен шогале . иктыже кӱкшырак капан ,
123:121  весыже изирак гынат , таза тупвачан . нуно ышт саламлалт . шӱмем ,
123:122  ала-мом шижын , виян кыраш тӱҥале , шӱргышкем вӱр кышкалалте
123:123  ала-мо - шокшын чучын колтыш .
123:124     - шотан айдеме , еҥ пачерыш пурымек , эн ончычак саламлалтеш , -
123:125  кок еҥ ваштареш ачат лектын шогале .
123:126     - жап шуэш , саламлат , - кӱкшырак капан еҥ воштылалме йӧре
123:127  вашештыш .
123:128     - кӧ улыда ? мо кӱлеш ? - мигытан шинчаже йолгыжалт кайыш .
123:129     таза туп-вачан пӧръеҥ ала-могай кагазым луктын ончыктыш .
123:130  ачат вашкыде лудын лекте . ондак кидше чытырналте , вара тӱрвыжӧ
123:131  лыб-лыб лие . мом-гынат каласынеже улмаш , ӧчыни, но ала кӱлеш мутым
123:132  ыш му , ала логарже пышкемалте - пелештен ыш сеҥе .
123:133     - мо тыгай ? - мый воктекше куржын мийышым , кагазым ончалнем
123:134  ыле , но тудым пӧръеҥ мӧҥгеш нале да оҥ кӱсенышкыже чыкыш .
123:135     тиде йоҥылыш ! - мигыта кычкырал колтыш . - умыледа , йоҥылыш ! ..
123:136  эрдене чылажымат пален налам . те каен кертыда !
123:137     - уке , ме пырля кайышаш улына , - кужу пӧръеҥ пел шӱргыж дене
123:138  шыргыжале . - ме лӱмын налаш толынна .
123:139     - чий вашкерак , - шӱдыш таза пӧръеҥ . - тыйым вучаш ...
123:140     - ийгот шот денат кугурак улам , садлан те манын ойлаш йодам ,
123:141  йолташ , - сурт оза тудын мутшым лугыч ыштыш .
123:142     - ме йолташ огынал , гражданин !
123:143     - вот кузе ! ынде йолташат омыл ? приговорым пеш вашке луктында ?
123:144  уке , йоҥылыш лийыда ! йоҥылыш ! мутым кучаш тӱҥалыда !
123:145     - ме приказым шуктена , - кӱкшӧ пӧръеҥ каласыш . - ӱчашаш нимолан .
123:146  мемнам вучат , Садаев . ынет чий гын , каяшет тувырмелынак логалеш .
123:147     - уке , уке , чия ! - мый помыжалтме семын лийымат , Мигытан
123:148  шляпажым , пинчакшым , пальтожым конден пуышым да , шӱйышкыжӧ
123:149  кержалтын , шорташ тӱҥальым .
123:150  **63**
123:151     - арам ит шорт , Варус , - ачат мыйын ӱпем ниялтыш . - ончылгоч
123:152  ит чеверласе , жап шуде ит ужате . тыште мо-гынат йоҥылыш лийын .
123:153  мыйын нимогай титакемат уке . кызытак огыл гын , эрдене садак пӧртылам ,
123:154  мӧҥгыштӧ лиям .
123:155     - нелеш ит нал , Мигыта . тетла ом шорт , - мылам йӧндымӧ лие ,
123:156  шке шинцавӱдем деч шке вожыльым . - кеч пинчакым чий , тӱнӧ юалге .
123:157     мигыта пинчакым чийыш , воштончыш дек миен , ӱпшым комдык шере ,
123:158  вара палыме пӧлем омсам почо .
123:159     - эргым , Эдик , ласкан мале . тыйын ачат шочмо элже ончылно
123:160  яндар сӱман , - тудо омсадӱрыш ошкыльо . - варуш , тый денет ом
123:161  чеверласе . ме эше ужына !
123:162     - вучаш тӱҥалам ! - шкемым кучаш тыршен каласышым гынат , логарем
123:163  ала-мо пикташ тӱҥале , шӱргем мучко йоген волышо шокшо шинчавӱдым
123:164  шижым .
123:165     - уке , уке , тый малаш воч , каналте .
123:166     вуйым рыҥ кучен , ачат ошкыльо , тудым палыдыме кок еҥ ужатен
123:167  кайыш . мый пӧрт покшелан меҥге семын шоген кодым .
123:168     омсамат шым тӱкылӧ , малыме пӧлемыш куржым . тыйым кидыш налын ,
123:169  окна воктек шинчым .
123:170     - ой , чукаем , тамле ометым лугыч ыштышым , нелеш ит нал ,
123:171  - пӱжалтше саҥгатым шыман шупшальым Мале , Эдикем , папалте .
123:172  тетла кычкырашат , шорташат ом тӱҥал . ачат пӧртылеш . ме коктынат налаш
123:173  лектына .
123:174     окнаш ончен , кидыштем тыйым лӱҥгыктен , эркын муралтышым :
123:175             о-о-о , изи Эдик папалта ,
123:176             тамлын-тамлын папалта .
123:177             о-о-о , Эдикна кугу лиеш ,
123:178             ачаж гай кугу лиеш .
123:179     ола тӱрыштӧ агытан муралтыме йӱк шергылте .
123:180     " волгыжеш , - мый каньысырланаш тӱҥальым . - жап эрта , а
123:181  корно тугак пуста , Мигыта ок кой . мо пеш кужун кучат ? уло
123:182  илышыжым тергат гын веле ? .. тергышт . тудын эртыме корныжо йӧчӧ
123:183  ыле гынат , яндар , волгыдо . куштылго илышым кычалын , перныл
123:184  коштын огыл . кажне ошкылжо ару .. !
123:185     ме ик ялеш шочын кушкын улына . пӧртна урем гоч гына ыле . поро
123:186  кумылан , ныжылге рвезым пошкудо-влак йӧратеныт . пырля модынна ,
123:187  мӧр погаш коштынна . аваже черланен колен , а ачаже граждан сар
123:188  гыч пӧртылын огыл . рвезе шкет кодын . лум шулымек , кӱтӱчылан
123:189  **64**
123:190  тарлалтын . йоча омо тамле гынат , тудлан эр ӱжара денак кынелашыже
123:191  пернен . шокшо кеҥеж кече тудым пелтен , йыштӧ шыже йӱр нӧртен .
123:192  ял мучко черет шот дене кочкын коштын . ялысе калыкак чиктен . тыге
123:193  икмыняр ий эртен .
123:194     кӱтӱчым пукшаш мыланна черет шуын гӱн , кечывал коцкышым
123:195  мый нумалынам . ик кидеш шокшо шӱр кӧршӧкым , вес кидеш
123:196  пареҥгым , киндым нумалын , кӱтӱ шогымо верыш вашкенам . мигыта
123:197  кеч-кунамат шыргыжалын вашлийын . шижынам , тудлан мый денем пырля
123:198  лияш весела , садлан каяш вашкен омыл ; я солам лупшкеденам , я
123:199  пучым пуалташ тунемынам .
123:200     мигыта шуэн воштылын , шагал мутланен , эре ала-мом шонен . а теле
123:201  кечын ылыжын . вургемже шӱкшӧ лийын гынат , школыш кажне кечын коштын .
123:202  тудо тунемашак тыршен .
123:203     ме ик ийыштак комсомолыш пуренна . а варажым мемнан корнына торлен .
123:204  мигытам рабфакыш тунемаш колтеныт , а мый ялеш кодынам .
123:205     тыге кум ий эртен . ме ик письмамат ваш-ваш возен огынал . но
123:206  икте-весым ушыштына кученна , очыни . кум ий гыч тудо мемнан
123:207  районыш райком секретарьлан пашам ышташ тольо . вашлиймек , мылам
123:208  тыге каласен : " вес районыш колтынешт ыле , но мый шым кай , - изиш
123:209  вожылын шогымек ешарен : - тылат верч тыш тольым " .
123:210     " мылам верч ? .. - воштыл колтенам . - молан лачак мылам верч ? "
123:211     " тылат умбакыжат тунемман . мый полшаш тӱҥалам "
123:212     " а кушто тунемман ? уэш чобык ШКМ-ыш каяш ? " тугак воштылынам .
123:213     "школым муына , кумылет гына лийже " , - каласен Мигыта .
123:214     тудо шке мутшым шуктен : мыйым Шернур педтехникумыш тунемаш намиен
123:215  коден . кум ий годым эреак полшен , авам лӱм дене тылзе еда оксам колтен
123:216  шоген .
123:217     тыге мый туныктышо лийынам . а Мигыта пашам ыштен , институтышто
123:218  тунемын , коммунист радамыш пурен . тудым кеч-куштат пагаленыт ,
123:219  акленыт . торъял райкомышто секретарь лиймыжым кызытат шарнем . мигыта
123:220  кече мучко колхозлаште коштын . ик-кок кече нигушкат лектын огыл
123:221  гын , тӱлыжген . " калык вийым пуа , кумылым нӧлта " , - ойлен тудо .
123:222  кас еда шуко лудын . но эрдене нигунамат нойышо , кумыл волышо
123:223  кынелын огыл . мыскарам ыштылын , яндарын воштылын . пайремыш
123:224  кайыме семын пашашке ошкылын : ош тувырым , шем
123:225  **65**
123:226  костюмым чиен , галстукым пижыктен , ӱпшым комдык шерын .
123:227     ик ий ончыч Мигытам обкомышко пашам ышташ налыныт , ола покшелнак
123:228  сай пачерым пуэныт . районышто улмына годым мемнан дене пырля мыйын
123:229  авамат илен . тудымат олашке илаш конденна . но ик арня гыч каласен :
123:230     - тыште илен ом керт , ялыш колтыза . кече мучко яра шинчен ,
123:231  ушем кая . пакчадат , вольыкдат уке . ида чаре , каемак .
123:232     авам ялыш намиен кодаш логалын .
123:233     тыге ик ий эртен . мый школышто пашам ыштенам . а Мигыта - обкомышто .
123:234  тудын чыла шонымашыжым паленам , кажне йол тошкалтышыжым ужынам ...
123:235  титакше кӱч мучаш нарат уке ... а иктаж-мом пален омыл гын ? .. уке ,
123:236  уке , тыгай шонымашым вуй гыч луктын кудалтыман .
123:237     ... пырдыжыште кечыше шагат индеш гана перыш .
123:238     " эдик , ачат ала вигак пашашке каен ? " - манын , тыйым кроватьышкет
123:239  пыштышымат , телефон деке миен пӱтыраш тӱҥальым .
123:240     - почта , почта , обкомым , Садаевын кабинетшым пуыза .
123:241     - пожалуйста , - шоктыш ӱдырамаш йӱк . изиш лиймеке ешарыш : -
123:242  телефон трубкам иктат ок нал .
123:243     " уке " , - шоналтышым да Мигытан пашам пырля ыштыше йолташыже-влак
123:244  дек звонитлаш тӱҥальым . нунышт , мыйын йӱкем пален налмек , телефон
123:245  трубкам сакат гына .
123:246     " мо тыгай ? палыдыме лийыныт мо ? але лӱдыт ? лӱдыт , очыни ...
123:247  тугеже ..."
123:248     ӱпем курын , шортын , кроватьыш шуҥгалтым . мыняр жап тыге киенам -
123:249  ом шарне . ончыл пӧлемыште йол йӱкым кольымат , нӧрышӧ кӱпчык гыч
123:250  вуем нӧлтальым .
123:251     - кӧ тушто ?
123:252     - мый , комендант , - шинчалыкан пӧръеҥ омсаште койо .
123:253     - могай комендант ? - мый шым умыло . - мом каласынеда ?
123:254     - теве шижтарымаш . пачер шотышто , - тудо канде кагаз ластыкым
123:255  ӱстембаке пыштыш .
123:256     - кузе туге ?
123:257     - тышке весе илаш толеш , - умылтарыш комендант .
123:258     - а ме ? ! .. - вуем савырнаш тӱҥалят , омса янакым кучен шогальым .
123:259  **66**
123:260     - ом пале , ом пале ... - шинчалыкан пӧръеҥ пырдыжым тергыме семын
123:261  пералтен ончыш .
123:262     комендант лектын кайыш . мый ӱстел дек мийышым да комендантын
123:263  кодымо кагаз ластыкшым кушкед кышкышым . вара теҥгылыш миен шинчым .
123:264  уло йыжыҥем пытен , тетла шинчавӱдем ок його - шортын пытаренам
123:265  ала-мо . вуйышто ала-можо мӱгыра , нимат шонен ом мошто . тыге ,
123:266  тӱҥгылгышӧ семын , кас марте шинчен эртарышым . кочмо нергенат
123:267  монденам . жап шотым йомдарен , тыйым гына , Эдик , пукшаш тыршенам .
123:268     пычкемышалтмек , омсам эркын пералтыме йӱк шоктыш .
123:269     - пурыза , тӱкылымӧ огыл , - мый каласышым да шоналтышым :
123:270  " адак кӧлан мо кӱлеш лийын гын ? ойго ойгым кычалынак коштеш маныт ,
123:271  чынак улмаш " .
123:272     - поро кас лийже , Варвара Ивановна .
123:273     тиде - Григорий Васильевич Румянцев , йӱкшым вигак палышым .
123:274  эрдене тудын декат звонитленам ыле , тунам нимат ыш кутыро , а кызыт
123:275  шке толын . молан ?
123:276     - поро кас , - кукшын вашештышым .
123:277     - эрдене телефон дене мутланаш ыш лий , еҥ-влак улыт ыле . нелеш ит нал .
123:278     - шичса , тулым чӱктем , чайым шындем .
123:279     - тулым ида чӱктӧ , пычкемышыште сайрак , - Румянцев окна воктек
123:280  шинче . - а чайым шындыза . шаҥгысекак толнем ыле , пычкемышалтмым
123:281  пыкше вучен шуктышым .
123:282     чайым шындышым да , Румянцев воктек толын шинчын , тура йодым :
123:283     - григорий Васильевич , ынде раш : мигытам шынденыт . молан ?
123:284  мый дечем нимат ида шылте , чыла ойлыза .
123:285     - шылташ нимом , - кугун шӱлалтыш Румянцев . - Никита +
123:286  Максимовичым националист-влак дене кыл кучымылан титаклат .
123:287     - могай националист-влак дене ? - могырем шергылт кайыш , ояр
123:288  кечын пуйто кудырчӧ рашкалтыш .
123:289     - мутлан , писатель-влак дене .
123:290     - чын , Мигыта нуным пагален , - шӱлышем петырнаш тӱҥале . -
123:291  а нунышт мом ыштеныт ?
123:292     - ом пале , - Румянцев вуйжым сакыш . - мыйымат
123:293  Никита Максимович дене кыл кучымылан шынден кертыт .
123:294     - нимогай титак деч посна ?
123:295     - а Никита Максимовичын могай титакше улмаш ?
123:296  **67**
123:297  чын , Мигыта писатель-влакым йӧратен , нунын книгаштым лукташ
123:298  полшен . вара тиде титак мо ?
123:299     - тугеже мо ышталтеш , мо ? - нимом умылен кертде йодым мый .
123:300     - иктым гына каласен кертам : мо-гынат тыге огыл , тыге
123:301  лийшаш огыл . вудака пагыт . йолташем-влак дене мутланашат
123:302  аптыранем .
123:303     - а тидым Сталин пала ?
123:304     - уке , очыни .
123:305     - чылажымат возаш кӱлеш , возаш ! мом ончеда , Григорий
123:306  Васильевич ?
123:307     - письма тудын дек ок шу , а тыйым шындат .
123:308     - тугеже мом ыштыман ?
123:309     - вучыман . ик жап гыч чыла рашемшаш . азапеш огыт кодо ,
123:310  - Румянцев пеҥгыдын каласыш , вара мыйын велышкем савырныш . -
123:311  Варвара Ивановна , ончыкыжо кузе илаш туҥалыда ?
123:312     - вучаш гына кодеш . Мигыта садак пӧртылеш .
123:313     - чын , Никита Максимович пӧртылшаш , вучыза ... а вот эрла
123:314  мом ышташ шонеда ?
123:315     - мигыталан вургемым , кочкашыже наҥгаем .
123:316     - а вара ? .. пачер гыч луктын колтат . шке кумылын огыда
123:317  кае гын , милиционер дене толыт . школ гычат тендам кораҥден
123:318  кертыт .
123:319     - чынже денак , пачер да паша деч посна кузе илыман ? эше
123:320  вет эргым ончыман , - неле шонымаш дене вуем кӱэмалтме гай лие .
123:321     - мый ик каҥашым пуынем , Варвара Ивановна : тиде неле
123:322  жаплан авада дек ялышке кайыза , вара кузе лияш - илыш ончыкта .
123:323     - ялыш ? .. авам дек ? .. - семынем шонен , йӱкынак пелештышым .
123:324  - а чын вет , Григорий Васильевич . тушто пӧртна уло , пашамат муам .
123:325     - тыгак ыштыза . эрла эрдене машина лиеш . погыдам погалтыза
123:326  да кудалза гына , - Румянцев тынел шогале .
123:327     тыгай годым полшымыланда кугу тау , Григорий Васильевич .
123:328  мый тендам нигунамат ом мондо .
123:329     - чеверын ! корныда пиалан лийже ! - Румянцев кидым пуыш .
123:330     - Григорий Васильевич , чайым шӱнденамыс . ынедат йӱ мо ?
123:331     - тау , мый темынам . а вот те таче кочкынат огыдал , очыни .
123:332  кочса . тыпланыза . эше ик гана чеверын !
123:333     Григорий Васильевич лектын кайыш .
123:334  **68**
123:335     эрлашыжым эрдене шочмо ялышкем , авам дек илаш пӧртыльым .
123:336     тиде 1937 ийыште , кеҥежым , лийын .
123:337              кокымшо тетрадь
123:338     капка ончылан автомашина шогалмым ужын , авам пӧрт гыч куржын
123:339  лекте .
123:340     - ой , ӱдырем толешыс ! уныкам ончалаш конденат аман ? тау ,
123:341  ӱдырем , тау ! - авам вычыматыш . тыйым кидышкыже нале да вуйжым
123:342  рӱзалтыш . - йӧршеш ачаже ! шинчаже шӱч падыраш гай шеме .
123:343  нержым , тӱрвыжым мигытанымак пижыктен шындыме . тудын гаяк кӱкшӧ
123:344  капан лиеш .
123:345     мый нимат шым вашеште , капкам почым . автомашина кудывечыш
123:346  пурыш . кузовышто тӱрлӧ вургемым ужын , шоҥго ӱдырамаш ӧрмалген
123:347  шогале .
123:348     - тый ... кузе ? .. молан ? ..
123:349     - мый унала огыл , илаш толынам , авай .
123:350     - ойырленат ? .. - чал ӱдырамаш ваштарешем толын шогале :
123:351     - уке , Мигытам ...
123:352     явамын шинчаже шарлыш .
123:353     - ой , мо-мо , кузе тыге ? могай осалым ыштен ?
123:354     - ом пале .
123:355     авам пӧртӧнчык миен шинче , шорташ тӱҥале .
123:356     пошкудо-влак ончаш ынышт погыно манын , капкам тӱкылышым . ола
123:357  гыч кондымо вургемым , арверым шофер дене коктын пӧртыш нумалаш
123:358  пижна . авам тугак пӧртӧнчыл тошкалтышыште шинча . шолдыра шинчавӱд ,
123:359  куптыргышо шӱргыжӧ мучко йоген , тыйын ӱмвакет чӱча .
123:360     - ой , уныкам , ой , падырашем , шочынак ача деч посна кодынат .
123:361  молан тыгай пиалдыме улат ? - кувават тыйым чаманен ойла .
123:362     - авай , тынар ит шорт , ит ойгыро . эдик тулык ок лий .
123:363  ачаже ок мондо . таче огыл гын , эрла налаш толеш , - шоҥго
123:364  ӱдырамашым шыматаш тыршышым .
123:365     тылеч вара ме эре вучышна . ӱремыште иктаж еҥ ошкылмым ужына
123:366  гын , вигак окна деке куржын миена . тул чӱктыдеак , малаш возына ,
123:367  омса пералтыме але йол йӱк шокта манын , эр марте колышт киена .
123:368  омо кошкен . куваватын шӱргыжӧ  пунчалме шовыч гай ошемын ,
123:369  шинчаже йошкарген , шӱргыштыжӧ куптыр пале , вуйыштыжо сур ӱп
123:370  ешаралтын . мый шкеже могай , лийынам - ом пале , воштончышыш
123:371  ончалаш лӱдынам .
123:372  **69**
123:373     тыге мыняр кече эртыш - ом шинче , кечывал ден йӱд жапымат
123:374  ышна шиж . ачатын пӧртылмыжым вучен , вийна пытыш , сорта семын
123:375  шулыш .
123:376     - мый тетла илен ом керт , - пытартышлан авам каласыш . - варуш ,
123:377  олашке миен тол . мигытам кычал му име огыл , кушто-гынат лийшаш .
123:378     тӱрлӧ кочкышым котомкаш пыштен , тудо кечынак корныш тарванышым .
123:379  торъял селаш шумеш йолын ошкыльым , а тушто машинам верештым .
123:380  йӱдым олаш толын шуым .
123:381     " кушко каяш ? - урем дене шонкален ошкылам . шкенан пачер воктен
123:382     эртышым , тушто электротул волгыдын йӱла , кӧ-гынат илаш пурен .
123:383  Вара Румянцевым шарналтышым . - иктат ынже уж манын , шыпак миен
123:384  пурем , эр йӱдымак лектын каем "
123:385     омсам Григорий Васильевичын ватыже - ульяна Петровна - почо
123:386  Мыйым ужат , шеҥгеке чакналтыш .
123:387     - тый ? .. Варвара Ивановна ?.. - тудын йӱкшӧ кӱрылтӧ .
123:388     - мый , Ульяна Петровна , - шыргыжалаш тыршен вашештышым да
123:389  шоналтышым : " пытенам , тӱсем вашталтын , очыни . ӱке гын тыге огеш
123:390  ӧр ыле " .
123:391     - мо кӱлеш ? - Ульяна Петровна кӱ меҥге гай лийын шогале ,
123:392  вуйжым кӱшкӧ нӧлтале .
123:393     - Григорий Васильевичым ужнем ыле , - Румянцеван кенета вашталт
123:394  кайымыжлан ӧрым .
123:395     - тудо тыште уке !
123:396     - мом ойлыштат , Ульяна Петровна ? кузе уке ?
123:397     - мый ойырленам . нимогай Григорий Васильевичымат ом пале ,
123:398  палымемат ок шу !
123:399     - ойырленат ? .. кунам ? .. - мый нимом умылен ом керт . -
123:400  мо , пеш сайын иледа ыльыс ?
123:401     - чыла те пужен улыда ! мемнан ешым те пытаренда ! тыйын мариет ,
123:402  ӱедын-ӱедын , Григорий Васильевичым шке велышкыже савырен , шке
123:403  почешыже тюрьмаш наҥгаен ! кок шочшо тулыкеш кодын , кӧ ынде нунылан
123:404  ачам вашталта ? - Ульяна Петровна шинчажым петырен шогале .
123:405     - тугеже Григорий Васильевичымат шынденыт ? -
123:406  мылам шӱлаш йӧсӧ лие . - кушто шинча ? судшо лийын мо ?
123:407     - ойлышымыс : нимат ом пале , палымемат ок шу ! мый ойырленам .
123:408  калык тушманын ватыже омыл ! - Ульяна Петровна ӱмбакем шыдын
123:409  ончале . - эшеат тыште шогет ? тиде пӧртым мондо ! ужмем ок шу !
123:410  **70**
123:411     мардеж семын уремыш куржын лектым .
123:412     " Ельяна Петровна теве могай улмаш , - ушыштем ик шонымаш
123:413  весым алмашта . - тудо йӧршынат марийжым йӧратен огыл . а вет
123:414  Григорий Васильевич ончылно изин-кугун гына коеш ыле . чыла
123:415  шоя лийын , помышыштыжо кишкым ашнен . эн йӧсӧ жапыште лишыл
123:416  йолташыже деч кораҥын . ала-могай шоялан ӱшанен . мигытат ,
123:417  Григорий Васильевичат нимогай калык тушман огытыл . чынже
123:418  вет кече дечат волгыдо , тӱдым петыраш ок лий . тунам вара ,
123:419  Ульяна Петровна , мом каласет ? ӱпетым кӱраш тӱҥалат ? "
123:420     кечывал лишан приемыш кайышым , кужака изи пӧлемыш пурышым .
123:421  пӧлемлан тореш кужу ӱстел шога . ӱстел вес могырышто
123:422  военный вургеман еҥ шинча .
123:423     - теве тиде передачым Садаев + никита Максимовичлан пуаш
123:424  йодам , - котомкам ӱстембаке пыштышым .
123:425     - Садаев ... Садаев ... - военный вургеман еҥ кагазым сарен
123:426  пыштыш . Ятыр жап кычале да каласыш . - тудлан нимогай передачат
123:427  ок кӱл .
123:428     - кузе ок кӱл ? - мый шым умыло .
123:429     - тугак .
123:430     - ала шкенжым ужаш лиеш ?
123:431     - ок лий .
123:432     - передачымат огыда нал , шкенжымат ужаш ок лий , кузе тыге ?
123:433     - Садаев мемнан дене уке , колтымо .
123:434     - колтымо ? .. - шӱмем лектын вачшашла кыраш тӱҥале . - мӧҥгыш ? ..
123:435     - ораде , - военный вургеман еҥ первый гана ӱмбакем ончале . -
123:436  тышеч мӧҥгеш огыт колто .
123:437     - а вара кушко ?
123:438     - пашаш . шӧртньым кычалаш , чодырам руаш , мланде шӱйым лукташ .
123:439  раш ? - военный вургеман еҥ омса велыш кычкырале . - ӱмбакыже кӧ
123:440  тушто ? пурыза !
123:441     вуйым сакен , шыгыр пӧлем гыч лектым .
123:442     " колтеныт , колтеныт , - шке семынем пелешткалем . -
123:443  шӧртньӧ кычалаш , чодырам руаш , мланде шӱйым лукташ ... тугеже ,
123:444  титакан улмаш ... титакан ... уке , йӧратет гын , тудым аклет ,
123:445  мигыта шочмо элжым уло шӱмын йӧратен , аклен . кӱтӱчӧ йочам Совет
123:446  власть йол ӱмбаке шогалтен . кузе тудо ваштареш каен кертын ? уке ,
123:447  шӱдӧ пачаш уке ! "
123:448     машинам кычалаш шым тӱҥал , ола гыч ялыш кандашлу километрым
123:449  йолын ошкыльым . чонем почын , кече ,
123:450  **71**
123:451  мардеж , пасу , олык , чодыра дене мутланышым , уло ойгем луктын
123:452  ойлышым .
123:453     эрлашыжым кас велеш чобык ялыш пурышым . мӧҥгыштӧ авам йодышташ
123:454  тӱҥалят , кӱчыкын , раш каласышым :
123:455     - мигытам наҥгаеныт . йӧсӧ гынат , вуйым огына саке . илыш верч
123:456  кучедалаш тӱҥалына !
123:457     тиде кечын первый гана уремыш лектым . пеледышан платьым , ош катам
123:458  чиен , тыйым кидышкем налын , ял мучашыш ошкыльым . пошкудо-влак
123:459  кажне окна гыч ончен кодыч . " Йыван Варушлан могай пайрем толын ? " -
123:460  манын шоналтышт дыр .
123:461     ял мучашыште - кӱртньӧ леведышан , чердакан школ . кугу окнаже-
123:462  влак пуйто йӱлат - каватӱрыш волышо кече пытартыш гана ончал коднеже .
123:463  ончычем , шаршудо коклаште модын , мардеж куржын эртыш . тудо школ
123:464  воктенысе садерыш миен пурыш да олмапум , сиреньым , ломберым
123:465  рӱзалтыш .
123:466     мыят садер воктен шогальым . олмапу шарлен , сирень лӧзаҥын ,
123:467  ломбер одарланен . а вет нуным ме шынден улына ыле .
123:468     - эдик , ончал , - мый тылат каласышым , - тиде садерым ачатат
123:469  шындаш полшен . нуно илат , кушкыт . меат илаш тӱҥалына , шӱмбелем .
123:470  огына кошко , уке ! изи пушеҥге-влак , ужат , могай мотор лийын
123:471  шогалыныт . тыят тыгак кушкат , эргым !
123:472     школыш пурен лекде , чонем ыш чыте . теве тошкалтыш . ончыч тудо
123:473  тура ыле , шуко йоча эсогыл нержымат нузылтен . школым вара пужен
123:474  ыштышт . теве коридор . пеш кумдажак огӱл гынат , модашна вер
123:475  ситен . а классыште йоча-влак уке улытат , кугун , йоҥгыдын коеш .
123:476  первый кечын школыш толмек , капем изиракат , ончыл партыш шындышт .
123:477  теве тышке . а Мигыта окна воктен шинчыш . тудо уремыш ончаш
123:478  йӧратен .
123:479     " Садаев , мом тушто ужынат ? коракым шотлет мо ? " - манын ,
123:480  туныктышо ятыр гана тудлан ойлен .
123:481     - эдик , ачатын партыш шинчына ? - тый дечет йодын , парт коклаш
123:482  пыкше верланышна . - ужат , мылам ынде изи , шыгыр . а тылат кугу .
123:483  но , илен - толын , лач лиеш . кӧ пала , ала тыштак , ачатын
123:484  олмыштыжак , шинчаш тӱҥалат .
123:485     тиде годым класс омса почылт кайыш . омсаште Наум Михайлович
123:486  Яндыгановым ужым . тудо шукертсекак тыште пашам ышта , мыйымат
123:487  туныктен . чердакым пӧлем семын келыштарен ыштыктенат , шкетын
123:488  ила . ешыже
123:489  **72**
123:490  уке . мо шарнем , тудо эре тыгаяк - чал ӱпан , ӱмбалныже тӱрлыман
123:491  ош тувыр , шем костюм .
123:492     - Наум Михайлович , поро кас лийже .
123:493     - кӧ улыда ? йӱкда палымыла чучеш , - тудо шинчалыкшым нале . -
123:494  а-а , Варуш ! нелеш ида нал , Варвара Ивановна ...
123:495     - уке , уке , мый Варушак улам . тыгак манза .
123:496     Наум + михайлович ача семын кидем кучыш .
123:497     - монден отыл ? тоштым шарналтен , ончалаш толынат ? пеш сай .
123:498  шыжым ала уэш толат ?
123:499     - тунемаш ? - мый кугун шӱлалтышым . - эртыше жапым пӧртылташ лиеш
123:500  гын , мый уэш йоча лиям да тендан дек тунемаш толам ыле .
123:501     - колынам , колынам , Варуш , чылажымат палем . йӧсӧ тылат лызыт .
123:502  но чыте , пӱйым пурынак чыте . мыят илышыште шуко ойгым чытенам , но
123:503  ужат вет - коштам , сусыргенат омыл .
123:504     - мом ыштет , чыташ логалеш , Наум Михайлович .
123:505     - а школыш тунемаш огыл , туныкташ тол . вер уло , - каҥашым пуыш
123:506  шоҥго туныктышо .
123:507     - налыт ? мыйже вет ... - калык тушманын ватыже улам маннем ыле ,
123:508  но каласаш вием ыш сите .
123:509     - налшаш улыт , - пеҥгыдын каласыш Яндыганов . - " эрге ача верч ,
123:510  вате марий верч мутым кучышаш огыл " манын , молан уке гын чыла
123:511  вере ойлат ?
123:512     Наум Михайловичлан таум ыштен , школ гыч лектын кайышым .
123:513  капемлан ала-молан куштылгын чучын колтыш , шӱлашат каньылырак лие ;
123:514  шӱмем ласканрак кыраш тӱҥале .
123:515     мигытам наҥгайыме деч вара таче первый йӱдым айдеме семын манышым :
123:516  шым шорт , омем кӱрыштын , тӱрлӧ шучко шонымаш вуем ыш аҥыртаре .
123:517     молгунам эрдене вуем нӧлтал ом керт , ужашын-ужашын шелышталт
123:518  возеш , шонем ыле . а тиде гана кынельым - вуемат яндар , капемат
123:519  куштылго . жапым шуйкалыде , Торъял селаш , роношко , ошкыльым .
123:520     чобык ял гыч Торъял марте шым километр лиеш . таче тиде корнат
123:521  моткоч кӱчыкын чучо . ронош толын шумемат шым шиж . но вуйлатышын
123:522  пӧлемышкыже пурен шогалмек , чыла вашталте , пуйто ояр кеҥеж кече
123:523  шем пыл дене петырналте .
123:524     кӧ улмем пален налмек , роно вуйлатыше саҥгажым куптыртыш .
123:525     - школышто пашам ыштынеда ? - тудо кӱчык кӱжгӧ парняж дене
123:526  ӱстембалым пералтыш .
123:527  **73**
123:528     - чобык тӱҥалтыш школышто яра вер уло , тушко колтыза , - йодым .
123:529     - ом керт , - кӱчыкын вашештыш вуйлатыше .
123:530     - молан ? - амалжым сайын палем гынат , тиде еҥын кӧргӧ чонжым
123:531  ужмем шуо . ӱшаным ом йомдаре : " йӱштӧ ийым ала шулыктен кертам ? " -
123:532  шонем . вет тудат айдеме , ватыже , шочшыжо уло , очыни . тугеже
123:533  мылам мом ыштыман ? кӱчаш лекман мо ? вет мыйын эргым уло .
123:534  тудым ончен куштыман .
123:535     - умылем , чыла умылем , но мыйымат умылаш йодам ... Йӧра ,
123:536  тендам пашаш налам лийже . икмыняр кече гыч мыйым Наркомпросыш
123:537  ӱжыктат да каласат : " тыйын бдительностет уке . йоча-влакым
123:538  туныкташ кӧн ватыжым шогалтенат ? .. але тендан коклаште иктаж-могай
123:539  кыл уло ? "
123:540     " Марий верч вате мутым кучышаш огыл " , - Яндыгановын мутшым
123:541  шарналтышым .
123:542     - тендан верч мутым ӧрдыж еҥ кучышаш , туге мо ? вет мыйынат шочшем ,
123:543  ватем уло , - роно вуйлатыше кынел шогалят , окна век савырныш . -
123:544  ӱшанем , тиде мутланымаш мемнан коклаште гына кодеш .
123:545     - ида лӱд , тендан ӱмбак лавырам кышкаш ом тӱҥал . нимом шойыштде
123:546  каласен улыда , тидыжланат тау . чеверын !
123:547     - мый ик каҥашым гына пуэн кертам : калык суд ончылмо марийда деч
123:548  ойырледа , фамилийда весе лиеш гын , тунам вес паша , туныктенат
123:549  кертыда .
123:550     - поро каҥашланда тау , - манын , роно гыч лектын кайышым . моло
123:551  вере нигушкат шым пуро , вуйым сакен , ялышке мӧҥгеш ошкыльым .
123:552  чонемлан моткочак ласкан чучеш , уло йӱкын кӱчкыралмем шуэш : "еҥ-влак ,
123:553  лӱддымӧ усталыкда куштырак ? кушто яндар шӱмда , пеҥгыде ушда ?
123:554  молан чытыреда , икте-весе дечын лӱдыда ? нимом уждымо-колдымо семын
123:555  шинчадам , пылышдам петыреда ? вет чылан тушман огытыл , уке ! мом
123:556  мый осалым ыштенам ? молан корнем тетыреда ? мо верч Эдикем
123:557  титакан ? вет тудымат мыйын пӱрымашемак вуча . еҥ-влак , эргым ир
123:558  янлыкыш ида савыре ! тудо тыланда сырышаш огыл , ӱшанышаш .
123:559  тидым те умылышаш улыда . но поро мутем колын огыда шукто гын ,
123:560  кеч-мо лийже , йол йымалнем кеч мланде порволыжо , Эдикем верч
123:561  кучедалаш тӱҥалам ,ончыкылык илышыжым локтылаш ом пу ! тудо айдеме
123:562  лийшаш ! .. "
123:563     улнен , йолым пыкше шӱдырен , мӧҥгӧ пӧртыльым . роно вуйлатышын
123:564  пытартыш мутшо ушем гыч ок лек .
123:565  **74**
123:566  мигыта деч ойырлаш . кузе тыгай каҥашым пуаш тош тын ? .. полшаш шонен ?
123:567  ала моло йӧн уке ? ала мы ламат ойырлаш ? кеч жаплан , мигыта пӧртылмеш
123:568  Ту нам паша ышташ верат лиеш . тудыжо - туге ... но тый Эдик ,
123:569  кушкын шумекет , мом каласет ? ачат пӧртыешат , шинчашкыже кузе
123:570  ончалам ? уке , ачат да тыйын онцылнет шала ӱдырамаш лиймем ок шу .
123:571  ок шу ! мый яндар шӱман лийнем , яндар шӱман гына ! ..
123:572     кастене окнам бригадир пералтыш .
123:573     - палай кокай , - тудо авам кычкырале , - шукертсек пашаш поктен
123:574  омыл , ала эрла кылта пидаш кает ыле ?
123:575     - шылыжем пытен , да кертам мо , ала ?
123:576     - от керт гын , иктаж вес пашам мӱына .
123:577     - йӧра ...
123:578     бригадир кайыш , пӧртышкат ыш пуро . пытартыш жапыште пошкудо-влак
123:579  мемнан дек шагал коштыт . нунат лӱдыт , очыни ...
123:580     эр ӱжара нӧлталтме годымак кынельым , чайым шындышым . чуланыш
123:581  лектын , ӱдыр годсо тӱрлыман тувырем чийышым , йолдан ӱштым ӱштальым
123:582  йолым пиднем ыле , но йыдалым шым верешт . олаште чиен коштмо
123:583  вургемем сондыкыш поген оптышым .
123:584     - куш тыге кайынет ? - ӱмбалнем ӱдыр годсо вургемым ужын , авам
123:585  кидшым шаралтыш .
123:586     - пашаш . тыйын олмешет кылта пидаш .
123:587     - а мыйже ?
123:588     - кертмет семын сурт кӧргӧ сомылкам ыште , каналте Кече
123:589  кӱзен шумек , Эдикым пасушко намие , пукшен колтем . а мылам могырым
123:590  изиш туржын ончаш уто огыл ... авий , уто мужыр йыдалет уке ?
123:591     - уке , лачак окса пытен .
123:592     авамлан ош катам шуялтышым .
123:593     - вашталте . ала иктаж вич мужырым пуат .
123:594     - вич мужыржак шагал , - авам катам савыркален ончыш . - пешак
123:595  сайыс .
123:596     - сай , да пасушто кошташ ок йӧро .
123:597     тошто , лопка таганан катам муын чийышым , кочкым-йӱым да ,
123:598  сорлам налын , пашаш ошкыльым .
123:599     бригадир мыйым ужешат , мом каласа ? ала тудат лӱдеш , поктен
123:600  колта ? а колхозник-влак кузе вашлийыт ? мутланашат огыт тӱҥал гын ?
123:601     жнейка уржа касалык йыр ныл гана савырныш . ме , ныл ӱдырамаш ,
123:602  йыгыре шогалын , кылтам пидаш пижна . ончыч тӧрак кайышна , а вара
123:603  койынак почеш кодаш
123:604  **75**
123:605  тӱҥальым . тыршем , йыр ончалашат , шӱргӧ мучко йогышо пӱжвӱдым
123:606  ӱштыласат ом ярсе . но паша ок вораҥ : моло ӱдырамаш-влак кум кылтам
123:607  пидыт , а мый - кокытым гына .
123:608     логарем кошкыш . вӱдым налаш монденам , авамат ушештарен огыл .
123:609  а кече койын кӱза , пелта . шижам : кечывал марте пашам ыштен ом
123:610  шукто докан - йӧрлам .
123:611     бригадир толын шуо , кылтам пидмем ончен шогыш да чаманен каласыш :
123:612     - кидетым отылеш удыркален пытаренат , вӱр йога .
123:613     - нимат огыл , - вашештышым да шоналтышым : " пашаш молан толынам
123:614  манын , кычалтыл пелешташат ок шоно Тиде жапыште кеч изишак шӱлалтем ыле " .
123:615     бригадир тетла нимат ыш пелеште , уржа тӱредмашке кайыш .
123:616     - варуш , - сусла велым йык шоктыш . - йӱмет шуэш вет , тол .
123:617     вийнен шогальым  Воктенем кылтам пидше ӱдырамаш кычкыра улмаш
123:618  Сӧрвалтараш шым тӱҥал , сусла дек ошкыльым . тӱйысым налын , йӱштӧ
123:619  вӱдым шер теммешкемак йӱым .
123:620     - тау , еҥгай .
123:621     - кидышкет рокым шӱралте , вара вӱр йогымым чарна , - ойым пуыш
123:622  тудо . - Варуш , утыжым ит вашке . тылат неле . колхоз пашам шукертсек
123:623  ыштен отыл , палена вет .
123:624     - чынак , неле , - чонем почым . - но почеш кодмем ок шу .
123:625     - таче почеш кодат , кум-ныл кече гыч ончылташ тӱҥалат .
123:626  ит ойгыро .
123:627     могай поро кумылан ӱдырамаш ! шупшалмемак шуын колтыш . калык
123:628  коклаште поро чонан шукын улыт ! нуно мылам йотештше лияш огыт пу ,
123:629  кеч-кунамат полшат .
123:630     авам тыйым кондыш . сусла воктен , ӱмылеш , пукшаш шинчым .
123:631  кылтам пидше вате-влак каналтыме амал дене мемнан йыр чумыргышт ,
123:632  кажныжат тыйым ончалнеже . тек ончыза , шинча возеш манын , авам
123:633  семын ом лӱд . тиде - Эдик . мигытан эргыже Тудат моло гаяк
123:634  аза  . тудат тендан йочада гаяк пиалан лийшаш !

124:1  124 **52**
124:2  ( Н . Александров )
124:3  калык мурызо
124:4  документально биографический повесть
124:5           юмчо школышто
124:6      " мланде ӱмбалне революций лӱшкалтеш .
124:7      калык пудырана , илыш волгалтеш " .
124:8  Н . С . Мухин . революций
124:9     кок кече кужу корным эртымек , Колюш ден Левей Унчышко шуыч .
124:10  уремысе еҥ-влак деч йодыштын , черке деке миен лектыч . тудын воктене -
124:11  кок пачашан пӧрт , ӧрдыжтырак - омса ӱмбалан " ӱньжинская центральная
124:12  черемисская школа братства святителя Гурия " манын возыман ик пачашан ,
124:13  волгыдо окнан вес пӧрт .
124:14     - теве кушто улмаш Унчо школет ! - куанен пелештыш Левей .
124:15     изиш ончышт шогыштат , аптыраныме йӧре омсам почын , пӧртыш пурен
124:16  йомыч .
124:17     школышто иктат ок кой . пырдыжлаште кечыше тӱрлӧ-тӱрлӧ плакат ден
124:18  сӱрет , шуко пӧлем ден парт-влак нуным ӧрыктарышт .
124:19     йоча-влакын тыге ончен коштмыштым коридор дене ошкылшо кок рвезын
124:20  воштыл мутланымышт лугыч ыштыш . палыдыме-влакым ужын , нуно шыпланышт .
124:21     - те кӧм вучеда ? - лишкырак миен , кингам кучышо рвезе йодо .
124:22     - ме тунемаш толынна , мыланна Петр Григорьевич кӱлеш , - акмукрак
124:23  лийын , Колюш вашештыш .
124:24     - а кушеч улыда ?
124:25     - шале кундем гыч .
124:26     "шале кундем " манмылан рвезе шыргыжале , тунамак вес йодышым
124:27  ешарыш :
124:28     - шале гыч манат , могай ялже ?
124:29     - олыкъялым палет ?
124:30     - тугеже пошкудыда улам .
124:31     - кушеч ? - рашемдынеже Колюш .
124:32     - изи Корамас гыч улам . палет тыгай ялым ?
124:33     - изи Корамас гыч мый шуко рвезым шинчем , тыйым але первый ужам , -
124:34  Колюш важмалдыкын вашештыш да тунамак йодо :- лӱметше кузе ?
124:35     - Сергей . а тыйын ?
124:36     - Миклай . ялысте Колюш маныт .
124:37     - тугеже йолташ лийына , - " Сергей улам " манше  рвезе Колюшлан
124:38  кидшым шуялтыш , Левейынат кидшым кормыжтыш .
124:39  **53**
124:40     пале лие : Сергей тиде школыш кок ий коштын . умбакыже тунемаш
124:41  Озаҥыш кайышаш .
124:42     - мыланна туныктышо Григорьевым ужаш кӱлеш , - молан толмын
124:43  трук шарналтен , угыч ойла Колюш .
124:44     - а-а , Петр Григорьевичым ? чечас толеш , - мане Сергей .
124:45     ойлымо семынак , изиш лиймек , кагаз вӱдылкам кучен , кӱкшӧ
124:46  капан шемалге марий койылалтыш . шем костюмым чиен , йолыштыжо -
124:47  йылгыжше кем , оҥыштыжо , ош тувыр ӱмбалне , шем галстук сӧралын
124:48  коеш .
124:49     - Петр Григорьевич толеш , - пелештыш Ондри .
124:50     рвезе-влак икте-весыштым ончалын шыпланышт , вуйыштым савен
124:51  саламлалтыч . туныктышо нунын кидыштым кучыш , кутыраш тӱҥале :
124:52     - тунемаш толын улыда ? кузе лӱмдаже ? кушеч улыда ? кӧ тендам
124:53  тышке колтен ? - йодыш почеш йодышым ешара .
124:54     икшыве-влак , ӧрын шогыде , писын вашмутым пуат :
124:55     - мыйын фамилием - Мухин , лӱмем - Миклай .
124:56     - а мыйын - Леонтий , - мане Левей .
124:57     - мыйым Петр Григорьевич манза , вескана утларак палыме лийына .
124:58     - ме шкеак толын улына . тыланда Федор Афанасьевич серышым
124:59  колтыш , - Колюш упш лончыж гыч кагазым луктын шуялтыш .
124:60     - пеш сай ... тунемаш , тунемаш кӱлеш . марий коклаште тунемше
124:61  ялт шагал . йорло марий пычкемыште ила , тудлан волгыдо корныш
124:62  лекташ полшаш кӱлеш , - лудын лекмекыже , каласыш учитель . - те
124:63  чот ноенда чай , но изиш чыталтыза . теве Тихон Ефремович деке
124:64  миен толынат , чыла ыштена , - рвезе-влакым пырля каяш ӱжӧ .
124:65     левей ден Колюшын шӱмышт куан тул дене авалте , кужу корнышто
124:66  нойымо ялт йомо , чурийышт веселаҥе .
124:67     тыге ужар чия дене чиялтыме кугу черке деке миен шуыч .
124:68     " тыштат ончыч поп деке пуртат , ужат " , - шоналтыш Колюш .
124:69     черкыш пуртымо деч ончыч учитель нуным Арынысе семын ыш
124:70  шогалте , оҥымат ыреслаш ыш кӱштӧ , вигак черке кӧргыш пуртыш .
124:71  но тыштат нуным тугаяк кужу ӱпан поп вашлие , нунылан кӱртньӧ
124:72  ыресым шуялтыш . рвезе-влак тудым тӱрвышкышт тушкалтышт .
124:73  **54**
124:74     - йӧра , тунемме паша - сай паша , марий коклаште тунемаш
124:75  шонышо шагал коеш , - рвезе-влакым терген лекмек , пелештыш поп .
124:76  вара Петр Григорьевичлан нуным пӧртышкӧ вераҥдаш каласыш .
124:77     черке гыч нуно угыч школышко тольыч
124:78     - ынде тыште илаш тӱҥалыда , тиде общежитий маналтеш , - школын
124:79  вес пелышкыже пурымек , ойла туныктышо .
124:80     тыште нуным ятыр рвезе саламлен вашлие . южышт лудыт , южышт
124:81  пусакыште кочкаш тӧчат , пу теҥгылыште мален кийышат коеш .
124:82     пӧрт покшелне - кок-кум пӱкен да ӱстел , пырдыж воктен - теҥгыл-
124:83  влак , ик велне - кугу коҥга . кӱвар ӱмбалне олым ашык да
124:84  мыжер-влак коедат . омса лукышто метерка шога . чылажат тыште
124:85  Колюшлан ялысе портым ушештарыш .
124:86     - теве тендан дене пырля эше Миклай ден Левентий илаш тӱҥалыт ;
124:87  пырля йолташ лийын , келшен илыза , - каласыш Петр Григорьевич .
124:88                   *   *   *
124:89     пел ий эртыш , Колюш Унчо школышто тунемеш .
124:90     йоча-влакын сай чиемат , теммеш кочкаш тамле обедат , возын
124:91  малаш кӱвареш шарыме тошто мыжер да шаланен пытыше олым ашык деч
124:92  моло нимат уке гынат , нуно ик эш семын келшен илат , тунемаш
124:93  тыршат . икманаш , " святой общество " да " святой отец "
124:94  Тихон икшыве-влакын илышышт нерген кугунак огыт тургыжлане ,
124:95  но тунемше-влаклан иктыже пеш сай : чылажланат тӱлымӧ ок кӱл -
124:96  казна шотеш илат .
124:97     унчо школ первый марий школлан шотлалтын . садлан тыште
124:98  чыла учитель да поп марла ойленыт , черкыште службымат
124:99  шукыжым марла эртареныт . " юмын законжымат " шочмо йылме дене
124:100  туныктеныт .
124:101     первый гана урокыш толмыж годым Петр Григорьевич кум книгам
124:102  кондыш , кажне вич рвезылан икте гыч кучыктышат , каласыш :
124:103     - ме тендан дене марла тунемаш тӱҥалына , теве тыланда книга .
124:104  мыйын ончылнем шочмо йылме дене кутырыза . марий йылмына
124:105  йытыра мутан . шкенан йылме дене сайын лудаш-возаш огына
124:106  тунем гын , вескана мемнам шочшына-влак каргаш тӱҥалыт .
124:107  **55**
124:108     колюш " букварьым " кидышкыже нале , книга комеш " Гаврил
124:109  Яковлевич Яковлев 1891 ий " манын возымым лудат , ялт ӧрын
124:110  кайыш . " марла лукмо книгат уло мо ? тыге туныктымылан
124:111  кузе огыт вурсо ?" - шоналтыш .
124:112     ик кечын Петр Григорьевич тунемше-влаклан сочиненийым
124:113  возыктышат , тергаш шинче . ончыч рушла тунемше рвезе-влак кызыт
124:114  марла возеныт . садлан тӧрсыржат уледа , но шукыжо сайын
124:115  возеныт .
124:116     туныктышо , Николай Мухинын тетрадьшым кучен , пӧртыштӧ
124:117  кок велке коштеш , лудеш , шергалеш , адак лудеш , но карандаш
124:118  дене нимогай палымат ок ыште . вара тетрадьым ӱстембаке пыштыш .
124:119  " могай кугу талантан рвезе ! " - семынже мане .
124:120     эрлашыжым Петр Григорьевич сочинений-влакым урокышто тергыш ,
124:121  чылаштланат могай тӧрсыр улмым умылтарен лекте . пытартышлан Мухинын
124:122  тетрадьшым нӧлталят , рвезым шогалтыш .
124:123     - тыйын сочинениет келге шонымашан , сайын возенат . руш поэт
124:124  Никитинын произведенийже гыч ужашым сылне марий мут дене
124:125  келыштарен кучылтынат . отличным шындышым , - йочам мокталтыш . -
124:126  Мухинын поэт дарже уло , - чыла рвезылан каласыш .
124:127     класс шыпланыш .
124:128                   *  *  *
124:129     унчо ялым пычкемыш йӱд авалтыш , уремыште шып . ик пӧртыштат
124:130  волгыдо тул ок кой . лач туныктышо-влак илыме кок пачашан пӧртын
124:131  ик окнаштыже чыли тул кояш тӧча : Петр Григорьевич эрласе
124:132  урокшылан ямдылалтеш .
124:133     кенета омса пералтыме йӱк шоктыш . туныктышо , вер гычше
124:134  тарванен , омсам почо .
124:135     - а-а , Владимир Алексеевич ! салам лийже ! мо варасрак
124:136  кодыч ?
124:137     - салам , салам . Петр ! - рвезе кидым суялтышат , ӱстел
124:138  воктек верланыш . Петр Григорьевич окнашке шовычым сакыш .
124:139     - ну , кузерак тунеммашет кая , могай увер Озаҥыште шокта ?
124:140  корнышто чыла сай эртыш . Озаҥыште йолташ-влак пашам моштен
124:141  виктарат . Валериан Михайлович теве тидым пуэн колтыш , - оҥ
124:142  кӱсенже гыч кагаз
124:143  **56**
124:144  вӱдылкам лукто . - тый палет , олаште могай пудыранымаш !
124:145  шуко школ пашам огеш ыште , студент-влак демонстрацийым эртарат ,
124:146  университетыште - забастовка ... чӱлан кугыжа да тудын кӱлдымаш
124:147  сарже ваштареш кынелыныт , теве ончал ! - Владимир Алексеевич
124:148  тӱрлӧ книга , брошюра да листовка-влакым шуялтыш . - икмыняржым
124:149  мыланна марлашке кусараш кӱлеш , тунемше-влакланат шижтараш уто
124:150  огыл .
124:151     - мый тидым ыштем . эше яллашкат колтем . первый май кечын
124:152  изи демонстрацийым эртараш шонем , - вашештыш Петр Григорьевич .
124:153     - чыла тиде пеш сай . марий калыкнам помыжалтараш кӱлеш , мо
124:154  верч тынаре йӧсым чытымыжым палыже . только пашаштына шекланыде
124:155  ок лий : кужу ӱп да становой-влак шагалрак малаш тӱҥалыныт .
124:156  - Владимир Алексеевич кынел шогале . - ну , кызытеш чеверын !
124:157  эрла школышто ужына .
124:158     - чеверын , сайын мале , - вашештыш Петр григорьевич .
124:159  йолташыжым ужатен колтышат , кондымо листовка ден брошюра-влакым
124:160  ончаш тӱҥале . " воззвание ... " - тудо йӱкын пелештыш .
124:161                   *  *  *
124:162     1905 ий 1 май . чевер кече , кавашке ҥолталтын , шокшын ырыкта ,
124:163  ужар тӱсым конден , пӱртӱслан у шошо куатым пуа .
124:164     Петр Григорьевич классыш пурыш . рвезе-влак рӱжге шогалын
124:165  саламлышт , тудын шыргыжалше чурийжым , пайрем чиемжым шекланышт .
124:166     - таче ме тунемаш олыкышко каена , погыдам общежитийыш наҥгаен
124:167  толза , - мане тудо .
124:168     шукат ыш лий , тунемше-влак , посна кушшо вӱдшараҥган да
124:169  ломберан кумда олык гоч учитель почеш ошкылын , Унчо деч ик меҥге
124:170  ӧрдыжтӧ йогышо ший гай яндар вӱдан Шора эҥер деке миен шуыч .
124:171  ик жап олыкышто модын куржтальыч . вара туныктышо нуным шке йырже
124:172  погыш .
124:173     - таче кугу пайрем , лӱшкыза , модса !
124:174     - а могай пайрем ? йодо Ондри лӱман рвезе .
124:175     - шемерын , поян кид йымалне орланен илышын , ушнымо кечыже , -
124:176  ӱмылтарыш учитель . - шогалза иктӧр , айста муралтена !
124:177  **57**
124:178     " вставай , подымайся , рабочий народ ... " тӱҥале Петр
124:179  Григорьевич . " вы жертвою пали в борьбе роковой " , - авалтышт
124:180  тунемше-влак .
124:181     мурен пытарымеке , ик тӱшкаш чумыргышт .
124:182     - ынде кӧ могай мурым , почеламутым пала , каласкалыза .
124:183  теве тышке шогалаш , - изи чоҥгам ончыктыш Петр Григорьевич .
124:184     рвезе-влак икте почеш весе почеламутым лудыт , Романов Андрей
124:185  кӱчык ойлымасым каласкален пуыш .
124:186     - куштырак мемнан ончыкылык поэтна ? Николай Мухин , тол-ян
124:187  тышке ! лудын пу-ян палыме почеламутетым !
124:188     тунемше-влак кокла гыч , учительын йӱкшым колын , кӱкшырак
124:189  капан рвезе лектын шогале .
124:190     - Никитин , " песня бобыля " , - аптыранен шогыде , тӱҥале
124:191  "миклай :
124:192                   ни кола , ни двора ,
124:193                   зипун - весь пожиток ...
124:194                   эх , живи - не тужи ,
124:195                   умрешь - не убыток ! ..
124:196     лудмыжо семын рвезын йӱкшӧ талышна , олык мучко шергылтеш :
124:197                   сторонись , богачи !
124:198                   беднота гуляет ! ..
124:199  но корным эскераш шогалше Эшкининын куржын толмыжо тудым
124:200  лугыч ыштыш .
124:201     - Петр Григорьевич , ала-могай пӧръеҥ тышкыла лисемеш .
124:202     - иктаж-кӧ кол кучаш толеш дыр . те модшыла койза , мый
124:203  ончалам , - учитель корнышкыла тарваныш , но иктаж коло-кумло ошкылым
124:204  ыштымеке , лишемше ял старостам ужын , писын савырныш , рвезе-влаклан
124:205  кидым лупшале . нунышт куржталын модаш тӱҥальыч .
124:206     староста , эҥырвоштырым кучен , вигак рвезе-влак деке ошкылеш ,
124:207  но туныктышым ужын , эҥер кадыр деке савырныш .
124:208     " ах , киямат , ужамат , эскераш толеш " , - шоналтыш туныктышо .
124:209  вара рвезе-влалым йырже погышат , кутыраш тӱҥале :
124:210     - икшыве-влак ! Россий мучко илыш пудыранымаш шарла .
124:211  поян кид йымалне илен , шемер калыкын шерже темын . чыла олаште гаяк
124:212  демонстраций ден митингым эртарат . озаҥыштат студент-влак забастовкыш
124:213  ушнат .
124:214  **58**
124:215  кугыжа япон калык ваштареш кӱлдымаш сарым тӱҥалӱн . тидыже марий
124:216  калыкынат нужна илышыжым эше нелемда . изанам , ачанам салтакыш виеш
124:217  наҥгаят . - Петр Григорьевич кӱсенже гыч кагазым луктын шаралтыш .
124:218  - теве колыштса , мом возат ушан еҥ-влак ! " воззвание . пролетарии
124:219  всех стран , соединяйтесь ... " -  озаҥ гыч йолташыжын кондымо
124:220  листовкыжым лудын лекте . -
124:221  кугыжан властьым сӱмырен , кӱлдымаш сарым чарымек гына шемер
124:222  калыклан сай илыш толеш . те але шукыжым огыда шинче . кызытеш
124:223  тидӱм палымыдат сита . а тыште мом ойлымынам , мо ыштымынам еҥлан
124:224  ида каласкале , икте-весым эскерыза . пален лийза : тыгай пашалан
124:225  титаклен кертыт .
124:226     шып колышт шогышо-влак икте-весыштым ончал колтышт , иктат
124:227  мутым ыш лук . туныктышын ойжо почеш , кок радамыш шогалын , ял
124:228  велыш ошкыльыч .
124:229                   *  *  *
124:230     Петр Григорьевич урок деч вара яра жапшым шукыж годым тудын дек
124:231  шӱмешкыше рвезе-влак дене эртара : нунылан ойлымаш ден почеламут-влакым
124:232  лудеш , руш йылме гыч марлашке кусарыкта .
124:233     ты пашашке первыяк Романовым , Эшкининым , Мухиным , Мичашевым ,
124:234  Хорошавиным , Соколовым ушыш . мӧҥгышкат заданийым пуэда . нунын
124:235  дене кас еда " урокымат " эртараш тӱҥале , лудашышт тӱрлӧ кингам пуа .
124:236     тачат , урок пытымек , тунемше-влак писын шаланышт , но Ондри ,
124:237  Васли да Миклай моло дене пырля тарванышт гынат , классс гыч ышт
124:238  лек . икте-весыштлан шинчам пӱялын , коҥга шеҥгек пурен кодыч .
124:239     теле кече кӱчык , сандене жап кечывал деч вара кок шагат веле
124:240  гынат , пӧртыштӧ рӱмбалгымыла коеш . адакшым ий дене кылмен леведалтше
124:241  окна вошт волгыдыжат пыкше гына пураш тӧча .
124:242     ондри , коҥга шеҥгеч лектын , омсам тӱкылен шындыш .
124:243     - таче ик книгам лудына . тудым Петр Григорьевич эрла марте веле
124:244  пуыш , - тувыр урвалте йымачше изирак книгам шупшын лукто .
124:245     - сӱретан гын , йӧра , мый утларак сӱретан книгам йӧратем ,
124:246  - пален шуктыде пелештыш Мичашев .
124:247     - ораде , тыгай книгаште сӱрет огеш лий , теве ончо ! - ондри
124:248  книгам шаралтыш .
124:249  **59**
124:250     - хитрая механика " , - пеле йӱк дене лудын лекте Мичашев .
124:251     - тиде книгам социалист манме еҥ-влак веле лудыт . тыгай еҥым
124:252  становой але урядник верештеш гын , вигак казаматыш ужата , - ешарыш
124:253  Ондри , вара , шыпланыше йолташыже-влакым ончалын , изи йӱк дене
124:254  лудаш тӱҥале .
124:255     иктаж шагат наре лудын шинчымек , нуным омса тӱкалтыме йӱк
124:256  лугыч ыштыш . Ондри книгам оҥышкыжо шуралтыш .
124:257     - кӧ тушто , молан тӱкылалтында ! - пӧръеҥ йӱк шоктыш .
124:258     - тиде Петр Григорьевич , - палыш Миклай , миен , омсам почо .
124:259     классышке весела чуриян туныктышо пурыш .
124:260     - те тыште мом ыштеда ?
124:261     - тендан книгадам лудына , - вашештыш Ондри .
124:262     - тугеже йӧра , лудса . кас кочкыш деч вара чыланат тышке погыныза , -
124:263  мане туныктышо , омсам эркын петырен , класс гыч лекте ...
124:264     йӱштӧ теле йыд кавам авалтыш . унчо ялат шыпланыш . уремыште мардеж
124:265  лумым утларак виян тӱргыкта , чара пушеҥге коклаште шӱшка . тиде , марий
124:266  калык манмыла , шорыкйол тӱтан тарванен . тудо кажне ий толде ок код ,
124:267  маныт . коклан пий опталтыме йӱк шокта . южо пӧртыштӧ чыли тул коеш :
124:268  калык шорыкйол пайремлан ямдылалтеш .
124:269     классыш латкок рвезе чумыргыш . ӱстел ӱмбалне коптилка лампе
124:270  пыкше-пыкше пусакым волгалтара . Петр Григорьевич омсам тӱкылышат ,
124:271  парт ваштареш шогале .
124:272     - те ынде у шонымашан молодежный кружокын членже улыда . садлан
124:273  элыште мо лийын шогымым палышаш веле огыл , тыгак пашазе калыкын у
124:274  илышым чоҥышаш верч тӱҥалме пашажым ачада-авада коклаште вияҥден
124:275  колташ полшышаш улыда , - кӱсенже гыч тетрадь-влакым лукто . -
124:276  ме таче тиде воззванийым сукемдена , вара калык коклаште шаркалаш
124:277  тӱҥалына . тиде пашам шекланен ышташна кӱлеш . эн первыяк ,
124:278  шорыкйол каникуллан кайымекыда , шкендан ешда гыч тӱҥалза :
124:279  кугурак-влаклан лудын умылтарыза .
124:280     туныктышо чылалан кагазым , ручка ден чернилам пуэдыш .
124:281  **60**
124:282     - мый диктоватлем , а те арун возыза ! - манят , пеле йӱкын лудаш
124:283  тӱҥале :
124:284     " иза-шольо марий-шамыч ! олалаште студент-шамыч , йошкар солыкым
124:285  нӧлтен , калыкым пудыратен коштыт , манмым колын улыда дыр ? адак
124:286  фабрика ден заводлаште пашазе калык пудырана , маныт . верын-верын
124:287  кресаньыкат вуйым нӧлташ тӱҥалын . салтак-шамычат генерал , офицер
124:288  каласыме шомакым огыт колышт . пӱтынь кугыжаныштат тыныс огыл ,
124:289  шуко вере калык пудырана . молан калык тыге пудырана ? а вот молан :
124:290  илыш ий гыч ийыш нелемеш . шуко мланде помещик , купеч кидыште ...
124:291  кресаньыкым пызырен илат . кресаньык кеч колаш воч . помещик тудын
124:292  пашам ыштымыжым веле ончышт коштеш , ракатланен ила . кресаньык
124:293  помещиклан пасум куралеш , ӱда , шурным тӱредеш . только чыла
124:294  пашажат помещикын кӱденжым веле оварташ кая , шкеже нигунамат
124:295  поен огеш керт ; пояш огыл - кочкаш книдыже уке . кресаньык калык
124:296  йӧсӧ гынат , чыта , шыпак ила ; тудым пызырат гынат , йӱкым ок лук .
124:297     кугыжаже мӱндырнӧ ила , "юмыжо " - кӱшнӧ . чиновник-шамыч :
124:298  земский , становой , ӱрядник - кресаньыкым кузе шонат , туге пызырат .
124:299  йозак оксажат алакуш кая . мо верчын эргыда , изада , шольыда япон
124:300  сареш коленыт ? кредалмаште мыланна мо поро лийын ? чылажымат огыда
124:301  шинче ...
124:302     кредалмашым кум-ныл генерал тӱҥалыктен улыт . кредалмашын " порыжо "
124:303  вот могай : 4 миллиард . тудлан казна нужнаҥын . пӱтынь флот ,
124:304  корабль-шамыч вӱд йымак каеныт . 400 тӱжем салтак пытен . Порт-Артурым
124:305  японлан пуэн улыт . адак Сахалинын ик ужашыжым йомдарыме . а калык
124:306  тиде кредалмаш верчын мыняр шортын орланен ? ..
124:307     конешне , тендан , кресаньык-шамычын , шуктышаш пашада ятыр .
124:308  теве студент коклаштат тыланда порым шонышо улыт . тыланда порым шонен ,
124:309  нуно бунтоватлат . нунын дене пырля учитель-шамыч шогат , грамотым
124:310  шинчыше кресаньык , салтак-шамычат нужна велыште лияш тӱҥалыныт . мом
124:311  нуно шонат ? а теве мом : кресаньык калыкын мландыже шагал , садлан
124:312  помещик , купеч але казна мландым тудлан пуыман ... "
124:313  **61**
124:314     - тачеш чыла , - кок шагат чоло возымек , туныктышо тетрадьшым
124:315  петырыш . - йымаланже тачысе числам шынден кертыда : 1905 ий 20
124:316  декабрь . молым нимомат ида возо . тетрадьдам сайын поген пыштыза ,
124:317  поп да моло кӱлеш-оккӱл еҥлан ида логал . а тыланда , Мичашев
124:318  ден Романов , эше ик пашам пуэм . вес кугарнян Моркышто шорыкйол
124:319  пазар лиеш . тиде воззванийым да эше прокламаций ден листовка-влакым
124:320  тушто калык коклашке шареда , йӧн лиеш гын , лудынат пуэда , - Петр
124:321  Григорьевич , газет пӱтыртышым рончен , листовка-влакым ончыктыш .
124:322     - Йӧра , Петр Григорьевич , ыштена , - вашештыш Романов .
124:323     тунамак эше иктаж вич рвезе кидым нӧлтале .
124:324     - Петр Григорьевич , лиеш , меат полшаш каена ? - йодо
124:325  Мухин .
124:326     - кумылда уло гын кайыза , только , эше ик гана ойлем , становой
124:327  але урядник кидыш ида логал !
124:328     - огына , огына ! - вашештышт тунемше-влак .
124:329     тыге пелйӱдат эртыш . рвезе-влак иктын-иктын лектым тӱргыкта ,
124:330  Унчо ял тамле омо дене мала .
124:331     эрлашыжым эрдене рвезе-влак мален кынелытат , урокыш каяш ямдылалтыт .
124:332  но икмынярышт помыжалтын огытыл .
124:333     - мо томаша , мо лийыныт ? - ваш-ваш ӧрын ончалын икте-весышт деч
124:334  йодыт .
124:335     - кынелташ кӱлеш , урокыш вараш кодыт . вет таче первый урок
124:336  Тихон Ефремовичын , - мане иктыже .
124:337     - кынелза ! теве урокыш кайыде кодыда , Тикын " ачада " ушым
124:338  пурта , - иктын-иктын рӱзкалаш пиже Ладемыр .
124:339     нунышт , кыве-ково кынелын , йолым пидыт , шӱргым мушкыт , молышт
124:340  воштылыт .
124:341     - те кушто йӱдвошт коштында ? - йодо Ладемыр .
124:342     - нигуштат . Петр Григорьевич репетицийыш поген . вет вашке
124:343  шорыкйол пайрем , - йолым пидын , кынел шогале Миклай . -
124:344  концертым ямдылена .
124:345     тыге кутыркален , рвезе-влак урокыш куржыч .
124:346     классыш Тикын поп пурен шогале . шаламлалтын , оҥжым ыреслышат ,
124:347  церковный партитурым налын , мурым марлашке кусарен возыктыш ,
124:348  вара чылаштымат черкышке наҥгайыш .
124:349  **62**
124:350     " славословийым " мурымо деч ончыч Тикын поп молитвам лудаш
124:351  шогалтыш . поп тидымат марла лӱдеш , тудын почеш рвезе-влак ойлаш
124:352  тӧчат . молитва мут коклашке Мичуш ден Ондри кӱлдымӧ мутымат
124:353  ешарат . тидым колын , воктенышт шогышо-влак воштылыт . поп
124:354  тидым шиже , саҥгажым куптыртен , муным шӧрын ончале .
124:355     молитва почеш " славословий " мурыш куснышт . рвезе-влак
124:356  тетрадьыштым луктыч . тикын попат скрипкажым ямдылыш , шеҥгел
124:357  радамыште шогышо ик йочан шыпланымыжым вуча , но рвезе ала-мом
124:358  пеш кычалеш .
124:359     - мом тынар почаҥат , шогал тура ! - кычкырале поп .
124:360     рвезын тетрадь тӱшкаже , кидше гыч мучыштен , кӱвар ӱмбак
124:361  шаланыш . тидым ужын , поп , чытен кертде миен , кагаз орам
124:362  шупшын нале ; эн ӱмбак логалше листаште кугурак буква дене " воззваний "
124:363  манын возымо шинчажлан перныш . попын тӱсшӧ вашталт кайыш . ондри
124:364  кынервуйжо дене Мичушым шуралтыш . " логална " , - шоктыш .
124:365  но поп нимом ыш пелеште . кагазым , поген , книга коклашке
124:366  пыштышат , молитва мурым туныкташ тӱҥале .
124:367                   *  *  *
124:368     шорыкйол каникулыш колтымо деч ончыч ӱчитель кружокыш пурышо
124:369  тунемше-влакым адакат йӱдым погыш .
124:370     - рвезе-влак ! тендам эрла каникулыш колтат . кодшо гана ойлымо
124:371  пашам монден огыдал , шонем , - тӱҥале тудо .
124:372     - палена , Петр Григорьевич , палена , - вашештышт рвезе-влак .
124:373     - тугеже сай . а таче мо эше тиде листовка-влакым шукемдена .
124:374  изарнян кӧ Моркышко кайышаш - ямлылалтса . мыят Морко велке пырля
124:375  мием . те пазарыс кугарнян мӧҥгӧ кайышыла пуреда ...
124:376     туныктышо кок посна листаш возымым лукто , рвезе-влаклан
124:377  диктоватлаш тӱҥале . возен пытарымекышт , печатлыман листовка-влакым
124:378  чылалан ешарен пуэдыш .
124:379     - ынде ямдылалт шогыза , шонымашнам шукташак тыршеда манын ,
124:380  ӱшанем . пашаштыда шекланенрак коштса !
124:381  **63**
124:382     - те , Петр Григорьевич , ида коляне , мемнам нимогай ият ок
124:383  кучо , - шыргыжале Андрей Романов . рвезе-влак соштыл колтышт .
124:384     вес кечын , йӱдым , туныктышын ойлымыж почеш А . Романов , В .
124:385  Мичашев , Н . Мухин , А . Эшкинин , Д . Соколов , кӱлеш
124:386  погыштым налын , школ деч тораште огыл илыше Эпрем кӱгыза
124:387  палемдыме жапыште мийышт . кудывечыште кычкыме имне шога .
124:388  мутланымаш гыч нуно умылышт : тудо Кокласола гыч Петр Григорьевичым
124:389  налаш толын .
124:390     - тарванаш жап , - вер гычше кынелын , соган мыжержым чийыш
124:391  Петр Григорьевич . - корно саеш пӱрыжӧ !
124:392     чыланат пычкемыш кудывечыш лектыч .
124:393     - юмо аралыже , корныда кӱчык лийже ! - мане кугыза , эркын
124:394  капкам почо .
124:395  вич рвезе , Петр Григорьевиц да кучер терыш синчыч . имне
124:396   вер гычше тарванен , уремыш лекте . вашке Унчо ял
124:397  йӱд пычкемышеш йомо .
124:398     имне Морко корно дене йорталта , коклан пӱргалеш . тер йымалсе
124:399  лум , кычыр-кочыр шоктен , шеҥгек куржмо гай коеш . нуно лу-латкок меҥгым
124:400  пасу дене , вара адак тынарак чодыра дене кайышт . верын-верын
124:401  корным лум петырен , а мардеж тугак пасу ден чодыра ӱмбач куржталеш ,
124:402  лумым тӱргыкта . йырваш пычкемыш , калык манмыла , парня дене
124:403  шуралтет гынат , ок кой , но имне корным ок йомдаре . арам огыл
124:404  тошто еҥ , имньын йолыштыжо шинча уло , манын ойла .
124:405     эше изиш кудалмеке , Элнет вӱдын вакш клат йымак арык дене
124:406  шурген йогымыжо да вакш кӱын пӧрдмо йыкшӧ шокташ тӱҥале . теве изи
124:407  тулат койо .
124:408     кучер имньым шогалтыш , пӧртыш пурен , ведрам лукто . Элнет
124:409  вӱдым кошталын , имньыжым йӱктыш .
124:410     рвезе-влак вакш пӱя кӱварыште изиш ончен шогышт , но пычкемыш
124:411  йӱдыштӧ нимом ышт уж . лач шуҥгалт йогышо вӱдын йӱкшӧ палыдыме
124:412  Унчо корно дене тунемаш шылын толмыштым ушештарыш .
124:413     " мемнан дене Микита смола заводешыже йорло-влакын пӱжвӱдышт
124:414  дене чодыран ӱйжым пунчалын лӧча , тыште вес поян Элнетын тарзышкыже
124:415  савырен " , - шыде йӧре шоналтыш Миклай .
124:416     шукат ыш лий , имне ончык тарваныш . кӱварым вончен , кок-кум
124:417  меҥгым кайымеке , шола велне чодыра
124:418  **64**
124:419  шуэмаш тӱҥале , вара пасу койо . изиш лиймек , шикш пуш нерым
124:420  чыгылтыш , пий опталтыш.
124:421     - теве мемнан Элнеттӱр ял , - мане Ондри . - Петр Григорьевич ,
124:422  ме мӧҥгӧ пурен лектына . жап але шуко , волгыжмешке Моркышко миен
124:423  шуына .
124:424     - йӧра , - мане туныктышо . ондрийым шке декше ӱжын , ала-мом
124:425  ойлыш . - тугеже мый кудалам , чеверын ! - ешарыш , терыш шичшыжла .
124:426     рвезе-влак меҥге наре ӧрдыжтӧ верланыше ялышке ошкыльыч .
124:427     ... волгыжаш тӱҥале . калык Морко селасе шорыкйол пазарыш погына .
124:428  ик лукышко вольыкым чумыреныт , вес вере уржам , ложашым ужалат .
124:429  суас вел гычат ятырак толыныт . сатуштым шарен оптенытат ,
124:430  кычкыркалат : " айда , йиҥгай , нал , сату бик якши ! " .
124:431     рвезе-влак йырваш ончен савырнышт , кӧ мом ыштышашымат
124:432  палемдышт : Ондри ден Миклай калык коклашке листовкым шарат ,
124:433  Мичашев воззванийым йӱкын лудеш , молышт становойым , урядникым
124:434  да моло кӱлдымашым эскерат .
124:435     - тыгай " ӱпш " лиеш гын , кум гана шӱшкалташ , - мане Pоманов . -
124:436  погынаш тиде вереш ! кайышна .
124:437     рвезе-влак калык коклаш варнен йомыч .
124:438     шукат ыш лий , пазарыш калык теме . унчо школын тунемшыже-влак
124:439  пашаштым виктарышт . ондри , воззваний ден листовка-влакым оптымо
124:440  кӱсенышкыже кидым чыкен , йӧнан верым кычалеш .
124:441     теве ик лукышто улазе-влак шогат . рвезат тушко шеҥын пурыш .
124:442  терыште кийыше мешак-влак коклаш икмыняр кагазым чыкалтыш ,
124:443  чонжылан ласкан чучын колтыш . вес тушкаш миен , адак тыгак ыштыш .
124:444  торгаен шогышо коярак кугыза , тудым шекланен , тура ончен кодо ,
124:445  но мутым ыш лук . рвезе кол семын калык коклаш йомо .
124:446     пазарын вес мучаштыже калык ик тӱшкашке погынен . покшелне ,
124:447  яра печке ӱмбак кӱзен шогалын , Мичашев воззванийым пеш лудеш .
124:448  изиже-кугужо тудын йыр утларак да утларак погынат , лӱшкат .
124:449     пазар капка воктене Миклай , Эҥерӱмбал ял гыч йолташыжым
124:450  вашлийын , кутырен шога , йыр ончыштеш .
124:451     - теве , тышке , вашкерак ! - микита лӱман латвич-латкуд
124:452  ияшрак рвезын кӱсенышкыже листовка-влакым шуралтыш .
124:453  **65**
124:454     - мыйынат уло . вӧдыр изай Озаҥ семинарий гыч шукерте огыл
124:455  шый коробкаш шылын толын , пырля конден , калык коклаште пуэдаш
124:456  кӱштен кодыш , - урвалте йымачше кагаз вӱдылкам ончыктыш .
124:457     пазарыште калык куткыла шолеш . посна чумырген шогышо-влак
124:458  утыр шукемыт . нуно , торгаяш монден , лудын моштышо кидышке
124:459  логалше листовка ден воззванийым колыштыт .
124:460     Мичашев печке ӱмбалне тугак лудеш : " ... шымше !
124:461  калыкын оксаже куш кая , тудым каласышт ! кандашымше !
124:462  чиновник-шамыч , калыклан каласыде , нимомат ынышт ыште !
124:463  индешымше ! ... "
124:464     кенета тудын пылышыжлан кум гана шӱшкалтыме шоктыш .
124:465  Мичашев мутшым кӱрльӧ , печке ӱмбач йӧнанрак верым ойырен
124:466  тӧршталтышат , калык коклаш йомо .
124:467     Миклай ончычат кок урядник эртыш . тудат кум гана шоик
124:468  шӱшкалтыш .
124:469     изиш лиймек , рвезе-влак палемдыме верыш погынышт .
124:470     - пеш сай лие , - ойла Романов . - ынде шылаш кӱлеш !
124:471     пазар мучко становой ден стражник-влак , ик тӱшка гыч
124:472  весыш вуйдымо пормыла куржталын , листовкым погат , калыкым
124:473  поктылыт , кырат . кум-ныл рвезырак марийым , шӱдыркален ,
124:474  ала-куш наҥгайышт .
124:475            *   *   *
124:476     1906 ий . Россий мучко калык пудырана . шуко вере
124:477  вооруженный восстаний лийме да тудым , калык вӱрым йоктарен ,
124:478  кугыжан темдалмыж нерген увер тӱням авалтыш . исправник , становой ,
124:479  урядник да поп-влак " пашаштым " утларак виктараш тӱҥальыч :
124:480  ятыр вере казаматыш петырат , розго дене кырат , Сибирьыш
124:481  колтат . шемер калыкын илыш утларак нелеме : ойго , шужымаш
124:482  кажне суртыш шеҥын пурат .
124:483     унчо школын тунемшыже-влакат , илышын пуламыржым эскерен ,
124:484  кугыжан властьын шӱяш тӱҥалмыжым умылен нальыч . Становой
124:485  ден поп , нунынат пашаштым шижын , волгыдо шонымашыштым почкен
124:486  лукташ палемдышт .
124:487     але марте тунемше-влак шӱкшӧ вургем дене
124:488  **66**
124:489  коштыч да олым ашыкеш возын малышт гынат , мӱшкыр шужымым
124:490  эрежак ышт шиж , кочкышат сайын шолтымо ыле . ынде Тикын
124:491  поп тунемше-влаклан " ӱштым туртыкташ " пиже : общежитий
124:492  коҥгаш кече коден олтат , йӱдвошт кылмен туртын малыше
124:493  рвезе-влак эрдене пӱйым шолткыктен кынелытат , кошкен шудымо
124:494  ыштыр-йыдалыштым пидын , тунемаш каят ; мончаш тылзеш ик гана
124:495  пуртат ; эрдене сакыр деч посна чайым йӱктат , кечываллан -
124:496  шукшан пурса дене пыштыме нӧнчык гай кинде ден пареҥге шӱм
124:497  лем , кас кочкышлан кум-ныл пареҥге гыч пуат , тудыжат
124:498  кылмыше але шӱяш тӱҥалше . тиде ок сите , ӱярня пайрем
124:499  эртымеке , " кугу пӱтӧ дене орландараш тӱҥальыч . пӱтыжӧ
124:500  тугай : юмылан ӱшаныше еҥ ӱярня гыч кугече марте шылым ,
124:501  ӱйым , муным умшаш налшаш огыл . тидыже пуйто нунылан
124:502  языкыштым пытараш , колымекышт , райыш логалаш полша .
124:503     тикын поп тачат тидын нерген тунемше-влаклан каласкалыш .
124:504  " кызыт кочкышда изиш кукшеме , но те ида коляне , юмо тыге
124:505  кӱштен " , - мане . вара тиде шым арня жапыште мом кочкаш
124:506  лиешым , мом огеш лийым умылтарышат , Онтон лӱман рвезылан
124:507  обед деч вара тӱрлӧ черке документым возгалаш пачерышкыже
124:508  мияш шӱден , класс гыч лекте .
124:509     урок пытымеке , рвезе-влак столовыйыш куржыч . икмыняр пу
124:510  теркеш кечывал кочкышым оптен шындыме . моло дене пырля Онтонат ,
124:511  совлам налын , пеле йӱштӧ коштале . подылаш гына тӱҥалын ыле , ийын
124:512  лемым коштшо шукшым ужо . ик мут
124:513  пелештыде , лемым совлажге пусакыш кудалтышат , лектын кайыш .
124:514     Онтон , Тикын попын шӱдымыж почеш пачерышкыже миен , омсам
124:515  тӱкалтыш . ваштарешыже поп вате лекте . пӧрт кӧргыштӧ салмаш
124:516  кӱэштме шыл пуш Онтонын нержым пӱтырале . ӱстел коклаште поп
124:517  шинча , кидыштыже - жаритлыме пел комбо . умшаже модеш веле ,
124:518  тӱрвӧ лукшо гыч пондашышкыже ӱй йоген вола . " вот кузе ? -
124:519  шоналтыш рвезе . - мыланна гӱтым кучыкта , а шкеже коя комбым
124:520  тодеш . теве кузе юмо кӱштен ! "
124:521     поп вате кыдеж омсам тӱчӧ . изиш лиймеке , пондашыжым
124:522  тӧрлатен , пӧлем гыч поп лекте . онтонлан пыстыл ден чиям да
124:523  чыве йол дене удыркалыме семын возымо кагаз орам шуялтыш .
124:524  **67**
124:525     - нине документым арун возен лек , мом от умыло - йод .
124:526     Онтон яндар кагаз листаш возаш тӱҥале : " отчетное донесение
124:527     Ӱньжинской церкви ... "
124:528     кастене шужен пытыше Онтон общежитийыш шыде пушан пӧртыльӧ .
124:529  поп дене мом ужмыжым чылалан каласкалыш . рвезе-влак , лӱшкен-лӱшкен ,
124:530  кас кочкышлан столовыйыш лупшалтыч . ӱстел йыр пурен шинчын ,
124:531  кечывалым ылыжше шыдыштым воштылмо дене луштарен , ӱчашен кочкаш
124:532  тӱҥальыч .
124:533     - ох-ох-о ! таче шопо лашка ! шоктыш ик йӱк .
124:534     - молан шовын таман ? - воктенысе йолташыж деч йодо Онтон .
124:535     - тыланет теве шукш , теве шовын ! - кычкырале тудыжо .
124:536  - кочмет ок шу гын , кай тышеч !
124:537     - ончыза , тиде мо ? ! - шулен лозыргышо шовын моклакан совлажым
124:538  нӧлтале Лайдемыр .
124:539     рвезе-влак кочмым чарнышт , миен-миен , парняшт дене тӱкалтышт .
124:540  йӱкшаш тӱҥалше шыдышт уэш чот ылыже .
124:541     - мыланна шовынан лашкам пукшат ! сита , кушто кужу ӱп ! -
124:542  кычкырале Романов , совлажым пырдыжыш мурыктыш .
124:543     рвезе-влак совлам пудыртылаш , кышкылташ тӱҥалыч . йырваш
124:544  "тикын попым тышке ! " манме шокта . лашкан кӱмыж-влак кӱвар
124:545  ӱмбаке шуҥгалтыч , пареҥге нӧнчык гай кинде шултыш-влак ,
124:546  лыпте-лопто шоктен , окна ден омсашке пернат . тидым ужын ,
124:547  обедым темкалыше служанка поп деке куржо .
124:548     шукат ыш лий , почылтшо омсаште Тикын попын сӱретше койо .
124:549  омса лондемым вончыде , тудо ик жап ӧрын ончен шогыш . вес пусак
124:550  гыч тудын ончыко лашка кӱмыж толын возо .
124:551     - на , коч шовынан лашкатым ! - ала-кӧ тудлан кычкырале .
124:552     поп , писын савырнен , мӧҥгыжӧ чымыктыш . икшыве-влак тугак
124:553  лушкен кодыч .
124:554     икмыняр кече школышто тунемме шотат ыш лий . унчо кундем мучко
124:555  тунемше-влак пудыраныме нерген увер шарлен кайыш .
124:556     вес арнян йоча-влакын илышышт пыртак уэме : столовыйышто уржа
124:557  ложаш дене пыштыме кинде койо , шӱрат тамлеште .
124:558  **68**
124:559     шорыкйол пайрем деч вара уездной исправник Морко кундемыште да
124:560  Шеҥше волостьышто чӱчкыдын " уна " лияш тӱҥале . первый гана толмыж
124:561  годым волостной писарь Соловьев тудлан , йытыран возымо  тетрадьым
124:562  йыштак шуялтен , тыге каласыш : " ваше благородие , мемнан волостьышто
124:563  да Морко велне теве тыгай листовка-влак чычкыдын коедаш тыҥалыныт .
124:564  тидым Унчо школысо туныктышӧ Петр Григорьев шаркала , маныт .
124:565  тудым пӱтыралаш кӱлеш ... калыкым пудыратылеш " .
124:566     теве тачат саде исправник Морко кундемыш шем курныж семын толын
124:567  лекте . тиде гана Унчо школышто туныктышо ден тунемше-влакым терген
124:568  налаш пиже . ялысе еҥ-влакым иктын-коктын шке декыже ӱжыктен
124:569  йодышто . мутым утларакше Морко пазарысе листовка ден воззваний
124:570  да Петр Григорьевич нерген лукто . священник декат йыштак миен
124:571  лекте .
124:572     - те извинитлыза , отец Тихон , но мый вес семын ыштен ом керт , -
124:573  тӱҥале тудо . - тендан школышто революционер-влак лектыныт , его
124:574  императорское величество ваштареш мутым лукташ тоштыт .
124:575     - ваше благородие , мыгай паша нерген мый нимомат каласен ом керт .
124:576  мыйын сонымаште , тиде кӱлдымаш мутым шыгыр чонан айдеме шаркален
124:577  коштеш . вет , шкат паледа , мемнан школ миссионерский ...
124:578     - те , отец Тихон , туныктышо-влакдам огыда пале . сай огыл !
124:579  - исправникын тӱсшӧ кенета вашталте . - тидымат огыда пале ?
124:580  кӱсенже гыч кагаз тӱшкам луктын шуялтыш . - тендан туныктӱшыда
124:581  Григорьев да тунемше-влак вот могай пашам ыштылыт !
124:582     Тихон Ефремович кагазым ончале , ик тунемше деч тыгаяк
124:583  тетрадьым шупшын налмыжым шарналтыш , но уто мутым ыш лук .
124:584     - йӧра тидым мылам , тендан манмыла , " шыгыр чонан айдеме "
124:585  кондыш . тудо мемнан эн ӱшанле еҥна . тыгай кагаз тендан денат уло ,
124:586  маныт , чын огыл мо , отец ?
124:587     - чын , уло ...
124:588     - тудым мылам пуаш йодам , - ешарыш исправник пеҥгыдынрак .
124:589     поп , вес пӧлемыш лектын , кагаз папкым кондыш .
124:590     - ах-ха ! вот тиде мылам и кӱлеш , молан тымарте шып илет ?
124:591  ала тыят нунын велне ? чынжым гын , тыгак
124:592  **69**
124:593  лектеш шол : вет школышто черемис йылме дене туныктеда , - исправник
124:594  папкым пургедаш тӱҥале .
124:595     - туныкташыже , калык йодеш , да туныктена . адакшым вет нуно
124:596  пеш пычкемыш улыт . да простит меня бог , тыште осал паша уке , шонем .
124:597     - воззваний ? ! - кагазым кормыштен , йӱкшым кугемдыш исправник . -
124:598  да эше черемис йылме ? арестовать ! кызытак арестовать ! - кынел
124:599  шогалын , кычкырал колтыш , кидшым кӱсенышкыже чыкен , пӧлем
124:600  мучко коштеш .
124:601     - ваше благородие , тыге тургыжланаш нимогай амалат уке , -
124:602  умылтара поп . - вет воззванийыште его императорское величество
124:603  ваштареш нимогай шомакат уке . теве лудын лекса .
124:604     исправник марий йылмым келгынжак ок пале гынат , лудын да
124:605  кутырен сайынак мошта . тудо мутым калыртылынрак лудаш пиже ,
124:606  верын-верын поп умылтараш тӧча .
124:607                 *  *  *
124:608     ик кечын стражник Умов шкеж деке Петр Григорьевичым ӱжыктыш .
124:609  пӧлемыште кок велке коштын , туныктышым йодыштеш , ӱстел коклаште
124:610  тияк , пыстылжым чияш нӧртен , возгален шинча .
124:611     - тый , Григорьев , йоҥылыш корныш тошкалынат : кӱлдымаш
124:612  воззванийым возгалет , шаркалет , туге вет ?
124:613     - возенам ... - кӱчыкын вашештыш туныктышо . - возенам веле
124:614  огыл , марлашкат кусаренам .
124:615     - ниным кушан лудынат , кӧлан пуэденат ? - ӱстембалне кийыше
124:616  кагаз-влакым тӱкален , угыч йодо .
124:617     - марий калыклан лудынам , адакшым ...
124:618     - адакшым тунемше-влак пазарыште , яллаште лудыныт , шаркаленыт ,
124:619  туге вет ? !
124:620     - лудыныт . а мо , воззванийыште нимогай осалат уке . тушто
124:621  Государственный думышко сайлыме да марий калыклан тунемаш кӱлмӧ
124:622  нерген веле умылтарен возымо .
124:623     - знаем ! мом возымым пеш палем . значит революционер улат !
124:624  шорыкйол каникул жапыште , Морко кундемысе школлашке миен ,
124:625  калык сходкым погенат . шереганово ... Морко ... Арино ...
124:626  Туге вет ? !
124:627     Петр Григорьевич изишлан ышпланыш , вара вуйжым
124:628  **70**
124:629  нӧлталят , исправникым тура ончалын , пеҥгыдын вашештыш :
124:630     - лудынам ! калык чыным палынеже , садлан лудынам .
124:631     - ну мо , сай . каен кертат , - шоктыш Умов .
124:632     туныктышо почеш исправник тунемсе-влакым ӱжыктыш . чылаже коло
124:633  ик рвезе деч йодышто .
124:634     тияк протоколым тыгай мут дене кошартыш : " ... 20 декабря 1905
124:635  года писали воззвания и листовки под диктовку учителя Григорьева ... "
124:636     молгунамсе семынак Петр Григорьевич школыш ошкыльо . только
124:637  исправник дене вашлиймыж деч вара чонжылан алят йӧсын чучеш ,
124:638  вуйыштыжо тӱрлӧ шонымаш пӧрдеш , пылышыжлан тудын йодыштмыжо
124:639  шокта , шинчажлан шучко тӱсшӧ коеш .
124:640     урок пытымек , рвезе-влакым черкышке наҥгайыш .
124:641     тикын поп , кӱжгӧ книгам кучен , пеш лудеш , коклан омсаш ончалеш .
124:642  Петр Григорьевич рад дене согышо тунемше-влак ончык лектын
124:643  дирижироватла . кенета пурла могырышто омса почылт кайыш .
124:644  полицай вургеман исправник Умов ден кок стражник пурен шогальыч .
124:645  чыланат шыпланышт . исправник кӱсенже гыч кагаз ластыкым писын
124:646  луктын лудаш тӱҥале : " именем его императорского величества учитель
124:647  Уньжинской черемисской сколы Григорьев Петр Григорьевич
124:648  арестован " .
124:649     Петр Григорьевичын кидше кенета волен кайыш . вуйжым кӱшкӧ
124:650  нӧлталят , шыде пушан ончалтышыжым исправник ӱмбак виктарыш .
124:651     - взять ! - парняж дене туныктышым ончыктыш Умов .
124:652     стражник-влак Петр Григорьевичын кидшым шеҥгек савыраш
124:653  пижыч , но туныктышо кидшым трук шупшыльо .
124:654     - огеш кӱл , мый ске , - мане тудо . - а молан те мыйым
124:655  арестоватлышда ?
124:656     - мутланыман огыл , тушто рашемдена ! - кычкырале Умов .
124:657     Петр Григорьевич икмыняр йолтошкалтышым ончыко ыштыш ,
124:658  савырнен , тунемше-влакым ончале .
124:659     - чеверын , рвезе-влак ! - шӱлыкын пелештышат , омсашке
124:660  ошкыльо .
124:661     тунемше-влак чуркак ончен кодыч , иктат мутым
124:662  **71**
124:663  лукташ ыш тошт .
124:664  нунын чоныштым кугу ойго авалтыш . но кажныжын шинчаштыже ойгым
124:665  сеҥен ылыжше тул йӧре у шонымашын ярымалтмыже раш коеш :
124:666  " чеверын , Петр Григорьевич ! чынак мо тетла тендам огына уж ?
124:667  уке , чын айдеме , шке калыкшылан поро илышым кондаш шонышо ,
124:668  нигушан ок йом . мӧҥгешла , тыгай еҥ-влак тетла эше утларак да
124:669  утларак ешаралтыт . кунамгынат чевер кече тӱнямбалсе цыла
124:670  семерлан ске волгыдыжым иктӧр колта " .
124:671     тыге Унчо школын туныктышыжым , коло ик ийыш тошкалше
124:672  Петр Григорьевичым , арестоватлен наҥгайымекыже , Царевококшайский
124:673  уездын исправникше тыгай рапортым возаш вашкыш :
124:674     " его превосходительству господину Казанскому губернатору
124:675  Царевококшайского уезда исправника рапорт .
124:676     17 февраля учитель Центральной черемисской , братства
124:677  святителя Гурия школы , Петр Григорьевич подвергнут аресту ...
124:678  занимается писанием под диктовку через посредство своих учеников
124:679  противоправительственных воззваний на черемисском языке . ( три
124:680  воззвания отобраны в декабре 1905 года священником Ефремовым ) .
124:681  н:о 72 , 27 . 2 . 1906 г . " )
124:682     эрласыжым почта Озаҥ олаш тыгай телеграммым наҥгайыш :
124:683     " телеграмма , 18 . 2 . 1906 . губернатору Казани .
124:684  сегодня заключен в тюрьму учитель Уньжинской школы  шиньшинской
124:685  волости Петр Григорьев , подробно будет донесено ,
124:686                                  исправник Умов . "
124:687     ... рвезе-влак классыш погыненыт , нимом ышташ ӧрын , шып шинчат ,
124:688  ваш-ваш шӱлыкын ончат .
124:689     кенета омса уэш почылто , ӧрткышӧ тӱсан туныктышо Садков пурен
124:690  шогале .
124:691     - на нас обрушилось большое горе , - тӱҥале тудо , - получили
124:692  телеграмму : наши враги-революционеры убили в Москве нашего
124:693  великого князя Сергея Александорича , не стало Сергея
124:694  Александровича .  закатилось солнце Земли Русской , -
124:695  вуйжым кумык ыштен , оҥжым кум гана ыреслыш .
124:696  **72**
124:697     - тыгак кӱлеш , пеш сайын ыштеныт , - шоктыш шеҥгелнырак
124:698  шогышо Поманов . рвезе-влак ваш-ваш шыргыжальыч , туныктышо
124:699  нуным шекланен ыш шукто .
124:700     - сегодня объявляется траур , учиться не будем , - ешарыш
124:701  Садков , - будем молиться за упокой нашего дорого Сергея
124:702  Александровича ...
124:703             *  *  *
124:704     Петр Григорьевичым казаматыш колтымо деч вара тылзе наре
124:705  жап эртыш ; школышто ик жаплан рвезевлакат шыпланышт : кружок
124:706  шаланыш , кас еда погынен , книгам огыт луд , марлаш кусарен
124:707  возымашат уке .
124:708     тикын попат ынде шке пашажым утларак виктарыш :
124:709  рвезе-влакын вуйыштым религий дене аҥыртара . но кугыеҥ корныш
124:710  тошкалше-влакын шонымашыштым , шонымо семын вашталтен , попын
124:711  мутшо почеш виктараш - лийдымаш паша . нуно ынде чын ден соям ,
124:712  сай ден осалым ойырен моштат , вет вашке шкештат йоча-влакым
124:713  туныкташ кайышаш улыт . но тикын поплан эше ик " пӧлекым "
124:714  ямдылышт . благовещений пайрем йӱдым , погынен , поп пӧрт дек
124:715  кайышт .
124:716     ялыште йӱк-йӱан ок шокто .
124:717    - лиеш ! - шыпырак кычкырале Ондри .
124:718     чыланат поп капка ончык лумым чумыраш тӱҥальыч : кӧ кольмо
124:719  дене кычка , кӧ шошо велеш нӧнчык гай лияш тӱҥалше лумым йолжо
124:720  дене моклакан-моклакан пӱчкеден нумалеш . паша шолеш . но иктат
124:721  ок мутлане : черке орол ынже кол .
124:722     пел шагат гыч поп капка пелыж марте лум курык йымалан йомо , а
124:723  рвезе-влак шокшо ошмашке вочшо вӱд чычалтышла йӱд пычкемыш дене
124:724  вӱдылалтше уремлашке шаланен йомыч . " тикын поп тек пайремла ! "
124:725  манын воштылмо йӱк гӱна шоктен кодо .
124:726     но эрлашыжым пиалешыже Тикын поп тидым ыш пале , чонжо тугак
124:727  пайрем пушанак кодо . эрдене черке староста поп деке толшыжла
124:728  ужынат , шинчажым пашкартен шогалын . кӱзе тыге лиймым умылыш
124:729  гынат , пайрем кечын попым тургыжландараш , ял калык ончылно
124:730  мыскылтышыш лукташ огыл манын , черке оролым ӱжын конденат ,
124:731  " юмын еҥын мален кынелмешкыже , капка ончылым пӱжалт-пӱжалт
124:732  эрыктышт .
124:733     ... игрче койын сылнештеш . шошо кече утларак шокшын
124:734  **73**
124:735  ырыкта . шке вийже дене теле гоч лум йымалне малыше мландым
124:736  помыжалтара , пӱртӱсым ылыжта . теве шокшо эл гыч кайык-влакат
124:737  пӧртылаш тӱҥальыч . ондак шемкорак-влак тольыч . вара мурызо
124:738  кайык-влакат шке йӱкышт дене кундемым йоҥгалтарышт . у ешым
124:739  ончен кушташ шке пыжашыштым ачалат , вийым погат .
124:740     тунемше-влак ынде кажне кечын пӱртӱсын сылнештмыжым ончаш
124:741  чодырасшке да шора эҥер велке коштыт . нунын кокла гыч Миклай
124:742  тидым поснак чот йӧрата ; тудо , эрден эрак да тунемме деч вара
124:743  я пасушко , я эҥер деке лектын , чон вургыжмыжым шошо пуш дене
124:744  паремда , шонкала , возгала .
124:745     теве 1906 ийын 1 май кечыжат толын суо . Абросимов , Андреев ,
124:746  Паткиев , Эшкинин да Романов тиде кечым ӱмаште Петр Григорьевич
124:747  пырля эртарыме верыште васлияш шонен пыштышт .
124:748  южар посто гай кояш тӱҥалше озым аҥа ӱмбалне турий-влак лым лийде мурат ,
124:749  изи шулдырышт
124:750  дене лып-лып ыштен , пелганде кава пундашыш кӱзат да ик тураште ,
124:751  вӱд ӱмбалсе изи толкын дене модшо шанчашла чӱчкен , тымык южышто
124:752  кечат . пуйто шке муро семешышт шкак кушталтат .
124:753  **74**
124:754     кошкен шушо пасу корно дене рвезе-влак Шора олыкыш ошкылыт .
124:755     - могай сылне тӱня ! - йырваш ончыштын пелештыш Ондри .
124:756     - чынак , могай изи кайык , а мурыжо пылпомышым темен , -
124:757  чӱчкышӧ турийым шекланыш Петр .
124:758     - тый , Миклай , мом шонкалет ? - йодо Вачий .
124:759     Мухин кавашке ончале , кӱсенже гыч тетрадьым лукто .
124:760     - колыштса , - мане тудо , - теҥгече эрдене мый тыште турийын
124:761  мурыжым колыштым , тудо мылам тыгела шоктыш :
124:762            шем-чодыра ӱмбачын
124:763            чевер кече лекталеш ,
124:764            ош тӱтыра лоп гычын
124:765            пылла койын кӱзалеш .
124:766            яндар йӱкан турийже
124:767            кӱза пӧрдын пылышке ,
124:768            тудын сӧрал мурыжо
124:769            перна еҥын шӱмышкӧ .
124:770            койдымашке кӱзалын ,
124:771            тудын чонжо йывырта .
124:772            турий , кӱшкӧ ончалын ,
124:773            тыге манын муралта :
124:774            " мӱндырч тольым орланен ,
124:775            шокшо кечым вучальым .
124:776            шокшо жаплан вучальым .
124:777            таум ышташ тӱҥальым .
124:778            чевер шошо толмылан ,
124:779            лпо ышталын шулдырем ,
124:780            - тау лийже пӱртӱслан , -
124:781            манын ынде мый мурем " .
124:782     - тыйын , Миклай , поэт чонет уло , - мане Абросимов Петр ,
124:783  тылат стихым эре возен шогаш кӱлеш .
124:784     - сӧрал шокта . кунам-гынат шемер марийынат илышыже " турийын
124:785  мурыжо " семын йоҥгалташ тӱҥалеш , - ешарыш Романов .

125:1  125     Юрий Артамонов
125:2            иленыт кум йолташ
125:3            роман
125:4  ( ончыко 1991 : 1 )
125:5  **5**
125:6         икымше глава
125:7    кече сайынак волен шуын гынат , шокшо але пучен огыл . мӱкш
125:8  ден ошымшӱлыш кечывалымсе гаяк ызгат , пылыш воктенак
125:9  чоҥештылыт , пеледыш ӱмбалне шинчылтыт . юж кукшо , шокшо -
125:10  юалгыше монча гай . йырым-йыр шып-тымык , пӱйто тӱнямбалне ,
125:11  мланде шарыште , нимогай язык уке да лийынжат ок керт .
125:12    кашка ӱмбалне кок шоҥго шинчат . огытат мутлане , пуйто
125:13  ала-кӧм эше вучат . тыгай лийшаш огыл мо ? кушто кок еҥ , тушко
125:14  кумшо толшаш . коклан села мучашке тӱткын ончыштыт . кӱтӱчӧ
125:15  ольошын вольыкым поктен толмыжым эскерат .
125:16    Тикын Вӧдырын кидыштыже арама воштыр . микал семонын -
125:17  кандыра . иктыже портышкемым , мыжерым чиен . очыни , шокшыштат
125:18  кылмен коштеш . вуйыштыжо упш , шуэ сур ӱпшӧ пылыш воктен лектын
125:19  кечалтын . весын йолыштыжо колош , тувырым орай колтен , садлан
125:20  оҥжо кум лукын кечеш кӱын . кидвургыжат тугаяк ,копаже
125:21  кугу ,кумда , пеҥгыге . вуйыш картузым упшалын .
125:22    - мо эше ок кой ? - ваштареш пӧртым ончалын , портышкеман
125:23  пӧръҥже шомакым лукто .
125:24    - малаш возын гын веле ? - колошанже вашештыш .
125:25    - тудым малыме вереш кунам кученат ?
125:26    - ала шоҥго велеш кӱпаш тӱҥалын ? мом палет ...
125:27    - Йыгнат ! . . павлы-ыч ! . . - арама воштыр дене южым
125:28  лупшалын , йӱкым кугемден кычкырале Тикын бӧдыр .
125:29    - ой ! . . - ваштареш пӧрт гыч кудывече велым йӱк шоктыш .
125:30  вара шкежат , игнат павлович , уремыш лекте . кӱкшӧ кап-кылан ,
125:31  патыр кид-йолан , ӱмбалныже тошто пинчак , йолыштыжо резинке
125:32  кем . чара вуйын . шем ӱпшӧ шала , товаҥше , очыни , кунам
125:33  шермыжымат ок шарне . коклан шорвондо гай парняж дене шермыла
125:34  ышта докан . чурийже , саҥгаже куптыргыл пытеныт . садлан
125:35  коваштыже верын-верын пузырген лектын , кӱпнышыла коеш . коклан
125:36  тӱгат шоналташ лиеш , ала утларакат
125:37  **6**
125:38   малаш йӧрата , ала арака
125:39  кленча дене таҥым кучен ила . шинчапунжо нугыдо , шеме , шинчажат
125:40  тугаяк . шола оҥыштыжо шӧртньӧ оксала медаль йылгыжеш . тора гыч
125:41  эр кечыла коеш .
125:42    - здорово ! - Йыгнат когыньыштланат кигым пуыш , кашка
125:43  тӱрыш шинче . векат лийже манын кормыжтыш . Тикын Вӧдыр неле
125:44  портышкемжымат нӧлтал колтыш , а семонжо шинчам кумыш .
125:45    - виет пытен толшаш олмеш ешаралтеш веле ала-мо ? - Тикын
125:46  вӧдыр корштышо кидшым туржеш .
125:47    - те вет эртак ойгырен шинчеда : " ой , тиде коршта , ой ,
125:48  тудо чоныш витара ... " сакый черым поген ситарен улыда ...
125:49    - а тыйын нимат ок коршто мо ?
125:50    - коршта гынат , вуйым ом ший ... мыйын чон коршта ... а
125:51  кушто тудо - нигӧ ок пале ... луктын от ончыкто ! - торжанрак
125:52  пелештен колтыш Йыгнат .
125:53    шоҥго-шамыч ылыжме гаяк лийыч . кумшо еҥ толмылан дыр .
125:54  такшым моло-весым огыл - коктынжо тудымак , Йыгнатым , вучен
125:55  шинченыт . села мучашке ончаш , кӱтӱм вучаш , монденат колтеныт .
125:56    Тикын Вӧдыр лапак лиеш , Йыгнатын шола оҥышто кечыше
125:57  медальжым кученак онча , вес могыржымат савыралеш . тудын
125:58  сӱретшым тӱткын шымла , пӱсӧ шинчажым , нугыдо ӧрышыжым ниялта -
125:59  кидшылан козыран чучеш ... кенета копажым пуйто вичкыж име
125:60  дене шуралтышт - корштымыжо чонышкак шуо . Вӧдыр шке кидшым
125:61  трук шупшыл нале да вийнен шинче , медальын озажым лӱдын ончале .
125:62  тудо ӱмыр мучко ала-мо деч эре лӱдын ила .
125:63    - айда ончо , ончо ... - веселан воштылеш Йыгнат . - тетла
125:64  кушто ужат ? а мыйын вот уло !
125:65    тиде медальым Йыгнат Павлович пинчакыштыже ӱмыр мучкак
125:66  коштыкта . вес вургемым чия гынат , медальым тушко пижыкта .
125:67  малаш возеш гынат , пеленже пышта .
125:68    - мемнан селаште мо , ынде районыштат от уж , - ойла семон ,
125:69  вес тӱрыштӧ шинчыше шоҥгыжо .
125:70    - ынде олаштат ок кой , маныт , - ешара Тикын Вӧдыр . -
125:71  перверак машина кабинын яндаштыже ужалтеш ыле . кызыт ала-молан
125:72  тушечат ковылтарен налыныт .
125:73    - лӱдыныт ! теве молан ! . . - товар семын вик руа Йыгнат .
125:74  - а мый вот ом лӱд ... мый ты медаль верч сар годым ныл ий
125:75  тупемым пӱгыртен пашам ыштенам . а сар геч ончычшо кунаре ?
125:76  мыняр тазалыкем пытыш , мыняр вӱрем пужлыш ... йоча семын , чара
125:77  йолын куржталмемым омат шарҥе . йол ӱмбак шогалынамат , тунамак
125:78  пашам ышташ тӱҥалынам ала-мо . шӱм ияшак социализмым чоҥаш
125:79  пижынам .
125:80    - " за доблестный труд ... " - шарна гынат , йӱкынак лудеш
125:81  тикын Вӧдыр .
125:82    - " ... в великой отечественной войне 1941-1945 гг . " -
125:83  умбакуже шкак лугын пуыш медальын озаже . - мыняр гана ужынат -
125:84  садак ончен от тем , витне .
125:85    - сӱретшымат ужмем ок шу гынат , ончаламак ! - Тикын Вӧдыр
125:86  йӱкым ыш кугемде . туге гынат йӱкшӧ шӱдын лекте , ала-молан кок
125:87  могырыш шекланен ончале .
125:88    - тыйжын молан тудым ужмет ок шу ? шинчен лектын отыл ,
125:89  ешетымат тӱкен огытыл .
125:90    - мыняр калыкым тек арам пытарен ... тудо огыл гын ,
125:91  саржат , можыч , ок лий ыле . а лиешак гын , тушманым моско марте
125:92  одыт пурто ыле .
125:93    - шарналте-ян , кусе тушто кычкыреныт ?
125:94    - кушто ? - ок умыло Тикын Вӧдыр .
125:95    - ну , бойышто ... фашист-шамыч ваштареш тарваныме годым ,
125:96  манам .
125:97    - шукыж годым тыге политрук-шамыч кычкыреныт : " родина
125:98  верч ! шталин ! " салтаклан тыге йӱкланаш жап лийын огыл . тудо
125:99  **7**
125:100  ончыко куржын , урам кычкырен . кӱчык шомак , а куже полшен !
125:101  лӱдмымат монденат ... вара мо ? мом тидын дене каласынет ?
125:102    - таче тыге ойлат , эрла - вес семын . шонымашетым
125:103  вашталтылаш ок кыл , маннем ыле ... колымыж годым кузе шортынат ?
125:104    - а тый , Йыгнат ?
125:105    - мыят тугак ... тӱня сӱмырлен вожеш , ынде куше илаш
125:106  тӱҥалына , шоненам . кӧ мемнам вӱден наҥгая , кӧ кажне кечын
125:107  туныкта , - ойгырен иленам . мый шкак тудын олмеш колаш возам
125:108  ыле . лиеш гын , вуемым , шӱмем пуэм ыле . мый тудым ачам деч коч
125:109  йӧратенам .
125:110    - а кызыт ?
125:111    - ойлышым огыл мо ? тендан семын , мый шонымашем нигунам ом
125:112  вашталтыл . мый кажне йӱдым вес пӧръеҥ дене малыше ӱдырамаш
125:113  омыл .
125:114    - тыгайым проститутка маныт , - рашрак умылтарен пуыш
125:115  Микал Семон . тудо моло деч шукырак пала .
125:116    Семон вес тӱрыштӧ шинча . пешыжак ок кутыро . утларакшым
125:117  колышташ йӧрата . мом колеш - чылажымат вуйышко пышта . ок
125:118  мондо . тудат Йыгнат семын сарыште лийын огыл . война каен
125:119  шогымо годым милиций вургемым чийышат , пенсийыш лермекыже гына
125:120  кудаше . милиционер улам манын кошто . такшым органыште ыштен .
125:121  орган тӱрлӧ уло : партий , комсомол , профсоюз , туныктымо паша ,
125:122  собес , госстрах , тасалыкым эмлыме да молат . марий калык
125:123  органлан иктым шотла : кушко йӱдым вӱден наҥгаят да лу-лучко
125:124  ийлан петырен кертыт але , пырдыж воктек шогалтен , лӱенат
125:125  йӧрыктат . садлан ожнырак " орган " маныныт гын , марий калык
125:126  шукыж гыч иктым ужын да милиционер толын наҥгайымым вучен
125:127  синчен .
125:128    Микал Семон илышыште йӱштӧ-шокшым шагал ужын .
125:129  пенсийышкыжат пеш вашке лекте . ийгот дене Йыгнат дене кугурак
125:130  гынат , самырыкын коеш . иктаж витле ийым пуэт огыла :
125:131  чурийыштыже ик куптыр пале уке , чевер-чевер тугай . ӱпшат
125:132  нугыдо , кап-кылжат таза , пеҥгыде , свай меҥге гай . тудо Тикын
125:133  Вӧдыр дене иктаҥаш . но Вӧдыржылан шым тестем пуэт гынат ,
125:134  йоҥылыш от лий . шинча ден оҥжо кӧргыш пуреныт , кыжик-кожик
125:135  шӱлештеш , шокшо мончаштат кылма . пел пылышыже ок кол . вийналт
125:136  шогалеш гын , пеле руымо пушеҥгыла коеш : мардеж лекмек ,
125:137  сӱмырлен вочмыжым гына вучыман . сар годым Белорус купышто
125:138  тӱҥын кийымыже кызыт тӱжвак лектеш .
125:139    - Вӧдыр ! - чотак ойла Йыгнат . - тыйын тугайже уке мо ?
125:140  тушто вес семынрак возымо : " за победу над Германией в
125:141  Великой Отечественной войне 1941-1945 гг . " туштат тудын
125:142  портретше уло . мыйже йӧра , сарыште лийын омыл . тылатше тыгай
125:143  медальым пуэнытыс . кушко чыкенат ?
125:144    - ала-кушко йомын ... уныкам модаш налын да йомдарен , -
125:145  Вӧдыр ала-молан кугун шӱлалта , тыгодымак вулым сакалта .
125:146    - лӱмынак йомдарен отыл ? - ваштарешыжак лийын , койдарен
125:147  йодеш Йыгнат . - а мый вот ом лӱд ! - адакат иктымак ойла . -
125:148  ончычат нигӧ деч лӱды-чӱтырен омыл , кыжытат - огым !
125:149    Тикын Вӧдыр нимом ок пелеште , колдымо гай лиеш .
125:150    - колтмекыже , шукын йомдареныт , - Йыгнат шке олмышкыжо
125:151  вийнен шинчеш , шонкален илымыжым тӱжвак луктеш . - тор семын
125:152  луктын кышкеныт медальымат , портретшымат , тулеш йӱлалтеныт
125:153  книгажымат ... ме тугай улына : айдемым илымыж годым моктена ,
125:154  ала-кушкат кӱзыктена , юмылан шотлена . колен возеш гын ,
125:155  сӱктена , лавыраш тошкена ... шарналтыза-ян , кузе Хрущев ден
125:156  Брежневым моктышна . кызыт нунын деч мо кодо ? нимо-нимо ...
125:157  ала-могай тукым улына , ала-кушеч шочынна - каласенат ом мошто .
125:158    - тыгай руш шомак уло : " Иваны , не помнящие родства " , -
125:159  коклаш пурен каласыш Семон . тудо кеч-кунамат кылеш шомакым
125:160  муеш .
125:161    - тыгак лектеш дыр , тыгак , - вуйым рӱзалтыш Йыгнат . -
125:162  илен-толын , родо-тукымнамат мондена . но мый , молын семын , шке
125:163  юмем
125:164  **8**
125:165  ом вашталте . таче иктылан кумалынам гын , эрлат тудланак
125:166  гына ... Семон , тыйже шке медаль ден орденетым кушко чыкенат
125:167   ? война деч вара пешак моктанен коштычыс . варажымат ... Вӧдыр
125:168  семынак йомдарен отыл ?
125:169    - мыйын нимо ок йом ! - кугешнымыла вашештыш Семон . -
125:170  жап шуэш - пижыктем .
125:171    - эше могай жапым вучен илет ?
125:172    - тугайым ...
125:173    - тудым уэш мокташ тӱҥалмым огыл ?
125:174    - Йыгнат , тый илышлан ваштареш кает . мо шарнем , эртак
125:175  тореш руэт . садлан тӱрлӧ туткарыш ... кызыт чылан Сталинын
125:176  пуымо медаль ден орденым улак верыш шылтен пыштеныт , вес жап
125:177  толмым вучат . а тый токтарла моктанен коштат , - коклаш пурен
125:178  ойла Тикын Вӧдыр .
125:179    - вес жапше толеш , шонет ?
125:180    - обязательно ! тетла тыге илаш огеш лий .
125:181    ала-молан иканаште кугун шулалтышт .
125:182    - мыйынат ик наста уло . медаль дечынат шергырак ! -
125:183  кенета шарналтен пелештыш Тикын Вӧдыр .
125:184    - кушто ?
125:185    - омак ӧркане , лӱмынак конден ончыктем ! - Вӧдыр
125:186  тарванен кынел кайыш .
125:187    коктын шинчен кодыч .
125:188    - могай наста нерген кутырыш ?
125:189    - теве ужына ...
125:190    Тикын Вӧдыр кужун ыш кошт , вашке савырнен тольо .
125:191  кидыштыже туржалтше кагаз .
125:192    - мо тиде ? - Йыгнат йодылдале .
125:193    - лӱман кагаз ... ачамлан тудын 1937 ийыште пуэныт .
125:194    Йыгнат шинча ончыланже шаралтышат , лудаш тӱҥале :
125:195    - ял озанлык налог - тынар теҥге , культналог - тынаре ,
125:196  имне налог ... страховка ... самообложений ... окса деч посна
125:197  натура дене тӱлыман ... шыл , шӧр , муно , пареҥге , пырче , меж ...
125:198    - ачамлан тыгай кагазым кажне ийын кучыктеныт . кресаньык
125:199  деч казна теве кузе кӱрын .
125:200    - шого-шого ... кушеч имне налогшо лекте ? тунам имне
125:201  колхозышто гына лийыныс .
125:202    - ачамже единоличник улмаш .
125:203    - тугеже тыланда утыжденак логалын .
125:204    - логалде мо ? эше кузе ! налогым кажне ийын кугемденыт
125:205   ... недоимкылан ушкалым да пӧрт ӱзгарым конфисковаяш тольычат ,
125:206  ачам кужго керемым руалтыш да чодырашке кайыш . йӧра эше ужын
125:207  шуктенам , авамлан шижтаренам . тӱдо почешыже куржын , ацамын
125:208  вуйжым кандыра гыч луктын шуктен ... вес ийын пӧртым ужалаш
125:209  тольыч . йозакым тӱлаш . от тӱлӧ гын - тюрьма . мемнам уремыш
125:210  луктын кышкышт . ачам могырым кочам дене илышна . ачамже
125:211  ала-кушко вервоваялт кайыш . йолыш у йыдалым пиде , вачӱмбак ош
125:212  вынер котомкам сакалтыш . оксам лукнеже улмаш ... идалык гыч
125:213  пӧртыльӧ . тудо котомка денак , лыжгайше йыдал денак . оксам
125:214  кондыш . шке пӧртшымак уэш сулен нале . ацам моткоцак шотан ыле ,
125:215  йӧным муын моштен ... кызытат ту пӧртыстак илыштам . кудлымшо
125:216  ийлаште шыгалышым .
125:217    - тыгай кагаз кашне колхозникын лийын . мыйын гын , иктат
125:218  ыш аралалт ... тыйын кагазет , Вӧдыр , медаль ганяк шерге , -
125:219  келшыш Йыгнат .
125:220    - Йыгнат , тыйын эше ик медалет улыс , - койдарен шижтарыш
125:221  Семон . - тудын денже молан от моктане ?
125:222    - а мом моктанаш ? - кидым лупшале Йыгнат . - мыйын мо
125:223  уке ! а вес медальжым шканем шке пуышым . тудак мыйым бышка деч
125:224  утарыш .
125:225  **9**
125:226    - мо тугай вышка ? - йодеш Тикын Вӧдыр .
125:227    - пырдыж воктек шогалтат да лӱен пыштат , - келыштаренрак
125:228  умылтарыш Семон .
125:229    - вес медалетшымат ончыкто !
125:230    - тудымат мончаште ик гана веле огыл ужын улыда .
125:231    - мончаште пычкемыш . тый кечывалым ончыкто .
125:232    - теве ! - Йыгнат пинчак ден тубырым рошт кудаш кудалтыш .
125:233  - шер теммешкыда ончыза !
125:234    Тикын Вӧдыр ден Микал Семон сукалтенак шинчыт ,
125:235  Йыгнатын оҥжым , мӱшкыржым шинчам пашкартенак ончыштыт .
125:236  пычкемыш мончаште ятыр гана ужыныт гынат , кечвалым ужмылан
125:237  шуэш мо ? перверак шкетын пурен , пеленже нигӧмат налын огыл .
125:238  тупым мушкаш Улимат ыш кычкыре . а еҥ мончаш каен гын , эн
125:239  почеш ошкылын . кызыт тудым радио денат , газет гочат вурсен
125:240  каргаш тӱҥальычат , утларак веле чолга лие . шып коштмо олмеш ,
125:241  уремыштат оҥжым чараҥда , кугешнымыла , " теве на ! " манын ,
125:242  почынак ончыкта . векат , Вӧдыр чыным ойлыш : Йыгнат илышлан
125:243  ваштареш кая , тореш руаш йӧрата .
125:244    Йыгнатын оҥыштыжо - совет да тӱнямбал калыкын ачаже ,
125:245  онжо , туныктышыжо , икшыве-влакын эн поро йолташышт . йымалныже
125:246  канде чия дене тыге серыме : " не забуду отца родного ! " шем
125:247  ӧрышан , шем ӱпан , поро шинчаончалтышан , чылалан порын
125:248  шыргыжеш . Семон тудым ниялтенак онча гын , Тикын Вӧдыр кучен
125:249  оҥчашат , ниялтен колташат аптырана . кидше чытыра . лишкырак
125:250  намия - тунамак мӧҥгеш шупшыл налеш .
125:251    - ит лӱд , ок пурл , ынде казаматышкат ок петыре ! - утен
125:252  каен воштылеш Йыгнат . Вӧдырын кидшым кормыжтен , ӧкымешак шке
125:253  мӱшкырышкыжӧ тушка . - а тый ит чыгылте !
125:254    - илыше гай ! - шуйдарен пелешта Тикын
125:255  Вӧдыр . шкеже ала-мо деч лӱдын , логарже гыч йӱкшӧ кӱрышталтын
125:256  лектеш . - пуйто коленат огыл ...
125:257    - а тудо такшат колен огыл ! теве , ила . ончо ! кӱлеш гын ,
125:258  воштылалеш , сыренат ончалеш , шинчамат пӱялеш ...
125:259    тыге манын , Йыгнат , шке оҥ коваштыжым кок велыш шупшылеш
125:260  - куггу онын ӧрышыжат , шинчажат , умшажат торла - воштыл
125:261  шинчымыла коеш ; Йыгнат коваштым ваш туртыкта - кугу он
125:262  моткочак шыдын коеш , сӱмсыр шинчаж денат тыйым нелын колта ,
125:263  шонет ; Йыгнат коваштым кӱшкыла шупшылеш - кугу он шинчажым
125:264  кок могырыш коштыкта , пуйто шке йырже тушманым шишланен
125:265  кӱтыштеш . а шинчасортаже тудын - Йыгнатын шола чызыж наре .
125:266    онын пурла могыржым Кремльын Спасский башньыже айла ,
125:267  мӱшкырыш вошт вола , йолаш каснык йымалан йомеш , Спасский
125:268  башньыжын Йошкар шӱдыржат уло : пурла чызе йыр вич лукан
125:269  шӱдыр . чызе нер - шӱдыр кӧргыштӧ йылышӧ тул .
125:270    - мо тиде ? шовын дене сайынак мушкаш гын , ок кае мо ?
125:271    - татуировка , - умылтара Семон . - операцийым ышташ
125:272  кӱлеш . больницыш кайыде ок лий .
125:273    - пӱсӧ косор дене нӱжын кышкаш гын ? - темла Тикын Вӧдыр .
125:274    Пӱнчерсолаште Вӧдырым ушан-шотанлан огыт шотло . садлан
125:275  кок шоҥго тудын ӱмбакыже кидым веле лупшале .
125:276    - мый тиде медальлан кӧра гына илыше кодым , мӧҥгышкем
125:277  пӧртыльым , - ойла Йыгнат .
125:278    - кузе ?
125:279    - кужун каласкалаш кӱлеш . жапна ӱло , вескана , - Йыгнат
125:280  тамакым пижыкта . - ынде мый колаш возам гын , тудым кокымшо
125:281  гана тоят лиеш .
125:282    - огыл . кумшо гана , - пужен ойла Семонак .
125:283    - молан кумшо гана ?
125:284    - ончыч Мавзолейыш пыштышт . тӱшец Мавзолей шеҥгек
125:285  луктын шуышт . тыге кокымшо гана тойышт . а мемнан Йыгнатна
125:286  кола гын ,
125:287  **10**
125:288  пеленже тудымат Яранур шӱгарлаш наҥгаен чыкат . ынде
125:289  шотлыза , кунар гана лиеш ? кум гана ! икымше класслан арифметика
125:290   ... кумшо ганаже - ик шӱгарыш кок колышым тоят . иканаште !
125:291    Семон тидым тыге йӱштын , еҥ кумылым чаманыде кутыра ,
125:292  пуйто илыше айдемымак тояш ямде .
125:293    - мо ... вара тудо кок вере кияш тӱҥалеш мо ? - Йыгнат
125:294  шинчам кугемда .
125:295    - тыге лектеш ... кок вере ... иктыштыже - шкеже ,
125:296  вешыштыже - Йыгнатын капыштыже .
125:297    - окмак , окмак улат тый , Йыгнат ! чӱланат окмак улыда ! -
125:298  Тикын Вӧдыр кашка тӱрыш каен шинчеш . тунамак мӧҥгеш
125:299  пӧртылеш . - пу-ян тамакетым , ала-молан могырем шергылтеш .
125:300  вашкерак чий ! еҥым лӱдыктыл ит шинчылт !
125:301    а Йыгнат чытен ок керт - воштылеш пижеш . тиде ок шите -
125:302  йолжым кӱшкӧ-ӱлыкӧ кышка . икмагал гыч пел кемже торашке пыжалт
125:303  возо . воштылмыжлан , тарванылмыжлан кӧра оҥ коваштыже коштеда ,
125:304  кок валыш шупшылалтеш , туртеш . шкежат оҥжым ниялткала .
125:305    - ончыза , илыше огыл мо ? - йодыштеш . - тыгаяк неран ,
125:306  тыгаяк ӧрышан , тыгаяк шинчан . коваштыжат айдемынак .
125:307    - ушдымо улат , Йыгнат !
125:308    - лӱдынат мо ?
125:309    - кузе от лӱд ... - тӱрыштӧ шинчыше Тикын Вӧдыр
125:310  пелешткала . - илымыж годым уто шомакым пелешташ лӱдынам .
125:311  ойлымо деч ончыч кок могырыш ончалаш монден омыл . колымыж деч
125:312  варат лӱдыктылыт ...
125:313    - мыняр ий эртыш гала ? ситышынак погыныш вет . а вес
125:314  идалыкыште кунар лиеш ? ой-ой-ой ... кызытат ила гын , мом ыштен
125:315  шукта ыле ? а тый алят лӱдын илет .
125:316    - кузе от лӱд ...
125:317    - а тыйын , Семон , йол копат чытыра мо ?
125:318    - уке . мыйын нимо ок чытыре . илымыж годымат лӱдын омыл ,
125:319  кызытат лӱдмашемуке . айдеме илен , вара колен . кажне еҥ дене
125:320  тыге лиеш . тыланда лӱдын илаш кӱлеш .
125:321    - молан ?
125:322    - мый вес пашам виктаренам .
125:323    ик жаплан кумытынат шыпланышт . Тикын Вӧдырын
125:324  кыжик-кожикшэ гына шокта . . шӱлышыжӧ шӱшкен лектеш , пуйто логар
125:325  аҥышкыже модыш шӱшпыкым келыштарен пуртен шынденыт .
125:326    - мыняр врема ?
125:327    - шымыт шуэш , - Семон кид шагатшым ончале .
125:328    - мо алят кӱтӱ ок тол ?
125:329    - жапым монден докан .
125:330    адакат шомак кӱрылтӧ . кенета Семонын ойжым шарналтышат ,
125:331  Йыгнат тудын веке лие .
125:332    - вес пашям ыштенам , маньыч . могайым ?
125:333    - мый милицийыште ыштенам . тыйын семын , мландым куралын
125:334  тырмален омыл . Вӧдыр семын , сарышкат коштын омыл .
125:335    - пычалым кученат ?
125:336    - пистолет лийын .
125:337    - вара кӧм поктенат , Семон ?
125:338    - тушман элементым .
125:339    - мыйын гайжым кучен шындаш полшен отыл ?
125:340    - мый милицийыште ыштенам , - иктымак тӱя Микал Семон .
125:341  кенета шыдын тарваналта . - мом мый декем пишедылат , Йыгнат ?
125:342    - койышет ок келше ... - Йыгнат ӱмбал вургемжым цияш
125:343  пижеш .
125:344    - а ончыч келша ыле мо ?
125:345    - изина годымат яклака тугай ыльыч . кол гай . кызытат
125:346  ала-мом шылтен илет .
125:347    - мый утыжым кутырымаш уке . а тый вот " болтун " улат .
125:348  садланак шинчен лектынат .
125:349  **11**
125:350    - мо тугай болтун ? йылмым кучен ом мошто мо ?
125:351    - йылметым шалаш колтылат . лагерьыште тыгайым болтун
125:352  маныт . 58-ше , луымшо пукт .
125:353    - кузе чылажымак палет ?
125:354    - мый милицийыште ыштенам .
125:355    - милиций , милиций ... иктымак тӱяш палет огыла . попугай
125:356  улат .
125:357    Микал Семон ыш вашеште . а пытартыш кок шомакым ушышкыжо
125:358  сайынак пыштыш .
125:359    - милицийыште ыштенат гын , ала каласет ыле : кӧ мыйым
125:360  шындаш полшен ? кӧ ӱмбакем чоген ?
125:361    - палем гынат ом каласе ыле . подпискым пуэнам ... вуеш ит
125:362  нал , Игнат Павлович , омак пале .
125:363    - подпискым пуыметлан кунар ий эртыш ? тачат ойлаш ок лий
125:364  мо ?
125:365    - колаш вочмешкем ... тунамат нимат ом ойло . подписка
125:366  айдемын ӱмыр мучкыжо шуйна . эргыж декат , уныкаж декат кусна .
125:367    - лӱдын илен улыда , лӱдынак каварен каеда ! - Йыгнат
125:368  иктешлыме семын шыдын пелештышат , кынел шогале .
125:369    - кӧлан кусе пӱралтын , - Семон шке шонымыж деч ыш кораҥ ,
125:370  тудат верже гыч тарваныш .
125:371    - шарналтышым ... - Тикын Вӧдыр когыньыштымат чарымыла
125:372  ыштыш . - клуб ончылно тудлан памятник шога ыле . кушко йомо ?
125:373  иктаж-кушко торашкак наҥгаен огытыл ?
125:374    - кернак , кушко чыкышт ? - Семонат шомакым лукто ,
125:375  " Йыгнат пала мо " маншыла , тудым шымлен ончышто .
125:376    - кызыт веле ушешда возо ? - Йыгнат веселаҥе . - Семон
125:377  милицийыште ыштен гын , палышаш чай ? - шоак дене пӱшкылын
125:378  пелештыш .
125:379    - вернак , кушко ту памятник йомо ? - Тикын Вӧдыр
125:380  моткочак палаш тӧчышыла йодыштеш .
125:381    - ала-кӧлан йомдараш кӱлын дыр ...
125:382    еҥым воштыльо гынат , Йыгнатын шкенжынат ушышкыжо толын
125:383  пура : онлан бронза дене велыме памятникым шочмо кечыжлан ,
125:384  кудло ий теммыжлан , шогалтеныт . памятниклан ялла мучко оксам ,
125:385  ший , шӧртньӧ шергашым поген коштыныт . аважат тиде суапле паша
125:386  деч ӧрдыжеш кодын огыл : окса укелан кӧра сорака , оҥылашйымал ,
125:387  шийаршаш , шиянӱштӧ да шӱшерже гыч ший оксам ковылтарен налын
125:388  пуэн . памятникым кузе шогалтымым Йыгнат шкеже ужын огыл -
125:389  ялла воктен коҥгам оптен коштын . а мланде ӱмбак сӱмырал
125:390  пыштымым шке пылысыж денак колын шуктен . йӱдым йӧрыктеныт .
125:391  кузе кеч-могай уда пасам йӱдым ыштат . кылме мландыш волен
125:392  возынат , тугай йӱкым луктын , пуйто кӱдырчӧ кӱдыртен , мланде
125:393  чытырналтын . Йыгнат эр марте мален кертын огыл . эртак
125:394  шонкален киен : мо тыгай лийым кайыш ? могай тӱтан тарваныш ? а
125:395  моло ял калык чытырналтме деч вара ласканак мален колтен . кеч
125:396  пален огыл , мо лийын кайыш .
125:397    тунам Йыгнат лагерь гыч толын гына ыле . сурт-пече
125:398  суралыме шинча , окнам оҥа дене тореш-кутынь кыркалыме . ава сар
125:399  годымак колен . ватат вучен шуктен огыл : кок икшывым погалтен ,
125:400  урем гоч йожек пӧртыш весылан марлан каен ...
125:401    кече каватӱрыштӧ шинча , пуйто лишемын , кугемын , утыр
125:402  йошкарген . шокшо койын умен толеш . села мучаште вольык алят ок
125:403  кой гынат , сурт оза-влак кӱтӱм вашлияш уремыш лектын
125:404  шогалыныт . вучен ноеныт , витне , ӱдырамаш-влак коклаште
125:405  пӧръеҥат коеш . чыланат шоҥго улыт . суртышт гаяк .
125:406    лишылрак оралте гыч ик ӱдырамаш ойырлышат , пӧръеҥ-влак
125:407  деке толын шогале . Йыгнат тора гычак палыш : Натали , тудын
125:408  первойсо ватыже .
125:409    - кечыгутак тыге шинчен кертыда чай ? - саламлыме йӧре
125:410  пелештыш Натали .
125:411    - тыят шич , мыланна полшо , - темла Семон .
125:412  **12**
125:413    - вате шинчаш ок ярсе ! - писын пелештен колтыш Натали ,
125:414  Йыгнатым чуй ончале . - ӱдырамаш сомыл нигунам ок пыте .
125:415    Йыгнат тудым ӱлычын кӱшкӧ тӱсле кӱзыш : Наталият
125:416  мӧҥгештын . йылмыже , можыч , тугаяк писе , шкеже кӧтыремын
125:417  шарлен . чурийже гына вашталтмыла ок кой . ала кажне кечын
125:418  ужалтеш да тугела чучеш ?
125:419    - тендан могай паша лектеш ?
125:420    - коҥга тӱньык сӱмырлен , - Натали адакат Йыгнатым
125:421  ончале . ындыжым - сӧрвалышыла . туддеч коч нигӧ оптен ок пу . лу
125:422  меҥге тораште йыр кычал кошт - ик коҥга оптышым от му . тений
125:423  ял калык тыгайышке илен шуын . а Йыгнат - мастар . тудо
125:424  коҥгамат опта , апсаткудыштат шогылтын . изиж годымак ацаж деч
125:425  тунем кодын .
125:426    - туврашыш мариетым кӱзыктен шогалте . тек опта , - темла
125:427  Семон .
125:428    - пел йоланым кӱзыктынет мо ? мыскылашыже ок кӱл тӱдо ...
125:429  Йыгнат , мом манат ?
125:430    - мый шукертак коҥгам оптымым чарнышым . вес мастарым
125:431  кычал , - Йыгнат савырнен шинче .
125:432    чынак , Игнат Павлович , мо пенсийыш лекте , ик коҥгамат
125:433  ыш опто . шке селаж гычат , ӧрдыж ялла гычат сӧрвален толыныт -
125:434  иктыланат ыш полшо . тореш товар дене руалмыла руыш : " огым ! лучо
125:435  почешем ида кошт ! " иктылан оптен пуэт гын , весе ӧпкелалтеш .
125:436  " молан ойыркалет ? мыламже молан оптен от пу ? мо дене уда
125:437  улам ? " манын кертеш . чылаштлан ик семын ойлаш да - паша пытыш .
125:438  манмыла , чылалан уда лияш .
125:439    - Йыгнат , телымже кузе илаш тӱҥалам ? шоналте , - Наталин
125:440  йӱкшӧ чотак пушкыдеме .
125:441    - огым ! итак йод ! - вуйым рӱзалтыш Йыгнат . поктен
125:442  колтымыла , кидше дене лупшале .
125:443    тетла Натали ыш сӧрвале . вуйым сакен , торлен кайыш .
125:444    Микал Семон Йыгнатын ӧрдыжшым тӱкалтен йодо :
125:445    - кокланже тошкем шеҥгеч тудын декат куржтал толат чай ? -
125:446  шинчам пӱялын , Натали велыш ончыктыш .
125:447    - тудо яжар вате огыл ! - Йыгнат Семонын шомакшымак
125:448  шарналтыш . - кок марий денат ок иле .
125:449    - а мо ? пес лиеш . марийже , маныт , вер гычат ок тарване .
125:450    - кӱтӱ толеш аман . пурак нӧлталтеш , - ондак Тикын Вӧдыр
125:451  ужын шуктыш . Йыгнат ден Семонын кутырымыштым ыш кол .
125:452    шоҥго-шамыч кынел кайышт .
125:453        кокымшо глава .
125:454    кӱтӱм пуртымек , Ули ушкал лӱшташ лекте .
125:455    " йӧра эше кас еда шӧрым поген коштыт , - марла капкам
125:456  петырен , шоналтен шуктыш марийже Йыгнат . - уке гын , кушко
125:457  чыкаш ыле ? пӧртыштӧ тудым у шонкалымаш уэш вучыдымын темдаш
125:458  тӱҥале : ала кунам ожно клуб ончылно памятник шоген . ынде ожнак
125:459  манаш логалеш , кеч тудо пуйто теҥгече гына лийын ...
125:460  ӧрат-ӧрат , кузе ӱмырын сапше жапым покта . а сайынак шоналташ
125:461  гын , саде ӱмырет жапым огыл , а шкенжымак , айдемым , тудын
125:462  курымжым , покта улмаш : вашкерак илен эртаре , вес тукымлан
125:463  верӱм пу . тыштат конвейер озалана . но тудо ик айдемын кӱштымыж
125:464  почеш огыл , а илыш саман почеш ышталтеш : тоштым у алмаштышаш ,
125:465  колен кайысым - уэш шочшо .
125:466    сайрак костюмым чиен , медальым тошто пинцак гыч тушко
125:467  пижыктен , Йыгнат уэш уремыш лекте , клуб велыш ошкыл колтыш .
125:468    кайышыжла , ужо : чынак , Наталин пӧрт леведыштыже тӱньык
125:469  ок кой . олмыштыжо шем рож . коҥгам Йыгнат оптен огыл , тудым
125:470  вурсаш амал уке . такшым коҥгам веле мо , Наталин пӱтынь сурт
125:471  оралтыжым тумыштен лекташат уто огыл . пӧрт ончыко каен , пуйто
125:472  нерже дене мландыш керылтын , садланак дыр коҥга тӱньыксат
125:473  сӱмырлен . тудо
125:474  **13**
125:475  вет вик шогышаш . вӱта ден клатӱм уэш леведман .
125:476  капка меҥгым чараклыме . пече меҥге-шамычат шӧрын йӧрлыныт .
125:477  икте - тывеке , весе - тувеке , пуйто тӱрлӧ аракам йӱыныт , тӱрлӧ
125:478  семын руштыныт . пӧрт кӧргыжӧ могайрак ? тидым Йыгнат каласен
125:479  ок керт : шукертак пурен огыл . ватын марийже дене вашлияш сӧрал
125:480  мо ? суртышто веле огыл , уремыштат икте-весын шинчаш ончалаш
125:481  ала-молан оҥайын чуч , пуйто кызытат коктын ик вате дене илат .
125:482  а кузе тыге лийын кайыш ? мо шот дене ? икана Натали дене
125:483  Йошкар-ола гыч ала-кузе пырля тольыч . корно мучко кутырышт .
125:484  Натали шортын-шортын каласкалыш : Йыгнатын колымыж нерген
125:485  лӱман кагаз толмек , кок икшывым , Пӧтыр ден Епим , шкетынак
125:486  ончен кушташ тӧчыш , весылан марлан лекташ , у ешым чумыраш ышат
125:487  шоналте . коштан пӧръеҥ-шамычын пижедылмыштымат эреак шӱкал
125:488  илыш . утларакшым Микал Семон , йӱд еда окнам перкален ,
125:489  ӱедылын сӧрвален кошто . ватыже улмо ӱмбачак . тудыжым Натали
125:490  ала-молан чытенак ыш керт . кызытат ончалме еда могыржо
125:491  шергылтеш . шкет ӱдырмашлан илаш пӱренак огыл , витне . кечывалым
125:492  бригадирже , колхоз председательже тӱрлӧ семын шыгыремдат -
125:493  солаш олыкым огыт пу , шала пашаш гына колтылыт . мариян
125:494  вате-самычат шӧрын ончат . а йӱдым ковыра пӧръеҥ-шамыч омым
125:495  кӱрыштыт ... Прокой сар гыц пел йолан тольо . ӱдырым ыш нал .
125:496  такшым шона гын , муэшат ыле дыр . изи пенсийым налын , аважын
125:497  ончымыж дене серлагыш . вара шогҥо аваже колен колтышат , пел
125:498  йолан пвезе нигуш пураш ӧрӧ . Наталим ик гана толын сӧрвалыш ,
125:499  вес гана . ӱдырамаш чон ыш чыте . Прокойым чаманен , тудын
125:500  суртышкыжо илаш кусныш . тыге села ӱмбалне коштшо манеш-манешым
125:501  пытарыш , изи тӧра-шамычат шыгыремдылмым царнышт . а Игнатын
125:502  суртшо петыралте : икшыве-влак кушкын шуыт гын , шке почыт .
125:503  Пӧтыр , кугурак эргышт , шке ацаже пӧртылмек , кок суртысто илаш
125:504  тӱҥале . Епи гына ацажым шӧрын ончымым ыш чарне , " калык
125:505  тушман " семын шотлен кушко , ик ганат " ачай " ыш ман . кызытше ,
125:506  очыни , тыге ок шотло , но шочмо-кушмо суртышкыжо йолымат ок
125:507  пыште , письмазат ок тол . векат , вожылеш . кугу еҥ лийын .
125:508  Москошто ила . а Прокой дене илымыж годым Наталин икшыве ыш
125:509  шоч . кызытше вучыманат огыл тудо .
125:510    Йыгнат Наталин суртшым эртен кая , пуста оралте олмышто
125:511  нуж ден коршагҥын чодырала пошен согалмыстым онцен , чонжо
125:512  шӱгыремын ишӱкталтес . Пӱнчерсолан кодшо сурт оралтыштат
125:513  пешыжак моктанен огыт керт . чыланат тошто але шыгалыме улыт . у
125:514  пӧртым йӧршешак от уж . у оралтым нӧлтас самырык вий кӱлеш .а
125:515  селаште шоҥго-шамыч гына илат . нунын мынярын улмыштым палаш
125:516  манын , телым тӱньык гыч лекше шикшым гына шотлен лук . иктаж
125:517  кумлызак погынак дыр . эше южыштыжо коктын илат : кува ден
125:518  кугызаже . икмыняр пӧрт телылан гына петыралтеш : озашт икшывышт
125:519  деке олаш куснат . вара кенежлан толӱн лектыт , пуйто маскала
125:520  помыжалтыт . кум уреман Пӱнчерсола деч тачысе кечылан теве
125:521  тынар сурт оралте да ен кодыныт .
125:522    Йыгнатын ацаже ойла ыле : " революций дец вара кумлымшо
125:523  ийла марте Пӱнчерсолаште кугу пазар лӱшкен . Торъял гычат ,
125:524  шернур велымат вольыкым , моло сатум ужалаш конденыт . селасе
125:525  еҥ-влак шкештат кок-кум ушкалым , ик-кок имньым ашненыт , коло
125:526  наре мӱкш омартаст лийын . вара колхозым почеве , чыла погым
125:527  погышт . тыге ял илыш мерцаш тӱҥале . " кресаньык-влак иктым
125:528  пален огытыл : колхозым почмо дене нуным уэш крепостнойыш
125:529  савыреныт улмаш . а пашам ыштыме акшылан трудоденьым , вес
125:530  семынже пашкарым , пыштеныт . теве пашкарет кушко шуктен :
125:531  ала-кунам пеҥгыде Пӱнчерсола кызыт йӧршынак шолдырген , вашке
125:532  мланде гычшат йонын кайышаш . колхоз мландыште шочшо у озанлык
125:533  - " Советский " совхоз - алят вуйым нӧлтал ок керт : шым миллион
125:534  теҥге парымже уло , комплексыште кок шӱдӧ ушкалым ашна , а
125:535  кормам ок ситаре , Кубань да Казахстан гыч кинде акаш олымым
125:536  шупшыкта . совхозышто ышташ нигӧлан , калык куржеш , рвезе-влак
125:537  армий гыч огытат пӧртыл .
125:538  **14**
125:539  колхозым почмо дец ончыч ик селаштак ,
125:540  Пӱнчерсолаште , кок шӱдӧ наре ӱшкалым ашненыт . а имньыже кунар
125:541  лийын ? а моло вольыкшо ? а вес яллаште , совхоз кундемыштак ?
125:542  тугеже тунам кызытсе совхоз мландыште ныл-вич комплекс наре
125:543  вольык лийын . ала-кузе кургат ситен , нигушко сӧрваленкоштын
125:544  огытыл . мландат тидак ыле . можыч , шагалракат . кызыт купым
125:545  коштен пыштымышт дене курал-ӱдымо вер кок пачаш кугемын . тунам
125:546  техникат тыгай ыле : имне да шога . но пашамат ыштен моштеныт .
125:547  кресаньык семын йӱд-кеце тыршеныт . тачысе заплан кресаньыкет
125:548  кодын огыл , манмыла , тудӱн тӱҥге-вожге куклен луктын кышкеныт .
125:549  чыланат оза улына . а мландылан ик оза кӱлеш ...
125:550    тыгай шонымаш дене авалтен , Йыгнат села покшке толын
125:551  шуо . ожно тыште орол пӧрт шинчен . вара клубым почеве .
125:552  воктенжак колхоз правлений , ялсовет пӧрт шинченыт . урем гоч
125:553  ваштарешышт - чапле черке . кызытат шинча , но вуйжо уке .
125:554  пырдыжшымат салатынешт ыле - ышт керт . курымлан чоҥен
125:555  шогалтеныт улмаш .
125:556    ынде клубшат уке , колхоз правлений ден ялсовет
125:557  пӧрт-влакымат Айплатыш , совхозын пӱдӧ верышкыже , шукертак
125:558  пужен наҥгайышт , кушто мо шинчен - олмыштымат муас йӧсӧ .
125:559  Айплат Шернур кугорно ӱмбалне верланен . тушан чоҥен шындышт
125:560  медпунктым , школым , кевытым . тыге ик ял йол ӱмбак пеҥгыдын
125:561  шогале , а Пӱнчерсола ден молышт пытен толыт .
125:562    Йыгнат тышке-тушко ончыштеш , шеҥгекыжат савырна , вуйым
125:563  эртыше шӱкшудо кӧргышкат шекланен пура - клуб олмым низаштат
125:564  ок му .
125:565    - тыштырак лийшаш докан ... ала тувелнырак ? - йӱкынак
125:566  кутыра . йолжылан ала-мо пеҥгыде логалесат , лап лийын , шемемше
125:567  кермыч пудыргым нӧлталеш . - клуб йымак негызлан кермычым
125:568  оптымо огыл ыле . сайын шарна . тур гына шинчен . тугеже тиде
125:569  кермыч - памятник деч кодшо . а шкеже кузерак шоген ? кидым
125:570  кӱшкӧ нӧлтен але ончыко виктен ? уке , тудо утларакшым кидым
125:571  кӱшкӧ нӧлталын . кабашке , юмо деке , ончыктен . юмо ден тӧр улам
125:572  манын шиштарен дыр . садлан мый тудым кугу айдемеш ужам . вет
125:573  туддеч вара илыш ончыко каен огыл . шеҥгекыла лупшалтмаыла
125:574  чучеш . ял пытен толеш , кочкаш уке , калыкым шалаш колтеныт .
125:575  кызыт тудо ила гын , шолышташ тоштат ыле мо ? пасам айда лийже
125:576  ыштет ыле мо ? тудын годым вич уржа вуйлан казаматыш петырен
125:577  шындат ыле . тудо лиес гын , киндымат вес эл гыч шӧртньӧ дене
125:578  огыт нал ыле , уремышкат лектын огыт кычкыре ыле , кевытыште
125:579  ала-могай сатуат лиеш ыле . можыч , акымат кажне ийын волтат ыле .
125:580  кызыт мо ? . . ане , тудо тыште шоген ... - сукалтен шинчешат ,
125:581  Йыгнат кидше дене ниялткала , ныл пеҥгыде лукым муэш . кермычым
125:582  кид дене кучымат сита : йӱр , лум йымалне тынар ий киен , йӧршын
125:583  шулен пытен , ошма семын шалана . - а кушкыла ончен ? мутат уке ,
125:584  урем велыш , клублан тупынь шоген . эртен кайыше калыкым
125:585  саламлен , пионерыш пурышо йоча-влакым порын ончен ...
125:586    тынар ий эртен гынат , " пионер " шомак ушешыже возо да
125:587  Йыгнатын шинчаже изиш ыш вӱдыжгӧ : тудо пионерат ыш лий ,
125:588  комсомол радамышкат ышт пурто . теҥгече мо лийын , шоҥго еҥ ок
125:589  шарне гын , юарлюше йоча жапым тачат монден ок керт , эрлат
125:590  сарналта . кузе изи Йыгнат йошкар галстукым шуйышкыжо пижыктен
125:591  сакалтынезе ыле , кузе моло йоча семынак урем воктен моктанен
125:592  куржталнезе ыле . пижыктасат ышт пу , моктанасат ышт пу . тушман
125:593  иге манын мыскылен , пионер мурымат мурас чарышт ... варажым
125:594  аваз дене кӱченат кошто , а моло йочан пионерыш пурымыштым
125:595  ӧрдыж гыч ончен шогыш . изирак таҥаш икшыве-влакын сӱйышкышт
125:596  йошкар галстукым тудын памятникше воктен пижыктеныт ... эше
125:597  шарналтеш , кузе нунак памятникым юмоҥа семын эрыктен мушкыныт ,
125:598  пеледыш арсас дене сӧрастареныт , а телым кож , пӱнчӧ укшым
125:599  йырже оптеныт .
125:600    - а кузерак шоген ? теве тыгерак докан : ик кидшым шинель
125:601  урвалтыш чыкен , весыжым кӱшкӧ нӧлталын ... шогалак ончышаш , -
125:602  семынже
125:603  **15**
125:604  кутыра Йыгнат , йолжо дене йыгкален , постамент олмым
125:605  муэш .
125:606    - Йыгнат чӱчӱ , мом тушто йомдаренат ? - айдеме йӱкым
125:607  трук колынат , Йыгнат вурт лийын кайыш , нуж коклас вуйжымат
125:608  шылтыш . шеҥгекыже шекланенрак онцале - Александр Иванович
125:609  шогылтес , ялсовет вуйлатыше .
125:610    - так ... клуб олмым кычалам , - Йыгнат шӱкшудым таен
125:611  лекте . тыске молан толмыжым ыш палдаре .
125:612    - а кидыштетше мо ?
125:613    - кермыч пудырго , - Йыгнат кермычым нуж коклаш шолен
125:614  колтыш . - от пале , тыште мо шинчен ?
125:615    - а кӧ пала , - Александр Иванович той тӱсан ӧрышыжым
125:616  кок могырыш тӧрлатыш . - молан тылат клуб олмыжо кӱлеш лие ? а
125:617  тиде мо тыгай ? - медальым кученак онча . - мый тыйын олмышто
125:618  пижыктен ом кошт ыле .
125:619    - молан ?
125:620    - тудын жапше эртен . историеш гына кодын .
125:621    - а те тудым историешат ынеда кодо . йыклык карген пытарен
125:622  ӱлыда .
125:623    - тый мо , сталинист улат мо ?
125:624    - ацатынат тыгай медальже лийшаш . луктын кудалтен отыл ?
125:625    - кусто пӧрдалеш - омат шарне , - Александр Иванович
125:626  йӱкым иземден вашестыш .
125:627    - ынде чыланат шарныдыме лийыныт ... тидлынак огыл тыгай
125:628  илышыш шуын улына ?
125:629    - могай илышыш ? умылтаре-ян , Игнат Павлович .
125:630    - шке селатым ончал йырвас . пӧрт-самыч иктын-иктын
125:631  шинчат , калык ок кой . шугарла гаяк .
125:632    - тидын дене мом каласынет , Йыфнат чӱчӱ ?
125:633    - оза уке ! теве мом , шольым .
125:634    - оза улмо годым кул , раб манмет , лийшаш . тиде жапет
125:635  шукертак эртен кайыш , Игнат Павлович . ынде казне шкаланже
125:636  оза .
125:637    - кӱтӱштӧ шорык-шамычат шкеныштым озалан шотлат . кӱтӱчӧ
125:638  деч посна садак йомыт .
125:639    - мудрецла кутырет , Йыгнат чӱчӱ . тый шке кӱтӱчӧ лий .
125:640  мландым нал , вара кеч шорыкым , кеч ӱшкыжым ашне . тений чыла
125:641  лиеш .
125:642    - арендым манат мо ?
125:643    - ане , арендым . кооперативымат почас лиеш .
125:644    - мыйым кулакым ыштынет ?
125:645    - кеч кулак лий , кеч кресаньык - иктак .
125:646    - первояк , вий уке ... а кулак лиям гын , кумлымшо ийласе
125:647  гай кулакыш огыда лук ?
125:648    - огына , ит лӱд !
125:649    - ала-ала ... тунам кузе ыле ? кресаньык йӱдвошт-кечыгут
125:650  пасам ышта - кулак ; кресаньык имньым куца - кулак ; кресаньӱкын
125:651  шийма машиназе уло - кулак ... мый тыге шонем , шоляш : чын
125:652  кресаньык кулак лийшаш . тидланак кӧра тудым сывырголтышт .
125:653  кресаньыкшымат , кулакшымат . иктым - Сибирьыш , весым - Урал
125:654  кундемыш , кумшюм эше торашкырак - Магаданыш .
125:655    - тидым тыйын ачат , Сталин ыштен ! - Александр
125:656  Иванович кычкыралак колтыш , пуйто кӧргыштыжӧ тунар сыде
125:657  погынен , луштарыде нигузе ок лий .
125:658    - молан тынар карас кӱлес , Александр Иванович ? -
125:659  лыжган йодеш Йыгнат .
125:660    - а молан тый мый декем шке Сталинет дене пижедылат ?
125:661    - тидым Сталин огыл , а тый ыштыл пытаренат . илышым
125:662  каргенат . тудым тӱкаш ит тошт !
125:663    - мый тунам шочынат омыл ыле ... - Александр Иванович
125:664  келесырын воштыл колтыш .
125:665    - олмыштетсе иктаж-кӧ шинчен огык мо ? тыйжат , тудӱжат
125:666  иктак улӱда : Совет власть . теве ко титакан ! - Йыгнат
125:667  сельсовет вуйлатышын
125:668  **16**
125:669  оҥжым парняж дене шуралтыш . - тудак
125:670  мыйымат , ацамымат лагерьыш наҥгаен петырыш . " совет
125:671  власть лӱм дене ... "
125:672    - тыге кутырен ала-кушкат шуына ...
125:673    - тыят лӱдынат мо ? совет властьат лӱдес гын , вара кушто
125:674  чолга еҥже огыл мо ? мемнан депутатна улат огыл мо ?
125:675    - Игнат Павлович , мый декем ,ялсоветыш мий .
125:676    - тый шке калык коклаш лектын кошт , кабинетыштет ит
125:677  шинчылт . мылам тыйын гай депутат ок кӱл !
125:678    - йӧра , Йыгнат чӱчӱ , вес гана кутырена . кызыт мыйын паша
125:679  кечем пытен , каналташ кӱлес , - Александр Иванович каяш
125:680  тарваныш .
125:681    Йыгнат тудын пинчак шокшыжым кучен шуктыш .
125:682    - шого-шого ! тынарак ноенат мо ?
125:683    - ӱстел кокласте кечыгут шинчен ончо-ян . вара шкат палет .
125:684  икте толеш , весе толеш ...
125:685    - кресаньык нигунам ӱстел коклаште шинчен огыл . тудо
125:686  пашаште пасам ыштен , паса коклаштак кочкын . а тый кресаньыкын
125:687  икшывыже улат ... шкеже молан арендым от нал ? молан
125:688  кооперативым от поч ?
125:689    - мый вес сомылым шуктем .
125:690    - шотем уке , ман . вик ойлаш тунем , шольым !
125:691    Александр Иванович ыш вашеште , шулдыржо пӱжкылтӧ ,
125:692  витне , содор суртышкыжо пурен йомо . тудо Пӱнчерсолаште ила ,
125:693  Айплатыш , куд меҥге торашке , пашашке коштеш . туштак кумшо але
125:694  визымше пачашыш кӱзен илаш ыш кӧнӧ . самырык ешыжлан тышан
125:695  кермыч дене кӱ полатым нӧлтен шындышт .
125:696    " тений шотан кресаньыкым от му . ынде шотдымыжат уке .
125:697  йыклык ӱштын луктыныт ... ӧрат , ӧрат ! ожно кресаньык мланде
125:698  верч шаньык , товар дене лектын . кызыт мландым пуынешт гынат ,
125:699  огыт нал . лӱдыт . кучен колтат але поген налыт , шонат .
125:700  кресаньыкым мыняр гана ондалаш лиеш ? " - Йыфнат мӧҥгыжӧ
125:701  шонкален ошкылеш . Наталин пӧртшым эртен кайымеке иже вуйым
125:702  нолтале . шеҥгекыже ончал колтыш , пуйто тупшо дене шиже : ала-кӧ
125:703  тудым эскера . кернак , натали шкежак пакча вел окнаште коеш .
125:704  вуйым кидкопашкыже пыштенат , шӱлыкын ончен шога . а пӧрт
125:705  ӱмбалне тӱньык уке да пешакак сӧралын ок кой , пуйто суртым
125:706  кудалтен каеныт , илыше уке .
125:707    " пурен лексаш , мом манес . паса дене толынам гын , марийже
125:708  ок ушкале чай " , - Наталин сурт велыш тарванышт , окнаште еҥ
125:709  йомо . а пӧрт омсам почын колтыш гын , ялтак ӧрмалгыш : сурт оза
125:710  вате кыдеж омса янакым пеҥгыдын кучен шогылтеш , вуйжо веле
125:711  коеш , пурышо еҥым шинцан пашкартен ончыштеш . Йыгнат ончыко
125:712  каяш аптыраныш , лондем воктен чарналтыш .
125:713    - лӱдынат мо ?
125:714    - толмашет йӧршеш уке ыле да ... - малдалеш Натали . -
125:715  марием уке да ...
125:716    - кушко каен мо ?
125:717    - черланен . больницыш наҥгайышым ... пыштенат .
125:718    - мо деч лӱдынат ? тый денет малаш возаш толын омыл .
125:719    - вара могай сомыл дене ?
125:720    - мо ... шкак сӧрвален коштат огыл мо ... " тӱньыкем оптен
125:721  пу да пу " . ала вес мастарым муын суктенат ? тӱге гӱн , каем
125:722  веле ...
125:723    - ой , ит кае . юмылан тау , толынат . пеш йӧра тугеже , -
125:724  Натали кыдеж гыч лекте , кыч-куч веле коеш . - тый шкеже
125:725  " огым " маньыч да ... - лишкыжак миен , Йыгнатӱн шинцаскыжак
125:726  онцалеш .
125:727    - огым манше кынер кутыш соктам кочкеш , маныт , - сыренрак
125:728  пелеста Йыгнат . - шун рокшым монь , ошмам , кермычым ямдыленат
125:729  мо ?
125:730    - ошмат уло , кермычат уло . мыйын чыла уло . тембакрак тол ,
125:731  шич , - унам ончык ӱжеш . шкеже кыдежыш проворын каен колта ,
125:732  ӱстембак кинде теркем , самоварым конден шында .
125:733  **17**
125:734    - мый чайым йӱаш толын омыл , - Йыгнат омса лондем
125:735  воктенак кутырен шога . - мом ямдылыметым ончыкто . вара каем
125:736  веле .
125:737    - чечас ончыктем , чечасак ... кайышна леваш йымак .
125:738    Наталин вашкымыж дене омсаске изиш гына йыгаре ишыкталт
125:739  ышт лек . Йыгнатлан ончычсо ватын шокшо могыржо ожнысо гаяк
125:740  пушкыдын да шокшын чучын колтыш . мыскара йӧре иктаж-мом
125:741  пелештынежат ыле , ӱдырамашын чевергыше чурийжым ужын , нимом ыш
125:742  ойло .
125:743    Йыгнат ошмам кучен ончыш , у кермычым кунар улмыжым пален
125:744  нале . шун рок тудлан ыш келше .
125:745    - ок йӧрӧ , - вик мане . - кошкен пытен . вӱдеш шулыктет
125:746  гынат , падыран-падыран лиеш .
125:747    - сайжым кушто муаш ?
125:748    - шке кычал ончем . лишыл кечылаште толам .
125:749    кудывече кӧргым савырнен ончалын , Йыгнат капка могырыш
125:750  тарваныш
125:751    - ала изишлан пурет ыле ?
125:752    - шаҥге пурымем дене мераҥла чытыраш тӱҥальыч . кызыт шке
125:753  ӱжат . кузе тидым умылаш ?
125:754    - ит сыре , Йыгнат . ушем пудыраныме гай лие .
125:755    - иктаж-мом ышташ уло мо ?
125:756    - икмомак муам ...
125:757    Натали пеленже ала-кушеч тӱгыч ош аракам пуртыш ,
125:758  ӱстембак шолт шындыш .
125:759    - тевыс ! . . - ыштале уна . - пес чапле икмоак . кушто муынат
125:760   ?
125:761    - шукертак шинчен ... озажым вучен .
125:762    - озажым , манат ? - Йыгнат ӱстел тӱрыш варланыш .
125:763  аракамат луктыт гын , омса воктене кӧ шогылтеш ?
125:764    - суртлан огыл ... адак тыге ит шоно . тиде кленцан
125:765  озажым , маньым . коҥгам оптысылан . шкак поч .
125:766    - йӱат гын , тӱньыкым оптен пуыде вер уке , - воштылалес
125:767  Йыгнат . кленца кугу копашкыже пырт гына ыш йом .
125:768    - ӱсанемжат тылат веле ...
125:769    - ынде аракаланат кец талоным ыште - кӱлес годымат муас
125:770  ок лий , - Йыгнат пӱйжӧ дене петыртышым нале , кок царкас
125:771  темалтыш .
125:772    - шке ода ыште мо ?
125:773    - кува ок мошто . шогылташыже-е " , - малдалеш . пеш кӱлеш
125:774  ыле да ...
125:775    - а мый моштем . йӱшыжӧ уке да ыштымашем уке . тугай чаплым
125:776  шолтем ыле . яндарым-яндарым . налме аракат тудлан ок шу ... мом
125:777  тынар кутырем . шкат пес палет .
125:778    - ну , таза лий ! - Йыгнат шалт йӱын колтыш .
125:779    Натали тӱрвышкак гына тушкалтыш , мӧҥгес гына шындыш .
125:780    - Прокоет йӱмашыже уке мо ?
125:781    - ынде тудлан чайжат уто . чыве нарак йӱэш . кочкашыжат
125:782  ӧкымешак веле кочкеш .
125:783    - а мо лийын кайыш ?
125:784    - оҥым темда , манеш . шкак больницыш наҥгаяш йодо . вигак
125:785  пыштышт . кужун ок чыте ала-мо ... - оза вате шӱлыкаҥе .
125:786    Йыгнат пӧрт кӧргым тӱслен ончале . шинчажлан тунамак омса
125:787  вел лукышто шинчыше койко тӱкныш . пуйто самырык оръеҥын верже :
125:788  кум кӱпчыкым ӱмбала оптымо , тунарал тӧшак , леведыш - курыкла
125:789  оралалтыныт . кажне окнаште пеледыш кӧршӧк , яндар чарша , кыдеж
125:790  оҥаште картычке-шамыч . шкенжын гына ок кой . а Натали ден
125:791  ыштыме кок икшывышт уло . коҥган ош тӱсшӧ каен , чиялташ йодеш .
125:792  кӱвар оҥа пӧрт семынак ончыко таялтын . омса лондем воктен
125:793  вӱгым кышкалаш гын , тунамак урем велыш памашла куржын колта .
125:794    унан ончыштмыжым тогдаен , Натали ойла :
125:795  **18**
125:796    - коҥгам ошемдынем ыле да ... тӱньыкым олмыктымешке ом
125:797  пиж шонысым . вуцалта .
125:798    - яндарын илет , Натали ... ватем улмет годымат тыгаяк
125:799  ыльыч ... - уэш пушкыдо койкым ончале .
125:800    ӱдырамас тидымат ужын шуртыш , ӱдыр семын чеверген шинче ,
125:801  вуйӱм кумык ыштыш .
125:802    - Нати ...
125:803    - мо ?
125:804    Наталин шып-шыма йӱкшым колын , чевер чурийжым ончалын , +
125:805  йыгнат кучен наҥгайыме йӱдым шарналтыш . ноенам манын , ватыжым
125:806  шкеж дец шӱкале , тудын кумылжым лывыжтыш . кызыт шкенжын кумыл
125:807  вийже ташлен нӧлталтес , сорлыклен куцас лийдымын чучеш .
125:808  лагерьыште илымыж годымат тыгак ыле : омыж дене эртак ватыж
125:809  дене малыш . саде омым пӧртылташ ок лий мо ? Натали еҥ вате
125:810  гынат , нимонцат еҥ ватылан ок шотли .
125:811    - ала иктаж гана толын , окнатым пералтен пурем ?
125:812    ӱдырамас вуйжымат ок нӧлтал .
125:813    - мом манат , Нати ?
125:814    трук логар кошкен , Йыгнат аракам темен йӱӧ . ӱстембаке
125:815  лап возын , ончычсо ватыжым лишычынак онцале : марлан налме
125:816  годымсырак лишылын , чон семын чучын колтыш . а руштсаш олмеш ,
125:817  урыр веле шӧрлыш .
125:818    - Нати , манам ...
125:819    - ой , тыгайым итат шоно , Йыгнат , - Натали адакат лӱдын
125:820  чытыраш тӱҥале . - итат шоналте , Йыгнат ... мыйын марием уло .
125:821    - мыйже кӧ улам ?
125:822    - тый марием отыл ! - виеш кынелын , сурт оза вате кыдеж
125:823  она воктек миен шогале .
125:824    - ватем лийын отыл мо ?
125:825    Натали нимом ок пелеште . шовыч лукым пурыштеш .
125:826    - ватем лийын отыл мо , манам ? - Йыгнат шке йӱкшым
125:827  утымесак кугемдыш .
125:828    - лийынам , Йыгнат , лийынам ... йӱ да кай веле . тыге
125:829  кутырышашет уло гын , тӱньыкымат оптымет ок кӱл ! тек коҥгам
125:830  деч посна шинча . олтем гын , шикш садак тӱжвакак лектеш .
125:831    Натали тудын ӱмбак кычкырлымым йӧршынак ок йӧрате .
125:832  чытенак ок керт ! садлан докан ушыжо вашке верышкыже шинче ,
125:833  лӱдмет-мочет пытыш .тидым Йыгнат йӧршынак монден кудалтен .
125:834  можыч . ончылныжо Ули шинча , шонен ? кокымшо ватыже , Ули ,
125:835  тидлан тунем шуын . чотрак кычкыралат гын , тунамак умшажым
125:836  чӱчеш . а Натали вес койышан : лӱдшаш олмеш чолгаҥеш веле .
125:837    - ит сыре , Нати ... - Йыгнатын йӱкшӧ пушкыдеме . -
125:838  могайрак лийметым палынем ыле ... тугаяк улат улмаш , кок марий
125:839  ден илен от мошто . мыят тылатак веле эре ӱсанен иленам ...
125:840  молан мыйым вучен шыч шукто ?
125:841    кумыл тодылалтын , уна тамаклан кӱсенышкыже пурыш , луктын
125:842  шуктыш - шупшаш ала-молан сӱсаныш .
125:843    - айда тӱргыктӧ , - Натали лывыжгыме гай лий . - тиде
125:844  пӧртыштӧ шукертак тамак шикш лектын огыл ... молан вучен отыл ,
125:845  манат . шкат пеш палетыс , ойленам ыле : колымет нерген кагаз
125:846  толын . кок идалык марлан шым кае , шкетынак илаш шонышым ...
125:847  икшывем-шамыч дене . ӱдырамашлан шочаш ок кӱл да ... шочаш гын ,
125:848  шкетын илаш огыл . пашаштыже шыгыремдат , кеч-можымат эн почеш
125:849  пуат . шудым ма , олымым . пакчам куелаш . икте пижедылеш , весе .
125:850  йӱдым йӱдвошт узо пырысла окна йымалне карат , яндам перкалат :
125:851  пурто да пурто . чыташ кӱлеш вет ... - Натали шортын колтыш .
125:852    а Йыгнат колыштеш , тудынат чонжо вургыжеш . туге гынат
125:853  эреак ала-молан пушкыдо койкым кӱрыштеш , пуйто тушто гына
125:854  ончылсо ватыжым лыпландарен мошта . ӱдырамаш тидым ок шиж ,
125:855  нерым нӱштылешат , умбакыже кутыра :
125:856  **19**
125:857    - Прокойын аваже колышат , эртак мый декем толын
125:858  шинчылтес ыле ... адак тугайым ит шоно - кечывалым толеден .
125:859  эртак иктымак тӱен : " айда мый декем илаш да айда ! " тышке илаш ,
125:860  йӧратен огыл , а чаманен тол8ым . икшывет-шамычымат шоненам .
125:861  тыйыным нимом тӱкен омыл . аурт оралтет нунылан лиеш , шонысым .
125:862  йоча-шамыц орадым ынышт ыштыл манын , чӱчкыдынак миен
125:863  ончалынам . теве ужат , шканетак йӧрен .
125:864    " мыйым лӱен шуктен огытыл - кагазым колтен шуктеныт , -
125:865  кочын шоналтыш Йыгнат . - можыч , кагазшымат ончылгоч ямдылен
125:866  пыштеныт ӱлмаш ? туштат конвейер лийын ? "
125:867    - миен коштметланже Прокой тыйым вурсен огыл ?
125:868    - ой , ала-мыняр гана туманлен . песак ушкала .
125:869    - кызытат тугаяк ?
125:870    - тугаак улде мо ! шоҥго велес утыр осалестын ...
125:871  тамакшым кудалтас ок лий мо , Йыгнат ? - пӧрт тичак шикш
125:872  темынат , порештын йодо Натали .
125:873    - тыгай шикшым кунам кудалтет ? чаманышыч мо ?
125:874    - кузе от чамане ! шодетше мо лийын ынде тушто ?
125:875  шкендычым изишак переге ...
125:876    тыгай шомакым колын , Йыгнатын чонжо шыште семын шулен
125:877  кайыш . Наталин шке вӱржыланат шотлен , чолган йодо :
125:878    - тый але шоҥго отыл . кап-кылетат пеш чатка , чуриет денат
125:879  возын отыл - кеч-кӧмат сымыстара . Прокоетше изишыже кертес
125:880  докан ? - тыге пелештышат , Йыгнат уло капшыге ырен кайыш .
125:881    - уке ! - унан йодмыжым пеш вашке умылен , Натали туран
125:882  каласен пуыш , ала-молан веселаҥе . кленцам налын чаркас тич
125:883  темкалыш . - кунам йыгыре маленна - ынде омат шарне ... тыйым
125:884  еҥлан ом шотло . ойлаш лиеш ... ой , кӱлеш-оккӱлым курыркален
125:885  шинчылтына . йӱ да тарване . ончо ! - окна велыш савырныш . -
125:886  вашке чыве кашташ кӱзен шинчеш . мыланнат малаш возаш зап .
125:887  ватет йомдарен цай ? ок ушкале ? окнам кыраш куржын ок тол ?
125:888    - оге-еш ... - кидым лупшале Йыгнат . чаркам нӧлтал
125:889  колтышат , кынал шогале . - чесетлан тау ! тыгайже шукертак
125:890  логалын огыл ыле .
125:891    - адак сырен от кай чай ? палем тыйым .
125:892  - уке-э ... - тугак шуйдарен кутыра уна . шомакше гыч нигузе
125:893  шижаш ок лий : ала шӱдескен ала уке .
125:894    - ала эше иктым подылат ?
125:895    - сита . лац веле лие . шун рокым кондаш имн8ым йодын
125:896  ямдыле .
125:897    Натали , умшам почын , ала-мом каласынеже ылят , Йыгнат
125:898  шке шомакшым вес семын келыштарен кошартыш :
125:899    - йӧра , сӧрвален ит кошт , имн8ымат шкак муам . тый волым
125:900  да вӱдым гына ямдыле . ала тидымат мыламак ышташ ? - ласкан
125:901  шыргыжале .
125:902    - мый шке , Йыгнат , мый шке ...
125:903    - ну , кызытеш , Нати ! эрла-кумышто толам , - ӱдырамашын
125:904  пушкыдо вачыжым ниялтышат , Йыгнат лектын кайыш .
125:905    суртым эртен кайымыж годым лӱмынак пакча вел
125:906  окнашкеонцале : пычкемыш , нигӧ ок кой .
125:907    тӧкыжӧ толын пурыш - вате мала . тулым чӱктыде , тудат
125:908  кудасе , воктекыже возо . ала помыжалтеш шонен , кӧргышкырак
125:909  шӱкале . уке , Ули нер йӱкым гына лукто .
125:910    - Ули ... - пылышкыже шӱлалтыш .
125:911    вашмут ыш лий .
125:912    Йыгнатын лагер8 гыч толмыж мӧҥгӧ ты пӧртыштӧ
125:913  телымат-кеҥежымат йӱштӧ пуш шинча : Ули дене икшыве ок шоч .
125:914  ала тудын азалыкшэ уке , ала шкежак лагереш пытарен толын .
125:915    ватын йӱштӧ вачыжым ӧндалын , Йыгнат йӱдвоштак кылмен
125:916  кийыш . Наталин шокшо вачыжым шарналтен , чонжо дене
125:917  эр йоткеак ырен малыш .
125:918  **20**
125:919         кумшо глава
125:920    эрлашым Йыгнат эр кынеле . чыве-шамыч кашта гыч волен
125:921  шуын огытыл . лупс возын , шаршудыш пуйто чинчым шавеныт . юалге .
125:922  мардеж пуалеш . шыже але тораште гынат , тамже йырын-йыр шарлен .
125:923    шокшо чайым йӱын , шокшынак чиен , леваш йымач кӱртн8ӧ
125:924  шугын8ым лукто , рӱдаҥше кӱртн8ӧ кол8мым шумаш пиже .
125:925    айдеме помыжалтмым шижын , вӱташте ушкал ломыжалтыш . изиш
125:926  лиймек , пӧртӧнчыл мучашке ведра дене Ули лектын шогале .-
125:927  кушко кайынет мо ? - йодо .
125:928    - Натали коҥга тӱн8ыкым оптен пуаш йодо .
125:929    - сандене теҥгече кучалтыч аман ?
125:930    Йыгнат кол8мо шумым чарныш , ватыжым чуй онцале . кӱкшӧ ,
125:931  каҥга ӱдырамас . оҥжо палат огыл - оҥа гай тӧр . шӱргымат мушкын
125:932  огыл , витне .  тугела коеш . Наталин вараш кодын
125:933  кынелмыжымогесат шарне , шӱргын мушкын шогылтмыжым ик ганат ыш
125:934  авыре .
125:935    марийжын шинчаончалтышыж деч вара Ули вуйым кумык ыштыш ,
125:936  ушкал вӱташ пурен йомо . Йыгнат уэш лап лие , кол8мп вургым
125:937  пеҥгыдын пуалтен кучыш . икмагал гыч пӱсылыкшым тергышат ,
125:938  сугын8ым вачӱмбак лупшалын , кол8мым кидыш налын , Микыта
125:939  коремыш прогал дене ошкыл8о . тора огыл - иктаж витле важык
125:940  лиешлӱмым пошкудо еҥыным нумалеш . айдеме осал ыле гынат , шке
125:941  лӱмнержым садак ӱмыреслан коден шуктен : йӱшӧ вуя тушан
125:942  йомынат , мӧҥгыж корным муын огыл , кылме мланде ӱмбалан кылмен
125:943  колен . тулец вара - Мигыта корем .
125:944    ожнысек тушеч коҥгам опташ шун рокым налыт . крем села
125:945  воктенак кутын8 шуйналт возынат , шукышт шкаланышт манме гай
125:946  лакым кӱнченыт . ынде тыгай верже ятырак погынен . икте кугу да
125:947  келге , мланде кӧргышкак пура , весе але изи , аҥысыриктыже шудо
125:948  денат петыралтын шуын , вӱдат погынен шинчын . весым уэш
125:949  почыныт . озанлыкыште шун эреак кӱлеш : коҥгам опташат ,
125:950  ачалашат , шӱкшӧ пӧртыштӧ шелшым ненчен шындасат . перверак
125:951  тышке йоча-влак салтакла , шылмыла модаш погынат ыле . манмыла ,
125:952  селан ик тукымжат тышакын модде кушкын огыл . вургемышт да
125:953  модыш насташт гына кажне пагытлан тӱрлӧ лийыныт : ожнырак чара
125:954  йол , йыдал , шулдакан ката , вынер тувыр-йолаш , вара - кем ,
125:955  шергакан ката ден костюм ; ондак пычал олмес тыглай воштыр , пу
125:956  дене ыштымыме наган ден шашке , таче - йошкар тукым шыжыктыше
125:957  автомат , пистолет , шкак кудалше машина ден танк . шужымо
125:958  ийлаште тышечак ош шун рокым кӱнчен луктыныт , пуста пагарыштым
125:959  теменыт . кызыт тыгай лончо ок верест .
125:960    Йыгнат шке лакышкыже толын шуо , шугын8ым мланде ӱмбак
125:961  кудалтыш . келге корем покшеч вичкыж шӱртӧ семын вӱд йоген кая .
125:962  шкеже ок кой , олмыштыжо кияк , ирпелчан , шыгылешудо , коляшудо ,
125:963  чуварнуж да омыж кушкын шогалыныт . эреак нӧргӧ да утларак
125:964  ужарге шудо гына вӱдын кишкыла кадыргыл йоген кайымыжым палет .
125:965  ала-кушто кӱшнырак памаш уло . садлан кеҥеж мучкак ок кошко ,
125:966  шкаланже кӱзыла келге лакым кӱнча . а корем сер велыште вес
125:967  шуду кушкеш : вӱршудо , висвис , кандывуй , коракшинча , мӱйшудо ,
125:968  ошвуй , кишкышинча , шаргенчышудо , изватешудо , калган . нинышт
125:969  кошкен шогалыныт , пуаҥыныт . а Йыгнатын шун рокым налме
125:970  вынемже палат огыл : корем саҥга дене тӧр нуж ден коншудо
125:971  тавадаҥ нӧлталтыныт . очыни , йӱр вӱдат погынен шинчын . ынде
125:972  тудо мыняр идалык шке лакышкыже йолымат пыштен огыл ?
125:973  шотлымаште , нылыт-визытше погынак дыр . ты жапыште мо ок
125:974  петырналт , мо йомын ок керт ?
125:975    ӱлыкӧ волышат , шӱкшудым тошкен , кемже дене лакыш шекланен
125:976  пуртыш . йолжыланчып-чоп шоктыш .
125:977    - вӱдым корен колтымешке , почкалтышым кӱрын кышкымешке
125:978  лучо вес лакым почаш . коремыште лаке икте огыл , - шкеж дене
125:979  кутыра , мӧҥгеш лектеш .
125:980  **21**
125:981    корем саҥгам шекланен , кӱшкыла кӱза , ӱлыкыла вола -
125:982  иктызат чон семын огыл : але вӱд погынен , але тырлӧ шӱкшакым
125:983  шӱкшын шындыме , але шун рокшат коҥгалык огыл . утларакшым кукшо
125:984  але шем рок йӧршан . ӱмыр мучкыжо ик коҥгам веле огыл оптен
125:985  гын , ынде могай кӱлешыжым сайын пала : кормыжтет гын , парня
125:986  кокла гыч пузӱрген лекше , ночкат , утыжым кукшат ынже лий ,
125:987  кидлан кӱ пудыргат ынже верешт , йошкаргын койжо .
125:988    корем дене эше утларак волышат , шкаланжак келшыше лакым
125:989  вересте : тӱрыштыжӧ шем рок моткочак вичкыж , вара вигак шун
125:990  тӱҥалеш . пареҥге гай шӱштыра тугай , ошма йӧршан , пушкыдо ,
125:991  утыжым кукшат ойыл . кошкышо вондер дене леведалтын гын , мо
125:992  вара ? тудым луктын кышкашат лиеш . кидет лектын ок воч .
125:993    лакыш йолым чыкалтен ончыш . пундашыжат кукшо , витне , -
125:994  кем ыш нӧрӧ . а келге мо ?
125:995    пасалан кыртменак пиже . уалам луктын кышкен , кужун ыш
125:996  маитлалт . а могыр ыренат шуо - фуфайкым кудашаш логале . кецат
125:997  лектын шултыш . лупс кошкен йомо . урем дене кӱтӱ эртен кайыш ,
125:998  вол8ык ден сола йӱк ӱлыл муцасте йомо .
125:999    тамакым шупшын каналтышат , лаке кӧргыш шекланен пурыш .
125:1000  пундашыже тунар пеҥгыде огыл . шунымат шуко налын огытыл ,
125:1001  витне . ӱмбалныже шем рокат уло . очыни , кӱшыч йоген . тугеже
125:1002  ондак шем рокым налын кышкыман .
125:1003    копам шӱвылтен кӱнцаш тӱҥале . ик гана рокым кӱшкӧ налын
125:1004  кудалта , вес гана , кумшо гана ... пӱсӧ кол8мо рокыш йытыран
125:1005  пура , пуйто кӱзӧ дене кавуным шуралта . мланде пасам шукертак
125:1006  ыштен огылат , могыр шокшын ыра , вийналт каяш йодеш .
125:1007    ик лончым налмек , шем рок пытен кайыш . мланде вӱр гай
125:1008  йошкаргыш . кӱнчашат нелеме . адакшым пасам тыште тӱҥалме гын ,
125:1009  ынде вес лакым кычал кайыман огыл тудо ! молыштат тыгайракат
125:1010  улыт . пытартыш ийлаште кӧ коҥгам оптен але ачален ? кӧлан шун
125:1011  рок кӱлын ? тугеже свеза лакымат от му . такшым коҥга тӱн8ыклан
125:1012  шуко кӱлес мо ? теве изишак ямдыла да пашамат косарта . но
125:1013  молан коклан шем рок логалеш ? пуйто лӱмынак кок тӱрлӧ рокым
125:1014  иктыш вареныт , лӱмынак Йыгнатлан ӱцым ыштен коденыт .
125:1015  йоча-самычак орадыланен огытыл эше ?
125:1016    Йыгнат лаке кӧргесак каналташ сукен шинче . тамакым
125:1017  пижыктыш . шудо вожан пырдыжым ончыштеш , вуйым комдык ышта ,
125:1018  кавам онцалеш .
125:1019    шкенжыным да еҥ кӱнчымым шотлас гын , яндар шун рок
125:1020  тӱҥалшаш . но тудо але уке .
125:1021    - кӧ тыште пургед коштын ? кӧлан тыгай чапле шун келшен
125:1022  огыл ? - шкеж деч йодыштеш , вашмутыҥ ок му . - кӧ уэш кӱнчымӧ
125:1023  рокым урен коден ?
125:1024    шупшын ыс тем , кол8мым руалтыш . ала ик гана , ала кок гана
125:1025  рокым тӱжваке кудалтен шуктыш , кенета кидшылан дӱҥ чучын
125:1026  колтыш , пуйто кол8мын пӱсыжӧ кермычыш але куртн8ыш логале . вес
125:1027  гана шуралтыш - нимо ыш верешт . уэш кол8мым уло кертмын чыкыш
125:1028  - адакат тугак : дӱҥ ! пич йӱк тугай , ок йоҥгалт .
125:1029    - шонысым вет , тыште мый децем ончыч ала-кӧ кӱнчен
125:1030  шуктен . тӱгай келгытыште шем рок лийшаш огыл ! мастар еҥым от
125:1031  ондале , - лап лиэшат , кидше дене ниялткала . но кидлан ала нимо
125:1032  ок логал . а юалгыше умшаж гыч лекше юж тӱтырала шарла , лаке
125:1033  пундашым ошын петыра . - кӧлан тыге сӧснала пургедаш кӱлын ?
125:1034  молан тыште шун йӧтен огыл ?
125:1035    лаке тӱрым шкеж дене висен онча : тӱжвалне оҥ ден вуй гына
125:1036  койыт . тугеже иктаж метрат пеле лиеш .
125:1037    эскерен налын , кол8мым ту верышкак цыкыш . адакат - дӱҥ !
125:1038  торашкырак керат - нимо ок шокто .
125:1039    - мо лийын кертеш ? пушеҥге вож мо ? такшым корем серыште
125:1040  нимогай пушеҥге кушкын огыл . пуйто кӱжгӧ пырня пӱчкышым конден
125:1041  **22**
125:1042  шуэныт да урен коденыт . а молан тудым шылташ кӱлын ? лучо ,
125:1043  пӱчкеден , коҥгас олташ . ик пайда лиэш ... можыч , ожно тыште
125:1044  чодыра лӱшкен ? ик тумо йӧрлын да кӱзӱтат кия . тудо кужун ок
125:1045  шӱ , маныт . вӱдыштӧ киен , кӱртньӧ гай пеҥгыдемеш , маныт .
125:1046  нимогай пила ок нал , маныт , - Йыгнат вуйжым пудыратыл
125:1047  шогылтеш , нимом шонен ок му . - содыки мо тыште ? а ? кызытат
125:1048  палаш ыле .




126:1  126 (Tехтс фром тхе йоурнал Kугарнӱа, ҥо. 12 (?), Mарцх 1994.)
126:2 	- 1 -
126:3                   увер чондай  .
126:4    кодшо кечылаште мер каҥашын президиумжо шкенжын чтретан
126:5  погынымашкыже чумырен ыле . тыште юл ден юрал кундемысе
126:6  калык-влакын 25 - 27 февральыште чебоксарыште эртаралтше
126:7  цъездышкышт марий делегацийым колтымо нерген йодышым
126:8  каҥашеныт . тыгодымак каҥашымашке вес йодышат лукталтын улмаш .
126:9  президиумын членже-влак Марий калыкын кугурак-влак каҥашым
126:10  ( шовет старейшин ) ышташ пунчалым луктыныт . кугурак-влак
126:11  каҥашышке калыкыште палыме , пагалыме эҥ-влакым сайлаш тӱҥалыт .
126:12  ончыч нуно ялсоветиаште , вара районлаште сайлалтыт да варажым
126:13  республикысе каҥашым " Марий ушемын " конференчийыштыже
126:14  пеҥгыдемдат . кугурак-влак каҥаи марий калыкын поро традичийжым
126:15  пӧртылтымӧ шотышто пашам ышташ тӱҥалшаш , да тыгак пагалыме
126:16  эҥна-влак шке илыш опытышт дене палдарышаш улыт . тыге шонат
126:17  мер каҥаш президиум членже-влак .
126:18  	- 2 -
126:19    21 - 23 мартыште Сыктывкарыште " ассимилячий условийыште
126:20  финн-угор калык-влакын шочмо йылмыштым туныкташ " теме дене
126:21  тӱнямбал семинар лиеш . тушко Марий эл республикын
126:22  делегачийжат кая .
126:23         	- 3 -
126:24    " ленинский путь " ( курык марий район ) газет воза : 1994 ий
126:25  1 январьлан районышто 32600 еҥ лийын , ты чот гыч 17900-жӧ -
126:26  ӱдырамаш . ялыште шкетын илыше 828 еҥ уло , 381 еҥ - сарын
126:27  инвалидше , 454 - сарын участникше .
126:28                  	- 4 -
126:29    23 февраль пӱтынь Российыште ӧтечествым аралышын кечыж
126:30  семын палемдалтын . тидын лӱмеш Марий кундемысе районлаште
126:31  тырлӧ мероприятий лийын .
126:32                   	- 5 -
126:33    Марий элысе озанлыклаште отчет да сайлымас кампаний эрта .
126:34  январь-февральыште отчет да сайлымаш-влак ятыр тӱшка паян
126:35  озанлыкыште , колхоз ден совхозышто лийыныт . чылаштыжат иктымак
126:36  колаш лиеш : ял озанлыклан кызытсе саманыште путырак неле . туге
126:37  гынат мланде пашаеҥ-влак сай ончыкылыклан ӱшаным йомдарен
126:38  огытыл , туткар гыч лекташ тӱрлӧ йоным кычалыт . а Мари Турек
126:39  районысо " ӧктябрьский " совхоз пайремым эртарашат кумылым муын .
126:40  ты озанлыклан шукерте огыл 30 ий темын . торжественный ужаш деч
126:41  вара всеросийский смотрын дипломантше - " гармонь " ансамбль да
126:42  Марий эл республикын заслуженный артисткыже Зоя Берникова
126:43  кугу концертым ончыктеныт .
126:44                    	- 6 -
126:45    ваучерын акше кажне кечын гаяк вашталтеш . теве , мутлан ,
126:46  кодшо арняште ик ваучерлан 15 тыжемым пуэныт гын , таче 22
126:47  тӱжем теҥге утларак акешат налыт .
126:48                    	- 7 -
126:49    Российысе компартийын Волжск оласе организацийыштыже
126:50  отчет да сайлымаш эртен . тачысе кечылан организаций 63 еҥым
126:51  ушен шога . ӱмаште гына тыште компартийышке коло наре еҥ пурен .
126:52                  	- 8 -
126:53    кидмастар-влак
126:54    кочамын пашажым шуем
126:55    курык марий мландыште верланыше чыла яллаште кидлан
126:56  мастар еҥ-влак илат . ожныжо нуно калык промыслым вӱден кертын
126:57  огытыл - закон нунын ваштареш лийын . сарнем , коваштым шке
126:58  суртыштет ыштет гын - суд марте шупшкеденыт . садлан кочам ты
126:59  пашам вӱден ыш керт .
126:60    ынде калык промыселлан корно почылтын , но чаманен каласаш
126:61  верештеш : ожнысо кид мастар-влак шукышт коленыт , а йочашт але
126:62  уныкаст марий йӱлам чыла семын пален налын кертын огытыл . туге
126:63  гынат , Курык марий районышто кидпаша мастарлык кумдан шарлен .
126:64    эше изиэм годымак Шактенваж сйлаште , тудыжо Виловат
126:65  сельсоветыш пура , мастарым паленам . тетла тыгай айдемым ужаш
126:66  верештын огыл . Руткино чодыра комбинатыште веле чыла вере
126:67  кучылталтше пу ӱзгар-влакым ыштышым ужынам7
126:68    ончет гын , печкем ыштыше мастар-влак самырык коклаштат
126:69  улыт . ӧрдыж верыште илат гынат , шочмо Йакынар ялышкышт лӱмын
126:70  печке-влакым ышташ изак-шоляк Сергей ден Николай Яндыковмыт
126:71  толыныт . Сергейже Марий политехнический институтым пытарен ,
126:72  инженерлан тунем лектын . печкем ышташ ачаже Семен Андреевич
126:73  туныктен . студент годымжо каникул жапыште йыргешке оҥа-влакым
126:74  ышташ полшен , нуным кылден , печкеш савырен , коляжат печкем
126:75  мастарын ышта .
126:76    Печке-влакым 8 гыч 350 литр пурыманым ыштат , пазарыште
126:77  ужалат , айдемын йодмыжо почеш ыштат . якше шергыжак огыл , илыш
126:78  шергештме шемын вашталт толеш , ондакракше 10 - 20 тӱжем теҥгеш
126:79  ужаленыт .
126:80   Яндаковмыт шке пашаштым шӱмын кӱштымыж почеш ыштат ,
126:81  ачаштын корныжым умбакыже такыртат . тидыже курык марий йӱлам
126:82  пеҥгыдемдаш полша . мутлан , Кожваж велне сырам , шошым печкеш
126:83  оптен , нӧрепыш шындат . сӱан але Трочин пайрем годым тудым
126:84  почыт . эх , могай язо курык марий сыраже !
126:85    курык марий район Актусолаште корзинка мастар-влакымат
126:86  ятыр вашлияш лиеш . нунын кокла гыч иктыже - " большевик " Кдп-н
126:87  имне ончышыжо Александр Александрович Сергеев . тудо чылаже
126:88  куд имньым онча , терыш , орваш кычкаш туныкта . тидат - курык
126:89  марий йӱла .
126:90    Александр Александрович роколма корзинкажым моткоч
126:91  писын пидеш . ик корзинкаже 500 теҥгеш шуэш .
126:92    шыжым тудо еҥым сӧрвален ок кошт , имньыже дене роколмам
126:93  шке пидме копзинкашкыже оптен конда .
126:94    шошым сурт еда мландым куралаш нуным кичка . кӧ илаш шона
126:95  гын , йӧным муэш .
126:96    А . А . Сергеев эше моло тӱрлӧ арверымат пидеш .
126:97    тюгай пашам корно гоч илыше пошкудыжо , пенсионер П . И .
126:98  Сильдушкинат ышта , эше тудо охотыш мераҥым поктылаш коштеш .
126:99  пӱртӱсым арален кодымо верч тудо ӱмыржӧ мучко тырша , чыла изи
126:100  эҥерлам , пушеҥгым перегаш ӱжеш . векат Юл тӱрыштӧ илыше
126:101  айдеме-влакым чевер курык сержок мастарым ыштен . тыгай еҥ-влак
126:102  Акпарсын мландыжым чапландарат .
126:103                             И . Лобанов .
126:104                 	- 9 -
126:105    еш конкурс
126:106    моло школ семынак Морко районысо Эҥерсола кыдалаш
126:107  школат оҥай илыш дене ила . тӱрлӧ кас , таҥасымаш , конкурс ,
126:108  викторина да моло мероприятият эртаралтыт .
126:109    кодшо кечылаште лийше мероприятий поснак чот келшен . а
126:110  йоча-влак гын поснак куаныше улыт ыле . молан манаш гын , ты
126:111  гана еш-влакын конкурсышт лийын . тушто шке вийыштым ,
126:112  мастарлыкыштым ныл еш терген . нуно чыланат эҥерсолаштак илат .
126:113    эн ондак кажне ешлан лу минут пуалтын . ты жапыште нуно
126:114  шке ешышт нерген каласкалышаш улыт ыле . вара таҥасымаш
126:115  умбакыже шуйнен .
126:116    ик мут гыч тӱрлӧ шомакым ышташ , телеграммым родо-тукымлан
126:117  колташ мыскара йодыш-влаклан вашмутым теве тыгайрак лийыныт
126:118  паша-влак .
126:119    мурымаште , куштен моштымаште мастарлыкым ончыкташ кӱлын .
126:120    еш-влак конкурсышто ача ,  ава да икшыве-влакат
126:121  участвоватленыт .
126:122    сеҥышыш эҥерсола кыдалаш школышто туныктышо Лидия
126:123  Ивановна Семенован еш командыже лектын .
126:124                                     в . смирнов .
126:125                 	- 10 -
126:126    шӧртньӧ омарта
126:127    марий чодыралаште , олыклаште да пасулаште пӱртӱс поянлык
126:128  моткоч шуко . тидыжак мӱкшвлак полшымо дене тӱрлӧ продукцийым
126:129  налаш йӧным ышта . тамле пушан мӱйым тамлен ончыдымо да
126:130  моктыдюмо еҥжат уке , очыни . республикысе ончыл мӱкшончышо-влак
126:131  ик еш деч 25 - 30 килограмм мӱйым налыт . пытартыш ийлаште
126:132  тудым медициныштат моткоч пайдалын кучылтыт .
126:133    республикысе отарлаште пеледыш шыркам мӱкш еш деч 4 , 5 кг
126:134  дене погат . ученый-влак шотлен луктыныт : мӱкшын погымо чыла
126:135  продуктым пайдалын кучылташ гын , тудлан " шӧртньӧ " омартам
126:136  шындаш лиеш . шуко специалистше отарым мӧҥгысӧ эмлымверлан
126:137  шотла .
126:138    мӱкш ончымо йодыш иктаж-кӧм тургыжландара гын , але мӱкш
126:139  отарым почнеже гын , Мӱкш совхоз кок тылзаш курсым эртара .
126:140  курс 1994 ий 26 февральыште тӱҥалеш да кажне рушарнян тыгай
126:141  адрес дене эрта : Йошкар-ола , Крылов урем , 25 . тушко
126:142  Ломоносов урем остановко марте 1 номеран автобус дене миен
126:143  шуаш лиеш .
126:144                  	- 11 -
126:145    конкурсым увертарена
126:146    эн тале кусарыше
126:147    ме газетыштына чӱчкыдынак тӱрлӧ конкурсым эртарена .
126:148  " палыза , могай тираж ? " , " кум букван шомак " , " кугарня " ,
126:149  " мыскара конкурс " да молат шуко лудшым шке йырышт чумырышт .
126:150    " эн тале кусарыше " конкурсым эртараш тыгайрак амал лекте .
126:151  ик кечын редакцийышкына марий филологийыште кумдан палыме
126:152  профессор пурыш . мут гыч мут лекте да тудо тыгайойым ыштыш :
126:153  Кугарня газет редакцийыште чылан гаяк университетым тунем
126:154  пытарыше-влак ыштеда . ала полшеда ыле мыланем ик предложенийым
126:155  чын марий йылмыш кусараш ? ончычшӧ , тудо войштылеш манын ,
126:156  аптыраненат колтышна , но оҥайын чучо да саде предложенийым
126:157  возен пуаш йодна . кужу жап шонкален коштна , тыгеат , тугеат
126:158  пӱтыркалышна , но нимо шот ыш лек . санденак кутырен
126:159  келшышна : " лудшына-влак деч полышым йодаш . ала нуно чын марий
126:160  йылмыш кусарен кертыт ? " а предложенийже тыгай : шанче тӧртыкым
126:161  шотыш налде , марий йӱквундым йӱкештарыме йӱклончыш .
126:162    пагалыме лудшына-влак , кӧ ты предложенийым чын марий
126:163  йылмыш кусара да кажне шомакшын значенийжым умылтара , тудлан
126:164  ме призым кучыктена . пожалуйста , полшыза мыланна ты проблемым
126:165  решатлаш , уке гын , редакцийыштына вашке чыланат чалем пытена .
126:166    конкурс 1 апрель марте шуйна . сеҥышылан призым ты кечын
126:167  мыцкараче-влакын конкурсыштышт кучыктена .
126:168                  	- 12 -
126:169    кӱчыкын ...
126:170    кодшо арнян Советско-венгерский келшымаш обществын
126:171  Марий отделенийжын конференцийже эртен . ынде тудо Марий Эл
126:172  венгрий обществе маналташ тӱҥалеш . мер организасийым вуйлаташ
126:173  уэш Марий кугыжаныш университетын профессоржо К . Н .
126:174  Сануковланак ӱшаныме .
126:175                  	- 13 -
126:176    кугыжаныш погынын кокымшо сессийыштыже депутат-влак
126:177  Казимов , Свистунов , Максимов да Кожевников депутатлан
126:178  пуымо льгот дене пайдаланаш - сарын инвалидше-влакын
126:179  больницыштышт эмлалташ - тореш лийыныт . ала молыштланат ты
126:180  шотышто кӱлынак шоналтыман ыле , вет чыланак сарын инвалидше
126:181  огытыл .
126:182             	- 14 -
126:183    эртыше изарнян республикысе Келшымаш пӧртыштӧ Кугезе
126:184  мланде мер политик толкын кумылан-влак дене вашлиймашым
126:185  эртарен .
126:186              	- 15 -
126:187    17 февральыште Марий ушем правленийын погынымашыже
126:188  лийын . тушто толкынын кумшо погынжым 16 - 17 апрельыште
126:189  М . Шкетан лӱмеш театрыште эртараш палемдыме . погыныш тӱрлӧ
126:190  кундемла гыч 200 делегат чумыргышаш .
126:191               	- 16 -
126:192    арнян вӱршерже
126:193    Мункачи - венгр сӱретче
126:194    Михай Мункачи ... тиде лӱм кажне венгрлан шерге да лишыл .
126:195  тудым тений поснак чӱчкыдын ушештарат . молан манаш гын , тале
126:196  художник-реалистын шочмыжлан ты кечылаште - 20 февральыште -
126:197  150 ий темын .
126:198    Михай сӱретлаш изинек йӧратен . кушкын шумекше , Вена ден
126:199  мюнхен олаласе художество академийлаште тунемын , а вараже ,
126:200  1868 - 1869 ийлаште , Дюссельдорф немыч олаште мастарлыкым
126:201  умбакыже нӧлтен . М . Мункачи кеч-кунамат пашаче калык деке
126:202  мелын шоген , шке сӱретлаштыже тыглай еҥ-влакын йӧсланен ,
126:203  нужналыкым да тӱрлӧ семын шыгыремдылмым чытен илымыштым
126:204  мастарын ончыктен . лач тыгай улыт " пуштан палемдыме еҥын
126:205  камерже " , " йӱдым  перныл  коштшо-влак " ,  " забастовка "
126:206  сӱретше-влак .
126:207    Михай Мункачи 1990 ийыште колен .
126:208    тудын творчествыже венгр живописьыште реализм йогыным
126:209  вияҥдаш кугун полшен . Венгрий кугу талантан эргыжым пагален
126:210  шарна .
126:211             	- 17 -
126:212    Калевала кече
126:213    тыгай кече Йошкар-олаште кодшо кушкыжмын эртен .
126:214    Калевала кече Калевала йомак элын геройжо-влакын
126:215  подвигышт да приключенийышт нерген карел-финн калык эпосын
126:216  лекмыжлан пӧлеклалтын палемдалтеш . " калевала " эпосым калык
126:217  муровлак гыч финн фольклорист , Петербургысо наука академийын
126:218  почетный членже Э . Ленрот чумырен .
126:219    республикысе Келшымаш пӧртыштӧ эртыше Калевала касым
126:220  " марий эл - суоми " ушем эртарен . тыште карел-финн эпос нерген
126:221  каласкалымаш , финн-угор калык-влакын подвигышт дене палдарымаш
126:222  да молат лийыныт . а культур да искусство колледжын
126:223  студентше-влак " ӱдыр сий " сӱретым модын ончыктеныт .
126:224            	- 18 -
126:225    театр илыш
126:226    Йошкар-ола вашлийын-ужатен
126:227    18 гыч 24 февраль марте Йошкар-олаште руш любительский
126:228  театр-влакын икымше всероссийский фестивальышт эртен .
126:229    ты фестивальыш Российын тӱрлӧ  кундемже  гыч
126:230  коллектив-влак толыныт ыле . лийыныт Удмуртий , Чуваший ,
126:231  Татарстан , Башкортостан , Крым да Марий Эл гыч . шке шотан
126:232  пайремым Йошкар-оласе " в старом доме " лӱман театр-студий
126:233  почын . тудо калыклан М . Булгаковын пьесыж почеш ямдылыме
126:234  " полоумный Журден " спектакльым ончыктен . уна-влакат парымеш
126:235  кодын огытыл : латик театр гыч кажныже шке коллективше нерген
126:236  каласкален да ончаш толшо-шамычлан тӱрлӧ спектакльым темлен .
126:237   любительский театр-влакын икымше фестивальыштым Российысе
126:238  калык творчество пӧрт , Марий Эл республикын тӱвыра
126:239  министерствыже да Республикысе калыл творчество рӱдер
126:240  эртареныт . нуно тыгай театр-влак коклаште кылым ыштыме ,
126:241  ваш-ваш паша опыт дене палдарыме , Российысе театр илыш дене
126:242  палыме лийме шотышто сай йӧным ыштеныт . тыгак коллектив-шамыч
126:243  республикысе районлашкат лектын коштыныт , тусо калык дене
126:244  вашлийыныт .
126:245                                    в . михайлов
126:246    снимкыште : Чувашийысе Алатырь ола гыч толшо калык
126:247  театрын " медовый месяц Золушки " спектакльже гыч ужаш .
126:248                                А . Щербаковын фотожо .
126:249             	- 19 -
126:250    икымше мелна осо могайрак лиеш ?
126:251    театр илышыште паша тургым шолеш . кузерак ила вара Марий
126:252  самырык театр ? мутат уке , ончычсо семынак пашам ышта , калыклан
126:253  спектакль почеш спектакльым пӧлекла . ты сезонышто мемнан
126:254  театрыште кок премьера лие : Геннадий Гордеевын " ӧртӧмӧ он "
126:255  трагедийже да А . П . Чеховын " дядя Ваня " пьесыже сценыш
126:256  лектыч . шукерте огыл кӱчык жаплан Волжский районыш гастроль
126:257  дене миен коштна . ну а ончылно адак премьера !
126:258    шочмын , 28 февральыште , йомакым йӧратыше-влак Петр
126:259  эсенейын " янлык суд " пьесыж почеш шындыме спектакльым ончен
126:260  кертыт . моло спектакль семынак тидат музыкальный лиеш .
126:261  спектакльлан музыкым композитор Сергей Маков возен .
126:262    Петр Эсенейын йомакыштыже илышыште чын лийше да йомак
126:263  сӱрет-влак ваш ушнат . действий ола деч торасе чодыраште эрта .
126:264  санденак , очыни , кожлаште илыше-влакын койыш-шоктышышт айдемын
126:265  гайракак .
126:266    постановкылан сӱретым ( костюмым , декорацийым ) изак-шоляк
126:267  Таныгинмыт ыштеныт . Сергейын тиде кокымшо пашаже , тудо
126:268  ӱмаште " эрге " спектакыльым сӧрастарен ыле , а Юрийже мемнан
126:269  театрыште дебютант .
126:270    спектакльым театрын художественный вуйлатышыже Олег
126:271  Иркабаев шынден . тудо ты гана тӱҥалше актер-влакым сценыш
126:272  луктеш . Эльвира Евсееван , Анисия Долгушеван , Эдуард
126:273  Чирковын , Вадим Ивановын , Эдуард Александровын , Эрик
126:274  Ивановын , Ольга Иванован лӱмышт але нимомат огыт ойло гынат ,
126:275  режисс]рын полшымыж дене нуно содыки пашаштым " кӱктен "
126:276  шуктеныт , шонем . толза , ончыза нунын икымше пашаштым .
126:277                                     Н . Кульбаева ,
126:278                     театрын литератур ужашыжым вуйлатыше .
126:279              	- 20 -
126:280    " сатурн " ? тиде сай
126:281    эртыше шуматкечын , 19 февральыште , У Торъялыште эстрадым
126:282  йӧратыше-влакын конкурсышт эртен .
126:283    вик каласаш кӱлеш : Торъял кундемыште кандаш эстраде
126:284  коллектив уло . мастарлык дене У Торъял культур пӧртын " эхо "
126:285  группыжо , тудын солистше-влак Э . Соколова ден В . Чернов
126:286  поснак ойыртемалтыныт . лач тиде коллективымак эртыше конкурсышто
126:287  жюри икымше приз дене - кок кассетан " сатурн " магнитофон дене
126:288  палемден .
126:289    " эр-кас " группо районын эн тора лукыштыжо , шура велне ,
126:290  верланен гынат , тыштат эстрадылан кумылан-влак улыт . а тудын
126:291  мурыжо С . Чиванов марий автор-влакын мурышт дене зал тич
126:292  погынышо калыкым сымыстарен моштен . С . Чиванов сылне йӱкшӧ да
126:293  мастарлыкше дене ойыртемалтын да солист-влак коклаште икымше
126:294  верым налын
126:295    конкурсын паша радамже почеш кажне группо шке возымо
126:296  мурыжым йоҥгалтарышаш ыле . Кугу нурмо гыч ' селяне ' коллектив
126:297  кум тыгай мурым калык ончыко луктын . кумытшымат ончышо-влак
126:298  моткоч шокшын вашлийыныт . а возенже нине муро-влакым Анатолий
126:299  Блинов , тудат посна приз дене палемдалтын .
126:300    вашке У Торъялыште адакат пайрем : ӱярня тылзыште
126:301  райцентрыште пошкудо районласе эстраде коллектив-влакын
126:302  зональный конкурсышт лиеш .
126:303            	- 21 -
126:304    тӱвыра увер
126:305    Оршанке районысо культур пӧртыштӧ ' спутник ' самырык
126:306  театрын премьерыже лийын . театрын актержо-влак шкеныштын
126:307  кокымшо сезоныштым С . Михалковын ' Трусохвостик ' пьесыж
126:308  почеш шындыме спектакль дене почыныт . спектакльым режиссер
126:309  П . Павлов шынден .
126:310                 	- 22 -
126:311    ' какшан сер ӱмбалне ' искусство фестиваль 27 февраль марте
126:312  шуйна . ты кечын Сеҥымашлан ххх ий темме лӱмеш тӱвыра
126:313  полатыште кумдан палыме ' любэ ' группо концертым пуа .
126:314                  	- 23 -
126:315    23 , 24 , 25 мартыште Йошкар-олаште Москосо цирк
126:316  представленийым ончыкта . калык ончыко тудо туныктымо лу
126:317  маскам , весела клоун-влакым , акробат , жонглер-шамычым лукташ
126:318  шона .
126:319             	- 24 -
126:320    а мартын тӱҥалтыш кечылаштыже , чынрак каласаш гын , 4
126:321  мартыште Сеҥымашлан ххх ий темме лӱмеш тӱвыра полатыште ' мыры
126:322  -93 ' да ' голоса России ' фестиваль-влакын лауреатыштын
126:323  концертышт лиеш .
126:324                	- 25 -
126:325    газетнан 7 номерыштыже ( 1994 ий 18 февраль ) Российын
126:326  заслуженный художникше З . Лаврентьевын персональный выставкыж
126:327  нерген уверыште йоҥылыш каен . выставке изобразительный
126:328  искусство музейыште огыл ,  а Т . Евсеев лӱмеш Марий
126:329  национальный тоштерыште кок тылзе шуйнаш тӱҥалеш .
126:330            	- 26 -
126:331    шинчымаш тӱняште
126:332    Куженер
126:333    кодшо арняште Шӱдымарий , Токтайбеляк , куженер кыдалаш
126:334  школласе тунемше-влак физика , химий , руш , марий
126:335  йылме-влак да географий дене тестым эртеныт .
126:336    Волжск
126:337    кушкыжмын , 25 февральыште , районысо руш йылмым да
126:338  литературым туныктысо ден библиотекарь-влак Сотнур кыдалаш
126:339  школыш погыненыт ыле . тушто нунылан пӧлеклалтше литератур кас
126:340  лийын .
126:341    Провой кундем
126:342    Звенигово оласе 4-ше номеран тӱҥалтыш школышто йоча-влак
126:343  тунеммыштлан пел акым тӱлат . кодшо кечылаште нуно ача-авашт
126:344  ончылно 1993 - 1994 тунемме ийын 1-ше пелийжылан творческий
126:345  иктешлымашым ыштеныт .
126:346               	- 27 -
126:347    17 февральыште райцентрыште общеобразовательный школ ,
126:348  ясле ден садик вуйлатыше-влакын советышт лийын . тушто
126:349  образований отделын 1993 ийысе пашажым каҥашен лектыныт да у
126:350  тунемме ийлан  ямдылалтме  мероприятийым  палемденыт .
126:351  методический службын  пашажым  саемдаш ,  районысо
126:352  туныктысо-влакын ончыл опытыштым иктешлаш , туныктымо
126:353  пашам чын тергаш темлыме .
126:354                 	- 28 -
126:355    августышто районлан 70 ий темеш . тиде пайрем вашеш
126:356  школ-влак коклаште смотр-конкурсым увертарыме . 1 - 4 класслаште
126:357  тунемше-влак ' шочмо кундемым йӧратем ' , 5 - 9 ' шочмо-кушмо
126:358  мландем , чыла  вийым , шӱмем тыланет пӧлеклем ' да ' шурным
126:359  куштышо уста пошкудем дене кугешнем ' , 10 - 11 - ' сай озалан
126:360  пӱртӱс шке поянлыкшым чаманыде пуа ' теме-влаклан сочиненийым
126:361  возаш тӱҥалыт . иктешлымаш майыште лиеш .
126:362                 	- 29 -
126:363     Советский
126:364     Кодам кыдалаш школын выпускникше ден туныктышо-влакын
126:365  вашлиймашышт веселан эртен . тений поснак шукын погыненыт .
126:366  туныктышо Людмила Ивановна Лебедеван вуйлатымыж почеш ӱдыр
126:367  ден рвезе-влак оҥай мероприятийым ямдыленыт .
126:368               	- 30 -
126:369     криминал увер
126:370     республикна мучко ышталтше преступленийла гыч пелыже наре
126:371  Йошкар-олалан логалеш . тидыже нигӧмат ӧрыктарышаш огыл . вет
126:372  олаште кунам шонет , тунам кажне ларекышто вуйым аҥыртарыше кеч
126:373  -могай кочывӱдым налын кертат . оксат гына шукырак лийже ,
126:374  кевытче уло кумылын ' пытартыш ' аяржым луктын пуа , йодын моштет
126:375  гын . а арака ден осал паша эре пырля улыт .
126:376    ' Америкым поктен шуаш да эртен кодаш ' . тиде лозунгым
126:377  шукынжо шарнат , очыни . чынак , ме таче нуным поктен шуынна ,
126:378  эрла эртен каена . но экономик шотышто огыл , а преступлений чот
126:379  дене .
126:380    Йошкар-ола . 18 февральыште 1971 ийыште шочшо , пашадыме
126:381  Щ . А . толалтын кертам манын шоненат огыл дыр , но йоҥылыш
126:382  лийын .  иктаж 23 шагатлан Петров уремысе кудымшо номеран пӧртын
126:383  подъездыштыже тудым кум ' блатной ' рвезе пӱтырал кучен да
126:384  курткыжым , свитержым , джинсшым поген налын .
126:385    пален налыныт : еҥ погым ' град ' ао-што снабженецлан ыштыше
126:386  С . А . , пашадыме да тунемде коштшо-влак Ж . А . ден К . Д .
126:387  толеныт . нунылан улыжат 17 - 18 ий веле . самырык
126:388  преступник-шамычым кучымо , ваштарешышт уголовный делам
126:389  тарватыме .
126:390   19 февральыште 11 шагатат кумло минутлан 8 ҥ
126:391  троллейбусышто , ' рынок ' ден ' Петров урем ' остановко коклаште ,
126:392  палыдыме преступник Марий элысе кӱшыл судын судьяже Т . С . -ын
126:393  сумкаж гыч 700 тӱжем теҥгем да 200 дойчмаркым шолыштын . тудым
126:394  кычалыт , шымлымаш эртаралтеш .
126:395   тиде кечынак , иктаж 24 шагатлан , Волков уремысе 62
126:396  номеранпӧртын ик пачерыштыже кок йӱшӧ пашам ыштыде коштшо
126:397  йолташ - С . Р . ( 1969 ийыште шочын ) ден 1968 ийыште шочшо
126:398  В . С .  ' пӧръеҥ ' улмыштым тергеныт . нуно латшым ияш ,
126:399  пашадыме С . Н . -ам виешленыт .
126:400   преступник-влак коктынат петырмаште улыт . мутым суд
126:401  ончылно кучаш тӱҥалыт .
126:402   мемнан элыште военный-влаклан , ойлыманат огыл , оксам шуко
126:403  тӱлат . а вот нунышт шийвундыштым чыланжак кӱлеш семын кучылт
126:404  огыт мошто . 20 февральыште 74434 номеран частьыште служитлыше
126:405  23 ияш Ш . А . шке мӧҥгыштыжӧ ( эшкинин уремысе 5 номеран пӧртын
126:406  ик пачерыштыже ) службым пырля эртыше Ш . В . дене кочывӱд дене
126:407  чоныштым луштарен шинченыт , ала кугу пашадарыштым ' мушкыныт ' ,
126:408  ала сарзе проблемыштым решатленыт , ала иктаж-могай сомылым
126:409  тӧрленыт . но мут гыч мут лектын , вара ' тума ' тарванен . пачер
126:410  оза шке территорийжым вийын арален , кидышкыже кӱзым налын да
126:411  унам оҥжо гыч шуралтен . тудым эмлымверыш колтымо .
126:412   февраль тӱҥалтыште Медведевыште изи азан колышо капшым
126:413  мумо нерген возенна ыле . тыгай азап Йошкар-олашкат куснен . 16
126:414  февральыште , иктаж ныл шагат кастене , Анников уремысе икымше
126:415  номеран пӧрт воктене верланыше шӱк оптымо контейнерыште
126:416  шукерте огыл шочшо азан колышо капшым муыныт . йочан кузе
126:417  колымыжо да тудын аваже рашемдалтыт .
126:418   Мвд-н сводкыж почеш .
126:419            	- 31 -
126:420    кугарня кастене
126:421    тылат
126:422    Анук , Османова - о , ' шӱдыр ' !
126:423    о ... имньымат тый кычкенат ?
126:424    эх , келшалеш тылатше шинчын ,
126:425    тер йӱкым колын , шӱшкалташ .
126:426    мурет тый кеч рушла-марла -
126:427    но калык садакм умыла .
126:428    ' тошкалтышнат ' тылат садлан
126:429    эн сулло вержым пӧлекла .
126:430    йодеш тек тыйым ' шочмо вер '
126:431    толаш шке тошто олмыш .
126:432    ' но тый ит шоно , тый ит ӧр ' -
126:433    Денисова Татьяна ойлыш .
126:434    тораште кодын ' шуматкече ' ,
126:435    ок шу йортен А . Куклин почешет .
126:436    товат , ӱшане , Юмын кече
126:437    эрелан толын тый декет .
126:438    Османова анукым сакле
126:439    о , Юмо . сакле мемнамат .
126:440    ты мыскаралан ит титакле ,
126:441    коклан перна сераш тыгат .
126:442    ' шӱм сем пӧлеклан ' эҥертен ,
126:443    тошкалтышче Юрик возен .
126:444             	- 32 -
126:445    мер-политик илыш
126:446    Тец лиеш , а Грэс ?
126:447    энергетический куатлан поян пошкудыжо-влак коклаште
126:448  Марий Эл Республик йорло ӱдырла чучеш . Йошкар-оласе изи
126:449  куатан икымше Тэц республикын столицыжлан шокшым пуэн шога , а
126:450  тыште ыштен лукмо электричестве станцийын шке кӱлешыжлан гына
126:451  сита . сандене Марий Эл шкаланже кӱлшӧ чыла гаяк
126:452  электроэнергийым ӧрдыж гыч оксала налын шога . таче тӱҥ
126:453  поставщиклан Татарстан ден Саратов область ( тушто Балаково
126:454  Аэс уло ) шотлалтыт . а эн лишыл пошкудо - Чуваший дене ик
126:455  ойыш шуын огыт керт . пале , Чебоксар Гэс-ым ыштымылан кӧра
126:456  Марий Элын пеш шуко мландыже вӱд йымак каен . но чувашийысе
126:457  власть-влак ыштыме эҥгекым кеч изиш пӧртылташат огыт келше ,
126:458  пошкудыштлан электроэнергийым шулдырак ак дене ынештак пу .
126:459    перестройка деч ончыч Марий Эллан электроэнергий
126:460  шотышто пешыжак тургыжланаш логалын огыл . Моско тунам чыла
126:461  регионлан мо кӱлешым шеледен пуэн , тидын шотыштак -
126:462  электричествымат , а тудыжо пеш шулдо лийын . ты сӱретым
126:463  вашталташ - верыштак электричествым ыштен лукташ тӱҥалаш -
126:464  йӧным кычалын огытыл . 1976 ийыште Йошкар-олаште кокымшо
126:465  Тэц-ым чоҥаш тӱҥалме , но вараже тушто паша чыгынен шогалын .
126:466  мемнан койышна тугай вет : эше саҥгаш
126:467  толын пернен огыл гын , ме эре
126:468  ласкан илена . тыштат тыгак лийын : экономик шолдыргымылан кӧра
126:469  чылажат пеш чот шергештын , Марий Эл кугу туткарыш логалын .
126:470  ынде ӧрдыж гыч налын шогымо электроэнергийлан моткоч кугу
126:471  оксам тӱлаш перна . а окса уке , вет экономикыште тӱҥ верым
126:472  налын шогышо ' оборонка ' пыкше шӱла . таче Марий Элын
126:473  экономикыже йӧршын лунчырген : пеш кугу шуко предприятий яра
126:474  шога але арняште кок-кум кече гына пашам ышта . тидын амалже
126:475  ятыр , а иктыже - электроэнергий дене кылдалтше кугу роскот .
126:476    республик кок корнывожышто шога : але , ' пуредылше ' акым
126:477  ончыде , электроэнергийым пошкудо деч тугак налаш , але шке
126:478  денак энергетикым нӧлтал колташ . но эртак пошкудын шинчаш
126:479  ончен илыме дене эконймикым йол ӱмбак шогалташ огеш лий .
126:480  сандене республик кокымшо корным ойырен налын . садлан тыге
126:481  шонен пыштыме : кокымшо Тэч-ыште пашам вияҥден колташ да 2000
126:482  мVт куатан Марий Грес-ым чоҥаш . Грес лийын шуэш гын , тунам
126:483  респудликын шке йодмыжым тичмашын шуктымо деч посна тыштте
126:484  ыштен лукмо электроэнергийын пелыжым ӧрдыжкӧ колташ йӧн шочеш .
126:485  но кызыт илышыже тугай , кужу жап ончыкылан прогнозым ышташ ок
126:486  лий . мо-гынат , Грэс-ым чоҥаш , шагал гынат , латвич ий жап
126:487  кӱлеш . а кызыт эше проектлан технико-экономический негызым
126:488  гына ямдылат . кушан тудо , у станций , вераҥшаш - алят рашемдыме
126:489  огыл . а вот кокымшо Тэч-ыште паша удан огыл кая , кеч тидыже
126:490  куандара .
126:491    объектыште таче рӱж тыршат . тыге каласаш лиеш : пытартыш
126:492  кок ийыште тунар пашам шуктымо , мыняре ыштеныт тылеч ончычсо
126:493  чыла ийыште . кызыт икымше энергоблокым монтироватлат , тудым
126:494  тений майыште пашаш колташ палемдыме . тиде блок республиклан
126:495  кӱлшӧ чумыр электроэнергийын ик визымше ужашыжым пуышаш . иктаж
126:496  1995 ийыште кокымшо блок пашаш шогалеш , эше кок ий гыч -
126:497  кумшыжо . тыге станцийын икымше черетше тӱрыс ямде лиеш ( тудын
126:498  чумыр куатше 350 мVт-ыш шуэш ) . кокымшо черетшым ( чумыржо 250
126:499  мVт куатан кок блокым ) 2000 ийлан ыштен лукташ палемдалтеш .
126:500  тыге коло икымше курым тӱҥалтышлан республик 70 процент
126:501  электроэнергийым верыштак ыштен лукташ тӱҥалшаш ( адак
126:502  ушештарем , таче ончыкылан раш прогнозым ышташ пеш неле ) .
126:503    у курым тӱҥалтыште Марий Грэс-ым чоҥымо паша але
126:504  тӱҥалын гына лиеш , сандене йидыш лектеш : ситыдыме киловатшым
126:505  кушеч налаш ? энергетик-влак ойлат : республикысе вес кугу
126:506  олаште - Волжскышто 320 мVт куатан эше ик Тэц-ым чоҥаш гын ,
126:507  чыла туткар шеҥгелан кодеш . тудын проектше теве мо дене оҥай :
126:508  тушан парогазовый установкым ( Пгу ) шындаш палемдыме . Пгу-м
126:509  тымарте Российыште кучылтмо огыл , а касвел эллаште тудо
126:510  шкенжым эн сай могырым ончыктен . у йӧнын ик чапле ойыртемже -
126:511  экологический яндарлык . тыгай установка-влакым сайын ямдылен
126:512  шуктат гын , нуным Йошкар-ола Тэц-ын кокымшо черетешыжат
126:513  шындаш лиеш .
126:514    ' шонкалаш куштылго , а палемдымым илышыш пурташ неле ' .
126:515  тыге каласен кертеш лудшо еҥ . чынак шол . тачысе тӱрыснек
126:516  шолдыргышо илыш кечын у нелылыкым шочыкта . ончыко мо лийшашым
126:517  палаш пеш неле . теве ӱмаште декабрьыште кокымшо Тэц-лан 3 , 5
126:518  миллиард теҥгем колташ палемдыме ыле , а ойыреныт 700 миллионым
126:519  гына . тидыже , манеш станций директор , шем кинде ден вӱдлан
126:520  гына сита . мо-гынат , паша ок шогал , умбакыже кая . вучыдымо
126:521  туткар толын огеш лек гын , шушаш ийлаште Марий Эл
126:522  электроэнергий шотышто кеч изиш гынат куштылгынрак шӱлалта .
126:523                                      А . Туманов .
126:524                          ' Абв ' ( Ассоциация   ' большая
126:525                           Волга ' ) региональный газет гыч .
126:526              	- 33 -
126:527    илен шуна , коеш ,
126:528    але кузе господин Жириновский Государственный Думым
126:529  чытырыктен
126:530    руш либерал , Лдпр-н ачаже да юристын эргыже господин
126:531  Жириновский ' чон-уш вошт лекше поро шомакшым '
126:532  нигунам чаманен огыл . тидым ме Российын тачысе
126:533  парламентышкыже сайлымаш тӱҥалме деч
126:534  ончычак ужна , колна . таклан огыл , очыни , С . Шахрай
126:535  ' тачысе парламентым хозрасчет манмышкет  вончыктарен ,
126:536  Жириновскийын лектын ойлымыжым колысташ билетым ужален ,
126:537  пояшат лиеш ' манын . огыда ӱшане ? тугеже лудын ончыза .
126:538    госдумын трибунышкыжо Жириновскийын лектын ойлымыж гыч :
126:539             	- 34 -
126:540    А . Руцкой : ' мый бандит омыл , мый генерал Руцкой улам '
126:541    ондакысе вице-президент пондашым кушта
126:542    ' Пари-матч ' француз журналын фотографше Владимир Шонын
126:543  кидышкыже ' лефортово ' тюрьмаште шинчыше , Российын ондакысе
126:544  вице-президентше деч налме интервью ден тудын фотосӱретше
126:545  верештыныт . француз фотограф чыла тидым Александр Руцкойын
126:546  пелашыж гоч налын . Шонын фотоаппаратшым тудыжо марийже дене
126:547  вашлияш ойырымо 10 минут жапыште кучылтын улмаш .
126:548    Александр Руцкой Ош пӧртыш ( белый дом ) керылтме годым
126:549  военный-влак деч полышым вучымыж нерген ойлен , но нунышт толын
126:550  огытыл . ' я не знаю почему , но я радуюсь за них . они обещали
126:551  нас поддержать , но в последний момент испугались , ' - палемден
126:552  тудо . тунамак могай часть нерген ойлалтеш , пале огыл , тидым
126:553  каласаш Руцкой тореш лийын .
126:554    Борис Ельцин нерген ондакысе вице-президент тыге
126:555  ойла : ' для меня это фабрика виски , не понимающий , что делает .
126:556   я презираю режим Ельцина . его однажды тоже осудят . я генерал
126:557  Руцкой , а не бандит ' . Руцкой увертарен : кодшо ийын , 25
126:558  сентябрьыште , Генштаб ден Мвд коклаште тудым пытарыме
126:559  шотышто ' радио ' дене мутланымаш лийын . ' после 25-го я больше
126:560  не спал в своем кабинете , ни разу не оставался на одном месте
126:561  более 30 минут и спал только на рассвете . 4 октября после
126:562  атаки на Белый дом мы перехватили приказы , призывающие нас
126:563  убить - Хасбулатова и меня . но задержавшие нас военные спасли
126:564  нас ' , - каласен ' генерал ' Руцкой .
126:565   тудо ойлен , пуйто Ош пӧртым налме ( штурм ) годым тӱжем
126:566  утла еҥ колен , пуйто шкежак тудо 183 колышым ужын . тунамак
126:567  тидыже официальный увер да ' независимая газета ' ден
126:568  ' комсомольская правда ' газет-влакын журналистыштын шымлымышт
126:569  дене келшен ок тол .
126:570    кучымо деч вара А . Руцкой 12 килограммлан куштылемын .
126:571  кечеш кок пачке ' мальборо ' сигаретым шупшеш . ондакысе
126:572  вице-президент пондашымат кушта .
126:573            	- 35 -
126:574    М . Шаймиев
126:575    ' мый шке калыкем ончылно мутым кучем '
126:576    15 февральыште Москошто Россий Федераций ден
126:577  Татарстан Республик коклаште Договорым подписатлыме .
126:578    - Минтимер Шарипович , кузе шонеда , Озаҥ ден Моско
126:579  коклаште шочшо тиде вашкыл нерген 100 ий гыч шарнаш тӱҥалыт мо ?
126:580    - тӱҥалыт , шонем . тидлан ӱшаныме шуэш . вет 15 февральыште
126:581  республик-влак кокласе кылым вияҥден колтышо исторический
126:582  документым приниматлыме . таклан огыл Борис Николаевич
126:583  Ельцин тыге палемдыш : тыгай вашкыл - республик шамычын
126:584  конституцийышт ден Россий Федерацийын конституцийже коклаште
126:585  вашшогымаш да умылыдымаш ваш-ваш лӱдыктылде кораҥдаш полшышо
126:586  чын да кӱлешан йӧн . шоналтен ончаш гын , таче права да
126:587  спрведливость принциплан негызлалтше кыл кучымо у модель
126:588  ышталтеш .
126:589    - очыни , тыгай вашкылеш кидпыштымаш шукыштын чоныштлан ок
126:590  келше . тыгай-влаклан могай ой-каҥашым пуэн кертыда ?
126:591    - келшем , пеҥгыдемдыме  документын  реформаторский
126:592  характержым иканаште чыланак умылен огыт шукто . нунылан могай
126:593  ой-каҥашым пуаш лиеш ? кӱлынак шоналташ темлынем . тидлан
126:594  Российысе , Татарстанысе да СНГ-ш пурышо моло элласе
126:595  политик , экономик да социальный илышым шымлен шогыман . тылеч
126:596  посна кажныже шке калыкше ончылно , историй ончылно
126:597  ответственностьым шижшаш . иктылан ӱшанем , Россий Федерацийын
126:598  чынжымак демократический элыш савырнымаштыже да Татарстанын
126:599  государственностьшо шочмаште да вияҥмаште таче тиде эн кӱлешан
126:600  да чын корно .
126:601    - Минтимир Шарипович , тендан шонымаште ,  Федераций
126:602  Каҥашыш сайлымаште кок икымше верыш мемнан дене кӧ лектеш ?
126:603    - айста мужедаш огына тӱҥал . тидым йӱклымаш ончыкта . но
126:604  моло республикылаште , крайлаште , областьлаште вуйлатыше-влак
126:605  эртеныт . а такшым калыклан ойыраш .
126:606                       ' вечерняя Казань ' газет гыч .
126:607             	- 36 -
126:608    лӱмгече
126:609    Василий Рожкинын шочмыжлан - 80 ий
126:610    ' атака стих деч шергырак '
126:611    1979 ий мартыште чер мыйым поэт Василий Рожкин дене ваш
126:612  ыштыш - ме Йошкар-ола больницысе ик палатыште йыгыре
126:613  койкылаште кийышна . тунам тудын илыш-корныж нерген шкенжын
126:614  каласкалымыж гыч шуко оҥайым пален нальым . вара икмыняр жап
126:615  серышым ваш-ваш колтылна . 1980 ий 28 январьысе письмаштыже
126:616  возен :
126:617    ' салам лийже , Гельсий йолташ ! пеш поро кумылан ,
126:618  шокшо-шокшо серышетым налын лудымат , кумылемат тодылто . вет
126:619  шучко сар шукертак мӱгырен эртен гынат , калык чонышто , а
126:620  инвалид-влакын - шӱмыштӧ-чонышто веле огыл , а капын чыла
126:621  йыжыҥыштыже эреак шижалтеш ...
126:622    мӧҥгыштак пӧрдалям . коклан черланен возатат , койкышто
126:623  кийылтат , то температура , то давлений , то тӱрвыч-тӱрвыч
126:624  кокырымаш . очыни , Синявино куп воктене ( Ленинград
126:625  кундемыште - Г . З . ) 42 градусан йӱштӧ телым
126:626  кредалмаште лиймымат шарныкта ... '
126:627    В . Я . Рожкин поэт да туныктышо лийын , но мыйын шинча
126:628  ончылнем эн ондакак тудын салтак образше сӱретлалтеш . сар Юмо
126:629  Василий Яковлевичлан кужу да неле корным пӱрен улмаш : У
126:630  Торъял вел Немда школын туныктышыжым армийыш 1940 ий
126:631  январьысе чатлама йӱштӧ кечын ужатеныт , а пӧртылын тыныс
126:632  пашашке лач кандаш ий гыч , 1948 ий тӱҥалтыште . арам огыл поэт
126:633  Борис Данилов ик статьяштыже каласкален : ' илыме курымышто
126:634  айдемылан мыняр ышташ , ужаш да чыташ пернымым висаш лиеш гын ,
126:635  мый марий поэт Василий Рожкинын илыш-корныжым ончал лекташ
126:636  темлем . '
126:637  фашизмын тӱрлӧ шылтыкым кычалтылме жапыште элна касвел
126:638  границым чоткыдемдыде кертын огыл . В . Рожкин лач тиде
126:639  кундемыш логалеш , артиллерист лиеш , Родинылан пютартыш вӱр
126:640  чӱчалтыс марте ӱшанле лияш товатла . жап пеш неле да лӱдыкшӧ
126:641  лийын , сар пашалан ямдылалтмаш уло ӱнарым налын . туге гынат ,
126:642  марий рвезе , яра минутым муын , рифмым икмыняр сералташак
126:643  тырсен . тыге армийыште уимо икымше ий мучко возымыжо тӱжем
126:644  поэтицеский корныс погына , автор тидым посна книга дене
126:645  савыкташ шона . но тӱҥалше сар чыла планым лугыч ышта - книга
126:646  лектын ок шу .
126:647    22 июньым В . Рожкин финн границыште вашлиеш , тунамак
126:648  бойыш пура . икмыняр кеце гыч первый военный почеламутшо -
126:649  ' шогалын кӱртньӧ стройыш миллионный авангард ' - шочеш :
126:650    кеч-могай атакыште
126:651    мемнам сеҥаш ок лий .
126:652    мемнан вет кажне капыште -
126:653    ик шӱм , ик ой , ик вий !
126:654    сарын тӱҥалтыш жапыштыжэ поэт-воин Ленинград воктене
126:655  кредалеш . санденак ' боевое знамя ' сборникысе ( 1945 )
126:656  чыла гаяк почеламутшо йымалне ик семынак палемдыме :
126:657  ' Ленинградский фронт ' .
126:658    сар тӱтан марий писатель-влакым тӱрлӧ вере шалатыл
126:659  пытарен , но йолташле кылым тӱжемле уштыштат кӱрлын кертын
126:660  огыл : нуно ваш-ваш возгаленыт , кӧн кушто да кузе илымыжым
126:661  пален шогеныт . серыш дене пырля ик часть гыч весышке
126:662  почеламутат чоҥешттылыныт . 1942 ий мартыште В . Рожкин кугу
126:663  патриотизм шӱлыш  дене  ойыртемалтше  ' шӱмбел поэт
126:664  йоиташ-влаклан ' почеламутым сера . тиде чатка мутаршаш сар
126:665  ийласе марий поэзийын историешыже шӧртньӧ буква дене возалт
126:666  кодын .
126:667    кастене , бой пырт чарнымеке ,
126:668    шӱмбел поэт йолташ-влакем ,
126:669    чылам , чылам шарнен лекмеке ,
126:670    мутем тендан дек савырем ...
126:671    поэтын шӱм ойжым мучаш марте цитироватлыме шуэш , но
126:672  тидлан вер уке , сандене эше икмыняр корным гына ончыктем :
126:673    шӱмбел поэт йолташ-влакем ,
126:674    ушеш те налза шомакем ,
126:675    атака стих деч шергырак ,
126:676    сеҥаш , атакыш писынрак !
126:677    кӱлеш стихат - элна йодеш ,
126:678    тулан атакышке ӱжеш .
126:679    стих ден пырля тушман ӱмбак
126:680    ме каена чылан адак .
126:681    тудо жапыштак В . Рожкин ' эн первый йолташыжлан ' - Миклай
126:682  Казаковлан - пӧлеклыме почеламутым возен . тудо ала-молан ик
126:683  книгашкыжат пурталтын огыл . тыште поэт тыныс жапым шӱм йӱлен
126:684  сарналта ( ' шочмо-кушмо шӱмбел авала Ме элнам йӧратен илышна .
126:685  шошым толшо Садер шӱшпыкла Элналан мурынам мурышна ' ) ,
126:686  ' кредалаш гын , туге кредалаш , иктымат кодыдегеч почкаш ' ,
126:687  ' шокшо бойыш содор , Казаков ! ' манын ӱжеш да Йошкар-олашке
126:688  Сеҥымаш дене толмо пагытым сӱретла :
126:689    куанен вашлиеш Осминна ,
126:690    чот пытен кутыраш шинчына .
126:691    угыч стих ден поэма шочеш ,
126:692    тул поэзий уэш пеледеш .
126:693    нине почеламутлан вашмут семын М . Казаков тудо ийынак
126:694  ' Василий Рожкинлан ' стихым серен . тушто тыгай корно уло :
126:695    ӱшанал мыланем , о Васлий йолташем :
126:696    опкын немыч кертеш кап-кылнам сусырталын ,
126:697    но ок керт нигунам муро шӱмым тошкен .
126:698    икте гына пеш жал : мемнан коклаштына В . Рожкинат ,
126:699  М . Казаковат уке . а Осмин гын - молодец ! партийно-советский
126:700  номенклатурын тоталитарный  режимын  тӱрлӧ  семын
126:701  шӱгыремдылмыштым чытен-цеҥен лекмек , поэт у , 1994 ий вашеш С .
126:702  Г . Чавайн лӱмеш кугыжаныш премийын лауреатше лӱмым нале . таче
126:703  тудын ӱстембалныже ' кава ден мланде коклаште ' шарнымаш романын
126:704  нылымше книгаже шочеш .
126:705    тӱҥалме мутем деч изиш кораҥым , ынде адак В . Рожкин дек
126:706  пӧртылам .
126:707    тений январь мучаште элна Ленинградым фашист тул колча
126:708  гыч утарымылан пел курым теммым палемдыш . тиде кече марий
126:709  поэтлан кугу пайрем ыле , вет Нева воктенысе мланде тудынат
126:710  вӱржӧ дене нӧрен . арам огыл марий поэт 1943 ий 29 июльыштак
126:711  ' за оборону Ленинграда ' медаль дене наградитлалтын .
126:712    кузе шӱнбел Архипов , Бутяков , Суворов -
126:713    патыр эргыч-влак -
126:714    кыреныт гадым
126:715    пытарымеске , чот ,
126:716    мыят тыршем пеш нунылак !
126:717    мутем тура , ӱшане мыланем , Родной , куатле калӱкем !
126:718    поэтын тыге товатлымыже яра мут лийын огыл . тудо чынжымак
126:719  патыр семын кредалын . Ленинград воктечын фронтовой корно
126:720  марий поэтым касвелыш , Германий мландыш наҥгаен . Несе эҥер
126:721  воктене кредалме годым ойыртемалтмыжлан Василий Яковлевич
126:722  Йошкар Шӱдыр орден дене наградитлалтын . тысан нелын
126:723  сусыргышо боец Сеҥымаш кечым госпитальыште вашлийын .
126:724    чыла тидын нерген мылам икана тыгерак каласкалыш :
126:725    - пурла йолкопам вурго деч ойырлымо гаяк ыле - лач шыл ден
126:726  коваште гына кучат . теве санитар-влак толын шуыч , мый пеле уш
126:727  кайыше кием . ончем , иктыже кӱзым луктын да копам пӱчкын
126:728  шуынеже , ' садак , - манеш , - ойырлышашыже изиш гына кодын ' .
126:729  кӱзыжым кызытат шарнем - рӱдаҥшэ ыле . ' айда , - манам , - ит
126:730  пӱч , носилкаш тодыл пыштыза йолвурго пелен ' . тиде сусыр дене
126:731  Германийыште , Польшышто , вара казаньыште  да шкенан
126:732  Кожласолаште эмлалтым . госпитальыште чылаже кум ий чоло
126:733  кийышым . кум ий жапыште йолем кум гана пӱчкын шуаш тӧчышт , но
126:734  мый шым пу . эмлалт лекмеке , лучко ий кӱртньӧ тормак дене ,
126:735  вара куд ий тоя дене коштым . кызытат пурла йолем шола деч куд
126:736  сантиметрлан кӱчыкрак ...
126:737    илыш корнышто ужмо нелылык поэтын чонжым торзаҥден огыл ,
126:738  тудо ончычсыж гаяк шыма , поро кумылан айдеме кодын . тыгаяк
126:739  лийын творчествыштат , школ пашаштат . викшым ойлаш гын , шкенжын
126:740  поэзийже дене айдемым чыла сайлан , порылан туныкташ тыршен да
126:741  тидын годымак педагогический пашажым волгыдо , ныжыл поэма
126:742  семын чоҥаш тыршен . тыгай тыршымаш дене мастарлык кӱкшытыш
126:743  нӧлталтын - 1965 ийыште Рсфср школын заслуженный туныктышыжо
126:744  лӱмым налын . а коклаште шуктен толмо сомылжо мыняр лийын -
126:745  ӧрат веле . лектор , агитатор , ялкор , пропагандист , районысо
126:746  методика ушем вуйлатысе ... да нигунамат тудо айда-йӧра манме
126:747  семын ыштылын  огыл .  сандене  Звенигово районысо
126:748  Кужмаракундемыште моткоч пагалыме еҥ лийын . тудо , Советский
126:749  районысо Кугу Кодам ялын эргыже , сар деч варасе ӱмыржым
126:750  тышан эртарен . но поро лӱмжӧ Марий Эл мучко шарлен .
126:751                 	- 37 -
126:752    И . С . Ивановлан 60 ий
126:753    тыглай марий ялын эргыже
126:754    ' шочынам тыглай марий ялеш . ялын лӱмжӧ - Кӱверсола . тудо
126:755  Советский районышто верланен . ачам дене авам кресаньык пашам
126:756  ыштеныт , лудын-возен моштыдымо лийыныт . туге гынат
126:757  икшыве-влаклан шинчымашым пуаш тыршеныт ' , - тыге ойла
126:758  филологий наука кандидат , доцент , Н . К . Крупская лӱмеш
126:759  пединститутысо марий йылме да литератур кафедрым вуйлатыше
126:760  Иван Семенович Иванов . а вет тудлан моктанашат , кугешнашат
126:761  амал уло . шке манмыжла , тыглай марий ешеш шочын-кушшо икшыве
126:762  наука тӱняшке толын да шочмо калыкшылан шӱдӧ утла научный
126:763  пашам , 5 , 6 , 10 - 11 класслан учебник-хрестоматийым , урок деч
126:764  вара лудшас книга-влакым , ' Чавайнын йоча ойпогыжо ' ( 1988 ) ,
126:765  ' Шкетанын йоча ойпогыжо ' ( 1988 ) , ' Чавайн - школышто '
126:766  ( 1991 ) ,  ' Колумб - школышто ' ( 1993 ) ,
126:767  книга ден брошюра-влакым , ' марий
126:768  калыл лирика ' монографийым да тулеч молымат пӧлеклен .
126:769    а корно куштылгыжак лийын огыл . шочын Семон Ваню 1934
126:770  ий 25 февральысте . ача-аван ешыште чылаже кок эрге да кум ӱдыр
126:771  кушкын . шучко сар ачан ӱмыржым жап деч ончыч кӱрлын . шкет
126:772  ӱдырамашлан икшыве-влакым йол ӱмбаке шогалташ , чын айдемым
126:773  ончен кушташ моткоч неле лийын . Ванюлан моло икшыве-влак
126:774  семын изинек пашам ышташ , колхоз пасушто , олыкышто вий-куатым
126:775  шуараш пернен .
126:776    Иван Семенович утларакше туныктышо , йолташыже-влак
126:777  нерген поро мутым ойла . теве Йошкар-оласе педучилищыш каяшат
126:778  ' акамын марийже В . Г . Мишкин кумылаҥдыш ' манеш . тушто
126:779  И . С . Иванов 1948 - 1952 ийлаште тунемеш . ик ий гыч
126:780  тудым пӱрымаш корно пединститутышко конда .
126:781   тунам ала пагытшак тыгай улмаш , ала еҥ-влак вестӱрлырак
126:782  лийыныт . но 50 - 70 ийлаште ятыр марий ӱдыр ден эрге наука
126:783  тӱняшке толыныт , лӱмлӧ айдемышке савырненыт . пединститутышто
126:784  Ваня дене пырля Д . Е . Казанцев , вес группылаште
126:785  Г . М . Тужаров , ончыкылык поэт-влак С . В .
126:786   Николаев , Э . В . Анисимов да молат
126:787  тунемыныт . институтышто пеш виян сылнымут кружок пашам ыштен .
126:788  Иванов Иванат шке мастарлыкшым терген ончен . 1958 ийыште
126:789  ' марий калык муро ' статьяже ' рвезе йӱк ' альманахеш
126:790  савыкталтеш .  тиде ийынак , отличиян дипломым налын ,
126:791  Шойбулак школышко паша ышташ пура .
126:792  но кок арня гычак Иван Семеновичым Марнии-шке
126:793  ӱжыт . литератур секторышто младший научный пашаеҥ лиеш ,
126:794  Отечественный сар жапыс марий сылнымутым шымла . ты пашаже
126:795  ' очерки истории марийской литературы ' книгаште посна ужаш
126:796  семын савыкталтеш .
126:797    1963 ий гыч И . С . Иванов пединститутышто ышташ тӱҥалеш ,
126:798  аспирантурышто тунемеш да 1970 ийыште ' марийская необрядовая
126:799  народная лирика ' кандидатский диссертацийым арала .
126:800    ' наука пашаште мыйым Н . Т . Пенгитов кумылаҥден шогыш ,
126:801  варажым кандидатский пашам возымо годымат тудак научный
126:802  вуйлатышем лие , - каласкала И . С . Иванов .
126:803   - 1972 - 1974 ийлаште деканын полышкалшыжлан ыштышым .
126:804  1975 ий гыч 1985 ий марте кафедрым вуйлатышым ' .
126:805    нине кӱчык ойлаште - айдемын илышыже , йӱд-кече шонен
126:806  коштмо , илышыш шыҥдарыме пашаже .
126:807    ойлат , айдемым паша дене аклат . чынак , И . С . Ивановын
126:808  эртыме ӱмыр корныжо - тиде пӱтынек пашалан пуымо ӱмыр . тудо
126:809  наука пашаеҥ гына огыл , эше - уста педагог .
126:810    мый шкежат тудын тунемшыже улам . да тачат индеш ий
126:811  ондакысе пагытнам шарналтем . шарнем , кузе мемнан деке Иван
126:812  Семенович порын шыргыж пура да шыргыжмаш денак занятийым
126:813  мучашла ыле . тидланак , очӱни , чыла студент марий литератур
126:814  дене лекцийыш йӧратен коштын .
126:815    И . С . Ивановын коллегыже семынат мый сай мутым веле ойлен
126:816  кертам . тудо кертме семын самырык ассистент-влаклан поро
126:817  ой-каҥаш дене полшен шога , кӱлеш годым пеҥгыдын йодеш .
126:818    таце Иван Семенович Ивановлан - 60 ий . шагалжак огыл .
126:819    но ме ӱшанена , И . С . Иванов але ятыр гана шке
126:820  йолташыже-влакым суап пашаж дене куандара . да эше ятыр студент
126:821  тудын нерген , ' мыйын туныктышем ! ' манын , кугешнен каласа .
126:822             	- 38 -
126:823    кузе илет , эрвел марий ?
126:824    студент илыш кеч-куштат икгай , але кузе Пӱрӧ
126:825  пединститутышто марий отделений ила
126:826    Башкортостан Республикыште 110 тӱжем наре марий ила
126:827  гынат , але марте шочмо йылме ден литературым туныктышым
126:828  верыште ямдылен огытыл . ты профессийым ойырен налше ӱдыр ден
126:829  рвезе-влак Йошкар-олашке ,   пединститутышко   але
126:830  университетышке , тунемаш толыныт . тӱҥалтыш класслаште шочмо
126:831  йылме дене туныктышым Благовещенский педучилище ямдылен да
126:832  кызытат ямдыла .
126:833    пытартыш жапыште ончычсо автономный республик-влак ,
126:834  суверенитет манмым налмекышт , национальный политик шотышто шке
126:835  шонымашыштым вашталтеныт . республик кӧргыштӧ илыше кеч-могай
126:836  наций декат мелын савырненыт .
126:837    теве пошкырт кундемыштат ты йодыш ятырлан ончык каен .
126:838  марий-влакын шкеныштын газетышт лектеш . Пӱрӧ государственный
126:839  педагогический институтышто марий отделений почылтын . ынде
126:840  шочмо йылме ден литературым туныкташ кадрым верыштак ямдылат .
126:841    марий отделений почылтмо нерген газетыштына возенна ыле .
126:842  могайрак вара кызыт тушто сӱрет ? кузерак тунемыт ?
126:843  студент-влакын икымше семестр деч вара канен толмекышт ,
126:844  пединститутышко миен лектым .
126:845    факультетыш пурен , расписанийым ончен , 13-шо группым
126:846  кычал муым . лачак перерывышке лектыныт . ик аудиторийышке
126:847  тыманмеш чумырген шинчыч . ӱмбакем коло вич мужыр ӱдыр шинча
126:848  кӱта .
126:849    - группыштыда ала ик рвезыдат уке ? - саламлалтмеке ,
126:850  ӧрмалген йодам .
126:851    - ик рвезына ыле , Благовещенский педучилище дец вара , но
126:852  тудым Эстонийышке тунемаш колтышт , - Мишкан районысо У
126:853  Козаш ял гыч Елена Калитова ойла . тудак группын старостыжо .
126:854    ' кузерак вара икымше семестрым тунем пытарышда ? ' -
126:855  йодмемлан , ӱдыр-влак ӧрын ышт шого , радамын каласкалышт . нунын
126:856  ойлымышт гыч теве мо рашеме .
126:857    группышто чолга ӱдыр-влак чумыргеныт . Шаран , Калтаса ,
126:858  Пӱрӧ , Дюртюли , Балтач , Мишкан районла гыч улыт . шыжым кок
126:859  кече пареҥге лукташ миеныт . туныктат сайын , марий йылме ден
126:860  литературым Ирина Шамаевна Александрова намия . шкеже тудо
126:861  йошкар-оласе пединститутым тунем пытарен , вара Нерге школышто
126:862  ыштен , кызыт Пӱрӧ олаште ила . марий йылме арняште кок мужыр ,
126:863  литература ик мужыр .
126:864    икымше семестрым чылан сайын сдатленыт . успеваемость 100
126:865  процент . кум еҥ эре визытанлан гына экзаменым сдатлен . тиде -
126:866  Е . Калитова , Н . Андреева , Л . Султанянова . шым еҥ
126:867  кумытан деч посна семестрым пытарен .
126:868  а молышт я ик кумытан , я кок кумытан .
126:869    - марий литературым могай программа дене тунемыда ?
126:870    - йылмыжымат , литературыжымат школ программымак веле
126:871  тунемына , - маныт ӱдыр-влак .
126:872    группын кураторжо Мария Николаевна Иманаева . шкеже
126:873  марий . студент-влак тудым пеш моктат .
126:874    ' мемнан авана гай ' , - ышталыт .
126:875    марий отделений шыжым икымше курс-влак коклаште эртыше
126:876  конкурсышто икымше верым налын . концерт программа дене
126:877  выступатленыт .
126:878    теве занятий тӱҥалаш йыҥгыр йӱк шергылте .
126:879    - Йошкар-олаште тунемше марий студент-влаклан мом
126:880  тыланеда ? - йодам .
126:881    - таза лийышт .
126:882    - саламым каласыза .
126:883    - кеҥежымсе сессийым сайын сдатлышт ,  - ӱдыр-влак
126:884  ӱчашен-ӱчашен шонымыштым ойлат .
126:885    чеверласен , деканатышке ошкыльым . Ильдар Шайхинурович
126:886  верыштыжак ыле . факультетысе илыш нерген , студент-влакын
126:887  тунеммышт шотышто ятыр мутланен шинчышна .
126:888    - марий отделенийлан тунемаш кызыт тӱҥ проблема могай ?
126:889    - тӱҥалтыш жапысе гаяк . литератур уке . учебник-влак кӱлыт .
126:890  теве Ирина Шамаевна литературылан тыгай спискым ыштен , - И .
126:891  Ш . Юнусов мыланем кагазым шуялтыш , тушто 60 утла литературын
126:892  лӱмжым ончыктымо . - Йошкар-олашке наҥгай , ала иктаж-кушечын
126:893  полшен кертыт .
126:894    - а туныкташлан иктаж ученыйым муаш сӧренда ыле ?
126:895    - неле йодыш . кызыт Йошкар-олаште аспирантур почылтын
126:896  маныт , тушечынак иктаж аспирантым огыт колто гын веле . а йол
126:897  ӱмбак шогалше , Йошкар-олаште шукертак пыжашым оптышо еҥым
126:898  тарваташ йӧсӧ . адакшым илыме вер шотыштат мемнан пашана начар .
126:899  ойлымо ыле , марий пайон-влак пӧрт чоҥаш оксам ойырат . но таче
126:900  мартеат ни Мишкан , ни Калтаса , ни Краснокам сӧрымӧ мутыштым
126:901  шуктен огытыл . мемнан деке ик ырымат кусарен огытыл .
126:902    - Ильдар Шайхинурович , а марий студент-влаклан марла
126:903  газет ден журнал-влаклан подпискым ыштыме ?
126:904    - тений чыла марла изданийлан подпискым ыштыме ,
126:905  библиотекыш толеш . Йоскар-олашке каем манат , ик йодыш лиеш .
126:906  ала тушечын иктаж преподаватель кеч арня жаплан спецкурсым
126:907  лудаш толын кертеш ыле .
126:908    - йӧра , йодмыдам университетыш , пединститутыш шижтарем .
126:909    тунемыт марий студент-влак , йокрокланаш жапышт уке . мом
126:910  ойлаш , студент илыс кеч-куштат икгайракак , манаш лиеш . лач
126:911  шочмо йылме да литератур дене гына Марий университет але
126:912  пединститут деч шинчымашым шагалрак налыт , очыни .
126:913    редакций деч . ме , редакцийыштына кутырен-каҥашен лекмеке ,
126:914  Пӱрӧ пединститутлан кӱлеш литературын списокшым савыкташ
126:915  лийна . молан ? умылтарена : ончыктымо литературым кызыт нигӧ
126:916  иканаште колтен ок керт , шонена . сандене Марий элыште илыше ,
126:917  ' кугарням ' лудын шогышо-влак деке , Марий университетыш ,
126:918  пединститутыш , марий школ-влак деке тыгай йодмашна лиеш . кӧ
126:919  кертеш гын , ала ончыктымо литературым Пӱрӧ пединститутыш
126:920  колтен кертеш ыле .
126:921    адак редакцийыште кутырен келшышна . Пӱрӧ пединститутысо
126:922  марий отделенийым шефыш налаш . кертмына семын полшаш тӱҥалына .
126:923  кутырен келшыме почеш , спецкурсым лудашат марий ученыи-влакым
126:924  колташ йӧнна уло .
126:925    кӧн ӱлнӧ ончыктымо книгаже уло , а шкаланже ок кӱл гын ,
126:926  тыгай адрес дене колтен кертыда :
126:927          	- 39 -
126:928    калык ойпого
126:929    кӧжӧ кӱлешанрак ?
126:930    ' кӱ кӱлан эҥерта , айдеме - айдемылан , - ойлат калыкыште .
126:931  но чыланат икте-весыштлан эҥертен кертыт мо ? ала ? ушышкем
126:932  кокамын каласкалыме йомакойлымашыже толын пурыш ...
126:933    ожно ик марий пошкудыжо-влак дене пеш келшен илен :
126:934  иктевесышт деке йӱаш-кочкаш коштыныт , чыла пайремым пырля
126:935  эртареныт . а шке шочшыжо-влак дене тиде мариет сырен улмаш .
126:936    икана тудо терген налаш шонен пышта : чынжымак мо
126:937  пошкудыжовлак тыгай поро улыт але йӱмӧ-кочмо годым гына сайла
126:938  койыт , а ойгыш верештмекем могайрак тӱсан лийыт ?
126:939    марий пеш кугу пайремым ышташ шонен пышта , но уна-влакым
126:940  тушко йӧршеш вес семын ӱжеш .
126:941    эрлашыжым пошкудыжо-влак деке кая да манеш :
126:942    - ой , пошкудем-влак , мыйын ойгемжат , куанемжат лач те веле .
126:943    куанжым эре пырля пӧленна , ойгыжымат пӧлаш полшыза .
126:944  тыланда веле ӱшан .
126:945    - мо лийын ? - ӧрыт пошкудыжо-влак .
126:946    - теҥгече теве вучыдымо паша лийын кайыш . пӧртыштем кугу ,
126:947  коя рушым перен пуштым да лӱдмем дене кӱвар йымак кудалтышым .
126:948  тудым ынде луктын тояш кӱлеш ыле да , шкетын ом керт . ида
126:949  кудалте , полшыза . вет мый кертмем семын эре тыланда полшен
126:950  шогенам , - чоялана марий .
126:951    пошкудет-влак лӱдын колтат .
126:952    ' эше тудлан верч шкенан вуйлан муаш ? уке , окмак огына
126:953  ул ' , - шоналтат нуно . тыге кажныже , тӱрлӧ амалым муын ,
126:954  марий деч ӧрдыжкӧ кораҥеш .
126:955    марий вуйжым кумык сакалта да шочшыжо-влак деке ошкылеш .
126:956  нуныжо ӧрын колтат : ' нигунам огеш тол ыльыс . могай
126:957  юмыжо тудым мемнан деке савырыш ? '
126:958    - шочшем-влак , - пуйто ойгыра марий , - мыйын пеш кугу
126:959  ойго . ӱшанжат лач тыланда веле . ала полшеда ыле ?
126:960    - мо , мо лие вара ? - тургыжланат нунышт .
126:961    - ик кӱлдымаш паша лийын кайыш . теҥгече , шижде , ик кугу
126:962  рушым перен пуштым да лӱдмем дене кӱвар йымак шылтышым . тудым
126:963  луктын тояш кӱлеш , но шкетынже ом керт . ала полшеда ыле ?
126:964    - полшаш логалеш . кузе уке гын , кеч сырен илена гынат ,
126:965  шке  ачанак улат вет , - маныт да марийын мӧҥгышкыжӧ каят .
126:966    марий кажныжлан кӱжгӧ кандырам кучыкта да чылан ' рушым '
126:967  шупшаш тӱҥалыт . ' ой , рушыжо чынжымак кугу , коя . кузе лукташ
126:968  гын ? ' - тыге шонен шупшыт . шӱдырен луктыт - кугу печке тич
126:969  пӱрӧ !
126:970    - теве , шочшем-влак , ' рушетым ' шӱдырен лукна . айста пӱрӧ
126:971  йӱаш манам ыле гын , чылан толыт ыле , а ойго гын - иктат уке .
126:972  тау тыланда , илымет годым шочшетак лийже , - ойла марий .
126:973    тыге марий шочшыжо-влак дене ' кугу рушым тоя ' , йӱдвошт
126:974  пӧртшӧ муро йӱк дене шергылт шинча
126:975         	- 40 -
126:976    Ошвиче воктечын ...
126:977    пӱрӧ ола шке жапыштыже эрвел марий культурын рӱдыжӧ
126:978  лийын . тыште марий калыкын икымше погынжо эртен , тыште совет
126:979  саман тӱҥалме ийлаште эрвел марийлан шке йылмыж дене газет
126:980  савыкталтын . вараже ты йӱла палынак лушкен ыле . кызыт тудо
126:981  угыч вийым налеш . тидыже тышечынат коеш : Пӱрӧ районысо марий
126:982  школла гыч вуйлатыше - директор ден завуч-влак , самырык
126:983  тукымым шочмо йылме ден культур , кугезе йӱла шӱлышеш туныктымо
126:984  йӧным келгынрак пален налаш шонен , Йошкар-олашке , образований
126:985  институтыш , арняш курсыш толыныт .
126:986    - мемнан делегацийнам Пӱрӧ ронон пашаеҥже вуйлата , -
126:987  каласкала Кужнур кыдалаш школын директоржо Михаил Павлович
126:988  Кутлусатов . - районыштына чылаже куд марий школ уло . тиде
126:989  Памаш , Изи Соказа , Реве ... мемнан дене пырля Калтаса
126:990  районысо кум школ гыч толыныт .
126:991    образований институтын пашаеҥже-влак кажне курсын
126:992  программыжым палемдыме годым теорийым шымлыме дене пырля
126:993  практикыланат жапым ойыраш тыршат . эрвел уна-влак ончыгече
126:994  Советский районысо Кодам ялыш миен коштыныт . тушто йоча
126:995  садыште " ӱдыр сий " пайремым онченыт , школышто марий йылме ден
126:996  литературым туныктышо З . А .
126:997  Беляеван урокыштыжо лийыныт , вара
126:998  нуным ялысе клуб ӱжын : тыште поэт-фронтовик Василий Рожкинын
126:999  шочмыжлан 80 ий темме лӱмеш сылнымут пайрем эртаралтын .
126:1000    теҥгече Башкирий гыч толшо туныктышо-влакым Торъял
126:1001  мланде саламлен : нуно Немда кыдалаш школыш да райцентрыш
126:1002  миеныт .
126:1003    тыгай вашлиймаш , икте-весын опытшым тунеммаш чыла
126:1004  шотыштат пайдале , ик ой дене маныт курсыш толшо эрвел марий
126:1005  педагог-влак . лекцийлаштат , тысе мастар туныктышо-влакын
126:1006  урокыштыштат ме шуко уым , пайдалым пален нална , чыла тидым
126:1007  шкенан дене кучылташ тӱҥалына .
126:1008          	- 41 -
126:1009    финн-угор улына
126:1010    Эстон Республикын национальный пайремже
126:1011    Эстоний ... чал Балтийский теҥызын ӧндалтышеш лакемше
126:1012  мланде . кумдыкшо 45 тӱжем чоло квадратный километр . лопкытшо
126:1013  дене тудо Даний , Швейцарий , Голландий деч кугурак .
126:1014    Эстон калык шагал еҥангынат , кугезе йылмыжым , тӱвыражым
126:1015  арален коден да чот перега . йоча-влак школлаште шочмо йылмышт
126:1016  дене тунемыт , республикысе вузлаште эстон йылме кучылталтеш , у
126:1017  деч у литератур произведений-влак шочыт , театрлаште спектакль-
126:1018  влак ончыкталтыт . эстон йылме финн-угор йылме тӱшкаш пура .
126:1019  тыгерак , финн йылме группыш ушнышо пошкудо ( финн , карел , вепс ,
126:1020  ижор , водь , лив ) калык-влак дене пырля прибалтийскофинский ,
126:1021  але касвел финн манме , йылме тӱшкаш пура . эстон йылме ожно кум
126:1022  диалектлан шелалтын . нунын коклаште ойыртем кугу улмаш , садлан
126:1023  кӧра 19 курым марте тыште кок литератур йылме лийын . но кодшо
126:1024  курымын пелыштыже йӱдвел эстон диалект негызеш ик литератур
126:1025  йылме шочын .
126:1026    Эстон калыкын тӱвыраже кужу жап кресаньык сын-кунан
126:1027  лйын . курымла мучко тудо пеш шагал вашталтын . йот элласе
126:1028  феодалвлак дене кучедалмаште эстон кресаньык шке йылмыжым ,
126:1029  тӱвыражым да илыш-йӱла ойыртемжым арален коден .
126:1030    калык тӱҥ шотышто яллаште илен , тыгодымак ик озанлыкан
126:1031  илем-влакат лийыныт .
126:1032    кызыт мартеат эстон-влак коклаште пидмаш ( поснак - калык
126:1033  тӱран пижергым ) , коверым , покрывалым , кӱпчыкӱмбалым куымаш
126:1034  кумдан шарленыт .
126:1035    калык прикладной искусствын чапле традицийжым кызытат
126:1036  мӧҥгысӧ кидпаша мастар-влакын ушемышт творчески вияҥдат .
126:1037  металл , пу ,  ткань гыч келыштарыме ,  тыгак пидме
126:1038  ыштыс-кучыш-влак чапланат ...
126:1039    Эстон-влак тӱҥ шотышто ложаш гыч ыштыме йӧрварым
126:1040  кочкыныт . эн ончыл верым шопо уржа кинде налын . тӱрлӧ ложаш
126:1041  дене кешалым , пучымышым ( поснак шож шӱраш да ложаш дене )
126:1042  шолтеныт . эстон кресаньык-влак шинцалан колым идалык мучко
126:1043  кочкыныт . сырам шолтымо деч кодшо парда гыч ыштыме квасым
126:1044  ямдыленыт .
126:1045    ожно арнясе кажне кечын лач тиде кечылан келшыше кочкышым
126:1046  гына кочкыныт . мутлан , вӱргечын да шуматкечын пучымышым
126:1047  шолтеныт , изарнян да рушарнян - ковышта шӱрым , кугарнян -
126:1048  пурса шӱрым . кызыт тӱрлӧ кочкыш шарлен гынат , эстом-шамыч
126:1049  ожнысо южо ойыртемым арален коденыт .
126:1050    ме ужына : эстон калык шке йылмыжым , кугезе йӱлажым сайын
126:1051  арален . тыгак культуржымат арален коден веле огыл , умбакыже
126:1052  вияҥден шога . эстон писатель-влакын возымышт ятыр йылмыш
126:1053  кусаралтын . тӱнясе кумдан палыме опера ден балет
126:1054  артист-влаклан Москва , Стокгольм , Париж да тӱнямбалсе моло
126:1055  культур рӱдер совым кырат .
126:1056    1969 ий годсек , кажне вич ий еда Эстонийыште Муро
126:1057  пайрем эртаралтеш . пайремыш национальный костюмым чиен толыт .
126:1058  вет эстон калӱк вургем путырак сӧрал , пуйто пӱртӱс тудлан шке
126:1059  чияжым , тӱржым пӧлеклен . муро пайрем эн ончыч Тартушто
126:1060  эртаралтын . Тарту - университетан тошто ола . Эмайыги эҥер
126:1061  серыште верланен . Тарту дене кумдан палыме шуко эстон , руш да
126:1062  моло культур деятель-влакын пӱрымашышт кылдалтын .
126:1063    Пярну , Вильянди , Роквере тошто годсо эстон ола улыт .
126:1064  кажныже шке сынан , икте-весе деч ойыртемалтше . нине ола-влак
126:1065  шке сӧраллыкышт дене эртыше жапым шӱлыкын шарныктат .
126:1066    кугезе-влак нерген шарнымаш калык коклаште эре илышаш .
126:1067  вет , эртышым палыде , ончыко каяш ок лий . вож деч посна патыр
126:1068  пушеҥгат кошка , тугак лиеда айдеме денат .
126:1069         	- 42 -
126:1070    " марий эл - эстоний " ушем
126:1071    тиде кечылаште Эстоний эрык кечыжым пайремла . Эстоний ,
126:1072  кузе те паледа , финн-угор калык тӱшкаш пура . садлан кӧра ме
126:1073  Василий Георгиевич Яналовлан - " марий эл - эстоний "
126:1074  обществын вуйлатышыжлан икмыняр йодышым пуышна .
126:1075    - тендан обществыда тӱрысшӧ кузе маналтеш ?
126:1076    - " марий эл - эстоний " ушем . тудо 1992 ий мартыште ,
126:1077  рашемдаш гын , 11 мартыште шочын . ме озанлык , тӱвыра , шанче ,
126:1078  спорт , самырык-влакын илышышт шотышто кылым чоткемдаш да
126:1079  умбакыжат шуяш тыршена . мемнан пашана финн-угор калык тӱшкаш
126:1080  пурышо эстон калыкын кызытсе илышыжым сайрак пален налаш
126:1081  полша . каласаш кӱлеш , Эстонийыштат тыгайракак обществе ул ,
126:1082  " эстоний - марий эл маналтеш . тудым Яак Прозес вуйлата .
126:1083    - те могай-гынат пашам эртареда ?
126:1084    - мутат уке . ме план почеш паша-влакым эртарена . Эстоний
126:1085  гыч эреак газет , рекламе проспект-влакым , буклет-влакым да
126:1086  илышйӱлам тӱрлӧ семын ончыктышо полышым налына . меат шке
126:1087  могырна гыч тушко газет , книга-влакым колтен шогена . теве
126:1088  кызытат мый тушко марий рушарня школышто тунемше йоча-влаклан
126:1089  колташ книга-влакым ямдылем .
126:1090    - ?
126:1091    - да-да . тушто рушарня школ уло . тӱрлӧ амал дене Марий
126:1092  республик гыч Эстонийыш кайыше-влакын йоча-шамычыст марий
126:1093  йылмым тунемыт . нунын вожышт тыште , да нуно йочаштлан кугезе
126:1094  мландышт дене кылым аралыктен кодынешт .
126:1095    обществынан паша цельжым рашемдымем годым тӱрлӧ могырым
126:1096  тыршымына нерген ойлышым . икмыняр примерым кондем . ӱмаште ме
126:1097  обществына гоч опытым погаш кум делегацийым колтенна . иктыже -
126:1098  республикысе предприниматель-влак . аграрник-влакат миен коштыч .
126:1099    - а тунемаш ваш-ваш колтымым але студент йӱла ,
126:1100  студент-влакын организацийышт дене кылдалтше вес пашам тендан
126:1101  обществыда вӱда мо ?
126:1102    - тидат мемнан паса . Эстонийыш каяш шонышо-влакын йодын
126:1103  возымыштым лончылышо , колтышаш еҥ-влакым ойырышо посна
126:1104  комиссийыш пурем .
126:1105    теният ме районлаш ушештарен колтенна ыле , могай
126:1106  направленийла дене вузлаште тунемаш лиеш . мыланна посна
126:1107  вер-влакым ойырат , мемнан йодмо специальность дене . ме тыгай
126:1108  специальность-влакым йодына , кудым мемнан вузлаште налаш ок
126:1109  лий . мутлан , тӱвыра , музыковедений ( музыкым шымлымаш )
126:1110  дене . а специалист-влак мыланна кызыт моткочак кӱлыт .
126:1111    - тиде рвезе-влак деке могай-гынат посна тергымаш лиеда мо ?
126:1112    - икмыняр тергымаш уло . эн ончычак - марий йылмым палымаш ,
126:1113  кокымшо - саде самырык еҥ эрудированный лийшаш , марий калыкын ,
126:1114  республикын историйжым , культурыжым палышаш . мутат уке , школым
126:1115  пытармыж нерген аттестатшат лийшаш , нимогай кумытан нерген
126:1116  кутырманат огыл . кандидат-влак эше собеседованийым эртышаш
126:1117  улыт . чылан , кӧм ме колтена , икымше ийжым эстон йылмым гына
126:1118  тунемыт , вара специальность дене тунемаш тӱҥалыт .
126:1119    - Эстонийыште кызыт мыняр еҥ тунемеш ?
126:1120    - кызытсе жаплан 66 .
126:1121    - те нунын дене могай-гынат кылым кучеда , ала окса
126:1122  шотышто полышым пуэда ?
126:1123    - ме Таллиныште тунемше эн уста студентлан стипендийым
126:1124  ышташ шонена . пеш кугу огыл гынат , студетлан садак полыш лиеш .
126:1125  каласыман , нунын вузлаште оксала туныктат . тунеммылан кредитым
126:1126  тӱлыман . тунем пытарымеке , 18 тылзе гыч окса туныктымо
126:1127  заведенийлан тӱлымӧ лийшаш .
126:1128    - уэш обществе деке пӧртылына . тендан обществыда мыняр
126:1129  эҥым уша ?
126:1130    - мемнан коллективный да индивидуальный член-влак
126:1131  улыт . вес семын манаш гын , мемнан обществышкына посна эҥ-влак
126:1132  гына огыл , организачий-влакат пурен кертыт . мутлан , " Кугарня "
126:1133  газет мемнан ушемын коллективный членже улеш .
126:1134    - мый палем , Эстонийыште пеш шуко тӱрлӧ пайрем-влак ,
126:1135  тагасымаш , фестиваль-влак эрталтыт . иктаж-могай фольклор
126:1136  группо-влак нине пайремлаш коштыт мо ? мемнан семынат ,
126:1137  муро-влакат пеш сай улыт , уло мом ончыкташ ...
126:1138    - мыйын шарнымаштем тыгаяк лийеден . калык инструмент-влак
126:1139  дене шоктысо фольклор коллективым муынам . Эстонийыш кайышаш
126:1140  улыт ыле . шижтарем , шке окса дене . лачак тидыже отказатлаш
126:1141  амал лийын . а вет спонсор-влакат лектын кертыт ыле . мӱтлан ,
126:1142  районын администрачият полысым пуэн кертеш ыле . нигӧ ыш полшо .
126:1143    - Эстонийыш каяш кызыт виза кӱлеш . те полшен кертыда мо ?
126:1144    - да , ме кызыт тиде йодышым лончылена .
126:1145    - Эстонийын эрык  кечыжлан  пӧлеклалтше  могай
126:1146  мероприятий-влакым эртараш шонеда ?
126:1147    - тиде пайремыш ме Эстоний гыч уна-влакым ӱжынна . ик уна
126:1148  уже толын . тиде пайрем касыш толеш , калык чием дене
126:1149  выступатлаш тӱҥалеш .
126:1150    - ончыкшым могай-гынат мероприятий-влак эртаралташ тӱҥалыт ?
126:1151    - конешне , вашлиймаш-влак , оҥай еҥ-влак дене палыме
126:1152  лиймаш . варарак ме выставкым , фотовыставкым ямдылаш шонена .
126:1153  тушто эстон калыкын илыш-йӱлаже , тӱвыраже , историйже , кызытсе
126:1154  Эстоний , тусо еҥ-влак нерген пален налын кертыда . мый шуко
126:1155  гана Эстонийыште лийынам . тушто пешак поро , ваш-ваш келшыше ,
126:1156  уста калык ила .
126:1157              	- 43 -
126:1158    эше ик ...
126:1159    конкурс !
126:1160    пагалыме " кугарня " пашаеҥ-влак !
126:1161    кӱчыкын газетда нерген . " кугарня " газет экспериментатор
126:1162  манам гын , йоҥылыш ом лий , шонем . те южгунам тугай лӱддымӧ
126:1163  статьям савыктеда , лудат да ӧрат веле . историйыште лийше
126:1164  чыным , туткар пагытым да моло исторический фактым раш возыман ,
126:1165  те тидымак ыштеда . тидлан тендам мокташ веле кӱлеш .
126:1166    " ший оҥгыр " лаштыкдам , газетдам сӧралым ышташ манын ,
126:1167  кугурак класслаште тунемше-влаклан ала оҥай , мыскара шӱлышан
126:1168  лукым почыда ыле ? М . Шкетанын йылмыжлан эҥертен , туддеч
126:1169  примерым налын , страницым сӧрастараш тыршыза . чыла районла гыч
126:1170  ӱдыр-рвезе-влак возышт манын , ала иктаж конкурсым увертареда
126:1171  ыле ?
126:1172                              А . Сапаев ,
126:1173                     Сотнур кыдалаш школын туныктышыжо .
126:1174            Волжский район .
126:1175    Анатолий Александровичын ой-каҥашыжым шотыш налын , 1
126:1176  апрель васеш школ илыш дене кылдалтше мыскара конкурсым
126:1177  увертарена . тендан школыштыда лийше иктаж оҥай случайым возен
126:1178  колтеда гын , сайрак ыле . эн-эн чапле , шинчавӱд йогымеш
126:1179  воштылтарыше мыскаралан шергакан авторжым изирак приз вучаш
126:1180  тӱҥалеш .
126:1181    ида юватыл , кидышкыда перо ден ош кагазым налза веле .
126:1182  иктешлымашым 15 апрелыште лекше " кугарняште " ыштена . серышым 8
126:1183  апрель марте колташ тыршыза . вараш ида код !
126:1184                	- 44 -
126:1185    увер чондай
126:1186    теҥгече , 3 мартыште , Шернур поселкышто Донорын кечыжым
126:1187  эртареныт . районысо Йошкар Ырес обществын председательже В .
126:1188  Ивановын мутшо почеш , Шернур кундемыште донор-влак палынак
126:1189  шагалемыныт .
126:1190    отечествым аралысе-влакын кечышт лӱмеш Медведево
126:1191  районысо Пижме каныме рӱдерыште " джентельмен-шоу " лӱман
126:1192  таҥасымаш эртен . тыште вич самырык рвезе шке мастарлыкшым
126:1193  терген . нуно винегретым ямдыленыт , ӱдыр-влаклан пӧлекым
126:1194  ойыркаленыт , да Ӱдырамаш кече дене саламленыт . тыгак ӱскырт
126:1195  уныкалан йомакым каласклаш кӱлын . чӱланат тергымашым кӱлеш
126:1196  семын эртареныт да шарнымашан пӧлекым налыныт .
126:1197    шукерте огыл Провой кундем гыч кандаш еҥ - тӱҥ шотышто
126:1198  Звенигово олаште да Чувашотар ялыште илыше-влак -
126:1199  Свято-никольский черкын священникше отец Владимир дене пырля
126:1200  Арзамас олашке Преподобный Серафим Саровскийын капше
126:1201  кийыме верыш миен коштыныт .
126:1202    Марий Турек районысо фермер-влакын черетан погынымашышт
126:1203  кызытсе кӱлешан йодыш-шамычым решатлымылан пӧлеклалтын ыле .
126:1204  тыште кредитым ойырымо шотышто кугу тума тарванен . кредитым
126:1205  зона шот дене шеледаш пунчалыныт , вес семынрак каласаш гын ,
126:1206  ик верыште илыше фермер группо еда .
126:1207    25 февральыште Йошкар-олаште республикысе , оласе ,
126:1208  районысо газет ден журнал-влакын редакторышт погыненыт ыле .
126:1209  тушто Марий Эл Республикын президентше , правительствыже ,
126:1210  Кугыжаныш Погынжо да газет учредитель-влак дек ӱжмашым
126:1211  луктыныт . окса шотышто кугу нелылыкыш логалмылан кӧра тений
126:1212  икымше март гыч республикыште шуко периодический изданий
126:1213  шуэнракын да изирак кугыт дене лекташ тӱҥалын .
126:1214    элыштына экономика шотышто положений койын нелемеш .
126:1215  тидлан кӧрак калык кучылтмо сатулан да чыла тӱрлӧ услугылан ак
126:1216  эре кушкеш . тидыже почто связьын услугыжымат ӧрдыжеш коден
126:1217  огыл . мутлан , 20 грамм нелытан марте проста серышым колташ
126:1218  калык ден бюджет организаций-влаклан 50 теҥгем тӱлыман , а
126:1219  хозрасчетный организаций-влаклан - 70 . Снг-н эллашкыже колташ
126:1220  шонет гын , 150 теҥгем луктын пыштыман . а Латвийыш , Литваш ,
126:1221  Эстонийыш тылечат шерге - 300 теҥгеш шуеш .
126:1222    шошо ага нер йымалнак . тидым шотыш налын , Морко
126:1223  районышто пасулашке органический ӱяҥдышым талын шупшыктат .
126:1224  тачысе кечылан 179809 тонным лукмо , но але тидат шагал - 54
126:1225  процент гына .
126:1226                	- 45 -
126:1227       марий ешеш мый шочын-кушкым ,
126:1228       улам марий . марла ойлем .
126:1229       кӱлеш лиеш - чием шымакшым ,
126:1230       йӱла почеш согам тойлем .
126:1231       ковай ,  ончалын ӱмбакемже ,
126:1232       ит шоно :  пайремлан чием .
126:1233       марий шӱман чон кумылемжым
126:1234       мый курым мучко наҥгаем .
126:1235          	- 46 -
126:1236    арнян вӱршерже
126:1237    Марий Эл тӱняшке окнам руа
126:1238    ӱмаште , ноябрь  тылзыште ,  Йошкар-олаште Россий
126:1239  Федерацийын йот эл паша министерствыжын представительствыже
126:1240  почылто элыштына ик эн куатле да шуко еҥлан палыдыме
126:1241  ведомствын Йошкар-олаште шке пӧлкажым почмо , мутат уке ,
126:1242  мыланна кугу событий . вара мом ыштат представительствын
126:1243  пашаеҥже-влак Марий Элыштына ? тидын нерген журналист
126:1244  А . Абдулов представительствын 2-шо категориян пашаеҥже
126:1245  Л . Сорокина дене мутланен .
126:1246    - учрежденийыштыда мыняр еҥ пашам ышта ?
126:1247    - чылаже ныл еҥ . вуйлатышына - Вассанов Анатолий
126:1248  Васильевич . тудын алмаштышыже - Долгополов Александр
126:1249  Владимирович . эше кок специалист - мый да Нина Алексеевна
126:1250  Капитонова .
126:1251    - Анатолий Вассанов , мый палем , марий улеш , а молыст ?
126:1252    - мыят марий улам . Марий Турекыште шочын-кушкынам .
126:1253  марла , рушла да англичанла мутланем . Нина Капитоноват марий
126:1254  улеш . тудо Курык марий район гыч . ныл еҥ гыч кумытын марий
126:1255  улына .
126:1256    - представительствыдан тӱҥ пашаже могай ?
126:1257    - мемнан тӱҥ пашана - Марий Эл Республикысе
126:1258  предприятий , организаций-влаклан вес элласе фирме-влак дене
126:1259  кылым ышташ полшаш . тидлан , йодмо почеш , йот эллысе
126:1260  предприятий , фирме-влак нерген информацийым ямдылена .
126:1261    тидын деч посна вес элышке каяш ямдылалтше еҥ-влаклан
126:1262  заграничный паспортым ямдылена , визым налаш полшена .
126:1263    - мутлан , мый Германийыш каяш погынем лийже . ынде мыланем
126:1264  визым налаш Москвашке каяш огеш кӱл , атендан деке толаш лиеш ?
126:1265    - Германийыш каяш погынеда гын , кызытеш Москвашкак каяс
126:1266  логалеш . молан манаш гын , ты элышке каяс шонышо моткоч шукын
126:1267  улыт , сандене ты пашам Германийын Москвасе посольствыжо шке
126:1268  семынже виктара . а моло элышке визым ме тыште ямдылена . мыйын
126:1269  шонымаште , еҥ-влаклан тиде моткоч йӧнан - Москвашке коштын
126:1270  оксам , нервым пытарыме ок кӱл .
126:1271    - тиде пашам тендан представительствыда оксала але яра
126:1272  ышта ?
126:1273    - кеч-могай пашаланат тӱлыман .
126:1274    - визым оформтлыме паша мыняр шога ?
126:1275    - 28 тӱжем теҥге .
126:1276    - вес элласе фирме , предприятий-влак дене вашкылым ышташ
126:1277  шонышо-влак республикыштына шуко улыт мо ?
126:1278    - ятырак манаш ок лий . вет мемнан нерген шукышт эше огыт
126:1279  пале . но ме ӱшанена : жап эртымеке , вес эл-влак дене кылым
126:1280  ышташ шонышо-влак ешаралташ тӱҥалыт .
126:1281    снимкыште : Рф-ын йот эл паша министерствыжын
126:1282  представительствыжын пашаеҥже-влак Л . Сорокина ( шинча )
126:1283  ден Н . Капитонова .
126:1284    Р . Габидуллинын фотожо .
126:1285  	 			
126:1286          	- 47 -
126:1287    марий самырык театр
126:1288    " янлык суд "
126:1289    иленыт ик чодыраште янлык-влак : Маска Матрена
126:1290  Потаповна ( артист Анисья Долгушева ) , Игыже Максий
126:1291  Медведев ( Эдуард Александров ) , Мераҥ Сережа Зайцев ( Эрик
126:1292  Иванов ) , Пире ( Эльвира Евсеева ) , Рывыж иге Лизук ( Ольга
126:1293  Иванова ) , Ур ( Светлана Ягулбаева ) да тулеч молат ... иленыт
126:1294  нуно икте-весе дене келшен , ваш-ваш пагален да йӧратен . нунын
126:1295  дене рвезе Петя ( Владимир Васильев ) келша , туныкта , полышым
126:1296  пуа . но вот чодыраште Шакше айдеме ( Эдуард Чирков ) лектын .
126:1297  тудо рывыж иге Лизукын аважым лӱен пуштын , кок шольыжым
126:1298  пеленже нумал каен , Шордым ( Елена Лукина ) сусыртен .
126:1299    янлык-влакын , эре лӱдын илен , чытышышт кӱрлын , нуно шакше
126:1300  айдемым авырен кучат да , судитлымеке , четлыкыш петырен шындат ,
126:1301  " айдеме зоопаркым " ыштат ...
126:1302    тыге ойлаш лиеш кӱчыкын 28 февральыште Самырык театрын
126:1303  эре уым кычалмаште , кажне гана ончышо-влакым туто пашаж дене
126:1304  куандара . тиде ганат тыгак лие . залыште калык шыҥ-шыҥ ыле .
126:1305  премьерышке ялласе тӱрлӧ школла гыч , марий йылмым тунемше
126:1306  оласе ӱдыр ден рвезе-влак толыныт . Шкетан лӱмеш Национальный
126:1307  театрын артистше-влакат койыт ыле . нуныжым умылаш лиеш : вет
126:1308  шке жапыштыже тиде пьесым нунат модын ончыктеныт , самырык
126:1309  коллега-влакын пашаштым порын аклымашат пайдале .
126:1310    спектакльыште чыла рольым 1 курсышто  тунемше
126:1311  ӱдыр-рвезе-влак модыч , образышке пурасак тыршеныт . чылан гаяк
126:1312  шке шотан , оҥай образым чоҥышт . художник-влак изак-шоляк
126:1313  Сергей ден Юрий Таныгинмытын пашаштым , очыни , поснак кӱкшын
126:1314  аклыман . декораций ден костюм-влак пьесылан келшыше улыт ,
126:1315  чоным сымыстарат . Сергей ден Юра чылажымат шке кид дене ,
126:1316  манаш лиеш , ыштеныт .
126:1317    у сеҥымашым тыланена , таҥ-влак !
126:1318                             В . Егоров .
126:1319       снимкыште :  спектакль гыч сцена .
126:1320               	- 48 -
126:1321    Тюз Пӧтъял кундемыште
126:1322    кодшо арнян Марий самырык театр Пӧтъял школыш унала
126:1323  тольо . самырык артист-влак эн ончыч йоча-шамычым " яндар ден
126:1324  шымавий " спектакльым модмышт дене куандарыст . вара Николай
126:1325  Колядан " сусыр чон " трагикомедийжым шындышт . ончышо-влак
126:1326  тудым воштылын , шӱм вургыж ончышт .
126:1327    кастене ял калыклан кугу концертым ончыктышт . репертуарым
126:1328  спектакльла гыч ужаш-влак , муро , куштымаш , тӱрлӧ мыскара дене
126:1329  темыныт .
126:1330    спектакль-влакым да концертым режиссер О . Г . Иркабаев
126:1331  ямдылен . декораций ден костюм-влаклан эскизым художник
126:1332  Н . Ефарицкая сӱретлен . Самырык театрын толмыжо мыланна пайрем
126:1333  гай ыле . нунылан Пӧтъял кундем калык лӱм дене кугу таум ыштем .
126:1334                 	- 49 -
126:1335    кӱчыкын
126:1336    Государственный Думын амнистий нерген пунчалжылан кӧра
126:1337  октябрьысе туткарын участникше-влакым " лефортово " тюрьма гыч
126:1338  лукмашым Россий пресидент ден правительстве ваштареш
126:1339  виктаралтше икымше ошкыл семын аклыман , очыни . вет шукерте
126:1340  гына огыл сайлыме депутатна-влак паша ыштыме кок тылзе
126:1341  жапыштышт пашадарышт да привелегийышт деч посна амнистий
126:1342  нерген кылдалтше документымак веле кӱктен шуктен .
126:1343    амнистий дене кылдалтше тумаланак кӧра Российын
126:1344  Генеральный прокуроржо А . Казанник отставкыш каен . тиде
126:1345  пашам шукташ А . Ильюшенком шогалтыме .
126:1346    ӱчашен-ӱчашенак , Государственный Думын депутатше-влак
126:1347  шкеныштын тылзаш пашадарыштым федеральный министрын " изи "
126:1348  оклад кугытшо нарымак ышташ кӧнышт . а 1 февраль гыч тудыжо 600
126:1349  тӱжем теҥгемат эртыс . тылеч посна кажне депутатлан машина ден
126:1350  пачер ойыралтыт . а тӱрлӧ льгот нерген ойлыманат огыл .
126:1351    татар-влакын Курултайышт Россий Федераций ден
126:1352  Татарстан коклаште шукерте огыл гына шочшо Договорым кок ий
126:1353  ончыч март тылзын эртарыме референдумын лектышыжлан торешла
126:1354  шогышо документ семын аклен . национал-влакын шонымышт почеш ,
126:1355  Договореш кидпыштымаш Татарстаным кугыжаныш суверенитет деч
126:1356  посна коден .
126:1357            	- 50 -
126:1358    Морко гыч увер
126:1359    парыш толеш , пайдажат лиеш
126:1360    ялыште илыше кажне еш могай-гынат суртвольыкым ,
126:1361  сурткайыкым онча . тудым теле гоч ончен лукташ корма шуко
126:1362  кӱлеш . тунам я пошкудо ялыш налашат кает , я шке кундемыштетак
126:1363  муат , я колхоз правленийыш полышым йодаш ошкылат . вет пале :
126:1364  суртышто ончымо вольыкым сайын пукшет гын веле , тудо кугу
126:1365  лектышым пуа . а лектыш сай лийже манын , роскотат изи огыл .
126:1366  туге гынат еҥ-влак вуйым огыт саке , тӱрлӧ йӧным муын , нелылык
126:1367  гыч лекташ тыршат . тенийысе саман шуко туткарым ыштен гынат ,
126:1368  районыштына вольык изишлан ешаралтын манын , шукерте огыл
126:1369  " морко мланде " газет возен ыле . тидыже , очыни , ынде шке
126:1370  суртышто веле огыл , а школыштат сӧснам , тунам ончымылан кӧра
126:1371  лийын .
126:1372    туныктышо-влакын пашашт лыҥак гынат , ынде нунат вольыкым
126:1373  кертмышт семын ончат . мемнан Кокласола школыштынат ферме уло .
126:1374  тушто сӧснам ончат . нуным пукшаш , фермым эрыкташ черет дене
126:1375  коштыт . а ава сӧснан игым ыштымекыже , туныктышо-влак
126:1376  мӧҥгышткышт сӧснаигым оксам тӱлен налын кертыт . тыге школланат
126:1377  парыш толеш , шке сурткӧргыштат полыш лиеш .
126:1378          	- 51 -
126:1379    школ радио кутыра ...
126:1380    шукерте огыл Кокласола кыдалаш школышто руш баснописец
126:1381  И . А . Крылов нерген радиопередаче лие . тудым руш йылмым да
126:1382  литературым туныктышо Эльвира Михайловна Андреева ямдылен
126:1383  да шкак вӱден .
126:1384    Эльвира Михайловна шкенжын оййогыныштыжо чапланыше
126:1385  баснописец Иван Андреевич  Крыловын  илыш-корныжо ,
126:1386  творчествыж нерген каласкалыш . икмыняр басньыжым лудын
126:1387  ончыктыш .
126:1388    весымат палемдыш : руш баснописецын творчествыжым шымлен ,
126:1389  марий поэт Г . Микай басньым возаш тунемын .
126:1390    ончыкыжымат Кокласола   школышто   тыгай
126:1391  радиопередаче-влакым ямдылаш  шонымаш  уло .  тидыже
126:1392  тунемше-влаклан поэт ден писатель , артист ден композитор ,
126:1393  тыгак моло творческий пашаеҥ нергенат утларак пален налаш
126:1394  йӧным ышта .
126:1395             	- 52 -
126:1396    сылнылык тӱняште
126:1397    кодшо рушарнян ,  27 февральыште ,  эстраде мурым
126:1398  йӧратыше-влак эше ик группо дене лишкырак палыме лийыч . ты
126:1399  гана Йошкар-олаште искусство фестивальын унаже семын Моско
126:1400  оласе кумдан палыме " любе " эстраде группо шке концертше дене
126:1401  куандарыс . чын ойлыш Я . Эшпай лӱмеш Марий кугыжаныш
126:1402  филармонийын директоржо Р . Л .
126:1403  Яшметова : кажне концертыште калык
126:1404  шыҥ-шыҥ ыле . " любе " группын мурыжо-влакым йӧратыше-шамычат
126:1405  Йошкар-оласте шагалынжак огытыл улмаш : молан манаш гын ,
126:1406  залыште шинчаш веле огыл , а шогашат вер уке гаяк ыле .
126:1407  иктешлен , иктым каласаш лиеш : Марий филармоний республикысе
126:1408  калык ынже йокроклане манын , кертмыж семын чылажымат ышташ
126:1409  тырша . а кунам мемнан кундемыш пӱтынь Россий мучко чапланыше
126:1410  ансамбль ден группо-влак толын лектыт , тунамже , мутат уке ,
126:1411  пайрем кумыл утларак нӧлталтеш .
126:1412    снимкыште : сценыште " любе " группо .
126:1413    А . Щербаковын фотожо .
126:1414              	- 53 -
126:1415    криминал увер
126:1416    Козьмодемьянск . толышо-влак нимо да нигӧ дечат огыт лӱд .
126:1417  пытартыш жапыште лийше преступлений-влак нерген лач тыге ойлаш
126:1418  келша . 24 февральыште палыдыме кум преступник 8 март уремысе
126:1419  156 номеран пӧртын ик пачерышкыже виеш пурен да озаже Б-ым
126:1420  нимогай амал деч посна кыраш тӱҥалын . вара тудын паспортшым да
126:1421  145 тӱжем теҥге оксажым нумал каеныт . милций пашаеҥ-влак кок
126:1422  преступникшым вашке муыныт . еҥ погылан кидын ондак
126:1423  судитлалтше , йӱшӧ , 20 ияш С . ден кочывӱд дене аҥыргыше ,
126:1424  пашадыме ӱдырамаш Б . нӧлталыныт . кумшо преступник рашемдалтеш .
126:1425    Курык марий район . 26 февральыште пашам ыштыде коштшо
126:1426  К . ден йолташыжым ( милиций пашаеҥ-влак кӧ ӱлмыжым рашемдат )
126:1427  " кочывӱдым " подылмышт шуын колтен . куш пураш , мом ышташ ? вет
126:1428  кӱсеныште шийвундо - йывылдик . шуко шоныде , " шанс " Тоо-н
126:1429  Озеркаште верланыше кевытышкыже кечывал кечынак пуреныт да 28
126:1430  кленча аракам ( чылаже 82 тӱжем теҥгеш шуеш ) шолыштыныт .
126:1431  преступник-влаклан закон ончылно мутым кучашышт логалеш .
126:1432    февраль тӱҥалтышыште Цермышалыште , " еласовское " тӱшка
126:1433  паян озанлыкыште ороллан ыштыше Д-н . пӧртыштыжӧ , Моско
126:1434  областьысе Веригино ялыште илыше 18 ияш М . визымше классыште
126:1435  тунемше пӧръеҥ йочам ӱдырамаш олмеш виеш кучылтын .
126:1436    Звенигово . 24 февральыште , иктаж 15 шагатлан , Ленин
126:1437  уремысе 49 номеран пӧртын туврашыштыже 1965 ийыште шочшо
126:1438  Г . -ат тыгаяк преступленийым ыштен . ты ганат жертвышке визымше
126:1439  классыште тунемше рвезе логалын .
126:1440    шучко пашам ыштымыштлан шакше преступник-влаклан закон
126:1441  ончылно мутым кучашышт верештеш .
126:1442    Медведево район . 23 февраль кастене йӱшӧ , пашам ыштыде
126:1443  коштшо 17 ияш нолнер-влак
126:1444  Р . А . ден Р . В . райценрысе Чехов
126:1445  уремыште , 15 номеран пӧртын ик пачерыштыже , пайремым шке
126:1446  семынышт эртареныт . нуно шымше класслаште тунемше П . -ам
126:1447  виешленыт . уголовный делам тарватыме .
126:1448    Морко район . 24 февральыште Зеленогорскышто илыше кумло
126:1449  ияш Д . шке мӧҥгыштыжӧ ( Больничный урем , 12 ҥ пӧрт )
126:1450  регистрироватлыме пычал дене шкеж гаяк Ф . -ым оҥышкыжо лӱен
126:1451  пуштын . амалже - сырен кудалтеныт . Д . -ым арестоватлыме ,
126:1452  шымлымаш эртаралтеш .
126:1453    Волжск . 26 февральыште ,  куд  шагат  эрдене ,
126:1454  " марагрострой " объединенийысе Пмк-ште механиклан ыштыше
126:1455  К . -ын пачерыштыже ( Дружба урем , 3 ҥ пӧрт , 74 пачер ) тул
126:1456  ылыжын . следственно-оперативный группо , толын шумекыже ,
126:1457  пачерыште озан колышо капшым муын ( йолжо кылдыме улмаш ,
126:1458  шӱйыштыжӧ - пиктыме пале , капыштыже кӱзӧ дене ыштыме кок
126:1459  сусыр ) . тиде факт почеш шымлымаш эртаралтеш . преступникым
126:1460  кычалыт .
126:1461    Мвд-н с сводкыж почес .
126:1462              	- 54 -
126:1463    серыш , серыш , серыш ...
126:1464    " полшен "
126:1465    икана ремонтно-технический  предприятийын  самырык
126:1466  инженерже , уста рационализатор Гриша Семенов автобусышто лу
126:1467  тӱжем теҥге оксажым йомдарен . тудын волышо кумылжым нӧлталаш
126:1468  манын , йолташыже-влак оксам поген пуаш шонен пыштеныт . механик
126:1469  Теркупшин Иван , яндар кагаз лаштыкым налын , еҥ-влакын
126:1470  фамилийыштым серен , нунын деч 200 теҥге дене оксам погыш .
126:1471  пытартышлан управляющий Хамил Сабитыч деке пурыш .
126:1472    -мый тендан фамилийдам удыралам , - мане механик . - а те
126:1473  мыланем 200 теҥгем пуэда . - вара оксам молан погымыж нерген
126:1474  вуйлатышылан радам дене умылтарен пуыш .
126:1475    - вот тиде коллектив , - куанен шыргыжал , каласыш
126:1476  управляющий да кидшым кӱсенышкыже шурале . - икоян еш дене
126:1477  нигунам , нигушто от йом . тыгак лийман . - но мӧҥгеш кӱсенже гыч
126:1478  яра кидшым веле лукто . вара окнашке ончалын каласыш :
126:1479    - вот мо , Иван Филимонович . мый тыге шонем : еҥ-влак деч
126:1480  оксам погаш шотлан ок тол . Григорий Ильич ала тидым
126:1481  мыскылымашлан шотла .
126:1482    - те , очыни , чыным ойледа , - каласыш механик . - но еҥ
126:1483  ойгыш логалын гын , полшаш кӱлеш . вет тудо илышыште первый гана
126:1484  оксам йомдарен .
126:1485    - те тыге шонеда ? - кидшым лупшалын , мане начальникет . - а
126:1486  ну-ка , мый декем инженер Самосадкиным ӱжса !
126:1487    механик инженерым ӱжын кондыш .
126:1488    - колыштса-ян , Самосадкин , тендан дене Григорий Ильичын
126:1489  рацпредложенийже пӧрдалеш , - мане управляющий .
126:1490    - тудо але марте огешат пӧрдал ыле , - ылыж кайыш инженер .
126:1491  - мый тыланда мыняр гана ончыктенам , а те эре чыталташ йодында .
126:1492    - ит когарге , - мане начальник . - тунам эше жапше шуын
126:1493  огыл ыле а ынде лацеш толеш . теве тиде рацпредложенийым налын ,
126:1494  эрла министерствышке шикшалт . приниматлыкташ тырше . усек ?
126:1495    ик тылзе эртымек , управляющий шкеж деке механикым
126:1496  ӱжыктышат , ойла :
126:1497    - мыйын лӱм дене инженер Цеменовым саламлыза ! тудын
126:1498  рацпредложенижым сайлан шотлымо . эше каласе : тудлан пӧлек
126:1499  шотеш лач лу тӱжем теҥге оксам пуэна .
126:1500                                 В . Афанасьев .
126:1501       Параньга район ,
126:1502       Усола .
126:1503            	- 55 -
126:1504    куандарыше концерт
126:1505    Кугунур ялыште концерт лийшаш нерген увер шарлымек ,
126:1506  калык пеш куаныш . вет пытартыш гана тыште кунам концертым
126:1507  онченыт , очӱни , шукыҥжо монденыт . клубыш калык эркын погынаш
126:1508  гына тӱҥале , Марий радион пашаеҥже В . Кольцов толынат лекте .
126:1509  кугурак ийготан-влак дене икмыняр жап мутланымеке , самырык
126:1510  тукым декат ойым вашталташ лишеме . ме шкенан йокрок илышна
126:1511  нерген нимом шылтыде каласкален пуышна . тиде жапыштак лудаш
126:1512  йӧратыше-влак сцене воктен тӱрлӧ марла книгам налын кертыт ыле .
126:1513    сценыште " кугарня " газетын пашаеҥышт , тыгак " ямде лий "
126:1514  газетын редакторжо В . Крылов ден радио пашаеҥ В . Кольцов
126:1515  калыклан моткоч келшышт . чылажымат ужаш лийын : мыскара , муро ,
126:1516  тӱрлӧ марий сем-влак . Анфиса Чикаева-эманован " ломбо " мурыжо
126:1517  калыкын чонешыжак логале .
126:1518    но чаманен каласаш логалеш , вет те чыланат марла возеда ,
126:1519  марий мурым муреда , а молан вара марий вургемым огыда чий ?
126:1520  туге гынат моткоч кугу таум каласыме шуеш .
126:1521    " кугарня " пашаеҥ-влак , тендан деке эше ик йодмаш лиеш :
126:1522  ида мондо мемнам , яллашке чӱчкыдынрак лектын коштса . мемнан
126:1523  декат пагален ӱжына . куандарыза калыкым у муро да сем-влак
126:1524  дене .
126:1525    пашада ушнен шогыжо !
126:1526                               Т . Савельева .
126:1527       Советский р-н ,  Кугунур ял .
126:1528          	- 56 -
126:1529    увер-вувер
126:1530    эх , киеда вет возгален манеш-манешым
126:1531    тыге тӱҥалмемлан вуеш ида нал . " осал деч сакленак шого "
126:1532  ( " кугарня , 2-шо ҥ ) материалым лудын , тыгай шонымаш шочо . ты
126:1533  марте тыланда серышым возашат шонен омыл ыле да ,
126:1534  Ю . Артамоновын " чодыра юзо " повестьше кумылем тарватыш ,
126:1535  вашмутым пуаш кумылаҥым . " чодыра юзым " лудымат , " ну ,
126:1536  Артамонов йолташ ! ну , редакций пасаеҥ-влак ! куандарышда ! "
126:1537  манме шуо . авторын фантазийжылан , сайын да сӧралын шонен
126:1538  моштымыжлан куанен ӧраш веле кодеш . лийын ма , уке ма , но
126:1539  чонлан каньысырын чучеш , ынем ӱшане . тиде серымыда ик жап тӱҥ
126:1540  редактор уке пагыт годым возгалымыдам шарныктыш . шарнеда дыр ?
126:1541  тунамат , лудын лектымат , чонлан шокшын чучо да логар аҥыш кочо
126:1542  комыля толын шинче . пуйто редакций пашаеҥ-влак ӱмбакем лавыран
126:1543  да шокшо вӱдым оптальыч . " йӧра , шкендам огыда пагале гын , меже ,
126:1544  лудшыда-влак , мо дене титакан улына " , шоналтышым . тыгай " паша "
126:1545  шотышто ожно кувавам " вожылмаш " манеш ыле .
126:1546    мый ом пале , кӧ тугай Ю . Косатан . но возымыжым шергалын ,
126:1547  тугела чучеш : Юра ынде ,  вуйгоҥгыра-влакым поген-поген
126:1548  ( " кугарня " , 34-ше ҥ ) , йӧршын уш
126:1549  гыч тарванен . такшым авторым
126:1550  умылаш лиеш . кызытсе жапыште " чернуха " манмет илаш сайынак
126:1551  полша . йодмо шуеш : мемнамат вара уш гыч тарватынеда мо ? уло
126:1552  коклаште сайын возымыжат . мутлан ,
126:1553  " Марина - мужаҥче " ( " кугарня " , 36-шо ҥ ) . куанаш веле
126:1554  кодеш - марий кокластат уста еҥ уло .  чынжымак , оҥай материал .
126:1555    такшым , тӱҥ йодышем редакций пасаеҥ-влаклан пуынем ыле :
126:1556  " можыч , сита " чернуха " манметым возгален орланаш ? " мый умылем ,
126:1557  " кризис жанра " манметат лиеда . очыни , шукыж годым у ий
126:1558  тӱҥалтышыште . увер-влакат шагал толыт , ешартышлан , пайрем
126:1559  почеш пайрем . вуят яндар огыл , а мом-гынат возаш кӱлеш .
126:1560    ӧпке мутым шуко возышым гын , вуеш ида нал .
126:1561    мемнамат , лудшо-влакым , пагалаш кӱлеш , шонем . ме .
126:1562  мӱндырнӧ илыше-влак , тендан деч у деч у уверым вучена , а те ,
126:1563  марий манмыла , манеш-манешым возгален киеда .
126:1564    такшым , возымыдат икте весе деч сай , ойыртемалтыт . налаш
126:1565  теве " колымаш дене вашлиймашымак " . лудшо-еҥ умылыжо манын ,
126:1566  кусарыше шуко тыршен , сайын да куштылгын келыштарыме , лудашат
126:1567  оҥай . мый шкеже кокыншо страницым тӱҥалтыш гыч мучаш марте лудам .
126:1568   мӱндыр кундем гыч толшо уна-шамыч деч интервьюат оҥай .
126:1569  мутлан , финн студент-влак нергенак
126:1570  ( " кугарня " , 45-ше ҥ ) . оҥайын
126:1571  возымо . пеш чот кӱлыт этнографический сынан материал-влак . эстон ,
126:1572   финн , вепс , мордва да моло родо-тукым калык-влак шотышто
126:1573  материалым ышташ гын , пайдале лиеш ыле , очыни .
126:1574    ик могырым ме шкежат , лудсо-шамыч , газетышкына сай уверым
126:1575  возгален шогаш тӱҥалына гын , тудын тӱсшӧ вашталтеш ыле . тольык
126:1576  возашыжат усталык манмет кӱлеш . а тудыжым юмо кӧлан пуен ,
126:1577  кӧлан - уке . санденак Ю . Косотан йолташын мутшым шарналтемат ,
126:1578  эрдене кынелын , эн ондак тыге пелештем : поро Кугу юмо ,
126:1579  манеш-манеш деч сакленак шого .
126:1580    тыгерак почкалтара Пошкытр вел Соказа марий О . Янсубин
126:1581         	- 57 -
126:1582    сай возымылан - газетыште вер
126:1583    18 февральын " кугарня " газетыште " муро мыскарам ойлаш ? "
126:1584  рубрике пелен " южгунам шонем " вуймут дене самодеятельный автор
126:1585  Николай Ивановын сӱрет дене сӧрастаралтше , кӱчык мыскара
126:1586  корнылаже савыкталтыныт ыле . теве ынде тиде пасаланна верчынак
126:1587  ӧпке-сапкам колаш перна . мыскара сӱретыште " ну , молан тый
126:1588  вараш кодынат ? " муро шомак келыштаралтын . тидланже " шочмо
126:1589  вер " ансамбльын вуйлатышыже Валерий Семенов изишак нелеш
126:1590  налын . садлан пагален ойлена : " Валера да " шочмо вер "
126:1591  ансамбльын уцастникше-влак , вуеш ида нал " .
126:1592    марий искусствышто музыкальный пародий жанр але уке дене
126:1593  иктак . ала мыскарам ышташыжак вожылына ?
126:1594    " южгунам шонем ... "  мыскара  корнылан  авторжо ,
126:1595  самодеятельный композитор , мурызо Николай Ивановын тыге
126:1596  мастарын мутым радамлен моштымыжлан марий сылнымутчо-влак поро
126:1597  шомакым каласышт . кажне еҥ , шона гынат , тыге сайын возен огеш
126:1598  керт . а сай возымылан газетыште эре вер лийшаш . иктаж
126:1599  йоҥылышна лийын гын , Николай Иванов нелеш ок нал , шонена .
126:1600    ме тыге кутырен келшышна : " муро мыскарам ойлаш ? "
126:1601  рубрикынам конкурсыш савыраш . кӧ марий композитор-влакын муро
126:1602  семыштлан эн сӧрал шомакым келыштара , тудо сеҥышыш лектеш .
126:1603  могайрак тудо лийшаш ? тидым палашланда " ямде лий " газетын
126:1604  редакторжо , поэт Василий Крыловын йӧнештарыме мут корнылажым
126:1605  темлена :
126:1606    эре мыйын ушыштем ,
126:1607    эре мыйын ушыштем
126:1608    чевер маке пеледыш .
126:1609    маке манмым колытат ,
126:1610    ойлат мыйым " наркоман " ,
126:1611    кӧжым судыш пуыман ?
126:1612    сеҥышыш лекшылан приз шотеш - яндар йӱкан гитара ! ушныза
126:1613  конкурсышкына .
126:1614    тидын дене мучашлена , сайын кодса манына .
126:1615           	- 58 -
126:1616    айста уэш вашлийына , чыла-чыла шарналтена " чыла эрта ,
126:1617    кеч-можат ломыжыш савырна . шарнымаш гына
126:1618  айдеме чонеш курымешлан кодеш " , - манеш калык .
126:1619    теве карточкым ончалза-ян ! нунын кокласте шукышт уке
126:1620  улыт , а шарнымаш садак ила . кӱчык илышым иленыт ма , кужум -
126:1621  шке ӱмырыштым чаплын шуктеныт , илымышт годым шуко-шуко сайым
126:1622  ыштен коденыт .
126:1623    а илышышт ? кызытат нуно мемнан коклаште улыт . иктышт алят
126:1624  пашам ыштат , весышт пенсийыш лектыныт . чылаштымат школышто
126:1625  тунемше марий ӱдыр-рвезе-влак порын шарнат , нунылан ӱмыр
126:1626  мучкышт тауштен илат : шинчымаш тӱняш первый ошкылым ышташ
126:1627  полшымыштлан , вияш илыш корным ончыктымыштлан .
126:1628    снимкыште кӧмыт улыт ? Йошкар-ола педучилищын марий
126:1629  отделенижым 1956 ийыште тунем пытарыше-влак . ончылно нунын
126:1630  туныктышыт шинчат ( пурла тӱрысӧ ӱдыр деч посна ) . шола тӱрыштӧ
126:1631  - Николай Николаевич Утробин , мемнам эреак сӱретлаш да
126:1632  туныктымо сомыл деч посна художник лияш туныктен . воктенже
126:1633  Петр Алексеевич Кашков шинча . марий йылме учебникын
126:1634  авторжо . школышто ме тудын книгаж почеш тунемын улына , а
126:1635  педучилищыште шочмо йылмым йӧраташ да пойдараш туныктыш .
126:1636  нылымше - завучна . ош пинчакан да шинчалыкан пӧръеҥ - Изенкин
126:1637  Виталий Ильич , математик . тунам илыш пешакак йӧсӧ ыле .
126:1638  шеҥгечын , мӧҥгӧ гыч , полшышо уке . аца-ава трудоднялан
126:1639  нимом-нимом налын огытыл , пашкарлан пашам ыштеныт . а мыйын
126:1640  ачамжат лийын огыл . 14 теҥге стипендийым ваш марте низаштат
126:1641  шукташ ок лий ыле . кызытат шарнем : Ятман ялем гыч пычкемыш
126:1642  денак лектамат , Йошкар-олашке коло меҥгым йолын топкем ыле .
126:1643  вачӱмбалне - котомка , тушто - кинде , пареҥге , шӧр-торык ...
126:1644  тиде - арняш кочкыш . арня эртен кайыш - адакат мӧҥгӧ . тугак
126:1645  йолын . Виталий Ильич кузе мемнам чаманен ончыш . тудо шотлаш
126:1646  да шукемдаш веле огыл - илашат туныктыш , стипендий ок сите
126:1647  гынат , а южышт налынат огытыл , училищым коден каяш ыш кӱштӧ .
126:1648  тау ! ӱмырешем ом мондо ! молыштат тыгак шонат дыр .
126:1649    тӱсленрак онцалза-ян карточкым ! 18 - 19 ияш ончыкылык
126:1650  туныктышо-влак шогат . могай тушто ончыкылык ? кок тылзе гычак
126:1651  Марий республикын тӱрлӧ школлаштыже 1 - 4 класслам туныкташ
126:1652  тӱҥальыч . мылам гын , Роҥго район ( кызыт Советский ) ,
126:1653  Мананмучаш шымияш школышто кокымшо классым пуышт . школ
126:1654  директор дене тыге палыме лийым .
126:1655  " лӱмет кузе ? " - йодо . " Юрий
126:1656  ман да йӧра " , - маньым . " уке ,
126:1657  тыге ок лий ! - тӧрлатыш тудо . -
126:1658  классыште тыге палыме лият гын , тунемше-влак песак вашке
126:1659  вачӱмбакет кӱзен шинчыт " .
126:1660    а кызытеш , картычкыште , ме пырля улына . 1956 ий . пытартыш
126:1661  гана . шарнен илаш манын , педучилище ваштареш верланыше Икымше
126:1662  школ садеш возалтынна . ӱмбалнына - эн чапле вургемна . тунамсе
126:1663  жаплан . мыйын гын пинчакемат уке ыле . ик йолташ жаплан пуыш .
126:1664  могай ме яндар да ару улына . тӱжвал тӱс денат , кӧргӧ чон
126:1665  денат . рвезе-влакым манаш гын , ни тамак пушым , ни арака тамым
126:1666  пален онал . ӱдыр-шамычын чылаштын - кужу-кужу ӱплапка .
126:1667  кӱчышкыштат , шинчашкыштат , тӱрвышкыштат , нимогай чия логалын
126:1668  огыл . шӱм-чоныштышт первый йӧратымаш ылыжын . но тиде сылне
126:1669  шижмашым луктын ончыктен огытыл - тунемашак тыршеныт ...
126:1670    ой , шарнымаш , шарнымаш ... могай тый ӱчызӧ улат улмаш .
126:1671  туныктышо-влакын лӱмыштым веле мо , пырля тунемме йолташымат
126:1672  мондыктет ... кушто улыда ? йӱкдам пуыза !
126:1673    тиде картычкысе гаяк айста эше ик гана вашлийына , уэш
126:1674  тыгак возалтына да чыла-чыла шарналтена : кӧ кузе илен ? кунар
126:1675  шочшан да уныкан лийын ? шке ӱмырыштыжӧ мом сайым ыштен шуктен
126:1676  да мо ӧрдыжеш кодын ? вара шарнымаш книгам возена . мыланна
126:1677  тидым ышташ " кугарня " газетын журналистше-влак полшат шонем .
126:1678    тек тиде вашлиймаш шӧртньӧ гаяк лиеш . акше дене .
126:1679    картычкыште ала-могай амаллан кӧра чыланжак лектын
126:1680  огытыл . теве кӧ уке : Генадий Каравайцев , Елена Сидорова ,
126:1681  Зина Романова , Рая Васильева , Зина Крылова , Юлия
126:1682  Мальцева , Василий Коротков , Валя Кузнецова , Илья
126:1683  мамаев ... молыштым адакат ом шарне .
126:1684    картычкыште кӧ шкенжым да йолташыжым пала -
126:1685  чылалан-чылалан увертараш йодам : вашлиймаш 1994 ий 2 июльышто
126:1686  10 шагатлан Йошкар-оласе педучилищыште лиеш . кӧ толын ок керт
126:1687  - тек икшывышт толыт , ача-авашт олмеш картычкеш возалташ
126:1688  шогалыт , яра вер ынже код . шонымыдам да кумылдам вошт почын
126:1689  колтен , тыгай адрес дене возен колтыза ... .
126:1690                                   Ю . Артамонов .
126:1691           	- 59 -
126:1692    илет-шӱлет , марий ял ?
126:1693    кызыт нигӧлан да нимолан ӱшанаш ок лий
126:1694    мемнан ты вашмутланымаш - ял калыкын тачысе чон йӧсыжӧ ,
126:1695  эрласе азапше нерген . кушко ме ынде каена ? мо лиеш мемнан дене
126:1696  ик ий гыч , кок ий гыч ? властьым кучен илыше вуйлатыше-влак
126:1697  тутыш ойлат : " элыштына каен шогышо процессым ынде мӧҥгеш
126:1698  савыралаш ок лий ... " могай вара тиде процессше ? мом ончыкта
126:1699  " мӧҥгеш савыралаш ок лий " манмыже ? тидын да ялысе илыш нерген
126:1700  шкенан корреспондентна Куженер районысо " знамя " колхозын
126:1701  председательже К . В . Захаров дене мутлана .
126:1702    - Константин Владимирович , калыкыште ятыр колаш логалеш :
126:1703  ожнырак сайын илыме . чыла ситен , акат шулдырак ыле . тенийысе
126:1704  саман , чынжымак , ял калыклан пеш шуко нелылыкым конден . молан
126:1705  тиде тыге лийын , кузе шонеда ?
126:1706    - мутат уке , ончыч , " коммӱнизм " годым , сайынрак илыме . а
126:1707  мо шот дене ме удан илышаш улына ? Ельцин кум ий ончычак
126:1708  Российысе калыклан чапле илышым сӧрен да тыге манын ыле : "
126:1709  акым эшеат кугемдат гын , товатат , мый рельс ӱмбак возам " . но
126:1710  илыш кажне кечын нелырак лиеш . эше пырт чытыза , маныт мыланна .
126:1711  мыняр жап лиеш вара чытен илашыже ?
126:1712    пытартыш кок ий жапыште реформым эртарен шогышо тӱҥ еҥже
126:1713  Егор Гайдар лийын . ак шотышто тыгай кугу умылыдымашым
126:1714  шочыктен , ынде нимом ышташ ӧрын да паша гыч лектын каен . йӧра
126:1715  эше каен . молан кайымыжым теве кузе умылтара : " правительствын
126:1716  шуко пунчалже дене мый ом келше " . элыште тудын политический
126:1717  рольжо утыр иземеш . чынак , Егор Гайдарын ыштыме " выбор
126:1718  России " блок 12 декабрьыште эртыше сайлымаш годым сеҥышыш
126:1719  лектын кертын огыл . молан сеҥен огыл ?
126:1720  шкеже тыге манеш : " кызыт
126:1721  мартеат виян социальный класс шочын огыл ( виян социальный
126:1722  классшылан тудо буржуазийым шотла ) , тудо реформо курсым сайын
126:1723  поддерживатлен кертеш ыле . шуко калыкше ( 20 - 25 процентше )
126:1724  сайын илаш тӱҥалын , тугеже реформын йӧнжым кучылт моштен . но
126:1725  тиде 20 - 25 процент калыкшат сознательный реформатор касакын
126:1726  политический эҥертышыже лийын шуын огыл " .
126:1727    " реформын " тӱҥ задачыже - у классым - буржуазий классым
126:1728  ышташ ? но кузе ышташыже ? приватизаций ,
126:1729  спекуляций вияҥ шогымо ,
126:1730  тыглай калыкын пеш писын йорлешт толмыж кӱшеш мо ? але
126:1731  государственный погым кушко лийын , тушко шалатыл шогымо дене ?
126:1732  шоналтыза теве : 40-ше ийла тӱҥалтыште , Кугу Отечественный
126:1733  сар каен шоген гынат , мемнан элын эн шуко шӧртньыжо лийын .
126:1734  1984 ийыште шӧртньӧ шапаш ятыр тонн дене шотлалтын . ынде кушко
126:1735  чыла каен пытен ? государствын парымже эре кушкеш . Россий
126:1736  кызыт западлан шулдо сырьем шупшыктен шӧгышо элыш савырнен .
126:1737  тыгай кугу поянлыкым шкенан чот вияҥше промышленность дене
126:1738  кузе шот дене кучылт шогаш огыл ыле ? ! тугеже сырьем Западыш
126:1739  колтен шогымо дене кӧ-гынат пеш кугу парышым налеш .
126:1740    элын промышленностьшо шаланен шуын , манаш лиеш . завод ден
126:1741  фабрик-влак шогалыныт . южыжо пашам ышта гынат , пел куат дене
126:1742  веле .
126:1743    - а могайрак сӱрет кызыт ялыште ? мутлан , тендан
126:1744  озанлыкыштак .
126:1745    - моткоч чот йӧсӧ кызыт ял калыклан . колхоз ден
126:1746  совхозласте илыш шогалын , манаш лиеш : горючий , шапаш ужаш уке ,
126:1747  шошо агам кузе эртарен колташ - огына пале . минеральный
126:1748  ӱяҥдысат уке . колхоз-влак сентябрь-октябрь годсек пасадарым
126:1749  огыт нал . вольык шагалемеш . кодшо ийын шӧрым , шылым эл мучко
126:1750  25 - 27 процентлан шагал ыстен налме .
126:1751    - Константин Владимирович , тендан шонымаште , молан вара
126:1752  тыге нелын ила ял ?
126:1753    - тӱҥ амалже теве могай : ял озанлык продукцийлан ак пеш
126:1754  шулдо . а продукцийым ыштен налаш кучылтмо энергий , горючий ,
126:1755  моло ресурс моркоч шерге . кок ий жапыште шӧрлан закуп ак 69
126:1756  пачаш кугемын , ушкал шыллан - 55 пачаш , сурт кайыклан - 180
126:1757  пацаш . кокла шот дене онцалаш гын , чыла ял озанлык продукций
126:1758  80 пачаш шергештын .
126:1759    тыгодымак промышленность , шке монопольный положенийым
126:1760  кучылтын , дизельный топливылан акым 793 пачаш кугемден ,
126:1761  бензинлан - 574 , азотный ӱяҥдышлан - 291 , автомобильлан
126:1762  270 - 430 пачаш , Мтз-52 тракторлан - 250 , шурно погышо
126:1763  комбайнлан - 450 пачаш . чумыр налаш гын , промышленный сату 350
126:1764  пачаш шергештын .
126:1765    чыла тидлан верч кызыт колхоз ден совхоз-влак йӧршеш
126:1766  шаланен шуыныт . ссудым налмылан кӧра банкыште мемнан парым
126:1767  утыр кушкеш . ссудылан пеш кугу процентым кӱрыт . май марте
126:1768  районысо пел озанлыкшын парымже тунарыш шуэш , тудо чумыр тӱҥ
126:1769  фондын акшымат вонча . но эн чот лӱдыкшыжӧ теве мо : кызыт
126:1770  производствым уэмден шогаш , у техникым налаш нимогай йӧн уке .
126:1771  техника утыр шолдырга . капитальный строительство ок кай , тӱҥ
126:1772  средства ок уэмдалт . оралте тоштем шога . пасуласке
126:1773  органический ӱяҥдышым шагал шупшыкташ тӱҥалме . минеральный
126:1774  ӱяҥдышым налаш шерге , садлан тудым ситышын кучылтмаш уке . кум-
126:1775  ныл ий ончыч ик гектар мландыш 150 - 200 килограмм минеральный
126:1776  ӱяҥдышым шавыме гын ( а Германийыште , Голландийыште 700 - 1000
126:1777  килограмм дене луктыт ) , кодшо ийыште улыжат 59 клограмм дене
126:1778  логалын . тений тынарыжат шавен огына керт . тугеже чапле шурно
126:1779  нерген шоныманат огыл . кок ий запыште ял озанлык 20 ийлан
126:1780  мӧҥгеш чакнен . тидым вараже поктен шуаш манаш веле .
126:1781    - реформо верч шогышо южо еҥже мемнам ӱшандараш тӧча : 1913
126:1782  ийыште Россий поян ыле , манеш . тунам шурно лектышат 6 - 7
126:1783  центнер гына лийын . иктат шужен шинчен огыл ...
126:1784    но вет тунам олаштыже 8 - 12 процент калык гына илен . а
126:1785  кызыт , мӧҥгешла , ялыште тынар калык веле кодын . шурно лектыс
126:1786  кызыт 6 - 7 центнерыш вола гын , илен лекташ ок лий , мландылан
126:1787  нимогай частный собственностят ок полшо .
126:1788    ӱмаште правительстве валюта дене Москолан Голландий гыч
126:1789  сырым , Прибалтика гыч шылым , колбасам , Польшо гыч пареҥгым ,
126:1790  Китай гыч сакырым наледен . тыгодымак шке продукцийым нигуш
126:1791  чыкаш ӧрын илена . лӱмынак тыге ыштеныт : шке элысе ял озанлык
126:1792  продукцийлан акым волташ маныҥ .
126:1793    - олаште веле огыл , ялыштат приватизаций шыҥдаралт толеш .
126:1794  мом тудо пуа ? мо дене тудыжо пайдалырак ?
126:1795    -кок ий жапыште каен шӧгышо приватизаций кӧлан сайым
126:1796  ыштен , кӧлан гын удам . шыл комбинат , ӱй завод-шамыч ынде
126:1797  акционер обществе лийыныт . шылым , шӧрым нуно могай ак дене
126:1798  шонат , тугай дене налыт . теве Йошкар-оласе шыл комбинат тений
126:1799  1 январь гыч чонан нелыт дене ончымаште ик килограмм тӱкан
126:1800  шолдыра вольыкым 650 теҥге дене налеш . но тиде эн кӱкшӧ
126:1801  упитанностян вольыкым тыге . каҥгарак вольык тиддеч шулдын кая .
126:1802  оксам озанлыклан шӱшкылмӧ нелыт почеш ик килограммлан 1000
126:1803  теҥгем тӱла . а кевытлашке тудо ушкал шылым 2200 - 2400 теҥге
126:1804  дене колта , колбасам - 4500 - 5000 теҥге дене .
126:1805  тыге пел парышыже
126:1806  шыл комбинатеш кодеш . арам огыл кодшо ийыште тудо миллиард
126:1807  теҥге утла парышым налын . 150 - 200 еҥлан тынар . пашадарышт
126:1808  мынярыш шуэш , тидым огыт ойло , шкешт деч моло нигӧ ок пале .
126:1809  господин Крутько тыгай приватизаций годым ик идалык гыч ынде
126:1810  пел республикым шканже налын кертеш дыр . вет предприятийын тӱҥ
126:1811  фондшым 1983 ийысе ак дене гына шотлат .
126:1812    - колхоз ден совхоз-влак кодшо шыжым эллан пырчым 51 - 70
126:1813  теҥге дене ужаленыт . высший сорт ложашым ик килограммжым
126:1814  240 - 260 теҥге дене кызыт ял калыклан ужалат . ик сукыр кинде
126:1815  кевытыште 200 теҥгемат вончен . Параньгаште гын 270 теҥгеш
126:1816  кӱзен каен , маныт . сукыр киндыже 800
126:1817  грамм нелытан веле . кушеч вара тыгай акше лектеш ?
126:1818    - ончыч акым регулироватлаш Москваштат , республикыштат
126:1819  лӱмын Государственный комитет лийын . ынде уке , витне . но
126:1820  кунам-гынат акым тергыше , акым ыштыше комитет лиеш , шонем .
126:1821    весымат палемдаш уто огыл : озанлык-влакым кызыт пеш кугу
126:1822  налог дене йӧсландарат . налогшо могай гына уке . пашадар фонд
126:1823  гыч 21,6 процентым пенсий фондыш колтена , 9,63 процентым -
126:1824  медицинский страхованийлан , 1 - милицийлан , 2 - калыклан паса
126:1825  верым ситарыме фондыш , 1 , 3 - акым регулироватлыме фондыс , 12 -
126:1826  подоходный налоглан , 1 , 5 - корным кучылтмылан . тылеч посна
126:1827  продукцийым ужалыме деч ешартыш аклан 10 гыч 26 процент марте
126:1828  налогым тӱлена . 1 январь гыч эше вес тӱрлӧ налогым шонен
126:1829  луктыныт . продукцийым ужалыме деч 3 процент спецналогым налаш
126:1830  тӱҥалыныт . пасадар фонд гычак эше 1 процент налогым
126:1831  транспортлан налыт . чыла шотлен лукташ гын , пашадар фонд гыч
126:1832  чылаже 48 , 53 процент налогым тӱлена , а продукцийым ужалыме
126:1833  окса гыч 15 - 30 процентым . ӱмаште продукцийым ужалыме дене 160
126:1834  млн . теҥге оксам налме . тышеч пасалан тӱлымӧ фондыш 65 миллион
126:1835  теҥге каен , налоглан - 28 млн . теҥге .
126:1836    - эртыше ийлан колхозын экономикыжым лончылен лекмек ,
126:1837  тыгай йодыш шочеш : элым вуйлатыше-влак кушкен эше
126:1838  производствылан тыге тупынь лийыт ?
126:1839    - тидым каласаш йӧсӧ , молан манаш гын , тыглай калык нунын
126:1840  шонымыштым , ончыклык " планыштым "
126:1841  нигузеат пален ок керт . шкешт
126:1842  ойлат гына , раш вашмут нигунамат лийын огыл да огешат лий ,
126:1843  шонем .
126:1844    - ончылно шошо ага вуца . кузе ӱдаш тӱҥалаш шонеда ?
126:1845    - тиде кызыт эн неле йодыш . ме нимом ышташ ӧрын улына , а
126:1846  кӱшыл властьлан тиде ок кӱл , шке коклаштышт нигузе эше верым
126:1847  шеледен огыт шукто . но элыште кризис утыр келгыш кая .
126:1848  Гайдарын ойлымыжлан ӱшанаш гын , ял озанлык продукцийым ыштен
126:1849  налше-влаклан кодшо ийыште государствын 7 , 6 триллион теҥге
126:1850  парымже кодын . бюджет дефицитат лач тынарак .
126:1851    - Константин Владимирович , моткоч ӧрыктарыше цифр-влакым
126:1852  ойледа . ӱшанымылат ок чуч . туге гынат ончыклыклан ӱшаным огына
126:1853  йомдаре , шонем .
126:1854    - ӱшан ? кызыт нимоланат ӱшанаш огеш лий ,  кажне
126:1855  йолтошкалтышыште кажныже шойыштеш . ӱшан лач шканнак веле :
126:1856  тыршен ыстет гын веле , ала-могай лектшыш шуаш лиеш .
126:1857    - Константин Владимирович , вашлийын мутланаш жапым
126:1858  ойырымыланда тау . пашада ушнен толжо . илышна ончыкыжым ала
126:1859  сайрак лиеш , тунам вара вашмутланымашнамат веселаракым ыштена .
126:1860    -тау тыландат .
126:1861    снимкысте : Куженер  районысо  " знамя "  колхозын
126:1862  председательже К . В . Захаров .
126:1863              	- 60 -
126:1864    пашадар уке . мом ышташ ?
126:1865    да , эртыше кечылаште лийше чылаштланат пеш кугу
126:1866  тургыжланымашым , эсогыл изи огыл эҥгекым кондыш . шоҥгырак-влак
126:1867  дене кутырыма гыч раш пале лие : тыгай йӱштӧ игече мемнан
126:1868  кундемыште шукертсек лийын огыл . очыни , тидлан кӧрак калык
126:1869  изиш лыпланыме гай лийын улмаш , санденак телылан пеш кӱлынжак
126:1870  ямдылалтмат огыл . пӧлемым ырыкташ полшышо прибор-влакым цӱктен
126:1871  коден , пожар лийме лӱдыкшат уло ыле . а южо вереже пуч-влак ,
126:1872  йӱштым чытен кертде , эксыде пудештылыныт . тыге йӧршеш шокшо
126:1873  деч посна шинчашат логалын . олаште кузе-гынат ты йӱштӧ кечылам
126:1874  илен эртарышна гын , ялысе калыклан поснак неле ыле . лач тыгай
126:1875  йӱштӧ кечылаштак ме Куженер районысо " знамя " озанлыкыш миен
126:1876  коштна . ялысе калыкын нелылыкшым ме тыште эше ик гана ужна .
126:1877    Руш Шой села воктене комплексыш мийымекына , мемнам
126:1878  кумылдымыракын вашлийыч . комплекс начальник В . М . Кожанов
126:1879  ончычшо кутырашат тореш лие , но тау озанлык вуйлатыше
126:1880  К . В . Захаровлан : тудо
126:1881  ончылгочак мийымына нерген телефон дене
126:1882  увертарен да Валерий Михайлович деч комплекс , тусо илыш ,
126:1883  паша тургым нерген палдараш йодын .
126:1884    комплекс оза дене мутланыма гыч пале лие : вольыклан
126:1885  пукшаш корма огеш сите . конешне , пукшен ончыян 11200 вуйым . а
126:1886  тидыже вет чыла тӱкан шолдыра вольык ! силос кок-кум арнялан
126:1887  веле ситышаш , санденак олымым пошкудо озанлык-влак деч налыт .
126:1888  фураж йӧршеш уке , тудым Марий Турек районласе озанлыкла гыч
126:1889  шупшыктат . Валерий Михайлович тыгай полышлан тау мутым
126:1890  ойлыде ыш чыте .
126:1891    комплексысе вӱталаште ончен коштмо годым чыла вережат
126:1892  эскеренрак тошкышташ тыршышна . молан манаш гын , лампычке-влак
126:1893  огыт йӱлӧ , а вашталташ нимо дене - уке . животновод-влак дене
126:1894  ты шотышто кутырымо годым воштылынрак , но тунамак тургыжланен ,
126:1895  " ынде ме тыште йолшӱм дене чылажымат ышташ тунемынна " манын
126:1896  ойлышт .
126:1897    мемнан фотографна моткоч шуко " огай " , но тунамак
126:1898  тургыжландарысе сюжетым муын ыле . фотопленкыш кеч-мыняр вожаш
126:1899  тыршыш гынат , арам : пычкемышлан кӧра чылажат шемын лектын . лач
126:1900  ик вӱташте веле теве ты снимкылам ыштен керте .
126:1901    икымшыштыже те транспортер лакыште кылмен шичше терыс
126:1902  орам , весыштыже вӱтан кӧргӧ могырысо окналам ужыда .
126:1903  В . М . Кожанов тыгай сӱретым теве тыгерак умылтарыш :
126:1904    -комплексым ыштымылан 20 ий . пырдыжысе кермыч йӱр вӱдеш
126:1905  сакыр гай шула , чыла вере шелышталтеш , туврашыш ончалаш гын ,
126:1906  кастене сӱдырым ужаш лиеш . ачалаш , олмыкташ веле огыл ,
126:1907  тумыстылашат средства уке ...
126:1908    йӧсӧ , моткоч йӧсӧ таче ялыште ! но мом ыштет : илаш кӱлеш ,
126:1909  пашам ышташ ... ах-да , пашам ыштыме шотышто . Руш Сой села
126:1910  воктенысе комплексыште ыштыше-влак кокла гыч Павел Васильевич
126:1911  Киселев - эн шоҥго , тудо вольык озанлыкыште 1963 ий гычак
126:1912  тырша . " ты жапыште шуко неле-йӧсым ,
126:1913  йӱштӧ-шокшым , йӱштӧ-шокшым
126:1914  чыташ логалын , - ойлыс тудо . - но ончычсо дене таҥастарымаште
126:1915  кыжыт пашам ышташ куштылгырак : ожно чылажат кидвий дене
126:1916  ышталтын гын , кызыт механизаций алмаштен . тольык пашадаржым
126:1917  жапыштыже огыт пу ... "
126:1918    тидымак пеҥгыдемдыш моло пашаҥат . теве ,  мутлан ,
126:1919  Г . В . Шубинан ешыже пӱтынек ӱшкыжым ӧрдыктарымаште тырша . а
126:1920  пашадарым нуно август гычак налын огытыл . " а кузе илаш ? " -
126:1921  йодеш мемнан деч Галина Владимировна . а мом ме вашештен
126:1922  кертына ? нимомат ... санденак ты йодышым элым вуйлатыше-влаклан
126:1923  кусарена . ала нуно иктаж-мом каласен кертыт ?
126:1924    снимкыште : Куженер  районысо  " знамя "  колхозын
126:1925  комплексыштыже .
126:1926           	- 61 -
126:1927    мер-политик илыш
126:1928    " перестройка в умах " манмет уке "
126:1929    тыге ойла Марий Эл Кугыжаныш Погынын кугыжаныш ден
126:1930  наций-влак коклаште кылым кучымо да верысе самоуправлений
126:1931  орган-влак дене пашам ыштыме шотышто комиссийжын вуйлатышыже
126:1932  Г . В . Максимов .
126:1933    Г . В . Максимов 1952 ийыште У Торъял районысо Эҥерымбал
126:1934  ялеш шочын . 1977 ийыште М . Горький лӱмеш Марий
126:1935  политехнический институтым тунем пытарен . пытартыс кум ий
126:1936  жапысте " шонышо " изи предприятийын вуйлатышыжлан ышта . ешан ,
126:1937  кок йочазе уло .
126:1938    еш , окса ...
126:1939    да трукышто
126:1940    - Геннадий Васильевич , тендан чылажат ыле : йӧратыме
126:1941  паша , машина , кок пачашан пӧрт , еш , окса ... да трукышто
126:1942  депутатыш кандидат , варажым депутат да ешартышлан - комиссий
126:1943  вуйлатыше . молан кӧра ? кузе те тыгай марте илен шуында ?
126:1944    - ӱшанымаш керте . тудак веле . мо айдемын ушыштыжо ,
126:1945  чоныштыжо , мо тудлан кӱшыч пуалтын - тудак лиеш . ончалза , мо
126:1946  ышталтеш Россий мучко ,  республик кӧргыштӧ ... манына
126:1947  демократий , рынке , приватизаций , у илыш , у саман , волгыдо
126:1948  ончыклык - тиде чылазат йылмыште , кагазыште , а чын илышыже -
126:1949  лунчырген шушо озанлык , коррупций , шолыштмаш , власть верч
126:1950  кучедалмаш ... а тыгай годым мый умшашке вӱдым подыл шинчаш мый
126:1951  тунемын омыл , утыр ылыжам веле . теве мо керте .
126:1952    - ондак , ойлат ыле , экономикым кузе вуйлатеныт : министр
126:1953  толын шогалеш окна деке , ончалеш - завод тӱньык гыч шикш
126:1954  лектеш - тугеже промышленность шӱла . а таче ?
126:1955    - тиде талякан каласыме . оксам кызытат шотлен моштат ,
126:1956  тунемынӱт , а " перестройка в умах " манмет уке . молан манаш гын ,
126:1957  чылажат куштылгын толеш , пӱжвӱд деч посна . шке шоналте : тый
126:1958  журналист улат , пашам от ыште гын , оксам налаш от тӱҥал вет ?
126:1959  уке . а правительстве тыланда оксам ынже пу . тунам те ,
126:1960  кузе-гынат илен лекташ манын , шонаш , тарванылаш тӱҥалыда . а
126:1961  нуно кӱчен , йодын , еҥ мутым колышт илен тунемыныт , а кӱэмалт
126:1962  шушо умылымашым вич ийыште вашталташ куштылгыжак огыл .
126:1963    - мемнан пашам эскераш лиеш . газет лектын гын , паша
126:1964  ышталтеш , уке-уке . а тыштыже кузе ?
126:1965    - нигузе . эскерыме шотым ышташ чыла кузежым-можым
126:1966  палыман . тидыже куштылгыжак огыл , сандене калык деч шагал мо
126:1967  шога .
126:1968    - тугеже мо вашталтын ?
126:1969    - ты шотышто кугу вашталтышыжак уке . кузе тӧра ондак
126:1970  илен , тачат тугакак ила . тудын илышумылымашыже , тиде але вес
126:1971  йодыш деке ончалтышыже ондакысе гайракак .
126:1972    эрла , я кумышто
126:1973    - Кугыжаныш Погынын икымше сессийыштыже депутат
126:1974  А . Казимов правительствын кугытшо
126:1975  шотышто шомакым лукто ( тудо
126:1976  правительстве аппаратым 20 деч шагал огыл процентлан изамдаш
126:1977  темлен ) , но сессий тидым шотыш ыш нал .
126:1978    - чын , Казимовын шонымашыже ыле ... но президент да
126:1979  правительстве член-влак вечын тыгай ой-каҥаш лие : ме таче
126:1980  темлыме составым пеҥгыдемдена , а ик жап гыч нуно шке паса
126:1981  программышт дене мемнам палдарат . кунам тиде лиеш , могай
126:1982  программе дене лектыт - вучена .
126:1983    - тугеже шушаш сессийыште ...
126:1984    - таце , эрла , кумышто - каласаш неле . чылазат мемнан деч ,
126:1985  депутат-влак деч , шога . кунам тачысе депутат корпус погынен ,
126:1986  " тетла тыге илаш ок лий " манын каласа , тунам чыла шке
126:1987  верышкыже шинчеш .
126:1988    - а тачысе депутат корпусын тыге туран каласаш чолгалыкше
126:1989  сита мо ?
126:1990    - сита , шонем . тидлан вий уло .
126:1991    - вет тачысе депутат корпус консерватизм шӱлыш
126:1992  децат эрненжак шуын огыл ?
126:1993    - кажне тӱшкаште тӱрлӧ шонымаш , ойыртемалтше вий лийшаш .
126:1994  тунам веле чын , кӱлешан кӱкшытыш шуаш лиеш да паша воранен
126:1995  кая . паша шолшаш , а " купеш " ме
126:1996  чылан пурен каен пытена . тыгай
126:1997  годым ик шонымашыш шуаш веле огыл ,
126:1998  шкендымат вашке йомдараш лиеш .
126:1999    - Кугыжаныш Погынын вуйлатышыжым сайлыме годым кӧн верч
126:2000  йӱклышда ?
126:2001    - Анатолий Анатольевич Смирнов верч .
126:2002    - молан ?
126:2003    - тудо самырык . садлан .
126:2004    - Минаковат шоҥгыжак огылыс .
126:2005    - пашаже тыштат огыл . шке жапыштыже тудо " сапым "
126:2006  лушкемдаш пуэн . мо нерген ойлем ,
126:2007  умыледа , шонем . вӱран октябрь
126:2008  деч вара депутат-влакым поктен колтышт . тыге лийшаш ыле мо ?
126:2009  уке , конесне . закон уло , тудым пудырташ огес лий . тыйым тынар
126:2010  заплан сайленыт гын , калык ӱшаным мучаш марте шукто . а таче
126:2011  погынен , эрла шаланен пыташ - вуйлатыше пӱкенышкат шичман огыл
126:2012  ыле . мыйым кок ийлан сайленыт гын , пасам кок ияк ыштышаш улам .
126:2013  а иктаз тӧралан ом келше манын , пел ий гыч куржын шылшаш омыл .
126:2014  мылам тиде вер огеш кӱл . мый , депутат лийдеат , удан огыл
126:2015  иленам . но айдемын намыс лийшаш , намыс - сайлышем ончылно ,
126:2016  намыс - шке ончылно . тыге огыл мо ?
126:2017    " профессий " шумлык
126:2018    - Ильф ден Петровын тыгай шомакышт уло : " мы все любим
126:2019  советскую власть , но зачем из этого делать профессию ? " тиде
126:2020  корным марий койышлан келыштарен савыраш гын , тыгерак йоҥга :
126:2021  ме чылан марий калыкым йӧратена , но молан тышеч ышташ
126:2022  профессийым ? кузе шонеда , марий илышыште тыгайже уло ?
126:2023    - тиде - уло гына огыл , тиде лийшаш . а те тидын нерген
126:2024  возышаш улыда . кузе шонеда , молан " марий ушемыс " я вес толкын
126:2025  ден партийыш калык погына ? айдеме шкенжым кычалеш . иктыштлан
126:2026  чон когаргыштым нигӧлан луктын пышташ , весышт илысыште верым
126:2027  огыт му ... шкемын нерген " пеш сай марий улам " манын ынем ойло .
126:2028  казне еҥын шке ситыдымашыже , шке экшыкше . но мый
126:2029  марий-шамычлан практический полышым ыштен шогымо шотышто ойлем .
126:2030    а профессий шумлык ...
126:2031    мый тышеч нигунамат профессийым ыштен омыл . чыла тидыже
126:2032  мылам тынар чот кӱлеш , шонеда ? изишат ...
126:2033    кучем , окса да политике
126:2034    - ойлат , тачысе саманыште оксам ышташ куштылго . пуйто тудо
126:2035  мланде ӱмбалнак кия , пӱгырнаш гына ит ӧркане .
126:2036    - кайышт да ыстен ончышт . окса шанчаш огыл , уремыште ок
126:2037  кийылт . кӧ пашам ыштен огыл гын , тудо тыге ойлен кертеш , кӧ
126:2038  ыштен - оксан акшым пала . вет тудымат тӱрлӧ семын ышташ лиеш :
126:2039  законым пудыртылын да айдеме семын , яндар кид дене .
126:2040    - кузе шонеда , власть Российыште таче кӧн кидыште ?
126:2041    - + российыште шыде вий озалана . тыште мый президент да
126:2042  правительстве шотышто гына ом ойло .
126:2043    - реформо манмаште мо ок сите ?
126:2044    - тиде неле йодыш . ондак , заводышто , колхозышто ыштыме
126:2045  годым , министерстве йӧным ок ыште , эрык шагал маныт ыле . таче
126:2046  эрык - утымеш . вара чыла йолам планирований ӱмбак кышкаш
126:2047  тӱҥальыч . тудат йомо . ындыжым кӧ мешая , мо ок сите - ӧрмаш
126:2048  веле . ала калык плока ? айста тудымат поктен колтена , тек

126:2049  вуйлатыше шкетын кодшо . а амалжым тораш кычал кайыман огл ,
126:2050  тудо пеленак . шотдымо вуйлатышылан кеч-могай йӧным ыште -
126:2051  лектыш огеш лий . командно-бюрократический кышкареш вожым
126:2052  колтысо вуйлатышым тачысе саманыште тарванылаш , у семын шонаш
126:2053  туныкташ - леҥеж дене бӱдым нумалме дене иктак . вес могырым
126:2054  налоговый системе ишыкта да Российысе экономикым йолымбак
126:2055  шогалтыме програмыжат уке .
126:2056    - те шкендам политик семын ужыда ?
126:2057    - уке , политик омыл .
126:2058    - а политикым яндар кид дене ышташ лиеш мо ?
126:2059    - чыным каласаш гын , ом пале . мый умыленак ом керт , кӧ
126:2060  тыгай политик да кӧ тыгай политик огыл , кузе нуным шеледыман ?
126:2061  шкезе тыге шонем : ушан-шотан айдеме кеч-кунамат ушан-шотанак
126:2062  кодеш да шке лӱмнержым волташ ок пу . кеч мемнан дене тудо
126:2063  куцем курыкыс кӱзен шуаш кучылталтше йӧныш савырнен гынат ,
126:2064  политик - профессий гай лийшаш .
126:2065    кӧ титакан ?
126:2066    - 1993 ий июль тылзын тендан дене лийше туткар деч вара
126:2067  ( тунам Мвд пасаеҥ-влак Г . Максимовын тупрӱдӧ изилужым
126:2068  эмгатеныт - ред . ) мер Каҥаш
126:2069  Эл кӧргӧ министр лӱмеш протестым
126:2070  колтыш . но тиде тума мо дене пытыш - раш огыл . тӱҥалтышызе ,
126:2071  покшелже ыле , а ...
126:2072    - а мучаш таче кечынат уке . но , шонем , депутатский
126:2073  шымлымаш лийшаш . тидлан ӱшаныме шуэш . теве ӱстембалне
126:2074  уголовный делан чарыме шотышто пунчал кия . мом тушто возымо -
126:2075  усет кая . мемнан прокуратур тыгай шоям ямдылен кертеш манын
126:2076  шоненат омыл .
126:2077    ме манына преступность кушкеш , коррупций пошен ... а
126:2078  силовой структур улмо годым мафий властный структур деч посна
126:2079  илен лектын да вияҥын кертеш мо ? уке ! тугеже нунын кокласте
126:2080  кыл уло . вес семынже лийынат ок керт . тугезе чыла тиде
126:2081  кӧлан-гынат кӱлеш .
126:2082    - тылеч вара суд лийшаш манме гыч шоктыш ...
126:2083    - эл кӧргӧ паша министр мылам тыге каласыш :
126:2084  титакан-влакым наказатлыме . ала-могай сержантым паша гыч
126:2085  луктын колтеныт , молыштлан
126:2086  выговорым пуэныт . кӧм , кузе - раш
126:2087  увержым таце кечынат ом пале .
126:2088  а сержант титакан мо ? мом тудлан
126:2089  каласеныт - тудым ыштен . икманаш ,
126:2090  мемнан дене чыным кычал муаш
126:2091  пеш чот неле , санденак лӱдын , вожыл илышташ тӧчена .
126:2092    кӱчыкын
126:2093    - марий еҥ курык вуйыш кӱза гын , тӱняжым монда маныт .
126:2094  тыгак мо ?
126:2095    - тиде айдеме деч шога . мыйым гын , тыгай лӱдыкшӧ ок вучо .
126:2096  умылем , тыгай-влак улыт . руш-влак " в семье не без урода " маныт
126:2097  вет .
126:2098    - Государственный Думын ик депутатше депутатын
126:2099  пасадаржым 3 тӱжем доллар ( тидыже 5 миллион теҥге ) кугытым
126:2100  ышташ темлен . ала Кугыжаныш погынын депутатше-влак коклаштат
126:2101  оксалан кумылан-влак улыт ?
126:2102    - мемнан депутат-влак тылзеш эн изи тылзаш пашадарым
126:2103  ( таце тудо 14 620 теҥгеш шуэш )
126:2104  налаш тӱҥалыт . тиде ик айдемылан
126:2105  арня мчкыланат ок сите . шке нергенем ойлаш гын , комиссий
126:2106  вуйлатыше семын ик ырымат налаш ом шоно . такшым комиссий
126:2107  вуйлатыше-влак кокла гыч оксам иктат налаш ок тӱҥал .
126:2108    - мый кольым , эше студент жапыштак те машинам налын
126:2109  улыда . кузе тудым налаш ? ала секретшым почыда ыле ?
126:2110    - уло кумылын . студент жапыште казне кеҥежым кум тылзе
126:2111  дене калымыш коштынам . сессий пытыш - мый пашаште .
126:2112  пӧръеҥ-шамыч дене кермыч пӧртым нӧлтенам . нелыжак огыл , 5 - 6
126:2113  шагат эрдене кынелат , 10 шагат кастене малаш возат .
126:2114    - йӧратымашын ӱмыржӧ кандаше маныт , а тендан мыняре лийын ?
126:2115    - мыйын тидлан жапшат лийын огыл . пеласем пединститутым ,
126:2116  филологий факультетым , пытарен . шкеже Юрино гыч .
126:2117    - марий , руш ?
126:2118    - руш , кок эргына уло .
126:2119    - шкендам пиалан еҥлан шотледа мо ?
126:2120    - неле йодыш . тыгай саманыште пиалан еҥже уло мо ала ?
126:2121    - чыла йомдареда гын , йолтас-влак кокла гыч кӧ тендан
126:2122  дене пырля кодеш ыле ?
126:2123    - ом пале . но тыгай неле саманыште кид-йолдымо да йолагай
126:2124  еҥ гына чыла йомдарен кертеш .
126:2125    Ю . Русанов мутланен .
126:2126                 	- 62 -
126:2127    кучем курыкышто
126:2128    8 февральыште Марий Эл правительстве республикын бюджет
126:2129  системыжым ӱмаште шуктымо лектыш ( итог ) нерген пунчалым
126:2130  луктын ...
126:2131    1993 ийыште республиканский бюджетыш 14 , 1 миллиард утла
126:2132  теҥге пурен шуктен огыл .
126:2133    Марий Эл правительствын 28 февральыште лекше пунчалже
126:2134  дене 1994 ий 1 март гыч Фокино заводын ыштен лукмо чыла тӱрлӧ
126:2135  ош аракалан 1690 теҥге акым палемдыме .
126:2136    эртысе арнян Марий эл Кугыжаныш Погынын Вуйлатышыже
126:2137  А . Смирнов Москошто лийын да Государственный Думын
126:2138  постоянный комиссийже-влакын вуйлатышышт , тыгак председательын
126:2139  алмаштышыже А . Венгеровский дене вашлийын мутланен .
126:2140    Марий Эл Республикын президентше В . Зотин республикысе
126:2141  вуз-влакын ректоратыштын да шымлыше организаций-шамычын
126:2142  шанчыеҥыштын Йошкар-олаште Марий шымлыше рӱдерым ыштыме
126:2143  нерген ой-каҥашыштым сайлан шотлен да ты шотышто
126:2144  распоряженийым луктын .
126:2145    тӱрлӧ нерген
126:2146    25 - 26 февральыште Чуваш Республикын рӱдӧ олаштыже Юл
126:2147  ден Урал кундемысе калык-влакын Ассамблейышт эртен . тушто 6
126:2148  республик , кум тюрк да кум финн-угор , гыч делегат-влак
126:2149  лийыныт . кугу мер ушемын секретариатышкызе кажне калык деч кок
126:2150  еҥ пурен . марий-влак кокла
126:2151  гыч Мер Каҥаш лӱм дене А . Абдулов
126:2152  ден В . Пектеев эртеныт .
126:2153  ассамблейын штаб-квартирыже Чебоксар
126:2154  олаште верлана . генеральный
126:2155  секретарьлан А . Хузангайым сайлыме .
126:2156    эше 30 - 40 ий ончыч " пычкемыш йӱдым волгалтарен йӱлышӧ
126:2157  Ильичын лампыжлан "  куанен  возышо  марий  поэтна
126:2158  электроенергийын таче акшым тунамак пален налеш ыле гын ,
126:2159  Немда эҥер воктекшат ок лек ыле , очыни . вет ик киловатт
126:2160  электроэнергий тачысе суас-влак 20 теҥгем ( а Чувашийыште 10
126:2161  теҥге гына ) шога гын , мемнан дене 40 теҥге деч шулдын налаш
126:2162  итат шоно .
126:2163    электроэнергий электроэнергий дене , а тыгыде пазар-влакым
126:2164  чоҥымо паса вораненак толеш . теве ик жап гыч , верысе
126:2165  администрацийлан ӱшанаш гын , Йошкар-ола мучко тыгайже
126:2166  лу-лучкышкат погынышаш . икманаш , пазар саманыште йот сатум
126:2167  шкенан чыра тул денат ужалкален шогылташ язык огыл .
126:2168    шкенан кугыжаныш верч куанышаш уке гын , кеч родо верч
126:2169  куанет ... теве кодшо кечылаште республикысе Келшымаш пӧртыштӧ
126:2170  Эстон кугыжанышын национальный кечыжым палемдышт . тудым
126:2171  " марий эл - эстоний " ушем ( тӱрлӧ ушем-влаклан чынжымак поян
126:2172  улына ) эртарен .
126:2173              	- 63 -
126:2174    лӱмгече
126:2175    Йыван Кырлян шочмыжлан - 85 ий
126:2176    шошым толшо пайрем
126:2177    теве адакат март толын шуо . лишемше шошо шӱлыш дене
126:2178  казнын чоным куандарыше тиде жапыште ( тошто стиль дене 3 да у
126:2179  дене 16 числасте ) ме ,
126:2180  марий-влак , Йыван Кырлян шочмо кечыжым
126:2181  палемден  , тудым ыштыше да ,
126:2182  " иле шер теммеш ! " манын , пӱрымаш
126:2183  кугорныш ужатысе марий ватылан , Яким Матроналан , угыч да
126:2184  угыч тау мутым ойлена . кажне еҥлан ава деч серге да лишыл
126:2185  нигӧат уке . арам огыл поэт ик эн ныжыл - " муралтем мый
126:2186  йывыртен " - почеламутшым аважлан пӧлеклен . " шож мелна гай
126:2187  шочмо мӧҥгыштӧ " илыш вийым поген шуктымек , марий рвезе " ош
126:2188  вынерла койын кийыше шыже йӱштӧ покшым вач " пеш мӱндыркӧ , у
126:2189  пашашке лектын каен , шке творчествыж дене калыкнам чапландарен .
126:2190    Йыван Кырля ... тудын нерген пытартыш нылле ий чоло
126:2191  жапысте ( 1956 ийыште реабилитироватлыме деч вара ) пеш шуко
126:2192  возымо , посна книгамат , шотлен пытарыдыме статья ден
126:2193  сарнымашымат савыктыме . чыла тидыже калыкын кугу пагалымашыже
126:2194  да йӧратымыж нерген ойла . шке запыштыже пуйто тудо , Йыван
126:2195  Кырля , сурт-пече деч посна перныл коштшо икшыве лийын , татар
126:2196  ешеш шочын-кушкын манын серкаленыт гын , ынде тиде уста рвезын
126:2197  илыш корныжым палыдыме еҥ укеат дыр . мый тыште тудын нерген
126:2198  " рвезе " маньым . тыге лӱмдымаште нимогай йоҥылышат уке : марий
126:2199  калыкын тале эргыжым 28 ияш улмыж годым поген наҥгаеныт , да
126:2200  тудо тукым-влакын шарнымашешышт курым-курымешлан самырык ,
126:2201  пелед гына шушо талантан айдеме лийын кодеш .
126:2202    ожнырак марий кундем деч ӧрдыжсӧ южо автор " Йыван Кырля
126:2203  шке усталыкшым изиш гына ончыктен шуктыш , вара ала-кушан
126:2204  йомо " манын серен . таце
126:2205  ме кусан да кузе " йоммыжымат " палена .
126:2206  но йомын капше гына , а поэзийже , кино искусствышто ыштыме
126:2207  пашаже мучашдымын илаш тӱҥалыт .
126:2208    ойлыманат огыл , поэт шкенжын илыме саман дене пеш цак
126:2209  кылдалт шоген , шке муро семжым тунам озаланыше идеологий дене ,
126:2210  компартий ден совет властьын политикышт дене келшышын чоҥен .
126:2211  сандене тудын почеламутлаштыже
126:2212  " семык кечым шӱктарен " , кугечым
126:2213  поп логарлан шочшо тошто кечеманын лӱмден , " шкетын кодшо "
126:2214  черкым , юмылан ӱшанымым койдарен воштылын .
126:2215   нине да тыгайрак моло корнылаже тачысе умылымаш , кызытсе
126:2216  саман шӱлыш деч торлен шогышыла чучыт гынат , тунамсе жапын
126:2217  поэзийыш шыҥен кодшо тиде ойыртемже талантын акшым нимынярат
126:2218  ок волто . мӧҥгешла , тудо , автор ,
126:2219  мыланна утларак лишылын веле
126:2220  чучеш . ме ужына : поэт ала-могай юзо але суксо огыл , а мемнан
126:2221  гаяк тыглай еҥ лийын , тӱрлӧ йоҥылыш гоч чынлык да мастарлык
126:2222  кӱкшытыш нӧлталтын . лач кӱзен шуаш йӧным да жапым гына пуэн
126:2223  огытыл .
126:2224    Йыван Кырля " илыш чыным возымым " мурпашаште тӱҥлан , эн
126:2225  кӱлешанлан шотлен . тиде чын верч лудшо еҥ ончылно мутым кучаш
126:2226  эреак ямде лийын . лудшыжлан каласен : " чынжым тушто тый от уж
126:2227  гын , луктын ойло шинчамлан " .
126:2228    кажне поэт саман да айдеме нерген шке моштымыж семын ,
126:2229  шкаланже гына келшышын каласкалаш тырша . но тиде чылаж годым
126:2230  шотыш ок налалт , санденак Йыван
126:2231  Кырлянат возымыжым " ачалаш " ,
126:2232  " уэмдаш " , " тӧрлаташ " тӧчымым
126:2233  ужаш перна . мутлан , " ӱдырлан "
126:2234  почеламут гыч " кок ий модым мый киношто , кок ий модым
126:2235  чарныде " корнылаште кокымшо " модым " шомакым " годымыш "
126:2236  савыреныт . але тиде почеламутыштак автор " мый верештым
126:2237  кинолентыш , йырвас кайыш лӱмемат " манын возен , но мемнан
126:2238  жапыште угыч савыктыме годым " кайыш " олмеш " шарлыш " шомакым
126:2239  пуртен шындыме . тыге издатель-влак ( нунын шке шонымышт почеш )
126:2240  поэт деч мастаррак улмыштым ончыктеныт . тыгай " тӧрлатымаш "
126:2241  моло вереат уло . тидын шотышто теве мом каласыме шуэш : ик-кок
126:2242  шомакым вашталтыме дене почеламут южгунам сылныҥрак
126:2243  йоҥгалтмыла чучеш гынат , весын теҥгеце серымыжым таце
126:2244  ацалкалаш тӧчымым нигузеат пыдал налаш ок лий . тыгай койыш эн
126:2245  ончычак авторым пагалыдымым ончыкта ...
126:2246    " йолташ семын тыланет мый раш манам : пасалан чот полшен
126:2247  шогыжо мурна " , - возен Олык Ипай " Йыван Кырлялан "
126:2248  почеламутыштыжо . тидлан 60 ий эртымеке , ме каласен кертына :
126:2249  чын мурын шочмо жапше гына уло , тудо калӱк дене пырля эреак
126:2250  ила .
126:2251             	- 64 -
126:2252     З . Ермакова
126:2253     Йыван Кырлан пӧртылмыжӧ
126:2254     поэма
126:2255     йӱк-йӱан олаште ,
126:2256     ош поран пасушто .
126:2257     кудалам мый ялышке
126:2258     шочмо-кушмоверышке .
126:2259          Йыван Кырля
126:2260     каласе тый , корно , куҥге тарванальыч ?
126:2261     кондет мо тый мӧҥгӧ ? мӧҥгеш наҥгает ?
126:2262     молан тый тыге кумылем таце нальыч ?
126:2263     адак мыйым кушко , молан наҥгает ?
126:2264      молан Оно гочын , кумда олык гочын
126:2265     ужар Купсолаш йолгорнем шуйдарет ?
126:2266     ойлет : " башлиймашым ! " мыняре шӱмым почын
126:2267     виян да чолга шарнымаш шулдырет ! ? .
126:2268     каем , ӱшаналын , ужар Купсолашке .
126:2269     а корно ок чарне . уке вашлиймаш .
126:2270     наҥгайыш тыгак пес шукерте тораске
126:2271     пасу корно дене Кырлям тунемаш .
126:2272     мыняр гана кылдыш олам Купсола ден ,
126:2273     Шернурым Озаҥ ден , Моско ден вара ...
126:2274     йолгорно , кугорно , южгорно молан гын
126:2275     эре наҥгаят лач ... кондат мо вара ?
126:2276     - конда кӱртньӧ корно , - манат . - ӱшанас мо ?
126:2277     кузе мемнан дек кӱртньӧ корно конда ?
126:2278     тыге . лач олашке . мылам инанаш мо ?
126:2279     ойлет тый : " Чигашышке , кернак , конда . "
126:2280     ӱсан йомын мыйын . чыла тӱрлӧ корным
126:2281     шымлем , эскерем , а кокланже вурсем .
126:2282     осалым ыш ыште мылам . эре порым ,
126:2283     пеш порым гына таче мартен сӧрен .
126:2284     садлан ӱшаненак каем мый Чигашыш .
126:2285     ты ялым ом пале . ойлат , Такина ,
126:2286     Йыван Кырлян поро шӱжарже , ты ялыш
126:2287     моткочак вуча , кеч эртат шып ий-влак .
126:2288     ойлат , ила тушто , Кугу ты чигашыште
126:2289     Йыван Кырля . пӧртылын . корно конден .
126:2290     корнем ӱжын мо вара ты вашлиймашке ?
126:2291     шым мошто тунам умылемыс шот ден .
126:2292     садлан ӱшаненак каем мый Кугу Чигаш велыш ,
126:2293     Татьяна Ивановнам пеш колыштнем .
126:2294     пес тау , корнем , оет мылам келшыш ,
126:2295     каем тый денет мый моткоч ӱшанен .
126:2296     Татьяна Ивановна порын вашлие ,
126:2297     куаныш пеш мӧҥгӧ вел ныжыл мутлан .
126:2298     мылам мут луктас амал сай пешак лие
126:2299     лач бюст ӱстембалне шогеныс Кырлян .
126:2300     темеш лач кандашле кок ий гыч , а таче
126:2301     а таче туддек толынам унала ...
126:2302     шинчем ваштареш мый пӱкеныште лацак ,
126:2303     Кырля пуйто шып мый денем мутлана .
126:2304     чынак мутлана мо ? шинча шып волгалте ?
126:2305     чучеш мо мылам лач тыге ? мый ӧрам .
126:2306     - Татьяна Ивановна , тыйже колат мо ?
126:2307     ала куанем мый тыге чылт арам ?
126:2308     -мутлане , мутлане , тылат ом мешае ...
126:2309     да эргыж ден коктын кыдежыш каят .
126:2310     марийже почешышт шыман гына кайыш .
126:2311     Кырля чӱчӱ дене шкет кодым адак .
126:2312     кушеч тӱҥалаш шке оемым , ом пале .
126:2313     могай гына йодышым ончыч пуаш ?
126:2314     лӱм дене ойлаш , чӱчӱ манаш але ?
126:2315     могай юзо мутым тудлан лач муаш ?
126:2316     ӱжаш унала Купсолаш ты Чигаш гыч ?
126:2317     молан унала ? йӧршынлан . курымлан !
126:2318     кая мо ту жапыш , ужар купсолашке ?
126:2319     кода мо шӱжаржым тышан йӧршынлан ?
126:2320     волгенчыла шоныш вашталте да йомо ...
126:2321     мый бюст ваштареш чылтак шкетын шинчем .
126:2322     кыдеж гыч Татьяна Ивановнан ойым
126:2323     вучем да шинчашкыже тӱткын ончем .
126:2324     а тудо чылтак мешаяш огеш вашке .
126:2325     чынак , ӱшанен , мый шижам , мутемлан .
126:2326     марийже ден эргым ӱжаш огеш вашке ,
126:2327     да шкеже шога шып чылтак укела .
126:2328     вара , умылен мутланен шуктымемым ,
126:2329     ӱстелже воктеке шыман лишемеш .
126:2330     ӱжеш ӱстел деке шке ешым . пӱкеным
126:2331     кум могырым бюст йыр шында да шинчеш .
126:2332     тыге шинчена шып . мут йомын йӧршешак .
126:2333     лач бюстым гына пеш шымлен ончена .
126:2334     - еш ончылно поро мутемже кӱлешак .
126:2335     Кырля илышаш курымлан вонченак .
126:2336     садланак , Татьяна Ивановна , те вел
126:2337     полшен кертыда шонымашнам шукташ .
126:2338     Чигашыш кундемын лӱм дене лач телым
126:2339     мый тольым тендан деке ойым лукташ .
126:2340     чылтак ваштареш огыл шочмо изада ,
126:2341     кӱлеш лачак полыш тендан деч , йодам
126:2342     мо кодын ушеш , шинча ончылно , садак
126:2343     полша мыланна рашемдаш ий коклам .
126:2344     Татьяна Ивановна умылыш , аклыш .
126:2345     йога мут эҥер шып ташлен , вашкыде ,
126:2346     конда Купсолаш , тора йоча жапыш .
126:2347     кузе тудо жапым коден ошкедет ?
126:2348     Озаҥ олаш корным , вараже Москвашке ,
126:2349     киношко . тӱняшке . Йошкар-оланаш .
126:2350     ту шем кумло шымшыш ... мут ыш шу мучашке ...
126:2351     трук йомо . шыпланыш шӱжар . йӧслана .
126:2352     мыят ом керт колышт . шинча вӱдыжга да
126:2353     чот шӱмым иша кумло шымше туткар ...
126:2354     - лач калык коклаш поро мут ӱдышашак ,
126:2355     киношто модшашак мастарын тунар .
126:2356     йӧршеш каен йомо . ыш пӧртыл . кеч ятыр
126:2357     мый вучышым тудым , моткоч ӱшанен .
126:2358     шыпланыш шӱжарже , каналтыш иктапыр
126:2359     да бюстым ончале тугай ӱшан ден .
126:2360     ом вашкыкте тудым . шарналтыже пыртак .
126:2361     а кидсе узам изаж деке шуйна ,
126:2362     шып вачыш возеш , шымата , вара йыштак
126:2363     шинчам ӱштылеш . мут умбаке шуйна .
126:2364     шарналтыш Москвам адак , ватыжым , Ялтым .
126:2365     а кидсе конвертым шыман ниялта .
126:2366     ик картычкым , Ялтысым , кидышке налын ,
126:2367     Кырлям ош костюм ден мылам ончыкта .
126:2368     кагазым ронца . кумло шымше гыч серыш ...
126:2369     тыгай ок керт лийын ! кузе арален ? !
126:2370     кузе ситен вийже тидлан ! ? могай верым
126:2371     кычалын да муын шылташ ? ӧрам веле !
126:2372     налам кидышкем нарынчалге кагазым .
126:2373     кидем чытыра . а шӱмем чот ишен .
126:2374     шинчам саланен . ом керт лудын . кагазым
126:2375     кучен кынелам да шогем . шып шогем ...
126:2376     кия ончылнемже кум серыш кум ий гыч .
126:2377     идалык - тошкалтыш коклаштышт . вет ий !
126:2378     колет гын , эрта ныллетат . а ик ий гыч
126:2379     йоча муэш йолым , толеш туддек вий .
126:2380     а моло кагазше мыняре возалтын .
126:2381     шӱжар изаж верчын кузе чот шоген !
126:2382     шоген йол ӱмбалне , кеч ойго вузалын .
126:2383     мо деч вара вийым шып налын шоген ?
126:2384     Татьяна Ивановнам йыштак ончалын ,
126:2385     ӧрам тиде эҥын тыгай вийжылан .
126:2386     кушан гына вийже тынарже шыҥалын ?
126:2387     ни кап онар огыл , ни вий - капшылак .
126:2388     шонен , висалтен ончалам - ом пелеште .
126:2389     эше ик гана ончалам кугешнен .
126:2390     мыняр шарнымаш кодын тудын пеленже ,
126:2391     мыняре поянлыкым тудо ашнен !
126:2392     нӧлталын ыш керт гын ты ныжылге ваче ,
126:2393     Матвеичын вийже пелаш дек вончен .
126:2394     эн нелыжым налын Матвеичын ваче .
126:2395     пеленже эреак Максимже кончен .
126:2396     шинчат йыгыре коктын таце , ноялтше .
126:2397     шинчашт йӧрен огыл , йӱла , сескемалт .
126:2398     кагазым шуя мыланем тӱс каялшым ,
126:2399     ойла шке тӱен : " ит ӱшане нимат .
126:2400     нимат ит ӱшане , чылт чын огыл тиде .
126:2401     ноябрьын кыдалныже тольо письма " .
126:2402     тыге нылле кумшым ужам . мылам тидым
126:2403     " июль , икымшеш , нылле кумшын " , лудман .
126:2404     - нимат ит ӱшане . мыйжат ом ӱшане .
126:2405     эх , кушто , калтак , тиде серыс ок кой .
126:2406     шым керт дыр пыштен кумыт семын ӱшанлын .
126:2407     каен осал кидыш . каен гын , ок тол .
126:2408     мыняр шинчам дене пачаш-пачаш лудым ,
126:2409     " чын огыл , чын огыл ! " - шӱм вийын кыра .
126:2410     ты колымо кечым шонен кӧ гын луктын ?
126:2411     кӧн кидше миен ош кагазым сераш ? !
126:2412     кагазым пыштем . бюст ӱмбаке ончалын ,
126:2413     адак пеленнак мый улметым шизам .
126:2414     Татьяна Ивановнам порын ончалын ,
126:2415     тый пуйто малдет : " колышташ мый пижам " .
126:2416     Татьяна Ивановна шиже мо кернак ?
126:2417     конда ӱстембак патефоным . шында .
126:2418     колта пелешталын шып , шӱмым чот керынак :
126:2419     - ыш кодыс пластинкыже , эх , - манылда .
126:2420     а мый эскерем да ушем огеш сите
126:2421     ту жапым , ту йӧсым иктеш авалташ .
126:2422     эсогыл окса кочкашат огеш сите ...
126:2423     да кӱлын вет , кӱлын тыге аралаш !
126:2424     - шым керт ужален патефоным изамын .
126:2425     налнешт ыле ятырын . ячышт мыняр .
126:2426     изамым , Тамарам тек шарныже саде .
126:2427     мылам шарныкталже тендам икмыняр ...
126:2428     колат , шӱжарем , мый Москваште вет ужым :
126:2429     Тамарам , изамым ушен тудын сем .
126:2430     налеш патефоным , пеледышым , ужым ,
126:2431     пышта тудын кӧргыш . тыге ӱдыр дек .
126:2432     мый бюстым ончальым . да пуйто шинчаже
126:2433     волгалте . пеледе шӱргеш шыргыжмаш .
126:2434     тыгак маншыла . ом нал мый шинчажым .
126:2435     - тыгак вет , Кырля ? уке шойыштмаш ?
126:2436     - чынак , Такина . вет чыла тыгак лийын , -
126:2437     колта пелешталын шонет шке Кырля .
126:2438     уке , огеш пуро коклаш , полшаш лийын ,
126:2439     шыпак колыштеш лач шӱжарым Кырля .
126:2440     а мый патефоным ончем , ончем веле .
126:2441     ом тошт кидем дене тӱкаш , эмгаташ .
126:2442     тышечын поэтын шӱм мурыжо велын .
126:2443     ий гоч толшо семым кузе тӱкалташ ?
126:2444     шыҥенак пура ушыш вальс мӱндырч- мӱндырч .
126:2445     да шыгыр пӧлемыште мужыр пӧрдеш ...
126:2446     ошалге , корнанрак костюмым ты тӱс гыч
126:2447     Кырлям мый палем . ӱдыржат пеш кертеш .
126:2448     - чынак , йӧратен изам волгыдо тӱсым ,
126:2449     костюмым я , тройкым я , шке манмыжла .
126:2450     ончал теве фотом , Москвасым , а тӱсым
126:2451     шижат адак ошым . ту жап гыч мылам
126:2452     лачак кодын тиде . туржалтын , тоштемын .
126:2453     но кодын . вончен ийла гочын . камчол .
126:2454     а тидын дене Ялтыште тудо коштедыш , -
126:2455     пиджакым шуя мыланем . о мочол
126:2456     пеш поро чон кумыл тылатше пуалтын !
126:2457     сита улмаш тудо мыняр тукымлан .
126:2458     а илыш могае тылатше пуалтын !
126:2459     ок чыте дыр тукым . а тый тумыла
126:2460     чытен кертынат ты пуламыр ийготым ,
126:2461     изатын ош лӱм верч мыняр шогенат .
126:2462     тацеш ныжыл ваче мыняре ийготым
126:2463     нумалын . да шкеже мыняр погенат ?
126:2464     тынар колыштмек , адак мутым луктым :
126:2465     -ыш код Купсолаш ниможат тачылан .
126:2466     лач школ вел селасте шарна Кырлям тусым ,
126:2467     а шочмо яллан лацак лӱмжӧ гына .
126:2468     моткоч кӱлеш ыле кодаш шочмо пӧртшым .
126:2469     но мом гын ыштет , илыш савырыш тыш .
126:2470     иктат ужын огыл мо илышын пӧрдмым ?
126:2471     ыш шиж мо иктат , толына угыч тыш ?
126:2472     а таче тунамсым книга гыч вел лудшо
126:2473     ок керт умылен чыла раш , вож марте .
126:2474     Татьяна Ивановна , тусым те ужшо ,
126:2475     полшалза шукташ шижмыдам шӱм марте .
126:2476     кодеш эрелан тек Кырлян поро лӱмжӧ .
126:2477     поэт да артист кундемлан кугешнаш .
126:2478     школна нумалеш ынде тудынак лӱмжым .
126:2479     тӱҥалме пашаже эрлат илышаш .
126:2480     Татьяна Ивановна умылыш мыйым
126:2481     да кучыктыш вигак кагаз вӱдылкам :
126:2482     - аралышым мый мыняр муым гын вийым ,
126:2483     у тукымлан таче пуэм ты йӱлам .
126:2484     мый мийышым тушко , ужар йоча жапыш ,
126:2485     ончен савырнальым ялем , Купсолам .
126:2486     векат пеш тоштемын селаште , но жапын
126:2487     шога шып волгалтше мотор ик тамга .
126:2488     чыла арален кодеда гын школешда ,
126:2489     пуэм мый чыла . тек кодеш курымлан , -
126:2490     шында петырен патефоным . налеш да
126:2491     мылам кучыкта . пелешташ мом мылам ?
126:2492     ӱшаным тугайым ышта шочмо верлан .
126:2493     а мый вашешташ мутым ом му адак .
126:2494     лач таум ыштем . аралас мый эрелан
126:2495     ом керт пуэн мутым эсогыл , калтак .
126:2496     чаят шуын шаҥгак . самовар чылт мондалтын .
126:2497     Матвеич шарналтыш да ылыжтыш шке .
126:2498     - шинчалте изишак , шинчалте , - малдалын
126:2499     кынеле , тарваныш кыдежыш шижде .
126:2500     кожген толын шинце самовар ӱстембаке ,
126:2501     да кӱмыж тич муно , ош кинде да ӱй .
126:2502     чайшудо пуш шарлыш . коркашке темалте .
126:2503     - тамлен ончо муным , шӱжар , чайым йӱ .
126:2504     тамлен ӱстел сийым , шонаш чылт ом ярсе .
126:2505     а шӱмым шелеш тыгай кӱкшӧ ӱшан .
126:2506     тыршем умылаш да вончем мый эрласыш :
126:2507     мылам , калыклан , кундемлан дыр ӱшан ?
126:2508     лектам тауштен мый . да жапым ончалын ,
126:2509     машинын толшашым шижам да окнаш
126:2510     колтем йышт кӱталын . ом ойло каялмым .
126:2511     но еш вигак шиже , тӱҥале погаш .
126:2512     Татьяна Ивановна эркын кынеле
126:2513     да бюстым ӧндале , шупшале лыжган .
126:2514     ӱстел дечын ошкыльо тышке пеш нелын .
126:2515     чылт шиждымын пуыш ош бюстым мылам .
126:2516     мут деч посна мылам кучыктыш бюштым .
126:2517     мут дечын посна , но могай ӱшан ден !
126:2518     луктам машинашке шыман пеш ош бюстым .
126:2519     Кырля пеленемак кая , ӱшанен .
126:2520     пырля пурена машинашке . сай шинчын ,
126:2521     ме кидым рӱзен ойырлен каена .
126:2522     Татьяна Ивановнан шӱмжын мо шижмым
126:2523     ок сите мутем каласаш нигунам .
126:2524     ужатыш мемнам еш , капка ончык лектын ,
126:2525     ужатыш йоммеш чылтак йӱк деч посна ...
126:2526     логар пиктежалтын , ок керт дыр йӱк лектын ...
126:2527     шӱм шортмым молан гын шинча каласа ?
126:2528     виян машина Шернур корнышко лекте ,
126:2529     лыпланыш изиш чеверласыше шӱм .
126:2530     мыняр поэтлан ойлышаш мутем лекте ! ]
126:2531     мыняре кертеш эше кондыштын шӱм ? !
126:2532     ала вашкыктем пошкудемым арамак ?
126:2533     ала чытыман кеч изиш ? кӧ пала ?
126:2534     ала кайынет корно мучко шарналын ?
126:2535     толат курымла гочын пӧртыл , Кырля .
126:2536     - ом пале , - манат . да , конешне , от пале .
126:2537     вара ош тӱняш толынам , пеш вара .
126:2538     садланак нимат илышетым ом пале .
126:2539     книгасым гына лудынам . а вара ...
126:2540     - туткар кушкыла корныдам савыралын ?
126:2541     - вара савыралын . эн ончыч - ола .
126:2542     мыняр йодыштмаш , игылтмаш . чылт каргалтын
126:2543     пытеныс пашам , шонымем , мут йолвам .
126:2544     уке , пытен огыл . пуреныш программыш .
126:2545     йоча-влак тунемыт . меат лудына .
126:2546     мурет йоҥгалтеш . да толат тый экраныш .
126:2547     мылам , пошкудетлан , кодеш кугешнаш .
126:2548     - тыге гын йӧра . а кугешныме ок кӱл .
126:2549     мыняр ыштышаш ыльым , ыльым гына ...
126:2550     шарна дыр тачат лач Карелийын ош кӱ
126:2551     да ер , пеш мотор , мут йолвам арала .
126:2552     мый возышым тушто , мыняре мый возышым .
126:2553     а лудым йолтаслан , ерлан да кӱлан .
126:2554     кожлаже Карелийын тӱткын пеш колышто .
126:2555     мый возышо еҥ ... да кӧлан мый кӱлам .
126:2556     тунам тушто кӱлын пашаче да патыр .
126:2557     ручка тыгай вийым ыш пу мыланем .
126:2558     мыняр вий ситен , тыршенам мый иктапыр .
126:2559     а шӱм возыде эреак йӧсланен .
126:2560     пеш чот йӧсланен шӱм , шарналын киножым .
126:2561     йӧра , шарныктеныт коклан Мустафам .
126:2562     тунам монденам мый чыла : шемым , ошым .
126:2563     ик жап иленам мый Кырля - Мустафа .
126:2564     ом тошт шӱлалташ , колыштам пешак чаплын ,
126:2565     а шке шарналтем Татарстан гыч письмам .
126:2566     Убейкин возен , возен Влас Андрианыч
126:2567     Ош теҥыз воктенсе тыгаяк пашам .
126:2568     - шарнем икана " ленинградская правда "
126:2569     логалын мемнан дек . а тушто - ӧрмаш !
126:2570     кая кинофильм Ленинградыште манын ,
126:2571     воза ты газет . ила Мустафа !
126:2572     ила Мустафа ! а мый тыште , тюрьмаште .
126:2573     ила Мустафа ! мый илем , тый колат ! ?
126:2574     илаш тӱҥаламыс тугеже тӱняште ...
126:2575     а йыр погынат . балалайка , колам
126:2576     кино гычын семым тарватыш . покшеке
126:2577     лектам мый , улам лач жаплан Мустафа ,
126:2578     койышланыл гына мый эртем . койышемым
126:2579     ончат , йыр шогал , да совалын полшат .
126:2580     ик жап лач тыге . адакат чылан верыш
126:2581     команда почеш погынат . да мыят
126:2582     шыпак лишемам , да тулото ден верым
126:2583     пуат йолташ-влак . йымем шып мыят .
126:2584     мый вуйым ом ший . но чынак ыле йӧсӧ .
126:2585     ыш сите шинчал . да чыла куш шарнет .
126:2586     пашаже эре кидвий валне , а весым
126:2587     ышт пу тунам . кӱлын лач корно , шарнем .
126:2588     Куолярви марте шуйнышаш кӱртньӧ корно .
126:2589     Кандалакш гыч тудым пыкше шупшына .
126:2590     мыняр ынде черле . лиеш мо ли поро ?
126:2591     ӱшан огеш кой нимогай . кодшынат
126:2592     чылам шӱдырен луктыч , стройыш шогалтышт .
126:2593     а Волгин огеш керт шоген . эх , Сергей .
126:2594     нарядчикым ӧрдыш кораҥдыш , нальым
126:2595     ӧндальым Сергейым да луктым тыге .
126:2596     вара Сороклаг . штрафколоннышто коштым .
126:2597     тыге , йолташ верч кунам вуйын шогет .
126:2598     ом керт мый тачат шып шоген , кунам шойыштыт .
126:2599     кӱлеш вет тыгай лияш , шкеже шонем .
126:2600     йолташ ... а вет тушто йолташ - ну , чыла :
126:2601     эҥертыш , пурлшаш куирка , умша вӱд ...
126:2602     да йӧсӧ тунамсым тылат умылаш .
126:2603     тылат тусо илыш чылтак шыже йӱд .
126:2604     мый вуйым савен вел полшем тиде татын ,
126:2605     шонем , ынже кӱрл шонымаш шӱртыла .
126:2606     - да пуйто теҥгече , шарнем , ик йолташым
126:2607     вашлийым ер дене . " Шайдуллин " , - ойла .
126:2608     башкир марий ыле . ила гын , уке гын ? . .
126:2609     - ила , ила але , - лыжган пелештем .
126:2610     тетрадьым тунам Алексейлан пуэм гын ,
126:2611     моткоч сай лиеш ыле . эх , мом ыштем ? . .
126:2612     пӱралтын улмаш ойырлаш тудын дене ...
126:2613     наҥгайышт Ош теҥыз воктек лишкырак .
126:2614     нигӧ лач ыш вучо туштат кумыл дене ,
126:2615     чыла чоҥаш перныш адак мыланнак .
126:2616     тышеч наҥгаеныт артистым , поэтым ,
126:2617     а тушто кӧм ыштышт , шарнем да йӧра .
126:2618     каргеныт , кыреныт , пашаште поктеныт ,
126:2619     шӱмемже кузе ыш кӱэм гын , ӧрам .
126:2620     автобус гына кудалеш эре ончык ,
126:2621     вашке Торъял корно кодеш шеҥгелан .
126:2622     ом вашке чылтак таче корнышто , огым ,
126:2623     йога тек лыжган шарнымаш эҥерла .
126:2624     а мый ом пелеште . ок кӱрл ойын ярым ,
126:2625     шуйна нылле кокымшыс . " кок корнывож ...
126:2626     совет салтак-влак трукак шарныктышт сарым
126:2627     да ӱжыч каяш трук , но корно ок кой .
126:2628     ачажым кычалын военный . да мыйым
126:2629     чылт палыме семынак ӱжын пырля .
126:2630     огеш лий каяш - вашмутем мыйын лийын .
126:2631     вет мыйын верч нуным арам титаклат .
126:2632     ӧндальым салтакым да маньым , шӱм шолын :
126:2633     " чот почкыза шакшым , тек рушым палат " .
126:2634     вара колынам : мемнан дек увер толын :
126:2635     Йыван Кырля талын тушманым кыра .
126:2636     кеч калык ойла : ок мондалт сай-осалже .
126:2637     ом шарне осалым . а сайже ила .
126:2638     адак нылле кокымшо тольо . пашаже
126:2639     тунам тыге лийын . шарнем мый алят .
126:2640     вуйлатыше еҥ толшаш ыле пашашке .
126:2641     кузела пеш порын гына вашлийман ?
126:2642     концертым шындаш лие мыйын пашамже .
126:2643     а хор латкандаш пешак нойышо еҥан .
126:2644     ок йоҥго ты хор чылт , кӱлешыс ешартыш .
126:2645     йӧрлаш шушо еҥым паша гыч йодам .
126:2646     ешарышым кумлым . мый луктым тынарым
126:2647     осал колымаш дене шылын модас .
126:2648     ушем адакат шып шереш тора ойым :
126:2649     воза Кырля йодын посылкым колташ .
126:2650     йодеш ош шӱшам , то кертузым , гармоньым ,
126:2651     пышташ Маяковскийын томжым коклаш .
126:2652     тыге рашемеш тусо серыш гыч корно .
126:2653     гармонь , ош шӱша да картуз - чылажат
126:2654     полшен кодашак мыняр шӱмыштӧ порым .
126:2655     кугорныш Кырля шып онча шыргыжал .
126:2656     - Шернурак мо тиде ?
126:2657     - Шернурак , Шернурак .
126:2658     - вашталтын пеш чот . мый шым пале , ужат .
126:2659     пытартыш гана лиймем ушышко пурыш .
126:2660     тунам , кумло кудымшын тольым ужаш .
126:2661     палет дыр , шӱжар , вет тыштак , вет Шернурыштак
126:2662     поэт Михаил Иванов илышаш .
126:2663     - палем Ивановым , илен лац Шернурыштак .
126:2664     - ит ойло умбакше . чыла мылам раш .
126:2665     кузежым да можым вес кечын , вес кечын .
126:2666     ты пӧрт пешак палыме . кевыт , шарнем ...
126:2667     школат корем гоч вел ,  койшашыс тышечын
126:2668     уке ,  кӱкшо пӧрт мемнан деч авырен .
126:2669     - чынак корем гоч вел . тоштер лийын кызыт .
126:2670     шарнат тендамат . пурена мо ужаш ?
126:2671     - покталте имнетым , шуна эше тысыш .
126:2672     мемнан корнына мӧҥгышкак шуйнышаш .
126:2673     шоферлан шӱдем покталташ " имньым " ончык .
126:2674     шижам , шарнымаш пошкудемым туржеш .
126:2675     мылам омыла кован мутшо мо кончыш :
126:2676     " пӱкеныш шогал , Кырля басньым лудеш " .
126:2677     - а корно вашталтын . шкенан ял шеҥгечын
126:2678     пасу межа дене вигак кожла дек
126:2679     кӱзем ыле ожно . ындеже кушечын
126:2680     пуртет вара ялыш ? ала вӱдвакш деч ?
126:2681     - куэр йымал дене ушнен шуын ялтак .
126:2682     вӱдвакш деч ... а тудо лач кодын шарнаш .
126:2683     селаште вучат да пӧртат тушто ямде .
126:2684     ом пурто тачеш мый тендам Купсолаш .
126:2685     вара семында ма , пырля ма кундемым
126:2686     ончал савырнаш , мый шонем , йӧн лиеш .
126:2687     ужам , тудынат чон куан дене темын .
126:2688     пел курым утла эртымек пӧртылеш .
126:2689     автобус чарна , школ кудывечышке толын .
126:2690     а калыкше , калыкше ! тыште вучат .
126:2691     йоҥга мурыдат кинофильм гычын . школым
126:2692     авалтыш куан . омсам мый почам .
126:2693     луктам да шындем . а калык шыпланыш .
126:2694     кузе нуным кертын шып шыпак кучен !
126:2695     вара чыланам сово йӱк трук авалтыш -
126:2696     Марисола вел шомакетым вучем .
126:2697     мутет вел йоҥгалте тунемшын йӱк дене .
126:2698     йоҥгалт , " шочмо кече " умбаке шарла .
126:2699     вара алмашта вес йоча ты лудшетым ...
126:2700     мутет кажнын шӱмыш шыҥа мурыла .
126:2701     а ме пурена тыйын пӧртышкӧ ончыч .
126:2702     вашкат почешна пошкудет-влак чылан .
126:2703     ужнешт , куштырак гын тоштержым кеч почмо .
126:2704     могай пӧлек-влакше пуалтыт тылат ?
126:2705     адак наҥгаем мый поэтым эн ончык ,
126:2706     шотлен , эн сай верыш шындем . а вара
126:2707     вӱдем унат-влакым моткоч кужу корныш
126:2708     поэтын , артистын . тышеч пеш тораш .
126:2709     Озаҥыш . Москошко . Карелийыш . тушечын
126:2710     Уралыш . Волчакыш ... да Омскыш , манат ?
126:2711     Татьяна Ивановна ойлыш : тувечын
126:2712     пытартыш уверым тудлан колтенам ?
126:2713     да Омск . нылле кумшо . лийын мо Омскшо ?
126:2714     кагаз-влак вара молан весым ойлат ? . .
126:2715     - тӱҥалме пашаже ила , йомын огыл .
126:2716     поэт да артист улыт , лийыт эрлат .
126:2717     шыман тауштен ужатем унат-влакым
126:2718     кодем пӧртешет каналташ корно вач .
126:2719     шонем , йокрок ок лий , пурат Шернур-влакше ,
126:2720     чылан мут мастар-влак тышак погынат .
126:2721     воктенак ила Иванов , Шабдар Осып .
126:2722     тыштак Четкарев , Конаков да молат .
126:2723     илалше , тӱҥалше , чылтак ужар озым -
126:2724     чылан пеш палат да туге пагалат .
126:2725     келшен мо , ом йод , ушыштем тиде огыл .
126:2726     келшен гын , кодат курымешлан тышан .
126:2727     тачеш тыланем у пӧртеш ласка омым .
126:2728     эрла вашлиймеш - мыламат кайыман .
126:2729     тоштерым коден ошкылам шкеже мӧҥгӧ .
126:2730     а ушышто тудо - поэт да артист .
126:2731     Йыван Кырля пӧртылын курымлан мӧҥгӧ .
126:2732     да пуйто бюст огыл , а шкеже артист .
126:2733     эртен жапше ятыр . мый школыс эрдене
126:2734     вашкем урем дене , шуам черке дек .
126:2735     кок тополь йымачын коштам мый эреак .
126:2736     а таче корнем умбачрак савырем .
126:2737     Йыван Кырля таче кок тополь йымалне .
126:2738     ом луго арам тудын шоныш йолвам .
126:2739     вуем савалталын эртем . а умбалне
126:2740     йоча-влак рӱжгат . мый темлем шып ойлаш .
126:2741     урок тӱҥалмеке , тоштерыш коднем гын ,
126:2742     Йыван Кырля порын вашлийын колта .
126:2743     полша мыланем эртараш урокемым .
126:2744     мыняр тудын тушто пеленже йолташ .
126:2745     урок пытымеке , игечым ончалын
126:2746     ом вашке чылт мӧҥгӧ , школ ончык лектам .
126:2747     куэ-влак коклаште шинча шып шоналын .
126:2748     Кырля таче шкетак . ом вашке эрташ .
126:2749     шыпак эскерем мый . да чӱчкыдын тыште
126:2750     поэтым ужам , вашлиям , мутланем .
126:2751     шке ойжым ынде нимыняр огеш шылте ,
126:2752     ойла кундемлан , калыклан , мыланем .
126:2753     ужам , куанем мый : йоча-влак коклаште
126:2754     коеш пешак чӱчкыдын . ваш умылат .
126:2755     чылтак огеш вашке тышечын олашке .
126:2756     мемнан лийын кодын йӧршеш , курымлан .
126:2757    1993 ий , январь - 1994 ий , январь .
126:2758   3 1 . Татьяна Ивановна - Йыван Кырлян шӱжарже ,
126:2759  Медведево район Кугу Чигашыште илен .
126:2760    2 . Максим Матвеевич Кирпичников - марийже .
126:2761    3 . " ленинградская правда " - газет .
126:2762    4 . Алексей Шайдуллин - поэт дене пырля шинчен , Башкир
126:2763  кундемыш пӧртылын , Нефтекамск олаште перикмахерлан ыштен .
126:2764    5 . Влас Андрианыч Убейкин - поэт дене пырля шинчен ,
126:2765  Татарстаныш пӧртылын , математикым школышто туныктен .
126:2766    6 . Сергей Волгин - пырля шинчен .
126:2767    7 . Соророклаг - " сорока " лагерь ( Карелий )
126:2768    8 . Кандалакша - Куолаярви - Карелийыште ик изи кӱртньӧ
126:2769  корно укш .
126:2770               	- 65 -
126:2771    ой , йӧратымаш ...
126:2772    страницым Н . дмитриева вӱда . тел 5 - 43 - 72
126:2773    тидлан ынде кум талук наре эртен . ик шыже кечын сомыл
126:2774  дене У торъял районыш миен лектым .
126:2775  тусо ик школышто шоныдымын-вучыдымын
126:2776  палыме ӱдырым вашлийым . ме пырляк кушкынна , ик
126:2777  школышко куржталынна . вашла
126:2778  пеш сайын паленна . эсогыл , пошкудо
126:2779  лийынна .
126:2780    школым тунем пытарымеке , мый Марий университетыш тунемаш
126:2781  пурышым , а тудо - пединститутыш . ончыкыжым математикым
126:2782  туныктышо лияш шонымашыжым шукташ . варажым кодын шеҥгелан вуз .
126:2783  мый шкеже олаште пашам ышташ кодым , а тудо Куженер районышо
126:2784  школыш лектын кайыш .
126:2785    икте ӧрыктарыш : кузе Светлана ( лӱмжым вашталтыме )
126:2786  Куженер район гыч У торъял районын эн лукышкыжо миен лектын .
126:2787  садлан йодде шымак чыте .
126:2788    - тиде нерген ик мут дене каласыжат ок лий , - мане тудо
126:2789  шӱлыкынрак да илыме школ пачерышкыже чайым йӱаш ӱжын наҥгайыш .
126:2790    пӧрт кӧргӧ ару , йытыра . вигак ӱдыръеҥын кидше шижалтеш .
126:2791  теве занавеска шеҥгалне йоча кроваткымат шекланышым . " тугеже
126:2792  марлан каен да тышке илаш куснен " , - шоналтышым тунам семынем .
126:2793    Светланан ӱстелтӧрыш погымо гутлаште пӧлемым эскерем ,
126:2794  пырдыжым кӱтем . ала тушто пелашыжын картычкыже уло , шонем . но
126:2795  уке , тыгайым шым уж . виге йочажын весела чурийвылышан
126:2796  фотосӱрет гына . южышто аваж дене пырля , южыштыжо - шлкетын .
126:2797    - Светлана , пелашетше кушто пашам ышта ? - ӱстелтӧрыш
126:2798  верланымеке , йодде шым чыте .
126:2799    - уке , Юра , мый вет шкетын илем , шкетын ӱдырым куштем .
126:2800    ты шомак-влак мыланем моткоч вучыдымо ыльыч . вет
126:2801  Светланам мый эреак пиаланым ужынамыс . куже вара тыге илышыже
126:2802  савырнен ?
126:2803    Светлана Советский районысо ялышкыже каяш тарванен
126:2804  улмаш . молгунамсыжлак Куженер поворотышко лекте . тысте
126:2805  машинам кужун ыш вучо . чушт веле койын , воктеныже канде тӱсан
126:2806  " москвич " шогале .
126:2807    - кушко вашкет , моторем ? - ыштале руль воктене шинчыше
126:2808  рвезе . шем-нугыдо пондаш . тудыжо такше ийготымат изишак ешара .
126:2809    - Советский могырышко , - ыштале Светлана да тунамак
126:2810  почылтшо омсаш йомо . шомак почеш шомак вашталте . палыме
126:2811  лийыч ...
126:2812    тылеч вара Миклай ( рвезым тыге лӱмденыт лийже ) ден
126:2813  Светлана кажне кечын гаяк вашлияш тӱҥальыч . вет Миклайжат
126:2814  тораште огыл , Советский поселкыштак илен . адакшым машинажат
126:2815  уло . Светланан ялышкыже тудо вашке гына миен шуын .
126:2816    илыш - илышак . Миклайлан кузе дыр , но Светланалан тиде
126:2817  пагыт эн пиалан лийын . уке , пединститутышто тунемме годымат
126:2818  почеш шукын шӱраҥыштыныт . но шӱм шокшыжым тудо весе дене
126:2819  пайлен кертын огыл . аважын ма туныктен ойлымыжым шотыш налын ,
126:2820  ала шкежак тыге шонен , но эн ончыл верыс тудо тунеммашым
126:2821  шынден . " вара гына ешым
126:2822  чумыраш лиеш " , - шонен Светлана . а
126:2823  Миклай - векат , пӱрымашак .
126:2824    жап писын эрта . векат , пиалан улмӧҥгӧ , волгенчылак .
126:2825  шеҥгелан кодо кеҥеж пагыт . Светланалан школышко каяс жапат
126:2826  толын шуо . варажым илышыште первый урок , первый гана класс
126:2827  вуйлатыше семын паша . чылажат первый , чылажат Светланам
126:2828  куандарен . пиал тыге иканаште толмылан тудо ӱшаненат огыл . вет
126:2829  тудын йӧратыме качыжат уло . шыже каникуллан сӱаным тарватыме
126:2830  нерген шомакат чонышто ласка шонымашым луктын . а эше ... тудо
126:2831  шочшым вуча . уке , миклай тидын нерген але огеш пале . но вашке
126:2832  каласа . а Миклай тидлан ой , кузе куана вет ! но шонымаш ден
126:2833  илышгорно ик туран огыт кай улмаш . шыже каникул жапыште
126:2834  Миклайымак вашлияш ӱдыр Советский поселкышко лектын кайыш .
126:2835    ончыкыжым чылажат пуйто тыгак лийшаш улмаш , пуйто
126:2836  чылажымат пӱрымаш ондакак возен , радамлен шынден . вашлийын
126:2837  Светлана Миклайым поселко покшелне . но ... шкетым огыл . теве
126:2838  тудо йоча коляскым шӱкен ошкылеш , воктеныже , кидпӱанже гыч
126:2839  кучен , ковыра гына самырык ӱдыр .
126:2840    огеш шарне кызыт Светлана , мо тунам чӧныштыжо лиймым ,
126:2841  йырваш чылажат шинчалан шыри-вури веле койын . " уке , тыге лийын
126:2842  огеш керт ! - волгенчыла эртен Светланан вуйышто шонымаш да
126:2843  ӱдыр , ала-кушеч вийым муын , Миклай воктек мияш тоштын . " ала
126:2844  шӱжарже ? ала палымыже ? "
126:2845    - вучалте , моторем , - чыла тиде шонымашым ӱштыл
126:2846  кудалтышыла шоктен Светланан пылышыжлан . - мый чечас , кевытыс
126:2847  пурен , сигаретым гына налын лектам .
126:2848    " сигаретым , - шоналтен тунам кочын Светлана . - тудын
126:2849  тамакам шупшмыжо шуын колтеныс ! моторем ... "
126:2850    Светлана чыла умылен , тунамак мӧҥгышкыжӧ тарванен , а
126:2851  тушеч Куженер могырысо школыш , кеч каникул пытен огыл гынат .
126:2852  тудлан тунам мом чыташ логалмыжым шижаш веле кодеш . уло ,
126:2853  конешне , умылышыжат , йыштракын воштылшыжат ... но вет так арам
126:2854  огыл дыр тыгай туткарыште вес корным муын кертдымылан , южышт
126:2855  самырык ӱмырыштым кошартат . да шкеныштын гына огыл , тудын ,
126:2856  мӱшкырыштӧ кийыше шочшын . кушеч чыла тидыже лектеш ? мый ом
126:2857  пале . но тыгай шонымашак Светланаланат ушышкыжо ик гана огыл
126:2858  толын . но ала-можо тидлан чаракым ыштен . векат , илыш
126:2859  пӱрымашыжын умбакыже рончалтше шӱртыжлан мучаш толын огыл .
126:2860  Светлана ош тӱняш висвис пеледыш гаяк сылне ӱдырым шочыктен .
126:2861    ондак чылаштланат ойлен , пуйто тудын пелашыже шочмо
126:2862  ялыштыже ила , паса тургым тудын деке кошташ эреак чаракым
126:2863  ышта . но , векат , манеш-манешлан ял гына огыл , район коклат
126:2864  нипочем . Светланан ойгыж нерген вашке пален налыныт . икте ик
126:2865  семын умылен , весе - вес семын . а Светлана , йочам ыштымеке ,
126:2866  декретный отпусклан ачаж ден аваж дек лектын каен . кузе-гынат
126:2867  да илен лектам манын шонен . но " мераҥым " ыштышым ялыште кызыт
126:2868  огыт жапле шол . Светланалан ача-ават огыл , иза-ака ,
126:2869  шешке-пошкудо-влак пижыныт . пуйто тудо нунын корныштымат
126:2870  пӱчкын каен . садлан у тунемме ийланак пашаш лекташ лие . школ
126:2871  директорат тидлан тореш ыш шогал . вет тӱҥалтышыже могай сылне
126:2872  ыльыс .
126:2873    но паса икшырымын эртен ыш керт . ны Светланан ойгыжым
126:2874  шотыш налде , ны мо . икана тудын деке ватан марий толын лекте .
126:2875  тӱжвал пӧртӧнчылнӧ ик-кок мутым веле алмаштен шуктышт , саде
126:2876  мариетын ватыже ала-кушеч толын лекте . варажым мо лиймым ойлаш
126:2877  кӱлешлыкшат уке дыр . Светланам чылт лавырашке тошкен пытарыш .
126:2878    тиде ыш сите . саде рвезет варажым эше ик гана толын
126:2879  лектын . ом пале , кузе гына намысше ситен " эре ик шӱрым кочкын
126:2880  шер темын " манаш . но ял мучко саде манеш-манеш волгенчыла
126:2881  писын шарлен . школыш мийыме еда эсогыл кажнын " здрасте "
126:2882  манмыже , шинчашкыже ончалмыже тудлан весыла койын .
126:2883    варажым лекте  " туныктышын  моральный  обликше "
126:2884  шомак , " не имеешь права " . школ гыч поктен луктын огытыл ,
126:2885  чошо тышеч , манын каласаш гына кодо ...
126:2886    тыге Светлана ала шкеж деч шылын , ала еҥ шомак деч ...
126:2887  логалын У торъял районыш ...
126:2888    тиде историй чылажат вуйышто гына кодеш ыле . но шукерте
126:2889  огыл Светлана деч налме серыш моткоч куандарыш : Светлана
126:2890  марлан лектын . марлан лектын тусо ял марийланак . лӱмжӧ -
126:2891  Ольош . тау тылат , ольош . еҥ шомак деч лӱдын отыл . ӱшане ,
126:2892  Светлана - шотан ӱдырамаш . тудын дене тый пиалан лият .
126:2893    пиаланак гына лийза !
126:2894    Юрий Косатан .
126:2895           	- 66 -
126:2896    шӱргылан маске
126:2897    арава шукыж годым шошым , чевер кече пелташ тӱҥалмеке ,
126:2898  шӱргеш снеге гай лектеден шинчеш . иктылан келса . молан манаш
126:2899  гын , тудо чурийым ныжылгым , эре шыргыжшым , куанышым ышта ,
126:2900  самырыкын ончыкта . а весе гын арава деч кузе-гынат утлаш
126:2901  тырша . эн ончыч шоналтыза , арава пытарыме дене те шкендан
126:2902  тӱсдам огыда йомдаре ? ну , мо ... тугеже икмыняр каҥашым пуэна .
126:2903  нине маске-влакын полшымышт дене арава йӧршеш ок йом гынат ,
126:2904  изиш сындыме лиеш .
126:2905    - лимон ден кияр вӱдым ( сокым ) кажне кечын 20 - 25 минутлан
126:2906  шӱргеш йыгаш гын , араван тӱсшӧ кая .
126:2907    - арава шӱргеш шукерте огыл лектеден гын , эрдене да
126:2908  кастене шоган вӱдым ( сокым ) але уксусым йыгаш лиеш .
126:2909    - Петрушкым тыгыдемден , шокшым пунчалза . лекше сок дене
126:2910  тынарак шолтыдымо шӧрым варыза да шӱргешда йыгыза . 15 минут
126:2911  гыч пӧлемысте шинчыше вӱд дене шӱялтыза .
126:2912    - кована-влакын ойлымышт почеш , шӱргым арава дец утараш
126:2913  манын , тудым кажне кечын шопышо шӧр дене мушман .
126:2914    - теркеш нӱжмӧ 50г креным 250г кочмо уксус дене варыза
126:2915  да , петыртышан атеш опталын , пычкемыш верыс шындыза . кок арня
126:2916  гыч тушко 1 , 5 литр йӱштӧ вӱдым ешарыза . тиде вӱд дене кок гана
126:2917  шӱргыдам йыгыза .
126:2918    - шӱргӧ коваштет коян ( жирная ) гын , лимон сокым одеколон
126:2919  ( 1 : 1 ) дене варыман да шӱргеш йыгыман .
126:2920    - эше икте . ялыште чыла суртышто гаяк ушкалым ончат .
126:2921  кызыт лац ушкал лийме жап . кузе ик мут дене ойлаш , ом пале ,
126:2922  но презе тӱкнен шуктыдымо водар гыч шӧрым лӱштен налас кӱлеш .
126:2923  тиде кишан шӧрым кажне кечын шӱргеш йыгаш гын , арава пыта
126:2924  маныт . тиде кована-влакын рецептышт . тыге ыштен ончыза . полша
126:2925  гын , редакцийышкына серышым вучена .
126:2926               	- 67 -
126:2927    ший оҥгыр
126:2928    " тачысе илыш мылам ок келше "
126:2929    икана автобус дене кудалме годым , кок илалше пӧръеҥын
126:2930  мутланен шинчымыштым кольым . иктыже весыжлан ойла : " туштым
126:2931  туштем , пале . эн шерге ,
126:2932  нигунам мондаш лийдыме . мо тиде тыгай ? "
126:2933    " оҥай , - шоналтышым . - мо вара тиде тыгай лиеш ? ава ,
126:2934  шочмо ял ? чылажат келшен толеш " . умбакыже колыштам .
126:2935    - йоча-влак гын тиде туштылан чын вашмутым муын огыт
126:2936  сеҥе , - туштым туштышо еҥ йолташыжлан ойла . - кугыеҥ-влак
126:2937  шукыж годым , вуйыштым удыралын , шонаш пижыт .
126:2938    - а мо тиде тыгай ? - йодеш весыже .
126:2939    - йӧра , вуй ушетым ит пудыратыл манын , вашмутым шкеак
126:2940  каласем . тиде - йоча пагыт ! чын огыл мо ?
126:2941    " чын " , - шоналтышым семынем . таклан огыл шоҥго-влак
126:2942  чӱчкыдынак йоча жапыштым шарналтас йӧратат . кочана-кована ,
126:2943  ачана-авана веле огыл , таче мыланнат йоча жапна кажне кечын
126:2944  чотрак да чотрак шергештеш . а йоча жап эреак школ дене
126:2945  кылдалтын .
126:2946    эртен кает иктаж-могай школым - ушет дене шкендым парт
126:2947  коклаште ужат , модын юарлыше йоча тӱшкам вашлият - адакат
126:2948  шкендым чара йолын куржталме
126:2949  жапет сӱретлалтеш . икманаш , кажне
126:2950  еҥын эн поро да ныжыл шарнымашыже - йоча жап , школ илыш дене
126:2951  кылдалтын .
126:2952    теве мыят икымше гана школыш мийымем , икымше туныктышына
126:2953  Алексей Иванович Яшкиным эреак порын шарналтем . а кӧ
126:2954  Токтер кандашияш школым тунем лектын , тудо Сергей Сергеевич
126:2955  Сайфуллиным шарналтыде ок керт . молан манаш гын , тиде школ
126:2956  1968 ийыште кандашияшыш савырнен .
126:2957  лач тунамак , Н . К . Крупская
126:2958  лӱмеш Марий государственный педагогический институтым тунем
126:2959  пытарен , Сергей Сергеевич шочмо ялышкыже пӧртылын да кызыт
126:2960  гына почылтшо школышто завучлан ышташ тӱҥалын . 1976 ий гыч
126:2961  1987 ий марте директорлан , кызыт марте директорлан , кызыт адак
126:2962  завучланак пашам ышта .
126:2963    Пошкырт кундем Мишкан районысо Токтар кандашияш школ
126:2964  почылтмо жап гыч , тудым тунем пытарыше да кызыт тунемше-влакын
126:2965  ик эн йӧратыме туныктышышт Сергей Сергеевич Сайфуллин таче
126:2966  " кугарнян " унаже . тудын дене
126:2967  мемнан собкорна Валерий Абукаев мутлана .
126:2968    - Сергей Сергеевич , туныктышо лияш Тендам мо але
126:2969  кӧтаратен ?
126:2970    - Валерий шольым , тиде йодышлан вашмутым пуымо деч ончыч
126:2971  ик изи гына секретым почам . мый вет Сайфуллин Сергей
126:2972  Сергеевич омыл , а Сайфуллин Сергей Сайфуллинович улам . а
126:2973  пашаже тыге лийын . 10 классым тунем пытарымеке , мыйым У
126:2974  Козаш ялысе тӱҥалтыш школыш пашам ышташ колтышт . тиде 1961
126:2975  ийысте ыле . тунам школышто мылам каласышт : " изи йоча-влаклан
126:2976  Сергей Сайфуллинович манын ойлаш йӧсӧ . айда Сергей
126:2977  Сергеевич манын палдарена " . мылам тунам ойыртемже кугу лийын
126:2978  огыл , кеч Сергей Сайфуллинович , кеч Сергей Сергеевич .
126:2979  келшышым . теве тышечынак Сергей Сергеевич лийым . а паспорт
126:2980  почеш Сергей Сайфуллинович улам .
126:2981    йодышет шотышто . мый тиде корныш шогалмемлан икымше
126:2982  туныктышемлан , Мария Валеевна Шайдуллиналан , таум ыштышаш
126:2983  улам . кызыт Сайранова фамилиян . Мишканыште ила . 1961 ий гыч
126:2984  тӱҥалын , кажне гана Мишканыш мийымем годым , пурен лектам .
126:2985    - Сергей Сергеевич , Йошкар-олаште улмем годым
126:2986  Валентин Борисович Исенеков Тендам чӱчкыдынак шарналта
126:2987  ыле . вет пырля тунемында ?
126:2988    - чын . ме Валентин дене ик группышто тунемынна . илымыж
126:2989  годым эре мияш шонен коштым , нигузе жапым ойырен шым керт . ме
126:2990  тудын дене кузе палыме лийна ? шарнем , кумшо курсышто тунемам
126:2991  ыле . аудиторийыште шинченна . канета омса почылто да изирак
126:2992  гына капан рвезе пурен шогале . ала молан дыр , вигак мый декем
126:2993  ошкыл мийыс . кидшым шуялтен , пелештыш : " Валентин Исенеков " .
126:2994  пешак проста ыле . чийыме шот дене тунам моло студент-влак деч
126:2995  ойыртемалтын огыл . институтым тунем пытарымекше , пырля илышна .
126:2996  Валентин дене пырля коштынак , мый шуко творческий айдеме дене
126:2997  палыме лийынам . литературный кружокыш коштынна . Миклай
126:2998  Казакоб , Семен Николаев мемнан деке мият ыле . Вениамин
126:2999  Иванов дене вашлийынам .
126:3000    Мклай Казаковым пеш пагален вашлийым . тудо шкенжым
126:3001  нигунамат кӱшкӧ шынден огыл . мыланна " тыге возаш кӱлеш " манын
126:3002  туныкта ыле . возымынам лончылен , поро ой-каҥашым пуэн .
126:3003  Валентин мыйым писатель-влак коклашке виеш пуртымо гаяк
126:3004  пуртыш . пеш шуко лӱмлӧ еҥ дене вашлийынам . а тидыже школ
126:3005  пашаште пеш кӱлеш лие . иктаж писательын творчествыжым эртыме
126:3006  годым йоча-влаклан тудын дене вашлийме историйым шарналтен
126:3007  ойлет .
126:3008    - Сергей Сергеевич , Валентин Борисович икана мылам
126:3009  тыге каласен ыле : " ялыш кает гын ,
126:3010  Кумэслан саламым каласе " ...
126:3011    - Валентин тыгай мыскарам ысташ мастар ыле шол . икана
126:3012  общежитийышке толын пурыш да ойла : " Сергей , тый вет Кумэс
126:3013  улат " , - манеш . молан ? тунам
126:3014  ӧрын колтышым . фамилий , лӱм , ача
126:3015  лӱм икгай буква дене тӱҥалыт , сандене кӱчыкын Кумэс манеш ыле .
126:3016    - пашам тӱҥалме жапдам ала шарналтеда ?
126:3017    - мыйын толмо ийын тӱҥалтыс школым кандашияшыш савырышт .
126:3018  икымше выпуск дене Ядыганов Герман Петрович тунем лекте .
126:3019  молан тиде фамилийым каласышым ? кызыт Герман Петрович -
126:3020  мыйын директорем . тышке институт деч вара шылын тольым .
126:3021  распределений почеш Марий Турек районышко логальым . Мишкан
126:3022  роно гыч мыйым мӧҥгӧ ӱжыт . адакшым ялыште акам шкетын ила ыле .
126:3023  сандене дипломым нальым да лектын кудальым мӧҥгӧ . вара кум
126:3024  гана серышым возен колтеныт , ӱжыныт . но мый садак шым кай .
126:3025  шкенан роношко мийышым , Уфашке , министерствыш , толшо серыш
126:3026  дене кайышым . тушто мылам каласышт : " ойгыраш ок кӱл , пашам
126:3027  ыштыза " .
126:3028    - кызыт школышто эн пӱсӧ проблемыда могай ?
126:3029    - шкенен школ нерген ойлаш гӱн , ондак тидым каласен
126:3030  кодем . чылазе 110 тунемшына уло . 16 туныктышо . образований шот
126:3031  дене чылан высший образованиян улыт . икте Башпединститутышто
126:3032  заочно тунемеш . кадр чыла верысе . туныктышо-влак чыланат мыйын
126:3033  ученикем улыт . тӱҥ шотышто проблемына ожнысо гаяк -
126:3034  тунемше-влаклан келге шинчымашым пуаш , илышлан ямдылаш . ты
126:3035  пашашке чумыр педколлектив шке вийжым пышта .
126:3036    - туныктышо ден тунемше коклаше кыл могайрак ? мый
126:3037  колынам , южо школышто тунемше нимо укеланнак туныктышым игылт
126:3038  кертеш . а туныктышо тидлан тунемшым нигузе наказатлен огеш
126:3039  керт .
126:3040    - районысо школласте тыгай факт-влак лиеденыт . мыят
126:3041  колынам . но мемнан школышто але тыгайже вашлиялтын огыл .
126:3042  ончыкыжымат ок лий манын шонена . улыт школыштына начарын
126:3043  тунемше-влакат . нунын дене туныктышо-влак ешартыш занятийым
126:3044  эртарат .
126:3045    - Токтар школышто тунемше-влакын фамилийышт южгунам
126:3046  " ямде лий " газетыште коеш . литературный кружокда уло мо ?
126:3047    - вик ойлем , кружокна уке . мароведна сай , старший
126:3048  учитель . урокым пеш моштен пуа . опытшат изи огыл . а почеламут
126:3049  ден ойлымашым возаш чыла еҥлан Юмо пӱрен огыл . сандене тыгай
126:3050  кружокым вӱдаш неле .
126:3051    такшым школна кугешнен кертеш . . мемнан ученикна-влак чыла
126:3052  тӱрлӧ профессий дене пашам ыштат . лач космонавтна гына эше
126:3053  лектын огыл . теве писатель Абукаев-эмгак уло . мемнан школым
126:3054  пытарыс . возаш мемнан денак тӱҥале . кызыт ала-молан шочмо
126:3055  школышкыжо уналыкеш толын каяш жапым ок му . а ме тудым кажне
126:3056  ийын вучена . Йошкар-олаште каласе-ян , тек жапым муын , толын
126:3057  кайыже .
126:3058    - тачысе илыш тыланда келша мо ?
126:3059    - ок келсе . кызыт туныктысын авторитетше калык коклаште
126:3060  йомын . тудым озанлык вуйлатысе-влак огыт шотлӧ . шурным огыт пу .
126:3061  туныктышо-влак шке вольыкымат кучат , эрдене кынелат , вольыкымат
126:3062  ончет . . кечывалым , кастене ,
126:3063  икманаш , шке семын творческий пашам
126:3064  ышташ жап йӧршынак ок код . тетрадьым тергаш кӱлеш , уроклан ям-
126:3065  дылалташ . сандене , вик ойлымаште , таче ялысе туныктышо пеш неле
126:3066  условийыште ила . лач ик пашадар дене гына , тудыжо мемнан кол-
126:3067  хозник-влакын деч ятырлан шуко , кочкашат , чияшат налман . ок си-
126:3068  те тидат .
126:3069    - ойлат , ончыкыжым 10-шо , 11-ше класслам тунемашат оксам
126:3070  тӱлыман лиеш . тидын шотышто могайрак шонымашда ?
126:3071    - уда . тунеммылан оксам тӱлыман лиеш гын , ялысе еҥын
126:3072  икшывыже-влаклан пеш неле лиеш . ял калык пашадарым ик ганат жа-
126:3073  пыштыже ок нал , да тудыжат пешак изи . талантан йоча-влак окса
126:3074  укелан кӧра умбакыже тунемаш каен огыт керт . тидыже моткочак
126:3075  лӱдыкта .
126:3076    - школышто йоча-влак " кугарня " газетым шукын налыт мо ?
126:3077    - раш каласен ом керт , но ялыштына кумло утла ешышке ты
126:3078  газет толеш . газетда пеш сай , тау мутым гына ойлен кертам
126:3079  тудым луктын шогышо чыла пашаеҥлан .
126:3080    фотосӱретыште : С . С . Сайфуллин ( фотом 1970 ийыште ыштыме ) .
126:3081                  	- 68 -
126:3082    кушто улыда , поэзийым йӧратыше-влак
126:3083    кызыт районысо школлаште руш поэт Ф . И . Тютчевын юбилейже
126:3084  вашеш эртаралтшаш смотрлан ямдылалтыт .
126:3085    Михайловка кыдалаш школыштат тудын почеламутшо-влакым
126:3086  лудмо конкурсым эртарысна . тушко школге ушнышт . чолгарак
126:3087  тунемше-влакше шке  моштымашыштым  терген  ончышт .
126:3088  участник-влакым кум тӱшкалан шелме ыле . икымше тӱшкаште 1 гыч
126:3089  4 класс марте тунемше-влак таҥасеныт . нунын кокла гыч эн сай
126:3090  лудшылан 3 " а " классыште тунемше Вера Мартыновам шотлымо .
126:3091  тудо поэтын " весенние воды " почеламутшым йоҥгалтарен пуыш .
126:3092  кокымшо тӱшкаште ( 5 - 7 класс ) жюрийлан 7-ше классыште тунемше
126:3093  Надя Микушеван " она сидела на полу " поцеламутым лудмыжо
126:3094  келшен . а кугурак класслаште тунемше-влак кокла гыч 10
126:3095  классыште тунемше Надя Суслова " я встретил вас ... "
126:3096  почеламутым чон вургыж лудмыж дене колыштшо-влакым куандарыш .
126:3097    конкурс мучаште призер-влаклан изирак пӧлекым кучыктышт .
126:3098  ӱдыр-влаклан ынде районысо смотрышто призовой верым налышт
126:3099  манын тыланыме шуэш .
126:3100                 	- 69 -
126:3101    пален налнем
126:3102    шижынат ышна шукто , теле эртен кайыш . чылдырий кечыйол ,
126:3103  окна янда гоч классыш пурен , книга ӱмбалне юарла , шошо толмым
126:3104  шижтара . теле эртыш , почешыже шошат мемнан дене тыгак писын
126:3105  чеверласа . уэш ик тунемме ий шеҥгелан кодеш . ончылно -
126:3106  ургыжландарыше экзамен , вара - чоным луштарыше , кумылым
126:3107  нӧлтышӧ каникул . кӧлан каникул , а кӧлан - ончылан шуко тӱрлӧ
126:3108  йодышым шындыше кенеж . выпускник-шамычлан гын теве тыгай йодыш
126:3109  -влаклан вашмутым кычалаш тӱҥалман : кушко каяш ? мом ышташ ? ала
126:3110  тунемаш пураш ? ала пашам кычалаш ? южым нине йодыш-влак кызытак
126:3111  тургыжландарат .
126:3112    поро кече , " кугарня " !
126:3113    уло кумыл дене тылат Волжский вел гыч возат . " кугарня " ,
126:3114  тый Йошкар-олаште верланенат , сандене чыла палышаш улат . тиде
126:3115  йодышнам вашмут деч посна от кодо , шонена . ме огына пале ,
126:3116  бухгалтерлан кушто туныктат . могай экзамен-влакым кучыман ,
126:3117  возыжа . ме вара ямдылалташ тӱҥалына ыле . направлениян лият
126:3118  гын , кузе пуртат ?
126:3119    Надя , Света , Эля да молат .
126:3120    Черкысола .
126:3121    вашмут
126:3122    эн ончычак районысо калыклан пашам муын пуымо шотышто
126:3123  центрыш миен толза . туштат пален налын кертыда .
126:3124    Марий кугыжаныш  университетын  экономический
126:3125  факультетышкыже тунемаш пурен кертыда . тушто бухучет
126:3126  специальность уло . тиде специальностьым налаш шонышо-влак вич
126:3127  ий гыч бухгалтер лийын кертыт . экзаменым географий , математика
126:3128  дене кучыман . тыгак руш йылме дене изложенийым возыман .
126:3129    М . Горький лӱмеш  политехнический  институтын
126:3130  инженерно-экономический факультетыштыже    бухгалтер
126:3131  специальностьым налаш лиеш . экзамен-влак университетысе гаяк
126:3132  улыт .
126:3133    Ежовысо марий совхоз-техникум бухгалтер-экономистым
126:3134  ямдыла . тений тунемаш индешымше классым пытарыше-влакым гына
126:3135  налыт . кум ий тунемман . экзаменым математик дене кучыман , руш
126:3136  йылме дене изложенийым але сочиненийым возыман .
126:3137    а направлений шотышто тыгайрак вашмут лиеш . целевой
126:3138  направлений дене тунемаш толат гын , экзаменым сайын от кучо
126:3139  гынат , тунемаш пурет . мо тыгай целевой направлений ?
126:3140  иктаж-могай предприятий , шкаланже специалистым ямдылаш манын ,
126:3141  шке кумылын туныктен лукташ келша . тунемметлан оксам
126:3142  государстве огыл , а тиде предприятий тӱлаш тӱҥалеш . ты
126:3143  предприятий кӱшеш тунем лекташ лиеш . тиде предприятий тылат
126:3144  направленийым пуа . лач тудыжо целевой направлений маналтеш .
126:3145    тыгак Йошкар-олаште бухгалтер-влакым ямдылыше кӱчык курс
126:3146  ( 2 - 8 тылзаш ) уло . кыдалаш образованиян ӱдыр-рвезе-влак кӱчык
126:3147  жапыште теве нине организацийла пелен тунем лктын кертыт :
126:3148    - Россий госкомстатын марий учебный центрже , тел : . 5 - 52 -
126:3149  66 .
126:3150    - М . Горький лӱмеш Марий политехнический институт пелен
126:3151  кадрым ямдылыше межведомственный центр , тел . : 5 - 78 - 18 .
126:3152    - Рф промышленность министерствын вуйлатыше да
126:3153  специалист-влакым ямдылыше Эпк курс-влак , тел . : 6 - 80 - 18 .
126:3154    моло йодышым ончыктымо телефонла дене рашемден кертыда .
126:3155    нине ӱдыр-влак йодыт : " мемнан йолташ ӱдырна телеграфистке
126:3156  лийнеже . тыгай профессийым кушто налаш лиеш ? "
126:3157    вашмут куандарышыжак огыл . паша вер укелан кӧра кызыт
126:3158  телеграфистым ямдылымым чарненыт .
126:3159    ончыкыжымат " пален налнем " рубрикышкына йодышдам вучена .
126:3160               	- 70 -
126:3161    " кугарнян " дайджестше
126:3162    айдеме да пӱртӱс
126:3163    Тарзан лийнет гын ...
126:3164    Индийыште Абкар кугыжа годсо тыгай легенда уло : пуйто
126:3165  Абкар шукерте огыл шочшо икшыве-влакым айдеме тӱня деч ойырен
126:3166  да , могай йылме дене мутланаш тӱҥалмыштым пален налаш манын ,
126:3167  шучко шымлымашым эртарен . шуко тӱрлӧ национальностян
126:3168  икшыве-влакым поген , шкенжын кӱ полатешыже петырен ашнен .
126:3169  нуным пукшеныт , йӱктеныт , но йоча-шамыч ончылно ик мутымат
126:3170  ойлен огытыл . тыге кандаш ий эртен . кӱ полатым почмеке , пале
126:3171  лийын : нунын кокла гыч нигӧ ик мутымат пелештен кертын огыл .
126:3172  нуно янлыкла магыреныт , пийла оптеныт ...
126:3173    мемнан курымысо кок сылнымутан произведений таче кечынат
126:3174  моткоч шуко еҥын чонжым тургыжландара . иктыже - англичан
126:3175  писатель дапоэт Редьярд Киплингын пире кӱтӱш кушшо Маугли
126:3176  индус йоча нерген йомакше , весыже - американ писатель
126:3177  Берроузын " тарзанже " . ир пӱртӱсеш кушшо чулым мотор да весела
126:3178  рвезын образше ынде ятыр жап кинотеатрлаште экран гыч огеш
126:3179  кораҥ . ойлат , пуйто Редьярд Киплинг шуко жап Индийысте илен
126:3180  да произведенийжын негызшылан чын лийше сӱретым налын . но ир
126:3181  янлык айдемым ончен-куштен кертеш мо ? очыни , кертеш .
126:3182  Индийыште веле огыл , тыгак Европышто , Америкыште . . вет
126:3183  тыгай пример ятырак .
126:3184    шукерте ожнак тыгай йодыш шочын : икшывым ача-ава да моло
126:3185  айдеме деч ӧрдыжтӧ ончен кушташ гын , могай тудо лиеш ? могай
126:3186  йылме дене кутыраш тӱҥалеш ?
126:3187    Индийыште Абкар кугыжа годсо тыгай легенда уло : пуйто
126:3188  Абкар шукерте огыл шочшо икшыве-влакым айдеме тӱня деч ойырен
126:3189  да , могай йылме дене мутланаш тӱҥалмыштым пален налаш манын ,
126:3190  шучко шымлымашым эртарен . шуко тӱрлӧ национальностян
126:3191  икшыве-влакым поген , шкенжын кӱ полаешыже петырен ашнен . нуным
126:3192  пукшеныт , йӱктеныт , но йоча-шамыч ончылно ик мутымат ойлен
126:3193  огытыл . тыге кандаш ий эртен . кӱ полатым почмеке , пале лийын :
126:3194  нунын кокла гыч нигӧ ик мутымат пелештен кертын огыл . нуно
126:3195  янлыкла магыреныт , пийла оптеныт ... тиде ончыктен : йылме
126:3196  айдемын генетический шарнымашешыже огеш код .
126:3197    тидын нергенак моло пример-влакат ойлат .
126:3198    1920 ийыште Индийын Миднапур районыштыжо еҥ-влак
126:3199  джунгли гыч лекше , янлык гай койшо " призрак-влакым " ужыныт да
126:3200  тиде верым авырен налыныт . кенета пире пыжаш гыч кугу пире
126:3201  дене пырля кок изи йоча лектын . кучымеке , пале лийын : нуно
126:3202  акаж ден шӱжарже улыт . иктыжлан кандаш ий , весыжлан - кокыт .
126:3203  коктынат нылйола веле коштын моштеныт да мутланен кертын
126:3204  огытыл . изиракше ик ий гыч колен , а кугуракше эше индеш ийым
126:3205  илен . ик жап гыч пыкше-пыкше йолымбалне шогаш тунемын да
126:3206  икмыняр мутым каласен моштен .
126:3207    1935 ийысте Сальвадор элын чодыраштыже вич ияш чара
126:3208  йочам верештыныт . янлык-влак деч лӱдын , тудо пушеҥге укшышто
126:3209  илен . тӱрлӧ емыжым , саскам кочкын , кертмыж семын колымат
126:3210  кучен . умбакыже тудын дене мо лийын - огыт пале .
126:3211    Индийын Ассам штатыштыже 1923 ийыште ава леопардым
126:3212  лӱеныт .
126:3213    тудын пыжашыштыже игыжым веле огыл , тыгак вич ияш
126:3214  икшывымат верештыныт . кучымеке ,
126:3215  тудо магыраш , пуредылаш , кӱчшӧ
126:3216  дене удыраш тӱҥалын . воктенысе ялыштак тудын ачаже ден аважым
126:3217  муыныт . аважын каласкалмыж почеш кум ий ондак йочам пасушто
126:3218  пашам ыштыме годым леопард сакален наҥгаен улмаш . муын кондымо
126:3219  йоча нылйола веле коштын моштен да лишемше еҥым пурлаш ямде
126:3220  лийын . кум ий гыч гына тудо кӱктымо кочкышым кӱмыж гыч кочкаш
126:3221  тунемын да изишак шоген кертын .
126:3222    Турцийыште ик ӱдыр 8 ий маска ешыште илен . лачак 1937
126:3223  ийыште гына ик сонарзе ава маскам лӱен пуштын кертын , но
126:3224  айдеме ӱмбак , маскалак мӱгырен , ӱдыр кержалтын . вуеш шушо
126:3225  ӱдырым эмлымверыш петыреныт . тидын нерген американ журналист
126:3226  Джордж Марани каласкален .
126:3227    эшеат оҥайрак случай витлымше ийлаште Индийысе Лакхнау
126:3228  ола воктене лийын . кӱртньӧ корно ӱмбалне яра шогышо вагонышто
126:3229  ик еҥ айдемыла койшо " янлыкым " ужын . садыже кок могырыш
126:3230  магырен кудалыштын да пеш чот шучкын ончен . кучен кертмеке ,
126:3231  тудымат эмлымверыш наҥгаеныт . икмыняр жап гыч тушко пазарыште
126:3232  ужален шогылтшо , Прагад лӱман еҥ толын . кандаш ий ондак тудын
126:3233  мален кийыше изи эргыжым кудывече гыч пире шолышт наҥгаен
126:3234  улмаш . " вуйгоҥгыраштыже тудын тамга лийшаш " , - каласен
126:3235  Прагад . тыгаяк палым айдеме-янлыкын вуйвичкыжыштыже муыныт .
126:3236    1973 ийыште Лондонышто савыкталт лекше " санди таймс "
126:3237  газет возен : " Сирийыште ир каза коклаште пеш писын кудалыштше
126:3238  рвезым ужыныт . сонарзе-влак тудым кучаш толашеныт гынат ,
126:3239  кертын огытыл . рвезе сайын ужын , лӱдыкшӧ лишемашым умбачынак
126:3240  шижын " .
126:3241    икшывым маймылын ончен куштымо нергенат увер ятырак .
126:3242    1946 ийыште Африкыште кок полицейский маймыл кӱтӱштӧ
126:3243  илыше рвезым кучен . тудыжо павиан-влак дене пырля 10 ий улмаш .
126:3244  нунын дене пырляк тӱрлӧ саскам , кушкыл вожым , кайык муным
126:3245  кочкын . кучымо деч вара рвезылан Лукас лӱмым пуэныт . но
126:3246  айдеме коклаште эше 40 ий илен гынат , маймыл койышыжым монден
126:3247  огыл . шкенжым чӱчкыдынак удырен , вуйжым шупшкедылын ...
126:3248    " обсервер " англичан журналыште 1976 ийыште эше ик тыгай
126:3249  икшыве нерген каласкалалтын . маймыл-влак коклаште илыше рвезым
126:3250  Африкысе Бурунди элыште муыныт . ик жап гыч тыгаяк пӱрымашан
126:3251  йочам Йӱдвел Цейлонышто ( шри-ланка ) верештыныт . нуно
126:3252  моткочак чулым , писе да виян лийыныт .
126:3253    могай амаллан кӧра ир янлык айдеме икшывым ашна - каласаш
126:3254  неле . икте раш : икшывынушым шындыме жапше - шым ияш марте . ты
126:3255  марте янлык коклаште илен-кушшо йоча айдеме тӱняш пӧртылтымӧ
126:3256  деч вара кужу ӱмырым ок иле да кошташят , мутланашат тунем ок
126:3257  шу . шымлызе-влакын шомакыштлан ӱшанаш гын , шым ий жапыште
126:3258  икшывын тӱня дене 70 тӱрлӧ кылже вияҥеш да ӱмыржӧ мучко ок
126:3259  вашталт . молан ? шоналтас гын , икшывын ава помышыштак лийын
126:3260  шушо генетичэский кыл лийшаш , вет айдеме шуко тӱжем ий дене
126:3261  вияҥын , ушым поген толын ... туге гынат , мыланна келшыше илыш
126:3262  пӱртӱс деч ойырлымеке , айдемын чӧнжо ден капше начарештыт , вес
126:3263  семынже , кӧргӧ ойыртемыштым йомдарат . лач ты шотышто " маугли "
126:3264  ден " тарзанын " авторышт пӱртӱс закон деч кораҥыныт .
126:3265    айата ынде пӱртӱс лоҥгаште ятыр жап шкет илыше , вуеш шушо
126:3266  айдемын пӱрымашыжым ончал лектына .
126:3267    шукерте огыл Кабардино-балкарийыште курык коклаште ик
126:3268  еҥым ужыныт . тудо янлык коваште гыч ургымо вургемым , йолешыже
126:3269  шке гыч ыштыме катам чиен . пел капше наре петырыше пондашыже
126:3270  лийын . мутланашат пеш нелын мутланен , ойлымыж годым чурийже
126:3271  йӧршынат вашталтын огыл . верысе еҥ-влак тудын дене шуко жап
126:3272  кутырымо деч вара пален налыныт : курыкан чодырашке тудо , 36 ий
126:3273  ожнак йолташыже дене пырля , сар жапыште полицайлан ыштымылан
126:3274  кӧра совет-влак деч лӱдын куржын улмаш . ятыр жап мланде
126:3275  рожышто иленыт . янлык шылым , коштымо емыжым , кушкыл вожым ,
126:3276  пӱкшым да поҥгым гына кочкыныт . тыге кандаш ий эртен . но икана
126:3277  йолташыже логар рак дене церланен . эмлаш манын , садет шӱртеш
126:3278  кылдыме кошар кӱртньым нелыктен . тыге тудо пуалше шӱлым пӱчкын
126:3279  лукнеже улмаш . но кертын огыл , йолташыже колен . тылеч вара
126:3280  шкетланже эше 28 ий илаш логалын . эркын-эркын мутланымымат
126:3281  чарнен . вет 36 ий жапыште еҥ-влакым тудо улыжат кок гана веле
126:3282  ужын . каласкалмыжлан ӱшанаш гын , икана , чот черланымыж годым ,
126:3283  тудын деке ава " алмастын " ( лум айдеме ) толын да эмлаш полшен .
126:3284  тылеч вара , умбал курыкыш кайымыж годым , пырыс игым
126:3285  верештынат , ончаш налын . но кок ий эртымеке , пырысым пире але
126:3286  рывыж нумал наҥгаеныт . адакат шкетын ... тылеч вара тыге илен
126:3287  кертшашла чучын огылат , шке шочмо ялышкыже волен .
126:3288    - война пытен мо ? Сталин ила мо ? - йодын тудо .
126:3289    родо-тукымжо тудым мушкыныт , илаш верым пуэныт . икте
126:3290  ӧрыктарен : 60 ияш кугыза 35 ияш рвезыла койын . шӱкшӧ пӱйжат ,
126:3291  чурийыште куптыржат лийын огыл . но ялыште икмыняр илымек , мткоч
126:3292  вашке шоҥгемаш тӱҥалын да начарештын . еҥ коклаште илашыжат тудлан
126:3293   пеш чот неле лийын , санденак кодшо ӱмыржӧ мучко кӱтӱм кӱтен
126:3294  илен .
126:3295    а тиде йӱдвел Приморьеште лач сар тӱҥалме деч ончыч
126:3296  лийын . вӱд покшелне верланыше мландеш 12 еҥан заставым коеныт .
126:3297  сар тӱҥалме деч вара неле жаплан кӧра , очыни , нунын нерген
126:3298  вашке монденыт . вӱдын вончаш я шкешт нерген уверым пуаш
126:3299  пушыштат , радиостанцийыштат лийын огыл . 13 ий гыч гына кенета
126:3300  толын лекше колызо-влаклан кӧра вӱд янлык коваштым чиен коштшо
126:3301  пограничник-влак " кугу мландыш " верештыныт . мо оҥайже , чыла
126:3302  тиде жапыште нуно службым кӱлеш семын эртарен шогеныт .
126:3303  кочкышлан да илымверым ырыкташ колым кучылтыныт . чер деч теҥыз
126:3304  регенчылан да моллюско-влаклан кӧра гына утлен кодыныт .
126:3305  молгунамсе семынак политзанятийым эртареныт , концертым
126:3306  ямдыленыт ...
126:3307    айдеме тӱшка , пӱртӱс дене шинчаваш лийын , илен кодын ,
126:3308  сеҥышыш лектын .
126:3309        	- 71 -
126:3310    пашаче ӱдыр
126:3311    латкуд ияш Мэри Родарс - Сша-ште эн самырык менеджер
126:3312  да тӱняште ик эн уста бизнесменка . тудо шукерте огыл курчак
126:3313  дене модын , а ынде курчак - тудын профессийже . Мэри
126:3314  йоча-влаклан у курчакым шонен ямдыла , модышым лукшо " катко
126:3315  корпорейшн " фирмын вице-президентшылан ышта да идалык мучко 180
126:3316  тӱжем долларым налеш . фирме тудлан кудалышташыже автомоби*ым
126:3317  шофер дене пырля пуэн . ӱдыр чӱчкыдынак премийым налеш , оксаж
126:3318  дене гардеробым уэмда , тӱня мучко ужын коштеш . пашазе шуко
126:3319  гынат , шке таҥашыже-влак семынак ила . кажне кечын
126:3320  школыш коштеш , мӧҥгыштыжӧ пӧлемлам йытырая .
126:3321    Мэри ныл ияшыж годымак пашам ышташ тӱҥалын . кочаж ден
126:3322  ковазе майя тукым индеец лийыныт . ачаж ден аваже Сальвадор
126:3323  гыч кусненыт да Нью-йорк лишне илаш тӱҥалыныт . ачаже
126:3324  портьелан ( унагудышто порядкым эскерыше , сравочым кучышо еҥ ) ,
126:3325  сантехниклан , электриклан ыштен . икана тудо Дональд Спектор
126:3326  деке водопровод краным ачалаш миен , пелен изи ӱдыржымат налын .
126:3327  суртоза ванныйыште плиткым пижыктылын . пусакыште кузерак
126:3328  пижыкташ шотлан толмо шумлык сантехник деч каҥашым йодын .
126:3329  кугыеҥ-влакын мутланымыштым колыштшыжла , Мэри шке ойжым пуэн .
126:3330  Спекторлан тиде пеш келшен . тудо изи ӱдырым шкеж деке
126:3331  ассистентлан ӱжын . тудо лачак йоча-влаклан тӱрлӧ модышым шонен
126:3332  луктеш улмаш . тӱрлӧ конструкцийым ончен , Мэри шотлан толшо
126:3333  ойжым пуэден . Дональд тудым шке фирмышкыже консультантлан
126:3334  налын .
126:3335    тыге Мэри Родасын ӧрыктарыше карьерыже тӱҥалын .
126:3336  ачаже-аваже чот йывыртеныт , но тыгай условийым шынденыт : йоча
126:3337  илыш дене илас ,  школым тунем пытараш . кызыт тудо
126:3338  Манхэттеныште " профессионал-йоча-влаклан " школышто тунемеш .
126:3339  тунемме да паса кечыже шым шагат эр гыч лу шагат йӱд марте
126:3340  шуйна , ачаж-аваж дене кас кочкыш годым вашлийын мутлана . но
126:3341  ӱдыр ок ӧпкеле . " мый кугыеҥын илысыж дене илем , - манеш тудо .
126:3342  - паша мылам куаным да пиалым конда " .
126:3343                   	- 72 -
126:3344    марий йӱла
126:3345    ӱарня
126:3346    жап курык гыч йогышо эҥерла эрта . кеҥеж , шыже , теле . . .
126:3347    теве шошо запат толын шуын манаш лиеш . идалыкытн
126:3348  кеч-могай йыжыҥжат шке семынже сӧрале , чоным куандарыше .
126:3349  талукын шӱкшӧ времаже уке . туге гынат ик жап весым алмаштыме
126:3350  годым у шижмашым , у шӱлышым шочыкта . тыгак теле дене шошо жап
126:3351  ӱчашымашат . лач ты йыжыҥыште калык Ӱарня пайремым палемда .
126:3352    Ӱарня - молан тудым тыге лӱмдат ? тиде пайрем лӱм кок
126:3353  мутвож ушымо дене ышталтын : ӱй + арня = ӱарня . марий калык
126:3354  тукым моло финн-угор калыкат тиде пайремым палемда
126:3355  да лӱмыштат тиде йӧн денак чоҥалтыныт . мордва - ойТарча , коми
126:3356  - йӧйвывДыр , удмурт - вӧйДыр , финн - ӧлиӱВикко . пошкудо
126:3357  чуваш калыкат ты татым саварни ( суЭрни ) манеш .
126:3358    чыла калыксат Ӱарням телым ужатыме да шошым вашлийме
126:3359  пайрем семын эртарат . сандене Ӱарням пеш тошто годсо пайрем
126:3360  манаш чыла негызат уло .
126:3361    Ӱарня кунам эртаралтеш ? тиде пайрем черкын шонен лукмыжо
126:3362  почеш огыл палемдалтеш . тудым пӱртӱс илышын йыжыҥжым ончыктышо
126:3363  дата манаш возеш . вет тудо шошо велыш тайныше йӱд ден кечын
126:3364  кужытшо икгайрак улмо годым эртаралтеш да ик арня времам айла .
126:3365    ожно годым тудо кок арнямат налын манаш логалеш . шымлыше-влак
126:3366  тидым палемдат , финн-угор калыкынат , чувашынат . тӱҥалтыш
126:3367  арняжым тӱҥ арня , весыжым изи ӱярня маныт . чувашат тыгак
126:3368  лӱмда : асла саварни ( кугу ӱярня ) ,
126:3369  да кесен саварни ( изи ӱярня ) .
126:3370  молан пошкудо чуваш пайрем дене
126:3371  таҥастарем ? вет наукын туныктымыж
126:3372  почеш пале : юл эҥер воктен илыше чуваш-влакше акрет годым
126:3373  финн-угор тукым калык лийыныт .
126:3374  варажым вес племена дене варналтмеке
126:3375  , йылмышт весемын , а илыш-йӱлаштышт шуко икгайлык кодын .
126:3376    ӱарня - марийын идалык тӱҥалтыште первый пайремже .
126:3377  шорыкйол деч 7 арня вара , кугече деч 8 арня ончыч , вӱргечын ,
126:3378  тӱҥалалтын , чуваш-влакын - изарнян . варажым черке христиан
126:3379  верам шарымыже дене руш масленица пайрем семын ик арня жапыште
126:3380  эртаралташ ( рушарня гыч вес рушарня марте ) тӱҥалалтын .
126:3381    ешарен каласыман : вет Шорыкйол пайремже ожно годым
126:3382  коштын толын , тудо тылзе календарь почеш кече кужемаш тӱҥалме
126:3383  деч вара кугарнян палемдалтын . варажым адакат черкын тушкымыжо
126:3384  поцеш тудым Рошто дене иквереш пайремлаш тӱҥалыныт . кече
126:3385  календарь поцеш тудо 7 январьын палемдалтеш .
126:3386    ӱарня жапын кажне кечыже ожно годым тӱрлӧ семын
126:3387  палемдалтын . тӱҥалтыш шочмо кече пурышо ӱярня маналтын ,
126:3388  пытартыш кече - лекше ӱарня . изи ӱарня - ӱарня гыч толшо
126:3389  кандашымше кече тыге лӱмдалтын .
126:3390    ӱарня времаште ярминга-влак эртаралтыныт . тудым Шернур
126:3391  велне Кикнур , Эшполдино кундемыште Кора шумат маныныт . ты
126:3392  кечын ты кундемыше калык Кукарка пазарыш коштын . курык марий
126:3393  велне Юнга эҥер лопышто Пертнур воктен ярмингам оцона
126:3394  маныныт .
126:3395    мутат уке , моло кечат радам шотан лийын . ик кечын пошкудо
126:3396  деке унала коштыныт , вес кечын - оръеҥ-влак у родышт дене уна
126:3397  лийыныт , кумшо кечын ӱдыр-рвезе-влак шинчаш , веселитлаш
126:3398  погыненыт . ты кышам теве Сотнур школышо ( Волжск район )
126:3399  йоча-влакын Ӱарням модын ончыктымышт шарныкта .
126:3400    чын , тыште вес калыкын влиянийжат шижалтеш . тыште шочмо
126:3401  кеце вашлиймаш маналтеш ( ӱарням вашлийыт ) , кушкыжмо -
126:3402  мурен-куштымо кеце , вӱргеце - шере-тамле кочкыш , изарня -
126:3403  кумда , йоҥгыдо кече ( кӧ мом шона , тудын дене азаплана ) ,
126:3404  кугарня - родо-уна кас , шуматкеце - шинчымаш , коштмаш ,
126:3405  рушарня - ужатымаш .
126:3406    шочмо кече - йочан кечыже . нуно курыкышто мунчалтат , сурт
126:3407  еда мелнам йодын коштыт . кушкыжмын йоча-влак деке ушненыт
126:3408  самырык еш-влак . вӱргечын ӱдырын аваже веҥыжлан мелнам кӱэштын
126:3409  пукшен ; веҥыже " тещыжым " шкенжын суртыштыжо кугарнян сийлен .
126:3410  изарнян пайрем кумдан шарлен : тӱшкан курык гыч мунчалтеныт ,
126:3411  лум крепость дене модыныт . шуматын да рушарнян ӱарням ужатеныт .
126:3412    ӱарня эртарыме вер - тиде корем , эҥер воктен улсо курык
126:3413  саҥга . тышан тайылым ияҥденыт . кужу кож але нулго ломашым
126:3414  параллельно пыштеныт . адак муралтен-кушталтен ончыкташ
126:3415  площадкым , шинчылташ олымбалым , имньым йолыстен шогалташ посна
126:3416  ломашым келыштареныт . посна верлаште пайрем эртарыме верлан
126:3417  пазар погымо верат келшен толын . мутлан , Коҥганурышто
126:3418  ( Куженер ) , Кукнурышто ( Шернур ) , Сотнурышто ( Волжск ) ,
126:3419  Йоласалыште , Кузнецовышто , Изи сундарьыште ( Курык марий )
126:3420  села покшелне эртаралтыныт . ожно годым кажне ялын Ӱарня
126:3421  пайремым эртарыме верже лийын , тудым Ӱарня курык маныныт .
126:3422  тыгай верлаш вес ялла гычат имне дене толыныт . тиддеч ончыч ял
126:3423  йыр кеце почеш кудалышт савырненыт . имньыштым той шлея ,
126:3424  пӱгыштым тасма да кум оҥгыр дене сӧрастареныт . куштылго
126:3425  терыштышт гармонист , шӱвырзӧ , кӱслезе шинченыт да весела мурым
126:3426  йоҥгалтареныт . варажым курык воктене улшо  калыкым
126:3427  куштен-мурыктеныт .
126:3428    пайрем вургем тӱрлӧ лийын . йоча-влаклан аца-авашт
126:3429  шӱкшыракым чикташ тыршеныт , вет нуно ӱарня курыкышто пийла
126:3430  почаҥыныт , коварчышкышт шинчынат мунчалтеныт . сандене каслан
126:3431  ночко коля гай лийыныт . ӱдыр-каце , мутат уке , эн сайыштым ,
126:3432  мотор вургемыштым шоҥалаш тыршеныт . качын вуйыштыжо ожно годым
126:3433  теркупш , капыште ужга , йолысто портышкем . ош мыжер урвалтышт
126:3434  гын тӱрлыман лийын . ужгаштат шке шотан тӱр койын . адак ош
126:3435  мыжеран-влак шке куымо потам ӱшталыныт . ӱдыр-влак гын пеледышан
126:3436  шовычым , шальым пидыныт . пун пыреман ужгашт , тӱрлӧ тӱсан
126:3437  ӱштышт , моторын йӧрымӧ портышкемышт , чаткан пидме йолышт дене
126:3438  ойыртемалтыныт . курык марий ӱдыр-влак гын шинчам перыше чиян
126:3439  вургемым йӧратат : шовычыштат пеледышан , упшыштат ужарге але
126:3440  йошкарге да тӱрлӧ семын ургымо . шӱйыштышт тӱрлӧ тӱсан шер . той
126:3441  да ший тӱсан сӧрастарыме ӱзгар , ший мучасан кумда порсын ӱштӧ ,
126:3442  ужар але вес тӱсан мыжер . икманас , этнограф С . М . Михайлов
126:3443  манмыла , " чылт маке пеледышла койыт " . илалшыраквлакын гын
126:3444  лопката ужга , ош мыжер , вуйышто янлык коваштан упш але пун тӱран
126:3445  теркупш . тиде чылажат пайремлан волгыдо шӱлышым , куан шижмашым
126:3446  пуртен .
126:3447    пайрем эртымаш . ӱарня эрым волгыжтӱр дене посна еш-влак
126:3448  почыт . кугурак-влак , икшывыштым пеленышт налын , курыкыш
126:3449  вашкат . кече лектын шумо деч ончыч курык гыч издер , ивол дене
126:3450  торашке мунчалтен волаш тыршат . вет калык ырым почеш " кӧ умбаке
126:3451  мунчалтен кая , тудын кынеже але йытын мушыжо кужу лиеш " .
126:3452  адак ӱдыр-влак ургышвуеш , вӱдвараш шинчын волаш тӧчат . тыге
126:3453  ыштыме дене тӱредме але неле паша годым шылыжет коршташ ок тӱҥал .
126:3454   тыге эрденак мунчалтыме дене пӧртыштӧ адак шуршо ок пошо .
126:3455    эр кочкышым ыштымеке , йоча-влак курыкыш мунчалташ каят .
126:3456  тушто нуно модыт , юарлат . тӱҥ шот дене курык гыч мунчалтат .
126:3457  мунчалтат издер , ивол дене , курык гыч пикшла волат . иволжым
126:3458  лӱмын келыштарен ямдылат . йымал могырыш лумым тӧр оптат , шыман
126:3459  вӱдым шават . тыге кӱжгӧ ий лончо лиеш . эше ты лончыжо кӱжгырак
126:3460  да ивол нелырак лийже манын , шикшын-шокшын улшо ушкал але имне
126:3461  терысым йыгат , адак вӱд дене ияҥден шындат . тыге шке шотан
126:3462  спортивный ӱзгар лиеш . тыге ямдылыме ивол курык гыч мӱндыркӧ
126:3463  мунчалтен кая , сандене ӱчашыме годым сеҥышыш лекташ йӧн
126:3464  ышталтеш . а тыгайыштлан йоча-влакым поген ямдылыме мелнашт
126:3465  пӧлеклалтеш , пуйто варажымат , кугурак лиймекыштат таза
126:3466  кап-кылан да кужу ӱмыран лийыт .
126:3467    ивол , издер уке годым икшыве-влак ӧрын огыт шого . курык
126:3468  гыч мунчалтен волаш кӱр лапчыкым але шке кужытан оҥам ямдылат ;
126:3469  адак ӱштервоштырым але выньыкымат ӧрдыжеш огыт кодо . икте
126:3470  курык гыч вола , весе тыгодымак курыкыш кӱзаш тӧча . волышыжо
126:3471  кӱзышыш миен керылтеш . ваш-ваш шуҥгалтыт , шукыжо годым тыгай
126:3472  сӱрет пийораш савырна . кӧ тушто кычкыра , кӧ лекташ тӧча , кӧ
126:3473  шӱкедылеш - умылаш неле . эркын-эркын ойырлат да ваш ончалын
126:3474  воштылыт .
126:3475    ӱдыр-каце-влак гын Ӱарня курык гыч мужырын шогалын
126:3476  волат . ломаш мучасте адак тыгай пийорак . вара мучаш гыч
126:3477  тӧрштен шуктыдымыжо ӱлык шуҥгалтеш . ик мужыр вес мужыр ӱмбаке
126:3478  керылтеш . тыге тыштат пийора погына . пӧрдал-пӧрдал ,
126:3479  чумедыл-чумедыл , тышеч лектыт . каче-влак йӧнжӧ улмо годым ӱдыр
126:3480  таҥыштым шупшалаш тӧчат .
126:3481    варажым тиде ломаш мучаште кугу келге лаке лийын шинчеш .
126:3482    тыгай пийорам ончен , кугурак-влак востылыт , кӧн могай
126:3483  чулым улмыштым эскерат . кузе уке гын , чулым еҥ гына тушеч кол
126:3484  гай лектын возеш .
126:3485    Сотнур кундемыште Ӱарня пайремым йоча-влак тыге тӱҥалыт :
126:3486    таче тыште Ӱарня ,
126:3487    шошо пушан сай арня ,
126:3488    оза лийын мелна ос ,
126:3489    тамлен ончаш тол тый , тос !
126:3490    кечат онча шыргыжал ,
126:3491    лумат шула вожылал .
126:3492    толын таче сай пайрем ,
126:3493    уна лият , тол , родем .
126:3494    мурен-кушташ калыкем
126:3495    шаҥгак лектын вет , родем .
126:3496    микрофон гыч йӱк шоктен ,
126:3497    кычыр-кочыр тер мурен .
126:3498    ял уремнам тӱзаташ ,
126:3499    оҥгыр йӱк ден мурыкташ ,
126:3500    кудал тольо шем оржан
126:3501    кугу ожо куатан .
126:3502    тер покшелне Кавырля
126:3503    гармонь дене шокталтен ,
126:3504    марий семым шуйдарен ,
126:3505    пайрем тӱсым тӱзатен .
126:3506    теве эртыш рогожан ,
126:3507    сӧрастарыме имнян .
126:3508    кучер лийын ӧрышан ,
126:3509    мурым шелын уремлан .
126:3510    мурым колын , йӱк-йӱаным
126:3511    рвезе калык тарванен .
126:3512    пайрем кечын сай сӱаным
126:3513    шонен ышташ таратен .
126:3514    сылне пайрем Ӱарня
126:3515    шуйна ыҥде ик арня .
126:3516    кушташ-мураш ик арня
126:3517    толын ынде Ӱарня .
126:3518    арня тӱҥалтыште ешыште авашт-ковашт , акашт-шӱжарышт ,
126:3519  мелнам кӱэштын ,  икшыве-влакым Ӱарня вашлияш колтат .
126:3520  йоча-влак , салмавондым , тулвондым , ухватӱм кушкыжын ,
126:3521  мелнам кучэн , тыге мурат :
126:3522    сай сий дене Ӱарням
126:3523    лекна таче вашлияш ,
126:3524    ӱян мелнам , когыльнам
126:3525    лукна тышке ме , йолташ .
126:3526    теле гочак вучышна ,
126:3527    шӧр-торыкым кучышна .
126:3528    сылне марий мурынам
126:3529    ямдылышна пайремлан .
126:3530    а Ӱярня чот вашка ,
126:3531    имне дене кудал пура .
126:3532    уна лияш чот вашка ,
126:3533    тура корным тыш куча .
126:3534    тыгай жапым , веселам ,
126:3535    вучена ме ӱярнян .
126:3536    мурен-куштен илашлан
126:3537    йӧратена илышнам .
126:3538    Ӱярням ужатымаш . тудо рушарнян эртаралтеш . Ӱярня курык
126:3539  воктене кеҥежым суртым тӧрлатыше-влак шанчашым , тӱрлӧ шӱкым
126:3540  кышкат . пайрем жапыштат тыште шуко тор погына : пудыргышо
126:3541  терет , иволет , кӱр лапчыкет , уат , олымет , тӱрлӧ кагазет .
126:3542  икманаш , изи свалке . адак пайрем ужаташ лӱмын пудыргышо тегыт
126:3543  атым , печкем , олымым кондат да тудым онар курчак семын
126:3544  келыштарат . кастене , пычкемышалтмеке , тушко тулым чыкат . тул
126:3545  ылыж кая , кавам волгалтара . йоча-шамыч да ӱдыр-каче тул гоч
126:3546  тӧрштылыт . ты жапыште тулото йыр улшо-влак Сотнур кундемыште
126:3547  тыге муралтат :
126:3548    арня мучко мунчалтен ,
126:3549    шӱшмӱй семын левыктен ,
126:3550    кече лумнам шулдарен ,
126:3551    курык сернам почыктен .
126:3552  припев : ой , Ӱярня , Ӱярня !
126:3553    уэш пӧртыл , сай арня .
126:3554    ужатена ойгырен ,
126:3555    келгын гына шӱлалтен .
126:3556    арня мучко колянен ,
126:3557    вучышна тыйым ужаташ ,
126:3558    тылат угыч таушташ ,
126:3559    ме шогална муралташ .
126:3560    йӧршын каен ит йом , Ӱярня !
126:3561    толаш шоно , сай арня .
126:3562    рвезе чоннам паремдаш ,
126:3563    муро дене палдараш .
126:3564    пижын код тый куэрлаш ,
126:3565    шайра курык кожерлаш .
126:3566    кеҥеж мартен йывырташ ,
126:3567    мемнан чоннам лывырташ .
126:3568    вара , мурен чарнымеке , кажныже пытартыш гана чотыртатен
126:3569  йӱлышӧ тулото гоч " осалже кайыже , сайже мылам кодшо ! " манын
126:3570  тӧршта . вара , пошкудыштым ужын , кидым кученыт да титакыштым
126:3571  проститлаш йодыныт (вурседалмым , кредалмым , койдарымым да
126:3572  молымат ) .
126:3573    Ӱярня модыш-влак . марий калыкын шуко модышыжо калык
126:3574  календарь дене кылдалтын . тидын нерген калык йӱлат ойла :
126:3575    шорыкйол толеш - пура йӱаш ,
126:3576    Ӱярня толеш - мунчалташ .
126:3577    кугече толеш - лӱҥгалташ ,
126:3578    семык толеш - таҥ кучаш .
126:3579    модыш нергенак калыкмут-влакат улыт : " модыш - тазалык да
126:3580  уш эҥертыш " , " шоҥго ӱҥгыла модеш , сокыр - тагала " , " рвезе
126:3581  годым от мод гын , шоҥгеммек от мод " , " Ӱярня годым от мунчалте
126:3582  гын , кеҥежым шуршо кочкеш " да молат .
126:3583    муро пеш чын рашемда : Ӱярнян тыҥ модышыжо - мунчалтымаш .
126:3584  мунчалташ тӱрлӧ семын лиеш : издер дене , ивол дене , кӱр лаптык
126:3585  денат . каче ден ӱдыр-влак , тӱшкан погынен шинчын , курык гыч пу
126:3586  шупшыктымо тер денат кургыктен воленыт . тержым курыкыш
126:3587  мӧҥгешыже каче-влак радам шот дене шупшын кӱзыктеныт . кӧн
126:3588  чогашылже могай - модыш дене тергеныт , модыш денак
126:3589  пеҥгыдемденыт .
126:3590    Ӱярня времан чыла кундемлаште " Ӱярня вара " манме модыш
126:3591  шарлысе . тудым южо вереже " йолгурык " , " ӱярня ломаш " малдат .
126:3592  тидлан качымарий-влак , шыл кудалтыме пушарнян ( кугече деч
126:3593  кандаш арня ончыч , тиде кече деч вара Кугече пӱтӧ тӱҥалын )
126:3594  кашакын погынен , имньым кычкен , чодырашке каят . тушто ломашлан
126:3595  йӧрышӧ вияш иле кожым але нулгым пуэныт . ялышке , ӱярня курык
126:3596  деке конден , укш деч эрыктеныт , шӱмжым локшинчыныт , варажым
126:3597  чаткан пужареныт . тӱҥжӧ дене кӱшыл велыш пыштеныт , курык
126:3598  тайылеш йӧнештарен , кӱртньыгорно , рельс семын кок радамын
126:3599  почела 5 - 8 кутышым оптеныт . курык тайыл изи годым , ик мучашеш
126:3600  пу сорымым артанала оптеныт да ломашын ик вел мучашыжым тушко
126:3601  пыштеныт . кӱзаш-волаш тошкалтышым чоҥеныт . тыге 80 - 100 метр
126:3602  кужытан Ӱярня вара шуйналт возын .
126:3603    мунчалтен волышаш мужыр-влак ломаш тӱҥыш , коктын вачым
126:3604  ваш кучен , варалан тореш шогалыт . ончыл мужыр тарванымеке ,
126:3605  моло мужыржат , " ӱярня йор-йор , йылме йыр-йыр , мелна чыж-чыж ,
126:3606  йол льып-льып ! " манын кычкырен , писын юарлен воленыт .
126:3607    ӱлыкӧ писын мунчалтен волаш усталык кӱлеш . тидлан тунемаш
126:3608  манын , самырык-влаклан ятыр пӱжвӱдын йоктараш логалеш . тыште
126:3609  эн нелыже - ломаш мучашыш волен шумеке , ӱлыкӧ керылташ огыл .
126:3610  йӧнештаралтын , тӧршталтен умбакыла куржын колтыман . жапыштыже
126:3611  чулымлыкым от ончыкто гын , ӱмбакет почешет волышо-влак
126:3612  шуҥгалтыт . тыге пийора манме тӱшкан пӧрдалмаш ийын кертеш .
126:3613    Ӱярня пайремын вес модышыжо - тиде тыртыш пӧрдыш , рушла
126:3614  карусель маныт . тудым тыге ямдылат .
126:3615  1 - 1 , 5 метр кутышан , 8 - 10
126:3616  см . кӱжгытан ломаш пӱчкышым налыт , тудын ик мучашыжым , лумеш
126:3617  лакым ыштен , вӱдым оптен , кылмыктен шындат . тиде шогалтыме ло-
126:3618  маш пӱчкышыш орва тыртышым чиктат . орва диаметр гоч 8 - 10 метр
126:3619  кужытан вичкыжрак варам пидыт . варан кок мучашкыже издерым кылдат .
126:3620  коктын , тореш кылдыме варам кучен , издерыште шинчышым пӧрдыктат .
126:3621   чулым пӧрдыктымо годым ломаш мучашсе издерым виктараш
126:3622  каньылжак огыл . шекланен , кӱлеш верыште издерым виктарен от
126:3623  шукто - лектын возат , лумышко шуҥалтат .
126:3624    Ӱярня жапыште кумшо шарлыше модышыжо - Йыдал пазар .
126:3625  тиде модышым тӱрлын лӱмдат - Чамра , Карта паҥга , Шургерем .
126:3626  модыш атрибутлан мом кучылтыт - туге лӱмдат . модышын радамже
126:3627  тыгай . телым , лумеш лакым ыштен , кандыран ик мучашыжым ,
126:3628  пашкарым кылден , кылмыктен шындат . кандыра тӱҥыш кылмыше терыс
126:3629  комлям ( имньын ) , але 4 - 5 см .
126:3630  кӱжгытан , 10 - 12 см . кужытан пу
126:3631  пашкарым пӱчкеден оптат . вӱдышӧ кандыран вес мучашышкыже
126:3632  шогалеш . модышын ямже тыште - вӱдышылан логалде , кандыра тӱҥ
126:3633  гыч терыс комылям але пу пашкарым шукырак чумал лукташ . а
126:3634  кандыра мучаш оза ( вӱдышӧ ) тыгай озорникым йолжо дене чумал
126:3635  логалташ тырша . кертеш гын - чумалме еҥ тудым алмашта . посна
126:3636  кундемыште кандыра тӱҥыш тошто йыдалым , сандене модышыжымат
126:3637  " йыдал пазар " маныт . мондыман огыл : модыш чыла атрибутым
126:3638  кандыра окружность линий деч ӧрдыжкӧ лукмеке гына чарналтеш .
126:3639  кандыра оза конысто атрибут пытымешке иктымат чумал ок сеҥе
126:3640  гын , йодмо почеш кушталтен , муралтен , почеламутым каласен да
126:3641  молымат ыштен пуышаш . Ӱярня мунчалтыш дене кылдалтше ятыр
126:3642  ырымат ( ӱшанымашат ) калыкыште уло : " Ӱярня арня тӱҥалтыш
126:3643  эрдене кече лекме деч ончыч кум гана мунчалтен волет гын ,
126:3644  суртышто шуршо ок лий " , " Ӱярня курык гыч мунцалтет , кынет
126:3645  ( йытынет ) кужу лиеш " , " Ӱярня курыкышто муцаш марте
126:3646  мунчалтет - тӱредме годым шылыжет ок коршто " .
126:3647    Ӱярня арня дене кылдалтше эше тыгай ырым уло . тидым руш
126:3648  полковник А . Риттих шке возымаштыже палемда . пызле воштыр
126:3649  рож-оҥго гоч шинчалыш шӱведат . тиде шинчалжым варажым
126:3650  айдеме чер ,  вольык чер эмлаш кучылтыт .
126:3651    ты пайрем годым моло модышат шарлыше лйыныт .
126:3652    Ӱярня сий . " пайрем годым мӱшкыр кок кыдежан " , " кажне
126:3653  пайремын шке чесше " да моло семынат палемдат калыкмут-влак .
126:3654  пайремын лӱмжак оҥай - ӱй арня . тугеже гын тиде жапын ӱян
126:3655  кочкышлан кугу вниманий ойыралтын . тӱҥ шот дене мелнам
126:3656  кӱэштыныт , тидым ӱярня мурат палдара : " Ӱярня йор-йор , мелна
126:3657  чыж-чыж ... " сай имньым кычкен , пӱгым сӧрастарен , Ӱярня годым
126:3658  родо-влак деке , палыме деке унала кудалыштыныт . толшо родыжым ,
126:3659  унажым оза кертмыж семын чонжо каненак сийлаш тыршен . кастене
126:3660  модын толмашеш ӱстембалне тӱрлӧ чес пушланен шинчен : коман
126:3661  мелна , нӧшмӧ перемеч , пареҥге перемеч , ӱй теркыште радам дене
126:3662  шогалтыме туара , нӧшмыгинде , ӱяча . оръеҥ мужыр гын аца-авашт
126:3663  деке ӱян мелна кочкаш коштын . шорыкйол деч кодшо пӱкшат
126:3664  кӱмыжыштӧ оралалтын шинчеш . а теве Курык марий район Сундарь
126:3665  кундемыште кугу пряникым кӱэштыныт . тидлан ош ложаш дене
126:3666  ямдылыме руашыш мӱйым , тӱрлӧ тамле пушан шудо ложашым ешареныт .
126:3667    Ӱярня - ушкал лийме жап . презе шочмеке , оза вате кишан
126:3668  шӧрым лӱштен налеш да , шун кӧршӧкыш опталын , коҥгаш шында .
126:3669  тиде тувыртыс кочкаш ешыжым , родо-тукымжым , поро пошкудыжым
126:3670  ӱжеш , шунен-шунен сийла . унала толшо-влакат оза деке
126:3671  тапнакешышт ( шувышешышт ) салмагиндым , шуктымо пакчасаскаштым ,
126:3672  вареньыштым да молымат кондат . адак шке ямдылыме вошт койшо
126:3673  вӱдыштымат огыт мондо . тӱҥ шот дене ончыл верыште ӱй лийын .
126:3674  тудым тӱрлӧ чес ямдылаш кучылтыныт . сандене вет тыгай калыкмут
126:3675  аралалт кодын : " ӱэт уло гын - Ӱярня , уке гын - кукшо арня " .
126:3676  пура , пӱрӧ , вичкыж ваштар ташлама корка - тыгай пайрем ӱстелым
126:3677  сӧрастареныт . озан ӱстембалныже чес дене тич темын гынат , тудо
126:3678  моктанен огыл . унажым ончаш тыгай муро дене тӱҥалын : " ой ,
126:3679  пайремем , пайремем , пайремлан келшыше уна толын . ой , мом
126:3680  пукшем , мом йӱктем сакырнай водкам укалеш ... "
126:3681    тыге теле да шошо йыжыҥыште калык шке чонжым кандара ,
126:3682  шушаш жаплан - шошо агалан - ямдылалташ пижеш . шке
126:3683  тазалыкланат эҥертышым ямдылат : шыл кочкышым витаминлан поян
126:3684  емыж-саска , пакчасаска дене вашталтат , 56 кече жаплан Кугеце
126:3685  пӱтым кучаш тӱҥалыт . медицинын туныктымыжо почеш пале :
126:3686  времан-времан кочкышым вашталтыл
126:3687  шогымаш тазалыкым палынак пеҥгыдемда .
126:3688    Ӱярня калык ойпогышто . калык ойпого ( фольклор ) деч
126:3689  илышын ик йыжыҥжат ӧрдыжеш кодын огыл . теве Ӱярня нерген
126:3690  калыкмут , тушто , калык пале , муро , ырым да молат улыт .
126:3691  икмынярыштым радамлен ончыктем . " Ӱярня жапыште йӱштат
126:3692  мунчалта " ( тудат иземас тӱҥалеш ) , " ӱярня деч
126:3693  вара латкок поран
126:3694  толеш " , " ӱярня деч варат пий кӱкшыт ( келгыт ) лум возеш " ,
126:3695  " ӱярня кече луман - урлыкаш шийме годым йӱран " , " ӱярня кече
126:3696  лым лиеш гынь - дуды ыштым годым начкы лиеш " , " ӱярня лектыш
126:3697  шуматын лум - пакча саска , чодыра емыж , шоптыр лектышан лиеш " ,
126:3698  " ӱярня кечылаште арвер мушкаш ок йӧрӧ : кинде шӱч вуян лиеш " ,
126:3699  кеҥежым мыйын ӱярня , телым - Кугече пӱтӧ " ( тушто , пуйто чыве
126:3700  тыге ойла ) . " кунам гынат мыйынат Ӱярня лиеш " ( тӱвыргын илаш
126:3701  шонышо еҥ ойла ) .
126:3702    Ӱярня пайрем эртымеке , ончалза чодыра аланышке : лум
126:3703  тушто ош пальката огыл , изиш сурештын , пушеҥге ӱмылат
126:3704  кандалгын кояш тӱҥалын . варажым кандалге тӱс алан покшеке
126:3705  лектеш да кавашке кусна . шекланенрак ончалза-ян : леведыш
126:3706  тӱрыштӧ кечыше ий сӱсат кандалге тӱсым налын , пуйто ала-могай
126:3707  сӱретче кисточкыже дене кава тӱсым йыгалтен коден . тудым
126:3708  ончен , мутмастар Валентин Колумб почеламутшо гыч ик строфа
126:3709  ушыш толын пура .
126:3710    пӧрт ӱмбалне ий кержалтын ,
126:3711    пуйто теле , йол сакен ,
126:3712    шылын куржаш ямдылалтын ,
126:3713    шошылан шичмеш сукен .
126:3714           	- 73 -
126:3715    серыш ...
126:3716    Сенькан вакш
126:3717    илыс гыч
126:3718    ала-кунам пеш ожно Марий кундемыште , Лаж эҥер воктене ,
126:3719  чынжым гын Лажъялыште , илен улмаш Сенька . тудо моткоч
126:3720  йорлын , изи шӱкшӧ пӧртыштӧ илен .
126:3721  вольыкшат , кайыкшат , мончажат
126:3722  лийын огыл . вӱтажат мланде пелен веле шинчен . а пӧрт воктензе
126:3723  шуанвондо , нуж да шӱкшудо кушкыныт . шкежат тудо шот дене илаш
126:3724  тыршен огыл , ял еда кермычым веле кырен коштын .
126:3725    ик кечын тудо пеш тора ялыш кая да касеш кодеш . уремыште
126:3726  коштеш-коштешат , ик поян суртын капкашкыже тӱкалта . Сенька
126:3727  сурт оза поктен колта манын шонен , но капкам ӱдырамаш почын
126:3728  да , нимом йодде , тудым пӧртыс пуртен ,
126:3729  кочкаш шынден . ӱстел тич
126:3730  мо гына лийын огыл , пуйто Сенькам тыште шукертак вученыт .
126:3731  кочмек , Сенька малаш возеш . тыгай яндар кӱпчык , тӧшак ! чыла
126:3732  тидыже йорло еҥлан омо семын гына чучын .
126:3733    эрдене кынелмек , кидым , шӱргым мушкын , Сенька кочкаш
126:3734  шинчеш . оза кува йорло унам ужатасат ок шоно . ик пасам ышташ
126:3735  йодеш , весым . печым пудалаш кӱшта . тыге ик кечат эрта . оза
126:3736  кува ден Сенькан шомак ок пыте : ик мут почеш весе рончалтеш .
126:3737  эрлашыжым Сенька адак ок кай . тыге кече почеш кече эрта . кок
126:3738  арнят чоҥешта . поян оза кува йорло Сенькалан марлан лекташ
126:3739  кӧна . тыгай уверым колмек , Сенька моткочак йывырта , кузе уке
126:3740  гын : ямде пӧрт , кӱжгӧ поян сурт-оралте , вӱта тич вольык . йорло
126:3741  еҥлан - тиде йомакысе илыш . но яндар каваште кӱдырчӧ кӱдыртымӧ
126:3742  семын , Сенька куважын шонымашыжым пален налеш : поян кува ,
126:3743  чыла поянлыкшым , суртшым , вольыкшым пошкудыжлан коден ,
126:3744  Лажъялыш каяш тарванен . ӱчашаш от тӱҥал вет , Сенькат куваж
126:3745  дене пырля Лажъялыш лектын кая . пеленышт лач ик печке ӱйым
126:3746  гына налыт . ялыш толмек , оза кува вигак пашалан пижеш . пӧртым
126:3747  мушкын , эрыктен лектеш . коҥгаш олта , пошкудыж деч ложашым
126:3748  конда , мелнам кӱэшташ пуашым ямдыла . кугызажым Юмо ончык
126:3749  шынден , кумалаш кӱшта . шкеже кудывечыште шӱкшудым эрыкташ
126:3750  тӱҥалеш . кас велеш чыла суртолмым нулен шындыме гай эрыктен
126:3751  шында . вара мелнам кӱэшташ тӱҥалеш . ӱй печке гыч ик-кок гана
126:3752  коштал налеш - чыр-чыр шоктен колта . коктынат ӱй печкеш
126:3753  ончалыт - тич шӧртньӧ . кугызажым ончалын , куваже чоян каласа :
126:3754    - тиде тыйын пашат , Сенька . тый Юмым кумалынат , садлан
126:3755  тудо тылат поянлыкым колтен .
126:3756    Сенька ӱшана , моткоч куана . " мыйын сукен шинчын кумалмем
126:3757  арам лийын огыл " , - семынже шона . тылеч вара нуно моткоч кугу
126:3758  пӧртым чоҥат , вӱтам , мончам , капкам ыштат , йоча-влакыстат шуко
126:3759  лийыт . но ялыштышт вӱдвакш уке улмаш . садлан еҥ-влаклан вес
126:3760  ялыш йоҥышташ кошташ кӱлын . а ялге погынен ышташ шотыштат
126:3761  лийын огыл ала-мо . тыге Сенькан вӱдвакшым ышташ шонымашыже
126:3762  лектын . жап эртымек , вакш шочынат шинчеш . калык тиде вакшым
126:3763  Сенькан вакш манын . Сенькан вакш шуко жап калыклан пасам
126:3764  ыштен , а кызыт гын пушыжат кодын огыл . туге гынат
126:3765  шоҥгырак-влак сарнат , уныкаштлан каласкалат .
126:3766    вакшым гына огыл , Сенькажымат , ватыжымат порын гына
126:3767  сарналтат . ойлат , пуйто нуно пеш поро чонан лийыныт . вот вет ,
126:3768  туге вет , ик гана сай пашам ыштет гын , калык шуко жап шарнаш
126:3769  тӱҥалеш .
126:3770             	- 74 -
126:3771    спорт , спорт , спорт
126:3772    олимпиадын йӱксавышыже
126:3773    чеверын , Лиллихаммер !
126:3774    салам лийже , Нагано ! тыге ойлаш лиеш Норвегийысте
126:3775  кодшо рушарнян пытыше телымсе хвии Олимпийский модмаш нерген .
126:3776  спортым йӧратыше-влаклан февраль моткоч кугу пайремым
126:3777  пӧлеклен . миллионло телезритель-влак шке яра жапыштым канде
126:3778  экран воктене эртареныт , шке йӧратыме спортсменышт верч кӧжӧ
126:3779  ойгырен , кӧжӧ куанен , но ынде чылажат шеҥгелан кодын . черетан
126:3780  Ош Модмаш ныл ий гыч Японийыште эрта .
126:3781    Норвегий - изирак эл . туге гынат спорт пайремым кӱлеш
126:3782  семын , кӱлеш кӱкшытыштӧ эртарен , шке чапшым уло тӱня ончылнӧ
126:3783  эшеят нӧлталын . норвежец-влак унам сайын вашлийын моштымышт
126:3784  дене веле огыл , тыгак кеч-могай таҥасымаште тале соперник
126:3785  лийын кертмышт денат ойыртемалтыныт . арам огыл нуно эн шуко
126:3786  медальым сеҥен налыныт - 26 ( 10 шӧртньӧ , 11 ший , 5 той ) .
126:3787  кокымшо верыш Германий лектын , шке чондайышкыже 24 медальым
126:3788  ( 9+7+8 ) пыштен .
126:3789    но Российысе спортсмен-влакым поснак палемдыме шуэш .
126:3790  нуно тыгай кӱкшытан таҥасымашке посна команде дене икымше гана
126:3791  лектыныт гынат , моло-влак ончылно лӱмнерыштым волтен огытыл .
126:3792  уда экономический , политический положений , тыгак Ссср-ын
126:3793  шаланымыже мемнан-влаклан шуко нелылыкым шочыктен . Медеошто ,
126:3794  цахкадзорышто , Бакурианиште верланыше чапле базе-влак
126:3795  Российысе спортсмен-шамычлан омсаштым кугу оксалан гына
126:3796  почыт . а кушто тудым муаш ? туге гынат 11 шӧртньӧ ( эн шуко ) , 8
126:3797  ший , 4 той медаль мемнан элышке толын . тиде мутат уке , моткоч
126:3798  кугу сеҥымаш .
126:3799    конешне , чылаштынат кугу ӱшан Российысе хоккеист-влаклан
126:3800  ыле , но нуныштат кузе окшаклен тӱҥальыч , тугак пытарышт .
126:3801  финн-шамыч дене кумшо верлан модмо годым эсогыл
126:3802  0 : 4 " кукшо " счет
126:3803  дене сеҥалтыч . икымше гана мемнан хоккеист-влак Ош Модмаш
126:3804  гыч нимо деч посна пӧртыльыч . такше тидлан ӧрманат огыл , вет
126:3805  таце кечылан шуко уста спортсмен йот эллаште шийвундым
126:3806  " удыркала " . нунымат умылаш лиеш : окса деч посна пиалан от лий ,
126:3807  мӱшкыретат ок тем . Российысе хоккеист федерацийлан
126:3808  " шоягоремжым удыркалаш " жап шуын , очыни .
126:3809    хоккей хоккей дене , а вот ечызе-влакым нунын дене
126:3810  таҥастараш огеш лий . Санк-петербург гыч уста ечызе Л . егорова
126:3811  дене нигӧат таҥасен ок керт . таче тудо ече спортышто , мутат
126:3812  уке , - лидер . мемнан спортсменкына почетан пьедесталын эн
126:3813  кӱшыл верышкыже кум гана нӧлталтын . ынде коллекцийыштыже куд
126:3814  шӧртньӧ медальже уло .
126:3815    специалист-влак Олимпиада деч ончыч эн мастар
126:3816  фигуристлан англичан Д . Торвилл ден
126:3817  К . Диным - шотленыт . мутат
126:3818  уке , нуно ий ӱмбалне моткоч моторын койыныт . пьедесталышкат
126:3819  шогалыныт , но кумшо верыс , а эн кӱкшӧ ты гана Россий гыч
126:3820  самырык мастар-влак О . Грищук ден Е . Платов лийыныт . ик
126:3821  тошкалтышлан ӱлнырак адак мемнан-шамыч - М . Усова ден
126:3822  А . Жулин . пӧръеҥ-влак коклаште таҥасымаштат Россий гыч
126:3823  А . Урманов эн мастар улмыжым ончыктен .
126:3824    поро мут дене тыгак моло ечызе , биатлонист , фристайл дене
126:3825  таҥасыше-шамычым палемдаш кӱлеш . сеҥымаште нунынат надырышт
126:3826  кугу .
126:3827    мемнан республика гыч Ош Олимпиадыште ик спортсменат
126:3828  участвоватлен огыл . но ондак тыгай-влак лийыныт : 1988 ийыште
126:3829  С . Исакова ( иймаш ) да 1978
126:3830  ийысте Н . Селюнина ( ече ) вийыштым
126:3831  тергеныт . икымше спортсменкыже призер верым налын огыл гын ,
126:3832  Н . Селюнина йолташыже-влак дене эстафетыште кокымшо верыш
126:3833  лектын ыле .
126:3834    а вот пошкудо Башкортостан гыч лилихаммерыште шке
126:3835  мастарлыкшым куд спортсмен терген . тыгай еҥ-влак дене
126:3836  кугешнашат сулык огыл .


      (ҥоте: паге нумберс ин тхе оригинал боок нот индицатед.)

127:1  127 школьный библиотека
127:2  Шабдар Осып
127:3  Ӱдырамаш корно
127:4  роман
127:5  книгам лукшо марий издательство
127:6  Йошкар-Ола 1975
127:7  Шабдар Осып
127:8  Шабдар Осип ( Шабдаров Иосиф Архипович ) 1898 ий 27
127:9   мартыште Марий АССР , Сернур район , Изи Лужалу ялысе
127:10   йорло кресаньык ешеш шочын .  ончыч Мустай тӱҥалтыш
127:11   школышто , варажым Сернурысо двухклассный школышто
127:12   тунемын .
127:13  1917 ийыште Шабдар Осып сарыште лийын .  1918 ийыште
127:14   , фронт гыч пӧртылмекше ,  " Помыжалт , марий "  первый
127:15   почеламутым возен .  тиде ийынак Сернурышто марий педкурсышко
127:16   тунемаш пурен .  литературный пашам виян ышташ тӱҥалын
127:17   .  ятыр почеламутым , ныл пьесым -  " Йыпше темын "
127:18    ,  " Эҥгеклан тоҥгак "  ,  " Шолем "  ,  " Илыш йыжыҥ "
127:19   - возен .
127:20  1929 ийыште  " Кӱсле йӱк "  лӱман первый почеламут сборникым
127:21   печатлен луктын .  тиде ийынак тудо Казанский педагогический
127:22   институтышко тунемаш пурен .
127:23  1933 - 37 ийлаште Н .К . Крупская лӱмеш Марпединститутышто
127:24   марий литературым туныктен .  тиде жапыште Шабдар ятыр
127:25   литературно-исследовательский статьям возен , школлан
127:26   марий литература хрестоматий-влакым ямдылен .
127:27  30-шо ийлаште Шабдар тале прозаикыш савырнен .  1927 ийыште
127:28    " Акыр саман "  первый повестьше возалтын гын , 1931
127:29   ийыште  " Кориш "  , 1932 ийыште  " Телеграмма "  ,
127:30    " Тӱшка вий дене "  повесть-влакым возен .
127:31  кугу чапым Шабдар Осып  " Ӱдырамаш корно "  романже
127:32   дене налын .  тиде романын посна ужашыжым 1929 ийыште
127:33    " У вий "  журналеш печатлен , 1930 ийыште посна книга
127:34   дене луктын .  1936 ийыште кокымшо книгаже возалтын
127:35   да роман кок ужашыжге 1937 ийыште Москваште Гослитиздатеш
127:36   печатлалт лектын .
127:37  роман революций деч вара марий ялын уэммыжым , у корно
127:38   дене кайымыжым да колхозым ыштымашым сӱретла .  романын
127:39   кумшо книгаж гыч икмыняр ужашыже газетлаште печатлалтын
127:40   .  но писательын творческий планже шукталтде кодын .
127:41  Шабдар Осып 1943 ийыште август тылзыште колен .
127:42  ( с ) книгам лукшо марий издательство , 1975 .
127:43  первый книга
127:44  семык
127:45  1
127:46  чевер кече чолга шинчаж дене ужар мландым раш онча .
127:47    мланде ӱмбалне : уремыште , олык лапыште , мардеж
127:48   логалдыме моло верыште - лӱп-лӱп шокшын чучеш , ласкан
127:49   шӱлалташ юж ок сите .  уржа пасушто гына изишак йоҥгыдо
127:50   : ала-кушеч чодыра велым толын лекше умыр мардеж ,
127:51   выж-ж пуалын , вуйым лукшо уржам Юл вӱд ловык гай койыктен
127:52   тарвата ...  адак тыгай годым ӱмылан чодыраште кожер
127:53   йымалан шылын кодшо эр юалге юж , чодыра кишын , пеледышын
127:54   ӱпшен , айдемым , тугак моло чонанымат куандара .
127:55  ужар посто гай олык мучко , южо вере , нарынче лаштыкын
127:56   койын , семыкшудо пеледеш .  кашын мардеж почеш мӱяк-тутло
127:57   олык саска пуш нерым шыман чыгылта .  тиде лопка олык
127:58   покшечын ший кудыр гай кадыргылын , коклан ужар чашкерыш
127:59   пурен-лектын , эҥер вӱд чурийончыш гай йылгыжеш , мотор
127:60   кеҥеж пӱртӱсым каласен моштыдымын сӧрастара .
127:61  олык мучко южо вере , тӱшкан-тӱшкан пӧдыра ош пеледышла
127:62   койын , ала-мо тарванылеш : ала кӱшыч кайыше ош йӱксӧ-влак
127:63   канаш волен улыт , ала ашныме комбо , игыжым вӱден
127:64   , нӧргӧ шудым пурлаш лектын , ала ош комбо гай ошын
127:65   чийыше марий ӱдыр-влак шинчаланшудым погат - мӱндырчын
127:66   палашат ок лий .  шукыжо ӱдыр-влак докан .  молан манаш
127:67   гын , таче яра кече .  яра кечат веле огыл - таче семык
127:68   ...  ужар олык покшелне ӱдыр-каче-влак кок тӱшка дене
127:69   коштыт .  теве ик тӱшка гыч йӱк шоктыш :  " Марина-а
127:70   , тышке то-олза-а ! "   кок тӱшка иктыш ушныш .  изиш
127:71   лият , тушеч муро йӱк шергылте ...
127:72  2
127:73  тура кечывал торак огыл гынат , Кугу Тумер уремыште
127:74   але калык шагал коеш .  капка гыч капкашке содор гына
127:75   эртен ошкылшо ӱдырамаш-влакым веле ужат .  нуно пайрем
127:76   чесым ямдылат , кӱлеш тарманым , атылам вашваш миен
127:77   наледат .  южо пӧрт вуйла гыч тырге изи шикш кӱза ,
127:78   почмо тӧрза гыч тутло пура пуш , салма пуш нерыш эҥерта
127:79   .  Кугу Тумерыште але нигӧат , тошто еҥлан сортам чӱктен
127:80   , семык пайремым тӱҥалын огыл .  ик Токмак Сапан гына
127:81   уремышке лектынат , урем мучко тайныштайнышт ошкеда
127:82   .  коклан шке йӧратыме лудыш мурыжым урем шергылтмешке
127:83   кычкыралын мурен колта :
127:84  те-эрет мото-ор - кандаш пӱя-ан ,
127:85  алашат мото-ор - шагыл йола-ан .
127:86  ватет мотор - ош мото-ор ,
127:87  шке мото-ор - шем мотор-о-ор ...
127:88  сапан кугыза таче эрдене эрак семык чесым авызлыде чытен
127:89   кертын огыл , садлан чара вуйын , ӱштыле лектын , рожын
127:90   сур портышкемже дене урем пуракым тӱргыкта .  ошкыль0-ошкылят
127:91   , кок тӧрзан пӧрт ваштареш шогалын , пеш кычкыркала :
127:92  - Кори таҥ , улат , уке ?  эй , Кори таҥ , манам !
127:93   Кыргори Миклайыч дома , нет ?  э-эй , Кугерги-ин ?
127:94  - улам , улам , Сапан таҥ , тый улат мо ?  - пӧрт гыч
127:95   шоктыш .
127:96  - мый , мый шол .  семык пуратым подылаш пурем вет ?
127:97    а ?  пурем чай ...
127:98  - э-э , ойлыман мо ?  пуро ,  - манеш Кори кугыза .
127:99    сапанат , тыпкы-топко тошкыштын , топсан капкам кочыр-рик
127:100   почын пурен кая .
127:101  3
127:102  кечывал эртен .  уремыште пайрем калык кояш тӱҥале .
127:103    йӱшӧ-влак коктын-кумытын шырге муралтен каят .  ял
127:104   кыдалне шӱвыр йӱкат шоктыш :  шӱвырзӧ Мачун ший йытыран
127:105   шӱвыржӧ лывыргыше марий-влакым лулегыдыме гай модыкташ
127:106   тӱҥале .
127:107  тумер марий-влак , коктын-кумытын кудал толшо вучымо
127:108   унаштым налаш лектын , капкам почын пуртат .  уна еҥ-влакын
127:109   имне ӱмбалнышт шийын-тойын йӱла , торта йыр чевер деч
127:110   чевер йолва чӱчка .  шкеныштын чиен шогалмашыштат пешак
127:111   чапле : ӱдырамаш ӱмбалне пор гай тувыр-шовыр , вуйыштышт
127:112   пеледыш тӱсан порсын шовыч .  южо рвезырак ватыже ужар
127:113   озым тӱсан сывыным чиен .
127:114  Кори кугызан кугырак ӱдыржӧ ден веҥыже кудал тольыч
127:115   .  Кори кугыза ӱдыр-веҥыжым шке налаш лектын пуртыш .
127:116  кече кас велыш каен .  урем тич калык ош комбо гай койын
127:117   лӱшка .  йырваш ойлымо йӱк , муро йӱк лым ок лий .
127:118    семык пайрем чот тӱҥале .  шукертак , сар тӱҥалме
127:119   почешак , арака пытен гынат , марий-влак семык пайремым
127:120   эртараш йӧным муын улыт : мӱанже - мӱй пӱрым шуктен
127:121   , мӱкш укеанже - сакыр пӱрым да монь ыштен улыт , мо
127:122   гынат , пайрем чылт кукшеш ок эрте .
127:123  4
127:124  марий-влак семык пайремым пагалат .  могай гына тутло
127:125   сий дене нуно шке унаштым огыт сийле , могай гына шыма
127:126   койыш дене огыт шуно ?  виян пӱрӧ дене , нугыдо пура
127:127   дене лывыргыше йылмышт могай мутым ок ойло , могай
127:128   лыжга мурым ок муралте .  шукыж годымак тиде кокла
127:129   гыч алди-булди койышат шижде тарвана , ораде ушланат
127:130   корно почылтеш .  семык пайрем кок тӱран керде гай
127:131   : сылне мутымат муэш , сай койышымат ончыкта , шучко
127:132   йӱкымат луктеш , шакше мутымат тарвата .
127:133  айык годым шып малыше янлык койыш , шучко шонымаш йӱшӧ
127:134   вуй дене оранек тарванен лектын кертеш .  тунам поянже
127:135   , шке сурт-печыж дене , кычкен лекме имньыж дене моктанен
127:136   , йорло еҥын чонжым утыр когарта , утыр шыдыжым луктеш
127:137   .  ӱстел коклашак кынел шогалын , пӱтынь унагудо ончылно
127:138   моктанен мура , кугешнен ойлен колта :  " мыйын мом
127:139   гына уке ?  суртемже сурт мо - сондык , колялан пураш
127:140   рож уке .  идым-печыште кунар тошто каванем уло , шинчет
127:141   ?  мый !  мый чыла кертам !  тыгай яргакшым вич пачаш
127:142   налын ужалем ... "
127:143  йорлыжо , моло годым пӱйым пурлын чытен коштшо , йӱшӧ
127:144   вуйжо дене вигак руал пуа , поян пошкудыжын опкынлыкшым
127:145   почын ойла :  " туге ынде , поян - койышыж дене , йорло
127:146   - ушыж дене ...  эй , кӱртньӧ пурса ... "
127:147  тума кугун лектеш .  южгунам мушкындат чумыралтеш ,
127:148   кукшо пече меҥгат йӱшӧ еҥын кидшылан верештеш .  шыде
127:149   когар йылме гыч вийыш савырна .  тыге шошым кечын тарваныше
127:150   эҥер вӱд сер гыч лектеш , олык тич ташла , чевер шошым
127:151   саска пеледыш дене пырля кугу зиянымат конда : эҥер
127:152   гоч ыштыме кӱварым , таражан шинчыше вӱд вакшым , южгунамже
127:153   вольыкымат , чонан айдемымат наҥгая ...  семык пайрем
127:154   тугай - илышын сайжымат , шукыж годым козыражымат тӱжвак
127:155   луктеш .
127:156  5
127:157  айда , лудшо йолташем , меат Кори кугызан пӧртышкыжӧ
127:158   пурена .  шукерте огыл Тумер марий , вате-влак , унаштым
127:159   вӱден , шӱвыр почеш чӱчкен-мурен миен пурышт .
127:160  Кори кугызан кочаж деч кодшо кугу тумо ӱстембал тич
127:161   тӱрлӧ пайрем чес темын : мелнат , эгерчет , туарат
127:162   , салмамунет , пушкыдо шылет - ик радам чылажат уло .
127:163  чынжымак , марий тыглай годым начар кочкеш-йӱэш , шукыж
127:164   годым пареҥге шӱр дене эртара гынат , пайремлан чесым
127:165   чаплын ямдыла .  пайрем годым ӱстел коклашке пурен
127:166   шинчатат , нимом пурлаш-подылаш ӧрат : шинчат веле
127:167   шалана .  моло пайрем чес коклаште чырыкан кленчаште
127:168   мӱй пӱрӧ ужар шоҥ дене шоҥешталтеш .  эсогыл йорлыракшат
127:169   семыклан мом-гынат шопашла .
127:170  Кори кугыза изишак руштын , ӱстел ваштареш тошто пӱкеныште
127:171   шинча , ӱстел йыр чумыргышо унам виян пӱрӧ дене шунен-шунен
127:172   сийла .  Кори кугыза тӱжвачын ончаш тӱргочак шоҥгын
127:173   ок кой - иктаж 45 ий дечын коч пуашат ок лий .  туге
127:174   гынат тений Илян кечылан 56 ийышке тошкалеш .  Кори
127:175   кугызалан ӱмыржӧ мучко шуко пашам ышташ логалын гынат
127:176   , моло семынак йӱштӧ-шокшым ужмыж ӱмбачат але пенгыде
127:177   , рвезе еҥланат вуйым ок пу .  сур пураш тӱҥалше шемалге
127:178   лыжга ӱпшӧ , вияш кугырак нерже , раш ончалше изирак
127:179   шинчаже , вичкыжрак тӱрвыжӧ , ошемаш тӱҥалше ӧрыш-пондашыже
127:180   - чылажат рвезе годым мотор улмыжым ончыкта .  ялын-яллаште
127:181   тыгай чатката , пеҥгыде марий кугызам муаш лиеш .
127:182   тыгай еҥым ужатат , ала-мо поснак вес тӱрлӧ калык гай
127:183   веле чучыт .  нуным неле илышат , кугу пашат ӱҥгыртен
127:184   ок сеҥе : тошто сугыр тумо гай пеҥгыде улыт .
127:185  - айда , уна-влак , йӱза-кочса .  шунен сийлымым ида
127:186   вучо .  мыйын козыра йылмемжат , родо-влак , шуныш
127:187   шомаклан лачак савырненат ок мошто .  уна , Микале
127:188   веҥе , пытаренак подыл колто .  ӱстембал чесым тошто
127:189   каванлан кодаш ок йӧрӧ ...  Епи шольо , тыят пӱрӧ коркам
127:190   кучо , ужар вуетым ит шупш , подыл колто !   - тыге
127:191   Кори кугыза шке унажым шунен-шунен онча .   - уна ,
127:192   ончал , аваже , пошкудо-влак унашт дене толыт , пура-пӱретым
127:193   уэмден лук .
127:194  чынжымак , омса комдык почылтешат , пайрем калык вараксим
127:195   гай чогиен , южыжо мурен пурат .  пурен шогалмеке шыпланат
127:196   : уто шомакымат огыт лук , сурт оза кӱштыде , чевер
127:197   мурыштымат огыт муралте .  южо утларак подылшышт гына
127:198   , чытен кертде , кап-кылыштым лойгыктен , эркынрак
127:199   муралтен колтат .
127:200  - семык пайремда пиалан лийже , тутло чесда перкан лийже
127:201   ,  - манын , кугырак пӧръеҥышт Кори кугызан кидшым
127:202   миен кучат .  уна вате-влак , шке шотышт дене оза куван
127:203   тупшым шыман вӱчкалтен ,  " Кугу лийыч ? "  маныт .
127:204  - пиалан лийже ... лийжак .  родо-влак , тембак толза
127:205   , пайрем чесым шинчын авызлыза ,  - манешат , Кори
127:206   кугыза толшо унам ӱстел коклашке наҥгаен шында .  куваже
127:207   пайрем чесым , чарныдеак темен , уэмден шога .
127:208  - Марина ӱдырем , угыч толшо уна-влаклан пурам темен
127:209   пуэде .  изижге , кугужге йӱктыл , нигӧмат ойырен ит
127:210   кодо ,  - кокла гыч Кори кува ӱдыржылан пелешта .
127:211  Марина , Кори кугызан мотор ӱдыржӧ , тений латшым ийышке
127:212   веле тошкалын .  ачаж гаяк кугырак йытыра капкылан
127:213   , аваж гай ош йыргешке чурнян , шара шинчан ӱдыр .
127:214    ӱмбак чийыме пор гай ош тувыр-шовыржо , кыдалан ӱшталме
127:215   йолван ӱштыжӧ , оҥеш сакалыме шӱшер ден ший аршашыже
127:216   чиен шогалаш моштымыжым раш ончыктат .  кӱляш гай пушкыдо
127:217   ӱпшӧ покшел корнын шерын йылгыжтарыме , ӱпене почышто
127:218   кечыше окса мучашан ӱп йолва ден оҥышто улшо аршашыже
127:219   тарванымыж еда чыр-чыр мурат .  чевер чурийвылыш дене
127:220   тыге чаткан чиен шогалмыжлан кӧра моло пайрем калык
127:221   коклаште Марина поснак шинчашке перна : сур пӧрткайык
127:222   коклашке пурышо чевер оҥан ӧрш гай коеш .  йылгыжше
127:223   чия дене чиялтыме кугу ташламаш нугыдо пурам темен-темен ,
127:224   пӧрт кӧргӧ калыкым радам дене йӱктен коштеш .
127:225  - сай илет , кутырет ?  сурт оза , пайремет пиалан лийже
127:226   ,  - манеш кызыт гына толын пурышо изирак капан шемалге
127:227   марий .  изиш лапкарак нерже , ончыкырак шогышо кошар
127:228   оҥылашыже йыр вӱдылалтше шӱч гай шем пондашыже , тӱрвыж
127:229   йыр оҥгын савырныше ӧрышыжӧ тиде марийын чурийжым огыт
127:230   сӧрастаре .  йылгыжше шем шинчаже гына ушанын , селтын
127:231   онча .  ӱмбалне чийыме вургемже тошто марий вургем
127:232   гай : ош ыштыраш мыжер , прашкан теркупш , йолыштыжо
127:233   гына шем ыштыр олмеш - суран кем .
127:234  - лийже , лийжак ...  толшо уна шулыкан лийже , - манеш
127:235   Кори кугыза .
127:236  - тый , Кори чӱчӱ , мыйым от пале дыр ?  адак тыге сомсора
127:237   пурымемлан вуеш ит нал , - манеш саде марий .
127:238  - туге ит ойло , родем .  семык годым палымыже , палыдымыже
127:239   - эре вучымо уна .  тол , ӱстел коклашке шич .
127:240  - Кори иза , тиде мыйын посанам лиеш , купъял гыч ,
127:241   - манын умылтара пырля толшо кӱшыл мучаш поян Васлий
127:242   Ондри .   - Ведат посанам шукертсек толын огыл ыле
127:243   , ала-мо юмо конден .
127:244  - мӱндыр родо , уна , пура , пура коркам кучо , - манын
127:245   , саде марийлан Марина пурам пуа .
127:246  марий шем шинчажым ӱдыр велке савырат , ӧрын колта .
127:247    вара , пура коркам кучышыла , шыр воштылын пелешта :
127:248  - кучышаш ...  тамле пуратым подыл ончышаш .  тыгай
127:249   шӱжарын йӱктымӧ пураже поснак тутло дыр , - моктен
127:250   пелештат , пурам йӱэш , шинчаж дене ӧрын-вожыл шогалше
127:251   Маринам вӱрж гай керылт онча ...  пурам йӱын пытарен
127:252   , Кори кугыза велышке савырнен пелешта : - ну , Кори
127:253   чӱчӱ , ӱдыретше ! . .  кузе тыгай чевер саскам ончен-куштен
127:254   моштенат ?
127:255  - кай , мӱндыр родо , утыжым ит мокто : моктымо еҥын
127:256   мокшыжо шелеш вет , - шке ӱдыржым куанен ончалын воштылеш
127:257   Кори кугыза .
127:258  Марина чот вожыльо , маке гай чевергыш , шӱргывылышыжлан
127:259   тул гай шокшын чучын колтыш .  пура ташламам налын
127:260   , моло уна-влакым йӱктылеш , тиде вожылтарыше марий
127:261   велыш огеш ончал .  туге гынат калык кокла гыч Ведатын
127:262   пӱсӧ шинчаж дене ончал колтымыжым шуко мартен шижын
127:263   коштеш .
127:264  6
127:265  ... пӧрт кӧргысӧ калык мӱкшла рӱжга : иктым , весым ойлат
127:266   , воштылыт .  кызыт калык коклаште мут шукыжым сар
127:267   нерген лектеш .  ынде кокымшо ий кугу сар шога .  шукыштын
127:268   эргышт , шольышт сарыште коштыт , южышт деч уверат
127:269   уке , южышт позицийыште пеш орланымыштым возат , коклаште
127:270   ӧрдыж вереш рвезе вуйым йомдарышыжат лийын .  сар ,
127:271   манаш веле , калыклан мучашдымо орлыкым конда .  уна
127:272   коклаште кокыт-кумыт шке сарышке миен коштын сусырген
127:273   толшо улыт .  эн утларакшым нуно йылме лывыргыме дене
127:274   шке ужмо-колмыштым ойлат .  Карпат курык ӱмбалне кум
127:275   кече йӱдекочде орланымыштым , Варшава йымалан руш салтак-влакын
127:276   сеҥымышт нерген , немыч салтак-влакын пытымышт нерген
127:277   - чылажымат ойлат .  коштшо еҥ шуко ужеш .  тыгай годым
127:278   ужмо-колмыжым ойлыде ок чыте .  ялысе марий тыгай шуко
127:279   йӧсым ужын коштшо еҥым пагала : ойлымыжым шулен колыштеш
127:280   , шке тутло чесыжымат шунен пукшаш ок чамане .
127:281  - тиде сар дене калык пеш чот орлана .  эй , пӱршӧ ,
127:282   ты кок ий коклаште мом гына ужаш ыш логал ?  - манын
127:283   ойла шукерте огыл сар гыч толшо пел кидан салтак .
127:284     - ӱмаште , лачак семык годым , мемнан полкна Карпатыште
127:285   ик курык ӱмбалне кум кече авыралт кийыш .  тунам кок
127:286   кечылан умшашке шӱраш пырче кочкыш , чӱчалтыш вӱд пурен
127:287   огыл .  кочмо шумыжым чыташ лиеш , йӱмӧ шумым чыташ
127:288   путыракак йӧсӧ .  кошкен колена , шонышна ...
127:289  - сидыр шольо , теве пӱрым подыл колто ...  теве мыйынат
127:290   Петыр эргым ала-кушто тыйын гаетак орланен коштеш дыр
127:291   , - манешат , Кори кугызан кумылжо тодылалтеш .
127:292  - м-мо тыге пеш ш-шып шинчеда ?  таче вара с-семык огыл
127:293   мо ?  - манеш , кӱлеш даҥыт подыл ситаренат , кок велыш
127:294   тайнышт шинчыше Токмак Сапан .   - мач-чу шольо , куштырак
127:295   ш-шӱвырет ?  малдышашыс , малдышааш ...  мый ч-чечас
127:296   тавалтен колтем , а тый ш-шокталте .  теве тыге : риа-ра-ра
127:297   , риа-ра-ра , ри-ри-оро малден колто ...
127:298  алаш-шат мотор - ош мото-ор ,
127:299  терет мотор-оп - шем мотор .
127:300  ватет м-мотор -  ... кандаш пӱя-ан ,
127:301  ш-шке мо-отор -  ... шагыл йола-ан ...
127:302  мал-лден колтышаш , - манын , сапан кугыза йӧратыме
127:303   мурыжым мучашдыме луген мура .   - туге вет , Кори
127:304   таҥ ?
127:305  - чын , чынак , мут мучашдыме ...  эре ойлен шинчыме
127:306   дене огыл , пайрем койышым тарватышаш , - манеш чотак
127:307   лывыргыше Кори таҥжат .
127:308  суртан оза кӱштымӧ почеш Кӱчык Мачуат ший йытыран шӱвыржым
127:309   помышыж гыч лукто .  вара копа пундашыжым йылмыж дене
127:310   нулалын  шӱвылтышат , шӱвыроҥым пуал колтыш
127:311   .  пайрем калык мардеж дене тарваныше кожер гай лӱҥгаш
127:312   тӱҥалеш .  шӱвыр почеш куштат , мурат , ӱдырамаш пусакыште
127:313   вате-влак лоҥыт веле чӱчкат - пайрем чот тарваныш .
127:314  - Сапан кугызай , - манеш ик рвезыеҥ , - портышкемет
127:315   дене тавалтымет ок шокто вет ...  кузе ыштена ?
127:316  - ок ш-шокто гын , чечас портышкемым кудаш кудалтем
127:317   ...  теве тыгеже , ч-чара йолын , с-сайрак шокта .
127:318    ори-р-ро , ор-ро ... ори-ро , ор-ор , кертеш-ш , кертеш
127:319   !  - кычкыралын , Сапан кугыза чара йолын таваш тӱҥале .
127:320  7
127:321  кече кас велыш тайнен .  ял урем пайрем йӱк-йӱан дене
127:322   утыр веле лӱшка .  пайрем калык , ош комбо гай койын
127:323   , тӱшкан-тӱшкан чумырген , лывырге йылме дене кутыралтен
127:324   , пайрем кечым эртара .  семык кас лийын гынат , уремыште
127:325   утыжым руштын тумасыше , я песте воктен шуҥгалт вочшо
127:326   иктат ок кой : айдеме ал пытарыше ош арака тошто гай
127:327   уке .
127:328  тумер ялын лӱмжӧ тошто гыч кодын .  кызыт гын ялыште
127:329   нимогай тумымат от уж .  лачак пасу покшел чоҥгаште
127:330   гына кукшо вуян акрет годсо тумо шкет шоген кодын .
127:331    ожнысо ужар одар вуйжо кошкаш тӱҥалын гынат , тумо
127:332   але пеҥгыдын шога .  эртыше саманым шоналтен колтышо
127:333   шоҥго кугыза гай койын , эртен кайыше мардеж дене шывыге
127:334   мутлана .
127:335  кунамсек тиде тумо тыге шога - лачшым нигӧат огеш шинче
127:336   .  яллан эн шоҥго кандашлу кок ияш Извай кугыза гына
127:337   южгунам ойла :  " ожно мемнан пасушто кугу тумер ото
127:338   улмаш , мыйын изиракем годымат шым-кандаш пушеҥге кодын
127:339   ыле , варажым рӱэн пытарышт .  ынде мый гаемак ик яҥгар
127:340   тумо шкет шоген кодын .  тудымат , мыйымат азыренна
127:341   йомдарен ала-мо ? "  - манын воштылеш шоҥго Извай .
127:342  а кызыт гын Тумерыште тумым пеш огыт йӧрате , эсогыл
127:343   тошкемешат шынден куштышо уке .   " тумо тыглайже сай
127:344   пушеҥге , шындаш лиеш , - манеш саде Извай кугызак
127:345   , - да шотшо тугай : шке шындыме тумет шӱэт кӱжгыт
127:346   лиеш гын , колет , маныт "  .  садланак ала-мо рвезе-влак
127:347   веле огыл , Извай гай шоҥго яҥгарыштат тумым шынден
127:348   огыт кушто .  а моло пушеҥгым гын пеш шындат - шопке
127:349   , шертне , пызле , ломбо , куэ пӱтынь ялым омашлен
127:350   кушкыт .  эн утларакше - куэ .
127:351  Тумер шеҥгелне Элнет чодыра гай сылне куэр кушкеш .
127:352    йӱле чоҥга гыч волымо годым ончет гын , оралте леведышат
127:353   ок кой , кугу отыш толын пурымет гай веле чучеш .
127:354   ял кыдалне гына тиде тошкем куэрым Япык кашак , ынде
127:355   иктаж ныл ий лиеш , руэн кышкышт ; тошто куэшт кырт-карт
127:356   веле койыт , тыгыдышт гына ӱдымӧ кынела кӱзат .  тиде
127:357   тыгыде куэр покшелне лопка чара вер уло .  ынде кок
127:358   ий годсек шкет илыше Япык Миквурын салтакыш кайымыж
127:359   деч вара кугече , семык годым ӱдыр-рвезе-влак эре тышке
127:360   модаш погынат .  кугыракышт рвезе-влакын модмыштым
127:361   ужмышт едак  " шудым тошкеда "  манын кычкыркалат гынат
127:362   , модшо-влак пешак пылышыш огыт пыште : кушан-гынат
127:363   модаш кӱлеш вет .
127:364  иктаж 30 - 35 ӱдыр-каче тиде куэр
127:365   чараште модын куржталеш .  модшо-влакын ойлымышт ,
127:366   воштылмышт ала-кушко шумеш шокта .  кугырак-влак ,
127:367   пӧрт гыч пӧртыш ваш коштын , йӱын-кочкын , жапым эртарат
127:368   гын , рвезе-ӱдыр-влак шке семынышт модын-воштыл куанат
127:369   .  ӱдыр-влакын чиен шогалме вургемышт таче лумшо лум
127:370   гай ошо , вуеш пидме шовычыштат кече волгыдеш тӱрлӧ
127:371   тӱсын чеверын коеш .  кас южеш чевергыше шыма шӱргывылышышт
127:372   пакчаш пеледше маке гай йӱла .  качымарий-влакат семыклан
127:373   лийын сайрак чиен-шогалаш тыршеныт : тӱрлымӧ мелан
127:374   ош тувырым , шем сылмам , суран кемым чиен улыт .
127:375   кем укеанже ош йолым пидын .  вуешышт лопка пундашан
127:376   картузым я кергалтыме тӱран теркупшым упшалыныт , южышт
127:377   ош тувыр ӱмбачын шем камзолым чиен улыт ...  тыге ужар
127:378   куэр чараште , тӱрлын пеледше шудо ӱмбалне , модын-воштыл
127:379   куржталше рвезе калык шкежат шошым кечын пеледше сылне
127:380   пеледышла коеш .
127:381  8
127:382  " солык "  дене модын чарныштат ,  " покшел меҥге "
127:383    дене модаш тӱҥальыч .  ӱдыр-каче-влак поче-поче мужыр
127:384   дене шогальыч , ик рвезе утеш кодо .  шеҥгелне шогышо
127:385   мужыр , кидым колтен , кок велышке куржеш , утеш кодшо
127:386   изирак рвезе ӱдыр почеш мундыра веле тырте .
127:387  - Васлий ,+ васлий , виян курж !  виян !  - кычкырат
127:388   модшо кокла гыч .
127:389  - поктен ок шу !  ок шу !  - маныт ӱдыр-влак .
127:390  - шуэш , шуэш !  - ӱчашат каче-влак .
127:391  - ок шу , ок шу !
127:392  - эй , тореш йол , ыш шу вет !
127:393  теве ынде Анамыт куржыт .
127:394  - Ана , Васлиет куча вет ...
127:395  - ай ,-ай , кучыктем веле , от кучо , - манешат ,  Ана
127:396   мардеж веле шикшалтеш .
127:397  Васлий Ана почеш пеш виян
127:398   куржо гынат , тугак поктен ыш шу , лач руалтен кучышаш
127:399   годым , тыве-тово шӱртнен , пурен кайыш .  модшо-влак
127:400   рӱжге воштылыт .  Вӧдыр ден Ана , кидым кучен , верышкышт
127:401   шогалыт .
127:402  - эй , Сергей , Марина , мондышда мо ?  ынде тендан
127:403   куржаш черет шуын вет , - манеш Ана .   - куржса ,
127:404   мом вучеда ? !
127:405  Марина ден Сергей куржыт , Васлий адак почешышт тава .
127:406  - Маринаже Васлийлан кучаш ок пу : Сергейже дене ойырлымыжо
127:407   ок шу ве-ет !  - манеш изирак капан ӱдыр , вара ончылныжо
127:408   шогышо арава шӱрган ӱдырлан аламом пылышышкыже воштыл-воштыл
127:409   ойла .  моло ӱдыр-влакат , ойлымыштым колын , воштылаш
127:410   полшат .  Марина пӧртыл толмыж годым молан тыге воштылмыштым
127:411   шижын налешат , ик мутымат ок пелеште .   " ойлымыда
127:412   , воштылмыда чыныш лектеш гынат , уто-сите огыл "
127:413   , - вуй йырже шоналта .
127:414  рвезе калык модын рӱжга : мутлана , воштылеш , куана
127:415   .  тӱрлӧ оҥай койыш лектеш , тӱрлӧ мыскара мут , шала
127:416   йылме мучашышке вырляҥге гай толын савырнен , угыч
127:417   воштылтышым луктеш .  рвезе жапышт годым тек модыт
127:418   , воштылыт !  рвезе илыш - сай жап - кужуэш ок лий
127:419   , вашке эрта .  варажым , илыш ерышке келгын пурымекышт
127:420   , кугун модын-воштыл куржталаш огыт ярсе .  шуко кучедалмаш
127:421   лиеш , шуко паша верештеш .  кызытеш модышт .
127:422  9
127:423  илыме курымышто тӱрлӧ еҥым ужат .  шуко дене вашлият
127:424   : ужат , колат , южо келша , южо ок келше .  южгунамже
127:425   тыгат лиеш : нигунам уждымо-колдымо еҥым вашлиятат
127:426   , пеш вашке келшет , ожнысек палыме еҥет гай чучеш
127:427   .  тудым вашлият гын , пелештыде эртымет ок шу .
127:428  тудат ваштарешет шыман гына пелешта .  туддеч вара саде
127:429   еҥ дене эре ужын кутырымет веле шуэш : эн лишыл еҥет
127:430   гай , иза-шольыч гай чучеш .  вара семын тудым утларак
127:431   йӧратет , шке кӧргӧ шонымашетым луктын ойлаш ӱшанет
127:432   .  калыкыште ала-кузе тыгай еҥ лиеш : ала тыгаяк шочын
127:433   кушкеш , ала изиш тунеммыж дене кумылжо паремеш .
127:434   тыгай айдеме Тумер Йогор Каврийын эргыже - Сергей .
127:435    тудо кызыт 18 ияш качымарий .  кап-кыл вияш , йытыра
127:436   , изиат , кугуат огыл .  шӱргывылыш волгыдо , яндар
127:437   , саҥга лопка - ушанлык канде шинчаже раш онча , ӱпшӧ
127:438   ошалге-пушкыдо .  Сергейым тӱргочак мотор манаш огеш
127:439   лий гынат , соптыра еҥ огыл : шуко ӱдырлан келшышашлык
127:440   качымарий .
127:441  Сергей изиж годымак Йыван изаж дене пырля аваде тулыкеш
127:442   кодын , шуко йӱштӧ-шокшым чытен .  нуным нигӧат сайын
127:443   ончен куштен огыл .  кочмо-йӱмат начар улмаш , чийымаш-шогалмаштат
127:444   еҥ деч вожылын коштын улыт .  йол ӱмбак кӱзаш тӱҥалмекышт
127:445   веле айдеме тӱс шинчын .
127:446  ачаже , Каври кугыза , шкеже ик кечат тунемын огыл гынат
127:447   , эргыштым туныкташак толашен :  " тенийсе жапыште
127:448   рвезым туныктыде ок лий .  тунемыт гын , мемнан гай
127:449   пычкемыште огыт кошт "  , - манеш .  садлан эргышт
127:450   шуко-шагал тунемше улыт .  кугырак эргыже кызыт салтакыште
127:451   ала-могай тияклан коштеш .  Сергейжым , ял школым тунем
127:452   пытарымекше , умбак туныктынеже улмаш , да чӱдын илымышт
127:453   гына тиде корным петырен .   " сита , эргым , изиш
127:454   тунемынат , сита .  мемнан гай нужна еҥлан тылеч коч
127:455   тунемаш ӱнар ок шуто .  уна , изатымат салтакыш нальыч
127:456   , калык гай имньымат водитлен она керт , илыш неле
127:457   .  ынде изи отыл , пашалан чот пижашет возеш .  шкенан
127:458   пашажым мый шкеат ыштен кертам , ӱнарем але уло .
127:459   э-э , кунарак мемнан пашаже ?  а тый , еҥ пашашке кычкалташет
127:460   возеш , изиш роскотлан оксам луктат .  улан еҥ дек
127:461   кает гын , куралаш-ӱдаш имньыштым пуат .  теве кӱшылмучаш
127:462   Ондри тарзылан сай еҥым кычалеш .  каяшет возеш .
127:463   пашадаржым кугунак ок пыште - тылзылан кок теҥге веле
127:464   , да мом ыштет , нужнаште йӧра .  тидат мыланна кугу
127:465   окса .  адак ала тӱнымӧ годым полышым ышта "  , - тыге
127:466   икана Каври кугыза эргыжлан ойлен .
127:467  тыге Сергей , 14 ияш рвезе , поян Ондри дек тарзылан
127:468   кайыш .  кум ий тушто илыш , кум ий нӧргӧ могыржо дене
127:469   туржалте .  калык деч ончыч пасушко лектын , калык
127:470   деч кодын мӧҥгӧ пӧртылын , курал-тырмален коштын шокшо
127:471   кеҥеж кечыште шылыжлан йыч-йыч чучмеш тӱредын .  теле
127:472   йӱштӧ годым лыз-луз шӱкшӧ вургем дене пулан , пырнялан
127:473   чодырашке кудалыштын .  шуко кылмен-нӧрен орланен ,
127:474   шуко гана чодыра корнеш , пасу покшелан чон йӧсыж дене
127:475   шинчавӱдшымат йоктарен .  мом ыштет-я , кӧлан каласет
127:476   ?  шке ачатат чамана да адак мӧҥгешак поктен колта
127:477   .   " нужна еҥын пиалжым пий кочкын "  манын ойлен
127:478   улыт .  тугак улмаш , очыни .
127:479  Ондри , тунам иктаж нылле ияш , каза пондашан йошкар
127:480   марий , мучашдыме чаҥга еҥ улмаш .  ӱстел коклаш кочкаш
127:481   шында гын , пурлмет еда шинча шӧржӧ дене эскера .
127:482   пашаште гын , тӱред оптымо кылтатым шотла , миен темдал
127:483   онча , куралме кашетым миен вискала .  чаҥгажланак
127:484   кӧра ала-мо пеш чот пойыш : сондык гай оралтым ыштен
127:485   шындыш , идым тич каваным темыш .  сар тӱҥалшаш деч
127:486   ончыч , урем велыш омсан кевытым почын , торгаяш тӱҥале
127:487   .  шкеже сатулан коштеш , ватыже торгая .  тугай ялгенче
127:488   ӱдырамаш , кӱлеш гын , тыйым шелше кокырлан ужала-налеш .
127:489  Ондри южгунам йӱшӧ вуйжо дене Сергейлан ойлен :  " Сергей
127:490   шольо , сайын иле , пашам чот ыште .  илен-толын кугырак
127:491   лият гын , кевытышкемат шогалтем ...  а кызытеш чот
127:492   ыште .  ончыкыжым , кӧ шинча , мо лиеш ? . .  мыйын
127:493   , ужат , эрге-шочшо уке , эре ӱдыр , а ӱдыр тудо -
127:494   чодыра кайык , шулдыр кушкын шумеш веле "  .
127:495  а Сергей тыгай туштым умылен гынат , Ондрим сутшылан
127:496   верчын йӧратен огыл .  ачажын кумылжым шукташ веле
127:497   чытен илен .  ик гана , окса шотышто ситыдымаш лекме
127:498   почеш , Ондри Сергейлан инансыр койынат , Сергей чытен
127:499   огыл - лектын каен .
127:500  мӧҥгысӧ илышышт тугак пеш нужна .  1913 ийыште Йыван
127:501   изаже служба гыч толят , шке семынжак нужна ӱдырым
127:502   марлан нале .  туге гынат у еш дене кугун илен ыш шукто
127:503   , сар тӱҥалмеке , уэш поген наҥгайышт .  рвезе ватыже
127:504   первый аза дене мӱшкыран кодо .  изаже кайыш гынат
127:505   , Сергей телылан мӧҥгыштӧ ыш иле , Озаҥыш миен , тӱрлӧ
127:506   шем пашам ыштен кошто .  садлан тиде семыклан тудат
127:507   айдеме семын чиен : ош марий тувыр ден шем материй
127:508   шаровар да йолышто - ӱмыржылан первый гана - суран
127:509   кем .
127:510  тыгай рвезе марий - Сергей .  тыгай марий дене Кори
127:511   кугызан Маринажым осал йылман ӱдыр-влак ужын-колаш
127:512   тӧчат .  нунын коклаште але мартен нимо еҥлан ойлаш
127:513   йӧрышӧ койыш лектын огыл .
127:514  тыглай годым пашаште , пайрем годым модмаште моло гаяк
127:515   Васлийыт , кутырат , воштылыт , тылеч моло нимат уке
127:516   .  Марина почеш поктен коштшо каче-влак лиеден улыт
127:517   гынат , Марина уждымо-колдымо гай коштын .  тыгак Сергейымат
127:518   южо ӱдырышт аяр шинчашт дене шыматен ончыштын улыт
127:519   да тудын шӱм-кылжым тарватен кертын огытыл .  садланак
127:520   ӱдыр-каче-влак шыдышт дене асамжым ойлен коштын улыт
127:521   .  еҥ ойлымо южгунам ӱдыр-качым йӱкшыкта , южгунамже
127:522   утларак лишемда веле .  Сергей ден Маринамат але мартен
127:523   йӱкшыктен огыл , кузе лишеммыштым ончыко ужына .
127:524  10
127:525  кече куэ вуйым чевертен шинчеш .  кас юалге юж , куэр
127:526   йымач лектын , пеледышын ӱпшен , йыр шарла .  йырваш
127:527   тымык , мардеж южат уке .  ялыште гына южо вере муро
127:528   йӱк шокта , адак эҥер воктен , купышто , шӱшпыкат шке
127:529   кас мурыжым талын тарватен .  рӱп лиймеш модшо ӱдыр-каче-влак
127:530   , тыманмеш выж-вуж шаланен , мӧҥгышт каен пытышт .
127:531  Сергеят , шоген кодшо ныл-вич пӧръеҥ рвезе дечын ойырлен
127:532   , куэр лоҥга гыч вик , уремыш лекде , мӧҥгыжӧ ошкыльо .
127:533  Кори кугызан тошкемже гоч эртышыжла , куэр коклаште
127:534   ош вургеман еҥым ужо .  онча - Марина .
127:535  - Маню , тыят толат веле мо ?  - манын , Сергей лишкыже
127:536   мия .
127:537  - толам шол ... - воштылал пелешта Марина .  вара ,
127:538   вожылын , вуйжым кумык сакен ойла :  - кольыч ? . .
127:539    молан тыге ӱдыр-влак мемнам ушкален ойлат ?
127:540  - кольым ,  - манеш Сергей ,  - арам огыт ойло гын ,
127:541   йӧра ыле .
127:542  Марина ик мутымат ок пелеште , шӱргывылышыже гына тул
127:543   гай йӱла .  Сергей кидшым шыман куча :
127:544  - тек ойлышт , Ману ... арам огыт ойло ...  мый шукертсек
127:545   йӧратем .
127:546  Марина вуйжым сакыш .  ик жап шып шогат , вара , Сергейын
127:547   кидшым чот кормыжтен , кеҥеж лыве гай тӧрштен куржеш ...
127:548  йырваш тымык .  эҥер ӱмбачын тичмаш тылзе кӱза .  вӱд
127:549   воктен , арамаште , шӱшпык муро лымак ок лий .

128:1  128 тошто ӱмыл
128:2  1
128:3  кӧ тугай Ведат ?  могайрак марий семык годым Кори кугызан
128:4   Маринажым , вожылтарен , керылт ончыш ?  шем шинчажын
128:5   вӱрж гай пӱсӧ ончалтышыже кызытат Мариналан чучеш .
128:6    тиде шинча ончалтыш шеҥгелне могайрак шонымаш улмаш
128:7   гын ?
128:8  Савли Ведат - Купъял марий .  Купьял йыр иктаж 10 меҥге
128:9   даҥыт тиде марийым палат .  мо шот дене тудо вара тынар
128:10   калык палыме марий лийын ?  ала пешак ушан , тунемше
128:11   , ончыл марий ?  уке шол .  пычкемыш калык шукыж годым
128:12   еҥым йоҥылыш акла .   " эй , Ведат гай пешкыде марий
128:13   шагал , тудо кӱртньӧ пурса - вашке от пурл "  , - манын
128:14   ойлат ик вере .   " тудо тошто марий гай , моло гай
128:15   руш койышым кояш ок тӧчӧ .  чийымаш-шогалмаштат , кочмо-йӱмаштат
128:16   тошто койышым ок кудалте "  .   " тыгак-тыгак , - маныт
128:17   весышт , - ужат , ялыште тудынак веле але марте тошто
128:18   марий кудо уло "  .
128:19  чынжымак , Купъялыште марий йӱлам ик Ведатак веле раш
128:20   шинчен шога : сӱан шотым кычал муын эртараш ма , пайрем
128:21   я кумалтыш годым ончык шогалын пелешташ ма - Ведат
128:22   деч моло ок лек .  вара , пеш селтынак ӱдырамаш коклаш
128:23   пурен , йыж-йыж ойлымыштым колыштат гын , изиш вес
128:24   тӱрлырак мутымат колын кертат .  южгунам памаш дене
128:25   я тувыр мушмаште тыгайрак мутым колаш лиеш :  " шинчет
128:26   , мемнан Ведат юланат кертеш вет ...  теве Япык кугызан
128:27   Оринажым локтенат , ужат , кызыт рвезе ӱдырамаш койын
128:28   веле кошка "  .   " молан тыге ыштымыжым колын огыдал
128:29   ? "  манше лиеш гын ,  " моланже , Оринаже кумылжо
128:30   почеш лийын огыл ...  хи-хи-хи "  шокта .  тылеч гоч
128:31   нимомат умылен от керт .  саде  " хи-хи "  шеҥгелне
128:32   ала-мо гынат уло дыр , лач тудыжым гына ме , пӧръеҥ-влак
128:33   , шукыж годым пален она керт .
128:34  велат илышан еҥ .  сурт-пече ик радам шыркак , идымпечыште
128:35   ожнысекак кум тошто каван ойырлыде шинча , ашныме вольыкшат
128:36   : кок ушкал , имне , лу шорык , лудокомбо , чыве -
128:37   ик шот дене чыла уло .  тыге гынат кеч-куштыжат йырваш
128:38   тошто марий койыш раш койын шога .  сокыр еҥын шинчаж
128:39   гай кум изи тӧрзан тошто пӧрт ыштымым ведат огыл ,
128:40   Савли кугызат ок шинче .  тиде пӧртым кочажак 8-9 вершокан
128:41   пӱнчӧ рӱдӧ дене гына чоҥен ыштен улмаш .  пӧрт ваштареш
128:42   шинчыше кок пачашан , решетка ончылан кугу клат пӧртшӧ
128:43   дене ик жапыштак чоҥымо .  тыгак чыла оралтыжат : Ведат
128:44   шке кидше дене угыч нимомат ыштен огыл , ачаж деч кодшо
128:45   тошто оралтымак веле ачален гын , ачален .
128:46  кычкен лекме сур алашажат марий имне гай - изи капан
128:47   .  туге гынат пашалан я пайрем годым койышланен кудалаш
128:48   молылан вуйым огеш пу .  моло ашныме вольыкшат Савли
128:49   кугызан годсо изи ӱрлык .  Ведат у , пӧдырарак вольыкым
128:50   налын ашнаш але озанлык пашам у шот дене ышташ ок йӧрате
128:51   :  " ме поян огынал , марий еҥлан асамжым угыч погаш
128:52   ок йӧрӧ , вес тӱсан вольык мемнан вӱталан ок келше
128:53   , - манеш  Ведат .   - ача-кочана илен улыт , меат
128:54   илена .  тошто йӱлам кудалтымем ок шу "  .
128:55  кучымо тарманым ончет - акрет годсо шогавуй дене курал
128:56   коштеш , пу тырма дене тырмала , машина тӱрлым суртышкат
128:57   ок пурто .   " тыгай пӧрдшӧ кӱртньӧ машина йолагай
128:58   еҥлан веле йӧра , тошто марий тыгай ия дене ияланен
128:59   огыл "  манеш улмаш Савли кугыза .  эргыжат ачажын
128:60   сугыньыжым тӱрысак куча .
128:61  тыгай тошто койыш ӱмбачат Ведат тӱр гоч йорлын ок иле
128:62   гын , тудо чыла пешкыдыжлан , путырак чаҥгажлан кӧра
128:63   .  кушечын лектын , кунамсек марий коклаште тыгай чаҥгаланымаш
128:64   лийын ?  чылт ӧрат !  ӱмбак чийыме вургем уло гын ,
128:65   тушто ик шӱртӧ пырчат окса дене налме уке : шке ыштыме
128:66   йошкар ужга , шке куымо шем мыжер , шке ургымо упш
128:67   , шке керыштме йыдал - кеч-можат эре шке суртеш шочшо
128:68   , шке кид дене ыштыме .
128:69  кочмо-йӱмӧ шотыштат тыгак .  сай кочкыш кугу пайрем
128:70   годым я кумалтыш годым веле лиеш .  тыгылай годым эн
128:71   сай кочкыш - пареҥге шӱр .  шуко вольык ашныме ӱмбачат
128:72   шыл , ӱй-торык , муно шагал перна .  кеҥеж гоч Савли
128:73   кува муным шке поген-поген ужала , ушкал ӱйымат тугак
128:74   утыжым ок пукшо .  тиде шот гыч ,  " Савли куван шопке
128:75   сондык пундаштыже ик чондай шӧртньӧ кия "  манын ,
128:76   Купъял вате-влакын ойлымышт чыныш лектеш .  пазарыш
128:77   лектеш - эсогыл калачым огеш нал :  " уй-уй , тудлан
128:78   оксам локтылаш , калач дене лачет ок тем вет "  , -
128:79   манеш Савли кува .  ведатше южгунам аваж деч йышт налеш
128:80   гынат , кинде йӧре-варе кочкеш .
128:81  2
128:82  Савли кугызан латик шочшышто вуйгакшак ик эрге ден ик
128:83   ӱдыр веле илен лектыныт , молышт я шочмышт годымак
128:84   , я йол ӱмбак шогалмеке колен пытеныт .  Ведат - Савли
128:85   куван кумшо шочшыжо , Ведаси - межнеч ӱдыржӧ .
128:86  Ведатын ачаже эргыжын латкандаш ияш улмыж годымак ӱдырым
128:87   налын пуэн гынат , эрге-шешкын кузе илаш тӱҥалмыштым
128:88   ужын ыш шукто .  у тулар-тулаче деке первый пайремлан
128:89   йӱаш мийыме годымак йӱшӧ вуй дене кылмен пужлышат ,
128:90   мерчен кошташ тӱҥале .  тошто марий семын вольык дене
128:91   кумалмат , мужаҥге , шӱведыше-влак деке коштмат полшен
128:92   ыш керт : Савли кугыза кок ий гыч колыш .
128:93  Савли кугызан ӱмыржӧ кужурак лиеш ыле гын , эргешешкыжын
128:94   илышыжым ончен , шуко когаргашыже логалеш ыле .  у
128:95   вате-марий кок ий наре сайынак илен улыт .  ведат шкеже
128:96  +
128:97   аваж гаяк изиш чужга кумылан еҥ гынат , вате тудлан
128:98   пешак ӱҥышӧ ӱдырамаш логалын .  шкешт гаяк тошто шот
128:99   дене илыше еҥ гыч лекше .  Ведат вате кугыракшым кугыраклан
128:100   , пӧръеҥым пӧръеҥлан шотленат , ойышт ваштареш нигунамат
128:101   тореш коштын огыл .  садлан тымартен вате-марий коклаште
128:102   уто мут шоктен огыл .
128:103  туге гынат жап эртенак эртен , саман вашталтын шоген
128:104   .  тыге чак илыше вате-марий коклашкат  " шем пырыс
128:105   "  кудал пураш тӱҥалын .  Савли кува шке шотшо дене
128:106   шешкыж деч уныкам вучен илен .  Ведатат ача лияш торешак
128:107   огыл улмаш гынат , Ведат вате але мартен нелемын огыл
128:108   .  марий вера-йӱла шот дене шочынаваланат тунам кумалыныт
128:109   , эрге-пӱршыланат сӧрен шогылтыныт гынат , паша вашталтын
128:110   огыл .  тиде шумлык дене еш кокла илыш эркын пужлаш
128:111   тӱҥалын .  Савли кува шыдыже лекме еда осал йылмыж
128:112   дене шешкыжым когартен :  " юмылан йӧрдымӧ исыр ӱдырамаш
128:113   улат "  манын вурсен .  тудын почеш Ведаси ӱдыржат
128:114   ужар вуйжо дене шеҥгелан кодын огыл , мут савыртышлан
128:115   эре тидымак луктын ойлен .  Ведат шкеже шуко мартен
128:116   чытен коштын , ватыжым вурсен огыл .  туге гынат аваж
128:117   ден шӱжаржын эре ячен коштмыштлан эркын-эркын шыдыже
128:118   лектын , шыдыж дене моло рвезе салтак вате-влакым утларак
128:119   ончалаш тӱҥалын .  тыге Ведатын еш кокла илышыже пужлен
128:120   .  тиде пужлымын чыла нелыже эртак Ведат вате ӱмбак
128:121   веле сӱмырлен .  Ведат вате койын кошкаш тӱҥалын .
128:122    Ведат дене когыньыштым ужат гын , ватыжланат от шотло
128:123   : аваже манын веле шонет .
128:124  тыгай шотан марий семык пайремлан Кугу Тумерышке миенат
128:125   , Кори кугызан Маринажым ужын , илалше вӱйжо дене ужар
128:126   ӱдырым тыге керылт ончен .

129:1  129 ӱдыр илыш
129:2  1
129:3  таче пазар кече .  куэр шеҥгечын лектын кӱзаш тӱҥалше
129:4   чевер кече шӧртньӧ тӱсан волгыдыж дене эр тӱням шыман
129:5   вӱдылын .  тымык , йыж мардежат уке - уржавечыште ик
129:6   уржа вуят ок тарване .  изи турий гына кӱшычын эр шӱвыржым
129:7   лым лийде шокта , да коклан писе шулдыран варсеҥге
129:8   , вычымалтен , волгенче гай эрта .
129:9  а ялыште эр годсек йӱк-йӱан тарванен .  шукерте огыл
129:10   вольык кӱтӱ , корно пуракым тӱргыктен , ломыж-магырен
129:11   , такыр пасушко лекте .  теве ӱдырамашат , ведражым
129:12   мурыктен , памаш дек вола , йоча-влак , кычкыркален
129:13   , имньым вӱраҥлаш наҥгаят , пий-влак , капка йымач
129:14   кудал лектын , эрак пазарыш каяш тарваныше калыкым
129:15   чарныде оптат .
129:16  Марина таче эрак кынелын , аважлан кок мучела вӱдым
129:17   кӱзыктен пуэнат , шкенжым пеш тӧрла .  окна воктен
129:18   кечыше изи чурийончыш ваштареш шогалынат , тыгат чиен
129:19   онча , тугат чиен онча ; мелынат чурийончышыш ончалеш
129:20   , тупынат савырнен эскера - шеҥгечын кузе коеш .
129:21   " шовыремже могыремлан пеш келша , да ӱштыжым ала кузерак
129:22   ӱшталаш ?  кӱрен пота ӱмбач йолван ӱштым ӱшталаш гын
129:23   веле ...  уке , тыге огыл , тыгеже Чормаксола ӱдыр-влак
129:24   эре чиен коштыт .  лучо теве ужар потам ӱшталам , кызытрак
129:25   тыге чийыше шагал коеш ...  шеранӱштӧ мучашыжым шеҥгек
129:26   сакалтышаш мо ?  кай , тыге сай огыл , адак йорга ӱдыр
129:27   манаш тӱҥалыт .  тыге пурла могырыш сакалтышаш ...
129:28   "  - ораж дене шонкален чия Марина .
129:29  - Маню ӱдырем , - манеш ведрам сакен толын пурышо Кори
129:30   кува , - пылыш чеверан оҥылаш йымалетым от пижыкте
129:31   мо ?  чуриетлан утларак келша ыле ...
129:32  - ай , ойлет , авый , кызыт пылыш чеверым кӧ сакалтен
129:33   коштеш ?  ожно годым веле тыге чиеныт вет ...  могай
129:34   шовычым пидаш , авый ?
129:35  - мыйын порсын шовычем пид , ик велже дене пидат гын
129:36   , саяк .
129:37  - тудым огым , тоштемын ...  порсын манын еҥ воштылтышлан
129:38   пид веле .  тиде ош шовычем пидам да йӧра ала-мо ?
129:39  - пазарыш , ош шовычым пидын , кӧ коштеш ?  уна , порсын
129:40   корнан ужар шовычетым пид - ужар потатлан лач келша .
129:41  - йӧра , - малден , Марина шинча шӧржӧ дене тӧрзашке
129:42   ончалят , пеш вашкаш тӱҥале .   - ну йӧрыш , авый ,
129:43   мый кайышым , - малдыш .
129:44  - чу , шого , ӱдырем !  ачат кунар оксам пуыш ?
129:45  - вуйгак шымлырым пуэн .
129:46  - айда сита , кызыт оксана уке ...  черкыш пуро , Маню
129:47   , кугу серлагышылан латшымыраш сортам чӱктӧ .  Петыр
129:48   изат верчын юмым сӧрвале ...
129:49  - йӧра-йӧра , авый , пурем ...  ынде кайышым .
129:50  - эй , вашкас .  ала-мом эше каласынем ыле , чылт мондышым .
129:51  а ӱдыръеҥ кузе ок вашке - йолташыже-влак урем дене каен
129:52   эртышт : йолташ ӱдырышт да каче-влак , а нунын коклаште
129:53   Каври Сергеят уло .
129:54  2
129:55  ӱдыр-качылан пазар - кугу пайрем .  нуным кум кече ит
129:56   пукшо да пазарыш колто .  эр каен , пазар шаланымеш
129:57   коштыт .  южыжын пеленже кумыр оксаже уке гынат , садак
129:58   лектын ошкылеш .  мо нуным тушко шупшеш ?  ӧрат !
129:59   ончал , пазарыш кайыше ӱдыр-влак кузе чиен шогалыныт
129:60   , кузе нуно , оҥым кадыртен , кидым шуялтен ошкыл колтат
129:61   ?  кузе , шошо кече гай шыргыжалын , каче-влакым шыматен
129:62   ончал шындат ?  тунам палет , молан нуно пазарыш коштыт .
129:63  но тый йорло еҥын ӱдыржӧ улат гын , чиен-шогалашат чапле
129:64   вургемет уке гын , тыгай годым вожылмашкат вашке пурет
129:65   .  ой , тунам намысше !  лучо ӱдыр-каче тӱшкашкат ит
129:66   пуро .  кызытат , Маринан мӧҥгыштыжӧ чиен шогылтмыж
129:67   годым , вургемже моторынрак чучо .  а тӱшкашке ушныш
129:68   - кумылжат волен кайыш .  теве Овром Метрийын Олянаже
129:69   торешге-кутге кумага тувыр-шовырым чиен , таче налме
129:70   гай у порсын шовычым пидын , а йолыштыжо йыдал олмеш
129:71   кычырге мурышо суран ката .  Маринан тувыр-шовыржат
129:72   кӱжгырак , йолыштыжат йыдал , йыдал да - индеш ниянат
129:73   огыл , шым ниян веле .  кугун шӱлалтышат ,  " нуным
129:74   кушко поктен шуат "  манын , кӧранымыла шоналтыш .
129:75    вара Сергейым ончале - тудат моло каче деч начарын
129:76   чиен : ӱмбалныже шем шовыржат уке , тувыр шӱшажат шиян
129:77   огыл , йӧра кеч ынде кемже уло .  адак ситартышлан
129:78   иктаж вич мужыр йыдалым сакен .  кӧ улан качымарий
129:79   пазарыш йыдалым сакен лектеш ?  тудо шоҥго кугызан
129:80   пашажыс .   " йӧра , коктын икгаяк улына - леҥежше
129:81   ден комдышыжо келшат "  , - шоналтышат , Марина , Сергейым
129:82   поктен шуын , йыгыре ошкыльо .
129:83  - Сергуш , йыдалжым молан сакаленат ?  - йодо Марина .
129:84  - ачам яра кокла гыч ыштылын да ужалаш колтыш .  кеч
129:85   чай-сакырлан йӧршӧ лиеш , манеш да ...  шкеже таче
129:86   ок кай .
129:87  - йӧра , нимат огыл .  а тидыже мо пӱтырка ?
129:88  - книжка-влакым библиотекыш вашталташ наҥгаем .  ярсыме
129:89   кокла гыч лудаш кӱлеш .
129:90  - вара книжкаштыже оҥайым возат мо ?  кузе эре лудмет
129:91   шуэш ?
129:92  - тӱрлӧ книга уло , Манюш .  южыжо путыракат оҥай ,
129:93   лудын пытарымеш , кид гыч кудалтыме ок шу .  тыят вет
129:94   лудын моштет , от луд ?
129:95  - э-э , ынде мый монденат пытаренам .  мо лудмыжо ,
129:96   мо можо , айда тыгакат йӧра .  мый садакшат ӱмырем
129:97   ялеш эртарем .  тыланет лудаш , шинчаш кӱлеш , салтакыш
129:98   монь кайыман лият ...
129:99  кугорно дене калык села велыш пыл гай лупшалтын .  корно
129:100   покшеч поче-поче имнешке-влак кудалыт , корно кок могырым
129:101   йолгорно дене йолешке-влак тӱшкан-тӱшкан ошкедат .
129:102    ошкылшо коклаште чарныде мутланыме , воштылмо шокта
129:103   .  теве ик кугу тӱшкаште шӱвыр йӱк шергылте - шӱвырзӧ
129:104   марий корно туртыкташ шӱвыржымат пелен налын лектын
129:105   ...  кече чевер , таче пазар кугу лийшаш .
129:106  3
129:107  села покшелне пеш кумда тӧр плоадь .  ик велым тиде
129:108   площадьым ужар вуян кӱкшӧ кӱ черке авырен , вес велым
129:109   - волостной правленийын кок пачашан ош кӱ суртшо .
129:110   вес кок могырымжо кевыт радам дене поп пӧрт-влак плоадьым
129:111   пӱялен налын улыт .
129:112  плоадь пазар калык дене шыҥ-шыҥ темын , нигушто чара
129:113   вер кодын огыл .  покшелне кок кевыт радам уремын кая
129:114   , тушто тӱрлӧ вургеман калык мӧҥгеш-оньыш куткышуэла
129:115   лӱшка .  изиш ӧрдыжтырак ,  " казенный кира "  дене
129:116   , кинде пазар , тыште утларакшым орва дене толшо темын
129:117   .  орваште мешак дене уржа , шӱльӧ , ложаш .  плошадьын
129:118   вес лукыштыжо - вольык пазар , тушечын тӱрлӧ йӱк шокта
129:119   .  лӱшка кумда площадь , йӱк-йӱан села деч иктаж кок
129:120   меҥге коклашке талышныше шошо вӱд гай шокта ...
129:121  4
129:122  села уремыш толын пурымек , Сергей тӱшка гычын ойырлышат
129:123   , пазарыш йыдал ужалаш ошкыльо .  ойырлен кайымыж годым
129:124   Марина тудлан йыштрак пелештыш :  " мӧҥгӧ пырля каена
129:125   вет ? . .  обедня мӧҥгӧ , ӱдырамаш сату кевыт дек мий
129:126   "  .  а шкеже ӱдыр-влак дене пырля пазар мучко ик радам
129:127   коштын савырнышат , черкыш пурыш .  рушарня кечылан
129:128   черкыштат калык шуко .  калык лоҥга гыч шеҥын пурышат
129:129   , латшымыраш сортам налын чӱктыш .  аваж мутым шарнен
129:130   ,  " кугу юмо , кугу пӱршӧ , салтакыште орланен коштшо
129:131   Петыр изам арале , тазанак мӧҥгӧ пӧртыл толашыже йӧным
129:132   ыште "  манын шоналтен , кум-ныл гана оҥжым креслыш
129:133   .  кенета шинчажым пудешталтшаш гай чымен , умшажым
129:134   пеш кугун карен магыралтыше кӱжгӧ якыным ужат , оҥай
129:135   чучо .   " молан тынар варгыжашыже , юмо тугакат колеш
129:136   дыр "  , - шоналтыш да ораж дене воштыл колтыш .  вара
129:137   шинчаже черке пырдыжыште йырваш кечыше юмын сӱрет-влакым
129:138   ончышташ тӱҥале .   " мо , каваршаш , тидыже чылт Сапан
129:139   кугызан гай веле коешыс ? . .  тудыжым пеш шапын сӱретлен
129:140   улыт : ала-могай лаштыкым веле сакен , оранек чара
129:141   могыран .  фуй , кай , ончалашат сай огыл "  ...  черке
129:142   пундаште , ош пыл лоҥгаште , сӱретлыме шулдыран йоча-влакым
129:143   ужат , нуно Мариналан пеш келшышт .   " суксо-влак
129:144   .  тидыже ...  Йыван вате еҥган изи эргыж гай веле
129:145   коеш ... ӱпшӧ ошо , кудыр , шинчаже кандалге .  ай
129:146   , могай мотор йоча !  тыгай азат ала-кузе шочын мошта
129:147   .  изиж годым Сергеят тыгаяк ыле дыр ...  тыгаяк шол
129:148   ...  иктаж гана тыгай эргым ! . .  ой , юмо , мом шонем
129:149   !  тыге сулык вет , сулык , очыни ... "
129:150  ончышт шогышо Марина кенета сукен шинчын кумалаш тӱҥале
129:151   .  черкыште канде ладын шикш нугыдеме , клиросышто
129:152   тӱшкан ала-могай юмын мурым пеш кужун мурат , Марина
129:153   нимат ок умыло .  воктенже шогышо селасе рвезе еҥ чӱчкыдынак
129:154   тудым намысдымын ончалеш .  Мариналан сайын ок чуч
129:155   .  изиш лиймек , йол йыжыҥже шуммо гай чучын колтыш
129:156   , ладын шикш дене вуйжат коршташ тӱҥале .   " обедняжат
129:157   вашке ок пыте ала-мо ?  Микал бачышкаже пыкше веле
129:158   шогылтеш да ...  ӱдыр-влак кызыт пазарыште коштыт .
129:159    керек , лектам лучо мыят .  вес гана чот кумалам ,
129:160   адак сулык касарыме годым поплан ойлем .  юмо сулыкем
129:161   кудалта "  .  тыге шоналтышат , Марина черке гыч кывыжге
129:162   лекте .  пазарыште эн лишыл ӱдыр йолташыжым , Анам
129:163   , вашлие .  коктын изишак тыгыде сатум наледышт .
129:164   Маринат ик тувыраш кӱрен тасма ден ужар кудырым нале
129:165   , пел кремга калачым сакалтыш : мӧҥгӧ мия гын , изи
129:166   шольыжо , Вачи , йодаш тӱҥалеш .
129:167  5
129:168  пазар мучко нуно шуко ужын-колын , терген коштыч .
129:169   ик вере шогалыт - сатум ончат , вес вере - чаплын чийыше
129:170   ӱдырым , мотор качым ужыт .
129:171  - Маню , - ышталеш тыгайлан пеш чолга Ана шке йолташыжлан
129:172   , - уна , шеҥгекет ончал : могай мотор качымарий ...
129:173    ужат ?
129:174  - ужым .  йӧра да , изишак умшаже лопкарак .  а тый
129:175   ката чийыше ӱдырым ужыч , уна , тӧвӧ ошкылеш .
129:176  - тидым манат мо ?  ужынам , шинчем ...  Азматнур ӱдыр
129:177   .  пеш йорга , маныт ...  помощник тияк дене таҥым
129:178   куча , катажымат тудак налын пуэн дыр .
129:179  - кай , шояк ...
129:180  - товат , мый Азматнур ӱдыр-влак дечак кольым .
129:181  Маринамыт шогылтмо кевыт радамыш каче тӱшка толын лекте
129:182   .  кечшудым , пӱкшым пурыт , ойлат , воштылыт .
129:183  - нине чевер ӱдырышт-влак кусо улыт гын ?  пален налшаш
129:184   ыле , - малдыш канде картузым шӧрынрак гына шындыше
129:185   , мотор чийыше качымарий .
129:186  - кусо улыда , шӱжар вла-ак ?
129:187  - шкенан яа-ал , - пелештыш мыскараче Ана .
129:188  - шкендан ялже вара куштырак ли-иэ-эш ?
129:189  - шкенан ялже шкенан дена-ак ...  теве села гыч лектат
129:190   да викак кает , вара пурлашке савырнет , вара шолашке
129:191   , вара коремыш волет , вара адак пурлашке , корно эре
129:192   викак кая , - манеш Ана .
129:193  - ох-хо-хо-хо-о !  - каче-влак воштылыт .   - теве ,
129:194   Йогор , нуным кычал му ?  ну , киямат ӱдыр ! . .
129:195  - кӱлеш лиеш гын , муэш ...  Йогор маныда дык , ок му
129:196   ...  Йогор його лиеш вет , кычал кошташ ӧркана , -
129:197   манешат , Ана , Маринам вӱден куржеш .  каче-влак пазарым
129:198   темен воштыл кодыт .
129:199  коштын-коштын , торговой Галямовын чапле кевытышкыже
129:200   миен пурышт .  тушто нимучашдыме тӱрлӧ ӱдырамаш сату
129:201   темын : коленкорет , тарает , кумага шӱртет ; чевер
129:202   деч чевер вуй шовычым ончалат да , шинчатлан шыри-вури
129:203   веле коеш .  калык кевытыште шуко уло : оксанже , ончен-ончен
129:204   , сатум налеш , оксадымыже , кугун шӱлалтен , шинчаж
129:205   дене гына юлгыжеш .
129:206  - илымашет могай ?  - пелештыш ала-кӧ Маринан шеҥгелне .
129:207  Марина савырнен ончале - семык годым Кори кугызамыт
129:208   дек пурышо шем марий шыргыж шога .
129:209  - толын улына шол , - пелештыш вожыл колтышо Марина .
129:210  - вара , ала иктаж сатум налнеда ?  - йодо Ведат .
129:211  - налшыже налыт , мый кызыт уке .  оксам ышталтын огы .
129:212  - уна , Марина шӱжар , порсын шовыч-влак пеш мотор улыт
129:213   .  ончен йӧратет !  теве тыгайракшым налын пидат гын
129:214   , чурийвылышетлан пеш келша вет .
129:215  - ынде кыаытеш шога огыла , вескана , окса лийме годым
129:216   , налаш лиеш .
129:217  - ончо , Марина шӱжар ... а мо весканаже-можо , - шыпрак
129:218   пелештыш Ведат , - кызытак налшаш ...  эх , Мухамат
129:219   тос , уна , теве тиде порсын шовычым мыланем ончыкто-я
129:220   , - кычкырале торгаен шогышо прикашиклан .
129:221  Маринан могыржылан йӱштын-шокшын чучо .  нимом ышташ
129:222   ӧрат , тыш-туш ончале да содор кевыт гыч лектын куржо
129:223   .  Анат почешыже .
129:224  - мо тыгай тиде вожылдымо марий !  илалше вуйжо дене
129:225   чылт палыдыме еҥлан шовычым налын пуынеже ...  лӱдым
129:226   , шӱмем чытыраш веле тӱҥале .
129:227  - эй , тыят от мошто : пидам да ошкыл веле колтем ыле
129:228   .  мо адак ...
129:229  - ала-мом ойлыштат , Ануш .  ушет кайыш мо ?  тыгай
129:230   шучко марий деч налын пидмешкем , лучо ӱмырем мучко
129:231   порсын шовыч деч посна коштам .  ӱдыр годымак еҥ марий
129:232   деч шовычым да монь налшашемак ок лий огыла .
129:233  6
129:234  Маринан тыге коштмыж годым Сергей жапым библиотекыште
129:235   эртарен .  книга-влакым вашталтен налынат , шуко мартен
129:236   газетым лудын шинчен .  газетыште кызыт утларакшым
129:237   сар нерген возат .  лудаш оҥай .  теве  " Биржевые
129:238   ведомости "  газетыште пеш чаплын возымо .  сар пеш
129:239   виян кая .  но руш кугыжан армийже пеш тале : немычымат
129:240   , туркымат йырваш кыра .  тӱжем дене пленыш налме ,
129:241   пычал , пушко , снаряд руш кидышке шуко верештыныт .
129:242  - да , тыге гын , сар вашке пыта .  мемнан армий чот
129:243   сеҥаш тӱҥалын , - шке ораж дене пелештыш лудын шинчыше
129:244   Сергей .
129:245  - а тый , молодой человек , инанет тидлан ?  - манеш
129:246   воктеныже шинчыше кугу неран , шем ӱпан рвезе еҥ .
129:247  Сергей тиде еҥым библиотекыш толмыж едак ужеш .   "
129:248   Кавказ гыч колтымо ссыльный "  манын ойлат .
129:249  - мый чыным возат шонем ...  але вара газетыште шоякым
129:250   возат ?
129:251  - эх , ужарге улат , молодой человек , пеш ужарге ...
129:252    возат вес вере чынымат , но тудым тыланет лудаш огыт
129:253   пу .
129:254  Сергей нимом пелешташ ӧрат , йолташыжым тӱслен ончале
129:255   .  а тудын шем шинчаже рашкемышын , ушанын онча , тӱрвыжӧ
129:256   гына изи йоча воштылмо гай шыргыжеш .   " да , оҥай
129:257   ыле тугай чылт чыным возымо газетым лудаш "  , - шоналтыш
129:258   Сергей .
129:259  " ссыльный "  адак ала-мом Сергейлан ойлынеже ыле да
129:260   ойлен ыш шукто .  тудын гаяк кугырак неран еҥ пурышат
129:261   , йолташыжым ӱжын лукто .  Сергей чот шонаш лие .
129:262    " тыге ... тӱняште тӱрлӧ калык уло .  южышт тунемыт
129:263   , чылажымат шинчат , а ме вольык гай илена , ондалат
129:264   ма , чыным ойлат , возат ма - эре инанена .  эх , утларак
129:265   тунемшаш да тӱням ужын кошташ ыле .  черт , лучо вашкерак
129:266   салтакыш налышт ыле "  , - шона Сергей .
129:267  7
129:268  изиш варарак Сергей ден Марина ойлымо семынак Васлийычат
129:269   , мӧҥгӧ ошкыльыч .  Сергей палыш - Марина ала-мо шӱлыкын
129:270   коеш .
129:271  - Маню , таче пазарет келшыш вара ?
129:272  - келшымыже ... пазар кугу , - кӧргӧ шонымашыжым кӱрлын
129:273   пелештыш Марина , вара Сергейым пеш йӧратен-чаманен
129:274   ончалят , ӧпкелышын койын ешарыш : - тыйже кушто йомын
129:275   коштыч гын ?  мо , пазарыште вуйгакат шыч койыс ?
129:276  - пазарыштыже кугун шым кошт , библиотекыште книгам
129:277   , газетым лудын шинчышым .
129:278  - вара мом возат ?  сар вашке чарна , маныт ?
129:279  - ала , тудым кызыт каласаш йӧсӧ , адак вет газетеш
129:280   чылажымак огыт возо .  кӧ шинча ?  мыланемат каен кошташ
129:281   верештеш дыр ...
129:282  - ай , туге ит ойло адак .  вара кертат .
129:283  умбакыжым нунын мутышт утларак шыма лие , ваш ончал
129:284   воштыл колтышт .  рвезе еҥ-влак ӱмбач пыл ӱмылка эртен
129:285   кайыш , чыла мондалте .  калык шагал коштмо пасу корныш
129:286   лектычат , кидым ваш кучен ошкыл колтат , Сергейже
129:287   Маринан йытыра могыржым шыман ӧндал шында .  эй ,
129:288   ораде-влак ...
129:289  шижынат ышт шукто - яра кеҥеж эртен кайыш .  паша жап
129:290   толын шуо .  Тумерын шудылыкшо пешыжак кугу огыл :
129:291   кум-ныл кече шогылтытат , паша пыта .  олык гыч ойырлымеш
129:292   , шурнывечыште уржат шуын шогале .
129:293  8
129:294  мучашдыме кумда уржа пасу !  шыштаҥше уржа пасу ӱмбаке
129:295   кандалге ояр кава кумыкталтын .  кечывал лишан лекше
129:296   тул юж гай шокшо мардеж дене уржа теҥыз вӱд гай ловыкалт
129:297   кая , адак эркын шыплана .  тунам пасушто шокшо , шокшо ...
129:298  кумда пасу мучко верын-верын калык .  кужу уржа лоҥга
129:299   гыч тыштат-туштат тӱредше-влакын уржа кормыжым чжоп
129:300   лупшал пыштымышт коеш , я кашын тӱред ягылгыше сорла
129:301   кече волгыдо дене волгенче гай волгалт кая , радам
129:302   дене тӱред кайыме касалык почеш , сар годым лупшен
129:303   кодымо колышо салтак-влак гай койын , пидын кодымо
129:304   кылта-влак тутлын ӱпшен кият .  йырваш чыштыр-чыштырок
129:305   шоктен , кӱжгӧ уржа олым пӱсӧ сорла пӱэш авалт пӱчкылтеш
129:306   .  коклан кӱчыкын гына пелештыме мут , сусла воктен
129:307   шепкаште аза шортмо йӱк шокта ...  калык пашалан чот
129:308   пижын .
129:309  Марина йыраҥ велыште аваж воктен тӱредеш .  лывырге
129:310   кидше уржа тӱҥыштӧ модеш веле : кормыж почеш кормыж
129:311   вола , кылта почеш кылта пидылтеш .  чаткан оптен кодымо
129:312   кылтаже-влак аваж деч могала чӱчкыдын , поснак арун
129:313   койын кият .  Марина кеч-могай пашаланат пешак тале
129:314   .  рушарнян , але кугарнян еҥ деке оксала тӱредаш кайымыж
129:315   годым ӱчашен тӱредытат , Марина пӧръеҥ-влакланат вуйым
129:316   огеш пу .
129:317  кидше пашам ышта : тӱредеш , кылта пидышым ышта , кормыжым
129:318   поген , кылтам пидеш , вуй чарныде тӱрлыжым шона .
129:319    кужу кече мучко тӱрлыжым шонашат жап шуко уло .  ыштышаш-кучышаш
129:320   кид паша ... ыштен чийышаш вургем ...  кушто , кӧн
129:321   , могайрак чапле тӱрым ужын , кузерак у семын шиян
129:322   ӱштым ыштен ӱшталаш , шем ыштырым шерлен кучаш ...
129:323    мыжераш постом налаш ачаже оксам пуа гын , йӧра ыле ...
129:324  шокшо .  шылыж нойымо гай чучеш .  сорла йылгыжме дене
129:325   шинчам йымыктара ...  тӱредаш неле .  тӱредде илыше
129:326   еҥ кунар уло гын ?  ай-яй , сай илат дыр ?  олаште
129:327   тӧра , купеч-влак ...  лугыч тунеммыжым чарышт , тудат
129:328   ала тыге орланен ок тӱред ыле .   " а Сергей ...  Сергей
129:329   утларак тунемын гынат , мӧҥгыштак ила ...  тудо ушан
129:330   рвезе , ала сай илышыш лектын мошта ...  кодшо кугарнян
129:331   моло ӱдыр-влак дене пырля эҥыж погаш мийышна , Сергеят
129:332   ыле .  ончыко кузе пырля илышашым ойлыш .  эй , ораде
129:333   ... "   Марина , шижде , пыльдыр воштылеш .
129:334  - мо , ӱдырем , окмакла вуй орат дене воштыл шогетыс
129:335   , - манеш аваже .
129:336  - мо ... оҥайым шонышым да ... - вожыл пелешта Марина
129:337   .  кид чарныде пашам ышта , вуй тӱрлым шона , асамым
129:338   кычалеш .
129:339  - пашада умыжо ! - шоктыш аҥа вуйышто .
129:340  - умыжак , - манеш Кори кугыза .
129:341  Марина савырнен ончалеш - Овром Метрин имньыжым кушкыжын
129:342   , Сергей кечываллан ала-мо мӧҥгӧ велыш кая .  Маринан
129:343   могыржылан шыр чучеш .  когыньыштын шинчашт ваш тӱкныш
129:344   ...  э-э , тыгай ончалтыш тыманмешке мом гына шижтарен
129:345   ок шукто гын ?  нимогай аяр йылмат тудын гай ваш каласен
129:346   , шижтарен ок керт .  ӧрдыж еҥ , шижде , чый ончалын
129:347   , шыр воштыл колтымо йӧратыше рвезе чоным пеш чот куандара
129:348   .  Маринанат куаныш , тудын мотор чурийвылышыже пыл
129:349   шеҥгеч ончалше кече гай койо .  кидше адакат чыштырок-чыштырок
129:350   тӱредеш , кылта почеш кылта пидылтеш .  паша умен кая .
129:351  пӱтынь илыш Мариналан чевер кече дене шыргыжше кумда
129:352   пасу гай чучеш .  йырваш юж йоҥгыдо , кӱшыч кече ырыкта
129:353   , мланде ӱмбалне тутло пушан сылне уржа лӱҥген шога
129:354   .  тудын лоҥгышто тӱрлӧ шудо-пеледыш .  тӱрлӧ тыгыде
129:355   чонан куанен ила .  чылалан йоҥгыдо , чылалан сай ,
129:356   пӱтынь тӱня мучко нимогай ойго уке гай чучеш .  Мариналан
129:357   шке илышыжым , Сергейын пеҥгыде кидшым кучен , уржа
129:358   пасу гоч эртыме гай илен эртарышашыжла чучеш .  тудо
129:359   ужар вуйжо дене илышын могайжым ок шиж , мӱндырнӧ ,
129:360   кава тӱрыштӧ , кӱ курык гай чумыргылшо шем пылым ок
129:361   уж .

130:1  130 ӱдырвуч мурымо годым
130:2  1
130:3  Каври кугызан ӱдымӧ шурныжо кугун огыл : вуйгак ик лӱмаш
130:4   мланде , да тудыжымат лошеш да монь ӱдыктымӧ .  садлан
130:5   Сергейлан адак кеҥежым еҥ пашаште эртарашыже вереште
130:6   .  уржа сорла гычак тӱҥалын шыже мартен поян Овром
130:7   Метрийын кӱжгӧ шурныжым тӱреде , тудын кугу мландыжым
130:8   курал ӱдыш .  метрийын имньыж денак пайрем кечын да
130:9   монь шке мландыжым курал тырмалыш , кылтамат поген
130:10   пуртыш .  кылтажат кунарак - урлык деч посна вуйгак
130:11   кок орва уржа да ныл орва шӱльӧ кодо .  ала тудым кочшаш
130:12   , ала роскотлан ужалышаш ?  молым шыже игече изишак
130:13   куандара гын , Каври кугызан утыр веле чонжо коршта
130:14   .   " ой , азап , кузе илышаш ?  адак киндына пел теле
130:15   мартен веле ситыше лиеш ...  йӧра кеч Сергушем чот
130:16   полша .  теве теният кеҥеж гоч коло кок теҥгем ыштен
130:17   нале .  шыжылан кеч чомам налаш шоненам ылят , ок логал
130:18   аман .  теве йозак вашке толеш , тоимкынат шуко погынен
130:19   , адак рвезе еҥ изишак шканже вургемымат ыштынеже .
130:20    мом ыштет , ок лий "  , - тыге ик шыже кечын , йыдалым
130:21   керыштшыжла , Каври кугыза шонкален шинча .  ийгот
130:22   шот дене але кутло ийышкат шуын огыл гынат , ончымаште
130:23   шоҥгын коеш : кукшырак капкылжат сугырген , йыжве-яжве
130:24   шуэрак пондашыжат чот чалемын , эн утларакше шинчаже
130:25   соптырген .  Сергейжын эре лекырыш коштыктымыж дене
130:26   веле ужаш тӧча , уке гын шукертак йӱд сокыр лиеш ыле
130:27   дыр .
130:28  ... шуко йӧсым ужаш логалын Каври кугызалан .  ачаже
130:29   , йогор кугыза , ӱмыржӧ мучкак йорлынрак илыш : ик
130:30   эргыжлан калык гай сурт-печымат , кӱлеш погымат ыштен
130:31   коден ыш керт .  Шернур торговой-влаклан ола гыч сатум
130:32   шупшыктышыжла , ик теле йӱштӧ годым Кукарка корнеш
130:33   кылмен колыш .  аваже эргыжлан рвезынекак ӱдырым налыктыш
130:34   .  ватыже пеш тыматле , пашаче ӱдырамаш верештын .
130:35    шочшо-кушшышт лиймеке , пашам пеш чот ыштышт : шке
130:36   пашам пытарен , еҥыныш каят , Каври шкеже ачаж гаяк
130:37   теле гоч корныш коштеш .  илышышт изиш тӧрланаш тӱҥале
130:38   .  изи презым налын , ушкалым ончен куштышт , моло
130:39   тыгыде вольыкым водитлышт .  но Каври кугызан кугынак
130:40   калык семын илашыже ыш логал .  тыгыде икшыве лие ,
130:41   роскот кугеме .  ситартышлан ватыже , чылт таза ӱдырамашак
130:42   , кумшо азам ыштышыжла колыш , азажат чонан ыш код
130:43   .  варажым Каври палыш - бабушкалан коштшо Извай кувак
130:44   керте , да мом ыштет , колышым садак тырлыктараш ок
130:45   лий .
130:46  Каври кугызалан путырак неле жап тольо : йоча-влак изи
130:47   улыт , аваже шоҥго , таче-эрла чумалтен возеш манын
130:48   веле эскере .  пӧръеҥ пашат , ӱдырамаш сомылет эре
130:49   шке ӱмбалныжак .  кошкен пытымешкыже ыштыш , толашыш
130:50   ...  вара эргыже-влак йол ӱмбак шогальыч - изиш каньылырак
130:51   лие .  но эҥгеклан тоҥгак толеш : рвезе-влак кушмо
130:52   кӱдынь илышым виктарышаш годым имне деч посна кодо
130:53   .  Каври кугызан шке илышыже путырак неле ыле гынат
130:54   , эргыже-влак тудлан кугун ӧпкелен огыт керт : когыньыштымат
130:55   книгалан туныктен .  ӱштыганлан коштмыж годым тунеммын
130:56   пайдалыкшым чот пален ...  чӱчкыдынак тыге Каври кугыза
130:57   эртыше илышыжым шонкала .  илен толмо корныжат пеш
130:58   тоҥгака , ончыкыжат нимо порыжат ок кой .   " эй ,
130:59   калтак , ӱмырат эрта вет "  , - манешат , керыштме
130:60   йыдалжым сӱзлыж дене шолт пера .
130:61  3
130:62  омса йӱк шоктышат , Каври кугыза чурге савырнен ончале
130:63   .  лувуйлан шогышо Токмак Сапан , лапка пӧрт омса гыч
130:64   пӱгырнен , пурен шогале .
130:65  - сай кутырет ?  йыдалым кучылтат ?
130:66  - яра кийымеш шинчылтам .  тол тембаке , шич , изиш
130:67   кеч мутым вашталтена .
130:68  - шинчын шинчылташ жапем уке , ял мучко коштын савырнаш
130:69   возеш .
130:70  - адак иктаж увер шокта дыр ?
130:71  - ынде итат ойло , Каври изай ...  адак мобилизаций
130:72   маныт , девяносто седьмойлан шочшо-влакым поген наҥгайынешт .
130:73  - ой , юмо , ынде кертыч !  мо лиеш вара , Сапан шольо
130:74   ?  калыкым пытарат вет .  кызытат вийвал таза еҥже
130:75   кодын огыл ...
130:76  - пытарат , йӧршеш пытарат ...  тиде ганалан мыйын Якушемат
130:77   верештеш вет .  налын каят гын , вара кузе илыман ?
130:78    Миклаемже але изи - пашалан ок керт .
130:79  - сарже вашке ок чарне гын , илыш вара мыйынат пытыш
130:80   : Сергеемат вет ынде чылт тӱреш кодеш .  йыванже дечат
130:81   кызытрак нимогай увер ок шокто ...
130:82  - колен гына утлышаш ыле , манам , колен гына ...  калыкшым
130:83   наҥгаен пытарат да молыжым нимучашдыме кӱрыт .  теве
130:84   мый кызыт сходкылан поктен коштам , таче кастене йозакым
130:85   да тошто тоимкам кӱраш толыт .  мемнан гай нужна еҥлан
130:86   , Каври изай , очыни , ышде мучашак шуэш .
130:87  - тыгак шол , поянлан веле эре иктак .
130:88  - нуно утыр поят .  теве Ондри ден Метрийым нал ...
130:89    ну , йӧрыш , Каври изай , вара кастене сходкышко миет
130:90   , я Сергеетым колто ...  огеш кой , пашаш каен ала-мо ?
130:91  - каен , еҥгаж дене коктынат Овром Метрийлан шем шыдаҥ
130:92   кылтам пурташ каен улыт ...  йӧра , Сапан шольо , мияш
130:93   возеш ...  изиш от шинчалте мо ?
130:94  - ом ярсе , Каври изай , начальник-влак толын шуыт чай
130:95   .  каяш возеш .  иктаж кастене мутланен шинчаш мий
130:96   .  кызытрак мийымашетат уке .
130:97  - мийынем , эре мийынем да жапым муаш ок лий .  адак
130:98   шке тол .
130:99  Токмак Сапан лектын кайышат , Каври кугыза адакат чот
130:100   шонаш тӱҥале .  коклан вуйжым рӱзалта да ораж дене
130:101   ала-мом вудымата .
130:102  4
130:103  кастене орол пӧртышкӧ калык тич погына .  начальник-влак
130:104   толмешке , тамакым тӱргыктат , лым лийде ойлат .  адакат
130:105   мут сар нерген , илышын нелыж нерген лектеш .  йӧсланат
130:106   , азапланат , южгунам чот шыдешкымашкат шуыт .  а начальник-влак
130:107   толын лектыч - тыпланат , йӱкымат огыт пу , кӱдырчан
130:108   йӱр ончыч лып лийше мардеж гай шыпланат .  йозак книгам
130:109   шарен пыштыше староста ваштареш миен шогалыт да кок
130:110   велыш кидым шаралтат , шоягоремым удыралыт .  а староста
130:111   книгаш парням тушкен-тушкен йыгыла , закон дене лӱдыктылеш .
130:112  - пышташ кӱлеш ыле , да ӱнар ок шуто ...  тенийже йозакшым
130:113   кузе гынат тӱлаш возеш .  тоимкажым ом керт .  кушто
130:114   мый тынар оксам муам ?  роскот кугу , эргым кок ий
130:115   салтакыште орлана .  кузе гынат тениеш чытыза , - ойла
130:116   ӱстел дек миен шогалше Каври кугыза .
130:117  - лӱм мландым кучет ?  закон почеш недоимкым тӱлаш должен
130:118   !  - шыдешка староста .
130:119  - мландыже кучалтеш , да имньыдыме еҥлан пайдаже уке
130:120   , эре еҥым сӧрвалыман , а вет яра нигӧат ыштен ок пу ...
130:121  - мыйын тушто пашам уке ...  тӱлыде , садак от керт
130:122   - закон туге кӱшта .  умылет - закон !
130:123  Каври кугыза адак шоягоремжым удыралеш , эрдыжым кроп
130:124   пера да пошкудыжо-влакым савырнен ончалеш .  нунат
130:125   шып ончен шинчат , эсогыл Каври кугызам пыдалын пелештышат
130:126   уке .  ӱстелтӧрыштӧ староста воктен шинчыше Овром Метрий
130:127   гына йӱкым луктеш :
130:128  - кузе-гынат , Каврий изай , пышташет возеш , тыгай
130:129   неле жап годым кугыжалан полшыман .  эргыже тений оксам
130:130   ыштен луктын , тудым пышта , адак кинде гыч изиш ешара
130:131   .  ок лий , родо-влак , тыгай годым государствылан
130:132   полшыде ...
130:133  - а тый шып лий , черт !  тый дечет йодыт мо ?  - кычкыралеш
130:134   сусырген толшо Епрем-салтак .  Каври кугызан илышыжым
130:135   она шинче мо ?  ок керт тудо пыштен , пале - ок керт
130:136   !  мом закон дене лӱдыктылаш ? . .
130:137  - Епре-эм , тый начальство ончылно йылметым сай кучо
130:138   !  кузе туге мый -  " черт "  ?  а ? !
130:139  - чарне , коҥга ӱмбал пырыс !  начальствым мый тый дечет
130:140   утларак ужынам ...  мый гаем кок ий сарыште кошт ,
130:141   вӱретым йоктаре , вара ойло .  ато кеч-кунам тудо ойым
130:142   ышта , от шинче !
130:143  тымартен шып шинчыше калыкат кожгана - ӱчашаш , шургаш
130:144   тӱҥалыт .  староста лӱшкышӧ калыкым пыкше чара .  шыдыже
130:145   чот лектеш гынат , фронт гыч толшо салтак-влак деч
130:146   изишак аптырана , шинча : нуно тар пушым чот ӱпшычшӧ
130:147   , шкештат тар гаяк улыт .
130:148  5
130:149  Каври кугыза , сходко гыч толмекше , эргыж дене шуко
130:150   мутланен шинчен .  ой икте лийын - Сергейлан кузегынат
130:151   окса лектышым кычалман .  чынжымак , эше икмыняр арня
130:152   гыч Сергеят , тупеш котомкам сакен , Озаҥыш лектын
130:153   ошкылын .
130:154  6
130:155  ӱдырамаш коклаштат илыш чот пудыранен .   " сар "  ,
130:156    " немыч "  ,  " позиций "  ,  " плен "  мут-влак кызыт
130:157   йылмышт гыч огеш ойырло .  тудын кӱдынь манеш-манеш
130:158   чот шарлен .  кушто кок-кум ӱдырамаш Васлийын гын ,
130:159   манеш-манешын мучашыжым нигунамат от му .
130:160  теве тыгак ик шыже кечын вате-влак Кори кугыза деке
130:161   муш шураш погыненыт .  кум вате толын , кумынекат салтак
130:162   вате , нылымшыже - Марина .  садлан таче Кори кугызан
130:163   изирак кудывечыже йӱк-йӱан дене темын : умыр шыже кечын
130:164   погынышо пӧрткайыкла чогият , нимом колаш ок лий .
130:165  изирак леваш йымалне тошто тумо шуар йыр нылытын погынен
130:166   шогалын улытат , мушым шурат .  кидыштышт шуарвондо
130:167   модеш веле : тук-тук , тук-тук , тук-тук-тук-тук мутланат
130:168   нуно .  шуарвондо семынак вате-влакын умшапомышышто
130:169   йылмышт модеш .  ала-кӧжӧ ала-мом ойла , ала-кӧжӧ ала-мом
130:170   колыштеш - мучашымат от му .
130:171  - кеч каваре , ала-кузе илышаш .  рвезан ӱдырамашлан
130:172   илаш путырак йӧсӧ .  пашаже паша дене пеш ӧрыктара
130:173   : кеҥеж гоч шкеак курал-ӱден толашышым , рвезе-влак
130:174   але изи улыт , кугунак полшен огыт керт ...  теве вашке
130:175   теле толеш ... коҥгаш олташ пум ямдылен шым керт ,
130:176   оралте ӱмбал шӱкшемын , йырваш вӱд вита ...  киндемат
130:177   теле гочлан ок сите , оксам ыштен лукташ гын , йӧнем
130:178   уке ...  йоча-влакын теле вургемышт шӱкшемын .  ала-кузе
130:179   лийман , уш веле уке .  пособиштымат жапыште пуэн огыт
130:180   шого .  кум гана Шернурыш миен коштым , кумыр оксамат
130:181   налын шым керт ...   - тыге ойла кугырак капан вете .
130:182  - теве ынде сарже вашке чарна , маныт .  кугыжа тугай
130:183   приказым пуэн , маныт манеш , - пелешта , могыржым
130:184   утыжым шеҥгек-ончык лупшен шурышо шем шинчан тичмаш
130:185   ӱдырамаш .
130:186  - эй , Онис вате шешке , манеш-манешлан инане .  кугыжа
130:187   шкеже сарыш ок кай вет , тудлан эре иктак .  теве сусырген
130:188   толшо-влак тӱрлымат ойлат :  " салтак-влакым гына тӱжем
130:189   дене пытарат .  начальникышт кузе-гынат позиций гыч
130:190   шылаш веле тӧчат , - маныт манеш ...  тыглай калыкым
130:191   чаманат мо нуно ?  - шыдешкен колта илалше вате .
130:192  - а те , вате-влак , колында ?  немычше тудо ала-могай
130:193   осал калык , маныт манеш .  нунын кугыжашт айдеме огыл
130:194   , киямат гыч лекше , манеш : шучко , кок тӱкан ...
130:195    ода инане гын , Метри вате деч йодса , тудо селаште
130:196   ала-кӧ шинчыше еҥ дечак колын .  теҥгече тувыр шӱалтымаште
130:197   ойлыш , - ӱдыр гай шыма , чевер чуриян кумшо вате ойла .
130:198  - юмо-пӱршӧ серлагыже ыле да ...  акыр саманетак лишемеш
130:199   ужат .  ожнак кутырак-влак  " шучко сар тӱҥалеш , калык
130:200   вуйге пужлен пыта , вара тунам тӱнялан мучаш толеш
130:201   "  манын ойлат ыле .  ала-мо чонлан тугак веле чучаш
130:202   тӱҥалын , - манеш ӧрдыжтырак мушым почкен шогышо Кори
130:203   куват .
130:204  - мый адак тугай уверымат кольым : сар чарныме веле
130:205   огыл , лучко ияш гыч витле ияш мартен чыла поръеҥым
130:206   наҥгаяш тӱҥалыт , манеш ...  варажым рвезе ӱдырамаш-влакымат
130:207   погаш тӱҥалыт , маныт , - ойла рвезе вате .
130:208  - а мо , нимат огыл , тыге марий деч посна орланен илымешке
130:209   , лучо кайышаш , - манеш Онис вате .
130:210  - мом тый орланетше ?  шочшет-кушшет уке , илышет икшырым
130:211   .  тыйын гаетшылан ӧпкелышаш уке , илаш лиеш .
130:212  - лиеш теве , пеш йокрок чучешыс ...  йӱдвошт шкетын
130:213   пӧрдал кий .  могай илыш тудо ! . .
130:214  - эй , алваста , вара тый пӧръеҥ деч посна вуйгакат
130:215   чытен от керт мо ?
130:216  - чыта-чыта да чытанат кӱрлеш ...  кап-кыл таза , вӱр
130:217   модеш , - воштылеш Онис вате .
130:218  вате-влакат воштылыт .
130:219  - кошт туге гын , кӧ тыйым чара ?
130:220  - кӧн дене коштат ?  шӱкшӧ яҥгар дене але нолнер-влак
130:221   дене ?  шотан пӧръеҥже кодынат огыл да .  пожалуй ,
130:222   тылеч варажым кугун ойыркалашат ок логал : шыл укеште
130:223   шодат томсык , - шем шинчаж дене шыргыжеш Онис вате .
130:224  - эскере , акый , - манеш Кори кувалан илалше вате ,
130:225   - тиде ардыме кугызатымат ончалаш тӱҥалеш ...
130:226  - мо шатын , Онис вате шешке , чылт исыр вӱльӧ гай веле
130:227   тӧрштылатыс ?  тиде , каваршаш , шӱкшӧ манынат ок ман
130:228   , кугызам денат пижедылаш тӱҥалеш .  ок лий , эскерашак
130:229   возеш , - воштылеш Кори куват .
130:230  Онис вате лач тиде годым имне дек лекше Кори кугызам
130:231   ужылалтышат , шуарвондыжым кудалтен , тудын дек кучедалаш
130:232   миен пиже .
130:233  - эй , ия , пиже вет , а . чотак пиже ...  уй-уй , тидым
130:234   сеҥашат ок лий , - шокта имньылан варыме тоям ӧрдыжкӧ
130:235   кудалтен , рвезе ораде гай кучедалаш пижше Кори кугызан
130:236   йӱкшӧ .
130:237  вате-влак муш шурымыштымат мондышт , элнен воштылыт
130:238   , кычкырлат .
130:239  - тыге , тыге тудым , Кори изай , чот турж !  вескана
130:240   ок пижедыл ...  ах-ха-ха , ах-ха-ха-а !  - лӱшкат вате-влак .
130:241  7
130:242  лудшо йолташем , колынат тый шыже кастене мӱндырч йоҥгалтше
130:243   ӱдырвуч йӱкым ?  пуч мурын кумылеш логалше ойган семжым
130:244   шарнет ?
130:245  кас тунам пычкемыш лиеш .  нарынче тасма гай койшо кас
130:246   ӱжара эркын йомеш , да кӱшнӧ тӱжем дене шӱдыр-влак
130:247   чӱкталтыт .  шыже рӱмбалге дене вӱдылалтше ялыште йӱк-йӱан
130:248   шыплана .  йырваш тымык-тымык : ик пушеҥге парчат ок
130:249   тарване , ик оралгыше лыштамат укш гыч кӱрлын ок воч
130:250   .  тунам , юалге шыже южым лӱҥгыктен , ӱдырвуч мура
130:251   .  тоу-тоу-ту-ту-т , тоу-то-то-о-о , то-то-о-о ! шоктен
130:252   , ойган муро уло шыпланыше тӱням толкыналт йогышо шошо
130:253   вӱд гай леведеш .  лӱҥга пуч йӱк , утыр лишемеш , талышна
130:254   , вара адак эркын пелке лупшалтын торалга ...  идым-пече
130:255   куэрыш миен тӱкна ; тушечын савырнен , эҥер вӱд гоч
130:256   , лопка олык гоч йоҥгалтеш ; олык чашкерым солалтен
130:257   , пустаҥше пасушко лӱҥген кая ...  тоу-тоу-ту-ту-у
130:258   , тоу-то-то-о-о , то-то-о ! . .  тиде мурышто чевер
130:259   кеҥежым , ужар олыкым , пасум , тутло саскам ужатыме
130:260   чучеш ; уэн чевер шошым , сылне пеледыш пеледшашым
130:261   шижтара шыже пуч ...  коклан мотор таҥже верчын вургыжшо
130:262   ӱдыр шӱмат мура пуч йӱк дене ...
130:263  теве Кори кугызан тошто кӱшыл клат ончылныжат Марина
130:264   , Ана , адак кок пошкудо ӱдыр , алмаштен , пучым пуалтат
130:265   .  Ана , моло годым пеш мыскараче , чулым ӱдыр , кызыт
130:266   шыже пучым кок велыш коштыктен гына лачымын пуалтен
130:267   колта .  пуч кӧргӧ гыч пеҥыжалт лекше йӱк , тымык южым
130:268   сургыктен , ала-кушко каен йомеш .
130:269  - ой , Ануш , тыйже ала-мо путыракат ныжылтын савыретыс
130:270   , кумылешемат логале , - манеш Марина .
130:271  - савырет шол , кумылетат тодылтеш , тыгай годым ала-можат
130:272   вуйышкет толын пура , - пелешта пуалтен чарныше Ана .
130:273  - вӧдыретымат шоналтен колтышыч дыр ?  - йодеш ик ӱдыр .
130:274  - мом ыштет-я , Чачи , тудак чӱчкыдын ушеш возеш ...
130:275   южгунамже мыскарамат ыштет да , сарыш кайышым шонен-вучен
130:276   илаш йосак вет , - манеш кумылалтше Ана .
130:277  - кондыза-ян , ӱдыр-влак , пучдам , ынде мый пуалтен
130:278   ончем , - манеш Марина .
130:279  - Маню , пучшо кошкаш тӱҥалын , изишак нӧртӧ , вара
130:280   сайрак лиеш .
130:281  Маринат лӱмын клат ончыко кӱзыктымӧ вӱдеш пучым нӧртат
130:282   , йыр коштыктен пуалтен колта .  шуко йӱд лиймешке
130:283   , Тумер гыч ӱдырвуч йӱк шергылтеш .  коклан нунын шып
130:284   лиймышт годым адак ала-кушеч , вес ял гыч , тыгаяк
130:285   шыже пуч йӱк эркын лӱҥген толеш .  тунам ял гыч ялыш
130:286   ваш салам колтымо гай чучеш .

131:1  131 шинчаш коштмо жапыште
131:2  1
131:3  лишыл еҥым , чон йӧратыме айдемым , шонен-вучен илаш
131:4   пеш йӧсӧ гынат , жап эртенак эрта : кече йӱдым вашталта
131:5   , арня - весым .  теве шерым темыше лавыран шыже пагытат
131:6   эртен кайыш .  йырваш чыла ошеме : оралте ӱмбал мамык
131:7   кӱпчык гай ош пушкыдо лум дене леВедалте , кумда пасу
131:8   ший терке гай волгалт кия .  пушеҥге-влакат йӱштӧ южышто
131:9   ласкан нерен колтышо гай койыт : шыже мардеж нуным
131:10   лупшымым чарныш .  пӧршаҥше куэ , пызле , ломбо , тымык
131:11   ояр кече годым тӱжем тыгыде шӱдыр дене чолгыжыт .
131:12   куштылго теле корно почылто .  йоча-влакат кеҥежым
131:13   мӧр поген куржталме курык сер гыч лум пуракым тӱргыктен
131:14   мунчалтат ...
131:15  Маринан яра эртарыме жапше вуйгакат уке : кечывалым
131:16   вӱдым нумалеш , вольык сомылым тӧрла , чӱчкыдынак еҥлан
131:17   кылта шияш коштеш .  агун дене шият - коликыр лектеш
131:18   , машина дене кече мучко шогылтат - витльыкокыр .
131:19   ӱдыръеҥлан тидат кугу окса , уке гын кушто муат .
131:20   кастене шинчаш погынышо ӱдыр-влак дене пырля жапым
131:21   эртара .  пелйӱд марте кӱнчылам шӱдырат , тӱшкан муралтен
131:22   колтат , мыскарам ыштат , воштылыт .  южгунам ӱдыр
131:23   шинчымашке рвезе-влак погынен толыт , пеленышт гармоньым
131:24   кондат .  тунам паша ышташ кугун эрык ок лий : тӱрлӧ
131:25   семын модыт , туштым туштат , йомакым колтат , мурат
131:26   , кучедалыт .  Марина моло гаяк модеш , воштылеш :
131:27   ӧрдыжтӧ йокрокым ок шинче .  но каче-влак тудын дек
131:28   шагал пижедылыт , шинчат : Марина весым ончалшашлык
131:29   огыл , тудын йӧратыме таҥже уло .  южо торжарак , вияш
131:30   шолан рвезыже  " эй , Манюш , тый вет кызыт тулыкеш
131:31   кодынат "  манын воштылеш гынат , Марина кугунак вуеш
131:32   ок нал .   " ойлат да эрта , ынде садакшак калык деч
131:33   шылтен от керт "  , - шона тудо .  адакшым вет шеҥгеч-ончыч
131:34   коштшо мут шыже мардеж гай : кылмыкта гын , ондак кылмыкта
131:35   , варажым кӱжымат да теле йӱштат нимат огыл .
131:36  " шоптыр кочкын , пӱй шурымеш , моторым ончен , шер
131:37   темеш "  манын мурымо шукыж годымак чынеш толеш .
131:38   йӧратыше ӱдыр-каче кеч-кунамат вашлияш йӧным кычалеш
131:39   .  южыштлан тыгай йӧн утларак лиеш , южыштлан шагал
131:40   .  тутышак ваш ужын илымымат пешак мокташ ок лий :
131:41   тыгай годым кок йӧратыше коклашке йӱштӧ южат вашкерак
131:42   пурен кая .  ала-кузе туге ?  ала эреак пырля лийме
131:43   дене ваш-ваш чыла шемым-ошым пален налат , да оҥайже
131:44   пыта , ала тыглаяк шер темеш - каласаш йӧсӧ .  но илышыште
131:45   тыге чӱчкыдынак лиеда .  а поснарак илыме , шуэнрак
131:46   ужмо шукыж годымак йӧратымашым утыр веле келгемда .
131:47    садланак докан Маринат кызыт Сергейжым утларак шоналташ
131:48   тӱҥалын : южо годым чытыдыме ужын кутырымыжо шуын колта
131:49   .  рвезе ӱдырын пеледалтше нарашта шӱм-кылже аярын-йӧсын
131:50   йӱлен налеш .  туге гынат эреак огыл - кашын-кашын .
131:51  южо качымарий , я ӱдырат йӧратыме таҥжылан  " ой-й ,
131:52   вет чонемже путырак тыланет пижын ... йӱдшӧкечыже ушем
131:53   гычак от лек "  манын колта .  шояк тиде , чын огыл
131:54   .  ала-кузе тул гай йӱлен йӧратышат тутышак таҥжым
131:55   шонен ок кошт .  кӧ шинча , ожно чылт яра кийыше тӧра
131:56   , купеч ӱдыр-влак тыге шонен киен улыт гын веле .
131:57   пашан , сомылан еҥ пашаште , калык лоҥгаште таҥже нерген
131:58   шонкалаш кугунак жапым ок му .  тыгак Маринат , кече
131:59   мучко пашаште коштын , Сергейже нерген шоналташ ок
131:60   ярсе .  вара кастене , ярсымекыже , капка ончык лектын
131:61   шогалешат , - кас ӱжарам ончал колта ма , але мӱндыр
131:62   чолгыжшо шӱдырым ужеш ма , - йӧратыме таҥже ышышкыжо
131:63   толын пура .  куштырак тудо коштеш , кузерак ила
131:64   ?  тыгак кызыт мыйым шоналта гын , уке гын ...  ала
131:65   монденат , ала вес моторымат Васлийын ?  олаште вет
131:66   калык тӱрлӧ уло .  а мыйже ...  эх , Сергуш , Сергуш
131:67   ... "  - шона Марина , да оҥжо кугу шӱлыш дене оварен
131:68   кая .  вара тунам шӱмжӧ ныжылге ӱдыр мурым йодеш .
131:69    капка меҥге воктен эҥертен шогалешат , тыгай мурым
131:70   шонен шӱшкалтен колта :
131:71  кас кечыжат шинчылдале -
131:72  чевер ӱжараже веле кодо .
131:73  ош кече гай таҥем каяле -
131:74  ӱжара семын йӱлен кодым .
131:75  чолга шӱдырет волгалтеш
131:76  мландыш шумеш кӱшычын ,
131:77  пырля иленат шерна ыш тем -
131:78  шоналал илена мӱндырчын ...
131:79  я йӱдым , шокшо вакшышке пурен вочмекше , шуко мартен
131:80   мален ок керт : адак Сергейже нергенак шонкален пӧрдалеш
131:81   .  тудын йытыра кап-кылжым , мотор чурийвылышыжым ,
131:82   шыма койышыжым шарналта .  ожно , Васлийме годым ,
131:83   пелештыме ласка мутшо ушышкыжо толын пура .  тӱрлым
131:84   шонкала ӱдыр уш , тӱрлӧ семын вургыж налеш ӱдыр шӱм
131:85   .  эр велеш мален колта гынат , таҥже нергенак омештылеш
131:86   .  Васлийнеже , ужын кутырынеже , да йӧн ок лий - эре
131:87   мешанчык лектеш .
131:88  2
131:89  икана Марина памаш дек вӱдлан волымыж годым Онис ватым
131:90   Васлийын .   " Маню , - малден салтак вате , - ала
131:91   кастене мый декем шинчаш миеда ?  лачак Семон кугызамат
131:92   таче корныш кая , шкетын веле кодам .  мийыза "  .
131:93     -  " теве Анушлан ойлен ончем , ала миенат шуына
131:94   "  , - манын Марина .
131:95  калыкыште Онис вате нерген тыгай-тугай мут шокташ тӧчен
131:96   гынат , ӱдыр-влак пеш инаненак огытыл .  кастене ,
131:97   тул чӱктымӧ жаплан , кок ӱдыр , пудрам , кӱнчылавондым
131:98   сакален , Онис вате дек миен пура .  кас мучко кӱнчылам
131:99   шӱдырен , коклан муралтен колтен , тӱрлӧ нерген мутланен
131:100   шинчылтын улыт .  мут гыч мут лекмаште Онис вате ӱдыр-влаклан
131:101   ойлен :
131:102  - эй , ӱдыр-влак , те вет илен ода мошто .  саскам ,
131:103   ончет гын , жапше годым погыман .  мый тендан олмышто
131:104   лиям ыле гын , илен моштем ыле ...
131:105  - кузе туге , еҥгай ?  - йодын Марина .
131:106  - саска ден саска икгай огыл вет : мӧр гын - тамле ,
131:107   шоптыр  гын - шушо , - манын Анат , - ала-кудыжым
131:108   погышаш , ала-кузе ?
131:109  - кузеже ... те теве иктын дене таҥым кучедат , эре
131:110   тудымак веле шонен иледа .  пеш кӱлеш , шӱвал шындем
131:111   ыле .  весе уке мо ?  саска манмаште , мыйын шотыштем
131:112   , тӱрлыжымат пурлын ончаш кӱлеш : эртак мӧрат шерым
131:113   тема , эртак шоптыр денат пӱй шурымеш .
131:114  - кай , ала-мом ойлыштат , еҥгай .  иктым йӧратет гын
131:115   , весын дене коштмет шуэш мо ?  - манеш Ана .
131:116  - тыгай койышым мыят ом умыло , - ешара Марина .
131:117  - ода умыло шол .  те , ужамат , йӧратымашым шинча дене
131:118   йылгыжмаште веле ужыда ?  ӱдырамаш илышын тамжым але
131:119   налын огыдал .
131:120  - вара пӧръеҥ дене туге илашыже оҥай мо , еҥгай ?  -
131:121   йодеш Ана .
131:122  - кай , ораде , ала-мом йодышт шинчет , мо тушто сайже
131:123   ?  - манешат , Марина тулшолгым гай ырен кая .
131:124  - эй , тӧсмек-влак , йылме дене ойлымыланат вожыл шинчеда
131:125   да могай тудо .  сайже тушто , шӱжарем-влак , нимучашдыме
131:126   , - манешат , йорга салтак вате пӧръеҥ дене илен коштмыжым
131:127   ойлаш тӱҥалеш .
131:128  Ана кӱнчыла шӱдырымыжымат мондыш , воштыл-воштыл колыштеш
131:129   .  Марина пеш вожылын , йошкарген , кӱвар ӱмбак ончен
131:130   шинча .  ушыж дене тугай мутым вуйгакат ынеж колышт
131:131   .   " еҥгай , чарне ! "  манын колтынеже , адак ала-молан
131:132   ок пелеште .  салтак ватын мутшо виешак пылышышкыже
131:133   пура .  оҥай , нигунам умшаш налдыме саскам ужмыж гай
131:134   чучеш : шушо , йыгыжге гынат , тамжым палымак шуэш
131:135   ...  шуко мартен Онис вате ойлен шинчыш , шуко гана
131:136   Маринан шыма шӱргыжӧ тарайла йошкаргале , вара шыдыжат
131:137   лекташ тӱҥале .
131:138  - сита , чарне , еҥгай !  айста лучо муралтена , - манеш
131:139   Марина .  Онис ватын мутшо лугычак мураш тӱҥалеш :
131:140  торгаял налме ший кидшолем
131:141  кызытат уло кидыштем .
131:142  модылдал налме ший шергашем
131:143  кызытат уло парняштем .
131:144  кугу Тумерын ик моторжо
131:145  кызытат уло шӱмыштем .
131:146  асам ойлышо еҥын мутшо
131:147  огеш пуро пылышышкем .
131:148  тиде годым окнаште эркын тӱкалтыме гай шоктышат , Марина
131:149   , лӱдын , окнашке ончале .  пычкемышыште нимат ыш уж .
131:150  - ала-кӧ окнам пералтыш ала-мо ?  те ышда кол ?  - йодеш
131:151   Марина .
131:152  - уке , - манеш Онис вате , - мардежан годым эре тыгак
131:153   шокта .   - вара изишак лиешат :  - япык куван дек
131:154   шондашым миен налшаш , - малден , ужгам чиен , тӱжвак лектеш .
131:155    ӱдыр-влак , ӧрын , ваш ончалыт .
131:156  3
131:157  озаҥыш паша кычал кайыше Сергей деч шуко мартен увер
131:158   толын огыл .  шорыкйол деч арня ончыч гына Марина ик
131:159   письмам налын .
131:160  " мый кызыт Озаҥыште пулатник пашам ыштем : фронт велым
131:161   толшо беженец-влаклан баракым чоҥена .  илаш лиеш ,
131:162   кочмо-йӱмӧ деч посна арнялан 3 - 4 теҥге кодеш .  туге
131:163   гынат тыште кугунак илаш ок верешт : война нерген увер
131:164   сай огыл ; очыни , шошым велеш мыйымат службыш налыт
131:165   дыр .  садлан ӱарня гутлаште мӧҥгӧ пӧртылаш шонем .
131:166    вучен иле "  .
131:167  тыге Сергей письмаштыже возен .  Марина тиде письмам
131:168   пачаш-пачаш лудын , ойгырен , йӧратыме таҥжым вучен
131:169   .  шорыкйол деч вара Сергеймыт ийготаным салтакыш налме
131:170   нерген увер шоктенат , тудо утларак ӧрын :  " ынде
131:171   тетла ала омат уж , ала вик ола гычак поген наҥгаят
131:172   "  манын шонаш тӱҥалын .  ужшаш пиалже улмаш : ӱарня
131:173   деч арня ончыч Сергей толын лектын .

132:1  132 ӱарня
132:2  1
132:3  Тумер марий-влак ожнысек ӱарням виян эртарат : арня
132:4   мучко ял лымак ок лий .  Тумерын рвезыштат путырак
132:5   чулым улыт : ӱарня шочмо касланак 7 - 8 кутышан йолкурыкым
132:6   ыштен шуктат .   " лӱмын пайрем эртарашак шочын-кушкыт
132:7   Тумер кашак "  манын , мут гыч мут лекме годым пошкудо
132:8   ял марий-влак ойлен воштылыт .
132:9  Тумер - кугу ял , эҥер кок могырге шотлаш гын , иктаж
132:10   кудло пӧртымат вонча дыр .  садлан кеч-кунамат пайрем
132:11   годым уремыш лекше калык кутко тӱшка гай коеш .  теве
132:12   ӱарнялан кас еда кушкын шогышо рвезе-влак , утларакшым
132:13   ӱдыр , вате-влак , мотор чиен сходкыш поктен кондымо
132:14   гай ювыге йолкурык дек погынат .
132:15  тачат мочоло калык погынен .  шукыжо ӱдырамаш .  ты
132:16   кок-кум ийыште каче чӱдылан кӧра ӱдыр-влак пеш пошен
132:17   улыт .  нуным ончалат гын , сар саман шогымо гаят ок
132:18   чуч : тугак моторын чиен шогалыт ; тугак , оҥым кадыртен
132:19   , койышланен ошкыл колтат ; тугак тичмаш тылзе гай
132:20   шӱргывылышышт пакча покшелан пеледше йошкар маке гае
132:21   йӱла .  тошто гаяк мыскара почеш воштыл колтымышт пӱгӧ
132:22   йымак сакыме мужыр ший оҥгыр гай шокта ...  чыла тыныс
132:23   жап гаяк .  чылак мо ?  огыл дыр .  коклашкыштак пурен
132:24   ончыштат гын , вес семынракат коеш .  южо ватышт ,
132:25   ӱдырыштат кутырымо , воштылмо кокла гыч кенета шӱлыкан
132:26   лийын колтат .  тунам ӱмбакышт ончалат гын , пале :
132:27   тымартен рвезе пӧръеҥын шӱм-чонжым йӱштын-шокшын чучыктышо
132:28   , теле йӱдым йӱлышӧ шӱдыр гай шинча ончалтышышт ӱмбаке кенета
132:29   шем пыл толеш .  ала-мом шонымо гай койыт , оҥышт вужге
132:30   тарванен колта - калыклан койдымын кугу шӱлыш толеш
132:31   .  пале : я йӧратыме марийже сарыште орланен коштеш
132:32   , я изашольыжо , я шӱмеш пижше каче таҥжым шучко сар
132:33   ойырен наҥгаен .
132:34  Маринат ӱарня курыкышко мунчалташ лектын .  тӱжвал койышыжо
132:35   шӱлыкын коеш .  мотор шинчаже вӱдыжген , изишак йошкарген
132:36   : ала шортын , ала тыгылаяк тыге коеш .  кызыт калык
132:37   коклаште гынат , веселан ок кой : ни мунчалта , ни
132:38   уке , ни воштылеш , ни уке .  ура чонжо таҥже верчын
132:39   ойганен .  эрла эрденак йӧратыме Сергейже салтаклан
132:40   кая .  саман шучко , шинчаш ок лий , кушкен ужашыжат
132:41   ок логал .  садлан Маринан изи шӱмжӧ шароҥаш пижше
132:42   ӧрш гай тӧрштылеш , вургыжеш .   " эрла ... эрла ...
132:43    ой , чонжат ! "
132:44  кушто Сергейже ?  кушто моло тӱжем дене кайыше гай эрла
132:45   каен йомаш ямдылалтше рвезе марий .  молан пытартыш
132:46   касшым йӧратыме Марина дене пырля ок эртаре ?
132:47  Сергей таче эрак салтаклан пырля кайышаш йолташыже-влак
132:48   деке пошкудо ялышке унала каенат , алят толын шуын
132:49   огыл .  тушто , уна лийын , йӱын-кочкын коштеш .  мемнан
132:50   марий уна ончашак пеш кумылан , пайрем годым иктажын
132:51   дек сай уна толын гын , пошкудо марий-влак шкешт деке
132:52   наҥгаен сийлыде огытак код .  адак салтаклан кайыше
132:53   рекрутым гын поснак сайын ончат .  тудо ял мучко чыла
132:54   пӧртышкӧ пурен лекде нигузеак ок керт .  тыгак Сергеят
132:55   , чонжо пеш мӧҥгышкӧ шупшын гынат , ойырлен каен кертын
132:56   огыл .  садланак Тумерыште тудын Озаҥ гыч кондымо шыма
132:57   гармонь йӱкшӧ , адак рекрут-влакын шӱмыш логалше мурыштат
132:58   ок шокто .
132:59  кенета мунчалтыше калык кокла гыч Марина ӧрдыжкӧ йӱштӧ
132:60   вӱд опталме дене тӧрштымӧ гай тӧрштен лектешат , ял
132:61   мучашке керылтын онча .  тудо оҥгыр йӱкым кольо .
132:62   чонжо шиже .   " тиде Сергей йолташыже-влак дене толеш
132:63   "  , - шоналтыш .  ой , тиде кумылеш тӱкнышӧ гармоньым
132:64   Марина иктаж шӱдӧ моло гармонь коклаштат пала дыр ?
132:65    кунам ок пале .
132:66  чынжымак , шуко жап ыш эрте , рекрут-влак пар имне дене
132:67   ялыш кудал пурышт .  гармонь почеш чыланат Сергейын
132:68   йӧратыме мурыжым мурат :
132:69  маке пеледышет лийылдена ыле гын ,
132:70  пакча гыч пакчашкет волгалтына ыле .
132:71  мӧр пеледышет лийылдена ыле гын ,
132:72  сер гыч серышкет волгалтына ыле .
132:73  ачамын шем алашаже лийылдена ыле гын ,
132:74  корныжын кужужым палена ыле .
132:75  аванан шем агытанже лийылдена ыле гын ,
132:76  йӱдшын кужужымат палена ыле .
132:77  аван ӱдыржӧ лийылдена ыле гын ,
132:78  шемер марийлан йӧрена ыле .
132:79  ачан эргыже улылдена да
132:80  сарыш каен йомаш веле йӧрена .
132:81  йолкурык деке погынышо калык ик жаплан шып лие .  вужге
132:82   мунчалтымымат чарнышт - рекрут-влакым ончат , нунын
132:83   мурыштым колыштыт .  южо пушкыдо кумылан ӱдырамашышт
132:84   шижде лекше шинчавӱдыштым йыштак шовыч мучаш дене солалтыде
132:85   кертын огытыл .
132:86  ой , Марина , Марина , тыгай мурым колатат , кунам изи
132:87   шӱметлан йӧсын ок чуч !  тиде мурыжым , шыма гармонь
132:88   йӱкшымат колат гын , тачак веле колат вет .  мотор
132:89   Сергушетымат ужат гын , тачак веле ужат .  тыгай годым
132:90   йӧратыше ӱдыр шӱм вургыжмым , нигӧлан каласаш лийдыме
132:91   ӱдыр ойгым кӧ умыла ?  кӧ чамана , кӧ полшен кертеш ?
132:92  изишак лият , рекрут-влак кож йолкурык деке толын шогальыч .
132:93  - айста , таҥ-влак , меат мунчалташ тӱҥалына , - манеш
132:94   Сергей .
132:95  - мунчалтыза , мунчалтыза , шольо-влак !  - маныт йолкурык
132:96   йыр шогышо еҥ-влак .
132:97  - айда , эргым-влак , мунчалтен кодса - те кайышаш еҥ
132:98   улыда .  варажым кӧ шинча , кушкен тыгай ӱарням огыда
132:99   уж .  ӧрдыж мланде ава помыш огыл , - маныт илалшырак
132:100   , пушкыдо кумылан кува-влак .
132:101  рекрут-влак мунчалтыше коклашке пуратат , шкаланышт
132:102   мужырым муын , мунчалтен волат .
132:103  - Маню , - манеш Сергей , мунчалтен волышыла , Мариналан
132:104   , - айда кеч чытартышлан коктын пырля мунчалтен кодына
132:105   .  варажым шуко мартен огына уж дыр ?
132:106  Маринан шӱмжылан каласен моштыдымо йӧсын чучеш .  кугун
132:107   шӱлалтен , Сергейын кидшым чот кормыжта ... шинчаже
132:108   шортын колтышаш гай коеш .
132:109  - вара эрла каетак мо ?  - вичкыж тӱрвыжӧ лып-лып койын
132:110   пелешта .  тылеч коч ойлаш мутшо уке , шӱмжӧ гына вургыжеш .
132:111  - тудыжым мемнан деч огыт йод , мемнан кумылым огыт
132:112   вучо вет .  сай кумыл дене каен от мошто гын , виешат
132:113   наҥгаят , сар годым - сар закон .  пеш кайымем ок шу
132:114   гынат , кайыде ок лий .
132:115  - ой , вара кузе ойырлена ?  мыйже , шкет кодын , кузе
132:116   илаш тӱҥалам ?  могай ойым пуэн кодет ?
132:117  - таза еҥын чон ок лек , кузе-гынат илет .  ала варажым
132:118   мондетат .  ала весымат ончалаш тӱҥалат ?
132:119  - тыге ит ойло , Сергуш .  мый тыйым нигунам монден
132:120   ом керт .  эре тыйым шонем , вучен илаш тӱҥалам .
132:121   чӱчкыдын ваш-ваш письмам возен илаш тӱҥалына ...
132:122   - тыге йыштак , калыклан шоктыдымашын мутланен мунчалтат
132:123   , ала пырля лийшашлан верчын тыге мунчалтышын койыт .
132:124  кас кече рӱмбалген .  йӱштӧ лайга пыл кокла гыч шӱдыр-влак
132:125   йолгыжаш тӱҥальыч .  тӱнӧ йӱштырак лие , йол йымалне
132:126   йӱштӧ кычык мураш тӱҥале .  йолкурык йыр калык пырчат
132:127   ок кӱлыпем ; мужырын-мужырын , адак тӱшкан-тӱшканат
132:128   погынен , калык вӱдла йоген шога .  южышт , мунчалтышыла
132:129   , ӱарням кычкырат , южышт мурат , кутырат , воштылыт
132:130   : йыр йӱк-йӱан лымак ок лий .  тыгыде йоча-влакат але
132:131   мӧҥгышт каен огытыл : корем йымак волышо изи курык
132:132   гыч издер да ийвол дене выжгат веле - мунчалтат .
132:133   шке семынышт кутырат , воштылыт , пурен каен , лум
132:134   вузык лийын кынелытат , адак , содор курык ӱмбаке кӱзен
132:135   , мунчалтен волат .
132:136  туштак кугырак пондашанышт-влакат , мунчалтымым ончен
132:137   , южыжо шкештат коклан мунчалтен , чылымышт гыч изирак
132:138   монча гай шикшым тӱргыктен , кодыге мутланат .  шукыжын
132:139   мутышт адак сар нергенак лектеш .  тиде шучко сарак
132:140   калыкын шержым пеш темен : шукыштын эргышт , шольышт
132:141   сарыште коштыт , южыжын сусырген толшат лийын , адак
132:142   ялыште кумыт-нылытше шке рвезе вуйыштымат ӧрдыж мландеш
132:143   пыштеныт .
132:144  - калыкым пытарашак пижын улыт ала-мо ?  - манеш Кори
132:145   кугыза .   - ӧрат , кум ий годсек рожгат .
132:146  - ну , ия , немыч-влакшат патыр улыт аман : тымартен
132:147   руш кугыжа дене кредалаш вийышт сита , - манеш поян
132:148   Овром Метрий .   - тымартен Российым , руш кугыжам
132:149   нигӧат сеҥыше лийын огыл , ала-могай немыч ден австрик
132:150   ок сеҥе дыр ?
132:151  - немыч селтна гычат руш кугыжам ок сеҥе .  молан манаш
132:152   гын , руш кугыжан юмыжо патыр .  юмо ок пу гын , сӧсна
132:153   ок коч , - манеш саде поян марий .
132:154  - э-э , те пеш
132:155   шинчыше лийын улыдас : иктыже  " манеш "  мутым ойла
132:156   , весыже ик кугыжалан ӱшана .  те мом , коҥгамбал пырыс-влак
132:157   , шинчеда ?  - пелештен колтыш шукерте огыл сусырген
132:158   толшо , токмак кидан марий .   - моло кугыжаныш-влак
132:159   огыт полшо ыле гын , немыч мемнам шукертак сеҥен ыле
132:160   .  мемнан-влак эртак айдеме вий дене веле толашат ,
132:161   салтак-влакым маска гай рожгыктен пытарат , а немыч
132:162   чынжымак тудо уш дене ышта .  нунын начальникышт-цлак
132:163   йӧн дене , амал дене кредалыктат , мемнанжын йӱын кият
132:164   да юмым кумалыктат .  эртак юмет дене немычым от сеҥе
132:165   дыр ?  рушын кугыжажымат моктышаш уке ... ме , талук
132:166   дене фронтышто индыралт кийыше-влак , кугыжан , тӧран
132:167   сай-осалжым пален налын улына .
132:168  - чу , чу , Осып шольо , тыгежак ит ойло : кугыжам юмо
132:169   шогалтен .  мыланна , шем калыклан , кугыжа нерген
132:170   ойлаш ок йӧрӧ , - манеш Метрий .
132:171  - теве нинылан ойло , - ӱдырамаш тӱшка велыш ончыкта
132:172   сусыр салтак , - ме утларак ужын-колын улына , чылт
132:173   цокырак огынал .
132:174  - уна , пычкемышат лие , мӧҥган мӧҥгыжӧ кайышаш , -
132:175   маныт южышт , - мутын мучашыжым от му .
132:176  - айда , Кори таҥ , ошкылына , - манеш Токмак Сапан .
132:177  Кори кугызат почешыже тарвана .  йолкурык йыр калык
132:178   койын шагалемаш тӱҥале .  рвезе ӱдыр-каче-влак гына
132:179   содорак каен огыт колто , мужырын-мужырын шуко мартен
132:180   мунчалтат .
132:181  2
132:182  кас шуко лийын .  южо пӧртыштӧ тулат йӧрен .  япык куван
132:183   монча гай изи пӧртыштыжӧ чурге тул коеш .  кок ӱдыр
132:184   тӧрза воктен шып мутланен шинча .  иктыже кӱнчылам
132:185   шӱдыра , весыже пижым пидеш .  тиде Марина ден Ана
132:186   .  япык кува шкеже эрдене эрак Коремӱмбал ялышке ӱдыржӧ
132:187   деке унала каенат , Анам мӧҥгыштӧ шогаш кӱштен коден
132:188   .  Анаже Маринам ӱжын .
132:189  Ана - Маринан эн келшыме йолташыже .  нуно коктын изишт
132:190   годсекак акак-шӱжарак гай илен кушкын улыт .  кызытат
132:191   тугак келшен илат .  ваш-ваш пешак умылат , пешак ӱшанат
132:192   , лиеш гын , чоныштымат почын ончыктат ыле дыр .  Анан
132:193   йӧратыме качыже , Вӧдыр , ӱмаштак салтакыш каенат ,
132:194   кызыт тудлан письмам возен колташ ма , лудын пуаш ма
132:195   - изиш моштымыж семын эре Маринак полша .
132:196  - ынде , Маню , тыят мый гаяк тулыкеш кодат вет , кок
132:197   тулык кузе илаш тӱҥалына ?  - манеш Ана .
132:198  - илет , илыде , кушко пурет ?  эре тыгак коктын пырлярак
132:199   лияш тӱҥалына : когылянна кече тунар кужун ок чуч .
132:200    адак пырля Вӧдыр ден Сергейлан письмам возена , лудына .
132:201  - мыйже ынде кӱжымынам .  тыланет ондакшым йӧсырак лиеш
132:202   .  варажым тыят кӱжымат да чон йӧсет дене тыге муралтет :
132:203  ош ошмажым вӱд наҥгаен ,
132:204  шем ошмаже кукшеш кодын .
132:205  мемнан таҥна сарыш каен ,
132:206  изи шӱмна яраш кодын .
132:207  муралтен колташат йӧсӧ огыл ,
132:208  шӱшкалтен колташат мо йӧсӧ .
132:209  шоналал илаш пешак йӧсӧ ,
132:210  вучалал илаш , ой , неле .
132:211  - Ануш , - манеш Марина , - тыгай ойган мурымат мурен
132:212   моштет улмаш ...  кай , весым , куштылгыракым , муралте
132:213   , шонаш-ойгыраш ончылно жап шуко уло .   - шкеже ик
132:214   верыште шинчен ок шинче , эре тӧрзаш онча .  ала-кӧм
132:215   вучышо гай коеш .
132:216  - вучет мо ?  - йодеш Ана .
132:217  - толаш лийын ыле ...  адак йолташышт дене пижын гын
132:218   веле ?
132:219  - толеш , кунам ок тол .  Манюжым пытартыш гана ужмыжо
132:220   ок шу , шонет ?
132:221  чынжымак , тиде годым тӧрзам йыштак пералтыме шокта
132:222   .  Марина писын капка почаш куржын лектеш .  Ана шырге
132:223   воштыл шинчен кодеш .
132:224  - поро кас лийже ...  Ануш , мый тыланет ом мешае ?
132:225    - манеш пӧртыш пурен шогалше Сергей .
132:226  - эй , Сергей , туге ит ойло .  мыланем кузе мешает
132:227   ?  айда шинчылтса ... шинчылт .  мый таче мунчалтен-мунчалтен
132:228   ноенамат , ала-мо омемат шуаш тӱҥале .
132:229  - ышде жапшат шагал огыл дыр ?  мыйым Семонмыт адакат
132:230   шкешт дек намиен коштыктышт , тушто пӱрым йӱна да монь
132:231   .  нунын деч пыкше ойырлышым .
132:232  шуко жап ыш эрте , Ана кок-кум гана умшам каралтышат
132:233   , кыж-гож шӧлдыра ӱмбаке кӱзен возо .  ала чынжымак
132:234   омыжо шуын , ала Сергей ден Маринам аптыратен шинчымыже
132:235   ыш шу , мо-гынат , изиш лиймеке , нер йӱк дене веле
132:236   мален колтыш ...
132:237  - вара эрла эрак каяш тарванеда ?   - Марина Сергей
132:238   деч йодеш .
132:239  - семом гын , кечывал дечын ончычрак лектына , мане
132:240   .  кумышто кечываллан Вӱрзымыш миен шуына гын , йора
132:241   .   - тыге мутланышыла , Марина дек лишке миен , шыман
132:242   ӧндале .
132:243  Марина , моло годым вожыл аптыраныше , кызыт нимомат
132:244   ок пелеште - тудын йӧратыме айдемыж воктен лиймыже
132:245   шуэш , тудын мотор тӱсшым , канде шинчажым шерже теммешке
132:246   ончен коднеже .
132:247  - Маню , вара кузе илаш тӱҥалат ?  мыйым от мондо ?
132:248    - адак пелешта Сергей .
132:249  - ой , Сергушем , мый кунам тыйым монден кертам ?
132:250   мын ... колем гынат , ом мондо . тый
132:251   шкеже ит мондо .  тӱрлӧ верыште лият .  тый утларак
132:252   тунемше улат , еҥ дене вашлиймаште ойлен-кутырен моштет ...
132:253  - тыге ит ойло , Манюшем .  мый тыйым нигӧ денат ом
132:254   вашталте .
132:255  - теве тыланет шарнен илашет солыкым ыштенам .   - Марина
132:256   пор гай кок ош солыкым пуа .   - эргудын кынел , шӱргӧ
132:257   ӱштмет годым ала мыйым шоналтет .
132:258  - таы , Маню .  мыйынак пуашем нимат уке .  мый ола
132:259   гыч шке сӱретем колтем .  тушкен нимомат уке , вуеш
132:260   ит нал .
132:261  ... шуко мартен тыге коктын , кӧгӧрчен гай ваш ончен
132:262   , йыштак мутланен шинчат .  коклан Сергей Маринажым
132:263   шӱмжӧ воктен ӧндалеш , шыма ош ӱпшым ниялта , вичкыж
132:264   тӱрвыжым шупшалеш .
132:265  тыгай годым жап шижде эрта .
132:266  - ынде жап шуко лие .  эрла эррак кынелаш кӱлеш .  кайышаш
132:267   , - манын , Сергей омса тӱрыш миен шогалеш .  шога
132:268   .  кайымыже ок шу .  вара , адак миен , Маринам ӧндалешат
132:269   , тарванен кайынеже .
132:270  Марина кидшым чот кучен , ок колто ...  шинчашкыже шотдымо
132:271   йӧратен онча , Сергей , кидшым мучыштарен , адак омса
132:272   велыш ошкылят , омса кылым кучыш .  Маринам савырнен
132:273   ончале .   " шого , ит кай ... "  маншын койо Маринан
132:274   шинчаже .   " шого "  , - пелештыш тӱрвыжӧ , ала кугун
132:275   шӱлалтымыже Сергейлан тыге шоктыш гын ...  Сергеят
132:276   , кенета ӱстел деке миен , лампе тулым пуале ...  изиш
132:277   лиймеке , кум ганалан агытан муралтыш .  эр кече велыште
132:278   ӱжара кояш тӱҥале .

133:1  133 шошым саска
133:2  1
133:3  шошо , шошо ...  тыйын ий еда модын-воштыл толметым
133:4   , вуеш шушо чевер ӱдыр гай шыргыжше шыма койышетым
133:5   нигунамат моктен ом тем !  чонем тыйын толметым ондакак
133:6   пала : тӱрволакеш ий кержалташ тӱҥалме годымак чонем
133:7   тыйын толметым шижеш .  шӱм-кылем тунамак чӱчкыдын
133:8   кылтка , вуй ушемат тӱрлыжым шона .  паша кокла гыч
133:9   , яра жап годым , изи йоча гай тӧрштыл-тӧрштыл , тӱжвак
133:10   лектын куржмем шуэш .  чевер кече волгыдо дене ший
133:11   салма гай йылгыжше ош луман пасуш лектын , умыр мардеж
133:12   дене лумым почкышо ужар чодыраш миен пурымем шуэш ...
133:13  чевер шошо кече ояр кава гыч утларак ырыкташ тӱҥале
133:14   гын , йырваш шошо вӱд муралташ тӱҥалме годым шем изи
133:15   шырчык пакча ломбыш шинчын шӱшкалтыш гын , э-эх , тунамже
133:16   кумыл-кыллан кузе чучмым мут дене ойлен пуашат ок лий
133:17   !  пуаҥаш тӱҥалше лулетем иле ний гай лывырга , уло
133:18   кап-кылемлан уэш рвезе лийме гай чучеш , шинчаштемат
133:19   самырык годсо аяр тулем чӱкталтеш .
133:20  мый веле огыл , моло чонанат пӱртӱс илыш вашталтмым
133:21   пеш шижын шога .  пӧрткайыкын орадыла чогиен чоҥештымаштат
133:22   шошо толмо рашак коеш , ашныме вольык ломыжмо йӱкыштат
133:23   шошо йӱк шокта , урем воктен вашлийше ӱдыр-вате-влакын
133:24   шӱргывылышыштат , йылгыжше шинчаштыштат шошо тӱс рашак
133:25   шыргыжеш .
133:26  шошо , шошо ...  чыла пӱртӱсым , пӱтынь илышым тый чыгылтен
133:27   тарватет , тӱрлӧ чонаным изижге-кугужге , шоҥгыжге-рвезыжге
133:28   тый , куандарен , илаш таратет , илышын кӱлешыжым ,
133:29   сылныжым утларак чучыктет !  молан ик Маринам , ик
133:30   Маринам гына , шкетшым ойырен коденат ?  молан тудо
133:31   чыла чонан дене пырля шошо кечын ок пелед ?  теве тудо
133:32   кызыт , пеш шӱлыкан , тӧрза воктен тӱрым тӱрлен шинча
133:33   .  комдык почмо тӧрза гыч шошо кече ырыкта , йырваш
133:34   тӱрлӧ шошо йӱк-йӱан шокта гынат , тудо ала шижеш ,
133:35   ала уке .  пушкыдо той тӱсан ӱпшӧ тоштыж гай ок йылгыж
133:36   , шара шинчаж йырат вӱд вудака налын .  тудын ӱдыр
133:37   оҥжо гына коклан кужу шӱлыш дене кожге тарвана , адак
133:38   лывырге кидше тӱрым тӱрла .  ушыжо ала-кушто шинчыдыме
133:39   мӱндыр верыште коштеш , йӧратыме таҥжым кычалеш ...
133:40     " Сергушыжо , Сергушыжо кушто ?  ай , тудо мыйын
133:41   ойгем шинчыже ыле ... тудо умыла , чамана ыле .  кызыт
133:42   йырваш сар шога , маныт .  тудымат тушко колтат гын
133:43   ?  иктаж-мо лиеш гын ?  сусырга гын ?  сусырга гынат
133:44   , мый тудым ом кудалте , иган кайык гай чаманен ончаш
133:45   тӱҥалам ыле .  капем-кылем таза годым шке пашам ыштен
133:46   йӱктен-пукшем , чиктен шогалтем ыле ...  тушанак ,
133:47   сареш , адак иктаж-мо лиеш гын ?  ой !  тетла вуйгакак
133:48   тудым ужаш пӱрен огыл гын ? . .  тунам илышашат уке
133:49   , тунам шке вуемат йомдарышаш веле .  а тудыжо , изиже
133:50   ?  шучко сар .  молан тыге сар лиеш ?  молан айдеме
133:51   тыге шкенжым ваш-ваш пытара ?  кугыжа верч , юмо кӱштымӧ
133:52   почеш , маныт .  тыгак мо ? "   ала-кӧ шокшыж гыч кыжге
133:53   тарвата .  ончале - Ана почмо окна гыч кидшым чыкен
133:54   шупшеш .  шкеже ала-молан воштылеш .
133:55  - Маню , сай увер , але осал увер ?  - манеш Ана .
133:56  - сай дыр , - пелештыш Марина .  могыржылан йӱштын-шокшын
133:57   чучын колта .
133:58  - сай , сай , - шыргыжеш Ана , - на теве , вашке луд
133:59   , - письмам пуа .   - мемнан Осып селашке миенат ,
133:60   тудлан кӱштен колтышым .  луд , вашке луд , мыят умылынем
133:61   , кузе ила ? . .
133:62  Марина чытырыше кидше дене письма калтам кушкдешат
133:63   , письмам луктын лудеш :
133:64  " Маню , шӱмем !  таче тыйын письматым нальым .  ик
133:65   могырым , пешак йывыртышым , тыйым миен ужмем гаяк
133:66   чучо .  письматым иктаж вич гана пачаш-пачаш лудым
133:67   .  вес могырым , йоҥылыш паша нерген возымет шӱмышкем
133:68   пычал умдо гай керылте .  эҥгеклан - тоҥгак , йоҥылыш
133:69   паша лийын , туге гынат утыжым ит ойгыро , калык ойлымо
133:70   дечат ит лӱд , ит вожыл .  тыште нимогай намысат уке
133:71   : вате азам ышта ма , ӱдыр ышта ма - иктак огыл мо
133:72   ?  ӱдырын шочшыжат вате деч посна начар ок лий ...
133:73    сайын эрта гын , кузе-гынат пӧртылмешкем ашне .  тунам
133:74   кӱлеш-оккӱл мутым ойлышо пычкемыш калыкын умшажым петырена
133:75   .  йышт шылташ , йомдараш итат шоно .  ончылгоч аватлан
133:76   ойло , тудо тыйым чамана , полша ...
133:77  мый кызыт позицийыште улам .  Герман мландыште кӱнчымӧ
133:78   лакыште шинчена .  тиде гутлаште виян кредалмым чарнен
133:79   улыт ,  вуй ӱмбач пуля шӱшкымӧ , орудий мӱгырымӧ ,
133:80   ынде кум кече лиеш , ок шокто .  туге гынат тыште илыш
133:81   пеш неле : таче колет , эрла колет - тудым шинчаш ок
133:82   лий .  тошто годсым , мӧҥгысым , тыйым шонен гына чонем
133:83   куандарем , кужу кечым , шучко йӱдым эртарем ...
133:84  колын улыда дыр : кугыжам луктын кудалтыме ,  " ынде
133:85   вашке сар чарна "  манын ойлат .  сар чарна гын , мемнамат
133:86   шуко огыт кучо , колтат .  тунам , Маню , адак тыйым
133:87   миен ужам ... тунам ме коктын тый денет йӧршеш ваш
133:88   ушнена ыле .  тудо жапым вучаш кугунак ок код дыр ?
133:89    чеверын , ит мондо .  Сергей "  .
133:90  - ушан еҥ письмажымат ушанымак воза .  мемнан гай тӧсмӧкшӧ
133:91   поклон деч молыжым возенат огына мошто , - манеш Ана
133:92   .   - тока мыйын Вӧдырем возен ылят , шкенан Васлий
133:93   лудын шинчыш , поклон ӱмбалан поклоным ситарен , моло
133:94   нимо возымо шотшат лийын огыл .  эй , каварыже , жапше
133:95   годым тунемалтын огылла , ала мыят тыге шырге возен
133:96   моштем ыле .  тый , Маню , кеч ваштарешыже семынет
133:97   удыркален колтен кертат .  тый  " тудет "  нергенат
133:98   возен колтенат аман ?  мо содоррак возенат , изиш от
133:99   чыталте .  ме ала калык шиждеак тудым йомдарен кертына
133:100   ыле ...
133:101  кызыт Маринан Ана деч моло лишыл еҥже нигӧат уке , садлан
133:102   тудо шке ойгыж нерген шукертак келшыме йолташыжлан
133:103   ойлен .
133:104  - чон йӧсӧ дене шым чыте .  адак ойлымет гай шке йомдарашыжат
133:105   пеш лӱдам .  ынде кеч-мо лийже , тудын кӱштымыж семынак
133:106   ыштем .  сайын пӧртыл толеш гын , сайынак эрта ыле
133:107   , - манешат , Марина шыже пыл кокла гыч ончалше кечыла
133:108   шир воштылеш .
133:109  тыгодым Маринан аваже толын пурыш , ӱдыржын воштылалмыжым
133:110   ужын , ӧршын коешат , ик мутымат ок пелеште .  вынер
133:111   кумо стан коклашке пурен шинчын , ис дене шолткаш тӱҥалеш
133:112   .  Ана йыштак Мариналан ойла .
133:113  - тый варарак мый декем мий .  мый кӱшыл клатыште лиям
133:114   ...  письмам возена ...  мыланемат возен пуэт .
133:115  - йӧра , йӧра , - пелешта Марина .
133:116  Ана окна йымач куржын колта .
133:117  2
133:118  " ава - кава .  ава чон - шочшо пелен , шочшо чон -
133:119   кӱ пелен "  , - манеш марий калык .  тыгак , ава шке
133:120   шочшыжым нимо деч коч йӧрата , чамана .  ӱдырамашын
133:121   шочшыжо шочешат , тудо шке илышыж дене илымыжым чарна
133:122   , игыжын илышыж дене веле илаш тӱҥалеш .  шочын вочшо
133:123   ужар аза шепкаште магырал колта ма - аван чонлан вурк
133:124   чучеш .  урем воктен модын куржталше 10 - 12 ияш йоча
133:125   кенета чот туешка ма - аваже кужу теле йӱдвошт ок мале
133:126   , изин-кугун онча , шинчавӱдшӧ дене шке игыжым мушкеш
133:127   .  вуеш шушо шке ӱдыр-эргыж дене ойырлаш логалеш -
133:128   кӧн чонжо тунам тул гай йӱла ?  шочшан-кушшан пондашан
133:129   марий кенета колен колта ма , я илалше вате , аза ыштышыла
133:130   , йоҥылыш лиеш - кӧ тунам ойгыра , шке йӧратыме шочшыжын
133:131   шӱгар ӱмбакыже кадыр тоям тоялен миен , утен каен шортеш
133:132   ?  ава , эре ава .  вате марийжым , марий ватыжым ,
133:133   шочшо ача-аважым вашке монда , ава ... ава шке шочшыжым
133:134   колымешкыжак ок мондо .  еҥ уке годым ӱдырамашын ,
133:135   коҥга шеҥгек пурен , шинчажым ӱштмым ужынат гын , пален
133:136   лий : тудо ава шке шочшыж верчын шортеш .  я пайрем
133:137   годым изиш руштшо кува шортын колта гын , шинчен лий
133:138   : иктаж 15 - 20 ий ожно йӧратыме игыже уке лийын .
133:139    эй , авай , авай , мыйым ыштен , изинекак кудалтен
133:140   коденат гынат , мый шепка воктен шоген кодшо шыма тӱсетым
133:141   ом шарне гынат , мыйын тиде мутем от кол гынат , моло
133:142   ӱдырамаш-влак , моло пушкыдо кумылан , йӧратыше шӱман
133:143   ава-влак , каласыме шере мутемат эре тыланда лийже
133:144   ...  садланак айдеме аважым пагала .
133:145  Кори куват чаманыше  чонжо дене ӱдыржын шӱлыкан коштмыжым шукертсек ужын
133:146   , молан лиймыжым тогдаяш тӧчен коштын .  ала паленат
133:147   дыр ?  илышыште тӱрлӧ йӱштӧ-шокшым ужшо еҥ пеш селт
133:148   , пешак шижеш .  тӱжвал койыш гычат , ӱдырамаш шот
133:149   гычат Кори кува Маринан ойгыжым , очыни , шижынак шоген
133:150   .  туге гынат але мартен ӱдыржылан нимомат ойлен огыл .
133:151  тудо кечынак , кас велеш , Марина кӱшыл клат ончылно
133:152   , Сергейлан колташ возымо письмажым лудын , тӱрлыжым
133:153    шонен , ойгырен шинчен .  чонышто йӧсӧ годым уш тӱрлыжымат
133:154   шона : лийшашымат , лийдымашымат .  Маринат тыгак шонен
133:155   нале .  тымартен йӱштӧ-шокшым шагал ужшо нӧргӧ еҥлан
133:156   первый илыш ойго путырак нелын эрта .  Маринан шагал
133:157   кечыже шортде , ойгырыде кодын .  теве кызытат клат
133:158   ончыл решетка ваке кумык лийын шортын колтыш ...  кӱшыл
133:159   клат тошкалтыш кычыр-кочыр шоктыш .  Кори кува кӱза
133:160   .  Марина шортмыжым пеш шылташ тӧчыш гынат , ыш керт
133:161   - аваже ужо .  игыжын ойгыжо аважын чоныш тӱкныш .
133:162    ӱдыржӧ деке лишкырак лишемат , чаманыше шинчаж дене
133:163   тура ончен йодеш :
133:164  - ӱдырем ...  Марина , мом тӧчет ?  молан шортат ?
133:165  Марина нимом ок пелеште , утыр йӱкын веле шорташ тӱҥалеш
133:166   .
133:167  - молан тыге шортат ?  мо лийынат вара ?
133:168  - авай , авай ... - ойган ӱдыр тетла ойлен ок керт .
133:169  - Маню , игем , тый йоҥылыш лийынат вет ?  кӧн дене
133:170   тыге лийынат ?  - пелештен колтыш аваже .
133:171  - Сер ...  Сергей дене ...  ой , чонжат , ынде мом ыштем ?
133:172  - тыгак шонышым , тыгак улмаш .  ой , аза-ап !  кунам
133:173   шкендым сай от кучо ?  кунам тыге шкендым шалашке колтет
133:174   ?  ой , вожылдымо , вожылдымо .  шӱргетым кушко чыкет
133:175   ?  еҥже мом манеш ?  ой , азап , азап !  - эрдыжым
133:176   кырен-кырен , Кори кува азаплана .   - мый коло кум
133:177   ий ӱдыр вуя иленам , тыге шала коштын омыл .  тыге
133:178   коштмо огыл , пӧръеҥ дене вашлияш вожылам ыле .  мыланем
133:179   марлан кайымешкем нигӧ осал мутым пелешташ тоштын огыл
133:180   .  тенийсе калык дене мучашымак от му .  изинекак эре
133:181   тунемше , эре шинчыше улыт , ача-авам огыт колышт ...
133:182    ой , ӱдырем , кунам шкендым тыгай намысыш шуктет ынде
133:183   ?  шоҥго вуем дене тыланет верчын калык деч вожыл кошташ
133:184   верештеш .  ой , азап , ой , томаша ! . .
133:185  тыге йӧсланен-йӧсланен , Кори кува клат ончыч вола .

134:1  134 кумыл шупшде
134:2  1
134:3  ожно идалыклан ик гана , кок гана йӱмӧ пайремлан гына
134:4   уналыкеш толшо Ведат кызыт Тумерыш арня еда толмо гай
134:5   толеш .  я иктаж-могай сатум кычал толшо лиеш ( ты
134:6   гутлаште тудо шара-вура сату дене торгаяш тӱҥалын )
134:7   , я , пареҥге пазарыш кайышыжла але пӧртылшыжла , Кӱшыл
134:8   мучаш Ондри дек имне пукшаш пура - тудлан амал эре
134:9   лектеш .  моло калык молан Ведатын тыге чӱчкыдын толмыжым
134:10   ок тогдае гынат , Маринан чонжо шижаш тӧча .  толмыж
134:11   едак Ведат тудым кушан гынат вашлиеш , ик-кок шыма мутым
134:12   пелешта , шем шинчаж дене вӱрж гай керылтын онча .
134:13    пуаҥаш тӱҥалше шӱм-кылже Мариналан пеш чот пижын .
134:14    ондакракшым , тыге вашлиймышт годым , Маринан могыржылан
134:15   шыр-р чучын , ӱдыр чонжо лӱдмӧ гай лийын гынат , вара
134:16   семын кӱжымын .
134:17  айдеме тыгаяк , айдеме ала-моланат кӱжымеш , айдеме
134:18   чоло илыш коклалан кӱжым кертше моло чонан уке .  чоҥештен
134:19   коштшо кайыкым , кучен , четлыкыш петырет , ик жап
134:20   чытат , варажым кӱжым шуде кола ; чодыра янлыкымат
134:21   шыгыреш ашнаш ок лий - я лектын кудалеш , я кошкен
134:22   кола .  айдеме гына шуко чыта , тудо тӱрлӧ йӧнысырланат
134:23   кӱжымеш .  тыгак Маринат Ведат деч аптыранымыжым эркын-эркын
134:24   чарнен .  вашлиймыж годым ойлен , мыскарам ыштен ,
134:25   шырге воштылын , Ведатын кумылжым утыр савырен .
134:26  икана , семык деч арня ончыч , Марина моло ӱдыр-влак
134:27   дене пырля Шернур пазарыш миенат , алтынче сату радамыште
134:28   кенета Ведатым вашлийын .  Ведатше пазарыш лачак алтынче
134:29   сату дене толын улмаш .
134:30  - эй , ӱдыр-влак , уна , сатум налза !  теве шыркамат
134:31   , кидшолет , шергашет ...
134:32  - толза , толза , мотор-влак , полдышет , чинчет , шерет .
134:33  - мна порсынет , ташмат , кудырет ... шулдын пуэм вет ...
134:34  тыге алтынче сату дене торгайыше-влак , шке сатуштым
134:35   моктен , сату налше ӱдыр-вате-влакым шкешт дек ӱжын
134:36   шинчат .
134:37  - Марина шӱжар , ӱдыр-влак , уна , мыйын сатуэм ода
134:38   ончал мо ?  - манын , семынже Ведат кычкыра .   - теве
134:39   ший воштыр дене пӱтырымӧ кӧржем пешак чапле , тендалан
134:40   лӱмын пӱтыренам ...
134:41  - айда , Марина , тиде марийын моктымо сатужым ончена
134:42   , - маныт ӱдыр кокла гыч .
134:43  - ончена гын , ончена , палыме еҥ ала шулдынрак пуа
134:44   , - манешат , Марина Ведатым ончалеш .
134:45  Ведат кызыт лекше кече гай шыргыжеш : кӧргӧ чонжо ала-молан
134:46   куаныме гай коеш .  коклан гына шем шинчаштыже неле
134:47   шонымаш изи пылла эртен кая .
134:48  - эй , тыгай чевер ӱдырыштлан сатум пел акше денат пуаш
134:49   лиеш тудо , - воштылеш Ведат .   - теве ала йолвадат
134:50   кӱлеш , эртак кумлывичыраш ший дене пӱтырымӧ ...  налза
134:51   , кӱлеш лиеш вет ?
134:52  - тудыжым кызытеш чытена , тенийсе ийыште сай качымарийжым
134:53   кечывалым сорта денат от му .  вуйге сарыште коштыт
134:54   , - воштылеш мыскараче Ана .
134:55  - сарже чарна , маныт .  качыда-влак толын шуыт гын
134:56   , шымакш йолва йотке содорышто кушто муыда .  налын
134:57   ямдылет гын ... ямдыже кочкаш ок йод вет , - ойла Ведат
134:58   , шинчаже эре Маринам эскера .
134:59  - ӱдыржӧ лийже , качыже кызытак лектеш , - Ведат воктен
134:60   торгайыше пел шинчан торговой кычкыра , - мна тудо
134:61   шкежат каче , але шоҥго огыл вет .  тений тыгай качылан
134:62   каяш пеш лиеш .
134:63  - ит олтале , Мукамат , шинчем вет .  Ведат чӱчӱ уждымо-колдымо
134:64   еҥ огыл .
134:65  - кунам олталем , мна шкеж деч йодса , ватыже колен
134:66   шол .
134:67  - тулыкеш кодым-ла , - кугун шӱлалта Ведат , - ватем
134:68   илаш ӧрканыш .
134:69  Марина ӧрын колта .  нимом пелештыде , сатум ончышыла
134:70   , вес сатузо-влак деке ошкеда .  почешыже ӱдыр-влакат
134:71   куржыт .
134:72  - тенийсе ийыште вате колышыланат каят .
134:73  - шыл укеште шодат томсык , томсыкшылан йӧра ...  ха-ха-ха
134:74   !  - воштылыт ӱдыр-влак .
134:75  Ведат гына , Маринан тупшо йоммешке ончен , аламом шонен
134:76   воштылеш .  пел шинчан Мукаметат , тудым ӧрдыжшо гыч
134:77   шуралтен , Марина велыш ончалын , пел шинчажым селтын
134:78   кумалта .
134:79  - матур кыз .
134:80  2
134:81  - ачаже , малышыч мо ?  - тыге ик йӱдым , Кори кугызан
134:82   малыме шыҥалыкше деке миен , куваже йыштак йодеш .
134:83  - уке , ок лий .  ала-мо пылыш воктен шыҥа пешак вызга
134:84   . мом вара ?
134:85  - можо-мо ...  Купъял мариет адакат арака дене толнеже
134:86   , маныт ...  ойыртемын могай ойым ыштена ?
134:87  - кай , мом ойлыштат ?  йӱдыгенат мо ?  ӱдыретын але
134:88   ийжак эртен огыл - илыже .  таза кап-кыл , сай чурийвылыш
134:89   дене кунам вате колышылан кайымыже шуэш .  от уж мо
134:90   , тудланак ала-мо кечын шӱлыкан коштеш ?
134:91  - тудыжо туге , ачаже ... вес могырым , саскам жапше
134:92   годым погыман , маныт .  жапше эрта гын ...
134:93  - чарне , Марина 18 ийыш веле тошкалын , але кугу огыл .
134:94  - туге да ... южгунам нӧргӧ саска вашке пужла ...
134:95  - ну , мом шует ?  ойлет гын , вигак ойло .
134:96  - ачаже ... ӱдырна йоҥылыш лийын вет ... мӱшкыран .
134:97  - кузе-э ?  мом ойлет ?   - Кори кугыза кыж-гож тӧрштен
134:98   кынеле .   - ынде кертда коеш ...
134:99  - мом ыштет вара , ачаже ?  пӧрык йоҥылыш лийын гын
134:100   , - манын , куваже йышт шорташ тӧча .
134:101  - э-эх , тендам !  тыяк ӱдыретым шалашке колтенат ,
134:102   тыяк эскерен отыл .  так теве яжаржым , шӱдырен кынелтен
134:103   , шелыштак налам .  ава пий !   - Кори кугыза тыге
134:104   тумасен , кӱшыл клат тошкалтыш деке кайынеже .  куваже
134:105   авыркала , ок колто .
134:106  - ачаже , ачаже ... ите , ит логал !  тугакат пеш ойгыра
134:107   , тыят пеш лӱдыктет гын , кырет гын , шкенжым ала-мом
134:108   ышта .  ачаже , чамане , ит логал .
134:109  - ит логалым ончыктем тыланда .  коктынат иктак улыда
134:110   ...  эк , яжар тӱшка !  ынде еҥже мом манеш ?  шӱргынам
134:111   кушко чыкена ?  эй , ия , ия !
134:112  Кори кугызан шыдыже пеш лектын , ӱдыржым кыраш кайынеже
134:113   , куваже ок колто .  шыдыж дене куважым кумныл гана
134:114   вуйжо гыч мушкындыльо .  куваже ок магыре , йышт гына
134:115   мушкындо логалме годым  " ой "  манешат , адак кугызажым
134:116   чара , авыркала .
134:117  - ачаже , Кориш , чарне !  мом ыштена , мо каен - тудо
134:118   кыша .  угыч пужен ышташ ок лий , туманлен , кредалын
134:119   тӧрлаташ ок лий , - кува кугызам изин-кугун шортын
134:120   сӧрвала .   - Купъял марийже толеш гын , пуэн колтышаш
134:121   , лӱм-нер лектын огеш шу .
134:122  пӧръеҥ шыде туман мардеж гай эркын пулышна .  шуко-шагал
134:123   шонен шинчат , Кори кугыза эрдыжым кроп перен ойла :
134:124  - тыге шоналтын огыл ыле да , мом ыштет-я .  тыйын оет
134:125   семынак ышташ возеш .  кузе , качымарийже Маринан тыгайжым
134:126   шижаш тӧча , уке ?
134:127  - шижын дыр ... чийкаче огыл вет .  ынде рвезат огыл
134:128   , - манеш Кори кува .
134:129  кугызажат тетла нимат ок пелеште , таче ынде омыжо вашке
134:130   толшаш огыл гынат , шыҥалыкыш пурен возеш .  куважат
134:131   , пырыс гай шыман кӱшыл клатыш кӱзен , малыше ӱдыржӧ
134:132   воктен пурен возешат , ик жап йышт шортын кия .
134:133  3
134:134  Маринан аваже ойлымо гаяк кугарнян эрдене эр Ведат Кори
134:135   кугыза дек вес ганалан ӱдыр йӱкташ толын .  кычкен
134:136   лекме орва тарманже , изи сур алашаж ӱмбалне улшо кычкыме
134:137   ӱзгарже - еҥын шинчаш вочшашлык .  Ведат шкежат иктаж
134:138   10 ий рвеземмыж гай коеш : йолеш суран кемым чиен ,
134:139   шем мыжер ӱмбач йошкар потам ӱшталын , вуйыштыжо -
134:140   изи салан теркупш .  ожнысо мочоло шем пондашыжат уке
134:141   , шем ӧрыш мучашыжым узо лудо поч гай кӱшкӧ пӱтыралын
134:142   , кок велыш шерме ӱпшӧ курныж шулдыр гай йылгыжеш .
134:143  ӱдыр темлыше тулар-тулаче - кӱшыл мучаш поян Ондри ден
134:144   ватыже .  Ондриже улан еҥ гае уто шомакым ойлаш ок
134:145   йӧрате гынат , ватыже йылмылан аяр ӱдырамаш , шелше
134:146   кокырлан тыйым ужала .
134:147  - Кори изай , ынде кеч вуеш налат гынат , ме адак тунам
134:148   кычал лекна вет .  ик шонет-шонетат , Ведат шольо гай
134:149   улан еҥлан вате деч посна илаш каньылак огыл .  аважат
134:150   ынде рвезак огыл , Ведаси шӱжарже уло гынат , ӱдыр
134:151   - шулдыран кайык дене икте , таче-эрла чоҥешташ веле
134:152   шонен ила , - пӱтырен шындыме машина гай пудештара
134:153   Ондри вате .   - тый , Кори изай , тока толмына годым
134:154   Марина шӱжарын кумылжым ончышаш , ала вате колышылан
134:155   кайымыже ок шу маньыч .  мыйын шотыштем чыла годым
134:156   рвезе ораде кумылым ончен шогыман огыл : нуно йоҥылыш
134:157   корнышкат возын кертыт ...  Ведат шольо чийкаче огыл
134:158   гынат , тудо тетла ушым шындыше , илен ончышо пӧръеҥ
134:159   .  рвезе орадылан ӱдыретым пуэт гын , ала-моат лийын
134:160   кертеш .  адакат тенийсе ийыште чыйкачыжым кушто муат
134:161   , ужат , саржын але мучашыжат уке .  Ведат шольо ,
134:162   кеч-мо гынат , салтакыш але кайышаш еҥ огыл .
134:163  - саржым тудо от шинче ... юмо шинча , - пелешташ тӧчыш
134:164   Ондри .
134:165  куваже кидым веле лупшале , адакат умбаке лӱлеш :
134:166  - Кори изай , тый мый дечем кугырак еҥ улат , ӱдырамашлан
134:167   могай илышыште сай илаш , сайжым шинчет .  Ведат шольын
134:168   можо уке ?  сурт-оралте - сондык гай ; тыгай шыгыр
134:169   жапыштат идымыштыже кум каван уржаже шинча ; вольык
134:170   гын : кок ушкал , имне , латкок шорык ; чыве-лудо ...
134:171   мо гына уке .  Ведат шольо шкет пӧръеҥ , вес кутыш
134:172   лийшаш монь уке .  Марина шӱжар каен мошта гын , шинчет
134:173   , поп вате гай илаш тӱҥалеш .
134:174  - мый , шкеже чылт торешак омыл вет ... изаже да монь
134:175   уке да , тудлан гына чытен шогышым .  аваж дене каҥашен
134:176   ончыза , - манын , сӧраса Кори кугыза .
134:177  4
134:178  кечывал лишемеш .  тӱнӧ чотак шокшо .  шокшылан лийын
134:179   ялыште уто йӱк-йӱан ок шокто : чыла чонан ӱмылыш шылын
134:180   .  эсогыла йочат магыркален куржталгыч ок кой .
134:181  пакчаште , ломбо йымалне , ужар шудышто , кок ӱдыр тӱрым
134:182   тӱрлен шинча .  тиде Марина ден Ана йыштак мутланат .
134:183  - шем Ведатет киш гаяк пижын , йӱктен керташак шона ала-мо
134:184   .  таче адакат толын аман ?  - манеш Ана .
134:185  - пижынак шол .  ӧрынам веле , ала-кузе ойырен колтышаш
134:186   ?  таче кок ганат толын , пӧртыш наҥгаен толаштарышт
134:187   .  пыкше лектын куржым .
134:188  - ачатше мом ойла ?  пуынежак мо вара ?
134:189  - тото шол , ачамжат таче йӱнежак веле .  шаҥге еҥ ончылнак
134:190   тумасаш веле тӱҥале .  йӧра авам чарыш .
134:191  - туге гын , тыйын тыгай лийметым тудат шижын .
134:192  - шижын аман , авам ойлен дыр ...
134:193  - лӱмнер ынже лек манын , пуэн колтынешт .
134:194  - шижам , пуэнак колтынешт ...  мом ыштем ынде , Ануш
134:195   ?  - манешат , Марина шортын колта .
134:196  - чу , Маню , ит шорт .  шортын , нимат ышташ ок лий
134:197   , тый шинчалте , мый миен толам : мом ойлат , мом ыштылыт
134:198   , умылем .
134:199  Ана кая .
134:200  ... Марина - орлыкан ӱдыр .  тыгай ужар вуйжо денак шуко
134:201   ойгым ужашыже логале .  тиде жапыште ик кечат , ик
134:202   йӱдат шортде кодын огыл .  туге шкет кодешат , тӱрлым
134:203   шонаш тӱҥалеш .  чонжылан йӧсын чучеш , логарже пышкемалт
134:204   кӱза , вара , чонжо лушкымешке , изи йоча гай шортеш
134:205   .  ик Ана гына тудым эре шымата .  иктым-весым ойлен
134:206   , мыскарам ыштен я мурым муралтен , ойгыжым мондыкта .
134:207  йырваш тымык .  шокшо .  пакчаште , садыште шокшылан
134:208   кӧра кайык-влакат шыпланен улыт .  коклан гына ломбо
134:209   лышташым мардеж тарвата .  адак кӱшнӧ , южышто , ала-могай
134:210   тыгыде чонан п-и-и-и-и-й-й манын мура .  Мариналан
134:211   мӱндырчын шоктышо йӧсӧ муро гай чучеш ...
134:212  пакча аньык вара кылде-голдо шокта .  Марина вурк тӧршта
134:213   .  ончалеш - адакат Ондри вате толеш .
134:214  - Марина шӱжарем , айда адак пӧртышкӧ , ачат изишлан
134:215   гына кӱштыш .  еҥым тыге сӧрвалтарен шинчыкташ сай
134:216   огыл вет , - манеш Ондри вате .
134:217  - уке , огым , еҥгай , огымак .
134:218  - айда , айда , тыйым ӧкымеш огыт йӱктӧ вет .  ужат
134:219   , кечывалат эртен , еҥ адак мӧҥгыжӧ кайынеже , - манын
134:220   , Маринам кидше гыч Ондри вате шупшеш .
134:221  тиде годым Ана куржын толеш .  Ондри ватым шӱрден пелешт :
134:222  - еҥгай , мо тареш пурышо гай тӧрштылат .  йӱшӧ логаретлан
134:223   верчын еҥым ӧкымеш марлан пуэн колтынет мо ?  кай ,
134:224   шкат вашке миена .  каен ынышт колто !  - кычкырал
134:225   пелешта Ана , шкеже тӱс гыч возын , шортын колтышаш
134:226   гай коеш .  кидыштыже кагаз лапчык .  Ондри вате ,
134:227   нимом умылыде , шыдешкен , мӧҥгеш пӧртыш ошкылеш .
134:228  - Марина , Маню ...  Сергеет , - ойлаш тӧча Ана , шкенжын
134:229   тӱсшӧ ош кагаз гай ошемын .
134:230  - мом ойлет , Сергей , манат ?  толын мо ?   - Марина
134:231   тӧрштен кынелеш .
134:232  - уке , толын огыл .  нигунамат ок тол , сареш пытен
134:233   .
134:234  - олталет ? ! .  Ануш , шояк ! . .
134:235  - уке , ом олтале , на теве , луд , - манешат , Ана
134:236   Мариналан кагаз лапчыкым пуа .  Марина лудын ни шуктыш
134:237   , ни уке ,  " ой , чонем ! "  манын кычкыралын , солымо
134:238   шудо гай лыдыр волен возо .
134:239  пашаже тыге лийын : Ана уремыш лектынат , Сергейын колымыж
134:240   нерген кызыт толшо уверым колын .  туге гынат вигак
134:241   инанен огыл .  Сергейын еҥгаж деч шучко уверым кондышо
134:242   письмам йодын налын .  тушто тыге возымо улмаш :
134:243  " 27 мая , во время ночной атаки немцев у местечка Луковицы
134:244   , наши части понесли значительный урон .  в числе погибших
134:245   славною смертью героя оказался ваш сын Сергей Изергин .
134:246  командир 4 роты  :но ... полка поручик Иванов "  .
134:247  ... пеледалтше ужар шудо ӱмбалне Марина изи аза гай мӱгырен
134:248   шортеш .  воктеныже Ана , иган чывыла тудым шыматаш
134:249   толаша .  вара , пеле колышо гайым кидше гыч кучен
134:250   кынелтен , йӱшӧ гай кок велыш тайныштше Маринам пӧртышкӧ
134:251   вӱден наҥгая .

135:1  135 вате илыш
135:2  1
135:3  кок ий эртыш .  тиде гутлаште илыш саманыште кугу вашталтыш
135:4   лие .  Маринан марлан кайымыж кеҥежымак калыкыште кугу
135:5   пуламыр тарваныш , тӱрлӧ мут шарлыш :  " ынде кугыжам
135:6   луктын кудалтыме , чылалан свободо толын ! "  , - маныт
135:7   иктышт .  а мо тугай тудо  " свободыжо "  лиеш , лачшым
135:8   нигӧат ок шинче .   " ешыште кугырак деч посна нимо
135:9   шот уке да , целый государство кунам кугыжа деч посна
135:10   илен кертеш : теве садак кугыжам шогалтат "  , - манын
135:11   ӱчашат весышт .  Купъял - Тумер дечат улак ял , рашыжым
135:12   шинчен шогышо еҥ иктат уке .
135:13  кеҥежат эртен кайыш , шыжат толын шуо , а  " свободо
135:14   "  , эрыкан илыш тугак ок кой .  чынжымак , ала-могай
135:15   вашталтыш лие : ожно  " волостной правлене "  гын ,
135:16   кызыт  " управа "  маныт ,  " старшина "  олмеш  "
135:17   председатель "  малдат , а молыжо чыла тугакак кодеш
135:18   .  тугак сар ок чарне , тугак кресаньык деч чарныде
135:19   иктым-весым кӱрыт .  киндым , вольыкым поген луктыт
135:20   да пий йылме гай тыгыде ластык кагазым пуэн кодат :
135:21    " керенке "  маныт тудым .  саде  " керенке "  дене
135:22   нимом налаш , нигушко чыкаш .  южыжын тыгай окса павушка
135:23   дене погына , шотлен шукташат артам ок сите .
135:24  телым , у лум почешак , адак вес тӱрлӧ увер шарлыш .
135:25    шукыжым , сырве-сорво шӱкшӧ шинельым чиен , пычалым
135:26   , шашкым , гранатым сакален , фронт гыч пӧртыл толшо
135:27   салтак-влак кондышт .   " октябрьский революций лие
135:28   ! . .  власть пашазе ден салтак-влак кидыште .  временный
135:29   правительствым пытарыме ...  ынде - Совет !  сар чарна
135:30   .  Ленин , коммунист-влак сар ваштареш улыт "  , -
135:31   ойлат фронт гыч толшо-влак .
135:32  чынжымак , волостьышто управа олмеш Совет ышталте ,
135:33   тушто фронт гыч пӧртылшӧ салтак-влак , йорло кресаньык-влак
135:34   вуйлатат .  яллаште Комитет бедноты почылто , туштат
135:35   нунак пашам виктарат .  тошто поян , торговой-влакым
135:36   шыгыремдаш тӱҥальыч , шунылан чрезвычайный налогым
135:37   тӱлыктат , тошто каваныштым шийыт , уто киндыштым налын
135:38   луктыт .  ял илыш утыр шолеш .  кечын погынымаш , кечын
135:39   тума .  погынат да йӱд марте каргашат , йӱкышт йоммеш
135:40   варгыжыт , коклан кредалашат пижыт .  утларакшым поян-влак
135:41   ажгыныше гай лийын улыт : тошто чапыштым йомдарымышт
135:42   ок шу , чумыр погыштым , киндыштым , оксаштым тӱрыс
135:43   кодынешт .  кеч воктеныштак шужен каваре , нуно колышо
135:44   капет гоч ласка кумыл дене вончен ошкылыт , но нунын
135:45   киндыштым ит логал , нунын погыштым ит тӱкӧ .
135:46  самырык Совет Республикылан пеш неле , шыгыр жап тольо
135:47   .  сар кужун шогымо дене калык озанлык чот шолдырген
135:48   : шапаш кинде пытен , завод-фабрика шукышт пашам огыт
135:49   ыште , олаште пашазе шужа , ялыште йорло кресаньык
135:50   пеш тӱнен ила .  лач ты неле жапыште ош генерал-влак
135:51   орышо пире гай шке армийышт дене Совет ваштареш кынельыч
135:52   .  граждан сар тарваныш .  контрреволюцийын шем кишкыже
135:53   фронтла гычат кадыргыл лишемеш , шеҥгечынат киндым-погым
135:54   тоен , дезертир-влакым шукемден , тӱрлӧ семын ӱчым
135:55   ыштен , нӧргӧ Совет республикым чӱҥгалнеже .  неле
135:56   жап лийын , шучко пагыт .  ты шакше кишкын вуйжым шалатымешке
135:57   , пашазе класс ден шемер кресаньыклан , чот кыртмен
135:58   , сеҥен кертдыме кугу вийым лукташышт верештын , а
135:59   коммунист партий ден кугу Ленин онын ты кредалмаште
135:60   ончыктымо чапышт тӱняште курым мучко кече гай волгалт
135:61   шогышашлык .
135:62  2
135:63  кок ий эртыш .  Маринан илышыштыжат кугу вашталтыш лие
135:64   .  ожно ӱдыр годсыж гай вуйын-почын модын-воштыл коштшо
135:65   Маринан пушыжат кодын огыл .  тудо жап нигунам пӧртылдымашын
135:66   эртыш .  эн ончычак тудо мариян вате .   " ӱдыр илыш
135:67   - мӱй илыш , вате илыш - пий илыш "  маныт .  тыгак
135:68   : чыла сурт кокла паша мариян вате ӱмбалне .  ӱдыръеҥ
135:69   , але шкет вуя ӱдырамаш паша деч ӧрдыжтӧ шога :  "
135:70   шортын шинчыше шочшем уке , вучен шинчыше ешем укеъ
135:71   . , - манешат , умбакыже почым веле пӱтыралеш .  пӧрт
135:72   коклам  эрыктымет , вольыкым ончымет , кочкаш-йӱаш
135:73   ямдылымет , тулеч моло кырча-марча пашат эре мариян
135:74   ватын ӱмбалныже кия .  йӧра кӧн марийже ушан-шотан
135:75   лиеш гын , изин-кугун полшен шога гын , ӱдырамашлан
135:76   тунарак неле ок лий .  а южо коштанрак марийже ватыжым
135:77   ашныме вольык гай веле ашна .  кастене шкеже паша гыч
135:78   тольо - содор имньым пукшо-йӱктӧ , вара , вӱдым пыштен
135:79   , шкенжын шӱргыжым мушкыкто , ончо .  кумылжо семын
135:80   кочкышым ямдылен отыл гын , неле шомакат , южгунам
135:81   мушкындат логалеш .  малаш вочмыж годым шырык вакшышым
135:82   вакш , ыштырйыдалжым поген кошто , шокшо портышкемжым
135:83   волтен пу , моло семынат кумылжым шуктен шого .  уке
135:84   гын шомак логалеш , сай марийын сай ватыже от лий .
135:85  вес шот дене Марина ава лийын .  тудын идалык эртыше
135:86   Йыван лӱман изи ош эргыже уло .  ава - манаш веле каньыле
135:87   : шочшо шочешат , аважлан шуко йӧсым конда , утларакшым
135:88   изиж годым , шепка гыч волымешкыже .  чуч ончен шыч
135:89   мошто , туешка : мӱшкыр дене толаша , могырешыже ,
135:90   вуешыже лӱмӧ-котыр налеш ; йӱдвошт шортын , аважын
135:91   йӱд омыжым кошта .  эй , очыни , шочшым ончен куштен
135:92   шуктымешке , аван илышаш кечыже шуко каталтеш ! . .
135:93  тылеч посна , лудшо родем , Маринан рвезе годсо йоҥылыш
135:94   пашажым шарнет дыр .  але мартен мӱшкыран ӱдырын марлан
135:95   кайымаштыже шомак логалде кодын огыл дыр ?  чынжымак
135:96   , ондакшым Ведат ден Марина сайынак илен улыт , уто
135:97   мутат лектын огыл .  Ведатын аваж ден Ведаси шӱжарже
135:98   южгунам Марина дене вурседылаш тӧчен улыт гынат , Ведат
135:99   ватыжым эреак пыдал шоген .  аза шочмеке , азажланат
135:100   , аважланат шке шочмо ачаж гаяк лийын , нимо уто-сите
135:101   койышым ончыктен огыл .  аза шочшашлан Маринан мӱшкыржӧ
135:102   пӱтыркалаш тӱҥалмеке , Ведат , содор имньым кычкен
135:103   , пошкудо ялышке кудалын , аза ыштен коштшо Вӧдыр кувам
135:104   миен налын .  варажым эргаш аза шочмылан путырак йывыр-
135:105   тен улмаш , азалан лӱмжымат шкаланже келшышым пуыктен
135:106   .  южгунам осал йылман Ведасимат изи Ивушым  " эй ,
135:107   мераҥ иге , ит магыре "  манмыжлан вурсен налеш , перенат
135:108   колта улмаш .
135:109  туге гынат жап эртенак эртен , жап дене тӱняште кечмоат
135:110   вашталтман .
135:111  3
135:112  кеҥеж .  кугарня кече .  Марина , кече лекме годымак
135:113   кынелын , сурт кокла сомылым тӧрлен коштеш .  ушкалым
135:114   лӱштен , пасушко луктын колтыш , презым тошкем печышке
135:115   наҥгаен вӱраҥлыш .  кызыт , ик ӧлтӧ куэ пуым нумал
135:116   пуртен , коҥгаш олтышат , мелнам кӱэшташ тӱҥалнеже
135:117   .  тиде годым Ведаси мален кынелын : шала вуян , омо
135:118   чуриян , чара йолын тӱгыч тӱҥ-тӱҥ ошкыл пура .
135:119  - эй , ӱдыръеҥ , кунам тынар малет ?  качымариет шоҥгемеш
135:120   теве , - манеш Марина .
135:121  - шоҥгемеш гын ...  тый пеш рвезе марийлан толынат ,
135:122   - йогым колтен , умша карыме кокла гыч лорга йӱк дене
135:123   Ведаси пелештыш .
135:124  - шуко мален , сай омым шыч уж аман , сырен веле кынелынат ?
135:125  - тыйын мо пашат ? йорга пий !
135:126  - мо пеш кычкырет ?  йываным помыжалтет !  - пелешта
135:127   Марина .
135:128  - помыжалтеш гын , мераҥетым мо пеш чаманет ?  ала тыйын
135:129   чарыметым колыштам , шонет ?
135:130  Ведасин тыге тура ойлымыжлан Маринан шыдыже чот лекте
135:131   .   " тудо тыге кече кӱшкӧ кӱзымешке мален , мый эр
135:132   годсек тыге сомыл дене шогылт , ӱмбачын мыйымак пытара
135:133   "  манын , вуй йырже шона .
135:134  - аза помыжалтеш гын , теве шокшо коҥга воктен салмавондым
135:135   кучен шогал .   - шогалам веле , от вучо ...  мыйын
135:136   шочшем-кушшем уке вет .  тыланда шуко кӱлеш , тендан
135:137   логарда шуко уло - ыште .
135:138  тума чот тарваныш .  йӱк-йӱан дене помыжалтын , изи
135:139   Йыванат шорташ тӱҥале .
135:140  Савли кува - шучката еҥ .  ынде вашке ӱмыржым шукта
135:141   гынат , еш кокла илышым шыматен , пырден ок иле .
135:142   тошто шешкыжымат , колымешкыже , кочкынак кочко .
135:143   чылажым кушко шинчет ?   " ия кува , шешкыжым нармыжым
135:144   пукшен пуштын вет "  манме мутымат южгунам Купъялыште
135:145   колаш илеш .  ала чын , ала шояк , еҥын чонжым почын
135:146   от ончо вет .  мо-гынат , тудын кумылжо ик Ведаси ӱдыржылан
135:147   веле сита .  тыге еш коклашке шем пырыс пурымо годымат
135:148   , сай-осал , эре ӱдыржымак веле пыдал шоген .  кызытат
135:149   теве пӧртыш пурен ни шу , ни уке - ӱдыржӧ ден шешкыж
135:150   коклашке тареш пурышо гай пурен кайыш .
135:151  - а мо пайрем кечын эрдене эрак тумам тарватышда ?
135:152   адакат Ведат вате шешкак тӱҥале дыр ?  мый ончем-ончемат
135:153   , кашташ кӱзаш тӱҥале аман .
135:154  ӱдыржат аважлан ик радам вуйым шийын шуктыш .  агар
135:155   пийла коктын шокшо коҥга воктен мелнам кӱэштын шогышо
135:156   Мариналан пижыч .
135:157  - э-э , ужат ...  ӱдыръеҥым мелна  кӱэшташ шогалтынежыс
135:158   , от шинче .  ай-яй , тиде мо пеш поп вате лийын .
135:159    ӱдыръеҥлан каньылырак илаш кӱлеш .  шуэш , але ончыко
135:160   илашыже шуко уло : теве марлан кая гын , ик радам чыла
135:161   ужеш .  тый , шешке , шке шочшан-кушшан улат гын ,
135:162   пашам чот ыштыде от ке-эрт , чот ыштыман .  мый тыйын
135:163   гает годым шке пашам еҥ ӱмбаке туараш толашен коштын
135:164   омылыс ...
135:165  капка йӱк шоктыш .  олыкышко имньым намиен вӱраҥленат
135:166   , Ведат пӧртыш толын шуын .  эр чывыла кодыге кыдетлыше
135:167   ӱдырамаш-влак ик жаплан шып лийыт .  коклан гына ваш
135:168   ош шинчашт дене ончал колтат .
135:169  - те мо кугарня кечын эрдене эрак пий-пырысла койыда
135:170   ?  - манеш Ведат .
135:171  - ватетак пеш воляҥаш тӱҥалын ...  изватет ...  - машаш
135:172   тӧчыш Ведаси .
135:173  - адак мом туге ?  можо ок йӧрӧ ?  - умылынеже Ведат .
135:174  - эргым , викшымак ойлаш гын , тый ватетым утыжым шалашке
135:175   колтенат .  ӱдырамашым тыге ашнаш ок лий .  ынде марлан
135:176   толмыжлан кок ий лиеш гынат , але ик ганат ватетым
135:177   кучен кырыметым ужын омыл .  калык гай кучен кырыме
135:178   огыл , айдеме семын чот вурсыметат уке .  уке , эргым
135:179   , извате манын , тынарак нулен ашныман огыл .  ты алак
135:180   кодет гын , ватет вашке шӱйышкет кӱзен шинчеш .  мый
135:181   ожно ачат ончылно уто мутым пелешташ , воштылаш ом
135:182   тошт ыле .  паша гыч толмыж годым йолварня мучаш дене
135:183   веле коштынам .  а тений мо ?  ватет йолагай : кеч-могай
135:184   пашам эре еҥ ӱмбаке туараш тӧча ...  мелнам кӱэшташат
135:185   Ведасим шогалтынеже .
135:186  - мый тудын пашам ышташ мо ?  мыйын шочшемкушшем уке
135:187   вет .  ыштыже , когаргыже , тудо шочшан ... мераҥже
135:188   уло ...  - тыге осал пий гай Ведаси еҥгажлан кержалте .
135:189  Марина ик мутымат пелештен ок керт , шыдешкен , пеҥыжалтен
135:190   шога .
135:191  - чарне , ир коршаҥге !  - манешат , Ведат шӱжаржым
135:192   йылдырок совен колта .
135:193  тума пеш кугун кынелеш .
135:194  - а , тыге ... ватыж верчын , яжарже верчын мыйым кыра
135:195   !  изватыжым-яжаржым чамана .  ватыже сайыс , от шинче
135:196   - мераҥ дене ыштыме эргым конден - кунам сай огыл ,
135:197   - тыге тӱрлӧ семын Ведаси еҥгажым пытараш тӱҥале .
135:198  Ведатын шыдыже чот лектеш .  ӱмбачын аваже нӱшкӧ товар
135:199   дене локшичме гай чарныде локшинчеш , Ведатын шыдыжым
135:200   утырта .  шыдыж дене шӱжаржым сайын совкален нале .
135:201    вара коҥга воктен шогышо Маринамат шӱргыж гыч кум
135:202   гана совыш .  салма кӱвар ӱмбак мурен камвозо .  Марина
135:203   коҥга шеҥгек пурышат , чот шортын колтыш .  тиде годым
135:204   ала-кӧ окнам тӱкалта .  Ведат онча - пошкудо марий
135:205   погынымашышке покта .
135:206  - Ведат шольо , орол омаш деке лек-ян , села гыч ала могай
135:207   начальник толын , - манеш пошкудо марий .
135:208  Ведат , ик мутым пелештыде , кыж-гож лектын ошкылеш .
135:209  4
135:210  Марина коҥгаш олтен петырен , изи Йывушым кидышке налын
135:211   , кӱшыл клатыш кая да тушто чон лушкымешкыжак шортеш
135:212   .  чыла тошто ӱдыр илышыже ушеш возеш .  ава-ачажым
135:213   шоналта , Сергейжат ушешыже возеш , - чонжылан утыр
135:214   йӧсын чучеш .  тошто гай нигӧат тудым йӧратен чаманыше
135:215   уке .  тудын марийжат чон шупшмо дене йӧратен толмо
135:216   пӧръеҥ огыл .  чӱдыштӧ , нигуш пураш ӧрмӧ дене веле
135:217   тыгай марийлан марлан толын .  Ведат тудын деч иктаж
135:218   20 ий кугу , шоҥго ...  уй , кузе тыгай осал еҥ дене
135:219   ӱмыр мучко илен шуктет ?  шке гай рвезе , умылышо ,
135:220   чаманыше еҥым вашлийын , тудлан кӧргӧ шонымыжым почын
135:221   , уло ойгыжым ойлымыжо шуэш ...  кызыт Сергей илыже
135:222   ыле - тудо еҥын ойлымо дечат ок вожыл , ача-ава мутымат
135:223   ок колышт ыле ...  Ведат деч ойырлен , лектын кая ыле
135:224   .  Сергей уке , Сергей ӱмыреш ок лий .  шӱмжылан кӱртньӧ
135:225   азыр дене чывыштыме гай чучеш .  кызыт ик парня гай
135:226   изи эргыже , изи Йывушыжо , ойган чонжым паремда .
135:227    моло нигӧат уке .  ой , изижат ! . .  Йываным шӱмжӧ
135:228   пелен чот ӧндалеш .  эргыже аваж помышеш мален колтен
135:229   , омыж дене шырге воштылеш .  йочан тыге воштылмыжо
135:230   аван чонлан сайын , ласкан чучеш .   " ачаже ...  Сергей
135:231   гаяк воштылеш "  , - шона Марина .  вара , Йываным
135:232   эркын левед пыштен , ведрам налын , памаш деке вӱдлан
135:233   вола .  уремыште , орол омаш ончылно , калык погынаш
135:234   тӱҥалын .  нунын коклаште села гыч толшо салтак вургеман
135:235   рвезе марий калык дене мутлана .  але погынымаш тӱҥалынак
135:236   огыл .
135:237  памаш деран шошкудо Епи кугызан Овдакижым вашлиеш .
135:238    Овдаки - изирак капан , йыргешке чуриян ӱдыр .  тудо
135:239   сай , кумылан еҥ , Маринам ужешат , ӧрын йодеш :
135:240  - еҥгай , шинчат молан тыге йошкарген ?  тый таче шортынат
135:241   аман ?  молан шортынат ?
135:242  - тугай жап толын , шортде ок лий ...  теве , Ови ,
135:243   тыят марлан каен ончет гын , илышын йӧсыжым палет ,
135:244   - манеш Марина .
135:245  - мый марлан каем гынат , ойго ужаш ом кай .  пӧръеҥ-влак
135:246   шортын-ойгырен огыт иле гын , ме молан посна ойгырена
135:247   .  ынде революций деч вара ӱдырамашат пӧръеҥ дене тӧрак
135:248   лийман , - манеш Овдаки .
135:249  тудо эре тыгаяк , чоя ӱдыр .  Шернур кыдалаш школышто
135:250   тунемеш , шукерте огыл комсомолышко пурен .  садланак
135:251   ялыште вате-влак пеш огыт йӧрате .   " ялгенче ӱдыр
135:252   , пӧръеҥ пачаш "  манын вурсат .
135:253  - тый , еҥгай , тыге вуйым сакен ит кошт .  сита , тымартен
135:254   марий ӱдырамаш пӧръеҥ кид йымалне илен .  ынде вес
135:255   жап толын - тыге ок йӧрӧ .  тый изишак книгалан моштет
135:256   манмым колынам ыле .  мый теве кокла гыч эркын лудашет
135:257   ик книгам намиен пуэм , илыш нерген изишак шинчен шогашет
135:258   кӱлеш .
135:259  - кай , мый лудашыжат чылт монден пытаренам дыр .  адак
135:260   мӧҥгыштӧ шижыт гын , вара илашат лийдыме лиеш , - манеш
135:261   Марина .
135:262  - ынже лий .  тыште ок лий гын , вес сайрак верышге
135:263    илаш лиеш .  тӱня кумда , ончемат , тый , еҥгай ,
135:264   шке верыштет отыл ...
135:265  5
135:266  Овдаки Маринан чоныштыжо ала-мом тарватыш : Марина адакат
135:267   шонаш лие .  эркын памаш деч кӱза .  орол пӧрт дене
135:268   погынымаш тӱҥалын .  села гыч толшо марий ала-мом пеш
135:269   чот ойла .
135:270  "  ... пагалыме йолташ-влак ! . .  элыштына кугу революций
135:271   лие ... "  - тыгай кӱрышталтше мут лапчык ӱдырамаш
135:272   пылышышке пура .  Маринан сайынак колыштмыжо шуо .
135:273    йолгорнеш вӱдан ведражым шындышат , орол омаш велыш
135:274   пакча ломбер йымак шеҥын пурыш .  тышеч ойлымо мут
135:275   пеш раш шокта , шоктымо веле огыл , ойлышо еҥжат коеш
135:276   .  Маринам гына нугыдо ломбо укшер еҥ шинча ончалтыш
135:277   деч авыра .
135:278  "  ... шемер калык шучко кугыжам луктын кудалтен , капиталист
135:279   ден помещик кашакын властьшым сӱмырен , шкаланже Совет
135:280   властьым ыштен ...  туге гынат поян тӧра-влак шемер
135:281   калыклан тыныс илаш эрыкым огыт пу .  йырваш нунын
135:282   тарлен колтымо генералышт , агар пий гай погынен толын
135:283   , шемер калыкым сеҥынешт , кугыжаныш властьым шке кидышкышт
135:284   шупшын налнешт .  адакат тошто гай кугыжа , тӧра-влак
135:285   мемнан шӱйышкӧ кӱзен шичнешт , мемнан пӱжвӱд дене темын
135:286   илынешт .  уке , огыт керт !  шемер калык шке властьшым
135:287   чот арала , кугыжа годым ужмо ойгыжым нигунамат ок
135:288   мондо ...
135:289  ... родо-влак !  теат мемнан йыр мо лиймым раш шинчен
135:290   шогыза , тыланда ожно , кугыжа годым , шуко витен .
135:291    Совет власть орлык чытыше айдемын кугыжаныш властьше
135:292   ... "
135:293  Маринан могыржылан шыр-р чучеш , шӱмжӧ клтӱк-клтӱк чучын
135:294   кӱлтка .
135:295  "  ... совет власть веле , марий-влак , тыланда сай илышым
135:296   конден кертеш .  садлан мыланна кызыт ик жаплан нелырак
135:297   гынат , адак рвезе калыкым поян тӧра ваштареш кредалаш
135:298   наҥгаят гынат , моло семын полшаш йодыт гынат , ик
135:299   жаплан , тиде нелым чытен , полшыде ок лий .  огына
135:300   полшо гын , адакат тошто гаяк тӧра кидышке верештына
135:301   ...
135:302  ... адак яллаште тупуй шонен коштшо еҥ-влакат улыт ,
135:303   тугайже - поян-влак .  нунылан Совет власть ок келше
135:304   , тошто гай йорло-влакым кӱрын илашышт эрык уке .
135:305   садлан нуно тӱрлӧ семын калыкым лугат , салтаклан кайышашым
135:306   чарат , киндым армийышке огыт пу , Советлан , коммунист-влаклан
135:307   эре тореш шогат .  те тыгай шояк мутлан ида инане .
135:308    тыгай мут ойлышым колыда гын , шинчен лийза : тудо
135:309   тендан тушманда , шемер калыкын тушманже ... "
135:310  села гыч толшо еҥын калыклан тыге ойлымо мутшым Марина
135:311   шулен колыштеш .
135:312  Маринан тыге колышт шогымыж годым Савли кува , капка
135:313   гыч лектын , пырыс гай кывыжге пакчашке миен пура .
135:314    памаш корнышто вӱдан ведра-влакым ужеш .  Маринам
135:315   кычал , йыр ончыштеш .  ок му .  ломбер коклаште кыж-гож
135:316   шоктымым колын , лап лийын тӱслен ончен шога .  вара
135:317   , ик мутымат пелештыде , вуйжым кок велыш рӱзалта да
135:318   шыпак пӧртыл ошкылеш .  шем шинчаже гына Маринан шогымо
135:319   велышке шыдын савырнен ончале .
135:320  6
135:321  - тый , Йыван вате акай , шешкыч ок жапле , манат .
135:322    тений калыкшат тыгай ала-мо : мыйын шешкымат садыгак
135:323   , пе-эш ия .  чылт коммунист ӱдырамаш .  шинчет , мыйым
135:324   веле огыл , шке марийжым нимолан ок шотло .  южгунам
135:325   , тыге йоҥылышыжым ужын , изиш шылтален пелештет гын
135:326   , ваштарешет осал пий гай урлаш веле пижеш .  ну ,
135:327   ӱдырамаш !  ончыгече кастене тыге мемнан дене чотак
135:328   тумасаш тӱҥале .   " тыланда верчын тыге орланен илем
135:329   , таза кап-кылем локтылыда "  манеш .   " Йывуш эргым
135:330   ок лий гын , тендан дене ик кечат ом шого , шукертак
135:331   ойырлен куржам ыле "  манеш .  ӧрат !  ала-можо ок
135:332   йӧрӧ , ала-кузе орлана ?  ны шужен ок шинче , ны чаран
135:333   ок кошт .  Ведатшат южо гай кучен-кучен кыра ыле гын
135:334   , айда ыле , - тыге ик гана Савли кува , пошкудо Йыван
135:335   кувам тувыр шӱалтыме памаш дене вашлийын , шешкыжым
135:336   ужын-колеш .   - уке , чынак путыракак нечке лийын
135:337   , еш коклаште шомак логалмымат вуйгак ок чыте .  тока
135:338   , ик гана , Ведат эргымым ала-кузе  " вӱржвуй "  манын
135:339   , ала-кузе лӱмдылят ...
135:340  -  " вӱржвуй "  огыл ,  " буржуй "  манын дыр ?  тений
135:341   тыге койдарат , - манеш Йыван кува .
135:342  - тыге докан .  ала-кузе тыгай асам мутым шинча .  вара
135:343   Ведат эргымже тыге манметлан кӱзанӱштыж дене чучнеже
135:344   ыле .  ончем , шешке шоҥшо гай ваштареш шогале :  "
135:345   от тошт , Совет закон ӱдырамашым тыге кыраш ок кӱштӧ
135:346   .  чучын ончо-ян , эрлак  " полкомыш "  каен , вуйым
135:347   шиям "  , - манын , каргашаш тӱҥале .  ме , Ведаси
135:348   ӱдырем дене , шинчам веле карен улына ...  ожно , марлан
135:349   толмо ондакше , тыгаяк огыл ыле , ала-мо кызыт путырак
135:350   пужлен .  кӧ-гынат тудым шеҥгеч туныктен шогышо уло
135:351   дыр ?
135:352  - уло , уло , очыни ...  кӧ ?  Епи кугызан Овдакиже
135:353   ял вате-влакым пудыратен шога .  ия ӱдыр , вуйжылан
135:354   гына толан ыле .  шинчет , кодшо кугарнян тӱшка калык
135:355   ончылно мыйым чылт шӱктарыш :  " тыйын гай айдемыжлан
135:356   шукертак колаш кӱлеш ыле , сай еҥ-влакын илышаш кечыштым
135:357   авырет , мужедше , шӱведыше лийын , калыкым ондален
135:358   илет "  , - манын , калык ончылно пытара .  ну , азап !
135:359  - очыни , тудак шешкымат пужен пытарен .  йылмылан пешак
135:360   ялгенче .  ала иялан тений тыге ӱдыр-влакым туныктат
135:361   .  ожно тыгай огыл ыле .
135:362  - тыйын шешкычат изишак тунемше маныт аман , туге гай
135:363   шокта .
135:364  - тудо ияк шол ...  кызытат шопке сондыкыштыжо ала-могай
135:365   книгам йышт куча .  Ведаси ӱдырем шке шинчаж денак
135:366   ужын .  марлан толмыж дечын ончыч шинчен омыл , уке
135:367   гын суртышкем ом пурто ыле .
135:368  - тыге коеш ...  мӱкш омарташ пачемыш пыжашым опташ
135:369   тӱҥалеш гын , очыни , паша чапле огыл .  мыйын шотыштем
135:370   , эртак Овдакин туныктымо денат огыл , вес амалат уло
135:371   дыр ?  тыге шке марийже ваштарешак урлаш тӱҥалын гын
135:372   , очыни , кугызаж деч шӱмжак йӱкшен .  тый , шешке
135:373   , эскерен отыл , ала тосыжо уло ?
135:374  - улак докан ...  мый икана , кеҥежым , изиш шижаш тӧченам
135:375   ыле .  ик яра кечын орол пӧрт дене ял каҥаш лие , тиде
135:376   каҥашлан села гыч ик рвезе коммунист толын ыле .  погынымаш
135:377   тӱҥалшаш годым эскерем - шешкым , ведрам налын , памаш
135:378   деке вӱдлан ошкыл колтыш .  мыят ала-кузе чонем шижме
135:379   гаяк эскерыше лийым .  вӱдлан волышетым вучем-вучем
135:380   , вучем-вучем - уке .  ала-кушко йомо ?   " мо шатын
135:381   "  , - шонем ынде .  пакчашке лектын , вӱд корно дене
135:382   ошкыльымат , вӱдан ведра-влак корно покшелне шыртке
135:383   шинчат , шкеже шикшалтын .  нимоланат ӧрым .  Ведатлан
135:384   шижтараш ошкылнем ыле - ломбо йымалне йӱк шоктыш .
135:385    ончем - саде погынымашыш толшо коммунистетым сад йымач
135:386   нелшаш гай ончен шога ...   " ай-ай , шешкым мом шонен
135:387   коштат койыш "  , - шоналтышымат , йӱк-йӱаным шым тарвате
135:388   , шыпак пӧртыл ошкыльым .
135:389  - авай , тый еҥгай нерген ойлет мо ?  - манеш коремыш
135:390   волен шушо Ведаси .   - чын , чынак , еҥган шала коштмыжым
135:391   мыят шижынам .  икана тыге кугарня пазарышке мийышна
135:392   .  еҥгам ден Овдаки кылымде гыч пижше гай пырля коштыт
135:393   .  мыят почешышт - кушко пурат , мом ыштат , мом наледат
135:394   - эре эскерем .  ик вере , вес вере пурат-лектыт ,
135:395   селасе-влакым вашлийыт , кутырат , воштылыт .  авай
135:396   , тыйын манмет гаяк , ик рвезе марийым вашлийын , пеш
135:397   кужун ваш пыльгыжын , кутырен шогышт .  тудак еҥган
135:398   тосыжо .  ала-кузе ... фамилийжымат колаш тӧчышым ,
135:399   Соколов , маныт ала-мо ...
135:400  - эх-хе , пире пирак , эре чодыраш онча , маныт , тугак
135:401   улмаш , - вуйжым рӱзалта Йыван кува .   - ындыже палынак
135:402   пале , коммунист дене тосым куча аман .  шешке , тидым
135:403   кузе-гынат тӧрлаташна возеш , уке гын пашана чапле
135:404   огыл .
135:405  - ме нимо шотымат огына му , акый , тый шкак полшо .
135:406    айда кузе-гынат шкенан коклаште ыштена , яраш огына
135:407   кодо .
135:408  - полшымыжо ... кум мужыр ваш пижше тараканым муын кучыза
135:409   .  вара тудым , тыгыде ложаш гай туржын , ватыжге ,
135:410   марийжыге кочкыш дене пырля пукшыза .  вара шешкычын
135:411   шӱмжӧ марийже дек пӧртылеш , тыге шала шонаш ок тӱҥал
135:412   , - манешат , Йыван кува , шӱалташ волтымо лапчыкшым
135:413   , шуарвондо мучашышке сакален , ваче ӱмбаке пыштен
135:414   , коптырге курыкышко кӱза .
135:415  7
135:416  ояр теле кече .  кас велеш тӱнӧ чотак йӱкшемдыш .  йол
135:417   йымалне кычык шокташ тӱҥале .
135:418  эрденыже игече пеш йӱштын чучын огылат , Марина шем
135:419   тувыр-йолашым нӧртен .  садлан , кызыт шуарвондо мучашеш
135:420   конан тувырым оптен , пеш нелылан кок велыш тайныштын
135:421   , коремыш шӱалташ вола .  игече йӱштылан вӱд ваке тӱрыштӧ
135:422   нигӧат огеш кой .  тувыр ора гыч ӱмбач кылмаш тӱҥалше
135:423   тувырым , кывыжок тӧргалтен , ваке вӱдеш шӱалташ тӱҥалеш
135:424   ...  яра ма , паша ма - Марина шкет вуйын кодмыж годым
135:425   эре ушыж дене илыш нерген шонкала .  эртыше илышыжым
135:426   уэш-пачаш шонкален налеш , сай ден осалжым ойыркала
135:427   , ужмо ойгыжым раш шарна ...  илен-илен , эре тунемат
135:428   : илышыштет эртен кодшо экшыкым , чыр кодмым раш ужат
135:429   .  южыжым ончыко илымаштет тӧрлатет , шукыжым жап эртыме
135:430   дене тӧрлен от керт .
135:431  " эй , ораде , ораде , - шона Марина , - молан рвезе
135:432   годымак тыгай ушем лийын огыл ?  молан кызытат кушкын
135:433   шогышо ӱдыр-влак мемнан гай уш шындыше деч кузе илышаш
135:434   нерген ойым огыт йод ?  ожнак тиде ушем лиеш ыле гын
135:435   , очыни , пешак илен моштем ыле , тымар орлыкымат ом
135:436   уж ыле дыр ?  кызыт тыште Ведат денат ом лий ыле ...
135:437   тыгай тошто койышан марийланат марлан ом тол ыле ...
135:438    изи годым тунемаш тӱҥалме лугыч чарнышым ...  аван
135:439   мутшым колышташак огыл улмаш , кузе-гынат умбакак тунемаш
135:440   тӧчышаш улмаш .  ала тунам волгыдо сай илыш дене илаш
135:441   тӱҥалам ыле .  кузерак илем ыле гын ? . .  эй , пужен
135:442   шочашет ?  эй , уэш илаш тӱҥалашет !  кынервует тора
135:443   огыл , да ынде , очыни , от пурл .  кеч ончыкыжо илен
135:444   моштышаш ыле , ончыкыжат але тыгай йоҥылыш лийын кертеш
135:445   .  але ӱмырем ончыкат тиде Ведат воктенак эртарем ?
135:446   . .  тылеч порыжым ом уж мо ?  эй , ынде мыйын сай
135:447   илымыже-можо .  изи эргым , Ивушем , уло , кеч тудым
135:448   сайын ончен куштем , кузе-гынат туныктен , сай айдемым
135:449   ыштем .  ала тудын илен толмыжым ончен куанем ...
135:450   Овдакиат кызыт уке - тунемеш .  тудо чоя ӱдыр , рвезе
135:451   гынат , кузе илышашым шинча .  еҥ ойлымо дечат ок лӱд
135:452   ...  ойырлен каяш кӱшта , эй , окмак ... "
135:453  йолжылан чыдырик йӱштын чучмо шонымашым кенета кӱрлеш
135:454   : вӱд шыжалтме дене йолжо вошт кылмен .  ыраш тӧчен
135:455   , йолжо дене тава , кӧгӧрчен чапа гай йошкарген , кылмен
135:456   тӱҥшӧ кидшым шокшо шӱлыш дене ырыкташ тӧча ...  йӱштӧ .
135:457  кас .  кече шичмаш олмышто кас ӱжара эҥер арама кокла
135:458   гыч тулшолгым гай коеш .  кӱшнӧ , ояр каваште , шӱдыр-влак
135:459   кырт-карт кояш тӱҥальыч .  тӱнӧ йӱштӧ .  йол йымалне
135:460   кычыкын мурымыжо торашке шокта .
135:461  Марина кылме тувыр орам нумалын кӱза .  мушмо тувырым
135:462   сакален шогышыжла , пӧртыштӧ эргыжын шортмо йӱкшым
135:463   колешат , содор куржын пура .  Йывуш шкетын .  мӧҥгыштӧ
135:464   шогаш кодшо Ведаси рвезым малтен коденат , содоррак
135:465   шинчаш лектын куржын .  садлан кызыт Йывуш помыжалтын
135:466   , шортеш улмаш .  содор тулым чӱктен , йӱштӧ кидше
135:467   дене рвезым кидыш налын шыматаш толаша .
135:468  изиш лиешат , Ведат толын шуэш .  тудо ял погынымашке
135:469   миенат , ала-молан пешак сырен толын , пире гай веле
135:470   ончен коштеш .
135:471  - мо але мартен чайым ода шолто .  мом вучеда ?  - кычкырал
135:472   колтыш Ведат .
135:473  - мый кызыт эҥер гыч кӱзышым веле .  ават але унагудо
135:474   гыч толын огыл .  Ведасиже шинчаш куржо ала-мо , - манын
135:475   умылтарынеже Марина .
135:476  - у-у , ия-влак , мӧҥгысӧ сомылым сайын шуктен огыт
135:477   шогыс !
135:478  - чу , Ведат , - манеш ватыже , - молан тыге сырен толынат
135:479   ?  от шинче мо ?  мый таче кечыгут тувырым мушкын шогылтынам
135:480   , чылт кылмен пытенам .  молан тыге сырашыже ?
135:481  - молан сырашыже ...  теве коммунист родет-влак пеш
135:482   сай кумылан улыт , нунын деке от кай ?  ужат , теве
135:483   адак 50 пуд уржам шупшын налнешт .  ия тӱшка .  ынде
135:484   пытартыш каваным шияш возеш .  адак тиде ок сите ,
135:485   кугу налогым пыштыктынешт :  " тыгыде сату дене торгает
135:486   "  маныт ... 3000 теҥгем тӱлен ончо , ушет пура , пурлаш
135:487   киндат ок код .  ия-влак !
135:488  - тымартен каванжым молан шинчыкташыже .  моло-влак
135:489   шукертак шийын оптен улыт .  кунар утыжым пуышаш :
135:490   вара огыт йод .
135:491  - шып лий !  тый дечет тудым огыт йод .  тыйын ушет
135:492   дене кодаш гын , шукертак шужен колыман ыле .  мый
135:493   ончем-ончемат , тый путырак оза лияш тӱҥальыч аман
135:494   ? !  изватем улат манын , мый тыйым тынарак шалашке
135:495   ом колто .  нур - шинчан , ял - пылышан , чыла шокта
135:496   .  аламо-гай коммунист дене тосым кучет , йышт ала-могай
135:497   кингам лудат , - манеш ...
135:498  - ял , ял ӱмбаке ит туаре .  ял мыйын нерген нимомат ок
135:499   ойло , ават ден шӱжаретак тошто ватет гай мыйымат кочнешт ...
135:500  - шып лият уке ?  мый тыманмеш шелышт налам , кызыт
135:501   тыйым пыдал коштшо Овдакиет уке гала ...
135:502  Ведат кылмен толшо ватыжым чылт арамак мушкындыльо .
135:503    вара ялыш лектын кайыш .  пелйӱд жаплан чот йӱшӧ тольо
135:504   да , мален колтымешкыже , адак туманлыш .
135:505  " ӱмырым илен эртараш урем мучко ошкыл эртыме гай огыл
135:506   улмаш "  , - йӱдым , малаш вочмекыже , шонен кия Марина .

136:1  136 пытартыш кылдыш
136:2  1
136:3  адак кок ий эртыш .  1921 ийыште Марий область почылто
136:4   , марий калык моло шемер дене пырля шошым лекше мӱкшла
136:5   тарваныш : революцийын пайдалыкшым умылен , шемер ,
136:6   Совет властьым моктен , у илышым ышташ тӱҥале .  тудо
136:7   ийланак тыге тарваныше калыкым шужымо ий толын ӱҥгыртен
136:8   кайыш .  тыге шошым чевер кече шыратыме дене сылнын
136:9   пелед колтышо пеледышым кенета эр покшым чывыштен кая
136:10   .  вара семын гына орланыше пеледыш эркын тырла , уэш
136:11   пеледеш .  тунамат тугак лие .
136:12  Купъял марий-влакат калык деч ойырлен кодын огытыл :
136:13   нунат калык ужмым ужын улыт .  ялыште ожнысекак икгай
136:14   тӧр илен огытыл : поянат , йорлыжат , ик шырым илышыжат
136:15   лиеден .  сар кужун шогымо дене калыкын киндыже кодын
136:16   огыл .  южо киш гай чаҥга поян марийышт гына , вӱта
136:17   ӱмбалан , агун вынемеш , я иктаж вере кӱнчен шынден
136:18   , шылтен коден улыт .  тугайышт шужымо ийым шижде илен
136:19   эртареныт .  ситартышлан , тӱнышӧ йорло марий-влак
136:20   деч чӱдӧ оралтыштым , ашныме вольыкыштым пычырик киндылан
136:21   шулдын налын , утыр пояш толашен улыт .
136:22  Савли Ведат ожнысекак поян шотышто коштшо гынат , кугун
136:23   киндым шылтен коден кертын огыл : вуйгакшат ныл мешак
136:24   уржа гына агун вынемеш шылын кодын .  туге гынат ешыже
136:25   шужен шинчеч огыл .  Ведат шкеже ялла воктен коштын
136:26   , алтынче сату да тамак дене торгаен .  спекуляций
136:27   дене оксам луктын , Яраҥ велым киндым налын конден
136:28   .  шошо велеш , калыкын чот шужымыж годым , еҥ оралтым
136:29   , моло погым яра гаяк наледен , утыр поен веле .  Марина
136:30   , ик радам у илыш нерген умылымекыже , шуко чарен толашен
136:31   гынат , Ведат колыштын огыл .   " пӧръеҥ пашаш неретым
136:32   ит шӱш "  манын веле шӱрдылын .
136:33  кок ий эртен .  кок ий - кок кече огыл , кок арнят огыл
136:34   .  Мариналан адак шуко йӧсым ужаш логалын .  Савли
136:35   кува ден але мартен марлан каен кертдыме ӱдыржӧ Маринам
136:36   осал пий гай пурын илен улыт .  тӱрлӧ шоякым ойлен
136:37   , Ведатлан вурсыктен , южгунамже кырыктенат улыт .
136:38    утларакшым Овдаки дене келшымыжлан , тенийсе илышлан
136:39   мелын лиймыжлан , тошто йӱлам кудалтымыжлан шыдешкен
136:40   шоген улыт .  ачаж дек унала миймыж годым Марина аважлан-ачажлан
136:41   шке неле илышыж нерген шуко шортын-шортын ойлен , ойырлен
136:42   мияш ойым йодын .  ачаже  " ынде туге лӱмнерым луктын
136:43   кошташ ок йӧрӧ , кузе-гынат , ӱдырем , чыташетак возеш
136:44   "  веле манын .
136:45  2
136:46  Овдаки дене келшен илымыштлан шуко тума лектеден гынат
136:47   , Марина Овдаки деч торлен огыл , утыр чакемын веле
136:48   .  Овдаки вуянче ӱдыр : южгунам шинча орак Савли кувам
136:49   , Ведатым шылталылын , Маринам пыдалын .  вашлиймышт
136:50   еда илыш нерген иктым-весым ойлен , умылтарен , йӧршын
136:51   мондымо книгам уэш Маринан кидышкыже кучыктен , книга
136:52   дене уш-акылжым почын , илышыште шеме ден ошым ойыркалаш
136:53   туныктен .  Овдакин тыге тыршымыже чылт арам лийын
136:54   огыл : Маринан шинчаже кечын утларак почылтын , йырваш
136:55   рашкемышын ончаш тӱҥалын .  чынжымак , ондакшым калык
136:56   Овдаким ужын-колмылан кӧра Марина тудлан пешак ӱшаненат
136:57   огыл .  туге-гынат еш кокла соптыра илышлан , шке марийже
136:58   дене вӱдшӱмын илымыштлан кӧра лишыл келшыме йолташ
136:59   Мариналан кӱлеш лийын шоген .  эркын-эркын келшен улыт
136:60   .  Овдакин еҥ деке пушкыдо кумылын миен моштымыжо ,
136:61   алал кумыл дене ойлымо мутшо арам лийын огытыл .  тыге
136:62   шошо кечын пушкыдо ӱян мландышке кудалтыме шурно пырче
136:63   арам ок йом : тӱвыргӧ озымым куштен , туто шурным ямдыла .
136:64  Марина ден Овдакин вашлийын мутланымышт - тувыр мушмаште
136:65   , памаш дене , пазар корнышто .  икана , пазар гыч
136:66   толшыштла , тыге мутланен ошкылын улыт :
136:67  - эй , Овдаки , ойлет , - манеш Марина , - пӧръеҥ ден ӱдырамаш кунам
136:68   тӧр лийын , тӧр илен кертыт ?  пӧръеҥ - пӧръеҥак ,
136:69   ӱдырамаш деч патыррак , ушанрак ...
136:70  - уке , тый , Маню , йоҥылыш ойлет .  ме шукыжо тыйын
136:71   гает йоҥылыш шонен тунемын улына , садланак пӧръеҥ
136:72   дене тӧр лиймынат огеш шу .  тӱнямбалне патыр , ушан
136:73   ӱдырамаш шагал мо ?  адак кап-кыллан чылт пӧръеҥ гаяк
136:74   огыл гын , тӧр илышлан чылт икгаяк патыр лийме ок кӱл
136:75   вет .  уш-акыллан ӱдырамаш пӧръеҥ деч мӧҥгӧ огыл ,
136:76   тунеммыже гына шагал , садлан тӱшка калык паша дечын
136:77   ӧрдыжтӧ шога .  мемнан ӱдырамаш , коҥга воктен атылам
136:78   кучылтын , шочшо-кушшым ончен , ешым чиктен-шогалтенак
136:79   пӱтынь ӱмыржым эртара .  ончыкыжо илен-толын тыгай
136:80   койыш , очыни , пытыман .   " коҥга воктен шогылтшо
136:81   ӱдырамашланат государственный пашам виктараш тунемман
136:82   "  манын Ленин !
136:83  - ха-ха-ха ...  эй , ушмак , Ови , мыят государственный
136:84   пашам тӧрлаш тӱҥалам гын , тӱня унчыли савырна .
136:85  - тыгак , тыгак ... тошто тӱня , тошто илыш унчыли савырныде
136:86   ок керт .  ме шкеже мален огына кий гын , тошто койыш
136:87   йомеш , у илыш мыланна мелын савырна ...
136:88  - вара , тыйын шотыштет , тыге лийшашлан мом ыштыман ?
136:89  - тунемман , илышым умылаш тӧчен , ончыко волгыдыш лекман
136:90   .  моло семын ок лий .  тый теве , Марина , ораде ӱдырамаш
136:91   отыл , мовала умылаш тӱҥалынат .  утларак тунемат ,
136:92   утларак умылет , общественный пашам ышташ йӧршӧ лият
136:93   , варажым государственный пашамат тӧрлен моштышо лият
136:94   , революций деч вара мыланнат корно почылтын , шке
136:95   веле ит ӧркане .
136:96  - тунемаш кайыме огыл , тыге тый денет вашлийын мутланымыланат
136:97   шуко шомак логалеш .  очыни , мыланна тыге пӱралтын ...
136:98  - адакат йоҥылыш ойлет , нимогай пӱрымашат уке : айдеме
136:99   шкаланже шке оза , шке илышыжымат шкеак пӱра .  илышым
136:100   саемдышаш верчын кучедал мошташ веле кӱлеш .  чынжымак
136:101   , Ведат дене тыге илен , сай илышышке вашкен от лек
136:102   , ала вуйгакат яҥгар кашка гай мокаҥат .  Ведат суртышто
136:103   - лӱҥгышӧ куп , йӧным кычал от лек гын , тыйым йӧршынак
136:104   нелеш .  кужун шонен шогыде , ачат дек ойырлен кайыман .
136:105  - кает теве , ачам суртышкыжат ок пурто .
136:106  - пурта , ачат осал еҥ огыл , тудын кумылжым тодылаш
136:107   лиеш ; аватше гын тачак миен пурет гынат , тореш ок
136:108   лий .  варажым , изи Йывушетым аватлан ончаш коден
136:109   , умбаке тунемаш тӧчыман ...
136:110  - кушко кает , кузе кает , кӧ корным ончыкта ?
136:111  - эй , тений корно ончыктышо шуко уло , шке веле ит
136:112   ӧркане , лӱдын , ӧрын ит кошт .
136:113  - мый тымартен вес семын шонен илышым .  шуко йӧсым
136:114   ужмемланат шым ӧпкеле : шкак рвезе годым илен моштен
136:115   омыл , садлан чытыде ок лий манын шонем ыле .  марием
136:116   ок йӧрате гынат , ончен , куанен илаш изи эргым уло
136:117   .  йӧсӧ гынат , изи ӱмырем эртарем .  вес могырым ,
136:118   Ведат йоҥылыш корно дене кайыше марий гынат , аваж
136:119   колымеке , шкет кодеш гын , ала тудын шонымашыже вестӱкемеш
136:120   , шонем ыле .  тыгай еҥым йоҥылыш корно гыч лукмо -
136:121   сай паша ок лий мо , Ови ?
136:122  - Ведатым вес корныш колташ пеш йӧсӧ , тудо поян койышан
136:123   айдеме , тудо утыр сутештеш , утыр пояш толаша .  адак
136:124   , вес шот дене гын , тый ик еҥлан веле порым ыштышашлык
136:125   отыл .  тый вес корно дене кает гын , шӱдӧ еҥлан волгыдыш
136:126   лекташ полшен кертат , шке илышетат сай , волгыдо лиеш
136:127   .  вашке шыже шуэш , мый тунемаш каем , тый тиде пашам
136:128   кужуэш ит шуйо .  ачат-ават деке миен ойло да ойырлен
136:129   кае .
136:130  Марина ден Овдаки вашлиймышт еда эре тыгак илыш нерген
136:131   мутланат .  Овдаки кунар шинчымыж семын эре умылтара
136:132   .  Маринат ынде чот ыҥылаш тӱҥалын , шке илышыштыжат
136:133   умылымыжо койынак шога .  чийымашшогалмаштыжат , сурт
136:134   коклам арун кучымаштат тоштыж деч шуко вашталтын .
136:135    мӧҥгыштыжат асам кӱлдымаш илыш-койыш дене мочоло
136:136   кучедалаш тӱҥалын .
136:137  3
136:138  шӱлыкан шыже кече .  кава помыш каштан-каштан вулно
136:139   тӱсан лапка пыл дене вӱдылалтын .  йӱдвелым вуд пушан
136:140   йӱштӧ мардеж пуа .  пыл ора-влак ала-кушко шем пий
136:141   тӱшка гай поче-поче кудалыт .
136:142  йырваш пасу , пушеҥге , кӱсото , ял йыр шогышо куэр
136:143   , моло сад , вӱргеньын , шӧртньын койын , оралген шогат
136:144   .  шӧртньӧ лапчык гай лышташышт тале мардеж пуымо дене
136:145   , пӧрдын-пӧрдын , иле мландышке , кывышт-кывышт шоктен
136:146   , волен возыт .
136:147  калык пашажым пытарен - кумда пасу ярсен кодын : ни
136:148   шӱльӧ кылта , ни ужар кыне огеш кой .  шапалгыше отыл
136:149   ӱмбалне шыже мардеж шӱлыкан мурыжым мура .  ик озым
136:150   пасу гына шке сывын гай ужар тӱсшым йомдарен огыл ,
136:151   ончалме годым нойышо шинчам кандарен , уэш шошым ,
136:152   чевер кеҥеж толшашым шижтара ...  кумда озым пасу гочын
136:153   шем лавыран корно шукш гай кадыргылеш .  верын-верын
136:154   орва лакылаште , аҥа йыраҥыште йӱр вӱд сокыр еҥын чора
136:155   шинчаж гай ошын коеш .
136:156  корно дене , тоям тоялен , тупеш изи котомкам сакен
136:157   , ӱдырамаш ошкылеш .  шем мыжер урвалтыжым , вуйшовыч
136:158   мучаш ден шымакш почшым мардеж чарныде лупша .  озым
136:159   пасушко , чоҥга ӱмбаке кӱзен шуат , шинчажлан оралгыше
136:160   кӱэр лоҥгаште часамла вуй коймеке , писынрак ошкылаш
136:161   тӱҥале .  ял гыч волен , корем йымалне шӧрын кайыше
136:162   ыресан пу часамлашке миен пурыш .  тупшо гыч котомкам
136:163   мучыштарен , тушечын кӱляш пӱтыркам луктын , тӱс кайыше
136:164   Миколо юмын ончыкыжо сакыш .  адак , изи чондай гыч
136:165   луктын , тошто пел теҥгеаш ший оксам юмоҥа дене кечыше
136:166   яшлыкыш кудалтыш .  вара , сукен возын , кумалаш тӱҥале .
136:167  тиде Марина .
136:168  тылеч арня ончыч , ик кастене , пасу гычын пареҥгым
136:169   кӱнчен толмек , Маринан изи Йывушыжо кенета туешкен
136:170   .  ала южан игечыште изи орва дене пасушко намийымыж
136:171   годым , эскерен шуктыде , кылмен , ала иктаж пижше
136:172   чер дене черланен - мо-гынат , изи йоча тул ора гай
136:173   лийын возын , укшинчын пытарен ,  " вуй коршта "  манын
136:174   орланаш тӱҥалын .
136:175  эрлашыжым Марина эргыжым Шернур больницыш изин-кугун
136:176   наҥгайынеже ылмаш гынат , Савли кува эрыкым пуэн огыл
136:177   , шке ойжо дене пошкудо ял шӱведыше Вӧдыр кувам веле
136:178   ӱжыктен .  Вӧдыр кува кидшерым кучен , адак , мужед
136:179   ончымек ,  " шинчавочмо ден еҥ локтылмылан толеш ,
136:180   садлан , очыни , шӱвал ончыде ок лий "  манынат ,
136:181   тӱрлӧ семын шӱведен толашен .  Савли кува шешкыжын
136:182   ойжым пылышышкыжат пыштен огыл .   " тыгай еҥ пуртымо
136:183   черым лекыр эмлен ок керт , утыр пужа веле , ужар рвезе
136:184   вует дене ойым ит ыштыл манын , шешкыжым вурсен
136:185   .  Маринат шкетын , Овдакиат тунемаш кайымылан лийын
136:186   , нимомат ыштен кертын огыл , йӱдшӧ-кечыже шортын веле
136:187   коштын .
136:188  тылеч вара Ведат кум кече гыч марий вера шот дене юмо-влакым
136:189   сӧрвален шогылтын , моло семынат паремдаш толашен улыт
136:190   .  йоча садакшат тырлен огыл .  вара пошкудо куван
136:191   ойжо почеш Торъял вес могыр кугу лӱман ужшо-колшо деке
136:192   миен коштын улыт .  тудыжо ,  " Курыктӱр Миколылан
136:193   сӧрвалыде , эргыда ок тырле "  манын колтен .  садлан
136:194   таче эрдене чыли-мули годымак Савли кува шешкыжым Курыктӱр
136:195   часамлаш кожен колтен .
136:196  ... " поро Миколо кугу юмо !  кеч тый патыр куатет дене
136:197   изи эргым тиде шучко чер гыч утаре ыле .  тый чыла
136:198   кертат , колышымат ылыжтет , маныт : мыйын ик парня
136:199   гай изи эргым чамане .  уло илышем , куанымем тудак
136:200   веле вет ...  моло ӱдырамаш гай еш коклаштат йывыртен
136:201   , куанен ом иле , моло гай пиаланат омыл ...  тымартенат
136:202   шуко орлыкым ужынам : ойгырен шортын , шинчавӱдем йоктарыде
136:203   , ик кечат , ик йӱдат кодын огыл .  Миколо , кугу юмо
136:204   , чамане ...  тиде гана чаманет гын , ончыкат тыйым
136:205   ом мондо , эре , инанен , кумал илаш тӱҥалам ыле "
136:206    ...  тыге орлыкан ӱдырамаш , уло чонжо дене , алал
136:207   кумыл дене кумалсӧрвален , шке ойгыжым почын ойлен
136:208   , кукшо оҥа ончылно шортын пӧрдалеш .  шинчавӱд вошт
136:209   пеле тӱс кайыше Миколын чурийжым сӧрвален онча .  ала-мом
136:210   вуча ...  уке , нимат ок кой ...  тудын тӱсыштыжӧ нимат
136:211   ок вашталт , нимат ок тарване .  сур шинчапун кокла
136:212   гыч шоҥго шинчаже гына сырен ончымо гай коеш .  сукен
136:213   шинчыше Марина шуко мартен тыге сӧрвален онча .  вара
136:214   , эркын кынелын , котомкажым сакен , часамла гыч лектеш
136:215   .  пелен налме изи кленчашке часамла йымач йогышо яндар
136:216   памаш вӱдым темен , мӧҥгӧ велышке ошкылеш .
136:217  кӱшнӧ , пушеҥге вуйышто , йӱштӧ мардеж шӱшка . кашын-кашын
136:218   оралгыше лышташым шӱльӧ арва гай койыктен волта .
136:219   кава помыш утларак пычкемышалтын .  мланде ӱмбаке лапкан
136:220   кечен кайыше вудака пыл тыгыде йӱштӧ йӱрым шӱвада ...
136:221  4
136:222  кас .  Ведатын пӧртыштыжӧ изи айдеме орлана .  кок кече
136:223   лиеш , Йывуш умшашкыже шӱраш пырчымат налын огыл .
136:224    мом подылтен тӧчен улыт гын , вигак мӧҥгеш укшинчын
136:225   йоктарен .  ожно , тазаж годым , эре тӧрштыл куршталше
136:226   ош чумыраш рвезе кызыт удештын , мушкыш шовыч гай шапалген
136:227   возын .  яндар шара шинчаже какарген , лакын волен
136:228   .  ожнысо Йывушын пушыжат кодын огыл .  кечывал мартен
136:229   кум-ныл гана ушыжо пурен , йомын шушо йӱкшӧ дене аважым
136:230   кычкырен .   " кушко каен ? "  манын йодын .  кызыт
136:231   , кас велеш , тазалыкше путырак нелемын : тул ора гай
136:232   ырен , шинчаже умбале онча .
136:233  илыш курымышто шуко туй еҥым ужын чаманаш логалеш гынат
136:234   , азан я куршталше йочан туешкен орланымыжым ужаш путырак
136:235   йӧсӧ .  тыгай изи айдемын орланымыжым ужатат , мучашдыме
136:236   чаманет , тунам тудым паремдаш лийшаш гын , пел илышетым
136:237   катен пуаш от чамане .
136:238  Савли кува ден эргыже , нимом ышташ ӧрын , йоча йыр
136:239   пӧрдыт .  моло годым чужген коштшо Ведасиат , муш шурымо
136:240   лугыч чӱчкыдынак толын , Йывушым ончал каен .  Савли
136:241   куват тиде арня мучко , азапланен-азапланен , мо шинчымыже
136:242   семын рвезым эмлашак тӧчен .  Купъял йыр ик шӱведыше
136:243   , ужшо-колшо дек мийыде кодын огыл .  рушарнян , черкышке
136:244   миен , попланат кумалыктен улыт .  туге-гынат изи рвезын
136:245   тазалыкше утыр соптырген веле .
136:246  - Ведат эргым , ынде мом ыштена ?  ала-мо таче Йывушна
136:247   путырак нелеме , - манеш Савли кува .
136:248  - ала-мом ыштыман , мыят ӧрынам веле .  тырлыктен она
136:249   сеҥе ала-мо ?  ой , азап !  - йӧсалта Ведатат .
136:250  - шешкынак титакше , шонем .  патартышлан чылт пужлыш
136:251   , асам еҥым колышташ тӱҥале .  Овдаки ялгенчак пужен
136:252   пытарыш ала-мо ?  комсомол , ия , поро мо ?  шинчет
136:253   , эргым , таче эрдене ватетше Курыктӱр часамлашкат
136:254   ынеж кай ыле , пыкше поктен колтенам .  эртак лекыржымак
136:255   мура ...  тушто ала-могай юмо-влак шинчат ала-мо ?
136:256    мый ынде кудло ий илем , лекарыш миен тошкалын омыл
136:257   , садак илем .  тений калыкак пужлен , юмо деч кугу
136:258   лийнешт ...  мий , эргым , Йыван кувам ӱжын тол , тудо
136:259   кугырак еҥ , ала иктаж сай ойым пуа , рвезына пешак
136:260   начар , ужат , пыкше шӱла .
136:261  Ведат лектын кайышат , Йыван кувам вӱден тольо .  Йыван
136:262   кува , тоялен , под оҥго гай пӱгырнен , пыкше пурыш .
136:263  - кутыреда ...  йочада начар лийын аман ?  кушто , кидшержым
136:264   кучен ончышаш .
136:265  - юмо гай лий , ончал пу , кугырак еҥ улат , шинчет
136:266   , - манеш Савли кува .
136:267  Йыван кува , Йывушын кидшержым кучен ончышат , эрдыжым
136:268   кроп перен , вуйжым кок велышке рӱзалтыш .
136:269  - Савли вате шешке , лачшым каласен ом мошто гынат ,
136:270   очыни , кидшер гыч шинчавочмыланак веле толеш , - манеш
136:271   шоҥго яҥгар .
136:272  - вара мом ыштыман , акый ?
136:273  - мыят ӧрынам веле .  шӱалтыш вӱдым ӱмбакыже пуалын
136:274   , адак изиш подылтен ончышаш .  ожно Оляна куака  "
136:275   шинчавочмо дечын пеш полша "  манеш ыле .
136:276  коркаш яндар памаш вӱдым кошталын , тудо вӱд дене омса
136:277   кылым , коҥга саҥгам , ӱстембал лукым , юмоҥам шӱалта
136:278   .  вара Йыван кува , тиде вӱдым подылын ,  " шинчавочмыжо
136:279   , осалже кайыже "  манын , Йывуш ӱмбаке вуж-вуж пуал
136:280   колтыш .  йоча ышат тарване .
136:281  - уке , шешке , рвезет ыш тарване , пеш осал шинча логалын
136:282   .  туй еҥ тӧршта гын веле осалже кораҥеш , маныт .
136:283    уэш чотрак пуалшаш , адак умшашкыже иктаж совлам подылтышаш ...
136:284  - шого-ян , акый ...  Ведат , вашке тол ! . .   изина
136:285   пытынеже , ужат : поген шӱлалташ тӱҥалын .  ой , юмо
136:286   , мом ыштена ?  - ӧрын колтыш Савли кува .
136:287  чынжымак , изи йочан орланымыже мучашышке шуын .  ныл-вич
136:288   гана поген шӱлалтыш , тарваналтен , умшажым каралтышат
136:289   , шып лийын возо .  Ведатат чытен ыш керт , шинчажым
136:290   ӱштыл , тӱгӧ лектын кайыш .
136:291  тиде годымак топсан капка коч-чыр-рик шоктен почылтеш
136:292   .  Марина толын шуын ...  котомкажым сакен , юмын вӱдан
136:293   кленчам кучен , содор пӧртыш пурен шогалеш .
136:294  - ой , нойышымат , - манын , Марина эргыж кийымашке
136:295   керылт онча .
136:296  - шешке ... шешкым , эргыч ... пытыш вет , - пелештышт
136:297   кува-влак .
136:298  - ой , Йывуш ... эргым !  - чон йӧсын магыралтыш Марина
136:299   .  юмын вӱдан кленчаже ала кидше гыч мучыштен , ала
136:300   лӱмын виян кудалтыме дене кӱвар воктен чар-р шоктен
136:301   шаланыш .  тунамак Маринан кӧргыштыжӧ кленча дене пырля
136:302   ала-мо йӧршын кӱрльӧ .  орлыкан ӱдырамаш йӧратыме изи
136:303   эргыжын капше ӱмбак мӱгырен шортын йӧралте .

137:1  137 у корнышто
137:2  1
137:3  шошо .  март тылзе .  Озаҥ ола ӱмбалне ояр шошо кава
137:4   шыман , кандалгын коеш .  верын-верын тӱньыкла гыч
137:5   лекше нугыдо шем шикш лайга пылла шалана .  тудын вошт
137:6   чевер шошо кече , вудакан койын , шӧртньӧ тӱсан волгыдыж
137:7   дене Озаҥ олам вӱдылеш .  крепость пырдыж кӧргысӧ ший-шӧртньӧ
137:8   леведышан черке вуйышт , йыли-юли йӱлен , шошо вудака
137:9   вошт иктаж 20 - 25 меҥге коклашке шумеш койыт .  нунын
137:10   коклаште чорката вуян Суюмбика башня пикш гай вияш
137:11   пӱсӧ вуйжо дене шошо кавашке керылтын , Озаҥ олан тошто
137:12   годсо илышыжым , татар калыкын куатшым шарныкта .
137:13   тыге курык сер воктен шкет шоген кодшо кукшо вуян пӱнчӧ
137:14   тошто годсо илышым огеш мондыкто .
137:15  Озаҥ , Озаҥ ! . .  акрет годсо ир чодырашке , Казанка
137:16   эҥер ден Кабан ер гутлашке эн ондак айдеме толын шичме
137:17   гыч тӱҥалын але мартен мом-гына тый ужын отыл ?  Кабан
137:18   ер вӱдеш тошто илыш ӱмыл пижын кодеш ыле , я Суюмбика
137:19   башня айдеме йылман лиеш ыле гын , тошто илыш йӱлам
137:20   мучашдыме шуко ончыктат , каласат ыле ...  татар калыкын
137:21   шке эрыкше верчын руш кугыжа , тӧра дене кредалмыжым
137:22   , чуваш ден марий калыкын эрык , тыныс илыш верчын
137:23   кугыжа дене пижедылмыштым , нунын ойгыштым , куанымашыштым
137:24   пеш шуко каласен кертыт ыле .
137:25  Озаҥ ола !  илыме курымыштет ожно годсек шуко ужынат
137:26   гынат , тыйын тенийсе чапет ожнысет деч шуко кӱшнӧ
137:27   шога .  шемер калыкын куатше , революцийын вийже тыйын
137:28   завод чӧгыт йымалнетат тапталтын огытыл мо ?  октябрь
137:29   революцийым вӱден кайыше кугу он еҥым тыяк муын пуэн
137:30   отыл мо  моло ушан , кугу тунемше еҥымат шуко ямдылен
137:31   луктынат огыл мо ?
137:32  кызыт Юл воктен илыше татар , марий , чуваш , моло тыгыде
137:33   калыкымат , эр кечыла кынелын , наука волгыдет дене
137:34   волгалтарен шогет , у тӧр корнышко ӱжат , социализм
137:35   илышым лишемдет .  революций деч ожнак Толстойым ,
137:36   Лобачевскийым , кугу Лениным туныктен луктын кертынат
137:37   гын , ончыкыжо эрык илышеш шемер наука почеш туддечат
137:38   шукырак луктат дыр ?  ала тыйын ӱмбакет ӱшанен ончышо
137:39   Юл воктенысе тыгыде калык кокла гычат тыгай кугу лӱман
137:40   еҥ-влак лектыт , у илышым ышташ полшат .
137:41  2
137:42  проломный кугу уремыште калык куткыла шолеш .  урем
137:43   мучко ончалат - кок могырышто 3 - 4 пачашан кугу кӱ
137:44   пӧрт радам , кече волгыдеш йылгыжше тӧрза , омса янда
137:45   , йырваш рушла , татарла тӱрлӧ чия дене возгалыме ,
137:46   адак вужге лӱшкышӧ тӱрлӧ вургеман калык шинчалан шыри-вури
137:47   веле койыт .  кӱртньӧ йӱкын мурен эртыше трамвай ,
137:48   урем кӱ пелен кыралтше имне таган , орва тогым , коклан
137:49   магырал колтен кудалше автомобиль , мотоцикл , газетым
137:50   , моло шара-вура сатум ужалышын кычкыркалымышт , тыглай
137:51   кутыркален кайыше калык йӱк ола уремым темен .
137:52  тӱрлӧ калык , тӱрлӧ вургем , тӱрлӧ тӱс .  оласе калык
137:53   - пӧръеҥ , ӱдырамаш , рвезе , шоҥго .  теве кӱжгырак
137:54   капкылан пӧръеҥ , мочол чаплын чиен , йылгыжше тоям
137:55   тоялен , эркын ошкылеш ; тудын почеш портфелян кок
137:56   рвезе еҥ , вуйым кумык гына чыкен , писын ошкылыт ;
137:57   ваштарешышт ныл-вич самырык пӧръеҥ ден ӱдырамаш , южышт
137:58   , кидеш книгам кучен , ала-мом пешак ӱчашен каят ,
137:59   а тӧвӧ кок йошкарармеец ала-молан шыргыж воштылеш ,
137:60   умбалне адак ӱдырамаш , адак пӧръеҥ ...  мучашдыме
137:61   .  коклан уремыште ялысе калыкат коеш :  руш , татар
137:62   , марий , чуваш ...
137:63  тӱрлӧ калык - тӱрлӧ йылме : ойлат , воштылыт , сӧйлат
137:64   ...  шого-ян , лудшо родем ...  айда теве , кидеш книгам
137:65   кучен , ала-мом эркын мутланен ошкылшо кок рвезе ӱдырамашын
137:66   мутыштым колышт ончена .  молан манат гын , ойлымаштышт
137:67   марий шомак шоктыш .  тыгак вет , ӧрдыж верыште шке
137:68   шочмо йылметым колатат , оҥай чучеш .  ойлышо деке
137:69   миен ,  " э-э , те марий улыда мо ?  мыят вет ... поро
137:70   кече ! "  манын пелештымет шуэш .
137:71  - ик теле эртыш .  тунемаш пешак неле лиеш манын ӧрынам
137:72   ыле .  йӧра ынде кеч корныш вочмо гай чучеш , - манеш
137:73   кугырак йытыра кап-кылан ӱдырамаш .
137:74  - тыгак шол .  мыланна , шеҥгелан кодшо ӱдырамашлан
137:75   , тунемаш каньылак огыл .  жапше годым , изина годым
137:76   , тунемаш эрык лийын огыл , - манеш изирак капанже .
137:77  - туге улде мо ...  ме тый денет , Веруш , мочол пырля
137:78   илена гынат , тый мыйын ожнысо илышемым пеш сайынак
137:79   от шинче .  шкежат тымартен илышем нерген еҥлан ойлашат
137:80   вожылам веле ыле .
137:81  - молан вожылынат ?  илышыштет осал паша лийын мо ?
137:82  - уке , осалже - чылт осаллан шотлашак ок лий , Мо-гынат
137:83   , шуко йӱштӧ-шокшо ужалтын , ойлаш гын , чыла еҥ огешат
137:84   инане .
137:85  - таче яра жапна уло .  але тышечын вокзалышке мо-вала
137:86   тора .  от ӧрканегын , ойло , - манын , Веруш лӱманже
137:87   йолташыж дечын йодеш .
137:88  - ожно мыланем тыге Озаҥышке толын тунемаш тӱҥалме омешемат
137:89   кончен огыл .  ачам-авам , ик шырым илыше кресаньык
137:90   , изием годым ала молан поснак мыйым сай ончен улыт
137:91   .  ачам шкеже пычкемыш , тунемше огыл гынат , шочшыжым
137:92   туныкташак толашен .  изам  " двухклассный "  манме
137:93   школым тунем пытарен .  революций деч вара сар гыч
137:94   пӧртыл толмекыже , эре калык пашам ышта .  тений адак
137:95   Советыш сайлен улыт .  шольым кызыт Чарлаште тунемеш
137:96   .  мыйымат ачам чылт туныктыдеак коден огыл : 9 ияшем
137:97   годым лишыл школыш куржталаш тӱҥальым .  тудо гыч сайынак
137:98   тунемын омыл гынат , кум ий алас-вулас тунем толашышым
137:99   .  умбаке тунемаш тунам шоналтынат огыл .   " ӱдыръеҥлан
137:100   тиде тунеммат пеш сита , тӱр тӱрлаш , кид пашалан тунемже
137:101   .  покыр лият гын , молан йӧра "  , - манын , авам
137:102   тунеммем чарыш .  тылеч вара ялыште моло ӱдыр-влак
137:103   дене пырля , нимо ойгым шинчыде , 16 ияш мартен кушкым
137:104   .  ты жапыштак пӧръеҥ шинчашке возаш тӱҥальым .  умбакыже
137:105   Веруш , шкат шижат , ӱдыр чонлан келшыше качымарий
137:106   вашке лектеш .  мыят ик ушан мотор марийым уло чон
137:107   дене йӧратышым .  тудын салтаклан кайымешкыже , ик
137:108   идалык наре пеш сай илышна .  вара тудым герман сарыш
137:109   наҥгайышт , мыйже пеш кугу орлыкышко возым .
137:110  - сарыш каен да сусырген толын , я колен дыр ?
137:111  - колымыжо коленак огыл .  ончычшым колымо уверат толын
137:112   ыле .  вара , шуко жап лиймеке , Германий гыч вес увер
137:113   толын - тудо пленыш логалын улмаш .
137:114  - кызытше кушто ?
137:115  - лачшым ом шинче .  мо-гынат , плен гыч пӧртылын ,
137:116   ялыште илаш тӱҥалын огыл ...
137:117  - мутетым лугыч ыштышым , умбакыже ойло , Марина .
137:118  шижат , лудшо йолташем , Марина улмаш .  умбакыже меат
137:119   тудын илышыжым сайын шинчена , садлан ойлымыжым огына
137:120   колышт .  Марина вестӱсемын , вашталтын .  сайын тӱслен
137:121   ончыде , тудым паленат от керт .  ожно тичмаш тылзе
137:122   гай йыргешке чурийже мовала шуйнен .  саҥгаштыже шыман
137:123   вочшо куптыр илышыште шуко орлыкым ужмыжым раш ончыкта
137:124   .  йытыра кап-кылже дене шинча ончалтышыже гына пырчат
137:125   вашталтын огытыл - тоштыж гаяк .  шке тошто могыржымат
137:126   пытарен огыл , ӱмбач онченат , 23 - 24 ий деч коч нигузеат
137:127   пуаш ок лий .  шукыжым вес вургем вашталтен дыр ?
137:128  Овдакин ойлымыж семынак Ведат дечын ойырлымо деч вара
137:129   Марина вес корнышко возо .  ожно изиш тунеммыжат арам
137:130   ыш лий .  шке кумылжылан , поро еҥ полшымылан кӧра
137:131   шинчымашымат шарыш , общественный пашамат ыштыш , Озаҥ
137:132   олашкат тунемаш миен шу .  тыгак алал кумыл дене пеҥгыде
137:133   ой лиеш гын , айдеме кеч-кунамат шке шонымашкыже шуын
137:134   кертеш .  илышыштыже йӱд-кече , ӧрканыде , у корным
137:135   кычалше еҥлан кугу чап !  корныш лекме шагатше поро
137:136   шагат лийже , у корныжо чевер порсын тасма гай тӧр
137:137   лийже !
137:138  3
137:139  московский поезд , кугу ожо гай мӱгырен , Озаҥ вокзал
137:140   деке кож толын шогале .  чыҥгыр-чыҥгыр темын толшо
137:141   вагонла гыч калык шокшо кечын омарта гыч модаш лекше
137:142   мӱкш гай шурген лектеш .  шукышт кидешышт , вачешышт
137:143   тӱрлӧ сондыкым , мешакым нумал лектыт .  ӱдырамаш-влак
137:144   шукыжо изи йочаштым нумалын , вӱден улыт .  ваш-ваш
137:145   кычкыркалат , ойлат , воштылыт .
137:146  калык коклаште ик шырым оласе вургемым чийыше изи ошалге
137:147   ӧрышан рвезе еҥ , воштыр сондыкым нумалын , вокзал
137:148   пӧртыш толын , йырваш ончыштеш .  вокзал гыч олашке лектын
137:149   кайышаш годымжо , тышке толын лекше Марина ден йолташыжым
137:150   ужешат , чурк лийын , ӧрын шогалеш .  шке шинчажлан
137:151   инаныде , керылт онча .  Маринат шинча ончалтышыжым
137:152   шижын , тудын велыш савырна - шинчашт вашлийыт .  Маринан
137:153   шӱргывылышыже ошемеш , йошкарга , могыржылан йӱштын-шокшын
137:154   чучеш .
137:155  - тый кӧ ! . .  Мань ...  Марина отыл ?  - манешат ,
137:156   саде рвезе еҥын кидше гыч воштыр сондык кроп мучышталт
137:157   возеш .
137:158  - мый ...  Сергей !  - кычкыралешат , Марина рвезе пӧръеҥын
137:159   кидшым миен куча , шинчаже йыл-йыл коеш .  ик жап нимомат
137:160   пелештен огыт керт ...
137:161  чынжымак , шым ий годсек ваш ужын-колде , тыгай илыш
137:162   гоч илен лекше еҥ-влакын чоныштлан кузе чучмым содорышто
137:163   нимогай йылме денат каласен от керт ...

138:1  138 кокымшо книга
138:2  тоштым шарнымаш
138:3  1
138:4  ола покшелне ик тыныс урем роштке шуйнен возын .  уремын
138:5   ик мучашыже ола тӱрышкӧ миен лектеш , весыже олан эн
138:6   центральный плоадьышкыже шеҥын пура .  тиде уремын
138:7   шке тӱсшӧ , посна койышыжо уло , тудо ожнысек шке илышыж
138:8   дене ила .  урем чылт изиак огыл гынат , тыште йӱк-йӱан
138:9   , лӱшкымаш пеш виян огеш чуч .  кугу уремла гыч пикшла
138:10   чымалт лекше автомобилят , йоҥгырге-йоҥгырге мӱгырен
138:11   кудалше трамваят тыште поснак эркынрак каят .  южгунам
138:12   урем аҥыште шогышо милиционер нерен колта гын , кудалше
138:13   трамвай гыч тӧрштен волышымат , але вагоным куржын
138:14   поктен шуын кӱзен шичшымат ужаш лиеш .  тыште эртен
138:15   коштшо шофер ден вагон вӱдышӧ-влакышт  " айда йӧра
138:16   , кайыкшылан кӧра мурыжо , уремжылан кӧра койышыжо
138:17   "  манын шонышо гай чучыт .  вара тӱшка калык дене
138:18   лӱшкышӧ кугу уремыш лектат гын , эскере веле - урем
138:19   гоч вончашат от тошт .  оҥай чучеш : айдеме имне олмеш
138:20   парым , электричествым кычкен шинчын гынат , тыгай
138:21   олаште койышланен кудал колтымо ямшык койыш чылтак
138:22   пытен ок керт ала-мо .  урем мучко посна чапле кӱ суртым
138:23   шагал ужат ; пеш шуэн гына кум пачашан пӧрт верештеш
138:24   , шукыжо ик-кок пачашан изирак кӱ пӧрт-влак уледат
138:25   .  тышечын имне дене эртыше еҥ-влакынат , тротуар дене
138:26   коштшо калыкынат шке ойыртем тӱсшӧ уло .  тыште утларакшым
138:27   Марий кундем гыч да Вятке велым толшо ӱштыган тӱшкам
138:28   ужаш лиеш .  чӱчкыдынак , шӱкшырак вургемым чиен ,
138:29   ӱштыш солам чыкен , шкет-коктын я тӱшкан эртыше марий-влакым
138:30   вашлият .  садлан Вятке велыш каяш улам кычалше еҥ
138:31   эре тиде уремыш толеш - тыште нигунамат шканже улам
138:32   муыде ок код .  молан манат гын , тыште кок постоялый
138:33   двор уло .  иктыжым ожнысекак Вӱрзым руш кучыш , тудын
138:34   кудывечыж гыч йӱд-кече  " землякше-влак "  огыт ойырло
138:35   ыле .
138:36  урем велыште ик пачашан акрет годсо лапка кӱ пӧрт лукын
138:37   савырен ыштыме , пӧрт шеҥгелне лавыран кудывече , тушто имне
138:38   шогалтыме леваш , имне курго оптымо изи амбар .  пӧртын
138:39   ик пелыштыже ӱштыган илыме  " общий вер "  , туштак
138:40   , оҥа кыдеж гоч , лавыран чайный .  вес пелыштыже лодак
138:41   гай изи номер-влак .  тышке тыглай кресаньыкше шагал
138:42   пура , утларакшым ялысе  " кооператор "  ден спекулянт-влак
138:43   тиде номерлам айлат , южгунам гына , шулдырак пачерым
138:44   кычалшыла , командировкыш толшо служышыжат тышан мален
138:45   кая .  кечывалым тиде постоялый дворын , моло дене
138:46   таҥастарымаште , посна кугу ойыртемжым ужаш огеш лий
138:47   гын , кастене , йӱдым тудо шке семынже ила .  пелйӱд
138:48   марте общийыштат , номерлаштат йӱк-йӱан лым ок лий
138:49   , аракам йӱыт , мурат , туманлат .  чӱчкыдынак тышке
138:50   тыгыде оласе спекулянт-влак , жулик-влак шара-вура
138:51   сатум кондат , ужалкалат , олталат , оксам шолыштыт
138:52   , орва гыч шӱльӧ мешакым , воз леведме сураным нумал
138:53   каят .  постоялый двор кучышо нунын дене туманлышын
138:54   , нуным поктышын коеш гынат , пале : тыште кид кидым
138:55   мушкеш ,  " землякышт-влак "  Иван Семенычым веле огыл
138:56   , ик тӱшка тыгыде жулик-влакымат пукшен-йӱктен ашнат .
138:57  2
138:58  кас .  постоялый двор кудывечыште шып , леваш йымалне
138:59   шогышо имне-влак гына чарныде кукшо шудым йоҥыжат ,
138:60   да южгунам , имньын вуй рӱзалтымыж годым , шӱй оҥгыржо
138:61   калтиҥ-калтиҥ шокта .  а пӧртыштӧ йырваш йӱк-йӱан :
138:62   теве общийыште ик тӱшка , пеш виян кычкыркален , карт
138:63   дене модеш ; вес тӱшка , ик чал пондашан марий кугыза
138:64   йыр погынен , тудын манеш-манешыжым колыштеш , коклан
138:65   шу-уге воштыл колтат .  южыжо нар  ӱмбак шуҥгалтынат
138:66   , мален кия , тудлан тыште кеч сӱаным ыште , садак
138:67   помыжалтен от керт .  ик лукышто теве , нылытын-визытын
138:68   погынен , Озаҥ аракам авызлен ончат .  пӧлем кӧргӧ
138:69   тамак шикш дене , лавыра гай шыжалтше шакше мут дене
138:70   , адак ала-могай шӱлалташ лийдыме неле ӱпш дене тич
138:71   темын .  номерлаштат йырваш йӱк шергылтеш : теве ик
138:72   вере ваш-ваш удитлен кутырымо кокла гыч шлоп да шлоп
138:73   копа кырыме шокта .  тыште але торгайымаш пеш виян
138:74   кая ; вес вере чарга йӱкан пӧръеҥ татар мурым мучашдыме
138:75   йычмыжеш , теве ала-кушто ӱдырамаш пеш намысдымын воштылеш ...
138:76  коридор мучаште улшо визымше номерыште гына пеш шып
138:77   .  пӧлем покшелне карме амыртен пытарыме электричество
138:78   лампе чӱчкенрак йӱлен кеча .  лампе йымалне улшо ӱстел
138:79   воктене кок рвезе еҥ - пӧръеҥ ден ӱдырамаш - пеш шып
138:80   мутланен шинчат .  кок велым ӱстел ӱмбак кынертен ,
138:81   чӱчкыдынак ваш-ваш шыман ончалын , лым лийде мутланымышт
138:82   гыч пале : нуно коктын пеш кужун уждымо лишыл еҥ улыт
138:83   .  постоялый двор пӧртыштӧ лӱшкышӧ йӱк-йӱан пылышышкышт
138:84   вуйгакак ок пуро , нуно тыште чыла тӱням монденыт .
138:85    нунылан кызыт когыньышт деч моло нимат огеш кӱл .
138:86    теве ӱдырамашыже пеш кутыра , пӧръеҥже , чарныде ,
138:87   йолташыжын чурийышкыже туран ончен , пеш колыштеш .
138:88  -  ... тыге , шыже лавыран корнышто пий гай ярнен , кас
138:89   велеш мӧҥгӧ пӧртыльым .  капкам почын пурымем годымак
138:90   ала-мо чонемлан вурк чучо .  пӧртыш пурен шогальым
138:91   - пычкемыш , нимат огеш кой .  кийыме верышкыже содор
138:92   керылтым ...  саҥгажым ниялтышым - ий гай йӱштӧ .
138:93   тиде годым ава лийшем  " эргыч колыш "  манеш ...
138:94    " Йывуш эргым "  манын магыралтышымат , тушанак йӧралтым
138:95   ...  кушкен киенам , ом шарне .   - ойлышо ӱдырамашын
138:96   вуйжо пӱгырныш , нерже воктен шер пырче гай шинчавӱдшӧ
138:97   , йоген волен , ӱстембак чӱчалте .
138:98  пӧръеҥжат чытен ыш керт , кынел шогале да , йолташыж деч пелке лийын
138:99   , кӱсенже гыч папиросым содор луктын пижыктышат , кум-ныл
138:100   гана пӧлем йыр коштын савырныш .  вара  " эх , орлыкан
138:101   ӱдырамаш "  манын , кугун шӱлалтен , йолташыжын вачышкыже
138:102   кидшым шыман пыштыш .
138:103  изиш шып лиймеке , ӱдырамашыже адак ойлаш тӱҥале :
138:104  - чынак , тудо жап шукертак эртен гынат , йӧршынжӧ нигузеат
138:105   монден ом керт , мыйын ӱмырыштем тылеч неле пагыт лийынат
138:106   огыл дыр .  те , пӧръеҥ-влак , ты шотышто мемнам умылен
138:107   ода керт .  вет парня гай ик изи шочшет ...  калык
138:108   деч лӱдын , вожылын , тудым шке шӱмет йымалне нумал
138:109   коштат , мучашдыме орландарен , шуко вӱрым йоктарен
138:110   , тудо тый дечет шочеш , шуко йӱд ометым коден , изин-кугун
138:111   ончет ...  вара тудо тыге йӧратыме шӱмет деч ойырлыжо
138:112   ...  адак , ситартышлан , тунам мыйын илышемже могай
138:113   ыле : нигӧ лишыл еҥем лийын огыл , нигӧлан шке ойган
138:114   чонем почын ойлаш .  мый шкежат колем , шонышым да
138:115   ала-кузе адак илаш кодым ...   - ойлышын мутшо адак
138:116   кӱрылтӧ , тоштым шарнен , пушкыдо кумылжо тодылто ...
138:117     - ну , йӧра , тудо жап ынде пӧртылдымашын эртен ,
138:118   - изиш лиймеке ӱдырамаш адак ойлаш тӱҥале .   - ынде
138:119   умбакыже колышт .  Йывушемын колымыжо мыланем пеш кугу
138:120   орлыкым кондыш гынат , вес шот дене у корныш лекташ
138:121   корно почылто .   " мом тиде йӧратыдыме ешыште илем
138:122   , йӧсӧ годым чонем паремдаш изи эргымат ынде уке ,
138:123   лучо ойырлем да каем , умбакыже кеч-мо лийже "  манын
138:124   шонаш тӱҥальым .  икана , вичкыж лум вочмеке , ачамыт
138:125   дек унала мийышымат , чыла шонымем шортын-шортын ойлышым .
138:126    ачам , моло годым тошто койышан еҥ , ты ганалан мыйын
138:127   оемлан тореш ыш лий .   " тыге , очыни , ӱдырем , еҥ
138:128   ойла манынат , мом ыштет , илашет тунарак йӧсӧ гын
138:129   , лучо ойырло веле .  чынжымак , ала тугай ешыште от
138:130   лий гын , эргычат ила ыле "  , - мане тудо .
138:131  " туге улде мо , - манеш авамжат , - толжо айда , толжак
138:132   .  тений , ужат , законжат йӧратыдыме марий дене ӧкымеш
138:133   илаш ок кӱштӧ ...  шке шочшем шке дечем нигунамат ок
138:134   уто , уна , Пӧтыремат олаште ила .  Вачинат кеҥежлан
138:135   веле толеш .  Манюшем лиеш гын , шӱмемлан тунарак ок
138:136   чуч , адак кид-йол кандарашат шуко полша .  айда ,
138:137   ачаже , шкак , пырля каен , ойырен тол "  , - манын
138:138   ойла кеч-кунамат шочшылан шӱман авамжат .
138:139  эрлашыжым эрдене ачам дене коктын Купъялыш кудална .
138:140    Ведат ачам дене пырля мийымылан изиш ӧрмӧ гай койо
138:141   гынат , мемнам пеш сай кумыл дене вашлие .  эсогыл
138:142   , моло годым эре вӱд шӱмын койшо , Савлий куват путырак
138:143   шыман коеш : содор чайым шындыш , ӱстембаке иктым-весым
138:144   погаш тӱҥале , шке шолтымо аракамат ик кленчам луктын
138:145   шындыш .
138:146  - йӧра кеч шешкым тольо ...  ала-мо шукырак шога да
138:147   ӧрынам веле , эре вучем , чыла йӱд омемат ок тол .
138:148    мо шке еш шке ешак шол , шонет , чаманет ...  Кори
138:149   туларемжымат ала-могай юмыжо конден .  пе-еш йӧра .
138:150    шукертсек ужмем шуын , шке миен кошташ мыйын ынде
138:151   , шонго еҥын , ӱнар ок шуто ...  уна , тулар , ужгатым
138:152   луштаре , теве тышке , ӱстел коклаш , портыш ӱмбак
138:153   , шич , - тыге ӱэдаш тӱҥале ялгенче кува .
138:154  ончем , ачам нигузе кояшат , нимом пелешташат ӧрын .
138:155    шке шонен толмо пашажланат ӧкынышын койо .  мыят шым
138:156   чыте , шыдем чот лекте .
138:157  - ожнырак тыге кояшет кӱлеш ыле , ынде вараш кодынат
138:158   , - пелештен колтышым мый .
138:159  - ай , мом ойлет , шешке , ожнысым мом пургедаш ...
138:160    илет-илетат , еш коклаште ала-можат лиеш .  чылаж
138:161   годым шоҥгын мутшым вуеш налаш ок лий вет ...
138:162  - йӧра , тыгай мутым мыланем ит ойлышт , таче ачам шуко-шагал
138:163   ондален кертат гын веле , а мый ныл ий коклаште шуко
138:164   ужынам .  паша тыште огыл , а тетла тендан дене мутланышаш
138:165   , ӱчашышаш уке .
138:166  - мом ойлет , шешке ?
138:167  - Марина , мо лийынат ?  - ӧрын пелештыш Ведатат .
138:168  - нимат лийын омыл - ойырлен каяш толынам , ачамат тудланак
138:169   конденам .  кушто кӱшыл клат сравочет , пу-ян !  мый
138:170   шке погем поген лектам , - манам мый .
138:171   - ынде керте койыш !  - кычкыралят , Савли кува , эрдыжым роп перен
138:172   , олымбак волен шинче .  Ведатшат , нимом пелештен
138:173   кертде , ик жап тӱҥшӧ гай шинчыш .  вара кынел шогалят
138:174   , пеш йӧсын ойлаш тӱҥале .
138:175  - Маню , вара кернак ойырлынет мо ?  ынде вара нигузеат
138:176   тӧрлаташ ок лий мо ?  молан тыге ыштет ?  мый шкеже
138:177   тыланет уто-ситым ыштен омылыс , мый тыйым эре йӧратенам ...
138:178  - мый дечем утларакше оксам йӧратенат гынат , йӧра ...
138:179    ситыш , тидын нерген ме тый денет шуко ойлен улына
138:180   .  кондо сравочым !
138:181  - а погетым ом пу гын ?  - кенета шыдешкыш Ведат .
138:182    - ом пу гын , мом ыштет ?   - Маню ӱдырем , ала сӧраседа
138:183   ыле ?  - пелешташ тӧча ачамат .
138:184  - ачий , - кычкыральым мый , - шып лий !  мый кызыт
138:185   нигӧмат ом колышт ...  айда пого нумалаш .  а , тый
138:186   , Ведат , погем от пу гын , вара паша келгышке кая
138:187   .  шинчен лий , мый ынде тошто Маринат омыл - нигӧнат
138:188   кулжо ом лий !
138:189  Ведатат шуко-шагал чыгынешталят , сравочым луктын пуыш
138:190   .  почешемак Савли кува кӱшыл клатыш кӱзыш да уло осал
138:191   койышыжым уэш ончыктыш .  тӱрлӧ семын каргыш , пытарыш
138:192   , кӱчыш .
138:193  терыш пурен шинчын , капка гыч лектын кудалмына годым
138:194   Савли кува адакат лым лийде карга :
138:195  - кайыже , Ведат , кайыже , ойырлыжо !  тыгай пӱтыремпоч
138:196   дене порым ужат мо ?  кайыме корнешыже унчыли шуҥгалтше
138:197   !
138:198  - ну , Марина , ынде мый дечем утлышым , шонет вет ...
138:199    чыте але , иктаж гана вашлийына .  тунам вара мыланем
138:200   ит ӧпкеле .
138:201  тыгай мут дене Ведат ден аваже мемнам ужатышт .
138:202  - оҥай , кузе тидым умылаш ?  Ведатше чынжымак тыйым
138:203   йӧрата улмаш ала-мо ?
138:204  - кӧ шинча , шке семынже ала йӧратат улмаш дыр .  мо-гынат
138:205   , тыге Ведат деч ойырлышым .  тылеч варажым илышем
138:206   чылт вес корныш возо : ик неле омытам шӱем гыч кудашмем
138:207   гай чучо .  первыйракше , сурт коклаште пашам ыштен
138:208   , авамлан полышкаленам , южгунам ачам олмеш чодырашкат
138:209   кудалам ыле .  вет Пӧтыр изай , Йошкар Армий гыч толмекыже
138:210   , мӧҥгыштӧ илен огыл , вик олашке паша ышташ шогалын .
138:211  тиде годым ял у илыш дене илаш тӱҥале : тӱжвак але пеш
138:212   кугунак ок кой гынат , кӧргыштыжӧ шолшо под гай шолеш
138:213   .  кушкын шогышо ӱдыр-рвезе-влак шукышт тунемаш пурышт
138:214   .  нигунам книгам кучыдымо кугыракышт грамотылан тунемыт
138:215   .  южыштын ватышт я марийышт вурсат , каргашат , а
138:216   нуно , тунемшышт-влак , кас еда , изи йоча гай книгам
138:217   , тетрадьым налын , лектын куржыт .  уна , мемнан Сапан
138:218   кугызам шинчет , тудо ынде кудло ийымат вончен дыр
138:219   , а лудаш-возаш тунеме вет .  шинчаже лишычын ок уж
138:220   , да газетым тора гыч , кид мучашке шуен , веле лудын
138:221   шинча .  шужымо ий деч вара калык мланде пашалан ,
138:222   озанлыклан чот пиже .  южо яллаже , кум пасум кудалтен
138:223   , куд пасушко куснышт , клеверым ӱдаш тӱҥальыч .  тидын
138:224   дене пырляк нэп кӱшеш ялысе кулак-влак уэш вуйыштым
138:225   нӧлташ тыршат .  кӱшыл мучаш Васлий Ондри уэш кевытым
138:226   почын шындыш , Овром Метри тоштыж гаяк имне дене торгая
138:227   .  теве тый ялыштак илаш тӱҥалат гын , нунын дене чот
138:228   кучедалаш пижде от керт .  тидым шинчен лий ...
138:229  - Васлий Ондри , манат ...  тудо Купъял Ведатын родыжо
138:230   вет ?
138:231  - э-э ...  но тый тушто шкетын от лий .  тумерыште ӱмажсек
138:232   комсомол ячейкым почмо , Сапан кугызан Миклайже пеш
138:233   пеҥгыде рвезе , тудлан ӱшанаш лиеш .  адак кеҥежым
138:234   Пӧтр изамат мия .  тудо службешак 1918 ийыште партийышке
138:235   пурен .
138:236  - а тыйже кеҥежлан от мий мо ?
138:237  - мием да , мый кунарак кугун полшен кертам ...
138:238  - вара тышке тунемашыже кузе верештыч ?
138:239  - илыш тыге кугун тарваныме годым кузе ӧрдыжеш кодат
138:240   .  Ведат деч ойырлен толмеке , шошымак мыйым ӱдырамаш
138:241   погынымаште делегаткылан сайлышт .  ӱдырамаш коклаште
138:242   пашам шуко ыштышым .  кызытат ӱдырамаш-влак мыйым монден
138:243   огытыл дыр , теве ялыш миет гын , шкак колат .  кодшо
138:244   кеҥежым , отпуск годым , Пӧтр изай мӧҥгӧ толят , икана
138:245   тыге ойла :
138:246  - Манюш , тыге общественный пашашке пижмет тудо пеш
138:247   сай , а умбакыже шкежат тунемаш тӱҥалат гын , утларак
138:248   сай ыле .
138:249  - мыйын вет тунеммемже кугун огыл , кушко пурен кертам
138:250   ?  - мыйже манам .
138:251  - э-эй , пеҥгыде шонымаш гына лийже , ынде тунемаш пураш
138:252   мыланна йыр корно почылтын , - манеш изам .   - шыжымлан
138:253   рабфакыш .  Озаҥ кугырак ола , тушко каяшет возеш ,
138:254   тушто утларак развитийым налын кертат .
138:255  - ай , мый кузе тушко каем , ала пуренжат ом керт ,
138:256   мыйын шинчымашем шагалыс .
138:257  - шыже мартен , шӱжарем , жап шуко уло , яра кокла гыч
138:258   ямдылалташ тӱҥалат ; шольыч теве полша .
138:259  тылеч вара яра кечын да кастене , пашам пытарымеке ,
138:260   тунемаш тӱҥальым .  утларакше математика да руш йылме
138:261   дене ямдылалташ вереште .  а шыжымже тышке изам шкак
138:262   конден кодыш .
138:263  3
138:264  йӱд шуко лийын , олаште трамваят коштмым чарнен .  садлан
138:265   кугу уремыштат йӱк-йӱан кечывалымсе гай ок лӱшкӧ .
138:266    коклан гына вараш кодшо извозщик урем кӱэш имне таганым
138:267   мурыктен кудалеш , адак тротуар дене эртен кайыше еҥ-влак
138:268   шуэракын коедат .  кок еҥ , кид пӱян гыч ваш кучен
138:269   , пеш писын ошкылыт .  тиде Сергей Маринам илыме верышкыже
138:270   ужата .  чернышевский уремыш кӱзен , кум пачашан кугу
138:271   пӧрт деке шумекышт , Марина Сергейлан ойла :
138:272  - теве ме тыште илена ...  ну , чеверын !
138:273  - чеверын , - манешат , Сергей Маринан кидшым чот кормыжта
138:274   , - чеверын , Манюш ...  кушкен ?
138:275  Маринажат шке кидшым Сергейын копаж гыч вашке мучыштарымыже
138:276   ок шу ...  шӱмыштыжӧ ала-мо йӧсын чучын колтыш , но
138:277   Марина тидым ыш палыкте .
138:278  - чеверын ...  кеҥеж марте .  жапет лиеш гын , возо
138:279   , - манын пелештышат , кӱрылтмӧ гай ойырлен , пычкемыш
138:280   омсаш йомо ...
138:281  - ай , ай , Кугергина , как поздно ?  весну , знать
138:282   , почуяла , а ?  рано , рано , - манеш омса воктене
138:283   газетым лудын шинчыше сур пондашан швейцар кугыза .
138:284    шкеже , чоян койын , вуйжым рӱзалта .
138:285  - да , да , весну ...  весну , дедушка !  первый раз
138:286   в жизни почувствовала весну , - манешат , Марина тошкалтыш
138:287   дене кӱшкӧ шулдыран гай чымалтеш .

139:1  139 мӧҥгӧ
139:2  1
139:3  шинчам йымыктен волгалтше луман пасу гочын пытартыш
139:4   теле корно шыҥшале поч гай кадыргылеш .  корно волак
139:5   кок могырышто тер таван дене эре йыгалтше лум янда
139:6   гай ияҥын да кечыйол семын йӱла .  южо вере , олык
139:7   лапыште я шуҥгалтыш лаке пундаште , ужар тӱсан шошо
139:8   вӱдат лектын .  а корно але сай : имне йол волалташ
139:9   тӱҥалын огыл .  теве тудо кугу татар ялышке кадыргыл
139:10   миен пура .  тушеч лектын , адак ял вес могыр тайыл
139:11   дене кӱза да мӱндырнӧ канде тасма гай койшо кугу чодыраш
139:12   лупшалтеш ...
139:13  корно , корно ! . .  молан тый кеч-кунамат каласен моштыдымо
139:14   кугу шижмашым шӱмыштем тарватет ?  молан тый мучашдыме
139:15   порсын ярымет дене мыйым чарныде ончыко шупшат ?  ончыко
139:16   , эре ончыко !  теве тушко , акрет годсо мурыжым эксыде
139:17   мурен шогышо пӱнчер чодырашке .  чодыраште тып-тымык
139:18   , пеш ласка гынат , тышке шуын , мыйын шерем садак
139:19   ок тем .  тый адакат мыйым ончыко ӱжат .  теве тушко
139:20   , чодыра кокла гыч кояш тӱҥалше , ший терке гай волгалт
139:21   шинчыше кумда пасушко , умбаке , нигунам уждымо чапле
139:22   элышке !  эх , корно !  сеҥаш лийдыме виян куатет дене
139:23   мыйым эре шупш !  шупш тый мыйым ӱмырем мучко ончыко
139:24   ! . .  илыш деч темдыме шӱмемлан кечын у элым , чапле
139:25   сӱретым тый поч ! . .
139:26  пӱнчер чодыраште кугорно дене ик терешке кудалеш .
139:27   корно яклакалан кӧра сур алаша йожгемышын йорта .
139:28   лажиҥга терыште , шеҥгек пидме шудо мешак воктек тупын
139:29   эҥертен , кок еҥ шинча .  иктыже - ямшик , шем азямым
139:30   чийыше , йыжве-яжве шуэрак йошкар пондашан марий .
139:31    коклан имньыжым покталта да тошто годсо кужу мурым
139:32   муралта :
139:33  элнет чодырат , кугу-у чодыра-а-ат -
139:34  кечат-пелат йорташ сита-а-а .
139:35  Озаҥ корнет , кужу корне-э-эт -
139:36  лумжат-йӱржат шуко вита ...
139:37  вара адак муро семжым мут деч посна моткоч кужун шуя :
139:38  эх-э-эх , хе-хе-э-э ,
139:39  ай-яй , йо-ой-йой ...
139:40  тыныс чодыра ямщикын мурыжым пеш мӱндыркӧ шергылтара
139:41   , вара , шуко лиймеке , ала-кушеч ты йӱкым чылт вестӱрлемден
139:42   савырен конда :  " ой-йой-йо-о-о ... "   тунам пич
139:43   чодыраш ала-кузе шылын кодшо марийын ойган муро йӱкшӧ
139:44   ваштареш шоктымо гай чучеш .
139:45  весыже - рвезе еҥ , кугу шӱшан тулупыш пӱтыралт шинчынат
139:46   , ала ямщикын мурыжым колыштеш , ала ораж дене шонен
139:47   кая , палашат ок лий .  корнышто вет кеч-кунамат шуко
139:48   шонымаш лектеш да шоналтал каяшыжат пеш сае : чодыра
139:49   тыныс , юж яндар , нигӧ тыланет ок мешае , тер йӱкшӧ
139:50   шонымашетым утыр веле тарвата .  тер йымалне яклака
139:51   корно йогын вӱдла шеҥгек чымалтеш , а вуйышто шонымаш
139:52   чарныде йога ...  корно воктен акрет годсо пӱнчӧ-влак
139:53   кугун шоналтен колтышо айдеме гай шып шоген кодыт ,
139:54   уш-акылыште ожно лийше илыш сӱрет-влак тыгак каен эртат
139:55   .  корнышто чыла лектеш , уло илышет шинча ончылнет
139:56   радам дене эрта .  илышыште лийше экшыкет , кенета
139:57   толын , шӱметым чывышта , а сай койышет , пашаште шарналтын
139:58   , кумылетым нӧлталеш .  эртышым веле огыл , ончык кайышашымат
139:59   вуй чарныде кычалеш : илыш нерген , кучен ыштышаш паша
139:60   нерген чапле деч чапле тӱрлӧ планым ышта .  айдеме
139:61   вет тугай - мо уло дене нигунамат тудын шерже ок тем
139:62   .  тудо эре ончык онча , чарныде ончылно сайым вуча
139:63   .  лач тыштак шкаланже илышын оҥайжым муэш .
139:64  2
139:65  - туге манат , Сергей родо , рвезе кап-кыл дене шуко
139:66   ужаш верештын ?  - кенета кужу мурыжым кӱрлын , йолташыж
139:67   велыш савырнен , ямщик йодеш .
139:68  - а-а ?
139:69  - туге гын , тыланет рвезынек шуко йӱштӧ-шокшым ужаш
139:70   верештын , манат ?
139:71  - э-э , верештын , Лаври чӱчӱ , шуко верештын .
139:72  - тиде уто-сите огыл .   " кийыше кӱ мокаҥеш , коштшо
139:73   кӱ ягылга "  маныт .  ужын коштшо еҥым мый пеш пагалем
139:74   .  тудым коҥга ӱмбал пырыс дене таҥастараш ок лий .
139:75  - кызытсе пагытыште чылт ужын коштдымо шагал вет .
139:76   мыйын гаемже шуко уло .
139:77  - саман тугай , Сергей родо , саман туга-ай .  мый теве
139:78   кугырак-влак дечат шуко колынам , шкет орам дене шоненам
139:79   : илыш эре тыгак иктӧр тыныс эҥер гай йоген шоген огыл
139:80   .  тӱняште эре вашталтыш лиеш ...  илыш йыжыҥан .
139:81   меат кызыт тыгай йыжыҥ саманыште илена ала-мо .
139:82  - чыным ойлет , Лаври чӱчӱ .  тыге илыш вашталтме йыжыҥым
139:83   ме революций манына .  вара тыйын оетлан тудым гына
139:84   ешараш кӱлеш :  " йыжыҥ "  ден  " йыжыҥ "  гына икгай
139:85   огыт лий .  чынжымак , ожнат калык тарванен , ожнат
139:86   революций лийын , но тунам илышыште озаланен шогышо
139:87   тӱшка веле вашталтын , а оза ден кул шот пытен огыл
139:88   .  а мемнан революций тыгай тӧрсырым пытараш ыштыме
139:89   .  тудын тӱҥ пашаже - пӱтынь илышым вестӱрлемден ,
139:90   уэмден ыштымаште .
139:91  - тидыжым мый але рашак ом умыло .  еҥ кокласе тӧрсырат
139:92   чылтак пытыме гай огеш чуч .  теве , уна , ялыште адак
139:93   тошто гаяк поян-влак атыланаш тӱҥальыч .
139:94  - тидат чын .  ме кызыт нэп жапыште илена .  тиде пагытым
139:95   нигузе кораҥ каяш ок лий : тиддеч посна кужун сар шогымо
139:96   дене шолдыргышо озанлыкнам кенета нӧлтал колташ огеш
139:97   лий , моло йӧн уке .
139:98  - а кузе шонет тый : тиде - тошто илышышке пӧртылмӧ
139:99   ок лий гын ?
139:100  - уке шол , Лаври чӱчӱ , тиде , чакналтен , у корныш
139:101   чымалташ ямдылалтме веле ...  тиде шотым але кызыт
139:102   шукыштак огыт умыло .
139:103  - ну , тидыжым мыят але сайын умылен ом керт , а тыге
139:104   гын , вет ончыко шуко але вашталтыш лийшаш .
139:105  - лийшаш , кугу вашталтыш лийшаш .  теве ялысе илышым
139:106   налаш гын , тушто але сайынжак пашалан пижмат огыл
139:107   , манеш лиеш .  кызыт ямдылалтме пагыт веле кая .
139:108   ончылнына кугу паша , шуко кучедалмаш лийшашлык .
139:109   теве тый ялысе кулак-влак нерген ойлышыч , нуно , очыни
139:110   , мемнан корно гыч сай кумыл дене огыт кораҥ , а ,
139:111   нуным кораҥдыде , шемер кресаньык йорлылык гычат ок
139:112   утло , у илышымат ыштен ок керт .
139:113  - тугай-могай , манат , а мый ынде  " илыш ик тӱрлӧ
139:114   корныш ойыртемын возаш тӱҥалеш "  шонем ыле .  да-а
139:115   ...  илена гын , ужына ынде .   - тыге манят , ямщик
139:116   кугыза ик жаплан шыпланыш да кӱсен гыч чылымжым луктын
139:117   пижыктыш .  шкеже ала-мом шоналтышын коеш .  вара тамак
139:118   шикш дене пырля вуеш пӱтырнышӧ шонымашымат кидше дене
139:119   ӧрдыжкӧ покталтышат , адак Сергей велыш савырнен пелешта
139:120   :  - тыйын ужмет-колмет шуко уло .  от ӧркане гын ,
139:121   ала мутланен каена ыле .  тыгеже корно кужун ок чуч
139:122   .  ужат , кок сарыштат коштынам , манат , вес кугыжанышкат
139:123   шуынат .  мый шкеже , Озаҥ деч умбакыже шуалтын огыл
139:124   гынат , еҥын ойлымыжым колышташ пеш йӧратем .
139:125  Сергеят шудо мешак воктен сайын тӧрланен шинчат , ойлаш
139:126   тӱҥале :
139:127  - мый , Лаври чӱчӱ , ожнысо илышем нерген тыланег кугун
139:128   ом ойло , тый шкат ялысе илышым пеш сайын шинчет .
139:129    йорло илышеш шочын-кушкынам , изинек авам деч тулыкеш
139:130   кодынам - орлык шуко логалын .  тынемаш тӧчышым - мучко
139:131   шукташ ыш лий , ялыштак илен эртараш вереште .
139:132  Герман сар жап .  рвезе калыкым оранек салтакыш наҥгаен
139:133   пытарышт ; тушечынже сусырген толыт , я йӧршешак вуйыштым
139:134   йомдарат .  мыйын Йыван изамат тыгак 1914 ийыштак кайыш
139:135   да йомо .  варажым мыланемат черет шуо .  латиндеш
139:136   ияш нӧргӧ рвезым службыш нальыч , кум тылзе Пермь олаште
139:137   туныктыштат - вик фронтыш , Польшыш .  рвезе ораде
139:138   : нимом умылымо шот уке .  ик могырым , ала-мо лӱдмӧ
139:139   гаяк чучеш ; вес могырым , оҥай , чыла ужмо шуэш .
139:140  тиде годым кугыжам лукмо увер шоктыш .   " сар ынде
139:141   вашке чарна "  маныт , а мемнам садак фронтыш наҥгаят
139:142   .  Луцк олашке поезд дене миен лекна .   " фронтыш
139:143   тора огыл , кудло меҥге веле лиеш "  , - шокта салтак-влак
139:144   коклаште .  поезд гыч волышнат , колам : ала-кушто
139:145   , мӱндырнӧ , кӱдырчӧ йӱк шокта , а пыл гын , лапчыкат
139:146   уке .   " артиллерий , лӱйылтыт ... "  - шокта адак
139:147   йырем .  арня наре Луцкышто шогышнат , эскерем : ала-мо
139:148   офицер-влак мыланна пеш шыма лияш тӱҥальыч .  кугыжам
139:149   лукмо деч вара ик жаплан лывыжген кайыштат , варажым
139:150   садакшак нимолан огыт шотло ыле .  кызыт гын адак сайын
139:151   кояш тӧчат , утыжым огыт вурседыл .
139:152  " мо тиде тыгай ? "  - йодына ме шинчышырак йолташна-влак
139:153   деч .
139:154  " ода шиж мо , ужат , почыштым ишаш тӱҥальыч .  нуно
139:155   шке салтакышт деч немыч дечат утларак лӱдытыс "  ,
139:156   - маныт .
139:157  эскерена , кочкыш-йӱышат изиш саемаш тӱҥале .   " айда
139:158   чотрак кочса "  , - маныт , фронт илышым шинчышышт
139:159   .   - уна , шӱшкылшаш сӧсна гай пукшынешт ...  моланже
139:160   пале - пушкылан шылым ямдылат "  .  тыгай мутым колатат
139:161   , могырлан шыр чучеш да адак эрта , тӱшкаште кеч-могай
139:162   йӧсат каньыле .
139:163  ик кечын эрдене смотр лие .  сукарам , консервым пуышт
139:164   .   " кызыт тидым кочман огыл "  , - маныт .   " ну
139:165   , братва , таче йӱдым мемнам прогулкыш наҥгайынешт
139:166   , ямде лийза , - манеш мемнан взводысо ик мыскараче
139:167   салтак .   - прогулкыш , да вет немка дене .  обязательно
139:168   мотор немка дене ...  ха-ха-ха ! . . "
139:169  чынжымак , кастене , пычкемышалт шумеке , боевой снаряженье
139:170   дене фронт велыш тарванышна .  шошо , май тылзе .
139:171   йӱд кужу огыл .  йӱдвошт ошкылына , кечывалым чодыраште
139:172   , садерыште , шылын киена .  кастене адак ончыко .
139:173    фронт велыште орудий йӱк мӱгыра .  йӱдым ракета-влак
139:174    " юмын сар "  гай волгалт-волгалт колтат , прожектор
139:175   пычкемышым тул кердыж дене пӱчкеш .  шучко .  салтак-влак
139:176   пеш серьезнын койыт , ваш-ваш утыр лишемыт , пагалат .
139:177  икана кечывал жаплан ала-кушто аэроплан йӱк шокташ тӱҥале
139:178   .  ме кӱшкӧ ончыштына : кече ояр гынат , нимомат огына
139:179   уж .  кенета лишнак орудий мӱгыраш тӱҥале :  " немыч
139:180   , немыч ! . . "  - маныт .  кӱшнӧ , пыл коштмо тураште
139:181   , ош кугу мече гай пыл комыляка койылалтыш .  икте
139:182   ... весе ... кумшо ...  нине  " мече "  коклаште ош
139:183   вараш гай аэроплан кече волгыдеш йылгыжалтыш да пеш
139:184   писын фронт велыш чымалте .  тудын йыр ош комыляка-влак
139:185   пӧрдыт : ончылно , шеҥгелне , ӧрдыжтӧ .  тиде зенитка
139:186   дене немыч разведчикым кушкедыт , нигузе логалтен огыт
139:187   керт .  тыге ме позицийыш миен лекна .
139:188  икана йӱдым наступленийыш кайышна .  чодыра воктен пеш
139:189   шып каяш тӧчена .  чодыражым чодыра манашат ок лий
139:190   , шолем кырен кодымо уржа пасу гай коеш , шогышо пушеҥгыже
139:191   шагал кодын , улыжынат лышташыже веле огыл , укшлажат
139:192   шагал .
139:193  верын-верын агун вынем гай снаряд кӱнчымӧ лаке верештеш
139:194   .  фронт лишнак .  мемнан артиллерий чарныде лӱйылтеш
139:195   , наступаяш ямдыла .  бу-у-у !  бб-у-у ! мӱгыралта
139:196   , вара , ала-кушко мӱндыркӧ миен , а-а-аах , а-а-ах
139:197   ! пудештеш .  ваштарешышт немыч снаряд-влак мландым
139:198   савырен кудалтышаш гай лӱҥгыктен пудештылыт .  тудын
139:199   коклаштак ончылно нулго оргаж пудештме гай пычал йӱк
139:200   шокта , пулемет шелыштеш .  йӱк-йӱан мучашдыме : ваш-ваш
139:201   ойлымымат колаш ок лий .  южышто шикшпурак тӱтан шога
139:202   - шӱлашат неле .  эр волгыдо чылимули кояш тӱҥале .
139:203    чодыранер пытышат , ме , корем дене кадыргылын , окоп
139:204   радамыш миен лекна .  окоп шыгыр , лавыран , йол йымалне
139:205   южо вере пулвуй даҥыт вӱд .  окопышто калык куткыла
139:206   коеш .  мемнан полкым тышан ышт кодо , ход сообщений
139:207   дене умбаке , ончыл линийыш , наҥгайышт .  тыште салтак-влак
139:208   туддечат шуко , ваче ден ваче ваш логалын шогена .
139:209    кенета вуй ӱмбалнак шрапнель пудеште , мемнан взводышто
139:210   ик салтак колыш , кумыт сусыргыш , нуным санитар-влак
139:211   шеҥгеке луктыч .
139:212  - Сережа , - манеш шкенан отделенийысе лишыл йолташем
139:213   , моло годым пеш мурызо украинец савчук , - ынде мо
139:214   лиеш ?  тышан пытена вет ...
139:215  мый тудым нигунам ожно уждымо гай тӱслен ончальымат
139:216   , чылт ӧрым .  йолташемын чурийже кагаз лаштык гай
139:217   ошемын , шинчаже гына ала-могай лӱдшӧ тул дене ӧрмалген
139:218   йӱла .  тудат ала-молан мыйым ӧрын онча .  молым ончальым
139:219   , молат чылт шотан айдеме гай огыт кой : икте тыгак
139:220   ошемын , весе вӱр чӱчалтыш гай йошкарген , кумшо какарген
139:221   да шинчаже йӱшӧ еҥын гай йылгыжеш .  отделений командирна
139:222   да адак кок-кум салтак гына ласкаракын койыт , пале
139:223   : нуно тыгайым первый гана веле огыт уж .  мыйын тунам
139:224   кузе чучмым кызыт гын нигузе каласенат ом мошто .
139:225   иктым гына шарнем : айдемын тунам шижмашыже нӱшкемеш
139:226   , тоштым , тыглай илыш годсым , шонымо йӧршын пыта
139:227   .  ик шонымаш гына вуйышто вӱрж гай пӧрдеш :  " кунам
139:228   ынде , кунам гын ? "   неприятель снаряд толеш - лап
139:229   лият , туртат ...  окоп гоч эртен каен , шеҥгелне пудештеш
139:230   - салтак-влак южышт воштыл колтат .  иктажыже эше ӱмбачын
139:231   шакше мут денат ужата :  " эх , бога мать ... пронесло
139:232   ! "   сайын колыштат гын , мутыштыжо весе шокта :
139:233   " эх , кодым вет , кызытеш чонан кодым "  .  салтакын
139:234   воктеныжак йолташыже йӧралтеш , тудо содор гына ончалеш
139:235   да тупынь савырна - колышым ужмыжо ок шу .  очыни ,
139:236   илымыже шуэш айдемын , тыгай годым илымыжак моткоч
139:237   шуэш .  чылт арам колышашыж гай чучеш .  да вет тунам
139:238   арамак рвезе калык пытен .
139:239  мый , Лаври чӱчӱ , варажым граждан сарыштат коштынам
139:240   , туштат айдемын койышыжым эскеренам , сусыргышымат
139:241   , колышымат шуко ужынам .  икте мыланем кызыт раш пале
139:242   : айдеме шке пашажлан пеҥгыдын инана гын , молан верчын
139:243   кучедалмыжым келгын умыла гын , тунам тудо чылт вес
139:244   тӱрлӧ лиеш , колашат вес семын кола .  тунам тушман
139:245   велыш колтымо пуляжат тыглай пуля гына огеш лий : кажне
139:246   пуляж йыр шке кӧргӧ шыдыжым тул йып гай пӱтырен колта
139:247   ; кажне атакыш лекмыж годым тушман ӱмбак янлыкым поктышо
139:248   охотник гай керылтеш .  тыгай годым айдемын лӱдмашыжым
139:249   шыдыже леведеш .  тыгай салтакан армийым сеҥаш ок лий
139:250   .  мый тидым шкенан Йошкар Армийыште раш ужым .  а тунам
139:251   , герман сар годым , лӱдмаш да  " арам пытем "  манын
139:252   шонымаш чыла левед шоген .  моланже пале :  " пушкылык
139:253   шыл "  , тылеч моло семын шоненжат ок мошто .   " да
139:254   , Василь , - манам Савчук йолташемлан , - тышечын утлаш
139:255   йӧсӧ , я сусыргет , я теве Фомин гай йӧршын ... "
139:256   -  " а тый лӱдат ? "  - изи рвезе гай адак йолташем
139:257   йодеш .
139:258  мый нимом пелештен шым шукто -  " окоп гыч лекташ !
139:259   ончыко ! "  команде шоктыш .  ме лишыл йолташ-влак
139:260   дене ваш-ваш ончална - нигӧат ок лек ...  мом ышташ
139:261   ?  шинчена - лекташ кӱлеш , лекде ок лий , но могыр
139:262   окопеш вакш кӱ дене пызырыктыме гай пызырна , тарванаш
139:263   путырак неле .  ончем , взводныйна тӧрштен лекте ,
139:264   почешышт отделеный-влак .   " ну , братцы , вылезай
139:265   ! "  - кычкырат .  моло салтак-влакат лектедаш тӱҥальыч
139:266   , мыят почешышт .
139:267  " Сережа , коктын пырлярак лийына "  , - пылышемлан
139:268   шоктыш Савчукын йӱкшӧ .
139:269  команда почеш куржына-куржынат , иктаж мӧдывуй гай чоҥга
139:270   воктен оҥа гай лап пурен возына .  ожно тылыйте мемнам
139:271   туныктымышт годым командир-влак вуйнам темден коштыт
139:272   ыле , а кызыт гын вуй шке мланде воктен лакем пурышаш
139:273   гай пызырна .  ӱмбачна пуля чарныде шӱшка : немыч пулемет
139:274   дене кушкедеш , коклан шрапнель дене шолем гай йӱрыкта .
139:275  салтак-влак карме гай велыт .  йӧнан верыш возын гына
139:276   шуат , адак ончык куржаш команда .  кынелалтен , лап
139:277   лийын куржшемла , ончык ончалам - нимат огеш кой ,
139:278   тӱтан гане шога .  йӧнан чоҥгам муын , лап возын гына
139:279   шуктышым , шеҥгелнем  " Сережа ! "  шоктыш .  савырнен
139:280   ончальым - Савчук , кидше гыч винтовкым мучыштарен
139:281   , изиш тайнышт шогышат , кумык керылте ...
139:282  " Василь , Василь , тикай сюда !  оце добре место ...
139:283    шо у тоби "  - кычкырем .  ала-мо кӧргыштем кӱрылтӧ
139:284   - пуля , немыч , лӱдмаш чылт пытыш , айдемым йӧратыме
139:285   ик жаплан чыла леведе .  содор йолташем дек нушкам
139:286   :  " Василь , кынел ! "  манын , шокшыж гыч шупшыльым
139:287   , ок тарване .  вуйжым нӧлталын , чурийышкыже ончальым
139:288   ...  яндар шара шинчаже тугак ӧрын онча да ок тарване
139:289   , ик торешан кылмен .  пеле каралтше умшаж гыч чевер
139:290   вӱр шоҥешталтын лектеш , кум ончыл пӱйжӧ огеш кой .
139:291    вийкыж тӱрвыжӧ какарген да вӱран лавыра дене амырген
139:292   пытен .  тиде годым ала-молан Савчукын мурыжо ушышкем
139:293   толын пурыш :
139:294  засвистали казаченки
139:295  в поход с полуночи ,
139:296  заплакала моя Марусенька
139:297  свои ясны очи ...
139:298  тунамак шыргыж воштылшо мотор украинкан тӱсыжӧ волгенче
139:299   гай каен эртыш .  ожно ойлымына семын гимнастерка кӱсенже
139:300   гыч Савчукын шке картычкыжым луктын нальым .  картычкын
139:301   тупешыже возымо :  " шергакан авамлан , йӧратыше эргыж
139:302   деч "  .
139:303  " эх , Василь , Василь ... "  - маньым да логарем ала-можо
139:304   шӱлалташ лийдымын ишыш .  шинчажым кумыктен , упшыжым
139:305   сайын упшалтен пыштышымат , ончыко нушкам .   " сар
139:306   ... шучко сар !  кунар тыгаяк , илаш гына тӱҥалше ,
139:307   нӧргӧ рвезе калык тыге арам пыта .  кунар пушкыдо кумылан
139:308   ава , чинче падыраш гай изи эргыжым шинчашкыже кечын
139:309   темдымын ончен , вӱчкен-вӱчкен куштышо ава , тышан
139:310   шке пытартыш ӱшанжым йомдара .  да ок шинче вет , нигунамат
139:311   ок уж кушан тудын изи Вачиже ужар вуйжым пыштен .
139:312   шинча гын , иктаж гана муэш гын , кеч шӱгар ӱмбакыже
139:313   соптыртатен мия ыле , кочо шинчавӱдшӧ дене эргыж вочмо
139:314   иле мландым мушкеш ыле .  но ок уж нигунам , огешат
139:315   кол .  а кунар тыгыде икшыве ачаж деч посна тулыкеш
139:316   кодын .  ӱмырышт мучко нуно сарыш каен йомшо ачаштым
139:317   шарнаш тӧчен коштыт , но огыт керт , пеш изи кодын
139:318   улыт , я ачаштын тӱсыжым омеш ужмо гай веле шарнат
139:319   ...  молан тиде тыге ?  кӧн верчын ? . . "   верышкем
139:320   миен возымат , тыгай шонымаш вуйыштем пӧрдеш , да тиде
139:321   шонымаш дене пырляк ала-кушечын , шӱм пундашем гыч
139:322   , шыде тарваныш .  тарваныш шыде , кушкеш , шарла ,
139:323   кугу мардеж годым кугу теҥыз вӱд толкын лупшымо гай
139:324   талышна .  мучашдыме вийым , тоштмашым айдеме чонышто
139:325   тарвата , пӱтынь тӱням сӱмырен кертшаш гай чучеш ...
139:326  - вперед !  в атаку !  ур-ра-а !  - шергылте команда
139:327   йӱк .
139:328  мыят , шкемым шижде , моло дене пырля тӧрштен кынельымат
139:329   , винтовкем ончык виктен , немыч окоп велыш куржам
139:330   ...  ончыл окоп радамыш миен лекна , ончена - тушто
139:331   ик еҥат ок кой , колен кийышат пеш шагал .  окоп мемнан
139:332   гай огыл , пеш чаплын ыштыме , вуйге цемент дене велен
139:333   пытарыме .  южо вере вуйге кырт-карт салтак ӱзгар гына
139:334   киен кодын , моло нимат уке .
139:335  - ага-а , удрали , черти !   - так их ... мать !  -
139:336   шокта салтак коклаште .  первый линий гыч второйыш
139:337   тыгак урам кычкырен миен лекна .  немыч-влак тувечат
139:338   куржын улыт .  командир-влак пеш куанышын койыт .
139:339  кенета  " фронт пурла велым кӱрльӧ "  манме увер шоктыш .
139:340  ме чылт ӧрна : кузе туге ?
139:341  - мом ышташ , господин поручик ?  ынде кузе лийман ,
139:342   чакныман мо ?  - йодыт салтак-влак ротный командир
139:343   деч .
139:344  - не ваше дело !  командир полка приказал держаться
139:345   ...  без разговоров !  - шокта тудын шыде йӱкшӧ ...
139:346  - как это не наше дело ?
139:347  - кто будет сдыхать ...
139:348  - сволочи , завели в ловушку ! . .  - кычкырат лӱддымырак
139:349   тошто салтакышт .
139:350  - что это - бунт ?  молча-ать !  - адак шергылтеш ротныйын
139:351   йӱкшӧ .
139:352  - смотрите , братцы , кавалерия ... немецкая ,  - ӧрын
139:353   пелештыш мемнан отделеный , - ну , пропали , нас окружают .
139:354  салтак-влак пеш лӱшкаш тӱҥальыч .  ротный командират
139:355   бинокльжо дене немыч велыш ончалят , ӧрын ойла :
139:356  - на самом деле ...  черт знает , что такое .  по неприятельской
139:357   кавале-рии ... ого-о-нь !  - манят , полк командир
139:358   деке куржо .
139:359  ме лӱйкалена , а немыч-влак ваштарешна колонна дене
139:360   толыт , кавалерийышт ӧрдыж гыч авыра .  кенета ала-кӧ
139:361   кычкырале :
139:362  - эй , глядите , офицерье наше удирает !
139:363  чынжымак , шеҥгекына ончална - полк командир да тудын
139:364   дене пырля иктаж лу офицер яраимньын мӧҥгеш чакнен
139:365   кудалыт .
139:366  - соволочи-и !
139:367  - гады проклятые ! . .
139:368  - преда-а-тели ! . .  свои шкуры спасают , а салдаты
139:369   - пропадай !  - салтак-влак путырак шыдешкен кычкырат .
139:370  воктенем ала-кӧ пычал затворым шыр-гор мурыктыш .  ончальым
139:371   - Вавилов , мемнан взводысо илалшырак салтак ( ожныжым
139:372   тудо Урал заводысо пашазе улмаш ) , шылын кудалше офицер-влакын
139:373   тупышкышт пудештарен колтыш .   " что зенки-то вытаращил
139:374   ?  возьми их , сволочей , на мушку "  , - мане мыланем
139:375   .  мыят , тымартен немыч велыш лӱен шогылтшо , кенета
139:376   савырнышым да шылын кудалше офицер-влакым шелышташ
139:377   тӱҥальым .  ик офицер , кидшым кок велыш шарен , имне
139:378   шеҥгек керылте , молыжо кудал утлыш .
139:379  - братцы , немычым ида лӱй .  сыратеда веле ...  кышкыза
139:380   винтовкыдам , пленыш каяшна верештеш , - манешат ,
139:381   мемнан отделеныйна , кӱсенже гыч ош шовычым руалтен
139:382   , окоп гыч куржын лекте .  меат винтовкынам шыжыктышна
139:383   да кӧ нершовычым рӱзен , кӧ тыглаяк кӱшкӧ кидым нӧлтен
139:384   лектын шогална .
139:385  немыч-влак , ала-мом шке семынышт кычкыркален , штыкым
139:386   виктен , пеш шыдын койын , куржын толыт .
139:387  - камрад !  камрад !  в плен мы сдаемся , в плен !
139:388   - кычкыркалат мемнан салтак-влак .
139:389  ончычын куржын толшо немыч-влак кидым нӧлтен шогышымак
139:390   3 - 4 еҥым штык дене шуралтышт .  ончем , ик кугу капан
139:391   немыч салтак лач ӱмбакемак толеш .  каска йымач шинчаже
139:392   шучкын йӱла ...   " ынде пытышым "  манын шоналтен
139:393   гына шуктышым , кенета чор-рик шӱшкалтыме шоктыш .
139:394    тыманмеш мыйым штык вуйыш налын колтышаш немыч салтакем
139:395   пычал прикладшым савырыш да вачем гыч шелын пуыш .
139:396  - рус ... цуккер , цуккер !  - шокта .  нимом умылен
139:397   ом мошто , ынде тиде сукарам йодеш дыр , шонем .  мешак
139:398   пундашеш кодшо сукарам пуынем , ок нал .  адакат  "
139:399   цуккер , цуккер "  шокта .  вара шкежак вещевой мешакем
139:400   руалтышат , тушечын сакырым луктын нале .  изиш лият
139:401   , команда шоктыш :
139:402  - рус , стройся !
139:403  стройыш шогална .  мемнам ончалаш сын уке : вургем шӱкшӧ
139:404   , южыштын шинельыштат уке , южыжын фуражкыже ала-кушан
139:405   киен кодын , весын кем пундаш тӧргалтын .  тыгай сырве-сорво
139:406   чийыше пленный-влакым конвой дене вольык кӱтӱ гай поктен
139:407   наҥгайышт .  иктаж лу меҥге наре кайымекына , чодырашке
139:408   шуна .  тушто , чодыра покшелне , польский фольварк
139:409   коеш .  миен лекнат , ӧрна : тыште руш пленный-влак
139:410   нимучашдыме темыныт , а умбачын чарныдеак тӱшкан-тӱшкан
139:411   конден шогат .  кондымо тӱшка гыч ала-могай пленный-влакым
139:412   ойырен луктытат , тушанак уло пленный кашак ончылан
139:413   шогалтен лӱят .  нуно , очыни , пленыш верештмышт годым
139:414   кредал тӧчен улыт дыр .
139:415  вара чыла пленный-влакым ожно шӱшкылшаш вольыклан ыштыме
139:416   бойня кудывечыш поктен пуртыштат , йыр часовойым шогалтыльыч
139:417   .  ме тышан ик йӱдым эртарышна .  йӱдым йӱштӧ , пленный-влак
139:418   кылмен улыт : вашваш сӧсна игыла пызырген ыраш тӧчен
139:419   кият , южышт кынел шогалытат , ыраш тӧчен тӧрштылыт
139:420   .  ме кумытын лишыл йолташ улына : мый , саде Вавилов
139:421   да адак ик шкенан вел татар .  кумылянна кок шинельна
139:422   уло .
139:423  эрлашыжым эрдене пленный кокла гыч офицер-влакым ойырен
139:424   нальычат , мемнам адак 18 меҥге наре ошкылтышт .  чыланат
139:425   шужен , ярнен улына , кочкаш шӱраш пырчымат огыт пу
139:426   .  ала-могай изирак олашке шуна , олаште ик еҥат кодын
139:427   огыл .  мемнам тышан ышт шогалте , ола ӧрдыж фольваркыш
139:428   намиен , кугу вольык вӱташ петырышт .  тушто кок кече
139:429   йӱде-кочде кийышна .  варажым шужен колен пытыме деч
139:430   изишак пареҥгым пуаш тӱҥальыч .  икана мемнан деке
139:431   рушла моштышо немыч тольо да  " тендам пашашке наҥгаят
139:432   , тушто пукшаш тӱҥалыт "  манын ойла .  мемнам 300
139:433   еҥ дене командыш шеледышт да сар годым шалатыме кӱварым
139:434   олмыкташ поктен наҥгайышт .  шужен ярныше пленный-влак
139:435   вӱд гыч неле тумо пырням луктеден нумалыт , кӱварлан
139:436   свай меҥгым кырат , южышт ярнен йӧрлытат , шуко-шагал
139:437   пӧрдал кият да тушанак колат .  шуко тыге колышо лие
139:438   .  кочкаш пареҥге да вишкыде пурса шӱр .  тылзе утла
139:439   тыге тӱрлӧ пашаште толаштарышт .
139:440  кеҥежым , июль тылзыште , мемнам Германийыш наҥгайышт
139:441   .  польша гыч эртышыла , шуко олаште лияш логале .
139:442    фронт лишнысе ола-влак чылт пустаҥыныт , южо олаштыже
139:443   калык вуйгакат огеш кой , оласе суртшат пелыже утла
139:444   шаланен пытен .  фронт деч торалгыме семын чыла вестӱрлемеш
139:445   : олалаште калык утларак коеш , яллаштат пасу пашалан
139:446   лекше кресаньыкым ужаш лиеш .  тыге мемнам Тухив лӱман
139:447   олашке намиен шуктышт .  тушто , ола ӧрдыжтӧ , пленный-влакын
139:448   лагерьышт улмаш .  калык мучашдыме шуко погынен : руш
139:449   , француз , англичан , румын , серб .  чылаже 40 тӱжем
139:450   наре ыле .  тыште адак тылзе утла илышна , кочкаш вишкыде
139:451   шӱр ден пел кремга киндым пуаш тӱҥальыч .  тыште илымына
139:452   годым пашам ышт ыштыкте , мемнан ик паша гына ыле -
139:453   колышо-влакым тояш .  кече еда пленный кокла гыч тӱрлӧ
139:454   чер дене да шужен-ярнен 100 - 150 еҥ кола ыле .  шуко
139:455   рвезе калык тышан пытыш .
139:456  ме кумытын йолташем-влак дене пырля илышна .  кастене
139:457   баракыш толын возынат , тӱрлым кутыркалена .  шукыжым
139:458   сар чарныме нерген , мӧҥгысӧ илыш нерген .   " сар
139:459   чарныде ок керт , сар дене калыкын шерже пеш темын
139:460   "  манеш ыле мыланна Вавилов .  вара эре шкаланже шке
139:461   ӧпкелен ойла ыле :  " мыйжат , старый дурак , тымарте
139:462   немыч дене сарым ыштыде ок лий шонем ыле .  йолташем-влак
139:463   мыланем шуко ойлен улыт :  " Вавилов , паша вет немычыште
139:464   огыл , сар капиталист , помещик-влаклан верчын тарванен
139:465   , садлан нуным пытараш кӱлеш "  маныт ыле .  чыным
139:466   ойлат улмаш , мый утларакшым тидым пленыш верештмына
139:467   годым умылышым .  у-у , сволоч кашак , мый Российыш
139:468   пӧртылам гын , ынде тугай дурак ом лий "  .  вара шке
139:469   илышыж нерген ойла ыле .  тудо шочын кресаньык улмаш
139:470   .  1912 ийыште соптыргышо озанлыкшым кудалтенат , Мотовиловын
139:471   заводышкыжо пашазылан пурен . ешыже кызытат туштак ила
139:472   .  1915 ийыште сарыш кайымыж годым ватыже кум тыгыде
139:473   шочшо дене кодын .  тыглайже Вавилов пеш сай кумылан
139:474   еҥ ыле : ме тудын дене изак-шоляк гай келшышна .
139:475  варажым мемнам ялыш колташ тӱҥальыч .  ме адакат саде
139:476   Вавилов дене пырляк логална .  когылянна ик сусыргышо
139:477   немыч салтакым часовойлан пуыштат , колтышт .  ик сутка
139:478   наре поезд дене кайышна .  часовой дене кидым ончыктылын
139:479   да монь ойлаш тӧчена .  тудо , шкежат сареш сусыргышо
139:480   , мыланна пеш сай ыле : кочкаш пукша , папиросым шупшыкта
139:481   .   " ин Русланд ист революцин , бай инс аух бальд
139:482   ...  шлюс дем криг .  конец война ...   ... гут ! "
139:483     тыге йыштрак ойла .  иктаж начальник ончылно гын
139:484   чылт вес семын коеш : шыдын ончал колта , шке семынже
139:485   вурсен налеш .
139:486  Германий - ожнысек культурный кугыжаныш , тунамсе Россий
139:487   гыч мийышылан тиде путырак раш коеш ыле ...  кӱртньӧ
139:488   корно станцийлаште поезд нимогай посна сигналым пуыде
139:489   тарвана гынат , пассажир коклаште вашкымаш , тӱкедыл
139:490   куржталмаш огеш кой - нуно шагатым веле эскерат .
139:491   олашке шуат - олам ойыртемын план почеш ыштыме , пикш
139:492   гай вияш уреман .  сар жап гынат , урем кӧргӧ яндар
139:493   , ару .  оласе урем-влак иктӧр , пӧрт-влак пор гай
139:494   ош пырдыжан , чуяка йошкар черепица леведышан улыт
139:495   .  пасушко лектат - пасу чылт шахмат оҥа гай коеш :
139:496   иктӧр квадратный участке дене шеледыме .  корно гын
139:497   , кугу тракт корно веле огыл , изи пасу корнат , утинат
139:498   тыгыде кӱ дене вакшме .  корно воктен радам дене сад
139:499   кушкеш : олмапу , груша , тулеч молат .
139:500  тӱжвач ончымаште эл тыгай культурный гынат , калык илыш
139:501   пеш тӧрсыр : мый тидым раш ужым .  немыч салтак-влак
139:502   , мемнан дене таҥастарымаште , тазан , темшын койыт
139:503   ыле гын , оласе пашазышт тунамак шужен ӱҥгыргышӧ ,
139:504   шыдешкыше тӱсан коштыт ыле .  тусо капиталист-влак
139:505   эксплуатацийыштымат пеш  " культурно "  шынден моштеныт
139:506   , пашазе ден шемер деч мом налаш лиймым мушкыш шовыч
139:507   гыч вӱдым пунчал лукмо гай луктын улыт .  мый тыгай
139:508    " культурым "  варажым шке вачешемак нумальым .
139:509  мемнам , Вавилов дене когыньнам , ик поян немыч кресаньыклан
139:510   пуышт .  тудын , мемнан шот дене каласаш  гын , 40 гектар
139:511   мландыже ыле , 25 ушкалым , 3 имньым , 8 вуй сӧснам
139:512   куча , тӱплӧ ял озанлык машинаже уло .  а пашаеҥ суртышто
139:513   шкежак веле , шочшышт тыгыде улыт , ватыже пасу пашашке
139:514   ок лек , садлан ожно 2 - 3 батракым ойырлыде кучен
139:515   .  мемнан мийыме годым ик Марта лӱман ӱдырамаш веле
139:516   ыле .  тудо ялыштак южышт пеш йорлын илат ыле .  теве
139:517   , мый лач шарнем , ик тулык ӱдырамаш ыле ( кок эргыже
139:518   сарыште коштыныт ) , тудын озанлыкыштыже вуйгак 3 гектар
139:519   мландыже ыле .
139:520  тевыс тыгай  " культурный "  оза дене илаш вереште .
139:521    мый ожнат сай илышыште илен кӱжымшӧ омыл , туге гынат
139:522   тиде Йоган Циммерман ӱмырешем ок мондалт .  уло вий
139:523   дене пий гай ярнымеш пашам ыштет , озалан эре ок йӧрӧ
139:524   , эре вурса :  " зи зин фауль , зи зинд нихт арбайтен
139:525   "  манме мутшым кечын колына ыле .
139:526  ну , ме ынде пленный улына , мемнан дене тунам кугун
139:527   мутланенат огыт шого ыле , чуч иктаж-мо гын , лӱятат
139:528   .  а теве саде батрачкым , Мартам , мый шуко чаманенам
139:529   .  ӱдырамаш йолагай огыл , пашамат ыштен мошта , кумылжат
139:530   пеш сай , а оза садакшак эре вурса ыле .  орлыкан ӱдырамаш
139:531   , мыланна ойгыжым ойден , шуко шортын .  изиж годсек
139:532   тудын шке сурт-печыже лийын огыл , эре поян-влак дене
139:533   батрачитлен коштын .  мемнан мийымына годым Марта лач
139:534   мӱшкыран ыле , тудлан пашам ышташ пеш неле : ушкалым
139:535   лӱшта , вольыкым пукша , пӧрт кӧргым эрыкта .   " кушто
139:536   ӱдырамаш тынар ӱнарым муэш "  манын , йолташем дене
139:537   ӧрын ойлена ыле .
139:538  ик гана тыгай паш лийын кайыш .  ик эрдене , шыже велеш
139:539   , Вавилов дене коктын вольык вӱтам эрыкташ лектын улына
139:540   , Марта ушкалым лӱшта , озат туштак пӧрдеш - паша ыштымым
139:541   эскера .  кенета ӱдырамаш магыралтыме йӱк шоктыш .
139:542    ончална - Марта ушкал воктен волен шинчын , шӧр-атыже
139:543   йӧрлын возын , ушкалже тарванен колтен ала-мо .   "
139:544   культурный "  озат тидым ужынат , куржын миен , волен
139:545   шинчше ӱдырамашым чума .  мыйын шыдем пеш лекте , могырем
139:546   тул гай ырен кайыш .  ончем , Вавиловат , шаньыкым
139:547   кучен , оза деке тӧрштыш .
139:548  - варум шлеген зи ди фрау ? . .  - манын кычкыралят
139:549   , оза ваштареш шаньыкым нӧлтал колтыш .
139:550  йӱк кугун тарваныш .  оза лектын куржо да йӱдым мемнам
139:551   оролышо часовой дене ландегерым ӱжын тольо .  Вавиловым
139:552   вӱден наҥгайышт .  вара суд лие , йолташем кок арнялан
139:553   тюрьмаш петырышт .  чотракат логалеш ыле да , адак
139:554   Циммерманын осал характержымат ялыште шинчат , пошкудышт
139:555   тудым огыт йӧрате ыле - тидат мыланна изиш полшыш .
139:556    а Мартам оза поктен колтыш .  тыгай  " культурымат
139:557   "  ме тушто шуко ужын улына , чылажым ойленат от пытаре
139:558   .  кулак - кулакак , немыч ма , весе ма , садак еҥ
139:559   вӱр дене лӧчышӧ пудий гай улыт .  тӱжвал тӱсышт тӱрлӧ
139:560   гынат , кӧргышт иктак , очыни , Лаври чӱчӱ .
139:561  а илаш , тыгай поян немычышт сай илат .  пӧрт кугу :
139:562   кок пачашан , пеш шуко пӧлеман , кажне еҥжын малыме
139:563   пӧлем посна .  пӧртыштым нуно тыге ыштат : луклаштыже
139:564   кермыч дене меҥге гай оптен кӱзат , меҥге коклашке
139:565   пу рама гайым пижыктылыт да тудым кок могырге штукатуритлат
139:566   .  пӧрт кӧргӧ волгыдо , ару , мебель чапле , окнаште
139:567   пеледыш .  а шкешт пайрем кечын чиен лектыт гын , ӧрат
139:568   веле .  пӧръеҥышт чапле костюмым чият , вуйышто фетр
139:569   теркупш , кидыште йылгыжше тоя ; ӱдырамашын чапле платье
139:570   , пыстылан теркупш , шӱргышкышт вуальым волтен сакат
139:571   .  чият да эрденак черкышкышт каят , коккум меҥге коклаш
139:572   йолын ошкылыт .  мыланем эре лӱмын шкеныштым ончыкташ
139:573   лукмо гай чучеш ыле .
139:574  тыге ме Германийыште кок ият пеле наре илышна : тӱрлыжымат
139:575   ужна .  икана шылын куржашат тӧчышна да ышна керт :
139:576   чодыраш мален колтымына годым миен кучышт .
139:577  1918 ият толын шуо .  кумшо мартлан Брест-Литовскеш
139:578   Советский Россий ден Германий мирым ыштышт .  ме пеш
139:579   куанышна , таче-эрла мӧҥгӧ колтымым вучена , а мемнам
139:580   садак кучат .  тугак кеҥеж эртыш .  шыжым , ноябрь
139:581   тылзыште , Германийыштат революций лие .  Вильгельм
139:582   второйым луктын кудалтышт .  немыч яллаштат тарванымаш
139:583   тӱҥале .  Йоган Циммерманат , тымартен шке кугыжажым
139:584   эре моктышо , вес семын ойлаш тӱҥале .  а мемнам садак
139:585   огыт колто .  вара 1919 ийыште иже , Версальысе мир
139:586   лиймеке , пленный-влакым мӧҥгеш колташ тӱҥальыч .
139:587  плен гыч пӧртылмына мӧҥгат ме Вавилов дене коктын ышна
139:588   ойырло , шке кумылна денак Йошкар Армийыш кайышна .
139:589    ынде шинчана почылто : молан кредалмынам пеш сай умылен
139:590   шогена .  Крымыште Перекопым налмына годым мый ранитлалтым
139:591   , да чотак огыл , вашке тӧрланышым .  граждан сар пытымеке
139:592   , Вавилов дене пырляк заводыш кайышымат , кум ий пашам
139:593   ыштышым .  кызыт ачам пеш шӱкшемынат , ужаш толам .
139:594  тыге Сергей шке мутшым пытарыш .
139:595  3
139:596  кас .  кече шаҥгак чодыра шеҥгек волен йомо .  водо
139:597   ӱжара гына чодыра ӱмбалне нарынче солык гай коеш ,
139:598   да эрвелыште иктын-коктын шӱдыр-влак чӱкталтыт .  чодыра
139:599   тӱр ялыште пеш шып : верын-верын окнала гыч кас тул
139:600   чолгыжеш , ала-кушто ял мучаште оптен ӧрканыше пий
139:601   няка .
139:602  чодыра велым ялыш кудал пурышо терешке куд угылан пӧрт
139:603   деке кож-жге савырнен пурыш .
139:604  эй , озаже , пачерлан пуртет мо ?  э-эй , огыда кол
139:605   мо ?  - корныеҥ окнам пеш тӱкала .
139:606  пӧртыштӧ у-уге йӱк-йӱан шокта , садланак тӱкалымым вашке
139:607   огыт кол .  вара ала-кӧ окна дек лишеме .
139:608  кӧ тушто ?  пачерлан пураш кызыт вер уке , еҥ шуко уло
139:609   , - пӧрт гыч ӱдырамаш йӱк шокта .
139:610  эй , Семон вате чӱчӱньӧ , пурто ...  первый пурымем
139:611   мо ?  кушто мый кызыт кас гудым кычал коштам ?
139:612  - тыйже кӧ тугай улат ? . .
139:613  - мый Корембал Лаври , от пале мо ?  коктын веле улына
139:614   .  ме мален кияш монь огына тӱҥал , имньым пурлыктена
139:615   да каена .
139:616  - йӧра , пурыза уке гын .
139:617  Лаври ден Сергей содор капкам почын пурен каят .  Лаври
139:618   имньым туараш пижеш , Сергей , шке чемоданжым налын
139:619   , пӧртышкӧ пура да кугу капан каҥгарак оза вате дене
139:620   пеласа .  пӧрт кӧргӧ улан марийын илышыжым ончыкта
139:621   : урем велын коҥга луклан туран пӱнчӧ оҥа дене ыштыме
139:622   кыдеж воктене янда омсан яшлыкыште тошто шагат кеча
139:623   , воктеныже атылам шындыме шкаф ; пырдыж пелен карме
139:624   амыртыме война сӱрет-влакым пижыктылме ; лукышто юмышӧрлык
139:625   тич икон-влак темыныт ; йыр - лопка олымбал , покшелне
139:626   - кугу ӱстел .  коҥга воктен пӧртын вес пелышкыже омса
139:627   .  тушто тӱшка еҥ йӱк шергылтеш : кутырат , воштылыт
139:628   - можым умылаш ок лий .
139:629  Лаврин имньым тӧрлатен пытарымешке , оза вате ӱстембаке
139:630   шолшо самоварымат конден шындыш .  корныеҥ-влак кочкаш-йӱаш
139:631   шинчыч .  тиде годым пачер оза , шуэ шем пондашан лапкатарак
139:632   марий , вес пӧлем гыч лекте .  чурийвылыш тарай гай
139:633   йошкарген , шинчаже йылгыжеш , пале , изишак подылын .
139:634  - эй , Лаври , тый улат улмашыс !  мый йӱк-йӱаныште
139:635   колынат омыл .  илымаш-кутырымаш ?  а тидыже йолташет
139:636   ?  здрасче , молодой человек .
139:637  - тиде мыйын йолташем - Тумер марий .  озаҥ гыч кондем .
139:638  - йӧра , йӧра ...  айда яра толмо деч со йӧра ...
139:639  тиде жапыште , пӧлем омсам пеле почын , ала-кӧ йӱшӧ
139:640   йӱк дене кычкырале :
139:641  - Семон Миклайыч , кушко каен йомыч ?  молан тыге коштат
139:642   , ужат , шке атетым ястарен отыл .  компанийым пужаш
139:643   ок йӧрӧ .
139:644  - незвени , родо-влак .  мемнан тугай илыш , умла пакчаш
139:645   пурен кайышна да , - манят , оза , корныеҥ-влак деч
139:646   ойырлен , вес пӧлемыш кайыш .
139:647  изиш лийнеке , тушто адакат лӱшкымаш талышныш : кутырат
139:648   , воштылыт , мурат .  пӧръеҥ йӱк коклаште ӱдырамаш
139:649   воштылмат шокта .
139:650  - тыгак корныеҥ пуренат , ала-мо йӱмашым тарватышт .
139:651    мемнан ачаштат тыгайлан вуйжымак кудалта .  чарем
139:652   , да тудо колыштеш мо , - манеш оза вате .
139:653  - лиеш , тудо , чӱчӱньӧ .  нимат огыл .
139:654  - тыглайже гын нимат огыл ыле .  лач ваҥен коштшо гай
139:655   яжарышт толын лектын .  мемнан тугай марийдыме вате
139:656   уло - шакше ӱдырамаш .  эре тыгаяк , изиш оксан еҥым
139:657   ужеш гын , карме гай кержалтеш .
139:658  - тугай-могай манат ...  калыкыште , очыни , тӱрлыжат
139:659   лиеш .
139:660  - эй , йыҥги , мна толан тышке !  - вес пӧлем гыч адакат
139:661   йӱк шоктыш .
139:662  оза вате ыш тарванат , омса гыч пел шинчан шем татар
139:663   лекте да оза ватын пылышышкыже ала-мом шывешыве ойла .
139:664  - кай , ойырло , Мухамат !  мый кычал коштам веле ,
139:665   кӱлеш гын , шке кайыза , - манеш оза вате .   - теве
139:666   , уна , пӱтырем поч Плагийда уло - колтыза !
139:667  - ай , йыҥги , тыге ит ойлыла ...  Плагий эн поро ӱдырамаш
139:668   , тудо чылалан сай .  матур катын , якши катын .  ну
139:669   , ярар , минь шке каем , - манешат , пел шинчан татар
139:670   лектын кая .
139:671  изиш лиймеке , вес пӧлемыште гармонь йӱк чаргыжалтыш
139:672   .  ала-кӧ пеш виян тавен кушташ тӱҥале , пӧрт чытыра
139:673   веле .  Сергей кочкын-йӱын темат , тудым омыжо пызырал
139:674   колтыш .  ӱмбал вургемжым кудашын , шӧлдыра ӱмбак кӱзен
139:675   вочмыж годым йолташыжлан каласыш :
139:676  - Лаври чӱчӱ , имнетым кычкаш тӱҥалат гын , кычкырал
139:677   , мый изиш нералтем .
139:678  - йӧра-йӧра , каналте .  мый имнемлан шӱльым да монь
139:679   пуэм , - манешат , Лаври тӱжвак лектеш .
139:680  мален колташ тӱҥалше Сергей шуко мартен вес пӧлемыште
139:681   лӱшкымым колеш .  мурат , куштат , кычкыркалат .  ака-кӧ
139:682   оралгыше йӱкан пӧръеҥ , чылам пошымлен кычкыраш тӱҥале
139:683   :
139:684  - тый , Плагий , мыйым кӧлан шотлет , а ? . .  мый тыйым
139:685   уло суртетге , печетге , пытартыш йолашетге вич пачаш
139:686   налын кертам .  ужат , тиде мо ?  тиде шӧртньӧ , шӧ-ӧртньӧ . .
139:687  вара ала-можо чор-р шоктыш .  оза кува вес пӧлемыш омсам
139:688   почо .
139:689  - ай , наглат , Видус тос , молан тыге ыштылат ?
139:690  - ия айдеме , адак шӧртньыж дене моктанаш тӱҥале коеш
139:691   .  уна , чыла ӱстембаке луктын ястарен , - шокта коҥга
139:692   тӱр пусакыште оза ватын йӱкшӧ .
139:693  - Мухама-ат , шого !  шӧртнем чыла поген пу .  мотри
139:694   , иктым йомдарет гын , мый вес шинчатымат шуралтем
139:695   .  мые-э чыла кертам !  Плагий , черт , тол , шич ончыкем
139:696   ...  мый тыланет ик шӧртньым пуэм !   - умбакыжым лӱшкымаш
139:697   утыр торалга , посна еҥын мутшо Сергейын пылышышкыже
139:698   ок пуро .  корнеш кече мучко рӱчкалалт толшо еҥ кеч-могай
139:699   йӱк-йӱаныштат мален кертеш .
139:700  - эй , Сергей родо , кынелат мо ?  имньым кычкен пурышым
139:701   , эркын каена , йӱд пычкемышак огыл , тылзе нӧлтеш
139:702   , - кычкыра Лаври .
139:703  Сергей вурк тарванат , содор чияш тӱҥалеш .  пӧртын
139:704   вес пелыштыжат шып : ала мален колтен улыт , ала каен
139:705   улыт .  коҥга воктен нерен шинчыше оза кувам тарватен
139:706   , пачер акым тӱлатат , кудалыт .
139:707  йӱд ояр , йӱштӧ .  эрвелыште тылзе нӧлташ тӱҥалын .
139:708    омо шуэш , могыр сӱсана .  Сергеят , шӱшам шогалтен
139:709   , тулупшым чот солалтат , шудо мешак воктеке шӧрын
139:710   возеш .
139:711  - ай-яй , шем Ведатет чот гулятла , купеч лийын , ия
139:712   , чылт купеч , - шкаланже шке ойлымо гай , ямщик пелешта .
139:713  - кӧ ?  шем Ведат , манат ?   - Сергей перыме гай вийнен
139:714   шинче .
139:715  - э-э .  Купъял марий , ынде шукертсек торгая , Озаҥыш
139:716   кая аман ...
139:717  - Озаҥыш ?  молан ?
139:718  ямщик Сергейым ӧрын тӱслен ончалят , ойла :
139:719  - моланже ом пале , сатулан кая дыр .
139:720  - ах , да , сатулан , - манешат , Сергей уэш шудо мешак
139:721   воктен пызырга .

140:1  140 студент-влак
140:2  1
140:3  шошо жапым тӱрлӧ вере тӱрлӧ семын Васлийыт гынат , икте
140:4   эре икгаяк : айдеме шошым чевер игечым утларак тӱнӧ
140:5   , пӱртӱс лишне эртараш йӧрата .  ялыште гын пычкемыш
140:6   , шыгыр пӧрт кужу теле гоч еҥын шержым тема , садлан
140:7   кече утларак ырыкташ тӱҥале гын , пӧртыштӧ шинчышым
140:8   шагал ужат .  эсогыл шоҥго яҥгарыштат , теле гоч ырыктен
140:9   ашныше коҥга ӱмбалыштым кудалтен , ковыжге волат .
140:10    кадыр тояшт почеш пыкше шӱдырнен , кече эҥдымашке
140:11   лектыт да , орашт дене ала-мом пелештен , шып шинчат
140:12   .  мом нуно тунам умша помыштышт выде-водо пелештат
140:13   ?  мом тыге пеш кужун шонен шинчат ?  кӧ шинча ?  а
140:14   изи йоча-влак гын , мӱшкыр шужымыштым чылт монден ,
140:15   кече мучко тӱнӧ куржталыт .  капка ончылно чывылан
140:16   йӱаш ситыше вӱд лийын гын , вӱдым коркалаш да модыш
140:17   вакшым ышташ жап шуын .
140:18  пӧрт воктене ӱстел кумдык чара мланде шулен лектын гын
140:19   , тушто чара йолын куржын лектын тӧрштылде , нигузеат
140:20   огыт чыте , кугыракыштын тупынь лиймым веле вучат .
140:21  йӧра кеч ялысе еҥын кечын ыштыме пашаже пӱртӱс илыш
140:22   дене пырляк вашталт шога .  пӧръеҥ-влак тиде жапыште
140:23   сурт коклаште иктым-весым тӧрлатылыт , шошо ага тарманым
140:24   ямдылкалат ; ӱдырамаш-влак кынем тулат , шӱртым нӧртат
140:25   , вольыкым ончат .  шошо дене пырляк пашат тӱнӧ утларак
140:26   лектеш .
140:27  оласе еҥат пӱртӱсым пеш йӧрата .  тудын илышыже , кечын
140:28   ыштыме пашаже утларакшым пӧртыштӧ , шикшан заводышто
140:29   , лӱшкышӧ фабрикыште я канцелярий ӱстел воктене эрта
140:30   .  садлан пӱртӱс илыш модмо годым , шошо игечын я чевер
140:31   кеҥежым , ола ӧрдыжкӧ лекташ тӧчат .  пӱртӱс ӱжеш .
140:32    эскерыза , ола уремыш первый шошо пеледышым ужалаш
140:33   лукмо годым оласе еҥ-влак кузе куанат , кузе нунын
140:34   шинчашт канде кӱдыронгырым я тыглай нарынче одуванчикым
140:35   йывыртен онча .  але теве каныме кечын кастене пасу
140:36   гыч , чодыра гыч пӧртыл толшо еҥвлакым ончыза .  могай
140:37   кугу куанымаш нунын тӱсыштышт шыргыжеш .  кажне еҥын
140:38   оҥыштыжо пеледыш , кидыштыже ужар лышташ да адак пеледыш
140:39   .  шӱргӧвылышыштышт , йылгыжше шинчаштышт кечын ойыпшо
140:40   йӱла ...  пӱртӱс ӱжеш .
140:41  2
140:42  озаҥ крепость воктене , кечывал кече велыште , тӱр вер
140:43   уло .  шошым , вер чоҥгалан кӧра , лум тыште эн ондак
140:44   шула , мланде вашке чыпча , комбо иге пун гай ужар шудат
140:45   кояш тӱҥалеш .  вер пеш сӧрал : ик могырым волгалт
140:46   шинчыше кӱкшӧ ош песте , вес велым кудыргыл йогышо
140:47   Казанка вӱд да лопка тӧр олык .  шошо вӱд чот ташлыме
140:48   годым тиде олык оранек кугу теҥыз гай йылгыж шинча
140:49   .  тунам олык вес могырысо Слобода тӱрыштӧ кушшо изи
140:50   пӱнчер , кӱкшӧ пӧрт ден завод тӱньык-влак вӱдыштӧ унчыли
140:51   сакыме гай койын волгалтыт .  вӱд ловыкалтме дене лӱҥгалт
140:52   кӱрышталтыт .  кечывалым кечан годым тыш ончалат гын
140:53   , вӱд ӱмбал кече дене тул ора гай йӱла , шинчам йымыкта
140:54   , тӱжем лаштыкын пудырген кийыше чурийончыш гай коеш ...
140:55  эр шошым , утларакшым вӱд ташлаш тӱҥалме годым , кас
140:56   еда крепость песте воктене , лым лийде , калык шолеш
140:57   .  шкет-шкет , тӱшканат , ешан ешышт дене , шукыжым
140:58   шошо кайык гай мужырын-мужырын ӱдыр-рвезе-влак , кечаш
140:59   пашаштым пытарымеке тыште жапым эртарат .  коклан велосипедист-влак
140:60   оҥгырыштым чоргыктен кудалыт .  тунам тыште шывыге
140:61   мутланыме , воштылмо шокта , южгунам куаныше шошо кумыл
140:62   дене муралтыме йӱкат шергылтеш .  тыге тыште калык
140:63   шошо толмым вашлиеш .
140:64  теве калык коштмо корно деч ӧрдыжтырак , эн тӧвака курык
140:65   серыште , ик шырын чийыше кок ӱдырамаш , книгам лудын
140:66   , шып шинча .  иктыже иктаж 20 ияш , тылзе гай йыргешке
140:67   чуриян , нугыдо шем шинчапунан шемалге ӱдыр .  а весыже
140:68   ... весыже - Марина .  тудо пырля тунемше студентка
140:69   йолташыж дене тыште , йоҥгыдо южышто , эрласе занятийлан
140:70   ямдылалтеш .  кенета Марина лудмо книгажым петырыш
140:71   да саҥгаш кержалтше ӱпшым шеҥгек ниялтыш .
140:72  - Фатима , - манеш Марина , - мый ала-мо нойышым , изиш
140:73   коштын савырнена мо ?
140:74  - чыте , мыйын ик главам лудын пытарышашем уло .  тый
140:75   шкет коштын савырне , - пелештыш йолташыже .
140:76  Марина кынел шогалят , Казанка олык велыш ончалын ,
140:77   ӧрын колтыш .   " ай , касше могай мотор ! "  - манын
140:78   , туран волышо курык сер деке миен шогале .
140:79  шуко мартен Марина кече шичмаш велыш шып ончен шогыш
140:80   .  тышечын пеш торашке , иктаж коло меҥге коклашке
140:81   , раш коеш .  теве крепость йымач ийым ужатен колтышо
140:82   Казанка вӱд оҥгын савырнен йога .  верын-верын шошо
140:83   вӱд олыкышкат ташлаш тӱҥалын .  Казанка вӱд гоч кужу
140:84   пу кӱварым пӱгыртен лупшалме , кӱвар дечын пикш гай
140:85   вияшын дамба корно Кижицыш миен лектеш .  Кижица монастырь
140:86   йыр нугыдо пӱнчер .  умбакыже пасу , адак чодыра .
140:87    пасушто лум чылтак пытен огыл , южо вере олан-вулан
140:88   коеш ...
140:89  шуко мартен Марина пеш шып ончыш .  ала-молан кенета
140:90   мӱндыркӧ-мӱндыркӧ кайымыже шуын колтыш .  мӱндыркӧ
140:91   - кандалге шошо каван шем чодыра шеҥгек волымашкыже
140:92   , але теве кас велыш кайыше кече йыр йӱлышӧ шӧртньӧ
140:93   пыл деке кайык лийын чоҥештымыже шуо ...
140:94  можо тыге кумылым тарвата ?  можо тыге шошо кечын айдемым
140:95   ала-кушко ӱжеш , ала-мом эре кычалыкта ?  тыгак кызытат
140:96   Маринан виян кӱлткышӧ шӱмжым ала-можо азыр гай руалтен
140:97   кучышат , умбаке шупшыльо ...  молан ?  кӧ тушко шупшеш
140:98   ?  э-э , да вет тушто шочмо мӧҥгыжӧ - Кугу Тумер ,
140:99   ачаже , пушкыдо кумылан йӧратыше аваже ...  адак ...
140:100   адак вет Сергей , вет Сер-р-гей толын ...  э-эх !
140:101   ок лий .  о-ок ли-ий ! . .  тудын ончылно вет паша
140:102   уло ...  весе , кугу , чапле .  тунемшаш уло , тунемшаш
140:103   , шинчымашым погышаш ...  вет тудо ынде ожнысо ораде
140:104   ӱдыр огыл .  тудо ынде шуко ужын , шуко умылен .  вет
140:105   революций марий ӱдырамашланат кумда корным почын .
140:106    вет Ленин , кугу Ленин тунемаш кӱштен .  марий калык
140:107   культура пашаеҥым вуча , у илыш ӱжеш .  тунемаш , пашашке
140:108   , кучедалмашке ...  да , да , кучедалмашке , у илыш
140:109   верч ...
140:110  Марина шӱмыштыжӧ пеш кугу вийым да кугу куанымашым шиже
140:111   .  куанымаш дене пырля ала-молан шыма , пушкыдо комыля
140:112   логарышкыже кӱзыш , шинчаштыже кумылым нӧлтышӧ шинчавӱд
140:113   нале .
140:114  вель вся-то наша жизнь -
140:115  есть борьба ...  борьба !
140:116  шижде , ала-молан йывыртен , Марина тыште пеле йӱкын
140:117   муралтыш .
140:118  высоко в небе ясном
140:119  вьется алый стяг ...
140:120  мы мчимся на конях
140:121  туда , где виден враг ...
140:122  вара изиш чарналтыш да колыштале .  тораштырак тӱшкан
140:123   мурымо йӱк Маринан мурыжым умбакыже шуйыш .  ончале
140:124   ... студент-влак тӱшкан погынен толыт .  тӱшка ончылно
140:125   шадыра чуриян , лужга ракш ӱпан студент , шеҥгек чакнен
140:126   ошкылшыла , дирижер гай кидшым лупша .  молышт мурат :
140:127  и в битве упоительной
140:128  лавиною стремительной
140:129  мы смело , мы гордо
140:130  в бой иде-ем !
140:131  студент-влак Маринам ужылалтыштат , мурыштым лугыч кӱрлын
140:132   , мӱкш ора гай тудын йыр толын шогальыч .  кутырат
140:133   , воштылыт .
140:134  - а-а , Кугергина !  шкетын мечтатла ...
140:135  - Марина Григорьевналан кас салам !
140:136  - Маня , Манюш , тый тыште улат улмаш , мый таче тыйым
140:137   пеш ужнем ыле , общежитийышкыдат пурен кычальым , -
140:138   лыве гай тӧрштен миен , изи капан ош ӱдыр Маринам пел
140:139   кидше дене ӧндале , а шкеже чарныде шыргыжеш .
140:140  - ме Фатима дене коктын изиш лудын шинчышна ...  эрла
140:141   мемнан политэкономий дене зачет , - манеш Марина .
140:142  - мемнанат эрла математика дене уло ... но ме изиш кас
140:143   юлын канаш лекна , - ойла комвузышто тунемше Пат гай
140:144   кужу кид-йолан шемалге студент , - ужат , касше таче
140:145   пеш мотор !
140:146  - да , кас ... поэтический кас , йолташ-влак !  ончалза
140:147   теве олыкыш , умбаке , кече шичмаш велыш ...  могай
140:148   красота !  черт возьми !  а кече ?  Катюша , ужат ,
140:149   кече тыйын гаетак йыргешке да чевер ...  тый вет тиде
140:150   сходствым от шиж , - изи ош ӱдыр дек савырнен , саде
140:151   шадыра чуриян  " дирижер "  ойла .
140:152  - тый шижат гын , тудат сита , мыйже кушто ?  - воштылеш
140:153   ош ӱдыр .
140:154  - ах-ха-ха ! . .  тудыжо шижеш ...
140:155  - Платонов тидым шукертак шижын коштеш ...  ха-ха-ха ! . .
140:156  - ну-ну , ситыш !  - кычкырале галстукан , моло деч
140:157   чаплыракын чийыше ош йытыра студент .   - шичса теве
140:158   курык серыш , да айста мурым муралтена .
140:159  - мурым , мурым , ипташляр ...  мурым минь бик йӧратем
140:160   , - манеш тӱшкашке ушнышо Фатима .
140:161  - мурым ?  замечательно !  -  " дирижер "  шке верыштыже
140:162   молылан ваштареш кынел шогале Платонов .   - ну , Костя
140:163   , тӱҥал , тый вет мемнан запевало улат , - пелештыш
140:164   галстукым сакыше студентлан .
140:165  тудат кокыралтыш да тӱҥале :
140:166  ты жива-а еще , моя стару-ушка ...
140:167  жив и я , привет тебе , приве-ет ...
140:168  - ок кӱл , ок кӱл тыгай  " старушка "  .  к черту !
140:169    тыгай поэтический кас , рвезе калык , мотор ӱдыр-влак
140:170   , а тудо  " ста-аруш-ка "  ...  тьфу !  - мурызым кӱрльӧ
140:171   Платонов .
140:172  - чын , чын !  давай весым ...
140:173  Костя лӱмын студент ( тудо педагогический институтышто
140:174   тунемеш ) А . Безыменскийын  " Комсомолия "  гыч Маша
140:175   комсомолка нерген декламироватлаш тӱҥале .  молышт
140:176   нут савыртышлан мурат :
140:177  песнь зове-е-т и ма-анит ...
140:178  слышно как плавятся дни-и .
140:179  эх , улыбнуться бы Мане ,
140:180  той , что у края сиди-ит ...
140:181  " эх , улыбнуться бы Мане "  манме годым запевало ала-молан
140:182   утыр йошкарга да шинчашӧржӧ дене эн тӱрыштӧ шинчыше
140:183   Марина велышке йышт ончалеш .  но студент тӱшка тидым
140:184   ок шиж , нуно уло кумылыштым , уло шижмашыштым мурылан
140:185   пуэн улыт .
140:186  шуко мартен студент-влак тыге мурен , мутланен шинчылтыт
140:187   .  кече , касвел кавам тарай гай йошкартен , мӱндыр
140:188   чодыра шеҥгек шинче .  йырваш пеш тымык .  кас . ола
140:189   гына теҥыз вӱд гай тӱрлӧ йӱкын кас южышто лӱшка .
140:190   чарныде трамвай шурга , коклан паровоз шӱшкалта , завод
140:191   тӱрлын мӱгыра , тыште-тушто авто кычкыркала .  олаште
140:192   йырваш шӱдыр гай электричество чылгыжеш , южгунам ,
140:193   трамвай кайыме годым , волгенче гай ужарканде тул ылыжалта .
140:194  - эй , ӱдыр-влак , мо тыге тӱҥшӧ гай шинчеда ?  ме вет
140:195   гулятлаш лектын улына .  а гулятлаш гын , мужыр кӱлеш
140:196   .  пуыза-ян мыланем иктым да эн чевержым , - тӧрштен
140:197   кынеле Платонов .
140:198  - чеверже вет чеверым ончалеш ...  а тыйым ават ыштымыж
140:199   годым чеверташ чылт монден , - туран ойлен воштылеш
140:200   ош ӱдыр .
140:201  - ну , Катю-уша , тый эре тыгаяк улат ...  кеч-кунам
140:202   мыйын романтический настроенийым пытарет ...  от уж
140:203   мо , вет шошо , а шошым вообще соптыра айдеме ок лий .
140:204  - кузе туге ?  - маныт ӱдыр-влак .
140:205  - тугак ...  моторлык нерген тендан вульгарно-материалистический
140:206   шонымаш .  те моторым чурийвылышыште веле кычалыда ...
140:207  - вара адак кушто кычалаш ?  - шыргыжеш ялгенче ӱдыр .
140:208  пӧръеҥ рвезе-влак ала-молан пеш кугун воштылыт .
140:209  - мыланем эртак ош кудырет ден шӱргӧ чеверет ок сите
140:210   шол .  мыланем ... мыла-ане-эм ! . .
140:211  - сита , тидыжат пеш ситен , - тӱшка гыч ала-кудыжо
140:212   кычкырале .
140:213  - тыланет ... тыла-ане-т  " ду-ухо-овная кра-со-та "
140:214    кӱлеш , да ?  эх , идеалист !  тый Платонов отыл ,
140:215   а самый Платонжак улат .
140:216  - да-да , тыге манаш лиеш , именно  " духовная красота
140:217   "  дене кап-кыл , шӱргывылыш ушнымаште веле чын моторлык
140:218   .  но  " духовная "  манмыжым материалистла умылаш
140:219   кӱлеш .  а тый , Кити , мыйым эре ит койдаре , мый
140:220   Платон омыл , Платон тудо идеалист , а мый ...
140:221  - ох-хох-хо !  ах-ха-ха !  Кити , - воштылыт студент-влак .
140:222  - ах , могай нежный улат тый , Платонов !  кузе тыйжым
140:223   манаш ?  мый - Кити гын , тыйже вара тожо Митя от лий
140:224   , а Ми-ити лиятыс ... Ми-ити ! . .
140:225  - а тый , Катюша , чылт ия улат !  ият веле огыл , а
140:226   сотанажак ...
140:227  -  " прекрасна как ангел небесный , как демон коварна
140:228   и зла "  , - мура йытыра студент .
140:229  - ну-ну , чарне тыйжат , Шаляпин !  - мурышо студентымат
140:230   ош ӱдыр чара .
140:231  - тыге , Мити , тый ужат , Платон отыл .  туге гын ,
140:232   ала Сократ улат ?  тый шинчет , Сократ кузе моторлыкым
140:233   умылен ?  мый тудын нерген ик книгам лудынам .  тудат
140:234   шкенжым пеш моторлан шотлен .  тудо тореш шогышо кугу
140:235   пылышан улмаш .   " мыйын пылыш эн мотор , тудо моло
140:236   деч утларак йӱкым колаш полша "  манеш улмаш .  нер
140:237   тудын тоже лопка , кугу неррожан - адакат пеш мотор
140:238   : шуко южым авалтен пурта , утларак пушым шижеш ...
140:239    ала тыят тыгак айдеме моторлыкым умылет ?
140:240  - ох-хо-хо ! . .  Сократ .  философ , - лӱшкат рвезе-влак .
140:241  - уке , тидым нигузе чыташ ок лий !  Катерина Петровна
140:242   , тылеч вара мемнан коклаште чыла пытыже , - сырен
140:243   пелештышат , Платонов ӧрдыжкӧ лие .
140:244  - ай , Катюша , могай йылморгаж улат !  молан тыге рвезын
140:245   кумылжым волтет ?  - ӧпкелен пелешта Марина .
140:246  ош ӱдыр вожыльо , шкаланже шке ӧпкелыше гай койо .
140:247   вара верже гыч тӧрштен , Платонов дек мийыш .
140:248  - мый , Манюш , чечас тудым сӧрастарем .  ну , Митя
140:249   , вуеш ит нал , айда мирым ыштена .
140:250  - уке , уке , нимогай мир ...  война , война веле -
140:251   моло нимат уке ...  война !
140:252  - ну , Платонов , ит нечкылане .  айда теве тушко , Тайницкая башня деке
140:253   миен толына .  шинчет , мыйын лачак Л .Н .Толстойын
140:254    " Война и мир "  романже нерген тый денет мутланышаш
140:255   уло .  вашке литература дене зачет тӱҥалеш .  да ,
140:256   лачак меат  " война "  почеш  " мирым "  ыштена .
140:257   ну , сита , кондо кидетым ...  теве тыге , сай мужыр
140:258   гай .  ну , на-право , шагом-ом марш !  - манешат ,
140:259   ош ӱдыр шуко-шагал чараклылше Платоновым вӱден наҥгая
140:260   .  кодшо-влак ик жап кайыше мужыр нерген мутланат ,
140:261   воштылыт .
140:262  - оҥай мужыр , - манеш ик студентка , - Катя эре тыге
140:263   Платоновым койдара .
140:264  - койдара , а Митян ӱмбач шара шинчажым ок нал .
140:265  - чоя , каваршаш ...
140:266  - эх , вот интересно , йолташ-влак , интере-есно-о !
140:267   . .  тыште адакат диалектика  " единство противоположностей
140:268   , притяжение и отталкивание "  .  мый вет эре тыланда
140:269   манам :  " кеч-кушто диалектикым ужын мошташ кӱлеш
140:270   "  , - кужу студент кынел шогалын пелештыш .
140:271  - теве адак вес философ лекте .
140:272  - Шабердинат Платонов гай иктаж дене  " война и мирым
140:273   "  ыштынеже аман .
140:274  - уке , тидыжын але нигӧн дене ...
140:275  - ну , йолташ-влак , мӧҥгӧ велыш тарванашат йӧра дыр
140:276   , эрла вет занятий , - манеш Марина .
140:277  - йӧра , ситыш ...  кайышна ...  - манытат , студент-влак
140:278   , верышт гыч тарванен , Чернышевский урем велыш ошкылыт .
140:279  - Кугергина йолташ , тый денет ... пырля ошкылаш лиеш
140:280   ?   - Маринам поктен шуын , чаплын чийыше ошалге студент
140:281   йодеш .
140:282  - пожалуйста , Тимин йолташ , - пелешта Марина да студентын
140:283   кидпӱанже гыч миен кучымыж годым ала-молан вуйжым кумык
140:284   сака .
140:285  крепость песте воктене калык шагалемын , мужыр дене
140:286   коштшо-влакат шуэракын койыт .  а Озаҥ ола тугак лӱшка
140:287   , толкын почеш ловыкалтше теҥыз гай вашке шыпланен
140:288   ок керт .  йырваш тӱжем тул чолгыжеш .  шошо кас .

141:1  141 тумерыште
141:2  1
141:3  Каври Сергей мӧҥгӧ толмыж годым , ялешак кодын , кужун
141:4   илаш шонен огыл улмаш .  ачажын эре ӧпкелен возымыжлан
141:5   гына толын , шочмо вержым ужын коштын , адакат олашкак
141:6   пӧртылаш шонен .  туге гынат илыш вес семын савырнен .
141:7  ты гутлаште Каври кугызан илышыже путырак соптырген
141:8   улмаш .  ийгот шот дене тудо пеш шоҥго огыл гынат ,
141:9   тазалыкше пытен .  изиж годсек эре нужнаште орланен
141:10   илымыжат , неле пашажат тудым чот ӱҥгыртеныт .  теве
141:11   шоҥго могыржо чылт пуаҥше гай лиеш , теве пагар дене
141:12   матылана , ситартышлан шинчажат петырнен шуын .  йӧра
141:13   эше Йыван вате шешкыже ушан ӱдырамаш , марийже сар
141:14   гыч пӧртылын огыл гынат , вес марийлан марлан каяш
141:15   монь шонен огыл , Каври кугызам ончен .  пашаже гын
141:16   тудланат чот логалын , ынде ӱмажсек , ончылисек гына
141:17   изи эргыже , Семон , кырча-марча пашалан полышкалаш
141:18   шуын .
141:19  Сергейын толын лекмыжлан Каври кугызат , шешкыж ден
141:20   уныкажат пеш куанен улыт : нунылан уэш ош кече ончалме
141:21   гай чучын .  тымартен телет-кеҥежет коҥга ӱмбалне почаҥше
141:22   Каври кугыза уэш тырлен , писештын .  эрдене эрак коҥга
141:23   ӱмбачын кывыжге вола , сурт коклаште иктым-весым тӱкала
141:24   , лым лийде , эргыж дене мутлана .  тудо тунемдыме
141:25   шоҥго еҥ гынат , чылт умылыдымо огыл , эргыж дене кутырен
141:26   мошта .  кас еда коктын ӱстел воктен шинчытат , пелйӱд
141:27   марте эртарат : газетым лудыт , мутланат .  южгунам
141:28   , тыге шинчылтмышт годым , пошкудышт-влак толыт , иктым-весым
141:29   йодыштыт , умылкалат .  ачаже , эргыжым ончен , ушан
141:30   мутшым колыштын куана , эгыже шоҥгын у илыш велыш шогымыжлан
141:31   пеш пагала .
141:32  икана коктын мутланен шинчымышт годым Сергей тыге ойлен :
141:33  - ачий , мый тендам ужын каяш веле толынам , кеҥеж корно
141:34   таптылгымек , адак олашкак пӧртылаш шонем , - манын .
141:35  Каври кугыза ик жап , нимом пелештен кертде , сокыр
141:36   шинчажым пыч-пыч ыштен , эргыжым тура ончен шинчен
141:37   .  вара , чал вуйжым рӱзалтен , эрдыжым кроп перен
141:38   , шӱлыкын пелештен :
141:39  - тыге ынде , эргым , ужамат , шочмо мӧҥгет тыланет
141:40   пире пыжаш гай веле чучеш аман ...  ялыште илымет ок
141:41   шу .  мом ыштет лаваса , виеш чараш ӱнарем ок шуто
141:42   .  шке шинчет ынде ...  иктым гына тыланет каласынем
141:43   ыле : мыйын ӱмыр эртен , Сергуш , кугунак вучашет ок
141:44   логал , шке кидет дене поген опто да кушко шонет ,
141:45   тушко кае , кузе моштет , туге иле .  тылеч коч мый
141:46   тыланет нимомат каласен ом мошто !   - тыге манынат
141:47   , Каври кугыза адакат , тоштыж гаяк сугырген , коҥда
141:48   ӱмбак пеҥыжтыл кӱзен .
141:49  ачажын мутшо Сергейлан пеш нелын чучын .  шуко мартен
141:50   ораж дене шонен шинченат , кенета каласен :
141:51  - йӧра , уке гын , ачий , ом кае .  паша тыштат шуко
141:52   уло , мыланем сита .
141:53  - улде мо , пеш уло шол .  теве вашке шошо ага тӱҥалеш
141:54   .  вара адакат Йыван вате шешке шкак куралӱден толаша
141:55   мо ?  Семонна гын але изи .  ынде уэш лавыран йыраҥ
141:56   корныш пурымет ок шу гын веле ?  туге гынат умбакыжым
141:57   иктаж семын йӧнештараш лиеш , теве ынде вашке уныкам
141:58   шуэш ...
141:59  - уке , ачий , мый мланде паша деч лӱдмаш уке .  мый
141:60   вес паша нерген ойлышым вет , тый шыч умыло : тунемаш
141:61   кӱлеш да у илышым ышташ пижман .
141:62  - эй , эргым , чылт орадак отыл , тунемметат сита .
141:63    тыйын уш-акылет дене ялыште пеш кугу пашам ышташ лиеш
141:64   .  юмо тазам гына пуыжо .
141:65  -  ... да микыт чӱчӱ казам пуыжо .  ха-ха-ха !  ойлен
141:66   моштет улмаш , ачий , а мый адак ынде йӱдыгаш тӱҥалынат
141:67   , шонем ыле .
141:68  - яҥгар кашкам вӱд ок нал-ла , - манеш куанен колтышо
141:69   Каври кугыза .
141:70  2
141:71  тыге , шоныде , Сергей Тумереш кодо .  кодо да вигак
141:72   пашалан пиже .  эн первыяк тудо рвезе-влак дек лишеме
141:73   .  Тумерыште ӱмаштак комсомол ячейка почылтын , секретарьлан
141:74   сапан кугызан эргыже , Миклай шоген .  Сергей , тудын
141:75   дене вашлийын , комсомол паша нерген мутым лукто .
141:76    пале лие : ячейкын пашаже пеш начар каен .  ячейкын
141:77   членже-влак огыт шукем , первыяк шым еҥ возалтынат
141:78   - тугак , ячейкын пашажат алас-булас : погынымашым
141:79   эртарыме , членский оксам погымо да шукошагал газет-книгам
141:80   шаркалыме веле ыле .
141:81  - она мошто , кузе ыштышашыжымат огына шинче .  телым
141:82   спектакльым шындынена ыле ,  " артистым "  ышна ситаре
141:83   , ӱдыр-влак огыт мод , вожылыт .  докладым монь ышташ
141:84   кӱлеш ыле да , мемнан коклаште кертшыже уке .  вуйгакшат
141:85   теле гоч кок докладым колыштна , тудыжымат села гыч
141:86   толын ыштеныт , - манын , Сергейлан Миклай ойлен .
141:87  - чын , моштен одал , тунеммыда , шинчымашда шагал .
141:88    рвезе-влак деке миен мошташ кӱлеш .  мемнан ял - улак
141:89   вер , пашам виктараш куштылгак огыл ...  ну , йӧра
141:90   , ынде ончыкыжым чотрак пижашна возеш , а паша тендан
141:91   рвезе-влак але , тарватыдыме .  да , Миклай шольо , тый
141:92   музыкылан мастар улат , маныт , чын мо ?
141:93  - мастарже-можо , гармонь дене да шӱвыр дене изишак
141:94   толашем .  кӱтӱштӧ коштмем годым Мачу туныктен .
141:95  - эй , тыгай комсомолецын пашаже пеш сай кайыманыс .
141:96  - мыскарам ойлет .  шӱвыр да монь кузе полшен кертыт ?
141:97  - кучылт моштет гын , шӱвырат , гармонят кугу организатор
141:98   да пеш тале агитатор лийын кертыт .  пашаже - моштымаште .
141:99  - ну , тидым ала-кузе умылаш .  тымарте мемнам  " комсомолышт-мошт
141:100   , гармоньым магырыктен , муренкуштен коштмышт веле
141:101   "  манытат , мый кызыт музыкым кидышкемат кучымаш уке
141:102   .  пеш шокталтымем шумо годым пасушко да монь лектын
141:103   шоктем .
141:104  - кӧ  " манеш ? "  манме ден  " манмымат "  ойыркален
141:105   мошташ кӱлеш .  ме шке пашанам  " манеш "  почеш гына
141:106   ыштен огына керт .  вес могырым , вет пеш сай койышымат
141:107   , пашамат локтылаш лиеш .  паша моштымаште шол .
141:108  - туге ынде , Сергей изай , чот полшаш тӱҥалашет возеш
141:109   .  тыглайже , рвезе-влак ыштынешт , пашалан огыт ӧркане .
141:110  - йӧра , таче кастенак рвезе-влакым пого , мый нунын
141:111   дене ялысе комсомолын пашаж нерген мутланен ончем .
141:112  3
141:113  умбакыже паша тыге кайыш .  ик мотор шошо кечын ӱдыр-каче-влак
141:114   олыкыш погынен лектыныт .  игече пеш чевер .  ояр кава
141:115   гыч шошо кече шыргыжеш .  лопка олык сывын посто гай
141:116   ужарген возын .  вӱд тӱр арамаште шошо кайык лӱшка
141:117   .  шошо кайык гаяк ӱдыр-рвезе-влак чогият .  теве мурым
141:118   муралтат , теве кодыге мутланат , теве воштыл колтат .
141:119  тиде годым арама ора шеҥгелне шӱвыр йӱк шоктыш - тиде
141:120   Миклай ныл-вич рвезе дене вес могырым толеш .  нунын
141:121   коклаште Сергей .  рвезе-влак нуным ужычат , ӱдыр кашак
141:122   деч ойырлен , ваштарешышт куржыч .
141:123  - кӧ тушто шӱвыр дене лектын ?  - манын колтат ӱдыр-влак .
141:124  - Мачу кугыза дыр , - манеш изирак капан ӧрш гай чумыраш
141:125   ӱдыр .
141:126  - огыл , Сапан Миклает таче шӱвыр дене лектын , - манын
141:127   ойла кушкын гына шушо йытыра кап-кылан , шем шинчан
141:128   яндар ӱдыр .
141:129  -  " Миклает "  ышталеш Палийже .  кузе тудо мыйын лийын ?
141:130  - тыйын улде мо , пеш тыйын , молылан гын тудын дене
141:131   вашлияшат ок лий : вик ош шинчат дене ончаш тӱҥалат .
141:132  - а тый тудым шем шинчат дене ончалнет , ужат ?  - ваштарешыже
141:133   пӱчкеш ӧрш гай ӱдыр .
141:134  чыланат воштылыт .
141:135  - мо шатын .  Миклай шукертсек шӱвыр дене лекмашыже
141:136   уке ыльыс , - манеш , изишак купчыргаш тӱҥалше пеледыш
141:137   гай койшо илалше ӱдыр .
141:138  - уке ыле , да таче теве лектын ...
141:139  - шошым , саска пеледме годым , чылт мурыдымо кайыкшат
141:140   мура , очыни ...
141:141  - коракат магыра ...
141:142  - шошылан Начият муралташ тӱҥалын да ...
141:143  - мо , тый мыйым корак дене таҥастарет ?
141:144  - уке , мутлан гына тыге ойлышым .  тый моло годым мурашыже
141:145   пеш от йӧрате да ...
141:146  шем шинчан йытыра ӱдыр , почешрак кодын кайыше вес ӱдыр
141:147   деке миен , йыштрак йодеш :
141:148  - тудыжо ... оласе вургемым чийышыже , кӧ-ӧ ?
141:149  - от пале мо ?  Каври кугызан Сергейже , шукерте огыл
141:150   ола гыч толын .
141:151  - э-э , колынам .  мый тудын салтакыш кайымыж годым
141:152   изирак кодынамат , пешыже омат пале .
141:153  - рвезыж годым пеш мотор улмаш , маныт .
141:154  - теве ужына .
141:155  - кӧн ...  Каври Маринан таҥже улмаш .
141:156  - ожныжо ?
141:157  - ожныжо , Маринан ӱдыр улмыж годым .
141:158  - а кызытше ?
141:159  - кӧ шинча , ындыже чыла пытен дыр .  Сергейжын кайымыжлан
141:160   кандаш ият шуын да .
141:161  - шӱвырзӧ йыр вӱдылалтше пӧръеҥ рвезе-влак ӱдыр тӱшка
141:162   деке лишемыч .  сӧйлат , мурат , южыжо куштышын коеш
141:163   .  кок тӱшка ваш ушнымек , ик жаплан шыпланышт .
141:164  - поро кече , ӱдыр-влак , коштыда веле ?  - манеш Сергей .
141:165  - пеш поро .  коштына ...  таче кечыже пеш чевер да
141:166   нимат мӧҥгыштӧ шинчыме ок шу , - маныт вуеш шушо ӱдырышт-влак .
141:167  - туге , кече пеш мотор .  тыгай годым погынен веселитлаш
141:168   кӱлеш .  чыла шке жапыштыже лийман : паша годым - паша
141:169   , яра кечын - каныман .
141:170  - ӱдыр-влак , рвезе-влак , мо пеш шып лийда ?  айста
141:171   иктаж мурым муралтена .  Миклай , шӱвыретым шокталтеян
141:172   , - манеш Миклайын лишыл йолташыже Епим .
141:173  Миклаят шӱвыроҥжым пуалешат ,  " олыкет воктен кайыме "  мурым
141:174   шокталта .  пӧръеҥ рвезышт почешыже мурат .  ӱдыр-влак
141:175   гына тугак шып улыт .  Миклайын шоктен чарнымекше ,
141:176   Епим адак ӱдыр-влаклан пиже :
141:177  - а те таче мо тыгай лийын улыда , огыдат муралтыс ?
141:178  - мурашыже мо , ала-кузе ...  Сергей изана мемнан коклаште
141:179   у еҥ да , вожылмо гай веле чучеш , - манеш шем шинчан
141:180   Палий .
141:181  - туге ынде , мый мо шоҥгырак еҥ уламат , тендан компанийдам
141:182   пуженат кертам , - манын , Сергей Палийым воштылал ончале .
141:183  - ай , туге ит ойло , Сергей изай ...  тый але коло
141:184   ияш каче дечат ончылно шогет , - манешат , Палий ,
141:185   вожылшын койын , ӱдыр коклаш пурен шылеш .
141:186  - а мо вожылмыжо , мо-можо , теве мый шке тыланда тӱҥал
141:187   пуэм , - манешат , илалшырак ӱдыр муралта :
141:188  олыкет воктен каяльымат ,
141:189  шудо шырчат чарале ...
141:190  умбакыже ӱдыр-каче-влак чыланат полшаш тӱҥальыч .  тӱшка
141:191   муро мӱндыркӧ шергылте :
141:192  пасуэт воктен каяльымат ,
141:193  уржа шыркат чарале ;
141:194  печет воктен каяльымат ,
141:195  пече чаракет чарале ;
141:196  ик моторжым йӧратем , маньымат -
141:197  еҥга-тушманет чарале .
141:198  эй , ӱдыр-влак , путырак кертыда улмашыс .  чынак .
141:199    тыгеже гын мыйымат туныктыза .  мый ынде тошто годсо
141:200   муремат чылт монден пытаренам .
141:201  - тунем , тунем ...  теве мемнан Палийын лудыш мурыжо
141:202   пеш шуко уло .
141:203  - тыге шке орашт дене мураш мемнан ӱдыр-влак пеш кертыт
141:204   , а теве Чопайсола кашак гай калык ончык лектын мураш
141:205   гын , вара паша пытыш .
141:206  - кузе туге ?  - йодеш Сергей .
141:207  - лӱдыт , вожылыт , воштылаш тӱҥалыт , маныт .
141:208  - молан тунар койдарет , Епим ?  ик гана теве , Кори
141:209   Маринан ылмыж годым , тугай касым эртарышнас .
141:210  - тулеч вараже адак чыла шулыш .
141:211  - теве тиде койыш , ӱдыр-рвезе-влак , викшымак ойлаш
141:212   гын , нимоланат ок йӧрӧ .  муро , музык осал паша мо
141:213   ?  тыгай койышым кудалташ кӱлеш .  мый теве тӱрлӧ калыкымат
141:214   ужын коштынам , а шке мурышт , музыкышт деч вожылшым
141:215   ужын омыл .  теве украин калыкым налян ,нуно могай
141:216   мурызо улыт .  нуно кеч-куштат эре мурат : паша ма
141:217   , пайрем ма ...  веселан илен моштат .
141:218  - айста , ӱдыр-влак , Пеледыш пайремлан концертым ямдылена
141:219   , - манеш Миклай .
141:220  - чынак , пеш сай лиеш ыле .  айста тугай кружокым ыштена
141:221   , - утырген ойла ик рвезе .
141:222  - ай , тугайышкыже она возалт .
141:223  - а мо она возалтше , нимат огыл , - манеш ӧрш гай чумыраш
141:224   ӱдыр .
141:225  - кӧ возалтеш гын , возалтше , ме кызытеш чытена ...
141:226  - первый моло возалтышт , вара ужына ...
141:227  - мый гын ойыртемынак ом возалт , - мут шокта ӱдыр коклаште .
141:228  - молан лач возалташыже , паша возалтмаште огыл вет
141:229   .  тугакат ямдылалташ лиеш .  кузе шонеда , ӱдыр-влак
141:230   ?  - йодеш Сергей .
141:231  - тыглайже гын , нимат огыл , лиеш .
141:232  - айста адак муралтена , мом тушто ӱчашен шогаш , -
141:233   манеш Епим .
141:234  - эй , рвезе-влак , ала иктажыда у мурым шинча ?
141:235  - теве мемнан Сепан шинча , тудо  " У илыш "  журнал
141:236   гыч тунемеш .
141:237  - Сепан шольо , тӱҥалтышлан муралтен пу-ян , - манеш
141:238   Сергей .
141:239  - нимат огыл , - манешат , лопката туп вачан рвезе кокыралтышат
141:240   , тӱҥале :
141:241  тыгат илен , мо пайда ,
141:242  тугат илен , мо пайда ?
141:243  тошто йӱлам мондена гын ,
141:244  тиде лиеш ик пайда .
141:245  мемнан Совет пеш виян -
141:246  нужна-марда ик оян .
141:247  кӱртньым воштак таптышаш ,
141:248  у илышым ыштышаш .
141:249  вара тиде мурымак уэш тӱшкан мураш тӱҥальыч .
141:250  4
141:251  кастене Сапан Миклайын гармоньжо рвезе калыкым адак
141:252   ял покшеке чумыра : тушто нуно умыр касым , воштыл-модын
141:253   , лӱшкен-мурен эртарат .  нунын муралтыме мурышкышт
141:254   эркын-эркын у сем пура , мутыштат вес семынрак савырна
141:255   , пылышым кушкедше шакше мут шагал шокта .  чынжымак
141:256   , рвезе-влакын тиде у койышышт ӧрдыж еҥлан кенеташте
141:257   ок кой , но тӱҥалтыш уло , варажым кугырак-влакат тидым
141:258   шижаш тӱҥалыт .
141:259  кас ӱжара годым , ӱдыр-влакын шаланен пытымекышт , кодшо
141:260   пӧръеҥ рвезышт адак Каври Сергейын ойлымо мутшым колыштыт
141:261   .  а Сергейын рвезе-влакын кумылыштым савыраш ушыжат
141:262   сита , мутшат савырнен мошта .
141:263  -  ... шольо-влак , вет мыланна , рвезе калыклан , изиш
141:264   вуй йыр шоналтыде илаш ок лий .  рвезе илыш - мотор
141:265   пагыт .  айдеме мо сайым ышта гын , рвезе годым ышта
141:266   .  те ончыкылык калык улыда , садлан мом ыштеда гын
141:267   , шкаланнак лиеш .  эре тошто семын илаш огеш лий .
141:268    а мемнан Тумерын гын , ужамат , кугун ончык кайымыже
141:269   огеш кой .  революций мыланна кугу эрыкым пуэн , тудо
141:270   эрыкым кучылт моштыман - у илышым ышташ тӱҥалман .
141:271    а у илышым ышташыже шуко шинчаш , тунемаш кӱлеш .
141:272    тендан коклаште иктат газетым , книгам луддымо лийман
141:273   огыл .  тышечын политика пашам , тӱня илышым шинчен
141:274   , умылен шогаш лиеш .  илыш-йӱла экшык дене кучедалмаш
141:275   - адакат тендан пашада .  кӧ молыжо лавыра илыш дене
141:276   , асамлан инаныме дене , поп шояк дене кучедалеш ?
141:277    кӧ молыжо озанлык пашам у семын , наука кӱштымӧ почеш
141:278   , ышташ тӱҥалеш ?  тыгакшак кӧ илыш тӧрсыр дене , айдемын
141:279   сут койышыж дене кучедалаш пижеш ?  эн ончычак , рвезе-влак
141:280   , тиде - тендан пашада .  шижыда ,  " тунемаш кӱлеш
141:281   "  манмымат келгын умылыман .  шинчымашым погымо дене
141:282   пашам пырля ышташ , тошто илышын косаж дене чарныде
141:283   кучедалаш кӱлеш .  шоналтыза тидын нерген , шольо-влак
141:284   , чот шоналтыза ! . .
141:285  шып колыштеш рвезе калык .  колыштеш да шонаш лиеш .
141:286     " чын ... тугак шол ... тиде мемнан паша "  , - шокта
141:287   тыгай годым .  южыжо шкаланже ӧпкелыме гай кугун шӱлалта
141:288   , ешарен пелешта :
141:289  - черт , так эре шкенам гына шонен илена .
141:290  - эре шке нерген гына шонен илыме дене ок лий шол .
141:291   илыш йодеш , илыш тендан деч кугу пашам вуча .  ыштен
141:292   шуктеда - кугу чап , огыда шукто - намыс , - ешара
141:293   Сергей .
141:294  мӧҥган-мӧҥгышкышт шаланен кайыме годым пырля ошкылшо
141:295   кум комсомолецлан Сергей ойла :
141:296  - а тыланда , рвезе-влак , чыла пашаштыжат эн ончылно
141:297   лияшда кӱлеш .  тендам ончен , молышт тунемышт .  пашадан
141:298   сай могыржо , пайдаже калыклан раш койжо , вара комсомол
141:299   лӱмда кӱшкӧ кӱза , тендам колышташ , пагалаш тӱҥалыт
141:300   .  теве вашке шошо ага тӱҥалеш .  ялыште йорло , имньыдыме-влак
141:301   улыт , южыштын урлыкашышт шагал .  нунылан ӱдаш полшашна
141:302   возеш .  толшаш кугарнян Мачуш кугызалан да тулык Опим
141:303   кувалан куралӱден пуэна .  теве ялысе поян-влак тоштышт
141:304   гаяк вуйыштым нӧлтынешт .  уна , Ондри , Келмак почиҥга
141:305   тулык ӱдырым ашна да пеш обижая , маныт ; Овром Метрий
141:306   вакшыштыже Макар кугызам чылт ярак ашна , маныт , оксам
141:307   ок тӱлӧ .  тугай шуко лектеш . вет тидым тыге кодаш
141:308   ок лий ...
141:309  - ой-йой , Сергей изай , тыгеже гын , паша пеш шуко
141:310   лектешыс .  ме чылажым ыштенжат она сеҥе , - манеш
141:311   ик рвезе .
141:312  - сеҥаш кӱлеш .  паша деч , кучедалмаш деч лӱдын шогышо
141:313   чын комсомодец лийын ок керт .  комсомол билетым яра
141:314   огыт пу .  комсомол - чыла пашаштат партийын эн лишыл
141:315   полшышыжо .  мыланна тидым мондыман огыл .  кызыт мемнан
141:316   тӱҥ задачына - политика шинчымашнам шарымаште да шке
141:317   йырна шемер массым чумырымаште .  тиде пашалан ынде
141:318   планым ыштыме .  тудым кузе гынат шукташна кӱлеш .
141:319    тыге , шольо-влак , мемнан ончылно шуктышаш пашана
141:320   шуко уло ...  ну , йӧра , кызытеш чеверын .  сай малыз !
141:321  - шижат , Йыван , Сергей Гавриловичет пашалан чот кычкынеже
141:322   .  могай пеҥгыде марий , - ик рвезе шке йол ташыжлан
141:323   ойла .
141:324  - пашам виктарен кертшашлык , пале .  пижашна возеш
141:325   , эре тыге урем воктен эртарыме дене ок лий .  кунамсек
141:326   тудо партийыште шога ?  - йодеш Йыван лӱман рвезе .
141:327  - 1919 ийыште Йошкар Армийыште пурен , - умылтара Сапан
141:328   Миклай .   - о , герой тудо !  ончыгече кастене мемнан
141:329   дене граждан сарыште коштмыжым ойлен шинчыш .  перекопым
141:330   налме годым лач тушто лийын .  ойла дык - ӱпет гына
141:331   шогалеш .  тыге ик гана теҥыз вӱдым оҥ даҥыт келын
141:332   вончышна , манеш ...

142:1  142 каникул годым
142:2  1
142:3  кеҥеж рӱдӧ гутлаште пеш чевер игече толын лектеш .
142:4   шагал кеҥеж тыгай мотор пагыт толде эрта .
142:5  уржа-сорла жап .  игече тунам эре ояр шога .  кечывал
142:6   лишан гына канде каваште ший гай йылгыжше тӱран кӱпшака
142:7   пыл-влак кояш тӱҥалыт .  нунын ӱмылышт шиштедалтше
142:8   теҥызла эркын ловыкалт кийыше уржа пасу мучко куштылго
142:9   тагына пуш гай ийыт .  теве нуно эр годсек тӱредше-влакым
142:10   чон кандарыше ласка юалгышт дене ик минутлан шыман
142:11   ниялтат да вара , пасум , ужар олыкым , эҥер вӱдым
142:12   тӱрлӧ тӱсым модыктен , мӱндыр чодыра ӱмбаке каен йомыт
142:13   .  мардеж тыгай годым ни пучлеш , ни уке .  лач тура
142:14   кечывал жаплан гына такыр пасушто я пуракан корнышто
142:15   пӧрдшӧ мардеж меҥгыла шогалеш .  кас велеш кечывал
142:16   рӱдылан лекше кӱпшака пыл-влак , шуяланен , кугырак
142:17   орашке ушнен , ала-кушко каен эртат .  мардежат йӧршын
142:18   чарна .  тымык кас юалгеш шуын шушо уржа пуш гына утларак
142:19   нугыдемеш .  тыгай кас южын куатше пеш кугу .  кужу
142:20   кече мучко тӱредше ты пагытыште шке нойымыжым ик жаплан
142:21   йӧршын монда , уэш вийже пура , парня коклаш утыр кугу
142:22   кормыж погына , утыр чӱчкыдын кылта пидылтеш .  тунам
142:23   оҥышто паша вий адак чот чучеш , шӱмыштӧ ала-могай
142:24   куанымаш погына , паша кокла гыч изи йочала модмо ,
142:25   орадыланыме шуэш , шижде , муро муралтеш .  садланак
142:26   кече , кава тӱрыш волен , йошкар тыртыш гай койын ,
142:27   мӱндыр чодыра шеҥгек пура гынат , але мӧҥгӧ кайымет
142:28   ок шу .  тиде - айдемын пиалан жапше .  чынжымак ,
142:29   шке кумыл пыштен ыштыме паша айдемылан моткоч кугу
142:30   куанымашым , ласкалыкым пуа .  очыни , тыште айдеме
142:31   тукымын ожнысек паша дене варналт толмыжо , паша дене
142:32   айдемын айдеме лиймыже коеш дыр .  мутлан , тыге паша
142:33   дене илен тунемше еҥым ярашке лук-я - тудо , чылт таза
142:34   айдеме , тӱсшым йомдара , шӱм-кылже вургыжаш тӱҥалеш
142:35   , ала-мом эн кӱлешым йомдарыше гай койын коштеш .
142:36  мӧҥгӧ кайыме жап шуын гынат , Марина ден шольыжо але
142:37   пеш виян тӱредыт .  мутланат , воштылыт да тӱредыт
142:38   , сылне мурым муралтат да ӱчаш-ӱчаш кылтам пидыт .
142:39  - ну , игем-влак , тачеш ситарена чай ?  уна , кечат
142:40   аваж помышыш пурыш , калыкат мӧҥгӧ тарванен , - манеш
142:41   Кори кугыза .
142:42  - сита гын , сита огыла .  айда , Маню , кылтатым пид
142:43   да каена . - манеш Васлий акажлан .
142:44  пытартыш кылташтым сусла шогалтымашке ачаштлан намиен
142:45   кудалтен , ӱчашен , аҥа вуй корнышко куржыт .  а тушто
142:46   тыныс пасу корно дене калык ял велыш йога .  теве ик
142:47   тӱшка ӱдыр-рвезе-влак пеш лӱшкен толыт , нунын почеш
142:48   илалшырак кува-кугызашт шывыге мутланен ошкылыт .
142:49   рвезе тӱшкаште Сапан Миклайын гармоньжо йытмыжалтыш
142:50   , тудым ӱдыр-каче-влакын тӱшка мурышт руалтыш .  муро
142:51   йӱк умыр кас тымыкыште мӱндырк шергылтеш : теве ял
142:52   шеҥгел куэрлаш миен тӱкна , тушечын пасу покшел отышко
142:53   лупшалтеш ; теве корем серыш миен керылтеш да адак
142:54   лопка олык мучко яндар эҥер вӱд гай тӧр йога ...
142:55  2
142:56  а мӧҥгыштӧ Кори кува эргыж ден ӱдыржым пасу гыч пеш
142:57   вуча .  вольыкымат шукертак петырен , шем ушкалын нугыдо
142:58   шӧржымат шаҥгак лӱштен пурен .  подышто шӧранлашка
142:59   кӱвар ӱмбак лектын йогышаш гай тӧрштылеш , йылгыжше
142:60   самоварат ӱстембалне шыма кас мурыжым ӧрканенрак мура
142:61   .  Кори куван чыла ямде .  ӱстембал тура кечыше лампым
142:62   чӱктышат , пӧрт покшек шогалын , ик радам ончал савырныш
142:63   .  чыла шке верыштыже .  Кори кугызан пӧртшӧ тоштак
142:64   : тугак урем дене кудывече вел пырдыжыште кок изирак
142:65   окна гыч , пӧрт покшелне акрет годсо тумо ӱстел , шӧлдырамбалат
142:66   тоштыж гаяк уло .  пӧртшӧ тоштак гынат , кӧргыжӧ чылт
142:67   весын , ала-молан тоштыж дечын йоҥгыдыракын , чучеш
142:68   .  кушко от ончал - чыла вере пеш яндар , пеш ару .
142:69    пӧрт пырдыжат тоштыж семын монча пырдыжла какарген
142:70   шемемше огыл , а нарынчалге яндар шыште тӱсан .  ончыл
142:71   лукышто кугу юмышӧрлык огеш кой .  тиде акаж гаяк Чарлаште
142:72   тунемше Васлийын пашаже .  ачаж ден аважлан вера нерген
142:73   , поп шояк нерген тудлан шуко умылтарашыже логалын
142:74   .  Кори кувалан ты нергеште шонен-азапланен кошташыжат
142:75   шуко верештын , пошкудо вате-влак деч кочо мутымат
142:76   нумалын .  марлан толмыж годымак ачаж сугыньлымо шочынава
142:77   юмымат ӱдырамаш пусакыште шуко марте ош шовычеш пӱтырен
142:78   кийыктен .  ешыже мален колтымо шеҥгеч , пелйӱд годым
142:79   кынелын , ты  " шочынава "  дене ала-мом шывыге мутланен
142:80   .  изи вӱд чӱчалтыш пешкыде кӱм шӱта - йӧратыме шочшын
142:81   кумылан мутшо ава шӱмеш кӱэмалтше тошто йӱлам шалата
142:82   .  лукышто кызыт тошто юмышӧрлык уке гын , тудын олмеш
142:83   сӱрет-влак ончыл пырдыжым сӧрастарен кечат .  теве
142:84   Ильич рамке кокла гыч Кори кувам туран ончен шыргыжеш
142:85   , тудын йыр моло-влакын изирак портретышт кечат ; нунын
142:86   йымалне кугырак эргыжын , Пӧтырын , военный службеш
142:87   сӱретлалтме карточкыжо-влак , Маринан телымак Озаҥ
142:88   гыч колтымо изи сӱретше .  ӱдырамаш пусакысе тӧрза
142:89   воктен изирак чурийончыш волгалт кеча .  урем вел окнашке
142:90   вошт койшо вичкыж ош занавескым сакалыме .  тиде Маринан
142:91   пашаже .  тудак , каникуллан толмекыже , кок кӧршӧк
142:92   окна пеледышым шынден куштен .  иктыже чевер-кӱрен
142:93   пеледыш дене пеледашат тӱҥалын , теве ик пеледыш чевер
142:94   шинчаж дене занавеска шеҥгеч ончаш тӧча .
142:95  оза кува кӱвар ӱмбаке ончале , лопка олымбал мучко шинча
142:96   ончалтышыж дене солалтыш - кӱвар яндар , шӱк пырчат
142:97   огеш кой , олымбал туддечат ару , волгыдо .  куван
142:98   шинчаже ӱстембаке керылте , кидше ӱстембал шовычым
142:99   ниялтыш .  шовыч чылт яндарынак ыш чуч , кок вере амыргыше
142:100   пале уло .  садлан Кори куват тудым поген нале да клат
142:101   гыч вес ӱстембал шовычым пуртен шарыш .  шкеже шоналтыш
142:102   :  " Манюшем адак иктаж-мом манеш , лучо яндаррак лийже
142:103   ...  ындыже рвезе-влак дене шкежат тунемалтын , пӧрт
142:104   кӧргым эре арунак веле кучымем шуэш .   " арулыкым
142:105   эскераш жап уке "  , - маныт вате-влак .  мый ожно
142:106   шкат тыгак шонем ыле , да тиде чын огыл улмаш , тыгай
142:107   мут його койышым пыдалаш веле йӧра "  .
142:108  - мо азап , пеш кужун шогат , тӱнӧ пычкемышалташат тӱҥалыныс
142:109   .  ачаштат кугырак гай огыл , рвезе-влакым кунам тымартен
142:110   пасушто кучет ?  кужу кече мучко ноят вет .  ой , азап
142:111   , - манят , Кори кува урем вел окнам почын ончале .
142:112  лач ты жапыште капка йӱк шоктыш .  рвезе-влак пеш лӱшкен
142:113   толын пурыштат , пӧртӧнчыл тошкалтыш мучашыште кечыше
142:114   кидмушкыш ате гыч кидыштым , шӱргыштым мушкаш тӱҥальыч
142:115   .  Кори куват эргыж ден ӱдыржӧ ваштареш пӧртӧнчык лекте .
142:116  - мо тынар кужун шогышда ?  пычкемышат лийыныс ...
142:117   Вачи , мушкыш атыштет вӱдет уло ?  шӱргӧ мушкашда сай
142:118   шовыным пыштенам ыле , муында ?
142:119  - уло , авай , - шовынымат муын улына .  мый пеш чот
142:120   мушкым , тау ...  эй , авай , ончо , таче мый тӱредмаште
142:121   Манюм ончылтышым , тудо шӱдӧ нылле кылтам веле тӱредын
142:122   , а мый шӱдӧ витлым , лач шӱдӧ витлым темышым , товат
142:123   !  - манеш Вачи .
142:124  - темашыже теменат , да кылтатше тыгыдырак , мом , -
142:125   шӱргыжым мушшыжла , Марина пелештыш .
142:126  - шояк , авай , ит инане тудлан .  тыгыде огыл , ачай
142:127   кылтам нумалмыж годым ойлыш :  " икгаяк "  , - мане
142:128   ...  товат !
142:129  - ну , йӧра , игем-влак , йӧра .  мом тынар толашен
142:130   тӱредашыже , тенийсе паша садыгак вес ийлан ок код
142:131   .  пытарена теве ... айдыза , пӧртыш пурыза , шужен улыда вет .
142:132  рвезе-влакын ӱстел коклаш кочкаш-йӱаш шичмекышт , ачаштат
142:133   толын пурыш .  паша гыч ноен толшо Кори кугыза лампе
142:134   волгыдеш мочоло шоҥгемшын коеш : ӧрыш-пондашыже чотак
142:135   чалемын , шинча луклаштыже куптыржат утларак лийын
142:136   .  туге гынат але пеҥгыде кугыза .
142:137  - ачаже , мо тугай нигунамат пашам уждымо гай толашеда
142:138   ?  уржа-сорла годым пасушто кӧ тынар шога ?  нойышда
142:139   вет ?  - манын , куваже ӧпке мут кокла гычак кугызажым
142:140   шыман чаманен ончале .
142:141  - рвезе-влакем кас юалге дене чот тӱредаш пижыч да изиш
142:142   шукыракат шогышна ала-мо .  адак вет калыкшат вашке
142:143   ок тарване , ояр кечыште ыштынеже , - манешат , Кори
142:144   кугыза ӱстел ваштареш тошто пӱкенышкыже шинчеш .
142:145  Кори кугызан изи ешыже , шырге погынен шинчын , кас
142:146   кочкышым ышта .  оза кува ешыжым изин-кугун онча ,
142:147   шунен пукша : под гычын шокшо шӧранлашкам оптен конда
142:148   , кинде шултышым ешарен шулеш , рвезе-влаклан пӱжвӱд
142:149   ӱштылашышт ош солыкым конден пуа , шкежат , ӱстел лукыш
142:150   пырля шинчын , лашкам подылеш .  эргыж ден ӱдыржо посна
142:151   ош терке гыч кочкыт , кува ден кугыза тошто гаяк пырля келге
142:152   шун кӱмыж гыч подылыт .  пӧртыштӧ шокшо лие .  Марина
142:153   , занавескым шупшылын , окнам комдык почат , урем гыч
142:154   юалге кас юж пурен кайыш .  тудын дене пырляк ужар
142:155   лышташ дене йылгыжын лӱҥгалтыме ӱдыр муро сем ала-кушеч
142:156   шокташ тӱҥале , адак умла чечкемын йӱд мурыжо шергылте
142:157   :  " тю-ли-льык , тю-ли-чык-чык , тю-ли-льык , тю-ли-чык-чык
142:158   "  , - шокта пакча ломберыште .
142:159  кочкын темме семын мут утларак лектеш .  рвезе-влакын
142:160   - ик тӱрлӧ , шоҥгын - весе .  нуно тунеммышт нерген
142:161   , ончыкылык нерген кутырат , нине - кечын ыштыме пашашт
142:162   ден шке озанлыкышт нерген .  шоҥго-влакын мутышт шукыж
142:163   годым эркын каен шогышо эҥер вӱд гай ласкан йога ,
142:164   рвезе еҥын - курык сер гыч тӧрштыл волышо шошо вӱд
142:165   гай куржеш : кайыме корныштыжо рок комылям вашлие гын
142:166   , вигак кугу ӱчашымаш тарвана .  теве кызытат первыйжым
142:167   сай мутланаш тӱҥалше Васли ден акаже ӱчашаш пижыч .
142:168  - тый , Маню , мо-гынат , пӧръеҥ ден ӱдырамаш иктӧр
142:169   лиймым утыжым кугемден умылет .  конечно , ӱдырамашлан
142:170   чыла правам пӧръеҥ дене тӧрак пуыман .  тидын нерген
142:171   мутат уке , нимогай ограничений лийман огыл .  мый
142:172   ӱдырамашын натурыжо вес тӱрлӧ манам .  ӱдырамаш тугай
142:173   ... изиш пушкыдырак , нечке .  тудо шукыжым шӱмжӧ дене
142:174   ила , а пӧръеҥ - уш дене .  пӧръеҥын кап-кылжат утларак
142:175   виян , уш-акылжат тале ...  пӧръеҥ , мо-гынат , - пӧръеҥак
142:176   .  мый теве тый дечет шым ий изи улам гынат , тыланет
142:177   нигуштат вуйым ом пу .  товат !  мом ойлашыже ...
142:178    - тыге кочкын-йӱын йошкаргыше Васли акаж дене ӱчаша .
142:179  - а-а , теве кузе тый равноправийым ончет улмаш .  тыйын
142:180   оет гыч тыге лектешыс :  " ӱдырамаш - шочынак вес тӱрлӧ
142:181   , тудо пушкыдо , слабый , ӱпшӧ кужу гынат , ушыжо кӱчык
142:182   "  маншашет веле кодын .  садлан  " справедливость
142:183   "  почеш гына суаплан пуымо гай правам пуыман ...
142:184   ужамат , шольым , тый путырак реакционный теорийым
142:185   луктынатыс , - манеш Марина Васлийлан .
142:186  - могай реакционный ?  мый илышыште улшо чыным гына
142:187   ойлем .  теве факт , факт вет : ӱдырамаш кокла гыч
142:188   кунар кугу философ , изобретатель , художник , писатель
142:189   , тулеч моло гениальный еҥ лектын вара ?  историй мучко
142:190   шотлен тол теве : Аристотель , леонардо да Винчи ,
142:191   Шекспир , Ньютон , Бетховен , Толстой , тулеч моло
142:192   .  кушто тыште ӱдырамаш ?  тӱня шогымо годсек тугай
142:193   гениальный ӱдырамаш путырак шагал лектын , а вет те
142:194   , ӱдырамаш-влак , пӧръеҥ деч шукын улыда .
142:195  - чын , очыни , ӱдырем , пӧръеҥ пӧръеҥак шол , пӧръеҥ
142:196   дене иктӧр лияш ок лий , - манеш Кори куват .
142:197  - уке шол , авай , чын огыл , Вачи чылт йоҥылыш ойла
142:198   .  ӱдырамашын тымартен пӧръеҥ деч лапкан шогымыжо ,
142:199   шеҥгелан кодмыжо илыш саманлан кӧра лийын толын ...
142:200    а тый , Вачи , шинчет : ожно матриархат общество лийын
142:201   .  кӧ тунам ешыште вуй лийын ?  але теве южо ир калык
142:202   коклаште кызытат ӱдырамаш пӧръеҥ деч ончылно шога .
142:203    тидым тый кузе ончет ?
142:204  - матриарха-ат ?  тудо вет ожно лийын , шукерте ...
142:205    ала тый матриархат саманыш пӧртылаш шонен коштат ?
142:206    оҥай вет , товат !  ха-ха-ха !
142:207  - ну , ындыже чылт орадылак ойлет .  тыгай мыскара дене
142:208   мыйым , шольым , от чактаре .  а теве тыйын мещанский
142:209   теориетым мый чечасак шалатем .  теве тый кугу ушан
142:210   , гениальный еҥ-влак нерген ойлышыч .  нуно вет чыланат
142:211   классовый обществыште иленыт , а тыгай обществыште
142:212   ӱдырамаш эре правадыме лийын , пӧръеҥын кулжо , пӧръеҥын
142:213   модышыжо лийын , манаш лиеш .  тидлан келшышынак ӱдырамашым
142:214   ончен-куштеныт .
142:215  пӧръеҥлан келшыше шокшо пыжашым ямдылыже , йытыран чиен
142:216   шогалже , шке моторлыкшым эскерыже , икманаш , ӱдырамаш
142:217   пӧръеҥын шержым темыше , тудым куандарыше ӱзгарыш савырнен
142:218   .  кузе тый шонет : тыгай илыш саман годым ӱдырамаш
142:219   шке вийжым , уш-акылжым почын кертын уке ?  а вет тыгай
142:220   шучко саманыштат ӱдырамаш кокла гыч ушан , талантан
142:221   еҥ-влак шуко-шагал лектеденыт .  историйыш ончал-ян
142:222   - тушто шуко кугу лӱман ӱдырамашым ужаш лиеш .  ончыкыжо
142:223   вет чыла весемшаш .  классдыме социалистический обществыште
142:224   чыла тиде тӧрсыр пыта , ӱдырамашлан кумда корно почылтеш
142:225   ...  тунам , Вачи , пӧръеҥ дене пырляк ӱдырамаш Шекспират
142:226   , ӱдырамаш Леонардо да Винчиат шуко лиеш .  да мом
142:227   ойлаш - тӱҥалтышыже кызытат уло .  мемнан Совет государство
142:228   мучко кунар ӱдырамаш инженер , летчик , ученый лектыныт
142:229   .  а ончыкыжо , ончыкыжо мо лийшаш !  вет шонен шуаш
142:230   ок лий !  эх , тый , ораде рвезе , тымартен тидым умылен
142:231   налын отыл !  теве ... вескана мемнам тыге ит ончо , -
142:232   манешат , Марина шольыжын кудырген шогышо ракш ӱпшым
142:233   шыман туржеш .
142:234  васлият , ондакшым шыдешкен шушо , кенета куанен , воштылалын
142:235   , акажым ончале .
142:236  - ах , тый , черт , Маню ... товат !  кушто тынар шинчымашым
142:237   поген шуктенат ?  теве тудым пычкемыш марий ӱдырамаш
142:238   ман ...  дык , кызыт мый шкат ужам , ӱдырамаш пӧръеҥ
142:239   деч мӧҥгеш огыл , товат !  да теве Маню шкежак факт
142:240   .  пиж тудын дене ... черт !
142:241  - мыят умылем , эргым , акат чыным ойла .  илышыште
142:242   кугу пуламыр лийын , кугу вашталтыш .  революций кужу
142:243   ӱпымат кӱчыкым ышта , кӱчык ушымат кужун шуен кертеш
142:244   .  сай жапыште шочын-кушкында , игем-влак , пиалан
142:245   жапыште ...  теве мый кызыт вуем йыр шонен шинчышым
142:246   .  мыйын тыгай изи капра пӧртыштем тыгай калык лиеш
142:247   , тыгай ушан мут шокташ тӱҥалеш манын , кӧ шонен ?
142:248    омешемат кончен огыл ...  каен-каен , куш от шу ,
142:249   илен-илен , мом от уж улмаш , - манешат , шочшыжым
142:250   ончен куаныше Кори кугыза верже гыч кынелеш .
142:251  урем вел почмо окнаште кокыралтыме йӱк шоктыш .  Марина
142:252   , лӱдын , ӧрдышкӧ лие .  окна гыч шыргыж-воштыл шогышо
142:253   Сергейын чурийже койылалтыш .
142:254  - ну ,+ вачи ,  " научный диспутым "  пытарышда , ужат ?
142:255  - а тый , Сергей Гаврилыч , колыштыч мо ?
142:256  - кольым шол ... кызыт лач сельсовет гыч толамат , ойлымыдам
142:257   кольым да шогальым .
142:258  - а Маню вет мыйым йӧршын чактарыш .  товат !
142:259  - ну , нимат огыл , Вачи , тый але изи улат .  чот тунемаш
142:260   тӱҥалат гын , настоящий диспутыштат вуйым от пу .
142:261   э-э , тыйын илышет але тӱҥалеш веле .  да , Вачи ,
142:262   тока йодмо книгатым лачак муым .
142:263  - Сергей гаврилыч , тый пӧртыш пуро , изишак мутланен
142:264   шинчена , - манеш Вачи .
142:265  -  " мутланен шинчена "  , а шкенжын шинчаже кумалташ
142:266   тӱҥалын .  малаш воч , - манеш Марина .
142:267  Сергей пӧртыш пура .  ӱмбалныже суррак тӱсан пинчак
142:268   ден брюко , йолыштыжо суран кем , вуйыштыжо лопка кепке
142:269   .  чурийвылышыже кечеш кӱын , чеверген , ӧрышыжӧ кӱляш
142:270   гай ошемын .
142:271  - поро кас ! ...  тевыс , Вачи , тыланет  " Историй
142:272   "  .  первый ужашыже веле , весыжым шым му .  кызытеш
142:273   тидым луд ...  а акатлан теве йодмыж почеш чернышевскийын
142:274    " Что делать ? "  романже ...  да , Вачи , тый лудынат
142:275   тиде романым ?
142:276  - уке , лудын омыл .  оҥай мо ?
142:277  - луд , обязательно луд .  тушто тый шкаланет оҥайым
142:278   муат .
142:279  - лудаш кӱлеш да , кызыт жап уке , теве кокла гыч историйлан
142:280   чотрак пижнем .  уке гын мыйын тушто чыр шуко уло ,
142:281   - манеш Вачи .
142:282  рвезе-влак кумытын ик ӱстел лукеш погынен мутланаш тӱҥальыч
142:283   .  шукыжым Сергей ойла , молышт колыштыт : тудо , сельсоветыште
142:284   ыштышыла , газетым утларак лудын шога .  тунемме гыч
142:285   политикыш куснышт .  кызытсе тӱня илыш нерген газетыште
142:286   мом возгалат , кузе моло кугыжанышлаште революционный
142:287   тарванымаш каен шога , мемнан элыште илыш кузе кая
142:288   - чылажымат ик радам ойлен нальыч .  Кори кугыза тыгодым
142:289   пӧртӧнчык малаш лекте , куважат ӱстембач кӱмыж-совлам
142:290   поген нале да рвезышт-влакым малаш возаш чыштыраш тӱҥале .
142:291  - айда , игем-влак , ынде кас шуко лийын , тачеш сита
142:292   , адак вес гана мутланена .  Вачи эргым , кай , малаш
142:293   воч ...  эрла адак вет эр кынелман .
142:294  - ну , ситыш , Вачи , ават чыным ойла , жап шуко лийын
142:295   , - мане да , Сергеят каяш тарваныш .   - чеверын !
142:296    сай малыза !
142:297  Вачи , вӱта ӱмбак кӱзен , пушкыдо шудышко малаш пурен
142:298   возо .  Марина капка ончыко шумешке Сергейым ужатен
142:299   лекте .  изишак коктын шыве-шыве мутланен шогышт .
142:300  пычкемыш ялыште пеш шып .  пакчаште шопке гына йӱд юалгыште
142:301   лышташыж дене эркын модеш да ял мучаш велым , шурно
142:302   пасу гыч , пулдырчын йӱкшӧ шокта .
142:303  3
142:304  яра кече .  Кори кугыза , эрдене эрак кынелын , теҥгече
142:305   тӱредме кылтам суслалаш каен .  игече шокшо шога .
142:306    уржа кавыскаш тӱҥалын , садлан кылтам шукыжым эр юалге
142:307   дене шогалтылыт .  Вачи , кынелын , вигак , книгам
142:308   налын , тошкем куэрыш лудаш лектын .  пӧртыштӧ Марина
142:309   ден аваже сомылым тӧрлатылыт : аваже коҥга воктен шогылтеш
142:310   , ӱдыржӧ мурен-мурен , кӱварым мушкеш , пӧрткӧргым
142:311   йытырая .
142:312  - ӱдырем , ончал-ян , киндем кӱын мо ?  нӧлтал ончымаште
142:313   куштылгын чучеш да ?  - йодеш Кори кува ӱдыржӧ деч .
142:314  - мо , часым шыч ончо мо ?  час наре коҥгаште киен гын
142:315   , кӱын .  чыте , авай , ынде мыят шке пашам пытарышым
142:316   , кидем мушкам да ончена .
142:317  Марина кидшым мушкын пурышат , аважлан полышкалаш тӱҥале
142:318   .  коҥга гыч киндым луктедышт .  эр сомыл пӧртыштӧ
142:319   пытыме гай лият , Кори кува ,  " ой-ой , нойышымат
142:320   , изиш шинчын каналтем "  малден , коҥга тӱр олымбак
142:321   шинче .  Маринат , ярсен , книгам лудаш тӱҥалын ылят
142:322   , ала-мом шоналтыш да мӧҥгеш пыштыш .  эркын тарванен
142:323   , аваж деке мийыш .
142:324  - авай , нойышыч , ужат ?  - малдыш .
142:325  - нояшыже , пеш ноен омыл да , эр годсек йол ӱмбалне
142:326   шогылтшемла , йолем шумо , - манеш аваже .
142:327  ӱдыржӧ аважын вуйышкыжо ончале , шӧрынрак кайыше мыгыльыжым
142:328   тӧрлатыш да ӧршын койын пелештыш :
142:329  - ой , авай , уна , мыгылет йымалне вует чылт чараҥыныс
142:330   !  кай , ала-мо сӧралынат ок кой .
142:331  - э-э , ӱдырем , ынде мыйын мо сӧралже , мо-можо .
142:332   айда , шӱкшӧ кувалан йӧрен .  илышыште тыгак лийман
142:333   - шке сӧралем мый тыланда пуэнам .  тендам ончен куанем
142:334   , тудат йӧра .
142:335  - тидыже тыге , авай , мый тудлан ом ман ...  мыгылет
142:336   огеш лий гын , вуетат огеш чараҥ , огешат коршто ыле
142:337   .  теве тый южгунам  " Вуйпундашем коршта "  манат
142:338   .  мыгылет рончен кудалташ гын , сайрак лиеш ыле ,
142:339   шонем .
142:340  - кай , Маню , кӱлеш-оккӱл мутым ит ойлышт .  ынде ,
142:341   шоҥго вуем дене , ушдымо Настай гай койын коштшашем
142:342   уло коеш .  вара уремышкат лекме ок кӱл , вате-влак
142:343   воштылаш тӱҥалыт .
142:344  - кӧ воштылеш ?  тенийсе ийыште тый веле шымакшым кудалтет
142:345   мо ?  уна , Сидыр ватат кудалтен .  опанас ватат шымакш
142:346   деч посна коштеш .
142:347  - ойлет , нунылан , рвезе еҥлан , нимат огыл .  мый
142:348   гаем шӱкшӧ яҥгарже шымакшым кудалтет гын , вара ончалаш
142:349   сынетат огеш код .
142:350  - авай , вара ынетак кудалте мо ?
142:351  - уй , ораде , огым , огымак !  ынде ала-кунарак шуко
142:352   илышашем уке , вургем шотышто тошто семынак ӱмырем
142:353   шуктем , молыжым - керек , шке шинчеда .
142:354  - тыгай улат улмашыс ?  мый адак шке тунемше йолташем
142:355   коклаште южгунам моктанен ойлем :  " мыйын авыят культурно
142:356   , ончыл ӱдырамаш "  , - манам .  йоҥылыш лийынам улмаш
142:357   , - манешат , Марина , ӧпкелышын койын , аваж деч кораҥеш .
142:358  - ала-мо тугай улат ?  шымакшым кудалтымаште культурыжо-можо
142:359   ...  моло годым гын , мый тыланда ваштареш шогалын
142:360   омыл , эре умылаш , йодмыдам шукташ тӧченам .  теве
142:361   пӧрт кӧргым арурак кучаш тӱҥална , тиде ынде шкаланемат
142:362   пеш келша ; юмышӧрлыкым пужымыда годымат кугунак тореш
142:363   шым лий .
142:364  - лийынат , тунамат тыгак шуко мартен шыч келше .  ачам
142:365   веле кеч-кунамат ойыш вашке пура , тый тыгаяк улат
142:366   !
142:367  - ай , ӱдырем , кузе тый от умыло , тыгай вашталтыш
142:368   ала-мо чонлан сай ок чуч .
142:369  - ончо , авай , кызыт лач пӧръеҥ-влак уке улыт , айда
142:370   мыгылетым рончен ончена , кузе коеш ?  пешак сӧралын
142:371   огеш кой гын , чечасак уэш пӱтырена , - манешат , Марина
142:372   аваж дек адак мия .
142:373  - кай , ораде , сай огыл .  ала иктаж-кӧ толын пура ?
142:374  - кӧ толеш ?  ну йӧра , мый пӧртӧнчыл омсам тӱкылен
142:375   пурем , - манешат , Марина тӱжвак лектеш .  изиш лиймек
142:376   , пӧртыш пурат , аважын шымакшыжым налын кудалтен ,
142:377   мыгыльыжым ронча .  вара ӱпшым шеҥгек тыртышын пӱтырен
142:378   шындат , чевер тамган ош шовычым пидыкта .   - ончо
142:379   , авай , сӧрал веле .  теве чурийончышыш ончал-ян ,
142:380   - манешат , аважлан чурийончышым пуа .
142:381  - уй , окмак , ынде чылт ушдымо Настай гаяк веле коямыс
142:382   ...  кай , нимат сӧрал огыл .  кондо шымакшем , кондо
142:383   вашке !
142:384  Марина шымакшым кидешыже пӱтырал кученат , воштыл-воштыл
142:385   , аваж деч чакна .  аваже ӱдыржӧ почеш тарваныш .
142:386  - Марина , кондо , манам , шымакшем , кондо !  иктаж еҥ
142:387   толын шуэш , сай мо ?
142:388  - ом пу , авай , ом пу ...  ха-ха-ха !  тыгак пеш сай
142:389   , тыгак кошт ...
142:390  - кузе от пу ?  могай ӱскырт шочшо , а ?  мый теве тулвондым
142:391   веле налам ...  от пу мо ? !
142:392  Марина шымакшым тугак ок пу , воштыл-воштыл , омса тӱрыш
142:393   чакнен кая .  аваже чот сырышат , коҥга шеҥгеч тулвондым
142:394   руалтыш .  ӱдыржӧ тӱжвак - кудывечыш , аваже , туманлен-туманлен
142:395   , почешыже лектеш :
142:396  - эк , керемет шочшо , вожылдымо ...  мый тунемше улат
142:397   манын ом ман , ораде  " ученый "  вует гыч сай коҥген
142:398   налам !  могай тудо лийын , аваж мутымат ок колышт
142:399   , а ?
142:400  кудывече мучко аваже Маринам шуко-шагал поктен куржтале
142:401   .  Марина шыгырыш пурышат , капкам почын , уремыш тӧрштыш
142:402   .  Кори кува почешыже уремыш лекташ аптыраныш .  тулвондым
142:403   тошкалтыш мучашеш кудалтышат , содор - кӱшыл клатыш
142:404   .  пычкемыш клатыште , шинчыме верыште , клат каштам
142:405   ниялтыш : кашташте ик шымакшат кодын огыл , Марина вуйге
142:406   ала-куш шылтен . Кори кува шопке сондык ӱмбак волен
142:407   шинчат , ик жап шӱлеште .  вара , шӱргыжым кок копаж
142:408   дене урзылен , кумык лийын , пулвуешыже кынертыш да
142:409   , ала-мом шонен , шымакш сакыме кашташ ончен шинчыш
142:410   ...  иктаж пел час жап тыге эртыш .  вара , верже гыч
142:411   тарванен , йоген лекше шинчавӱдшым ончылшовычшо дене
142:412   ӱштылят , пеш чот нойышо еҥ гай койын , кӱшыл клат
142:413   гыч эркын волыш .
142:414  кечывал лишан Кори кугыза пасу гыч пӧртыл тольо .  куважын
142:415   шымакш кудалтымыжым ужат , воштылын пелештыш :
142:416  - мо тый , аваже , йӱдыгаш тӱҥальыч мо , але уэш ӱдыр
142:417   лиймет шуо ?  эй , каваре , оҥай веле .
142:418  - ӱдырет керте ... чыла шымакшым ала-кушко шылтен пытарен
142:419   , - манеш куваже .  шкеже пеш вожылын , кугызажым туран
142:420   ончалашат огеш тошт .
142:421  - Марина кертеш тудо ...  а мо , аваже , нимат огыл
142:422   , молат кудалтатыс .  шымакш - тудо уто роскот веле
142:423   шол .
142:424  - туге да , первыйлан сайын ок чуч , калык воштылаш
142:425   тӱҥалеш , шонем .
142:426  - кӧ воштылеш ?  мыланем гын , сай веле .  эй , кува
142:427   , уэш ӱдыр гай веле лийынат да ...  шеҥгечет ончалаш
142:428   гын , чылт ӱдыр гаяк коят , - воштылеш Кори кугыза
142:429   .
142:430  тиде годымак Вачи ден Марина пӧртыш лӱшкен толын пурышт
142:431   .  Вачи аважым ужын , воштыл колтыш .
142:432  - о-о , Маню , тыйын адак ик достижений уло .  замечательно
142:433   , товат !  авай , моткоч сай , тыгак кошт , товат ...
142:434  - сайже-можо , айда йӧра огыла , мо каен - тудо кыша
142:435   ...  шужышда чай , ала кечывал кочкышым ыштеда , -
142:436   манят , Кори кува ӱстембак погаш тӱҥале .
142:437  4
142:438  кочкын лекмышт годым изирак капан пошкудо вате тольо
142:439   .  Кори кува еҥ ӱдырамаш толмым ужат , вуйжым ниялтыш
142:440   да коҥга шеҥгек пурен кайыш .  Марина ден шольыжо воштыл
142:441   колтышт .
142:442  - сай илен кутыреда ?  ала-мом рвезе-влак воштылыт ?
142:443    - малдыш пошкудо вате .
142:444  - аванам воштылына , - манеш Марина , - таче шымакшыжым
142:445   кудалтен да тый дечет вожылын , йоча гай коҥга шеҥгек
142:446   пурен кайыш .  тол , еҥгай , тембак шич !
142:447  - вожылдымо , шкежак шымакшем ала-кушко шылтен пытарен
142:448   да  " кудалтен "  манын шинча ... Осып вате шешке
142:449   , тый адак воштылаш веле ит тӱҥал , - малден , пыльдырге
142:450   воштылын , Кори кува коҥга шеҥгечын лектеш .
142:451  - э-эй , акый , нимат огыл ...  мый теве шкат кудалтем
142:452   манам да , Осыпем огеш кӱштӧ .  нимат огыл , вуетлан
142:453   куштылгын веле чучеш дыр ?
142:454  - куштылгыланже , куштылгырак тудо .  адак вет , шешке
142:455   , мыйын вуй пундаштем ӱпемжат чараҥаш тӱҥалын , южгунам
142:456   коршташат тӧча .  керек ынде , пӧрык кудалтымым уэш
142:457   упшалаш ом тӱҥал .
142:458  - ок кӱл , ок кӱл , мом тудым , коштырам .  э-э , Маню
142:459   , мый тый декет толынам ыле ...  ала-мо теҥгечысек
142:460   рвезем туешкен , пушкедаш тӱҥалын .  ӧрынам веле ,
142:461   ала-мом ыштымаш ?  ала , миен ончалын , иктаж ойым
142:462   пуэт ?
142:463  - ончалаш лиеш тудо да , очыни , лекырыш наҥгаяш гын
142:464   , сайрак ыле .  таче яра кечылан намиен от коштыкто ?
142:465  - ачаже эрак вакш дек кайыш , да шкетын йӧным шым му
142:466   ...  мийыза адак мемнан декат .  акый , ярсымет кокла
142:467   гыч кутырен шинчаш мие !  - манешат , пошкудо вате
142:468   Маринам шкеж деке наҥгая .
142:469  эре тыгак , пошкудо вате-влак Маринам пеш пагалат .
142:470    кечынак толыт , але пасу корнеш вашлийытат , иктым-весым
142:471   кутыркалат , ойым йодыштыт .  илыш-йӱлаште тыгыде туткар
142:472   чӱчкыдын лектеш : кӧн марийже вес моторым ончалеш ,
142:473   кӧ тыглаяк ватыжым сай ок ашне ; кӧлан кӱлеш - кагазым
142:474   але письмам возен пуыман ; кӧн йочаже але ашныме вольыкшо
142:475   иктаж мо лиеш - эре Марина дек толын эҥертат .  Маринажат
142:476   , пеш сай кумылан : кушто ӱнарже шута гын , полша ,
142:477   уке гын , сай ойым пуа .
142:478  уло калыкыште тӱрлыжат - чылажлан ош кече огеш лий .
142:479    южо тошто койышан шӱкшӧ куват , коклан рвезыракыштат
142:480   Маринам шӧрынрак ончен коштыт , огыт йӧрате .   " юмылан
142:481   тупынь шогалше "  ,  " ялгенче "  ,  " пӧръеҥ пачаш
142:482   "  ,  " коммунист ӱдырамаш "  манме мут южгунам Маринан
142:483   пылышышкыже пура гынат , тудо ӧрын ок шого .  кушечын
142:484   , молан тыгай мут лекмым ынде Марина сай шинча .  ойлат
142:485   тыгай мыскарамат : поян Ондрин аваже , Васли кува ,
142:486   Маринан пурен-лекмыж почеш шке пӧртшым лӱмегож дене
142:487   тӱтырен , капкаш шумеш ужата , маныт .
142:488  5
142:489  кеҥеж кече кас велыш тайнен .  игече ояр , кечывал рӱдылан
142:490   тӱнӧ пеш шокшо .  садлан , яра кече гынат , кечывалым
142:491   уремыште еҥым шагал ужат .  южышто кас юл чучаш тӱҥалмеке
142:492   веле каныше калык уремыш лектеш .  тыштат-туштат уремыште
142:493   , капка ончылно я мланде ӱмбалне ужар шаршудыштак тӱшкан-тӱшкан
142:494   шинчылтше , шогылтшо еҥ-влак ошын коедат .
142:495  теве ик тӱшка тыгыде йоча чара йолын , чара вуйын ,
142:496   корно пуракым кугу пожар шикш гай тӱргыктен , модын
142:497   куржталеш .  лайга пуракым , шӱкшӧ йыдал тич оптен
142:498   , юж-юж-юж шупшын куржыт я , кок копа дене урзылен
142:499   , кӱшкӧ шыжыктен ,  " йӱрым "  йӱрыктат .  кугыракышт
142:500   нуным чарат гынат , огыт колышт .  тек кастене авашт
142:501   ньогарыштым вурсен-вурсен мушкыт .  мом от муш - рвезын
142:502   вуйыштыжо пуракым чывыштен налашат лиеш , а чурийыштыже
142:503   шинча ошо ден шер гай тыгыде пӱйжӧ веле йылгыжыт ,
142:504   молыжо - оранек пурак .
142:505  кушкын шушо ӱдыр-каче-влак шке орашт дене поснаракын
142:506   ял покшелнысе лаштыра шоло ӱмылеш погынат .  нунын
142:507   чийымаш-шогалмашышт таче ару , кечеш кӱшӧ шӱргывылышышт
142:508   чевер , яндар нарашта шинчашт чарныде шыргыжеш .  тиде
142:509   тӱшкаште Сапан Миклайын гармоньжо таче кас ӱжара йоммеш
142:510   йычмыжаш ямдылалтын .  тыште модмо-воштылмо , гармонь
142:511   почеш шырге муралтыме йӱк лым ок лий .  рвезе калык
142:512   тыгаяк - мураш-воштылаш жапым эре муэш : яра кече ма
142:513   але паша жап - садакшак .  яра кечын ял урем моткоч
142:514   лопка , йоҥгыдо ; паша годым пасу корно , уржа кокла
142:515   гыч кадыргылын , пеш тӧр кая , але , кас кочкыш ыштымек
142:516   , капка ончыл олымбалан шинчын мутланаш пеш йӧнан .
142:517    кызыт рвезе калыкынат койыш-шоктышыжо шуко вашталтын .
142:518   чийымаш-шогалмаште у тӱс пураш тӱҥалын : йолыш катам
142:519   чияш тӱҥалше ӱдыр-влакат улыт , оҥыш галстукым сакен
142:520   чийыше рвезе-влакат коклан койыт .  муралтен колтат
142:521   гын , тудо марий мурыштак чоным куандарыше куштылго
142:522   сем шокта , каласыме мутыштышт адакат кумылым нӧлтышӧ
142:523    " у илышет "  ,  " комсомол таҥет "  ,  " делегаткет-моторет
142:524   "  лектеш .  муро вет тугай : калыкын мурыштыжо пӱтынь
142:525   илышыже , мут дене каласаш лийдыме чон шонымыжо , кумыл-кылже
142:526   чурийончышышто гай раш коеш .  илыш неле , орлыкан
142:527   - муро сем ойган , илыш куштылго , ласка - мурат куанышан
142:528   .  кызыт ялын йӱлаже мочоло вашталтын , а илышыште
142:529   вашталтыш эн первыяк рвезе калык гочын лийын толеш .
142:530  илалше вате-влакат кас тымыклан уремыш лектыныт : кӧ
142:531   чызым шупшшо азажым кучен , кӧ кум-ныл ияш йочажым
142:532   вӱден , южышт орашт дене гына лектын , пакча пече воктен
142:533   кийыше пырня ӱмбак шинчыныт .  манеш-манеш мут нунын
142:534   коклаште шаҥгысек коштеш .
142:535  - колын улыда , вате-шач , Кори кува шоҥго вуйжо дене
142:536   шымакшыжым кудалтен , маныт .  ну , калыкат йӧршын
142:537   пужлен пытен , ала-мом толаша ?  - манеш , под оҥго
142:538   гай пӱгырнен , тоя пондывак эҥертен шичше кукшо кува .
142:539  - Кори куваже огыл , тудо ӱдыржӧ налыктен дыр ?  ӱдыржӧ
142:540   тугайыс , тунемше .  эре у койышым пурташ йӧрата ,
142:541   - азаж умшашке чызым шӱшшыла пелештыш кадыр неран рвезе
142:542   вате .
142:543  - э-э , нунын деч мучашым от му , шоҥгыжо , рвезыже
142:544   иктак улыт ...  мый тока , селаш ошкылмем годым , Кори
142:545   кувам ужымат ,  " айда , шешке-э , черкыш миен толына-а
142:546   "  малдем .   " уке , мый ом ярсе , айда коштын тол
142:547   "  малдалеш .  мый нунын дек пурен коштмашем уке .
142:548    пӧртышт гыч юмоҥаштымат луктын кышкеныт , маныт ,
142:549   чынак мо ?  - йодеш пӱгыр кува .
142:550  - чын , луктыныт шол .  мый шке шинчам денак ужынам
142:551   .  юмоҥат олмеш тӱрлӧ сӱретым теменыт , окнаш ала-мо
142:552   тугай шовычым сакален пытарыме .  ӧрат веле , - манеш
142:553   ойырлыде трубкам пыккен шинчыше вес лоптыра кува .
142:554     - айда семынышт илат , мыйын пашам уке .
142:555  - туге да , шешке , сай огыл - тошто радамым пужат .
142:556    икте почеш весе , кумшо лектеш .  теве кызыт вателак
142:557   пужлаш тӱҥалыныт .  шымакшым кышкат , марийыштым огыт
142:558   колышт ...  теве Кори Маринамак семынем вурсен коштам
142:559   : мо кӱлешлан марийже деч ойырлен толшаш ?  Купъял
142:560   Ведатше кызыт пеш поен , маныт , - семынже вудымалта
142:561   пӱгыр яҥгар .
142:562  - пояшыже , поен шол .  тока ик гана Ондри деке пурымыж
142:563   годым ужым : шем кишке гай ожым кычкен шынден , шкеже
142:564   кукарка руй гай чиен .  ала-кузе тыге пойыш ?  - манеш
142:565   тамак шупшшо кува .
142:566  - ала-могай поро паша денак поен огыл - торгая , еҥым
142:567   олтала .  Ведатшым моктышаш уке , тугай еҥ дене йӧсӧ
142:568   , садлан Маринат ойырлен .  тудо вет туге : кӧлан поянлык
142:569   кӱлеш , кӧлан - айдеме .  мый ты шотышто Маринам моктем
142:570   веле : мо кызыт тудо - ӱдыр гай ила , тунемеш , - манеш
142:571   азан вате .
142:572  - керек , шке шинчат .  еҥ еда шке ушыжо уло , кузе
142:573   мошта , туге ила .  тыглайже , Маринам орлаш ок лий
142:574   - сай ӱдырамаш , - малдышат , лоптри кува адак трупкажым
142:575   пыккаш тӱҥале .
142:576  - моктышаш уке , тыгай ялгенче ...  - манын , шыдешкен
142:577   ойлаш тӱҥале пӱгыр кува .  вара Маринан моло вате-влак
142:578   дене пырля толмыжым ужат , шыпланыш .  чуйге Маринам
142:579   ончалын , тамак шупшшо кувалан ала-мом шывыге ойлаш
142:580   тӱҥале .
142:581  Марина , толын , пырня ӱмбаке шинче .  йырже вате-влак
142:582   чумыргышт , ойлаш , воштылаш тӱҥальыч .
142:583  - Марина-а , - малдыш олма гай чевер чуриян рвезе вате
142:584   , - ынде ялыште илыметат ок шу дыр ?  олаште утларак
142:585   сай вет : калыкат шуко уло , весела .
142:586  - молан ?  уке ...  ялыштат сай .  весела илышым вет
142:587   калык шкаланже шке ышта .  оласе калык утларак тунемше
142:588   , культурный , садлан яра жапшым веселанрак эртара
142:589   , а мемнан ялыште изиш подылде веселитлен огыт мошто ...
142:590  - эй , Семон вате , ойлалтет , ялыштат пеш весела .
142:591    кондо-ян тышке шӱвырзым , так шогалам да лоҥын пуэм
142:592   ...  аракатат , пӱретат ок кӱл , теве тыге , - манешат
142:593   , илалшырак гынат , шуршо гай писе вате могыржым модыктен
142:594   кушталтен колтыш .
142:595  - ынде-э , кертыч коеш ?  ха-ха-ха !
142:596  - чу , Марпа , вожылдымо , мом тӧчет ?
142:597  - тудо эре тыгаяк , пашажымат куштен-мурен ышта вет .
142:598  - теве кадыр Епремет ужеш гын , тыйым таче сай куштыкта .
142:599  вате-влак лӱшкаш тӱҥальыч : южышт чарат , южышт   "
142:600   Марпа , айда чот колто ! "  маныт .  чыланат воштылыт .
142:601  - кадыр Епрем ?  тошышо !  кызыт невольно старе прижим
142:602   ?  туге вет , маню ?
142:603  - прижим огыл вет , режим , маныт , - манеш Семон вате .
142:604  - мыланем эре иктак , режимжат йӧра , кокла гыч прижимжат
142:605   кая ...  айда кугызада деч лӱдын коштса .  мышын кадыр
142:606   Епремемат ынде вийнаш тӱҥалын .  а илыме годым , вате-влак
142:607   , веселан илаш кӱлеш , чулым лияш кӱлеш , канен кияш
142:608   колымекат жап сита .
142:609  вате-влак воштылыт , чыланат кутырат - нигӧм колышташ
142:610   .  пӱгыр кукшо кува гына , тояшыже эҥертен , верже
142:611   гыч эркын кынеле .  вате-влак велке шӧрын ончалын ,
142:612   пзльоп шӱвале да мӧҥгӧ велышке соптыртатыш .
142:613  тиде годым вате тӱшкашке товаҥше йошкар пондашан йӱшӧ
142:614   марий тайнышт-тайнышт мийыш .  ӱмбал тувыржо ужарген
142:615   пытен , ала-кушто пӧрдалын , картузшым вуйжылан тореш
142:616   шынден , шем портышкемже чылт сур лиймешке пуракаҥын .
142:617  - Олю-ук !  - кычкырл колтыш йӱшӧ марий , - Олюк , кушто
142:618   улат ?  тый мом тыште ыштылат ?  йӧратыме мариет мӧҥгӧ
142:619   толын , а тый тыге пыльгыж коштат ...  марш мӧҥгӧ !
142:620  - айда , кай мӧҥгӧ , кай !  чечас мием .  мом варгыж
142:621   коштат , сай мо ?  ужат , презе гай лийынат , вожылдымо
142:622   , - манеш пырня мучаште шинчыше вате .
142:623  - кузе !  мый презе гай лийынам ?  мый ? !  тый шке
142:624   собственноручный мариетым тыге манат !  еҥ ончылно
142:625   ...  мый чечас тыланет ушым пуртем ...  марш мӧҥго
142:626   !  - манешат , йӱшӧ марий ватыжым пераш мушкындыжым
142:627   нӧлтал колта .  Марина , тидым ужын , верже гыч вурк
142:628   тӧрштыш .
142:629  - чу , Епим изай , тыге огеш лий ...  тый мом ыштылат
142:630   , а ?
142:631  йӱшӧ марийын мушкындыжо волен кайыш .
142:632  - ык , черт ...  " ӱдырамаш комиссарышт "  тыштак улмаш
142:633   , - манят , йӱшӧ марий савырнен ошкыльо .
142:634  вате-влак воштыл кодыч .
142:635  иктаж лу-латкок ияш изи рвезе кагаз пӱтыркам коҥла йымак
142:636   ӧндалын , урем покшек куржеш .
142:637  - Илюш , Илюш , шого-ян ...  мом тыге наҥгает ?  - кычкырале
142:638   Марина .
142:639  - газетым , Сергей изай колтыш , - манеш рвезе .
142:640  - тол-ян , тышке кондо-ян .   " Йошкар кече "  уло мо ?
142:641  - уло , тӱрлӧ уло .
142:642  Марина  " Йошкар кече "  ден  " У илыш "  журналым ойырен
142:643   нале да молыжым рвезылан пуыш .  вара , газетым шаралтен
142:644   , вате-влаклан лудаш тӱҥале .
142:645  6
142:646  пӧръеҥ тӱшка кӱшыл мучашеш , Ондрин ӱмаште уэш почмо
142:647   кевытше деран , погынен .  тыште калык утларак шуко
142:648   : шоҥго кугызаштат , рвезыракыштат толын шинчыныт .
142:649    Кори кугызат Сапан таҥже дене коктын урем тӱр канавыш
142:650   йолым сакен шинчынытат , туржмо тамакым чӱчкыдынак
142:651   нерышкышт колтен , еҥ ойлымым колыштыт .
142:652  - илыш манмаште , очыни , йӧн мушо йӧрым кочкеш , а
142:653   кӧн уке гын , тудыжо нигунамат порыжым ок уж , - манеш
142:654   лопка туп-вачан илалше марий .
142:655  - да , тендан гайлан ойлаш каньыле ...  те уло ӱмбалан
142:656   улым ыштеда .  кӧ шочын-кушкынак йорло гын , кузе тудо
142:657   илышым виктара ?  мыйын имнем уке , а Епрем теве нигузе
142:658   ушкалым водитлен ок керт ...  имне деч посна кресаньыклан
142:659   могай илыш ?  - шыдешкен ойла ик марий .
142:660  - мый вет тыланда шукертсек ойлем :  " озанлыкыште культурым
142:661   нӧлталаш кӱлеш "  , - манам .  шуко пасум ыштышаш ,
142:662   клеверым ӱдаш тӱҥалшаш , пареҥгым утларак шындышаш
142:663   .  уна , теве почиҥга-влак ӱмаштак шуко пасум ыштыштыс
142:664   .  а мемнан пошкудо-влакым ойлен колыштарет мо ?  -
142:665   ойла шем ӧрышан рвезырак марий .
142:666  - тудын денат , очыни , йӧным муаш ок лий .  мемнан
142:667   мланде кугу огыл , ыштен-кученат огына мошто , у паша
142:668   , - пелештышт калык кокла гыч .
142:669  - йорло , имньыдыдыме садак нимомат ыштен ок керт .
142:670    кеч лучко пасум ыште , - манеш саде каҥгата марий .
142:671  - да , Семом изай , - тӱшкашке миен шушо Сергей манеш
142:672   , - эрла мый декем сельсоветыш мий .  тушто мутланен
142:673   ончена , ала имньым налашет иктаж йӧным ыштена ,  мый
142:674   ончылгече кредит ушемыште мутым луктым .
142:675  - ой , йӧра , Сергей шольо , пеш йӧра , мием .
142:676  - эй , Сергей Гаврилыч , вара ынде кипиративетым почашак
142:677   ыштышда мо ?  сатулан кунам колтеда ?
142:678  - эрла кок улам колташ шонена .  тудым ынде кугун шуйыман
142:679   огыл , паша годым сату кӱлеш .
142:680  - кӱлдымашым кычалыт , Ондрин сатужо ок сите мо ?  -
142:681   манеш лопка туп-вачан марий .
142:682  - Ондри тудо ситара , да сатужо гына шинчалан .
142:683  - шинчалан шол .  кооперативше тудо кӱлеш .  эре поян
142:684   шинчашке ончен коштман ынже лий .
142:685  - кӱлешыже кӱлеш да , прикашыклан ӱшан еҥым шогалтыман .
142:686  - Сапан кугызан Миклайжым палемденыт чай .  тудо рвезе
142:687   гынат , сай , тошло , адакше - комсомолец ...
142:688  тыге мутланыме годым ик кӱжгырак суртан кудывече гыч
142:689   , капкам кроп мурыктен , лызгылдыкрак марий туманлен-туманлен
142:690   куржын лекте .
142:691  - вот ия налшаш буржуй !  ну , айдемат , тынар темдыме
142:692   лиеш вет .  еҥ кинде иктаж гана сут логарешыже шинчеш
142:693   , уке ?
142:694  - кӧм тыге шудалат , Епрем ?  - йодыт калык гыч .
142:695  - кӧм ?  Овром Метрим ...  ончылгече кок агун уржам
142:696   шияш машинажым пуэн ылят , шийме тарлан агунлан пуд
142:697   уржам йодеш .  опкын , керемет , вет шкеже миен огыл
142:698   , яра машинажым веле колтен .  шкеак тудын машинажым
142:699   наҥгае , мӧҥгеш конден пу .  вот ия !  - шутга Епрем
142:700   лӱман марий .
142:701  - мо , тудым от шинче мо ?  эре тыгаяк .
142:702  - тыгай шыгыр годым эре утыжым кӱреш ...
142:703  - моло годым пел пудым веле налеш ыльыс ...  у кинде
142:704   шуметлан кӱзыктыш , ужат ?
142:705  - Серге гын , ида ший , силом пуэн огынал вет .
142:706  - пошкудо-влак , - манеш Сергей , - чуза , изишак шып
142:707   лийза-ян .  мыйын шонымаштем , ончыкыжым мыланна машинный
142:708   товариществым почашна кӱлеш .  кызыт теве поян-влак
142:709   деке миен эҥертат , нуно кунар шонат , тунар налыт
142:710   ...  тунам еҥым сӧрвален коштшашна уке , шкенан машинана
142:711   лиеш .
142:712  Сергейын ойжым колын , калык адак лӱшкаш тӱҥале : ойлат
142:713   , ӱчашат , южгунам туманлымашке шуыт .  коклан изиш
142:714   шыпланат да адак уэш йӱк-йӱан толкын гай тарвана .
142:715    ял илыш чот лӱшка .
142:716  7
142:717  чевер кеҥеж эртенак эрта .  ужар пакчаште , кеҥеж кечын
142:718   игыж гай койын , нарынче пеледыш дене пеледше кечшудыжат
142:719   , садерлаште вӱр гай чеверген кержалтше пызле орлаҥгыжат
142:720   кеҥежын пытартыш чапшым палынак шижтарат .  теве корем
142:721   серыште шогышо шоҥго пистын парчаже шӧртньӧ лаштыкла
142:722   койын оралгаш тӱҥале .  пасушто тӱред налме уржа отылым
142:723   эҥыремышвот атмала шупшын пытарыш , ояр годым нуно
142:724   , тӱжем ший воштыр гай койын , тарванен йылгыжыт .
142:725    эр-кас чаҥа-корак , кугу тӱшкан погынен , тошкем куэрым
142:726   шергылтара .  кеҥеж игечын пытартыш пагытше лишемеш .
142:727  шукертак солен налме тыгыде яжга шудан олыкеш вӱраҥлыме
142:728   ракш алаша эркын , нелын шогылтеш : йол йымал пушкыдо
142:729   шудымат ни пурлалеш , ни уке , почшо дене шыже кармымат
142:730   ӧрканенрак веле лупшалеш .  теве ик эрдене кӱтӱчӧ Илюшын
142:731   арама шӱшпыкшӧ шыже мурым шӱлыкын шӱшкалтыш , а кастене
142:732   шыже тымыкым акрет годсо ӱдырвуч йӱк кӱрльӧ .
142:733  тыгай жапыште ик эрдене Марина Озаҥыш каяш тарваныш .

143:1  143 " тумна , тум-тум ... "
143:2  1
143:3  Чернышевский уремыште кок пачашан ош кугу пӧрт ик квартал
143:4   кутышынак шарлен шинчын .  пӧрт тошто классический
143:5   стиль дене ыштыме : кушкыжо от ончал - кеч-можат пеш
143:6   серыплын , куатлын , нигунам тарваныдымашын коеш .
143:7    пӧрт ончылно радам дене кайыше колоннадын ош кӱ меҥгыже-влак
143:8   путырак кӱжгӧ улыт , иктаж визытынат ӧндал от шу ,
143:9   садланак нине меҥгыла воктен эртен кайыше еҥ пеш изин
143:10   коеш .  очыни , ты пӧртым ыштыктыше-влак тиде стиль
143:11   дене шке куатыштым , кугыжаныш илышлан оза улмыштым
143:12   ончыкташ тыршеныт .
143:13  революций деч ожно ты чапле пӧрт воктен эртен кошташат
143:14   аптыранет ыле : пӧртшат пеш чапле , пеш кугу , тушко
143:15   пурен-лектын коштшыштат тыглай калыкым кӱшычын гына
143:16   йыгыжген ончалше , йылгыжше полдышан йытыра студент
143:17   кашак - помещикын , капиталистын ковыра эргышт ден
143:18   ӱдырышт-влак - лийын .  ожно тышеч эрташ логалме годым
143:19   самырык вуй дене шуко шоналтын :  " кӧ тыште тунемеш
143:20   гын ?  тиде чапле пӧртыштӧ мо уло гын ?  иктаж гана
143:21   кеч пурен лекшаш ыле "  .  тыге кӧранен шоналтын гынат
143:22   , пурен кошташ тоштын огытыл .  а кызыт гын тыште шемер
143:23   калыкын икшывыже тунемеш : завод-фабрика гыч лекше
143:24   рвезе пашазе , мӱндыр ялла гыч толшо кресаньык рвезе
143:25   , совет интеллигенцийын эргышт-ӱдырышт .  тӱрлӧ калык
143:26   , тӱрлӧ чурийвылыш тыште коеш : шемалге яндар татар
143:27   ӱдыр , кӱляш гай ош ӱпан руш рвезе , изиш йоштекрак
143:28   шем шинчан калмычка , кугырак пӱгыр неран армян .
143:29   юл воктенысе тыгыде калык - чуваш , мордва , удмурт
143:30   , марий , тулеч моло .  тӱрлӧ калык йылме тыште эр
143:31   тӱҥалын кас марте ик тӧрак лӱшка .  нине ӱдыр-рвезе-влак
143:32   тыште кушкыт уш-акыл дене , тӱвыргат кап-кыл дене -
143:33   социализм пашалан виян ямдылалтыт , вашталтыт , весемыт
143:34   шке - вашталташ тӱҥалыт пӱтынь тӱням .  теҥгечысе шем
143:35   пашазе эрла наука пашаеҥ лиеш : тудын микроскоп йымалныже
143:36   тымартен уждымо у тӱня почылтеш , тудын телескопшо
143:37   кава пундаште у планетым , у кечым муэш , Марксын ,
143:38   Ленинын генийышт тудын ончылно мучашдыме чапле илыш
143:39   корным почеш .  теҥгечысе слесарь эрла самырык совет
143:40   инженер лиеш : тудын яндар памаш шинча гай шолшо рвезе
143:41   виян вуйыштыжо тымартен уждымо чапле суртын , гигант-заводын
143:42   , Днепрогэсын проектше шочеш .  шке лӱмжым пыкше удыркален
143:43   моштышо батрак тышан тале совет агроном лийын лектеш
143:44   .  тудо Юл сереш тамле виноградым , лимоным кушташ
143:45   тӱҥалеш , тундра мландеш ош шыдаҥым шочыкта , тушанак
143:46   , ир регенче олмеш , чевер розам пеледыкта .  тышанак
143:47   ожно годым пызырнен мыскылалт илыше башкир , ир тайгаште
143:48   янлыкла ӱмыржым шуйышо якут , чодыра кокла гыч мераҥла
143:49   лӱдын коштшо марий уста доктор лиеш да трахома дене
143:50   петыралтше шинча гыч чорам кушкед налеш , чолга геолог
143:51   лиеш да мланде помышышто миллион ий дене шып кийыше
143:52   нефтьым , кӱртньым , шийым-шӧртньым луктеш , ир пустыньын
143:53   кукшо ошмаж йымачын яндар вӱдым фонтан гай шыжыкта
143:54   , черле купан верым пеледше садыш савыра .  тиде пӧртешак
143:55   ожно айдеме шот гыч лекше шемер ӱдырамаш - марий ӱдыр
143:56   , татар кыз , чуваш хыр сай педагог лиешат , кадыргылын
143:57   кушшо изи йочан кап-кылжым виктара , уш-акылжым почеш
143:58   - социализм саманын айдемыжым ышта ...  тыгай тӱня
143:59   уждымо чапле паша дене кызыт тиде ош кугу пӧрт пижын
143:60   шога .  садланак тиде пӧртын колоннада ӱмбалныже возымо :
143:61  имени В . И . Ульянова-Ленина
143:62                Казанский
143:63  Государственный Университет
143:64  кугу Ленинын , тудын эн тале , эн ушан ученикышт-влакын
143:65   ончен-куштымо вурс гай пеҥгыде Коммунист партийын куатыштлан
143:66   кӧра шемер калыкын икшывыже у , чапле тӱням ышташ тӱҥалеш
143:67   .  тӱжем ий дене пызырналт кийыше шемерын тале вийже
143:68   , сылне усталыкше тышан почылтеш .  тыге шошо чевер
143:69   кечын талышныше эҥер , ий-лум леведышым кӱрлын , нимо
143:70   дене чарен кертдыме куатым почеш , шошо вӱд мушкын
143:71   кайыме тӧр олыкым сывынаш посто гай ужар шудо дене
143:72   леведеш , тӱжем-тӱмесыр чевер пеледышым тушан пеледыкта
143:73   .  тыге чолга кеҥеж кече тӱням ӱмылтен шогышо шучко
143:74   шем пылым кенета кушкедеш да , тӱжем шӧртньӧ йолжо
143:75   дене иле мландым вӱдылын , чыла пӱртӱсым ылыжта , чыла
143:76   чонанлан илыш вийым лыҥ опталеш ...
143:77  2
143:78  эр . индеш шагат лишемеш .  университетыш рвезе калык
143:79   шошо мӱкшла лӱшкен погына .  шкет-шкет , коктын кумытын
143:80   , кугырак тӱшка денат , книгам , тетрадьым коҥла йымак
143:81   ишен , кидеш нумалын , студент-влак погынат .  эртен
143:82   коштшо трамвай гыч тӧрштен волен , содор пӧрт омсашке
143:83   керылтыт .  коклан чатката теркупшым упшалше , арурак
143:84   вургеман профессор , преподаватель-влак , кадыр тоям
143:85   тоялен , кид мучашеш пуэн овартыме гай оваргыше портфельым
143:86   сакен , эркын ошкыл толыт .  южышт авто дене кывыжге
143:87   толын шогалыт , южыжым имне дене конден кодат .  университет
143:88   пӧрт кугу куткышуэла шолеш - тунемме паша кече тӱҥалеш .
143:89  теве ӱдыр-влак коклаште Маринан эр кече гай шыргыжше
143:90   мотор чурийже койылалтыш : йолташ ӱдыржӧ дене коктын
143:91   ала-мом кутыркален толыт .  университетыш пурымо омса
143:92   ӱмбалан ыштыме кӱ тумнан кугу йыргешке шинчашкыже ончалят
143:93   , тумналан саламым каласышыла шара шинчаже шыргыжале
143:94   .   " тумна , тум-тум , тумна , тум-тум , ик игетым
143:95   кудалте , тум-тум !  кӱзенат налам , тум-тум , воленат
143:96   кочкам , тум-тум ... "   йоча йомак гыч тыгай мут ушышкыжо
143:97   толын пурышат , кенета йӱкын воштыл колтыш .
143:98  - мом тыге лыргет , Марина ?  - омсам пурымо годым поктен
143:99   шушо ик студент йодеш .
143:100  - омса валне тумнам ужым , да тошто йомак ушешем возо
143:101   ...   " тумна , тум-тум ... "   ах-ха-ха ! . .
143:102  - тый , Кугергина , тумнам ит воштыл , тудо эн ушан
143:103   кайык ...  тумна гай ушым пого , тудо вет  " символ
143:104   мудрости "  , шинчет ?
143:105  3
143:106  университетын шеҥгел пелыштыже Госрабфак , тудын пелен
143:107   марий отделенийым почмо .  тушто шемер марийын ӱдырышт
143:108   , эргышт тунемыт , нунын дене пырля Кугу Тумер Кугергина
143:109   Маринат ынде кок ийлан тунемеш .
143:110  кумда коридор мучко оҥгыр йӱк шергылте .  тымартен коридорлаште
143:111   вужгышо ӱдыр-рвезе-влак тыманмеш класслашке шаланен
143:112   пытышт .  нунын почеш , шуко шинчымаш дене нелем пытыше
143:113   гай койын , чара вуян , сур пондашан , мочоло кугемше
143:114   мӱшкыран преподаватель-влак эркын шке верышкышт нушкыт
143:115   , рвезыракышт гына студент гаяк чулымын тарванат .
143:116  волгыдо кумда аудиторийыште ӱстелла йыр иктаж кумло
143:117   ӱдыр-рвезе шыркак погынен шинчын .  урок тӱҥалаш оҥгыр
143:118   лийын гынат , нуно але кенета шыпланен огыт керт :
143:119   кутырат , воштылыт , лӱшкат .  преподаватель толын
143:120   пурымеке иже кенета шыпланат да , вучышын койын , тудын
143:121   ӱмбаке ончалыт .  аудиторий омса эркын почылто .  кугырак
143:122   , тӱвыргӧ кап-кылан , мочоло кӱжгӧ мӱшкыран пӧръеҥ
143:123   , нарынче тӱсан портфельым нумалын , эркын толын пурышат
143:124   , студент-влаклан вуйжым савыш .  преподавательын ӱпшӧ
143:125   кӱчыкын тӱредме , чурийвылыш тичмаш , волгыдо , ӧрыш-пондаш
143:126   яндарын нӱжын эрыктыме , кугырак вияш нержым кугышинча
143:127   кушкыжын .  чиен шогалмаш ару : ӱмбалныже суррак тӱсан
143:128   костюм , лум гай ош тувыр шӱшажым шем порсын галстук
143:129   дене ӱшталтен , оҥыштыжо , кок камзол кӱсен коклаште
143:130   , шагат шинчыр шийын йылгыжеш .  студент-влаклан вуйжым
143:131   савышат , воштылалын пелештыш :
143:132  - здравствуйте ...  илымаш-кутырымаш ?
143:133  - здравствуйте , Виктор Тимофеевич !
143:134  - сай кутырена !  шкендын могай ?
143:135  - айват ...
143:136  - пеш яжо ...
143:137  студент-влакын йӱкышт шоктыш .  Виктор Тимофеевич шке
143:138   верышкыже , кафедрыш , кӱзен шогалят , портфельжым
143:139   почын , кагаз ластыкым лукто .  вара ала-молан кок
143:140   копажым ваш ниялтышат , шинчажым пеле кумалтен , кугышинча
143:141   ӱмбачын , чоян койын , студент-влакым радам дене ончен
143:142   савырныш , шагатшым луктын ончале да пелештыш :
143:143  - йолташ-влак , мо нерген ме теҥгече кутырышна гала
143:144   ?  кӧ каласен пуа ?
143:145  ик жаплан классыште путырак шып лие : карме чоҥешта
143:146   гынат , шокта ыле дыр .  студент-влак ваш-ваш ончальыч
143:147   , южышт содор тетрадьыштым пургедаш тӱҥальыч , южышт
143:148   тыглай вуйыштым ӱстембаке пӱгыртышт , вара шеҥгел радам
143:149   гыч чоя койышан ик студент воктен шинчыше йолташыжлан
143:150   йыштак пел шинчажым кумалтышат , пелештыш :
143:151  - а мыйын , Виктор Тимофеевич , ик йодыш уло ...
143:152  - йодыш ?  йодыш - тиде пеш сай , но кызыт , Чормаков
143:153   , изиш туркалте вара каласет , а кызыт кодшо урокнам
143:154   шарналтена , - манеш Виктор Тимофеевич .
143:155  - мо ... теҥгече шочмо йылмын кӱлешыж нерген кутырышна
143:156   чай ?  - манешат , ончыл радамыште шинчыше ик студент
143:157   шке йолташыже-влакым савырнен ончалеш .
143:158  - тыге , тыге ...  а кӧ тидын нерген кӱчыкын ойлен пуа
143:159   ?  Кугергина йолташ каласен пуа гын веле ?  таче тудын
143:160   кумылжо сайын коеш ...
143:161  кумшо ӱстел воктен шып шинчыше Марина содор кынел шогале
143:162   .  тыш-туш ончале , шӱргӧ начкаже чеверген кайыш :
143:163   изиш аптыраныш .  вара , вуйжым чытырыкталын , ош ӱпшым
143:164   шеҥгек солалтышат , ойлаш тӱҥале :
143:165  - революций деч ожно тыгыде калык пеш пызырналт илен
143:166   , шке йылмыж дене тунем кертын огыл ...  кугыжан правительство
143:167   чыла калыкымат рушыш савыраш тыршыме политикым кучен
143:168   .  шуко-шагал тунемше йочан нӧргӧ вуйжым поп шояк дене
143:169   , тошто славян йылме дене аҥыртарен , шочмо йылмыжым
143:170   мондыкташ тыршен .  октябрь революций тиде шотым йӧршын
143:171   пытарыш , тыгыде калыкын шемержылан у корным почо :
143:172   тӱрлӧ школлам , моло культурный учрежденийлам шуко
143:173   почедыш .  тушто йоча-влак эн ончыч шке шочмо йылмышт
143:174   дене тунемыт .  шочмо йылмын куатше пеш кугу , ожно
143:175   годымак тидын нерген ик ушан еҥ тыге манын :  " изи
143:176   рвезым вес йылме дене туныкташ тыршыме - сайын йол
143:177   ӱмбалне коштын кертдыме азам имне ӱмбак кӱзыктен шындыме
143:178   дене иктак "  .  тиде чынак .  шочмо йылме дене пеҥгыдем
143:179   шудымо йочам вес йылме дене туныкташ тӱҥалына гын ,
143:180   тудын йылмыже веле огыл , уш-акылжат пудырана ...
143:181   адак тидымат каласаш кӱлеш : мемнан культурынам нӧлталмаште
143:182   руш йылмынат кӱлешлыкше пеш кугу .  руш йылме - кугу
143:183   культуран йылме , тиде йылме дене шуко литературым
143:184   возымо , тиде йылме дене Марксын , Ленинын возымыштым
143:185   тунемына .  руш йылмым удан шинчымаш тунеммаштына кугу
143:186   чаракым шында .  теве мый шкемымак налам ...
143:187  тыге Марина ойла , ойлымыжо семын аптыранымыже чылт
143:188   пыта , йӱкшӧ рашкемеш , мутшо талышна , пуйто урокым
143:189   ок каласе , а ала-кӧ дене ӱчашен кутыра .  южгунам
143:190   , тыге сай шинчыме урокым каласымыж годым я студент-влак
143:191   погынымаште лектын ойлымыж годым , Марина шкежат ӧреш
143:192   : кушечын тудо тынар мутым ситара ?  кузе тыгай тӱшка
143:193   ончылно пеҥгыдын ойлаш тоштеш ?  Марина , пычкемыш
143:194   ялеш шочын-кушшо , изинек кугырак деч лӱдын-вожыл кӱжымшӧ
143:195   ӱдырамаш , тыге вашталташ тӱҥалын .
143:196  Виктор Тимофеевич Маринан ойлымыж годым тудын мутшым
143:197   пеҥгыдемдышыла вуйжым рӱзалтен шинчыш , студент-влакат
143:198   пеш шып колыштыч .  шемалге изирак капан ик ӱдыр гына
143:199   , кочым нелшыла койын , каньысыр шинчылте да воктеныже
143:200   шинчыше пӧръеҥ рвезылан , коклазе ӱдырамашла ала-мом
143:201   воштыл-воштыл , пылышышкыже ойлыш .  мом каньысырланет
143:202   , изи шем ӱдыр ?  шке йолташетын тыге виян кушмыжлан
143:203   куанышаш годым кӧранет мо ?  ала йолташет кодшо йӱдым
143:204   йӱдвошт мален огыл , ала эрласе пашаж денак омештын
143:205   киен ?  ала кастене тыйын каче-влак дене пӱтыркален
143:206   эртарымет годым шонкален ?  молан тый тыге коят ?
143:207   кушечын тиде лектын шога ?  палена дыр , очыни , изи
143:208   шем ӱдыр , ужына дыр : кувелым тиде вичкыж мардеж пуалеш ...
143:209  Виктор Тимофеевич кокымшо часат лекцийым лудеш .  ойла
143:210   тудо шуэн , ласкан , аудиторий мучко , шыман тошкалын
143:211   , коштын савырна .  класс оҥа деке эркын мия , кӱсенже
143:212   гыч кагазеш пӱтырымӧ порым луктын возалта .  возен
143:213   пытарымеке , кидшым , шовыч дене ӱштылын , шеҥгекыже
143:214   куча да ойла .  кок-кум гана тыш-туш тошкалеш да ойла
143:215   , камзол кӱсенже гыч помыш часым луктын ончалеш да
143:216   адак ойла .  тудо лекцийым лудеш тыматлын , умылышашын
143:217   , таче гын поснак сайын .  таче темыжат пеш оҥай :
143:218    " айдеме йылме кузе лийын толмо нерген "  .  садлан
143:219   студент-влак умшам карен колыштыт , эсогыл таче Чормаковат
143:220   преподавательын мутшылан чылт ӱшанышынак коеш .  эн
143:221   первыяк Виктор Тимофеевич буржуазный ученый-влакын
143:222   йылме лекме нерген туныктымыштым терген нале , вара
143:223   Ф . Энгельсын тӱшка илымаш гыч , паша гыч айдеме йылме
143:224   лекме нерген возымыжым лудын пуыш да умылтарыш .  йылмын
143:225   уш-акыл дене пижын шогымыжым ончыктыш , тудын шуко
143:226   тӱжем ий дене кушмыжым , весем толмыжым радам дене
143:227   ойлен тольо ...
143:228  Марина шулен колыштеш : шинчаштыже Виктор Тимофеевичын
143:229   тӱвыргӧ кап-кылже веле , моло нимат уке .  теве тудат
143:230   йомо .  тудын олмеш тудын гаяк кугу капан обезьян гай
143:231   межан айдеме кид-йолжо дене солкала , шӱргывылышыжым
143:232   тарватылеш , логарже гыч ала-могай умылыдымо йӱк лектеш
143:233   .  теве межше йогыш ... ӱмбалныже янлык коваште , чурийже
143:234   айдемылан толеш , йӱк олмеш кӱчыкын каласыме мут-влак
143:235   шоктат .  а ынде тудат йомо .  чапле вургемым чийыше
143:236   , кугышинча янда дене йылгыжалтыше Виктор Тимофеевич
143:237   шке лекцийжым кошарта ...   " йылме , йылме ...  коло
143:238   ныл ий тиде йылме дене кечын ойленам , коло ныл ий
143:239   молын ойлымыжым колыштынам , а нимом шинчен омыл .
143:240    пуйто мый шке гына тиде йылмылан тунемынам , шке гына
143:241   ыштенам .  а кунар тӱжем ий дене калык тукым шке шонымыжым
143:242   луктын каласаш тунемын , кузе кужун , кунар эркын .
143:243    кажне айдеме мутышто тӱжем ияш илыш историй кӱэмалтын
143:244   , кажне йӱкыштӧ эртыше курым шке кышажым коден улмаш
143:245   "  , - шона Марина .
143:246  - ну , Виктор Тимофеевич , таче лекциет путырак чапле
143:247   лие вет ...  кечынак тыгай лекцийым лудат гын , ой-йой
143:248   , сай ыле , - шоктыш Чормаковын йӱкшӧ .
143:249  - е-ех , сӧрма-а улат тый , Чормаков ...  тый кечынак
143:250   адак коман мелнам кочнетыс , коклан шушо лашкажат пеш
143:251   кая-а , - воштыл пелештыш Виктор Тимофеевич .
143:252  рвезе-влак шу-у воштыл колтышт , а икте ӱмбачын ешарыш :
143:253  - а не хочешь ли ты , Чормаков , картошку в мундире ?
143:254  воштылмаш утыр тарваныш .
143:255  - да , Чормаков , тыйын ала-могай йодышет ыле вет ?
143:256  - ыле да , кызыт мондышым , - манеш изиш вожылшо Чормаков .
143:257  - Виктор Тимофеевич , але оҥгыр лийын огыл , адак ик
143:258   йомакетым каласе-я , - йодо ончыл ӱстел воктен шинчыше
143:259   , мыскарам йӧратыше студент .
143:260  - чу , чу , Симонов , тый изиш турко .  теве Чормаков
143:261   йодышыжым ушештара .
143:262  - да , мый тудым йоднем ыле : вет ожнат марий кокла
143:263   гыч шуко-шагал тунемше лийын , а кузе нуно вуйгакат
143:264   шке йылмышт дене интересоватлен огытыл ?  мо дене вара
143:265   нуно иленыт ?
143:266  - пале , нимогай условий лийын огыл , - манеш Симонов .
143:267  - чын , условий лийын огыл , - ойлаш тӱҥале Виктор Тимофеевич
143:268   , - кугыжан правительство пеш чот шыгыремден .  садлан
143:269   интеллигенций коклаште шукышт эртак шке илышышт дене
143:270   веле иленыт , калык верчын шонышыжо тунам пеш шагал
143:271   лийын .  теве лачак тыланда ик  " йомак "  .  ожно
143:272   мемнан селаште тер тур гай капан марий поп ыле ,  "
143:273   Выльып поп "  малдат ыле .  тудо чӱчкыдынак , верысе
143:274   интеллигенцийым поген , йӱмӧ-кочмо касым эртараш йӧрата
143:275   ыле .  погынат , йӱыт-кочкыт , а южыжо чотак подыл
143:276   шында .  мемнан ик тугай сӧрма дьячок ыле - Трофим
143:277   .  ну , тыге ик гана Выльып поп унам пӧрт тич поген
143:278   , пукшен-йӱктен .  руштыныт , мурат , куштат , манеш
143:279   .  аламо шотышто йӱшӧ дьячок поплан сырен кудалтен
143:280   .  коктын ӱп гыч пижылалтеныт .  ну рожгат , ну рожгат
143:281   , манеш .  а унаже-влаклан оҥай , представлений веле
143:282   .  дьячокат кӱчык попым , руалтен , пӧртйымаке шуа
143:283   .  пӧртйымал омсам тӱкылен шында да , ӱмбакыже шогалын
143:284   , давай кушташ , давай кушташ .  моло уна-влакат дьячоклан
143:285   полшат .  пӧрт чытыра веле , манеш .  а поп пӧртйымалне
143:286   васарен кия , нигузе лектын ок керт .  тыге пелйӱд
143:287   эртынеш , оза чесым чылт эрыктымеш .  вот , ия-влак
143:288   , мом ыштылыныт .
143:289  студент-влак шу-уге воштылыт .
143:290  4
143:291  ... ой , неле тунемаш !  неле пычкемыш ял гыч мийыше
143:292   , пуаҥаш тӱҥалше ӱдырамашлан тӱжем ий дене погынышо
143:293   наукым , кечын изи чинче падыраш гай поген , вуйышкыжо
143:294   опташ .  ой , неле ...   " тунемаш пеш куштылго , модын-воштыл
143:295   куржталме дене иктак "  манын , кӧ манеш ?  кугу вийым
143:296   пышташ кӱлеш , шуко жапым пуаш верештеш , шуко , мучашдыме
143:297   шуко книгам лудман , вуйгонгыра пеҥыжалтын коржаш тӱҥалмешке
143:298   , чот шоныде ок лий .  кастене лудын шинчыме книгат
143:299   ӱмбаке , улнен , кумык керылтын , нерен колтымешкет
143:300   шинчаш логалеш .  иктажмом умылен от шукто я вуйышкет
143:301   нигузеат пурен ок воч гын , кумыллан пеш лапкан чучеш
143:302   .  лиеш южгунам тугай жапат , шке ӱнаретлан шке инанымым
143:303   чарнет :  " уке , ужат , мыйын ушак ок сите , способностемак
143:304   пырчат уке "  .  аярын-йӧсын чучеш тунам рвезе шӱм-чонлан
143:305   , чыла кудалтен , лектын куржмет шуын колта ...
143:306  йӧра тунам лач тыйым умылат гын , тыланет изинкугун
143:307   полшаш тӱҥалыт гын .  йӧра тунам сай йолташет лиеш
143:308   гын , преподавательжат кӧргӧ шонымашетым палаш тӧча
143:309   гын .  а таче теве , ош каза пондашан математик чылт
143:310   арамак вургыжшо шӱмышкӧ уло тулым пыштыш .  молан тудо
143:311   , шкежат кукшо формулыж гаяк кошкен пытыше ,  " минус
143:312   "  олмеш йоҥылыш  " плюс "  знакым гына возымылан уло
143:313   класс ончылан тыге вожылтарыш .  вара Марина  " первый
143:314   степень уравненийым "  ок шинче мо , тымартен математика
143:315   дене плохан тунемын мо ?  молан теве пура печке гай
143:316   лӧчышӧ Лимпиада Александровна ик  " моя путь "  манын
143:317   возымо йоҥылышлан верчын  " неуд "  отметкым шынден
143:318   .  шынден да адак учительскийыште чылажлан воштылын
143:319   , манеш :  " я са-амнева-аюсь в спа-асобностях вашей
143:320   хвале-еной  Кугергиной .  безда-арность , как и в большинство
143:321   этих ... нацме-енок "  ...  вара мыланем верчын преподаватель
143:322   коклаште кугу мут , ӱчашымаш тарванен , манеш .  тыгай-влаклан
143:323   мо ме улына ?  пундыш , ала-могай чондымо комыля ?
143:324    мо нунылан тыйын йӱд-кече шонен-йӱлен коштмет ?  нуно
143:325   тидым огыт шинче да шинчымыштат ок шу .  молан теве
143:326   Виктор Тимофеевич тугай огыл , але биолог Валеев йолташ
143:327   , але теве мемнан обществовед Никифороз Иван Павлович
143:328   ?  Иван Павлычын урокышкыжо кеч-кунамат куанен кает
143:329   .  теве таче тудо 1905 ийысе революций нерген лекцийым
143:330   лудо .  ойла пеш простан , оҥайын , от умыло гын ,
143:331   уэш умылтарен пуа .  йодышташ тӱҥалеш - ойлымет веле
143:332   шуэш .  кажне студент тудлан тыглай  " ученик "  гына
143:333   веле огыл , а шкеж гаяк ушан-шӱман айдеме .  мыланем
143:334   тудо чыла студент-влакын шонымыштым шинчен шогышо гай
143:335   чучеш .  а вет рвезе , вуйгеже кок ийлан веле туныкта
143:336   .  кечмом ман , Иван Павлович - сай педагог ...  чылан
143:337   тыгай лийыт гын , тунемаш пеш каньыле лиеш ыле .
143:338  " ничего , Кугергина , ӧршаш уке , - мане шаҥге перерыв
143:339   годым , - неле лиеш тудо ...  неле деч лӱдын чакныман
143:340   огыл , тудым сеҥен каяш кӱлеш .  теве ме граждан сар
143:341   жапыште шуко йӧсым ужынна , южгунам кумылат волен кая
143:342   ыле , а вет сеҥышна ...  молан ?  неле деч лӱдын шылын
143:343   она ул , неле ваштареш каен , сеҥаш тыршенна .   "
143:344   даешь ! "  - теве мемнан мут ыле ...  а тыйын способностет
143:345   кугу , мый вик ойлем , теве ӱмажсек веле туныктем ,
143:346   а кушметлан ӧрам .  руш йылмылан утларак чот пиж :
143:347   лӱдде-вожылде ойлаш тырше , сылнымутан литературым
143:348   луд .  вара паша кая ...  эх , да эше кузе каяже ...
143:349     " даешь ! "  ман , Кугергина йолташ , моло нимат
143:350   уке "  ...   - тыге ойлышат , кумылем нӧлталте , адак
143:351   чот пашалан пижмем шуын колтыш .  да , Иван Павлович
143:352   - мемнан еҥ , тудо шкежат пашазе кокла гыч лекче ,
143:353   шкежат ожно йӱштӧ-шокшым шуко ужын , садланак тугай
143:354   ...  уке , нимогай нелылык дечат лӱдман огыл !  чыным
143:355   ойла Иван Павлович , пеш кугу чыным ! . .
143:356  тыге Марина , урок пытымек , рабфак гыч лектынат , ораж
143:357   дене шонкален , общежитийыш ошкылеш .  почешыже пеш
143:358   писын ошкылшо студент-влак поктен шуыт да Маринам ,
143:359   кидпӱан гыч руалтен , пырля наҥгаят .  кутырат , воштылыт
143:360   .  тиде годым нунын почеш кок ӱдыр пеш куржеш .  студент
143:361   тӱшкам поктен шуычат , иктыже , изирак капан шем ӱдыр
143:362   , Марина ӱмбак сырен ончалят , пелештыш :
143:363  - йӧра кеч таче эре моктымын мокшыжо шеле , математика
143:364   дене керылте ...  Инокентий Виссарионович сайын вожылтарыш
143:365   .  айда , рвезе-влак ,  " красавицадам "  чот шыматыза ...
143:366  ала-молан Маринан шыдыже вуйгат ыш лек , изи ораде рвезым
143:367   ончалме гай ончалят , утырген пелештыш :
143:368  - рвезе-влак кӧм шыматышашым тугакат пеш шинча-ат ,
143:369   Пекпаева йолташ !  туге вет , йолташ-влак ?  - манят
143:370   , вӱден кайыше студент-влакым шара шинчаж дене шыматен
143:371   ончале .  шкеже шоналтыш :  " пеш кӱлеш мыланем тыйын
143:372   Тиминет .  эй , ораде ӱдыр , тыйжат мыйым кӱлдымаш
143:373   койышет дене когартынет "  .
143:374  - да , да , манметла , верне ...  кӧм шыматаш - шинчаш
143:375   кӱлеш , а Пекпаевам иктаже весе ВПИ гыч шыматыже ...
143:376    верне вет , йолташ-влак ?
143:377  студент-влак воштыл колтышт .  Пекпаева ден йолташыже
143:378   ончыко куржыч .  Маринан кӧргыштыжӧ ала-мо каньысырын
143:379   чучо .
143:380  5
143:381  уремыш ик окнан изи пӧлемыште кумытын илат : Марина
143:382   , Фатима да Маринан эн лишыл йолташыже - Веруш .  кумытын
143:383   кум курсышто тунемыт гынат , пырля илат : тӱжвач ончымаште
143:384   кумытын чылт кум тӱрлӧ улыт гынат , ваш-ваш акак-шӱжарк
143:385   гай келшат , нунын коклаште нимогай секретыштат уке
143:386   , манаш лиеш .  Марина кугырак кап-кылан , ош ӱпан
143:387   , илышым мочоло ужшо ӱдырамаш гын , Фатима - тугаяк
143:388   кугырак капан да курныж шулдыр гай йылгыжше шем ӱпан
143:389   , шоптыр гай шинчан , кушкын гына шушо самырык ӱдыр
143:390   .  Веруш - когыньышт деч изирак капан , кудыррак ракш
143:391   ӱпан , шем нарынче шинчан лӧза ӱдыр .  Фатима эре мураш
143:392   йӧрата , Веруш - кушташ , Марина гын книгаж деч огеш
143:393   ойырло , я вуй йырже эре шонаш йӧрата .  Веруш рушла
143:394   ойлаш пеш тале , Марина - марла кертеш , Фатима рушла
143:395   пеш начар ойла , марла утларак кертеш , марий коклаштырак
143:396   шочын-кушшо .
143:397  пӧлем кӧргӧ пеш изи .  кум кроватьым шындымат , окна
143:398   воктен шогышо ӱстел дек пураш аҥысыр корно веле кодын
143:399   .  ӱстембалне тич книга-влак , покшелне чернила атылан
143:400   веле вер кодын , кок изи шкафыште адак тич книга ора
143:401   .  окнаште ош занавескым сакыме , пырдыж воктен , Фатиман
143:402   кроватьше ӱмбалне , тыгыде сӱрет-влак , Маринан кроватьше
143:403   ваштареш - Ленинын портретше .  пӧлем кӧргӧ пеш яндар
143:404   , чыла тӧрлатыме , кандалге пушкыдо одеялыште ик куптырымат
143:405   от уж , ӱмбала пыштыме мужыр кӱпчык ош туара гай койын
143:406   кия .  кушко ит ончал - чыла пӧлем кӧргӧ ӱзгарыште
143:407   ӱдырамашын шыма кид кучышыжо раш коеш .
143:408  Фатима моло деч ончыч толынат , изи пӧлем шергылтеш
143:409   веле - мура .  теве , ӱстел воктен шинчын , тетрадеш
143:410   кок-кум гана удыралеш , теве адак , кынел шогалын ,
143:411   вуйжым кучен , ӱстел йыр коштын савырна , а умшаже
143:412   чарныде мура .  тудо эре тыгаяк , ойырлыде муренак
143:413   коштеш : мурен , пашам ышта , мурен , шкенжым тӧрла
143:414   .  лудаш шичмыж годым гына умшаже ок ярсе , тунамат
143:415   мура ыле , да , умшам тарватыде , чылт шып лудын ок
143:416   мошто .  кызыт теве мӧҥгылан пуымо задачым мурен-мурен
143:417   ышта .  мурашыжат татар семым математика формула дене
143:418   мура :
143:419  а-а плюс б-э-э ,
143:420  а-а плюс бе - в кубе-э ...
143:421  минус де-е , минус де-э-э ...
143:422  - эй , шӱшпыкем , тый толына-ат аман ?  - манеш пӧлемыш
143:423   толын пурышо Марина .   - задачым ыштет , ужат ?  мо
143:424   содорак пашаш пижыч , изиш от каналте мо ?
143:425  - ка-асте-эныже ом ярсе , ом ярсе ...  алием толе-эш
143:426   , моторем толе-эш , коктын кинош кае-эна , кае-эна
143:427   ...  ах-ха-ха ? ...  эре паша дене огыл вет , каналтшат
143:428   кӱлеш .  Маню .  тыйын йӧра тосет мӱндырнӧ , уке гын
143:429   эре пӧртыштӧ шинчымет ок шу ыле ...  ончо , Маню ,
143:430   молан тый тыште ик тосым от кучо , мотор каче-влак
143:431   шукын улыт вет , - шоптыр шинчаж дене шыргыжын ойла
143:432   Фатима .
143:433  Марина йолташыжым миен ӧндалешат , шем ӱпшым ниялтен
143:434   , шыман пелешта :
143:435  - ой , ораде , Фати , тыланда тудо томсык вет , а мый
143:436   тудым ужынам , ынде уш чот пурен .  кошт , йолташем
143:437   , кошт , нимат огыл - рвезе ӱмыр кок гана ок тол ,
143:438   но ушетым чот кучо , мыйын корнышкем ит верешт , адак
143:439   пашатым ит мондо ...  мыланна , Фати , шуко тунемаш
143:440   кӱлеш , ой шуко !
143:441  - шинчем , Маню , шинчем , йоҥылыш она тошкал , пашамат
143:442   она мондо ...  тау , мемнам , орадым , эре туныктыметлан
143:443   , - манешат , Фатима Маринам чот ӧндалеш .
143:444  6
143:445  кас .  изи пӧлемыште электрический лампе чолгыж йӱла
143:446   .  шып .  коклан гына уремыште мӱгырен кудалше трамвай
143:447   йӱк шокта .  кок студентка , ӱстел ӱмбак кумык керылтын
143:448   , урокым пеш ямдыла : Марина грамматикым тунемеш ,
143:449   Веруш задачым ышта .
143:450  - Веруш ,  " мать "  мут родительный падежыште кузе
143:451   каласалтеш ?  мыланем  " добрая матьым "  склонятлаш
143:452   пуышт .
143:453  - чыте , чечас пытарем .  чечас ответым ончалына ?
143:454   а-а , каваршаш , лекте вет .  лекте , лекте , Манюш
143:455   !  уло кас мучко толашаш вереште , ала-кӧ тыгай луген
143:456   пытарыме задачым шонен луктын ?  - манешат , Веруш
143:457   , верже гыч тарванен , Марина дек мия .
143:458  - эх , тый , шке вет  " ик гана ава лийынам "  манат
143:459   !  илышыште  " ава "  мутым тӱрлын склонятлен моштенат
143:460   , а тыште от мошто ...  ну , йӧра , тиде паша ава лийме
143:461   гаяк неле огыл .   " мать "  мут именительный ден винительный
143:462   падеж деч молыштыжо  " ер "  мучашым налеш .  нет кого
143:463   ?  мат-ер-и .  умбакыже ?
143:464  - умбакыже шкат кертам .  дательный -  " матери "  ,
143:465   винительный - " мать "  , творительный -  " матерью "
143:466    , предложный -  " о матери "  .  тыге вет ?  ынде
143:467   ом мондо тидым , ом мондо , Веруш !  - йоча гай йывыртен
143:468   воштылеш Марина .
143:469  - тыге , тыге ... кертат-ла .  ну , ынде пашат пытыш
143:470   вет ?  чечас  " балым "  почына , ӱстел ӱмбач поген
143:471   нал ...   " тра-ам та-ра-ра-ра-рам , тара-ра-ра-рам
143:472   "  - оркестр шокташ тӱҥалын лийже , - манешат , ӱстелым
143:473   , пӱкеным кровать ӱмбак кӱзыктен оптен , кушташ верым
143:474   ямдыла .
143:475  Марина тыште полша .
143:476  - ну вот , тый , Маню , пуйто тугай бальный костюмым
143:477   чийыше изяшный барышня улат , а мый пуйто тугай стройный
143:478   кавалер .  тевыс тыгай !   - Веруш , оҥым кадыртен
143:479   , ӧрышым пӱтыралшын коеш .
143:480  Марина шыргыжеш .
143:481  - вообрази - оркестр шокта :  " тра-ра-ра-а , тара-ра-ра-ра-рам
143:482   "  ...  кавалер тыге мия да ойла :  " разрешите , барышня
143:483   , пригласить Вас на первый тур ? "
143:484  Марина , йолташыжым ончен , элнен каен воштылеш .  Веруш
143:485   тудым пел кидше дене ӧндалешат , коктын , вальсым куштен
143:486   , пӧрдаш тӱҥалыт .  Веруш умшаж дене музыкым шокта .
143:487  - ничего , ничего , Манюш , пеш сай лектеш ...  тый
143:488   только йол парня вуй дене савырнен колто да могыретым
143:489   куштылгынрак кучылт .  раз-два-три , раз-два-три ...
143:490    трам-та ра , трам-та-рам ...  айда , Маню ,  " Фауст
143:491   "  гыч вальсым мурена , кушташ утларак каньыле лиеш
143:492   , - манешат , Веруш мураш тӱҥалеш .
143:493  Маринат полша .  кок рвезе ӱдырамаш тымык ояр кечыште
143:494   тарваныше пӧрдшӧ мардежла пӧрдыт , мурат :
143:495  будто ве-этром поднята вье-ется
143:496  пыль массой , пыль массой густой
143:497  вслед летая за-а тобой ...
143:498  вслед летая за тобо-ой !
143:499  ала-кӧ пӧлем омсам эркын тӱкалтышат ,  " лиеш ? "  манын
143:500   пелештыш .  куштышо-влак ышт кол .  кенета омса почылт
143:501   кайыш , рвезе пӧръеҥ-влак воштылын пурен шогальыч .
143:502    Марина ден Веруш перыме гай куштымым чарнышт .  куштымышт
143:503   дене шӱргывылышышт чеверген , шкешт изишак вожылыныт .
143:504  - а-а , тендан , ужат , тыште настоящий бал ?  - пелештыш
143:505   ош шӱргывылышан , йытыра капан студент .
143:506  - бал шол , Тимин йолташ , бал да , каваршаш , кавалер
143:507   деч посна , - вожылмыжым сеҥен , Веруш ойла .
143:508  - ну вот ,  " каваршаш кавалерже "  ме лач толын улына
143:509   ...  поро кас !  а ынде балым умбаке шуена вет ?  -
143:510   манеш Тиминын йолташыже .
143:511  - уке , Платонов , изи-ишак вараш кодын улыда : ме нойышна
143:512   ...  толза , теве тышке шичса , йолташ-влак !  - ӱстелым
143:513   , пӱкеным верышкышт шынден , Марина студент-влакым
143:514   шинчаш ӱжеш .  шкеже вожылмыжым , аптыранымыжым вашке
143:515   сеҥен ок керт , шинчаже йолташыже-влакым тура ончалаш
143:516   ок тошт .
143:517  - ме чечас каена ...  землячество паша дене Симонов
143:518   деке толна ...  муро йӱкым колнат , Митя  " пурена
143:519   "  манеш , - шканже верым муыдымын койын , Тимин ойла .
143:520  - ну , ну , Митя тут не при чем ...   - Платонов ала-мом
143:521   умбакыжат ойлынеже ыле , но йолташыжын шыдын ончалмыжым
143:522   ужат , шыпланыш .
143:523  - ӱдыр-влак , шуматкечын кастене куд часлан мемнан ВПИ-эш
143:524   марземлячествын погынымашыже лиеш ...  миеда вет ?
143:525    - манеш моло мутым муыдымо Тимин .
143:526  - мияш лиеш .  адак мо лийшаш ?  - йодеш Веруш .
143:527  - вечер лиеш , концерт , танце , конечно ...
143:528  - ну , туге гын , миена ...  мый тушто йолташем первый
143:529   гана куштш луктам , репетице ситышын лийын .  йӧра
143:530   вет , Манюш ?
143:531  - айда шкак кушто , мый ом мошто ...  мый так веле вет
143:532   , вуйым кандараш .
143:533  - да , викшым ойлаш , тунем толашашыжат ок шого : танце
143:534   - тудо мещанство , буржуазный койыш , - манеш Платонов .
143:535  - ну , кузе ончаш ?  а муро , музыка , тыйын шонымаштет
143:536   , тоже - мещанство ?
143:537  - муро ден танцым таҥастараш ок лий .  мурын илышыште
143:538   пайдаже кугу : айдеме акрет годсек муро да музыка дене
143:539   илен .  муро илышлан , пашалан полшен толын .
143:540  - а куштымаш ?  тожо вет кугу искусство , тугакшак илышлан
143:541   полшен .  нал теве индейцын янлык кучаш лекме куштымыжым
143:542   .  вет могай танец , могай муро !  мурат тӱрлӧ уло
143:543   : южыжо кумылым нӧлта , южыжо шинчавӱдым гына йоктара
143:544   , вийым пытара .
143:545  - ну , тый философийым тӱҥалат гын , ойлен чактараш
143:546   йӧсӧ .  мый , мо-гынат , танцым ом йӧрате .
143:547  - тый от йӧрате - тиде вес паша .  викшым ойлаш , Платонов
143:548   йолташ , куштен моштет гын , вес семынрак ойлет ыле
143:549   , шонем .  уна , Катя кушташ пеш тунемнеже , тышке
143:550   толмыж еда эре кушта .
143:551  -  " Катя , Катя "  ... мо мыланем тудо ?  тиде тожо
143:552   мещанла ойлымаш .  айда , Костя , каена , нинын дене
143:553   полемикыш пураш пеш йӧсӧ , - манешат , Платонов каяш
143:554   тарвана , Тиминат почешыже ,  " чеверын кодса "  манын
143:555   , студентка-влаклан кидшым пуат , лектын каят .
143:556  - Маню , шижат ?  - манеш Веруш , студент-влакын лектын
143:557   кайымекышт .   - Тиминетын шӱмжӧ тыйын верчет йӱла
143:558   вет ?  мый шижам .
143:559  - уке дыр , Веруш , так ... тудын койыш тугай .  мыйым
143:560   йӧраташ мый самырык ӱдыр омыл вет , ынде шӱкшӧ кува
143:561   лийынам .
143:562  - ойло айда , тӱняште тыгай  " шӱшӧ кува "  утларак
143:563   лийже ыле ...  а , викшымак ойлаш гын , Маню , Тимин
143:564   интересный рвезе .  мӧҥгыштем таҥем ок лий гын , товатат
143:565   , ик тыгай йыгыт дене кокла гыч крутитлаш тӱҥалам ыле
143:566   , - воштылеш Веруш .
143:567  - а мыланем Платонов утларак келша : тудо тӱжвач ончаш
143:568   моторак огыл гынат , простой , сай чонан , весела .
143:569  - теве тыште ме , Манюш , коктын але ваш она умыло .
143:570    тый шинчет , Тиминже вет поэт , маныт .  Катя тока
143:571   ойлыш :  " почеламутым эре возгала "  , - манеш .
143:572   интересный , каваршаш , тип , - манешат , Веруш , вургемжым
143:573   кудашын , кроватьыш , одеял йымак , тӧршта .
143:574  Марина эрласе занятийлан кӱлеш книгам , тетрадьым шырк
143:575   ойыркален оптыш , вара Пушкинын сочиненийжым , налын
143:576   , кӱпчыкшӧ ӱмбак пыштышат , кудашаш тӱҥале .  кудашын
143:577   , вакшышыш пурен вочшашыж годым кӱпчык йымалне кум
143:578   лукын тодыштмо кагаз лапчыкым ужылалтыш .  кагаз ӱмбалан
143:579   возымо :  " Кугергина Мариналан "  , йымалныже  " кугу
143:580   секрет "  манын удыралме .  Марина чылт ӧрӧ : вачыжым
143:581   туртыктыш да шке ораж дене  " Глупость "  малдыш .
143:582    а могыржо ырен кайыш , шӱмжӧ ала-молан вийын кӱлткаш
143:583   тӱҥале ...   " Веруш ! "   - манешат , йолташыж велыш
143:584   ончалеш , а Веруш нер йӱкынат корга .  кроватьыш пурен
143:585   вочмеке , кагаз лаштыкым шаралтыш , тушто шер гай тыгыдын
143:586   , йытыран возымо :
143:587  " мотор тӱсет , ой , таҥем ,
143:588  пакча пече маке гай .
143:589  тыйын шинчат , ой , шӱмем ,
143:590  шошым кава ластык гай .
143:591  шыма ӱпет - ош кӱляш ,
143:592  тӱрвет чевер - мӧр падыраш .
143:593  ай , йӱкетше тыйын могай ?
143:594  шокталталме кӱсле гай ...
143:595  эре тыйым шоналам ,
143:596  шӱмем йӱла тый верчет .
143:597  кунам тыйым вашлиям ,
143:598  кунам лиям пеленет ?
143:599  Т . К . "
143:600  - фу , могай сентиментальность ?  орадыланымаш , - пелешта
143:601   Маринан тӱрвыжӧ .  вара ала-молан кугу шӱлыш , толын
143:602   , оҥжым овартыш , а вуйжо дене шоналтыш :  " вараш
143:603   кодшо романтика ...  лиеш тыгаят , но в общем - ерунда
143:604   "  .  кагаз лаштыкым тыгыдын кушкед шуат , Пушкиным
143:605   почеш .
143:606  7
143:607  эрлашыжым эрдене , шӱргӧ мушмо годым , кок ӱдыр коклаште
143:608   тыгай мут лекте :
143:609  - шинчет , Пекпаева , теҥгече кастене Кугергинамыт дек
143:610   ВПИ студент-влак толыныт ыле , - ойла ик ӱдыр весыжлан .
143:611  - ну ?  кӧ тугай ?
143:612  - иктыже Тимин Костя ыле , мый лач толын пурымыштым
143:613   ужым .
143:614  - Тимин ?  неужели ?
143:615  - Тимин , Тимин , мый сайынак палышым .
143:616  - вара нуно кунамрак кайышт ?
143:617  - тудыжым шым шинче .  кӧ шинча , ала мален каеныт .
143:618    хи-хи-хи ...
143:619  Пекпаева пеш ӧрын колтыш , ошем-йошкарген кайыш .  шӱргыжым
143:620   мушмыж лугычак лектын куржо .

144:1  144 ончык кайымаште
144:2  1
144:3  ныл этажан кӱкшӧ пӧрт лукышто улшо йыргешке шагатым
144:4   Марина чӱчкыдын онча .  эрдене шокшо вакшыш гыч тӧрштен
144:5   кынелеш - окна гыч тудо велыш содор керылтын , шагатым
144:6   эскера ; кастене рабфак гыч тунем пӧртылеш - шинчаже
144:7   тушанак тӱкна ; пелйӱд жаплан малаш возаш тӱҥалеш
144:8   - адакат копаж дене волгыдым шойыштен , шагат стрелкым
144:9   кӱта .  а шагатын умдо вуян шем стрелкыже-влак шке
144:10   семынышт , чарныде , ончык куржыт .  тарванымышт ок
144:11   кой , а каят .  йӱд ма але кече , йӱштӧ-шокшо , поран
144:12   ма але йӱр - эре иктак нунылан : пӧрдыт , пӧрдыт .
144:13    ик минутланат , ик секундланат огыт шогал .
144:14  жап шижде эрта .  жап йогын вӱдла чарныде йога , нимогай
144:15   вий тудым чарен ок керт .  тыге йогын вӱд ӱмбаке кӱрлын
144:16   вочшо ужар лышташ эрла тыште ок лий , лиеш гынат ,
144:17   весе - тиде огыл .  тачысе кече вескана ок тол .  ты
144:18   минут , ты секунд каваште чӱкталтше метеорла каен эрта
144:19   - курымлан , тетла нигунам пӧртылдымашын ...  пиалан
144:20   - кӧ жапым аклен мошта , кӧн кажне илым кечыже нигунам
144:21   мондыдымо кышам кода !  пиалан - кӧн кажне шагатше
144:22   виян кучедалмаш дене , чапле паша дене , кугу шонымаш
144:23   дене пеледалт кодеш , кӧ шке илышыжым кечын миллион
144:24   айдеме дене уша , миллион шӱм тудын шӱмжӧ дене кӱлтка
144:25   ...  пиалан тугай еҥ !  тудо писын эртыше жапымат чарен
144:26   кертеш : шуко курым дене кече гай чолгыжшо пашаштыже
144:27   илаш тӱҥалеш ...
144:28  кече почеш кече эрта , арня почеш - арня .  Марина тунемеш
144:29   , эре ончык кая .  кажне кече тудлан мом-гынат уым
144:30   конда , уждымо сӱретым ончыкта , колдымо мутым колыкта
144:31   , эре кычалше уш-акылыштыже тымартен лекдыме шонымашым
144:32   тарвата .  тудо айдеме шинчымаш теҥызыште изи Колумб
144:33   гай эре ончык иеш , мучашдыме тӱнян , илышын ик изи
144:34   пусакшым кечын угыч почеш .  мӱндыр корныш лекше еҥ
144:35   гаяк шуко туткарыш пура , шуко йӱштым-шокшым ужеш ,
144:36   но нунын дене пырляк кугу куанымашымат шинча , рвезе
144:37   шӱмжын моткоч йывыртен кӱлткымыжымат чӱчкыдынак шижеш
144:38   .  изи сеҥымаш тудым кугун куандара : урокым сайын
144:39   ямдылен каласыш гын , чонлан ласка , ик уто задачым
144:40   шке ораж дене ыштыш гын , изи йоча гай йывырта , погынымаште
144:41   рушла сайын ойлыш гын , кас мучко кумыллан сай .  эре
144:42   тыге : кечмогай пашат , изи сеҥымашат тудлан кугу йывыртымашым
144:43   конда .  садланак Марина эре сай кумылан , куаныше
144:44   чурийвылышан лийын коштын .  шке ораж дене тӱрлым шонен
144:45   , тӱрлым шижын гынат , йолташыже-влак тудым шӱлыканым
144:46   нигунамат ужын огытыл .   " теве мемнан Кугергина веле
144:47   нигунамат вуйжым сакен ок кошт , ала-могайрак айдеме
144:48   "  , - чӱчкыдынак студент-влак тыге кӧранен ойленыт .
144:49  чынжымак , Марина шкежат пеш чот вашталтын : илыш-йӱлаште
144:50   , уш-акылыште , койыш-шоктышышто чылт весемын .  эн
144:51   первыяк тудо шкенжым чот тергаш тунемын .  кажне кечын
144:52   , кастене пашажым пытарымек , шукыж годым кӧргыштыжӧ
144:53   кок тӱрлӧ айдеме ваш-ваш ӱчашен кучедалын : иктыже
144:54   - тошто гыч кодшо , пушкыдо шӱм-кылан , лӱдын-вожыл
144:55   тунемше ялысе марий ӱдырамаш , весыже - пеҥыжше , эре
144:56   кычалтылше , эре тергыше рабфак студентка .  иктыжлан
144:57   - чыла йӧра , чыла сай , шкенжын нимогай экшыкшымат
144:58   ок уж , мом ыштен , мом шонен - чыла поро , нимо уто-ситат
144:59   уке .  весыжлан - эре ок йӧрӧ , эре экшык , кеч-момат
144:60   пеш строгий судья гай чаманыде терга .   " теве адак
144:61   ик кече эртыш ...  вара таче мом ыштенат , кунар шинчымашым
144:62   налынат ?  молан студент-влак погынымаште чот ойлышаш
144:63   годым шып шинчен эртарышыч ?  политэкономий урок годым
144:64   Мальтусын теорийжым умылыде кодыч гынат , молан йодаш
144:65   шыч тошт ?  таче заведующий дене студент столовый нерген
144:66   ойлышашет ыле , шыч пуро , аптыранышыч ?  а вет тудо
144:67   - тыйын пашат , тый олмешет тудым нигӧат ок ыште ...
144:68    молан студент-влак коклаште экшыкым ужат гынат , тудым
144:69   содор тӧрлаш от тӧчӧ ?  молан теве Пекпаеван , рвезе
144:70   ӱдырын , шӱмжым арам когартет ?  ала тудо тыланет верчын
144:71   йӧсланен коштеш , ала йӱд омыжо кодеш ? "  ...  тыге
144:72   ик Марина весыжым чаманыде терга , а весыже шкаланже
144:73   эре амалым кычалеш , прапыш лекташ тӧча .   " мый мо
144:74   ... теҥгече пеш ноенам ыле , садлан задачым ыштен шым
144:75   шукто .  уэш-пачаш йодашыже сайын ыш чуч ...  мый веле
144:76   мо , молат студент кокласе экшыкым ужытыс ?  а Пекпаева
144:77   шкеже молан мыйын нерген осалжым ойлышт коштеш ...
144:78    пожалуй , чын , вескана тыге ышташ ок воч "  .
144:79  Маринан вес пелыже шкенжым эре пыдалаш тӧча гынат ,
144:80   эркын-эркын чактаралт , сеҥалт толеш .  эн кугу ӱчашымаш
144:81   эре шке нерген шонымаш гыч лектеш .   " мый гына утларак
144:82   сайын тунемшаш ыле , мыйын гына илышем сайрак лийже
144:83   ыле , мыйым гына поснак пагалышт , моктышт ыле "  ,
144:84   - тыгай ик тӱрлӧ шонымаш шакше шукш гай шолыпын почачҥеш
144:85   .  а весе тиде рок шукшым кече волгыдо гай йымыктара
144:86   :  " а-а , намысдыме , вожылдымо , эре шке нергенет
144:87   гына шонен коштат , эре шкендым гына кӱшкӧ нӧлташ тӧчет
144:88   !  а молыжо , тӱшкаже ?  нуно тый гаетак шемер калыкын
144:89   икшывыже огытыл мо ? . .  тыге ок лий , Марина , тыге
144:90   ок йӧрӧ , намыс - тыге шонаш ...  намыс !  шке куш
144:91   , шке ончык кай , пеленет молымат наҥгае .  тыйын куанымет
144:92   молымат куандарыже , тӱшкан , массын пиалже тыйын пиалет
144:93   лийже "  ...
144:94  тыгай кӧргӧ кучедалмаш Маринам шуко туржын , тошто гыч
144:95   , кодшо илыш лавыра гыч эркын эрыктен , ончыко шупшын
144:96   , у тӱсым пуртен .  садлан Марина кызыт мочоло вашталтын
144:97   , илышым , калыкым вес шинча дене ончен , вес семын
144:98   аклаш тӱҥалын .  тиде вашталтмыже тӱжвачынат палемдалтын
144:99   : шара шинчаже яндарын , ӱшанен онча , пуйто тӱшечын
144:100   кӧргӧ тулжым шойыштен шогышо ала-могай вичкыж чорам
144:101   кушкед налме .  еҥ ӱмбак ончалеш гынат , тоштыж гай
144:102   шалан ок ончо , айдемын гӱжвал тӱсыж гыч вик кӧргышкыжӧ
144:103   пура , шинча ончалгыш гыч , воштылалме гыч , моло семын
144:104   чурийвылыш тарваныме гыч айдемын шонымыжым палаш ,
144:105   тогдаяш тӧча .  койыш-шоктышыжат кугун вестӱрлемын
144:106   : тарванен колгымыжо тоштыж гай тыр-тор огыл , шыма
144:107   да пеҥгыде ; йылмыже рончылтын , пеш лывырген гынат
144:108   , утыжым ок ойлышт , шоналтен , лачымын пелешта ; шӱлыкан
144:109   лиеш гын , келгын шӱлыкаҥеш ; воштыл колта гын , уло
144:110   чонжым пыштен воштылеш .  пале : уло шижмашыже , шонымашыже
144:111   чот келгемын .  шӱргывылышешыже эртыше жап шуко-шагал
144:112   шке кышажым кодаш тӧчен гынат , Марина але пеш мотор
144:113   , вияҥ шушо кӧргӧ тулан ӱдырамаш .  тунеммыже , уш-акыл
144:114   почылтмыжо чевер чурийвылышыжым , тӱвыргӧ кап-кылжым
144:115   утыр веле сӧрастара .  садланак дыр рвезе пӧръеҥ-влакын
144:116   ораде тул дене йӱлышӧ шинча ончалтышыштым чӱчкыдынак
144:117   шке ӱмбаланже куча .  тунам кӧргыжӧ ырен-йӱкшен кая
144:118   гынат , я чылт уждымынколдымын кояш тӧча , я оҥай чучешат
144:119   , ораж дене йышт воштылеш .  тӱрлӧ семын лишемаш тӧчышат
144:120   , письмам возгалышат лийыныт , но лишемын кертын огытыл
144:121   : Марина ынде ушым шындыше , шкенжым кучен моштышо
144:122   ӱдырамаш .  южо ялгенче ӱдырамаш гай  " тидын дене
144:123   келшен , ушнышашем уке гынат , кеч изиш одыктыл коштам
144:124   "  манын , пӧръеҥ шӱм дене модаш йӧратыше огыл .  йӧратымашын
144:125   кочыжым-тамлыжым шкежат ужын , садлан иктажылан лишемаш
144:126   йӧршӧ койышым вуйгат ончыктен огыл .  туге гынат ВПИ
144:127   студент Тиминым але мартен нигузеат шкеж деч йӱкшыктарен
144:128   кертын огыл .  тыште Марина шкежат йоҥылыш лийын ,
144:129   шуко мартен Тиминын йӧратымыжым пален моштен огыл .
144:130    тыге лишемаш тӧчышӧ молат шуко лийыныт , шуко-шагал
144:131   почеш поктат , вашлияш йӧным кычалыт , шке шӱмыштым
144:132   письма дене , але мут денак ойлен почыт .  вара ваштареш
144:133   тореш мутым колытат , але нимом вучен огыт шуктат ,
144:134   ойырлат .  Марина тиде ганат тыгак лиеш шоныш да йоҥылыш
144:135   лие : Тимин Костя вес тӱрлӧ пӧръеҥ улмаш .  тудо ынде
144:136   идалык утла ойырлыде покта .  первыйракшым шуко мартен
144:137   мӱндырчынрак гына ужаш , але , ик мут пелештыде , тыглай
144:138   гына вашлияш тӧчен кошто .  иктаж-кунам погынымашеш
144:139   , вечереш вашлиеш гын , еҥ палыдымын чӱчкыдынак Марина
144:140   ӱмбак онча , лишемнеже да ок тошт .  рабфак общежитийыш
144:141   мия гын , шукыж годым Маринан илыме пӧлемышкыжат огеш
144:142   пуро , коридор мучко иктаж лу пачаш мӧҥгеш-оньыш эртен
144:143   коштеш , южгунамже уждеак кая .  кӧ шинча , Фатиман
144:144   мутшылан инанаш гын , Тиминын уремыште , общежитий
144:145   тураште , коштмыжым кас едак ужаш лиеш , маныт .  Маринам
144:146   туран вашлиймыж годым ала-молан аптырана , кенета йошкарген
144:147   кая .
144:148  вараракшым Маринат рвезын пеш чот йӧратен шындымыжым
144:149   ойыртемын пален нале , тудын орланен коштмыжым ужын
144:150   , ала-молан чонжылан сайын чучаш ыш тӱҥал .  Тиминым
144:151   вашлиймыж годым изиш вожылеш , кузе-гынат ӧрдыжыш лияш
144:152   тӧча , я нигузе кораҥаш ок лий гын , пеш серьезнын
144:153   , эре пашам ыштышын коеш , мутланаш тӱкна гынат , пеш
144:154   кукшын , йӱштӧ шӱмын коеш .  а рвезе студент садак
144:155   ок ойырло , пале : тудо ӱдырамашым тыге чот первый
144:156   гана йӧратен .  а первый йӧратымаш айдемын илышыштыже
144:157   путырак кугу , путырак таража лиеш : тудо айдемым пеш
144:158   чот куандарен , нӧлтен кертеш , я кӧргӧ еҥын илышыжым
144:159   йӧршын пужен , локтылынат кертеш .  кушкын шушо рвезын
144:160   первый йӧратымашыж дене модаш огеш лий , Марина тидым
144:161   пеш чот шинча .  ситартышлан тудо йолташ ӱдыржӧ-влак
144:162   деч , утларакшым Тимин дене пырля тунемше Катя деч
144:163   , колын : Тимин интеллигенций ешеш шочын-кушкын : ачаже
144:164   тудын тошто учитель , аваже - гимназийым пытарыше поп
144:165   ӱдыр .  Костя - нунын межнеч эргышт , изинек пеш нечкын
144:166   кушкын , тӱплӧ романымат шуко лудын .  садланак Марина
144:167   тиде кылдышым пеш шыман руден кодаш шонен коштын ,
144:168   южгунам тиде шонымаш тунемашыжат мешаен .
144:169  2
144:170  Маринан кӱпчыкшӧ йымак почеламут возыман письмам пыштен
144:171   кодымыж деч вара Тимин иктаж кум арня наре Мариналан
144:172   кончен огыл .  Маринажат ваштарешыже нимом возашат
144:173   , але моло семын увер пуашат ӧрын коштын .  чынжымак
144:174   , изи ош Катя , иктаж кум-ныл гана общежитийыш толын
144:175   , вырляҥге гай пӧрдын коштын , Тимин нерген мутым лукташ
144:176   тӧчен гынат , Мариналан викшым ойлаш тоштын огыл .
144:177    Маринаже  " йӧра , кеч сайынак ойырлыш "  манын шоналтенат
144:178   , чыла монден , шыпланен .
144:179  икана , телым , шумат кечын кастене , Катя Маринамыт
144:180   дек миен , Верушым кино ончаш каяш тарватен .  Верушыжо
144:181   Маринам ӱжаш тӱҥалеш .  Маринат каяш келшен .   " Электра
144:182   "  кинотеатрыш миен шуытат , Катя  " мыйын билет чылажланат
144:183   уло "  манешат , фоешке вӱден пурта .  фоеште калык
144:184   ок кой , ончымо залыште тулымат йӧртымӧ , сеанс кызытак
144:185   тӱҥалшаш .  пычкемыш залыштак верыштым муын шинчытат
144:186   , ончаш тӱҥалыт .  экраныште америкысе полдалге кинокомедий
144:187   кая .  Монти Бенкс калыкым тӱрлӧ семын воштылта , теве
144:188   чийыме вургем дене унчыли вуйын вӱдыш керылтеш , теве
144:189   аэроплан йымак керем дене кержалтын чоҥешта .  ӱдыр-влак
144:190   , экраныш ончен , йӱкын воштыл колтымыштым пыкше кучат ...
144:191  тиде годым ала-кӧ Маринан кидшым шыман кучышат ,  "
144:192   могай илымаш , Кугергина йолташ ? "  манын , эркын
144:193   пелештыш .  Марина савырнен ончалят , чылт ӧрӧ : экран
144:194   волгыдеш воктеныже шинчыше Тиминым палалтыш , Монти
144:195   Бенкс шинчаж гыч йомо , воштылмыжо лугыч кӱрылтӧ ,
144:196   могыржо тул гай ырен кайыш ...   " йӧра , илена "
144:197   , - пелештышат ,  " а-а , теве кузе ? "  манын , шке
144:198   ораж дене шоналтыш .
144:199  умбакыже картиным ласкан ончен шинчаш ыш лий : я Тимин
144:200   , иктым-весым йодын , мутланаш пижнеже да йӧным ок
144:201   му , я шып шинча гынат , Марина воктен утларак пызна
144:202   , я иктаж амал дене кидшым руалтен куча .  Марина шкенжым
144:203   нигузе кучашат ӧрын , залыште улшо калыкын рӱж-рӱж
144:204   воштыл колтымыжо Тимин дене когыньыштым ончен воштылмо
144:205   гай чучын .   " Кугергина йолташ , мыйын ... тый денет
144:206   мутланышашем ыле , лиеш ... иктаж гана ? "  - шокта
144:207   Маринан пылышыжлан .
144:208  Марина кенета ыш пелеште , изиш шоналтышат , шкенжым
144:209   кучен , пеш серьезнын каласыш :  " кӱлеш паша уло гын
144:210   , кунам ойлаш ок лий , лиеш , Тимин йолташ "  .  тыге
144:211   туран ойлымылан рвезе ик жаплан шыпланыш , нимом кенеташте
144:212   пелештен ыш керт .  изиш лиймеке , адак шокта :  "
144:213   пашаже ... пашаже , Кугергина йолташ , личный паша
144:214   ...  да-а , мый тока серышым коденам ыле , лудыч ?
144:215   "  -  " ах , да , лудым-лудым , тый тудын нерген ,
144:216   ужат ? . . "  -  " вара ? "  тиде годым вес могырым
144:217   воктеныже шинчыше Веруш кинокартина нерген Марина деч
144:218   йодышташ тӱҥалят , мутланымыштым лугыч кӱрльӧ .
144:219  кино гыч кайымышт годым Тимин Марина ден Верушым ужатен
144:220   наҥгайыш .  общежитийыш пурышашышт годым Веруш нунын
144:221   деч ойырлышат , пӧртышкӧ содор пурен кайыш .  Маринат
144:222   почешыже пурынеже ыле , да Тимин кидпӱанже гыч руалтен
144:223   кучышат , пелештыш :
144:224  - ик минутлан шого , Кугергина йолташ ...  от ӧркане
144:225   гын , ала урем дене коштын савырнела ыле ?  эрла вет
144:226   яра кече , эрдене утларакат малаш лиеш ...
144:227  Марина изишак ӧрын шогыш .
144:228  - айда уке гын , ик йыр савырнена , - малдыш вара .
144:229  Чернышевский урем дене эркын ошкыльыч .  тиде гана Тиминат
144:230   утларак тоштшын койо : ала тудо ончылгочак ойыртемын
144:231   мутланен налаш шонен пыштен улмаш , ала йӱд пычкемыште
144:232   чылт коктын веле кодмыштлан огеш аптыране ?
144:233  - тый вет мыйым вуйгакат от шинче , мыят тыйын нерген
144:234   але пеш шагал колынам ...  туге гынат ала-молан ( тидым
144:235   ойлашат пеш сай огыл да ) , ала-молан тыйын нергенет утларак
144:236   шонаш тӱҥалынам ...  мый кызыт , тыйым ужде , ик кечат
144:237   ом чыте , вуем гыч вуйгакат от лек ...  кас лиеш гын
144:238   , ыштышаш пашам кидем гыч велалтеш , шинчын-шинчымем
144:239   ок шу , чонем эре тый декет шупшеш .  тыланет ала тиде
144:240   воштылтыш веле да ...
144:241  - уке , Тимин йолташ , мыйым тугай еҥлан ит шотло .
144:242    чынжымак ойлет гын , тиде воштылтыш паша огыл ...
144:243   но ӧршашет уке , тиде мутетым мый дечем моло нигӧат
144:244   огеш кол .
144:245  - инанем , Марина ... инанем , тудланак таче шукертсек
144:246   шонен коштмем луктын ойлаш шонышым ...  туге гынат
144:247   тый мыйым чылтак от умыло дыр , шонем .  мый вет ...
144:248    мый але пеш рвезе улам , вуйгак латиндеш ияш ... тыгай
144:249   шонымаш ӱмырыштем первый гана лектын ...
144:250  - тыге ... тыгакак шонышым мыят . первый гана , да ,
144:251   Тимин йолташ , йоҥылыш лийынат , пеш йоҥылыш !
144:252  - молан ? молан йоҥылыш ?  - ӧрӧ Тимин .
144:253  - тугакак , тый але нӧргӧ рвезе улат , илышым шагал
144:254   ужынат  , а мый ? мый ...
144:255  - мо мый ? мо? вашке каласе !
144:256  - эн первыяк , Костя ( мый тыге манам , йӧра ? ) , эн первыяк
144:257   шкендым пеҥгыдын кучо , вуй йырет чот шонен нал ...
144:258    тыгай годым йоҥылышым ышташат лиеш , а вара тудым
144:259   тӧрлаташ йӧсӧ , мый илышым тый дечет утларак ужынам
144:260   .  таче ласкан мутланен от керт гын , ала вескана мартен
144:261   кодена ыле ?
144:262  - уке , уке ... мый шкемым кучен кертам , мый верчынем
144:263   ит лӱд ...  мо лийшаш лийже , ойло , чыла ойло !
144:264  - манамыс , пеш йоҥылыш лийынат ...  мый чылт ӧрам :
144:265   кузе тыгай рвезе качымарий мыйын гай илалше ӱдырамашым
144:266   ужынат ?  рвезе ӱдыр-влак уке улыт мо ?  мый тый дечет
144:267   вич ийлан кугу улам ...
144:268  - молан тидым ойлет ?  ийготышто паша мо ?  кеч кумло
144:269   ияш лий , садак мыланем ...
144:270  - кызытше туге , а вараже вес тӱрлӧ шонымаш лектеш ...
144:271   тиде эре тугак лийман .
144:272  - молым ом шинче , а мыйын туге ок лий .  мыланем ӱмырешем
144:273   моло нигӧат ок кӱл ... товатат , теве ужат !  мый колымешкем
144:274   тыйым йӧраташ тӱҥалам ...
144:275  - ну , йӧра , Костя , паша вет тыште веле огыл ...
144:276   тый от шинче докан , мый вет ӱдыр омыл ...
144:277  - тиде мыланем у увер огыл , тидын нерген мый изиш колаш
144:278   тӧченам ... вет мариет деч ойырленат ?
144:279  - Тимин йолташ , мыйын оем тыгай : айда коктын пеш сай
144:280   келшен илыше йолташ лийына .  тый утларак тунемше ,
144:281   шуко книгам лудшо еҥ улат , мыланем полшен кертат ,
144:282   а мыйын тунеммем шагалрак гынат , илышым чот ужынам
144:283   , адак семынем тыланет полшем .  чӱчкыдын вашлияш тӱҥалына
144:284   , мутланаш , пырля пашам ышташ ...  а ӱдырамаш гай
144:285   мый тыйым йӧратен ом керт , кеч мом ыште , Костя ,
144:286   ом керт .  тый рвезе улат , ушан , мотор , образованный ...
144:287  - Кугергина йолташ , молан мыланем тидым ойлет ?  тиде
144:288   вет мыскылыме лиеш !
144:289  - уке , шыч умыло мыйым , тиде мыскылыме огыл , пагалыме
144:290   лиеш .  мый кызыт тыйым пеш пагалем , но йӧратен ом
144:291   керт , ок лий !
144:292  Тимин вӱйжым сака , пеш ойгырышын коеш , шуко мартен
144:293   ик мутымат пелештен ок керт .  Марина , тидым шижын
144:294   , нимон ышташат ӧрын , ик могырым , рвезым пеш чамана
144:295   , вес могырым , нигузе полшаш .  Тиминын кидшым шыман
144:296   куча , тӱрлӧ семын шыматаш тӧча .
144:297  - Костя , утыжым шонышаш-ойгырышаш уке .  эртен кая
144:298   , вашке чыла мондалтеш ... весым , мый дечем моторым
144:299   , шканет келшыше рвезе ӱдырым , вашлият .  манам вет
144:300   , мый рвезе омыл ... адак , шинчет , Костя , мый вет
144:301   ик гана азанат лийынам .  мом мый верчынем ойгыраш
144:302   ?  ораде улат , чылт ораде ...
144:303  - ок кӱл , мыланем тылечет моло нигӧат ок кӱл !  а вот
144:304   каласе мыланем , пытартыш гана йодам : тый весым йӧратет
144:305   , але мариетат уло ?
144:306  Марина кенеташте нимом каласашат ӧрӧ .  вуйжо дене шоналтыш
144:307   :  " кеч-мо лийже , тидым йӧршынак йӱкшыктараш возеш
144:308   , моло семын ок лий "  .  вара йӱкын пелештыш :
144:309  - тото шол , мариемжат уло ...  йоҥылыш лийынат , манамыс .
144:310  тыгай мутым колын , Тиминат , Марина деч содор ойырлен
144:311   , шке семынже  " эх-х , ораде , ораде "  ... манын
144:312   , урем дене писын куржо .
144:313  малаш пурен вочмекше , Марина шуко шонен кийыш .  Тиминын
144:314   йӧсланымыже пушкыдо кумылешыже чот тӱкнен , шӱмыштыжӧ
144:315   чаманымаш тарванен .  ӱдырамашын пӧръеҥым чаманаш тӱҥалма
144:316   гыч йӧратымашке вет ик ошкыл веле .  Марина тидымат
144:317   пеш шинча .  садланак шӱмжӧ ласка огыл .   " ех , ораде
144:318   рвезе ...  ораде , да жалке "  .

145:1  145 Ленин ӱжеш
145:2  1
145:3  кас .  тӱнӧ йӱштӧ .  воштет лектын кайышаш гай писе
145:4   мардеж уремыште орышо гай лӱшка .  теве урем мучко
145:5   лум тӱтан чотак подыл шындыше ямщикын тулен кудалше
145:6   тройкыж гай шӱшкен-мурен эрта .  теве , шыгыр прогалыш
145:7   шеҥын пурен , шинчам почаш лийдымын лум пуракым тӱргыкта
145:8   , омса ӱмбалне кечыше вывескым кушкед кудалтышаш гай
145:9   миен рӱчкала , телеграф меҥге шелшыш пурен васара ,
145:10   кӱшнӧ тореш-кутынь кукталтше кӱртньӧ воштырлам перкала
145:11   , пӧрт тӱньыкыш пурен , изи аза гай шортын шинча ...
145:12    мардеж чылт орен .  урем дене эртыше еҥ-влак , шӱша
145:13   кӧргыш вуйыштым шылтен , сугырген , шӧрын лийын куржаш
145:14   тӧчат .
145:15  тиде шучко мардеж Мариналан мучашдыме кугу ойгым кондыш
145:16   .  ӱстел воктен , коклан мардеж лӱшкымым колыштын ,
145:17   книгам лудын шинчымыж годым пӧлем омса кроп шоктыш
145:18   .  Марина савырнен ончале - чылт лум вузык лийше ,
145:19   тӱс гыч вочшо Веруш пӧлем покшелан тӱҥын шогалын .
145:20    ала-мом йолташыжлан содор каласкалынеже - ок керт
145:21   , йылмыже ок савырне , йӱкшӧ ок лек .  Марина верже
145:22   гыч тарванышат , Верушын тӱсыштыжӧ тӧрлаташ лийдыме
145:23   кугу зияным палыш ...
145:24  - мо тугай , Веруш ?  мо лийынат ?
145:25  тӱҥын шогалше ӱдырын могыржо кенета чытыралтыш , кок
145:26   кидше дене оҥжым руалтен кучышат , ала-могай лӱдшӧ
145:27   кӧргӧ йӱк дене кычкырале :
145:28  - Манюш !  Ле ... н ко ... лен !
145:29  Маринан тӱсшӧ кагаз гай ошеме , шара шинчаже кугеме
145:30   , тӱрвыжӧ чытыралтыш :
145:31  - уке-э !  ом инане ... шояк !  - шоктыш тудын йӱкшӧ
145:32   , но верешыжак лыдырге волен шинче , йолташыжым ужат
145:33   , инаныш ...  пӧлем кӧргӧ шинча ончылныжо унчыли вуйын
145:34   пӧрдын савырнаш тӱҥале ...  Марина шуко-шагал йӱшӧ
145:35   еҥ гай кок велыш тайнышт шогыш .  ик жаплан йӧршын
145:36   шогалше шӱмжӧ лектын вочшаш гай виян кӱлткаш тӱҥалят
145:37   , Марина , изи йоча гай мӱгырен , кроватьыш кумык йӧралте ...
145:38  чылт тыгай уло шӱмым пудыратыше кугу ойгым Марина ӱмырыштыжӧ
145:39   кок гана веле ужын : изи эргыже колымо годым да кызыт
145:40   .  тунам , Йывушым тойымыж годымат , тудлан йӧсӧ ыле
145:41   , но тудо - изи ойго , шкет еҥын ойгыжо улмаш .  а
145:42   кызыт ... кызыт тиде орлык дене миллион еҥын шӱмжӧ вургыжеш
145:43   , тиде орлык дене пӱтынь шемер тӱня ойгыра .  садланак
145:44   огыл мо Маринан уло кӧргыжӧ аяр тулеш когартыме гай
145:45   йӱла , нигушто шкаланже верым ок му , шинчын-шинчымыже
145:46   ок шу ...  йолташыже-влак дене пырля содор погымо траурный
145:47   погынымашкат мийыш , туштат , партком секретарь Сергеевын
145:48   да Иван Павловичын ойган мутыштым колыштын , виеш лекше
145:49   шинчавӱдшым йышт ӱштӧ .  мӧҥгӧ толмеке , кровать ваштареш
145:50   кечыше Ленинын портретшым шем тасма дене шыман вӱдылмыж
145:51   годымат шер пырче гай шинчавӱдшӧ , шӱргыж мучко куржын
145:52   , шем тасма ӱмбаке эр лупс шырча гай йогыш ...
145:53  пелйӱд жаплан , тулым йӧртен , йолташыже-влак дене пырляк
145:54   малаш пурен возо гынат , тудо йӱдым йӱдвошт мален ыш
145:55   керт , эре шонкален кийыш ...  ала-молан таче адак
145:56   уло илышыже тудлан раш шарналте .  тошто годсыжо эр
145:57   ӱжара годым кас кече велыш каен йомшо йӱд пычкемыш
145:58   гай чучеш .  тушто , кас кечыште , - пычкемыш , лавыра
145:59   , Купъял шучко Савли кува ; тыште , эре кечыште , -
145:60   волгыдо , шыргыж лекше кече , тӧр корно , чапле паша
145:61   ...  эртен шучко пагыт , эртен йӧршын , нигунам пӧртылдымашын
145:62   .  кузе тиде тыге лийын кертын ?  кузе тыге чыла вашталтын
145:63   ?  кӧлан верчын ?  Марина , чынак , акрет годсо марий
145:64   ялеш шочын-кушшо ӱдырамаш , Купъялын лавыран купешыже
145:65   пижын кушшо еҥ , у корным муын , у айдеме лийын .
145:66   кӧлан верчын ? ...
145:67  тыге шоналтымыж годым , шинчаже йӱд пычкемышыште кровать
145:68   ваштареш кечыше сӱретым кычалеш .  тунам Маринан шинчашкыже
145:69   ончалаш гын , тушто пеш кугу йӧратымашым , мучашдыме
145:70   кугу тау ыштымым ужаш лиеш ыле ...  мо дене сулен кертеш
145:71   тудо тиде эрыкым , тиде ончылно почылт шичше волгыдо
145:72   корным , уло кӧргым темен шогышо пиалым ?  мо дене
145:73   , кузе ?  тунам Иван Павловичын кастене погынымаште
145:74   ойлымо мутшо ушышкыжо толын пурыш :  " Ленин колен
145:75   , но тудын пашаже ила ...  тудын пашажым шукташ ме
145:76   пеҥгыде мутым пуэна .  ме , Ленинын ончен куштымо партийже
145:77   йыр , Центральный Комитет йыр кӱртньӧ радам дене чумыргена
145:78   , ленинизмын знамязым кӱшкӧ нӧлтена ! "
145:79  " чын , Иван Павлыч , мутет пеш чын .  ме Ленинын ойжым
145:80   шуктена , шуктыде она код .  мыят уло вием дене тиде
145:81   пашалан пижам .  туге ...  тылеч вара адак шонен налаш
145:82   кӱлеш , уло илышем , пашам уэш терген налде ок лий
145:83   .  а вет ончылнем шуко нелылык лийын кертеш , кертеш
145:84   шол ...  молан тиде тыге : эртак тынысын , ласкан каен
145:85   шогышо илыш айдемым шагал туныкта .  молан уым кычалмаште
145:86   , кугу пашаште эреак нелым сеҥен кайыде ок лий .  неле
145:87   гоч веле айдеме шкаланже у корным почеш ...  вара сита
145:88   уке мыйын , пушкыдо ӱдырамашын , вием ?  да , сита
145:89   уке ? . . "  - семынже ойлен йодеш .
145:90  Маринан шинчаже адакат ош пырдыж воктен шемын койшо
145:91   сӱретым шыман ниялтыш .  шкеже вакшыш гыч вуйжым нӧлталят
145:92   , шӱргыжым копаж дене урзылен , кӱпчык ӱмбак кынертен
145:93   , кумык возо ...   " кугу Ленин кочай , каласе мыланем
145:94   , тыйын кӱштымӧ чапле пашатым шукташ полшен кертам
145:95   уке ?  сита уке мыйын вием , уш-акылем ?  чынжымак
145:96   вара мый гаем ӱдырамашат государственный пашам виктараш
145:97   полшен кертеш мо ?  ом керт гын , вием ок шуто гын ?
145:98   "   Марина тыге шуко шонен кийыш , шуко мартен тудын
145:99   вуйыштыжо кок тӱрлӧ шонымаш пӧрдӧ , кӧргыштыжӧ ала-могай
145:100   кок вий ӱчашыш , кучедале .   " уке ...  кертам , мыят
145:101   кертам , вием сита .  у илышын чапле суртшым оптымаште
145:102   мыят ик пеҥгыде кермычым пыштем .  мыят тыйын кече
145:103   гай волгалтше йошкар знамят йымалне лиям , большевик
145:104   партийын радамышкыже шогалам !  кугу Ленин он , кугу
145:105   туныктышо !  таче тыйын шӱгарет ӱмбалан шуко орлыкым
145:106   ужшо марий ӱдырамаш шке товатлыме мутшым каласа .
145:107   таче тудо шуко йӧсым чытыше шӱмешыже тыйын чапле лӱметым
145:108   курымлан мондыдымашын воза .  уло вийже дене ӱмыржӧ
145:109   мучко тыйын оетым шукташ пеҥгыде мутым пуа ... "  .
145:110  неле увер дене чот ойганыше шӱмыштыжӧ Марина кугу вий
145:111   помыжалтмым шиже , тудын кӧргешыже курымлан йӧрыдымаш
145:112   тул чӱкталте ...  таче адак ик кугу лондемым вончыш
145:113   , олыш тошкалтышыште ик ошкылым кӱшкӧ тошкале .
145:114  2
145:115  пытартыш жаплан Марина адак ик студентка деке лишеме
145:116   .  тудын лӱмжӧ Орлова Мотя .  руш пашазе еш гыч лекше
145:117   , Марина гаяк илалше , шуко йӱштӧ-шокшым ужшо ӱдырамаш
145:118   .  тудын ӱмбалныже ала-кунамсе кожанка , вуйыштыжо
145:119   суконный кепке , йолыштыжо шукыж годым суран кем ...
145:120    чурийвылышыштыжат шке ойыртемже уло : тыглай йыргешке
145:121   , волгыдо ӱдырамаш чурий , а канде шинчаже чолга ,
145:122   воштет ужшаш гай онча , чурий гыч ончен , 23-25 ий
145:123   деч гоч пуашат огеш лий , а кӱчыкын тӱредме шем ӱпшӧ
145:124   чылт чалемын .  шкенжым кучымаштыжат тудын ала-могай
145:125   кокыте койышыжым ужаш лиеш : теве тудо пеш пушкыдо
145:126   ӱдырамаш кумылан еҥ , изи ньогам пеш йӧрата , пӧръеҥ-влак
145:127   дене мыскарам ыштылеш , теве тунамак пашаште гын пеҥгыде
145:128   , утыжым торжа , тудын дене ӱчашаш монь пижат гын ,
145:129   шке ӧкынет .
145:130  Мотя Орлова шке нергенже ойлаш ок йӧрате , а еҥ нерген
145:131   гын эре йодыштеш , умылен налаш тӧча .  садлан Марина
145:132   тудын нерген шагал шинча .  икана кастене пырля уремыште
145:133   коштмышт годым Марина тудын деч шке нергенже ойлаш
145:134   йодын .  тидын нерген мут тыгерак лектын :
145:135  - Орлова йолташ , - манын Марина , - молан тыйын чурийвылышет
145:136   чылт рвезе , а ӱпышкет сур пурен ?
145:137  - а мо , сӧрал ок кой ?  - пелештыш тудыжо .
145:138  - уке , нимат огыл , оригинально веле ...  мый молан
145:139   тыге лиймыжым гына пален налнем ыле .
145:140  - да , Манюша , ожно тугай ик паша лийын ...  граждан
145:141   сарын пӧлекше .  1920 ийыште , поляк тӱшка Минск олам
145:142   налмеке , вич комсомолец подпольно пашалан кодна .
145:143    икана , йӱдым , мемнам авырышт .  кумытшо куржын утлышт
145:144   , а коктын верештна .  ош поляк-влак шуко индырышт
145:145   , тюрьмаште кийыктышт ...  ну , чодыра тӱрыш  " расходыш
145:146   "  колташ луктыч .  тевыс тунам ӱпем покшым чывыштен
145:147   , лачак шыже ыле , йӱштӧ , - воштылеш Орлова .
145:148  - а кузе тушеч утленат ?
145:149  - пиал улмаш , шкенан йолташна-влак эскерен шуктеныт
145:150   ...  утарышт .  э-э , тунам тыгай шуко лийын , мом
145:151   ойлаш ...
145:152  - ну , Мотя , тый шке илышет нерген ик гана ойлашет
145:153   возеш , тыйын ужмет-колмет шуко уло .
145:154  - нимат тугай особенный уке .  шинчет , Кугергина ,
145:155   мемнан когыньнан коклаштына икгайжат шуко уло . только
145:156   тый улак ялеш шочын-кушкынат , кресаньык ешеш , а мый
145:157   пашазе коклаш .  санденак мый революционный пашашке
145:158   вашкерак пижынам , а тый ӧрдыжеш кодынат , - манынат
145:159   , Орлова весе нерген веле ойлаш тӱҥалын .
145:160  а тыглайже Орлова - сай ӱдырамаш .  эн утларакше тудын
145:161   пеш простой улмыжо , кеч-кунамат шке шонымыжым вик
145:162   луктын ойлымыжо Мариналан пеш келшен .  тудо 1921 ий
145:163   гычак партий член , кызыт рабфакын ячейка бюроштыжо
145:164   пашам ышта .  тунемаш нылымше курсышто тунемеш , тений
145:165   кеҥежлан пытарышашлык .
145:166  пытартыш жаплан Орлова Маринамыт деке чӱчкыдынак пураш
145:167   тӱҥалын .  кастене толын шинчылтеш , кузе тунемме нерген
145:168   умылкала , южгунам полышкала .  шукыжым йодыштеш ,
145:169   тошто илыш нерген , мӧҥгысӧ нерген .
145:170  икана , лачак Маринан шкетын заниматлен шинчымыж годым
145:171   , Орлова пуренат , туранак йодын :
145:172  - а тый , Кугергина , партийыш кандидатлан пураш от шоно ? "
145:173  Маринажат пытартыш жапыште шонен коштмыжым вигак ойлен
145:174   пуэн .
145:175  - йӧра , тыйын тыгай шонымашет лекташ тӱҥалын гын ,
145:176   пеш йӧра .  только , Манюш , вует йыр чот шоно , тиде
145:177   вет пеш кугу паша .  а кызытеш теве тыланет Коммунист
145:178   партийын Программыж ден Уставше .  луд да келгын умылен
145:179   нал , вара иктаж гана коктын сайын мутланена ...  тыглайже
145:180   , Кугергина , мый тыланет ӱшанем : илен-толын сай коммунист
145:181   лият , шонем .  теве тыге ...  адак ала-мом ойлынем
145:182   ыле - мондышым ...  да ! тунемаш тый сай тунемат ,
145:183   маныт , колынам , а теве общественно-политический пашаште
145:184   тыйын шуко экшыкет уло .  тидын нергештат шоналташет
145:185   возеш ...  да , Манюша , тый ала арнялан кок гана текстильный
145:186   фабрикыш кошташ тӱҥалат ыле ?  ме лачак тушто книгалан
145:187   моштыдымо работница-влаклан кружокым почна .  туныктет
145:188   ыле , пашазе-влакын илышыштым ужат .
145:189  - пешат кошташ тӱҥалам , колтыза , Мотя !  мый шкат
145:190   пашазе-влакын илышыштым сайынрак палынем ыле , - манеш
145:191   куаныше Марина .
145:192  - йӧрыш , решитлыме !  эрла , урок деч вара , мый тый
145:193   декет пурем , пырля каена , - манешат , Орлова каяш
145:194   тарвана .  омсам почын , лектын кайышашыж годым , Марина
145:195   велыш савырнен , адак пелешта :  - тевак мондем ...
145:196    эрла Иван Павлыч деч  " Задачи Союза молодежи "  лӱман
145:197   брошюрым йод .  ит мондо , тудым обязательно налын
145:198   луд .  ну , ынде чыла .  чеверын !  - манешат , лектын
145:199   ошкылеш .
145:200  3
145:201  эрлашыжым , йӱдым , йолташ ӱдыржӧ-влак малаш пурен вочмекышт
145:202   , Марина Чарлаште служитлен илыше Пӧтыр изажлан тыгай
145:203   письмам возен шинчен :
145:204  " йӧратыме изаем !
145:205  В . И Ленин колымо увер уло шӱм-кылем пудыратыш , ушеш
145:206   вочмо еда чонем коршта .  моланже пале : мемнан гай
145:207   шуко йӱштӧ-шокшым ужшо шемер ӱдырамашлан тудо вет эн лишыл
145:208   ыле .  мом ыштет , тиде зияным ынде нигузеат тӧрлаташ
145:209   ок лий .  мый тиде кечылаште орам дене шуко шонен коштынамат
145:210   , тыге шонен шуым :  Ленин нерген чон корштымым пашашке
145:211   савыраш пижман , тудын туныктымыжым чот шинчаш , тудын
145:212   ойжым кечын ыштыме паша дене шуктен шогаш кӱлеш .
145:213   мый таче Ленинын комцомолын кумшо съездыштыже ойлымо
145:214   мутшым лудымат , тушто шкаланем шке шуко шергакан ойым
145:215   муым .  тымартен мый шкат тунеммым веле умылен шогенам
145:216   улмаш .  ончыкыжо ынде Ленинын возымыжым эре лудаш
145:217   тӱҥалам , ты пашаште мыланем полшышо уло : обществовед
145:218   Иван Павлович да ик студентка - Мотя Орлова .  нунак
145:219   тиде брошюрымат лудаш кӱштышт .
145:220  Пӧтыр изай , тый моло годымат мыланем шуко сай ойым
145:221   пуэнат , тунемашат тыяк колтышыч .  тау полшыметлан
145:222   !  теве адак тый дечет ик кузу ойым йоднем .  Ленин
145:223   колымо увер толмеке , вигак мый партийыш пураш шонаш
145:224   тӱҥальым .  тый тидын нерген кузе шонет , возен колто
145:225   : пурашак , але чыташ ?  пураш манат гын , рекомендацийым
145:226   пу да адак Соколов йолташ дечат йод - тудат пуыжо .
145:227    тудо мыйым сайын шинча : Купъялыште илымем годым ,
145:228   селаште эре вашлийын , шуко мутланен улына .  садлан
145:229   лийын тиде письмашак анкетым колтем , мо гынат , тудым
145:230   шуко ида кучо .  а тыштыже мый кӱлеш еҥ дене мутланенам .
145:231  изай , тений адак отпускет кунамрак лиеш ?  мый тудо
145:232   жаплан озаҥыште лиям гын , ала толын коштат ыле .
145:233   ужын кутырымем шуэш .  кызытрак мӧҥгӧ гыч нимогай уверат
145:234   уке , ала-кузе илат - ом шинче !
145:235  чеверын .  кокла гыч возо .   Маню шӱжарет .
145:236  1924 ий , 3 февраль "  .
145:237  4
145:238  Орлова Мотян общественно-политический паша нерген ойлымыжо
145:239   Маринан ик экшыкшым палыктыш .  тыште кок ий тунемеш
145:240   гынат , тудо але рабфакын общественный илышышкыже чылт
145:241   келгынак пурен шуын огыл улмаш .  моло гаяк ила , тунемеш
145:242   , тӱрлӧ погынымашке коштеш , южгунам тушто лектын ойла
145:243   , пуйто чыла калык шот денак ышта , а мо-гынат , тудын
145:244   илышыже тымартен аҥышыр корно дене каен , коллектив
145:245   дене чылт иктешлалт шуын огыл .  теве воктеныжак комсомолец
145:246   , партиец-влак тунемыт , кугу пашам ыштат , кучедалыт
145:247   , а Марина нунын пашаштым , илышыштым але сайынжак
145:248   огешат шинче улмаш .   " теве ялысе койыш , шке посна
145:249   илыш дене илаш кӱжымжӧ кунар пеҥгыде вожан улмаш .
145:250   . , - шона ораж дене Марина .
145:251  тидын дене пырля тунеммымат тудо ынде вес семын ончаш
145:252   тӱҥалын .   " паша деч , кучедалме деч посна , эртак
145:253   книга ӱмбачын гына коммунизмым шинчен налме нимоланат
145:254   ок йӧрӧ "  манын каласыме Ленинын мутшо Маринан вуешыже
145:255   чот лодемалтын .  садлан тудо шке тунеммыжым общественный
145:256   паша дене ушен келыштараш тырша .  а паша , ыштет гын
145:257   , эре оҥай : теве студент илыш-йӱлаште иктым , весым
145:258   тӧрлыман , теве рабфакыште Доброхим организаций почылто
145:259   - у паша , интересшый .  но Марина утларакшым фабрикыш
145:260   кошташ йӧрата , работница-влак дек пеш лишемын .  книгалан
145:261   тунемме урокым эртарат , илыш нерген тӱрлым мутланаш
145:262   тӱҥалыт , южышт шкешт деке пачерыш ӱжын наҥгаят , чайым
145:263   йӱктат .  пашазе ӱдырамаш-влак деч Марина шукылан тунеме
145:264   : нунын илышыштым , пашаштым пален нале .  тудо ужеш
145:265   - пашазе калыкым ялысе кресаньык дене таҥастарымаште
145:266   нунын шке ойыртемышт уло .  пырля-ырля ыштыме паша
145:267   айдемым утларак лишемда , ваш-ваш полшаш туныкта .
145:268   тыште айдеме эртак шкеж нерген веле ок шоно , шкеж
145:269   дене пырля тӱшка верчынат тырша .  тӱшкалан неле гын
145:270   , посна пашазыланат неле .  тӱшкалан куштылго гын ,
145:271   посна пашазыланат куштылго , а ялыште шукыжым шкешт
145:272   нерген гына шонат :  " мый гына кӱшкырак кӱзышаш ыле
145:273   , а молыжо керек , шке шинчат "  , - маныт .  тыге
145:274   таҥастарен тергыме Мариналан шке экшыкшым утларак палашыже
145:275   полшыш .
145:276  5
145:277  Маринан кроватьше йымалне шинчыше цондык пундашыште
145:278   чот шылтен пыштыме шем клеенко коман тетрадь кия .
145:279    шуэракын , тудо тетрадьым луктын , Марина ала-мом
145:280   тушко возгала .  возат , адак тугак шырк сондык пундашышке
145:281   поген пышта .  тиде тетрадьым почын ончалаш гын , первый
145:282   страницыштак  " Кугергина М-ын дневникше "  манын возымым
145:283   ужаш лиеш .  вес страницыште тыге возымо :
145:284  " 8 март .  таче шукертсек шонен коштмо пашам тӱҥалам
145:285   .  дневник кӱлешак .  илышыште тӱрлыжат шуко лиеш ,
145:286   еҥлан вик луктын каласаш лийдыме шонымашат лектеш .
145:287    кокла гыч тыге возаш тӱҥалам , ала-кунар шуко жапак
145:288   ок кӱл .  вескана шканемат лудын шарналташ оҥай лиеш
145:289   .  илен толынжо , ала иктаж весылан йӧршӧ лиеш .  кӧ
145:290   шинча ?
145:291  таче кече мыйын илышыштем - мондыдымаш жап .  эн первыяк
145:292   , таче 8 март - тӱнямбалсе шемер ӱдырамашын кечыже
145:293   , мемнан кугу пайремна .  весыже - таче мыланем 25
145:294   ий теме .  коло вич ий !  курымын нылымше ужашыже ,
145:295   шке ӱмыремын ала кумшо ужашыже , ала пелыже гын ? .
145:296   .  тудыжым шинчаш ок лий .  кумшыжо - ( тидыже эн кугу
145:297   паша ) таче мыйым коммунистический партийын членышкыже
145:298   кандидатлан пуртеныт .  таче мыйын кумылемлан кузе
145:299   чучмым нигузе каласенат ом мошто .  ик могырым , пеш
145:300   йывыртенам , вес могырым , шке ӱмбакем ӱмырешлан ситыше
145:301   кугу пашам налынам .  ынде умбакыже илышыштем партийын
145:302   пашаже эн тӱҥ верым налын шогыжо .  тидыже мыланем
145:303   раш .
145:304  9 март .  таче эрдене Сергейлан пысьмам возышым , партийыш
145:305   пурымем нерген умылтарышым , мом манеш гын ?  тидлан
145:306   , очыни , тудат пеш куана , адак эрла изамланат возаш
145:307   кӱлеш , тудо вет тиде ганат мыланем чот полшыш .
145:308  15 март .  урок деч вара бюрошко ӱжыктышт .  мемнан
145:309   курсышто политико-воспитательный пашам сайракын колташ
145:310   кӱштат .  чот пижаш возеш .  тудо вет ынде мыйын тӱҥ
145:311   пашам лиеш .  Сергеев йолташ преподаватель-влак нергенат
145:312   йодышто .  шке шонымем вигак ойлышым .  чынак , Олимпиада
145:313   Александровнан да Эшплат Шайычын койышыштлан ӧрат
145:314   .  иктыже ойыртемын марийым да монь чытен ок керт ,
145:315   весыже утыжым ӱед коштеш .  тушто мо-гынат чылт яндар
145:316   огыл .  мыланем коктынат огыт келше .
145:317  17 март .  таче Сергей деч письмам нальым ...  мый ынде
145:318   йӧршынак монден шонышым , уке улмаш .  йӧра кеч тудо
145:319   ялыште пашалан чот пижын .   " кеҥежым теве толат гын
145:320   , рвезе-влакым от пале , туге вашталтыныт "  манеш
145:321   .  а вот шке нергенже возен огыл .  мый гын тудлан
145:322   уло чонем почын возем .  молан тиде тыге ?
145:323  22 март .  нимоланат ӧрынам .  кӧ тиде письмам возен
145:324   ?  конверт ӱмбалне Шернур штамп , а лӱмжым шынден огыл
145:325   .  але вара Сергей тугай еҥ .   " ынде тудын мотор
145:326   Палийже уло "  манын возымо .  Ондри Палий дыр , моло
145:327   огыл .  ом инане !  тиде , очыни , иктаже лӱмын возен
145:328   .  кунам Сергей кулак ӱдыр дене коштеш ?
145:329  ия шинча нине пӧръеҥ-влакым , нуным умылаш ок лий .
145:330    нуно вет чылалан жапым муыт .  моторым ужыт гын ,
145:331   чыла пелке кудалтат .  Палий ?  да , самырык , мотор
145:332   ӱдыр ...  тугай южгышо шем шинчан .  эх , черт !  кеч-мом
145:333   ман , чонлан пеш йӧсӧ .  мый але тымартен ревностьым
145:334   шинчен омыл улмаш .  эре тудак веле ушышко пура , нимом
145:335   ыштыме ок шу , йӧсӧ .  иктаж семын йышт гына миен ончышаш
145:336   ыле - кузе коштыт гын ?  оҥай койыт дыр ...  фу , могай
145:337   глупость вуйышко пура .  ну йӧра , кызытеш ом кушкед
145:338   , тыгак кодшо .  ну и к черту нуным , могай мый коммунистка
145:339   улам : тыгай кӱлдымашым шонем , возгален шинчем .
145:340   чынак гын , мый кеҥежланат Тумерыш ом кай , шкаланем
145:341   тыштат пашам муам .  а Сергей пеш кӱлеш мыланем !
145:342   мыят ынде орадак омыл "  .
145:343  6
145:344  - шого-ян , Кугергина , тыланет ик мут каласышашем уло
145:345   ,  - тыге икана кастене Маринам общежитий тошкалтышеш
145:346   вашлийын , ик студент ойла .
145:347  - мом туге , Изыкаев йолташ ?
145:348  - мый шаҥге , кечывалым ,  " Толчокыш "  мийышымат ,
145:349   тендан вел марийым ужым .  мут гыч мут лекте , да рабфакыште
145:350   тунеммем пален налят , йодеш :  " тый , - манеш ,
145:351   - тушто Кугергина Маринам от шинче ? "  -  " шинчем
145:352   ,  - манам ,  - тудын дене пырляк тунемына , ик пӧртыштак
145:353   илена ...   -  " туге гын , пеш йӧрас ,  - манеш ,
145:354    - каласе , кастене ужаш мийыже .  мый георгиевский
145:355   уремеш Иван Семеновичын постоялый дворешыже шогалынам
145:356   , латкокымшо номерыш пурыжо "  ,  - манеш .   " тудо
145:357   постоялый дворжым Кугергина шинча мо ? "  - манам .
145:358     " шинча , шинча ,  - манеш ,  - мемнан вел марий-влак
145:359   эре тушко пурат "  .   - йӧра туге гын , каласем .
145:360   "   - маньым .
145:361  - а кӧ тугай тудо ?  шыч йод ?
145:362  - тунаржым шым йодышт ...  ала пошкудет , ала-мо , мо-гынат
145:363   , ойлымыжо тыйын лишыл еҥет гай чучо .
145:364  - могайрак шкеже ?  шоҥго , рвезе ?
145:365  - ха-ха , тыланет ала рвезе кӱлеш ыле .  уке , рвезе
145:366   огыл , илалше , пондашан ...  мый тудым тыйын ачатлан
145:367   шотленам .
145:368  - ачам ?  але вара ачамак толын ?
145:369  - ом шинче , ом шинче ...  кает гын , ужат , ала ачатак
145:370   ӱдыржым ужаш толын .
145:371  Маринан шӱмжӧ вургыжалтыш .  ала чынжымак ачаже толын
145:372   .  шукертсек Марина мӧҥгыж гыч письмамат налын огыл
145:373   .  пошкудыжо гынат , иктаж уверым конден .
145:374  илыме пӧлемышкыже содор куржын кӱзыш .  йолташ ӱдыржӧ-влак
145:375   але толын огытыл , нуно столовыеш кодыныт .  Марина
145:376   книгам , тетрадьым ӱстембак пыштышат , вик постоялый
145:377   дворыш каяш тарваныш .  эртен кайыше трамвайыш тӧрштен
145:378   кӱзышат , кудале .
145:379  постоялый двор пӧртыштӧ калык шуко , йырваш йӱк-йӱан
145:380   шога .  Марина , латкокымшо номерым муын , эркын омсам
145:381   тӱкалтыш .  пӧлем кӧргӧ гыч ,  " лиеш ! "  манын ,
145:382   ала-могай палыме йӱкан еҥ пелештыш гынат , Марина кенеташте
145:383   пален ыш керт .  омсам почын , пӧлемыш пурен шогалят
145:384   , чылт ӧрӧ ...  ӱстел воктен аракам йӱын шинчыше кок
145:385   еҥыште Ведат ден пел шинчан Мухаматым палалтыш .  коктынат
145:386   мочол руштыныт , йошкарген шинчыныт ...  Ведат тоштыж
145:387   деч шуко вашталтын : изишак шоҥгемын , пеш чот ӧрден
145:388   , нер мучашыже кӱжгемын , кӱрен тӱсын йошкарген .
145:389   пале - нер йымак чӱчкыдынак колта .  ӱмбалне чийыме
145:390   вургемже чапле , оласе вургем , камзол кӱсен гыч ший
145:391   шагат шинчыр коеш .  Мухаматше тугаяк , тоштыж гаяк
145:392   кукшо , моткоч чулым , лузманайын койын шинчылтеш .
145:393  - а-а , Веду тос , мна , ужат , толешыс .  уналан верым
145:394   пуышаш ...  тол-ян , тышке шич ,  - манын , Мухамат
145:395   , пӱкенже гыч кынелын , Мариналан ончыкта .
145:396  Марина пурен шогалынат , нимом ышташ ӧрын .  вигак омсашкат
145:397   лектын куржнеже ыле , но адак ала-молан сайын ыш чуч
145:398   , шке пушкыдылыкшым ончыктымо ыш шу .
145:399  - тау , Мухамат , айда верыштетак шинче , мый сейчас
145:400   каем ,  - манеш Марина пел шинчан татарлан .
145:401  - молан содор каяш , тый изиш уна лий .  ужат , минь
145:402   шукертсек ужын омыл .
145:403  Ведат , тый мыйым мемнан студентлан кӱштенат улмаш ,
145:404   ужат .  мый тидым шым шинче , омат тол ыле ...
145:405  - вара , мый декем гын , толашт ок лий мо ?  але вара
145:406   мый тунарак шучко улам ?  мо-гынат , вет ныл кече огыл
145:407   , ныл ий ик леведыш йымалне илен улына .
145:408  - паша шучкышто да монь огыл , а тый денет вашлияш нимогай
145:409   кӱлешыже уке ...  мемнан коклаште мо лийын , шукертак
145:410   чыла пытен .
145:411  - кӧлан пытен , кӧлан уке ...  тый ынде , конечно ,
145:412   тунемше лийынат , мемнан гай дене вашлиймет ок шу .
145:413    ужат , уло тӱсет вашталтын , вургем весе , ынде интеллигентка
145:414   лийынат , а мый мо , мужик , мужик ...
145:415  - йӧра , тидын нерген ойлышаш уке .  тый каласе , молан
145:416   мыйым кӱштен колтенат ?  да эше тыге , палыктыде ...
145:417  - мо-олан ?  ужмем шуын , ужын кутырымем шуын ...  моло
145:418   нимат уке .
145:419  ай , Ведот тос , мутланаш варат шуыда , унам ончаш кӱлеш
145:420   .  ӱстембак сайрак чесым погышаш ...
145:421  - Марина Григорьевна ( ынде тыге манаш келша дыр ) ,
145:422   ала мемнан дене пырля ик чаркам подылат ыле ...  чеснаже
145:423   чаплак огыл да , айда ит ӧпкеле , вет кумыл Серге ...
145:424  - могай донгыз вет , а ?  тудо тыгай образованный еҥ
145:425   , кунам тыглай кочо аракам йӱэш .  теве тыйын портвейнетат
145:426   уло ,  - манешат , Мухамат чемодан гыч ик кленча портвейным
145:427   луктеш , печеньым , капметкым ӱстембак луктын опта
145:428   .   - ай , мо , нимо пурлашыжат укес ...  иктаж мом
145:429   налын толшаш аман ,  - манын , татар лектын кая .
145:430  - тау , Ведат , кочмем-йӱмем ок шу , а аракам ожнат
145:431   йӱмаш уке ыле , шкат шинчет .  мыят каем веле , адак
145:432   пашам уло ,  - манеш Марина .
145:433  тыгай мутым колын , Ведат верже гыч содор тӧрштен кынелешат
145:434   , Маринам , кидше гыч кучен чараш , пижеш , шкеже ласка
145:435   огыл : кидше чытыра , шинчаже йылгыжеш .
145:436  - шого , Марина , кушко пеш вашкет ?  тунарак чот мый
145:437   дечем йӱкшенат мо ?  а мый адак тошто гаяк мутланен
145:438   шинчена шонышым ...  тыйын илышет нерген умылынем ыле
145:439   ...  тый вет от шинче , ойырлыметлан кок ий эртен гынат
145:440   , мый тыйым нигузе монден ом керт ...  Марина , шӱмем
145:441   ... шого изишак !
145:442  - ит ойло мыланем тыгай мутым !  вет чыла тиде шояк
145:443   ... оранек шояк !  нигунам тый мыйым айдеме гай ончен
145:444   отыл , эре мый денем ӱдырамашым гына кычалынат ...
145:445    теве кызытат ...  тыланет мо кӱлешыжым ом уж мо ?
145:446    утыжым поенат , ӧрденат , коят чыгылтеш - теве тиде
145:447   чын лиеш .  мый ожнак , ялысе ораде ӱдырамаш , тыйым
145:448   вес , честный корныш лукнем ыле , а тый сут чонет дене
145:449   пояш пижыч , торгаяш , еҥым олталаш тӱҥальыч ...  мыйым
145:450   кул шотышто ашнышыч ...  а кызыт ме , ожнысо ватемарий
145:451   , коктын тушман улына ...  эн шучко тушман - классовый
145:452   тушман .  тидым тыланет шинчен шогаш кӱлеш !
145:453  - а-а , тыге ...  мый тыланет тушман улам ?  шинчем
145:454   мый - молан тушман улам .  Сергей толын лектын , тошто
145:455   таҥет .  тудо кызыт Тумерыште ... активист , мемнан
145:456   гай еҥым шыгыремда ...
145:457  - Сергей тушто не-при-чем ...  тиде Сергей огыл гын
145:458   , вес Сергей лектеш ыле ...  Сергей олмышто Маринат
145:459   лийын кертеш .  да мом тый денет кутыраш ?  чыла ойлымо
145:460   ... чеверын !  - манешат , Марина лектын каяш тарвана
145:461   .  тидым ужын , Ведат , омсашке тӧрштен , Маринам авыра .
145:462  - уке ...  мый тыйым тыге ... ом колто !  - шкеже пеш
145:463   чӱчкыдын шӱлештеш , чытыра , шинчаже колям ваҥыше пырысын
145:464   гай йӱла ...  кидшым шарен , саҥга йымач шӱтышаш гай
145:465   ончен , Марина ваштареш тайныштын мия .
145:466  - ах , тый тыге ... шакше вольык !  тыгай намысдыме лийынат
145:467   ,  - манын Марина шеҥгек чакналта ...
145:468  Ведат Маринам поктен шуын , миен ӧндалеш да пырдыж
145:469   воктен шогышо кровать деке шупшеш .  Марина , лӱдын
145:470   , пырыс копаш верештше кайык гай чытыра .  лӱдмыж дене
145:471   кычкыренат ок керт , йолжо дене чот чараклен , Ведатым
145:472   оҥжо гыч шӱка .  ик жап тыге кучедалыт ...  тыге толашен
145:473   , кровать деке миен шумышт годым Марина , пеш чот шыдешкен
145:474   , уло вийжым погалтен , Ведатым шӱкал колта .  Ведатын
145:475   кидше мучышталтешат , вуйжо дене пырдыж пелен пералтын
145:476   , кроватьыш комдык йӧралт кая .  Марина , шӱведен-шӱведен
145:477   , лектын куржеш .
145:478  7
145:479  эрлашыжым , кастене , рӱмбалгыме годым , постоялый двор
145:480   капка ончылно шинчылтше кок еҥ коклаште тыгай мутланымаш
145:481   лийын :
145:482  - Кугергина сай тунемеш манат , Кначи шӱжар , адак партийышкат
145:483   пурен ?
145:484  - пурен шол .  кызыт пеш кугешнен коштеш , мемнан гаетым
145:485   нимоланат ок шотло , - манеш шем шовыч дене чот пӱтыралт
145:486   шичше ӱдырамаш .
145:487  - каникул годым мӧҥгыжат коштеш ?
145:488  - коште-эш , тушто тошто таҥже уло , маныт ...  адак
145:489   тыштат ик мотор студент дене пӱтыркала .
145:490  - ия ӱдырамаш !  вуйжылан гына толам ыле ,  - шыдешка
145:491   пӧръеҥ .  вара йолташыжлан шуко мартен ала-мом шып
145:492   ойлен шинчат , кӱсенже гыч оксам луктын пуа .
145:493  ӱдырамаш шовычшо дене чот вӱдылалтеш да , верже гыч
145:494   кынелын , ола урем дене ошкылеш .
145:495  8
145:496  ик эрдене , литература урок годым , классыште кугу тума
145:497   лийын кайыш .  Олимпиада Александровна таче поснак
145:498   шушо йыгыжгым умшаш подыл колтышо гай койын толын пурышат
145:499   , эртыме материалым йодышташ тӱҥале .  ик студент деч
145:500   йодо - каласен ыш керт , весе луген пытарыш : студент-влак
145:501   таче тоштым йодышташ тӱҥалеш манын шонен огытыл .
145:502   коя кува пеш сырен кудалтыш да йолжо дене тавен-тавен
145:503   тӱҥале .  Чормаков , кеч-кунамат пеш тура йылман рвезе
145:504   , йӱлышӧ тулыш кукшо нулго оргажым шуралтыш :
145:505  - вы , Олимпиада Лександровна , поберегите Ваши силы
145:506   для следующих студентов ,  - мане тудо .   - ведь то
145:507   , о чем Вы спрашиваете , мы все плохо знаем : мне помнится
145:508   , материал о Лермонтове излагали очень неважно .
145:509  туныктышо тыдым колят , путырак сырыш , класс мучко
145:510   куржталын варгыжаш тӱҥале .
145:511  - варвары , асиаты !  разве они могут воспринять европейскую
145:512   цивилизацию ?  разве им доступна культура ?  о Пушкине
145:513   , о Ле-ермонтове ничего не знают .  такое гениальное
145:514   стихотворение , как  " Ангел "  , не понимают ...
145:515   позор , ведь это позор !
145:516  ик жаплан шып лийше студент-влак кожганышт , лӱшкаш
145:517   тӱҥальыч .  южышт преподавательницам шыматаш тӧчат
145:518   , южышт утырген кычкырат :
145:519  - чарныза , рвезе-влак !  мом тудын дене ӱчашаш ?
145:520  - нет , Олимпиада Александровна , мы Пушкина и Лермонтова
145:521   понимаем , но не так , как Вы излагаете ...
145:522  -  " ангельской культуры "  нам не надо ...
145:523  - стихотворение и программой не предусмотрено .
145:524  - да бросьте , ребята , что вы !
145:525  - ка-ак ?  вы меня хотите учить ?  меня , челобека с
145:526   выцшим образованием ...  я ... я училась не где-нибудь
145:527   на рабфаке , я окончила институт благородных девиц
145:528   .  вы это понимаете ?
145:529  тидым колын , Маринат шыдешкыш .  верже гыч кынел шогале
145:530   да пелештыш :
145:531  - гражданка Ерусалимская , не забывайте , Что вы в советском
145:532   учебном заведении !  нам надоело слушать Ваши великодержавнические
145:533   намеки и реакционную болтовню ...  можете не являться
145:534   к нам с подобной  " цивилизацией "  ...
145:535  - ах , во-от как ?  Кугергина заговорила .  ну что ж
145:536   , пожалуйста ... пожалуйста , я пойду .  будьте уверены
145:537   - ето вам так не пройдет .  я ... я немедленно пойду
145:538   к Николаю Петровичу .  он не даст в обиду старую интеллигенцию
145:539   .  он не позволит варварам ! . .  - манын кычкыралят
145:540   , руаш ора гай капшым лӱҥгыкырн , класс гыч лектын
145:541   куржо .
145:542  студент-влак ӧрын шинчен кодыч .
145:543  - рвезе-влак , - манеш Симонов ,  - нигушкат ида кай
145:544   , верыштыдак шинчыза .  мыйын шонымаштем , тиде  "
145:545   юмын авам "  чот почкалтен пуаш возеш ... шернам пеш
145:546   темен ...  те кузе шонеда , йолташ-влак ?
145:547  - чын ,  - манеш Чормаков ,  - тудо шке  " культурыж
145:548   "  дене эре моктана .  чертлан кӱлеш мо тудын тыгай
145:549    " культурыжо "  ?  нимогай шинчымашым огеш пу , нигунам
145:550   уроклан сайын ок ямдылалт , тоштыжым шарнен веле эҥырен
145:551   шинча .  огеш кӱл мылана тыгай , вес преподавательым
145:552   пуышт .
145:553  - весым , весым йодаш кӱлеш !  - кычкыральыч молат .
145:554  - а мый уто шумым тарватышаш уке шонем ...  нимо тугай
145:555   особенный лийын огыл .  чыла тиде Чормаков ден Кугергиналан
145:556   верчын ...  нуно эре йылмыштым огыт кучо .  Кугергинаже
145:557   партийыш пурен да асамжым шеҥын коштеш .  кызытак Олимпиада
145:558   александровна дек извинений дене каяш кӱлеш , а Чормаков
145:559   ден Кугергиналан группа деч выговорым пуаш ...  мый
145:560   тыгай предложенийым ыштем ,  - манеш але мартен шып
145:561   шинчыше Пекпаева .
145:562  - извинений дене каяш ?  тиде  " божественница "  дек
145:563   ?  тыге нигунамат лийын ок керт !  - кычкырале Чормаков .
145:564  тиде годым каҥгарак шӱргывылышан , шемалге каза пондашан
145:565   еҥ , рывыж гай койын , классыш толын пурыш .  изишак
145:566   колышт шогышат , класс ончыко лектын , ойлаш тӱҥале :
145:567  - шольо-шӱжар-влак !  адакат пылышем неле мутым кольо
145:568   , шӱм-кылем ойгыраш тӱҥале .  мый шукертсек шижам :
145:569   марий-влакым тыште пе-эшак пизыркалат .  ожнат тыгак
145:570   ыле , кызытат вашталтын огыл ...  шӱмбел-влак !  мый
145:571   тендан деч кугырак улам , илышымат утларак ужынам ,
145:572   садлан ик ойым гына ыштем .  кызытак туран толмаште
145:573   кугу шумым тарватыме ок кӱл , шонем : пашам эркын шонен
145:574   ыштыман .  тошто марий манын :  " вашке паша - важык
145:575   кая "  ...  умбакыже , шольо-шӱжар-влак , Озаҥ ыште
145:576   тунемше чыла еҥым иктеш ушаш кӱлеш , ваш-ваш пеҥгыде
145:577   кылым кучыман .  вараже кузе ышташ - илыш шке ончыкта
145:578   .  тевыс тыге чумыргенрак илаш тӱҥалына гын , мемнам
145:579   нигӧат пизырен ок керт .  тошто еҥ ойлен ...
145:580  - чарне , Эшплат Эшайыч , ме тидын нерген тый дечет
145:581   колын улына ,  - манеш Марина .
145:582  - чыте , чыте , Кугергина , ужамат , тый ала-мо пужлаш
145:583   тӱҥалынат ?  чын марий ӱдырамаш ӱҥышӧ , шыма лийман
145:584   .  тый марий койышым йомдаренат ,  - тиде , ӱдырем
145:585   , сай огыл .
145:586  - тидымат колынам .  викшым ойлаш гын , Эшплат Эшайыч
145:587   кушко лупшыметым ме шинчена .  мыланна кеч руш шовинистка
145:588   , кеч марий националист - иктак .  тендан ойда мыланна
145:589   ок кӱл , мом ыштышашым шкат шинчена .
145:590  - тевыс ончыза , Кугергиналан адакат ок йӧрӧ , адакат
145:591   Эшаев йолташнам сырыктарынеже .  безобразий тиде !
145:592    - шыдешкыш Пекпаева .
145:593  - конешне , Эшплат Эшайыч шкенан еҥ , тыге ыштылаш ок
145:594   лий .  тудо мемнам чамана .  мыланна полшынеже ,  -
145:595   манеш ик студент .
145:596  - чарныза , кызыт паша тушто огыл ,  - пелешта весе .
145:597  - тый , Эшаев , чынжымак ӱйым шӱркален ит кошт ,  -
145:598   кынел шогалеш Симонов .
145:599  - ӱет кеч кунар сай лийже , да мом пукшынет - ме палена
145:600   .  румбыкан вӱдыштӧ колым кучаш тӧчымӧ ок кӱл .  причем
145:601   тушто руш да марий ?  ме тыште шӱдӧ дене тӱрлӧ калык
145:602   рвезе пырля келшен илена , ваш-ваш полышкалена .  паша
145:603   руш ден марийыште огыл , а тений тошто тӧра , поп кашак
145:604   гыч лекше-влак тошто койышыштым нигузе монден огыт
145:605   керт .  меат ынде чылт орадак огынал , изишак умылена .
145:606  - мый мо ? . .  мый тыглай гына ойлышым , шке шинчеда
145:607   .  тошто еҥ манмыла , кок агытан кредалмашке кумшылан
145:608   пураш ок йӧрӧ шол .  мый тыланда полшынем ыле ...
145:609  - мыланна тыгай полыш ок кӱл !  тиде полшымо огыл -
145:610   лугымо лиеш ,  - манеш Марина .
145:611  Эшаевет , каза пондашыжым чывыштыл-чывыштыл , лектын
145:612   ошкылеш .
145:613  - тиде  " шӱмбел "  кереметше мом пургед коштеш ?  -
145:614   манеш Чормаков ...
145:615  Симонов ынде рвезе-влакым пеш кушкедеш :
145:616  - а те мо презе гай шинчеда ?  нимогай шижмашда укес
145:617   : кӧ мом ойла - эре йӧра .  Ерусалимская классыш толын
145:618   каргаша , тӱрлӧ семын мыскыла - шукыжак лӱдын шинчат
145:619   , марий националист , рывыж гай койын , нержым шӱшкын
145:620   коштеш - адакат тореш мут уке .  а южыжо ӱмбачын ӱед
145:621   коштеш , чылалан сай лийнеже .  теве мый Пекпаевалан
145:622   чылт ӧрам ...  к черту , кудалташ кӱлеш тыгай койышым
145:623   !  нине  " юмын ава "  ден  " шӱмбел "  гайыштым рабфак
145:624   гыч шурен лукташ кӱлеш , тыгай-влаклан совет школышто
145:625   вер лийман огыл .  тиде шотышто вет чыла пашам эртак
145:626   администраций ӱмбак гына туараш огеш лий : тыгай  "
145:627   шӱмбел-влакын "  койышыштым ме утларак ужына .
145:628  - ынде вара умбакыже кузе ыштена ?  теве коя кува вет
145:629   Николай Петровичым вӱден толеш , адак вурсаш тӱҥалыт ...
145:630  - вучен шинчыме огеш кӱл , шкаланна каяш кӱлеш , да
145:631   завуч дек огыл , зав дек ...
145:632  - Николай Петрович кузе ойлаш тӱҥалеш - ме пеш шинчена
145:633   .  чын , Василий Васильич дек кайыман ...
145:634  - да партячейкыш - Сергеев дек !  - лӱшкат студент-влак .
145:635  - кӧ кая , кӧм колтена ?  - йодеш Симонов .
145:636  - шке кает , Кугергина кая да адак никулиным колтышаш
145:637   , тудо комсомолец ,  - манеш Чормаков .
145:638  студент-влакат тудын ойжо дене келшат .
145:639  9
145:640  тыге рабфакыште тарваныше пуламыр паша варажым келгыш
145:641   кайыш : студент-влак погынымашат эртаралте , лӱмын
145:642   погымо заседаний дирекчийыштат , партячейкыштат , месткомыштат
145:643   лиедыш , моло студент-влак дене пырля Маринамат тӱрлӧ
145:644   вере ӱжыктен йодыштыч .
145:645  ик эрдене Маринан классыш миен пурымыж годым Симонов
145:646   тудым ужшат , йодеш :
145:647  - Кугергина , витриныште у приказым ужыч ?
145:648  - уке , мо нерген ?  - манеш Марина .
145:649  - айда туге гын , айда лудына .  Ерусалимская ден Эшаевым
145:650   паша гыч кораҥденыт , нунын олмеш у преподаватель-влакым
145:651   шогалтыме .
145:652  - ну ,  - манешат , Марина Симоновын кидшым миен кормыжта .
145:653  вара коктын , изи йоча гай модын-воштыл , витрина дек
145:654   куржыт .

146:1  146 илыш йыжыҥ
146:2  1
146:3  " илыш йыжыҥан "  ,  - манеш калык .  чынжымак , шагал
146:4   еҥ ӱмыржӧ мучко эре иктӧр илен эртара .  айдеме илыш
146:5   йогын вӱд дене икте : тӱрлӧ семын кадыргылеш , тӱрлӧ
146:6   верыш миен лектеш .  кайыме корныштыжо эҥер вӱд тура
146:7   сер коклашкат ишалтеш , шыгыр чашкер воштат шеҥын лектеш
146:8   , тӧр олык покшечат ший ока гай йылгыжын шуйна .  тыгак
146:9   илышыштат неле ден куштылго , шыгыр ден йоҥгыдо , ойго
146:10   ден куанымаш эреак вашталт шогат .  эртак шке илышыж
146:11   дене гына илыше , шкаланже гына пиалым кычалше айдемын
146:12   тыгай йыжыҥжат изи лиеш , ойгыжат келге огыл .  а кӧ
146:13   шке илышыжым калык дене ушен гын , кӧн ура шӱм-чонжо
146:14   коллектив верчын йӱла гын , тудын ойгыжат теҥыз гай
146:15   келге , тудын куанжат кава пундаш кече гай йырваш чолгыжеш .
146:16  илыш йыжыҥ , илыш вашталтыш варшын-варшын толеш , южгунам
146:17   вучыдымо , кенета .  тыге ояр кеҥеж кечын шоныдымо
146:18   кугу кӱдырчан йӱр леҥеж гай опталеш , тыге шошым эрдене
146:19   пич пылан кава помыш кенета ший гай оярен шинчеш да
146:20   уло тӱням ылыжта , уло чонаным куандара .
146:21  таче эр годсек Маринан кумылжо пеш ласкак ыле : эре
146:22   воштылеш , лым лийде , паша нерген мутлана , перерыв
146:23   годым ӱдыр-рвезе-влакым мураш тарата да классым шергылтен
146:24   мурен колтат .  студент-влакат кызыт пеш веседа улыт
146:25   - мӧҥгышт гыч толмыштлан кок-кум кече веле лиеш .
146:26   кеҥеж гоч вуйышт чот канен , кап-кылышт пеҥгыдемын
146:27   , шӱргывылышышт кечеш кӱын чеверген .  рвезе калыкын
146:28   ваш-ваш ужын кутырымышт шуын , эн утларакшым ынде уло
146:29   тунемме пашалан пижмышт шуын .
146:30  пытартыш перерыз годым , кеҥежым ужмо-колмыштым ойлен
146:31   , коклан муралтен шинчылтмышт годым Кугергиналан изи
146:32   запискым конден пуат .  запискыште кызытак партячейкыш
146:33   мияш ӱжын возымо .  Маринат преподаватель деч йодеш
146:34   да содор куржеш .
146:35  шошо годсек ячейка бюрошто кугу вашталтыш лийын : Сергеевым
146:36   вес вере партий паша дене налыныт , Орлова Мотя тунем
146:37   пытарен да Урал заводыш паша ышташ каен .  отсекретарь
146:38   кызыт весе - Панкратов , кугырак капан , арава шӱрган
146:39   ошалге рвезе .
146:40  Маринан миен пурымыж годым Панкратов , ӱстел ваштареш
146:41   креслыш шинчын , ала-могай кагазым лудын , йошкар карандаш
146:42   дене удыркален шинчен .
146:43  - секретарь йолташ , мый тый декет ...  могай паша дене
146:44   кӱштенат ?
146:45  - а , здравствуйте ! тыйын кузе фамилиет ?
146:46  - Кугергина , Маротделенийын кумшо курсыж гыч .
146:47  - тыге , тыге , шич , Кугергина йолташ .  тый партий
146:48   член улат ?
146:49  - уке , Панкратов йолташ , мый але кандидат веле , Ленинский
146:50   призывлан пуренам .
146:51  - шинчет , Кугергина , тыште ик тугай неприятный историй
146:52   лектеш : тыйын ӱмбакет жалоба пурен .
146:53  - ну-у , мо нерген , кушечын ?
146:54  - кушечынжым кызыт огына терге , шкат шинчет , кызытеш
146:55   тудым шаркалаш ок лий .  мо нергенжым ойлена .  вот
146:56   интересно , тый ӱдыр улат , але вате ?  конечно , тыгай
146:57   йодышлан вуеш ит нал ...
146:58  - пожалуйста , нимат огыл ...  уке , мый ӱдыр омыл ,
146:59   вате улам .
146:60  - а мариет кушто ?
146:61  - марий деч мый кум ий лиеш ойырленам ...  да марлан
146:62   кайымыжат йоҥылыш лийын , тугай жап толын , кумыл шупшде ...
146:63  - разводныет уло ?
146:64  - уло , конечно , Панкратов йолташ .
146:65  - а кызыт тудын дене нимогай связьым кучымашет уке
146:66   ?  может , ваш-ваш ужыда , ала материально полышкала ?
146:67  - уке нимогай связь да лийынат огеш керт .
146:68  - молан огеш керт ?
146:69  - тудо мыланем чуждый , тудо ... кулак .
146:70  - м-м , кулак ...  ну , тиде чыным ойлет .  значит ,
146:71   тудо кулак .  а тый , Кугергина , партийын кандидатше
146:72   гай раш от каласе : тудо Озаҥыш толеш ?
146:73  - коштеш , тудо торгая , тышке сатулан коштеш .
146:74  - а-а , сатулан коштеш , манат .  интересно .
146:75  - но только мыйын тудын дене нимогай связь уке ,  -
146:76   Марина ырен кая , пӱкен гыч тӧрштен кынелеш ,  - тудо
146:77   мыйын эн шучко тушманем , тудо - классовый тушман !
146:78  - ну , ну , нерветым кучо .  Кугергина йолташ , чыла
146:79   пален налына , ончылгочак лӱдшаш уке .  а кӱлеш документым
146:80   тышке кондыде от керт .
146:81  - мый , Панкратов йолташ , лӱдмаш уке да нимолан лӱдаш
146:82   ...  лӱдын , вожыл коштын шукертсек ситаренам !  кушеч
146:83   тыгай кагаз пура , кузе тиде шылтык лектеш - тудымат
146:84   шинчем , а тый але рвезе улат , тыгайлан инаненат кертат ...
146:85  - пожалуйста , Кугергина , тый мыйым ит туныкто .  кызытеш
146:86   паша пытен , каен кертат .
146:87  - йӧра , мый каем ...  но тиде чыла шояк !  шинчынет
146:88   гын , тиде тушманын пашаже ,  - манешат , Марина ,
146:89   омсам мурыктен , лектын куржеш .
146:90  Маринан кӧргӧ тынысыже пытыш , шӱмжӧ четлыкыш верештше
146:91   кайык гай тӧрштылеш , чонжо тул гай йӱла .  общежитийыш
146:92   мийымекыже , Фатима ден Веруш Маринан весеммыжым палышт
146:93   : йодыштыт , шыматаш толашат , кенеташте нигузе полшен
146:94   огыт керт .  Маринат , ӱдыр-влак ой почеш кӱлеш документым
146:95   йодын , Сергейлан да адак Пӧтыр изажлан Чарлаш письмам
146:96   воза .
146:97  южгунам кӱлдымаш увер сай увер дечат вашке шарла .
146:98   тылеч вара южо студентышт Маринам вес семынрак ончалаш
146:99   тӱҥальыч , ала тудлан эре шонен коштмыжлан тыге чучын
146:100   гын .  тымартен келшен илыме йолташыштак вестӱрлын
146:101   коймо гай чучыныт : тошто гай вашат огыт лий , чон
146:102   пытен огытат мутлане .  шукыжым тиде Пекпаеван пашаже
146:103   улмаш дыр : тудо ала-кузе колын шуктен , Марина нерген
146:104   асамжымат ойлышт коштын .  тошто сырымыжым нигузе монден
146:105   ок керт , моланжат пале : тугак Тимин дене пашашт кӱын
146:106   ок шу .
146:107  лачак ик кастене Марина уремыш лектынат , рабфак студент
146:108   воктен шӱраҥын ошкылшо Пекпаевам вашлийын .  эртен
146:109   кайымышт годым ачыви ӱдыр ,  " Ваня , тый шинчет ,
146:110   тиде вет мемнан кулачкына ошкылеш "  манын , студентлан
146:111   воштылын .  Марина тунам пудешталтшаш гай чот сырен
146:112   гынат , ик мутым пелештыде ошкылын .
146:113  2
146:114  арня эртыш .  мӧҥгыж гычат , изаж дечат вучымо кагаз
146:115   вашке толын ыш шу .  Марина ӧрмыж дене кугырак партийный
146:116   йолташ-влак денат мутланаш йӧным муын огыл .  партбюрошко
146:117   шуко гана миен коштын гынат , Маринам сайын шинчыше
146:118   тошто членышт лийын огытыл , а Панкратов дене когыньыштын
146:119   мутышт утыр веле тореш каен , чынжымак , Иван Павлычын
146:120   отпуск гыч толмекше , тудын дене вашлийын мутланен
146:121   .  тудыжо полшаш лийын .  адак тудак Орлова Мотян адресшым
146:122   пуэн , содор возен колташ кӱштен .
146:123  ик шыже кастене партячейка погынымаш лийын , тушто студентка
146:124   Кугергина нергенат вопрос шындалтын .  Панкратов тидын
146:125   нерген пеш кумда сообщенийым ыштен .
146:126  - йолташ-влак ,  - манын ойлен тудо ,  - Кугергинам
146:127   тылеч вара нигузеат ме партий радамыште коден огына
146:128   керт .  мемнан ячейкыш тудын нерген кок кагаз пурен
146:129   , адак икте - профкомыш .  кок кагазше тышеч пурен
146:130   , кумшыжо - шке мӧҥгыж гычак .  нине кагазла гыч
146:131   ойыртемын пале : Кугергина - кулак вате .  тунемаш
146:132   пурышашлан верчын марийже деч оффициально ойырлен ,
146:133   а фактически чарныде кылым куча .  марийже Озаҥыш ыолмыж
146:134   еда Кугергина тудын дек гостиницыш коштеш - шкенан
146:135   студентка тидым ужын .  моральный поведенийже тоже
146:136   чапле огыл : шкенжым кучен ок мошто , преподаватель-влаклан
146:137   эре тореш шога , теве тиде кагаз гыч раш пале .  мыйын
146:138   предложений : тудым кандидат гыч лукташ , а рабфакыште
146:139   кодмыж нерген пашам профком ден администрацийлан ончаш
146:140   пуыман ,  - манын , отсекретарь мутшым кошартен .
146:141  вара обществовед Иван Павлович , Маринам пыдалын , шуко
146:142   ойлен .
146:143  - чынжымак , мый тудын тошто илышыжым сайын ом шинче
146:144   , тиде шотышто Кугергина верчын вуйын шогалын ом керт
146:145   ,  - манын Иван Павлович .   - туге гынат тунемме могырым
146:146   але общественный пашам ыштымаш гычын мый тудым пеш
146:147   сай шинчем .  студент коклаште тугай еҥ шагал .  классовый
146:148   тушман еҥ тыге , кумылым пыштен , пашам ыштен огеш
146:149   керт , мыйын ты шотышто нигунамат , нимогай инансырат
146:150   лектын огыл .  Кугергина ӱмбак вуйшийме кагаз-влак
146:151   пуреныт гын , тудым чот терген налаш кӱлеш .  тудлан
146:152   сырен коштшо шуко лийын кертеш .  Кугергина - вияш
146:153   еҥ .  теве националист-влак дене кучедалмаштат тудо
146:154   пеш пеҥгыдын шогыш , студент илыш экшыкымат аптыраныде
146:155   терга , садлан южышт тудым огыт йӧрате .  мыйын шонымаште
146:156   , Панкратов йолташ , содорак тыгай неле пунчалым лукмо
146:157   ок кӱл , рашак пален налмеш чыташ кӱлеш ...
146:158  - но , Иван Павлыч , тый шоналте , вет ик тылзе коклаште
146:159   кум материал пурен .  кум кагаз - кум тӱрлӧ еҥ деч
146:160   , а , ситартышлан , икте шке мӧҥгыж гычак .  тудо кулак
146:161   вете , марийже дене ойырлыде кылым куча .  тиде ик
146:162   титакше ; шкенжым кучен ок мошто , ну , бытовой разложений
146:163   манаш - весе ; а кумшо - партийный дисциплиным ок шинче
146:164   , тидыжым мый шкак паленам .  тетла нимом тергышаш
146:165   уке , чыла раш !  - манеш Панкратов .
146:166  - мыйын тыгай титакем уке , йолташ-влак ,  - манын ойлен
146:167   Марина ,  - материалыште возымо чыла шояк ! . .  Панкратов
146:168   йолташ дене торжанрак кутырымашем лийын , тиде мыйын
146:169   титакем , да теве адак кӱлеш кагазым налын шуктен омыл
146:170   .  садлан мый изиш вучаш йодам , адак мыланем партийыш
146:171   пураш рекомендацийым пуышо йолташ-влакын ойыштым умылаш
146:172   кӱлеш .
146:173  партсобранийыште шуко ойлышт .  тоштырак партиец-влак
146:174   , раш пален налмеш , нимогай пунчалым лукман огыл манын
146:175   ойлат , молышт отсекретарьын ойжо дене келшат .  Панкратовын
146:176   предложенийжым йӱклымӧ годым Никифоров , Симонов да
146:177   адак вес кум студент шке шонымашышт дене кодыч , молышт
146:178   чыланат кидыштым нӧлтальыч .
146:179  партий гыч лукташ пунчалме Мариналан пеш нелын чучо
146:180   : кумылжо волыш , эре иктымак шонымыж дене омыжо кошкыш
146:181   , варажым вуйжат коршташ тӱҥале .  туге гынат Марина
146:182   ынде пеҥгыде айдеме лийын , вуйжым йӧршынжак ыш саке
146:183   , ик чӱчалтыш шинчавӱдшымат ыш лук .
146:184  3
146:185  йӱд .  жап ынде шуко лийын , Веруш ден Фатима шаҥгак
146:186   мален колтеныт .  ик Марина гына нигузеат мален ок
146:187   керт .  возынат тӧчыш , чыдыр омат ок тол , тулым чӱктен
146:188   , книгамат лудын ончыш - вуйышкыжо нимат огеш пуро
146:189   .  вара , тулым уэш йӧртен , кроватьыш комдык йӧрлын
146:190   , шонкален кийыш ...  кенета тӧрштен кынеле да , одеял
146:191   дене пӱтыралтын , урем вел окнаш миен шинче .  окнаш
146:192   сакыме ош шовычым кок велыш торалтен , тӱжвак ончале
146:193   .  ынде иктаж кок кече лиеш у лум возын , да тӱжбалне
146:194   кызыт пеш волгыдо .  ола ӱмбалне пелыж наре лийын шушо
146:195   у тылзе кӱкшака пыл кокла гыч эркын иеш : теве пычкемышалтеш
146:196   , теве пыл кокла гыч лектын волгалтарен колта .  тунам
146:197   леведыш ӱмбалне лум кычыкым тыгыде шӱдырла йылгыжыкта
146:198   .  ола урем мучко верын-верын электрический лампавлак
146:199   тылзе волгыдым сеҥаш тӧчен волгалтарат ...  урем гоч
146:200   йоштекын пӧрт ӱмыл-влак шуйныл возыныт .  олаште йӱк-йӱан
146:201   тыпланен : шуэракын эртыше трамвайыште калык пеш шагал
146:202   коеш , автомобилят , йӱк лыкде , кывыжге веле кудад
146:203   эртыш .  теве ала-кушто латкок гана перыме чаҥ йӱк
146:204   шоктыш .  адак чыла шып ...
146:205  Марина , окна янакеш вуйжо дене эҥертен , сӱрет гай
146:206   койын шинча .  чурийвылышыже тылзе волгыдеш вошт койшаш
146:207   гай пальткан-ошын коеш , изиш тарваныше ӱпшӧ пелчан
146:208   мамык гай йылгыжеш , коклан вичкыж тӱрвыжӧ кугу шӱлыш
146:209   дене тарванен колта .   " молан тиде тыге лийын ?
146:210   адакат шкемынак титакем : ончылгоч мо лийын кертшашым
146:211   шижын шоген омыл .  пеленем кӱлеш документат лийын
146:212   огыл .  Панкратов йолташлан ӧпкелаш огеш лий , тудо
146:213   шке шотшо дене чын ыштен ...  тудо у пашаеҥ , рвезе ,
146:214   мыйым ок шинче .  но вуйым шийын возышышт кӧ улыт гын
146:215   ?  иктыже , ял гыч колтышыжо , тудо - Ведат ...  тидыже
146:216   рашак пале .  весыжым - Пекпаева возен , моло огыл
146:217   .  а кумшо кагазшым вара кӧ возен ?  але вара Тиминак
146:218   тыге ыштен кертын ?  ерунда , кеч-кӧ возыжо - иктак
146:219   .  неле гынат , ик жапым чыташ возеш , а варажым пале
146:220   лиеш , чыланат умылат .  илышыште тыгай йоҥылыш лийын
146:221   кертеш , нимат огыл "  .
146:222  вара ала-молан ушышкыжо ялысе илышыже , ӱдыр годсыжо
146:223   чыла толын пурыш .  тошто годсо раш шарналте , эртен
146:224   толмо илыш сӱрет уэш шинча ончычшо эртыш .  теве ораде
146:225   изи ӱдыр кече мучко модын-воштыл куржталеш : нимом
146:226   шонышаш уке , вуйышто эре модыш веле .  вара семын
146:227   аважлан полышкалаш тӱҥале : шем лапчыкым шӱялтен кӱза
146:228   , ведра дене вӱдым нумалеш , кеҥежым пакчаште шӱкшудым
146:229   цомыла , ковышташ вӱдым опта .  лу ияш тӱредаш тӱҥале
146:230   .  первый кечак сорла дене кидшым кугун пӱчкӧ да ,
146:231   пеш лӱдын , шуко марте мӱгырен шорто .  воктен аҥаштак
146:232   тӱредше Извай кува вӱр шулымо деч шӱвале да , рокым
146:233   шавалтен , парняжым пиде ...  жап эрта - Марина лучко
146:234   ийышкат тошкале .  тунам Каври Сергей дене келшаш тӱҥальыч
146:235   .  Марина ик шошо кечым тачысе гай шарна .  ӱдыр-рвезе-влак
146:236   эҥерыш вӱд ончаш воленыт .  Йогор Марпа , пеш полдига
146:237   ӱдыр , Сергейым вӱдыш шӱкале .  Марина чонжо дене Марпалан
146:238   пеш сырыш , а Сергейым чаманен ончале .  тылеч вара
146:239   эре тудым ужмыжо шуаш тӱҥале .  а варажым Марина шуко
146:240   йывыртымашым , утларакше пеш шуко орлыкым чытыш ...
146:241    а теве кызыт Сергейжат монден ала-мо , шукертсек письмамат
146:242   ок колто .  монденак дыр , очыни : кеҥежым ӱдыр-влак
146:243   коклаште тугай мутат шоктыш ...
146:244  Маринан шонымашыжым эркын омса тӱкалтыме кӱрльӧ , коридор
146:245   гыч швейцар кугызан лорга йӱкшӧ шоктыш :
146:246  - ӱдыр-влак , маледа ?  тыште срочный телеграмма уло .
146:247  - уке , уке , Степаныч , кӧлан телеграмма !  - манешат
146:248   , Марина омсам почаш куржеш .
146:249  - а , тый , Кугергина ?  телеграмма лачак тыланет .
146:250    пожалуйст ...  эр мартен вучаш гын , жап шуко эрта
146:251   , а телеграмма срочный , маныт ...
146:252  - тау , Степаныч , тау .
146:253  швейцар кугызан лектын кайымекше , Марина , тулым чӱктен
146:254   , телеграммым содор почеш .  тушто кӱчыкын гына возалтын :
146:255  " Сергей пеш чот сусырген зпт
146:256  кулак-влакын пашашт тчк Миклай "
146:257  Маринан шӱргыжӧ пор гай ошеме , шинчаже чот каралте
146:258   , телеграмма кагаз ластык , кидше гыч мучыштен , лӱйымӧ
146:259   кайыкла кӱвар ӱмбак пӧрдын вола ...
146:260  тиде йӱдым Маринан дневник тетрадьыштыже тыгай возымаш
146:261   ешаралте :
146:262  " 13 ноябрь .   " Сергей пеш чот сусырген ... "   ала
146:263   чынжым возенат огытыл , ала тудо йӧршын пытен , я колышаш
146:264   гай орланен кия ?  а мый , ушдымо , тудлан ӧпкелем
146:265   , тудын нерген асамжым шонкалем ыле : ала мыйым монден
146:266   , ала весым йӧратен ...  ораде ӱдырамаш !  мый але
146:267   мартенат тудын деч йӧратыше пӧръеҥым вученам .  тудо
146:268   вет сай йолташ , пеҥгыде пашаеҥ , тудлан пашаштыже
146:269   полшен шогаш кӱлеш .  шинчемыс : тудо Тумерыште кугу
146:270   пашам ышта , ажгыныше кулак-влак дене чот кредалеш
146:271   .  кунарак вара мыйже тудлан полшенам ?  ок лий , тыге
146:272   ок лий улмаш ...  ваш-ваш пагалыде , пашаште полшен
146:273   шогыде , йӧратен илашат , сай ешым ышташат ок лий улмаш
146:274   ...  Сергуш , ит карге Маринатым , илет гын , тудо
146:275   тыйын ончылнет шке титакшым сула , сай йолташет лийын
146:276   мошта , ӱмыреш йӧратыше ватетат лиеш ...
146:277  чонем ойгыра - мом ышташ ?  мӧҥгӧ содор кудалаш мо ?
146:278    адак мыйынат тыште пашам чапле огыл , кеч-кузегынат
146:279   , чыла пелке кудалтен кайымем ок шу .  мом ышташ ? "
146:280  4
146:281  студент-влак кеч-кунамат кугу ӱчашымашан , чот лӱшкышӧ
146:282   погынымашым пеш йӧратат .  садлан таче калык кугу зал
146:283   тич темын , вер деч посна кодшышт омса тӱрыштӧ , коридорыштат
146:284   йол ӱмбалне шогат .  кузе огыт погыно - таче рабфакыште
146:285   кугу событий : тунеммаштат , пашаштат эн сай студенткылан
146:286   шотлалтше Кугергина Маринам рабфак гыч лукмо нерген
146:287   вопрос шындалтын .  залын ончыл пусакыштыже , Ленинын
146:288   кугу портретше йымалне , йошкар сукна дене леведме
146:289   кугу ӱстел .  тудын йыр президиумыш сайлыме ик чал
146:290   пондашан , кугышинчам чийыше преподаватель да ныл студент
146:291   шинчат , нунын коклаште ик ӱдыр , молыжо пӧръеҥ рвезе-влак
146:292   .  ончыл радамыштак , президиум ӱстел ваштареш , Марина
146:293   вуйжым кумык чыкен шинча , воктеныже Фатима .  Маринан
146:294   шӱргывылышыже удан коеш , шинчаже утларак лакемалт
146:295   волен : пытартыш шӱм вургыжмыжо , шонен илымыже шке
146:296   палыжым пыштен .  таче Марина калык ӱмбак ончалашат
146:297   вожылеш , Фатима гына коклан пылышышкыже йыштак ала-мом
146:298   пелешта .
146:299  профком член , ӱмаште гына тунемаш пурышо ош студент
146:300   , иктаж шагат наре Маринан  " титакше "  нерген ойлыш :
146:301  -  ... тыглайже , йолташ-влак , мыят тудым шинчем : Кугергина
146:302   сай студентка , общественница , но ... пӧрык тыгай материал-влак
146:303   пуреныт гын , могай-гынат пунчалым лукде ок лий ,
146:304   - манын , докладчик шке мутшым пытара .
146:305  умбакыже мутым Кугергиналан пуат .  Марина тиде кечылаште
146:306   эре ойгырен коштмыж дене , адак тачыже пеш вожылмыж
146:307   дене кугын ойленат ыш керт .
146:308  - кеч-мом ыштыза , йолташ-влак , мыйын нимогай титакем
146:309   уке ...  тиде  " материал "  манмыда мыланем осалым
146:310   шонымаш гыч лектын .  мый еҥыштымат тогдаем да жап
146:311   шумеш ом ойло ...  ожнысо илышемат ойлаш ом тӱҥал ,
146:312   йолташ-влак шукыштак тидым шинчат ,  - тыге гына пелештыш
146:313   да верышкыже волен шинче .
146:314  тудын олмеш Фатима , тул гай ырен , президиум ӱстел
146:315   дек тӧрштен лектат , пеш шыдешкен ойлаш тӱҥале :
146:316  - ипташляр ,  - кычкырале чолга ӱдыр .   - мна тимдан
146:317   коклаште иктат Кугергина наре орлыкым ужын огыл , нигат
146:318   тунар шинчавӱдшым йоктарен огыл ...  тудо изинекак
146:319   йӧсым чытен ...  вара виеш поян марийлан марлан пуэн
146:320   колтат .  ныл ий тушто пий гай орланен ила .  революций
146:321   веле тудым тыгай шучко илыш гыч утарен , тышке , рабфакыш
146:322   , тунемаш конден .  тыгай еҥ партийым , совет властьым
146:323   олтален кертеш , уке ?  а те кызыт тудым кугу намыс
146:324   дене рабфак гыч луктын колтынеда !  кӧ тыланда тыгай
146:325   правам пуэн ?  мемнан комсомол ячейка Кугергинам рабфакеш
146:326   кодаш да тудын нерген пурышо материалым прокуратурыш
146:327   терген налаш пуаш йодеш ...
146:328  студент-влак коклаште лӱшкымаш тарваныш : Фатиман мутшылан
146:329   южышт совым кыраш тӱҥальыч , южышт  " ит пыдал , шинчена
146:330   "  манын кычкырат .  погынымашым вуйлатыше студент-влаклан
146:331   оҥгырым рӱза , кожганыше рвезе калык вашке ок шыплане .
146:332  вара мутым Пекпаева налят , чоя пырыс гай шем шинчаж
146:333   дене зал мучко ончалын , шыман гына ойлаш тӱҥале :
146:334  - Вахитова Фатиман мутшылан чылтак ӱшанаш ок лий : нуно
146:335   коктын пырля илат , садлан полшен ойла .  Кугергина
146:336   , тыглайже , осал еҥ огыл , тудо тунемашат сай тунемеш
146:337   , пашамат ышта .  мыят тудым , такше , пагалем , нимо
146:338   осалжымат ужын омыл !  но ... те вет , студент-влак
146:339   , шинчеда : южгунам класс тушманат пеш сай еҥ гай лийын
146:340   мошта .  тудо тӱрлӧ йӧн дене кӱлеш еҥымат шке велышкыже
146:341   савыра , партийышкат шеҥын пура .  класс тушман ...
146:342  - чарне , сплетница , шкеже кулак ӱдыр улат , маныт
146:343   !  - шоктыш шеҥгечын Чормаковын йӱкшӧ .
146:344  Пекпаева ик жаплан тарай гай йошкарген кая да тугак
146:345   мутшым шуя :
146:346  - класс тушман пашажым пеш чоян ышта ...
146:347  - чылт тый гаетак чоя !  - кычкырале шола могырым симонов .
146:348  - тый , Симонов , пожалуйста , ит мешае ...  вет Кугергина
146:349   - кулак вате , тидыже факт ! . .
146:350  - факт , факт !  - шоктыш омса тӱрыштӧ шогышо еҥ кокла
146:351   гыч .
146:352  Фатима , кынелалтен , савырнен ончалят , калык шеҥгек
146:353   шылаш тӧчышӧ Тиминым ужо .   " подлец "  ,  - мане
146:354   шке ораж дене Фатима , вара Мариналан ала-мом эркын
146:355   пелештыш .
146:356  - Кугергина - кулак вате .  марийже чӱчкыдынак Озаҥыш
146:357   коштеш , тӱрлым наледен пуа , изаж лӱм дене оксам колтен
146:358   шога .
146:359  - шояк тиде ,  - кычкыралеш Фатима ,  - Кугергинан изаже
146:360   ответственный пашаеҥ , партийный , тудо оксам колта .
146:361  адак лӱшкымаш кугун тарваныш : ӱчашат , кычкырлат ,
146:362   чарышыже - чарат , вуйлатыше чарныде оҥгырым рӱза .
146:363  - йолташ-влак ,  - шокта тудын йӱкшӧ ,  - йолташ-влак
146:364   , шып лийза !  тиде студент-влак погынымаш огыл , ала-могай
146:365   сходка ...
146:366  - шуко ойленыт , сита , Шапаев , голосованийыш шынде
146:367   ...  нечево тушто болтологий дене занимать ышташ !
146:368  - лукташ Кугергинам , лукта-аш !
146:369  - кодаш , кодаш !  лукташ ок лий ! . .
146:370  - кузе голосоватледа , нимо раш огыл ...
146:371  - мутым мыланем пуыза , мутым !
146:372  - ида пу Демосфенлан , ида пу , тудо вара иктаж кок
146:373   шагат чарныде ойла ...
146:374  - тожо тумо кестеным сайленыт , погынымашым вуйлатен
146:375   ок мошто !
146:376  талышныше шошо вӱд гай тарваныш кумда зал .  вуйлатышын
146:377   оҥгырым рӱзымыжӧ да умшажым каркалымыже веле коеш ,
146:378   йӱкшӧ вуйгакат ок шокто .  тиде годым , калык кокла
146:379   гыч шеҥын , залыш кок ӱдырамаш толын пурыш да президиум
146:380   ӱстел дек ошкыльо : иктыжын кидыштыже кугу пакет ,
146:381   весыжын - портфел .  нуным ужын , лӱшкышӧ калык кенета
146:382   шыпланыш .  Фатима эн первыяк пакетым нумал пурышо
146:383   Верушым ужо , вес ӱдырамашыже - Орлова Мотя .  пеш
146:384   куанен кынел шогалын , копажым совалтыш , тудын почеш
146:385   молат совым кыраш тӱҥальыч .  Маринат сово кырымым
146:386   кольо да моткоч йывыртен колтыш :  " Мотя , Мотя !
146:387   . .  Веруш , документ толын ? "  -  мане да шижде лекше
146:388   шинчавӱдшым нершовычшо дене ӱштыльӧ .
146:389  умбакыже паша вес семын савырныш .  залыште путырак
146:390   шып лие : пырдыж воктен шолткен кечыше йыргешке шагатын
146:391   йӱкшӧ раш шокта .  вуйлатыше мутым Орловалан пуыш .
146:392    тудыжо , кожанке полдышым мучыштарен , вуйжым рӱзалтен
146:393   , кӱчыкрак ӱпшым шеҥгек лупшале да ойлаш тӱҥале :
146:394  - студент йолташ-влак !  революционный шижмаш - кугу
146:395   паша .  ильич ӱмыржӧ мучко мемнам тидлан туныктен .
146:396    мемнан партий тиде большевик шижмаш дене патыр .
146:397   но ... моштен от ыште гын , эн сай лозунгымат , эн
146:398   сай пашамат пужаш лиеш ...  классовый тушман пӱсештын
146:399   , чояҥын - тиде чын .  уло тудо тендан коклашат , но
146:400   те йоҥылыш лийын улыда ...  йоҥылыш лийыныт южо партиец-влакат
146:401   .  те пеш куштылгын классовый тушманым пален налнеда
146:402   .  тыге ок лий .  ала таче  " Кугергинам лукташ "
146:403   манын кычкырыше коклаштак тугай лийын .  тыге лийын
146:404   ок керт ...  а шкенан еҥым , совет еҥым , уло чонжо
146:405   дене революций пашалан пуалтше шемер ӱдырамашым , арам
146:406   титаклыме - тиде кугу йоҥылыш .  тиде политический
146:407   преступлений , йолташ-влак !  тыштат шижмаш кӱлеш ,
146:408   но вес тӱрлӧ .  тыгай еҥым чаманаш , тудлан тӱрлын
146:409   полшаш кӱлеш .  тидлан туныкта мемнан партий !
146:410  мый ожно , граждан сар годым , тиде ӱдырамаш кидем
146:411   дене ,  - Орлова кидшым кӱшкӧ нӧлталеш ,  - кок командирым
146:412   , вич красноармеецым шолем гай шӱшкышӧ пуля вошт нумал
146:413   луктынам !   - зал пудешталтшаш гай совым кырыме дене
146:414   шергылте .   - а те , йолташ-влак , тӱшкан ик боецлан
146:415   полшен ода керт ...  кӧ тугай Кугергина ?  ожно годым
146:416   мучашдыме орлыкым ужшо марий ӱдырамаш .  да , марий
146:417   ӱдырамаш !  кок ий пырля тунемын улына , шке шӱжарем
146:418   гай тудым шинчем , тудын нерген нигунам мыйын сомнений
146:419   лектын огыл .  садланак мый ,  - Орлован , оҥжым пералтышыжла
146:420   , кожанке помышыжо почылтат , блузко оҥыштыжо йошкар
146:421   Знамя орден йылгыжалтыш ,  - садланак мый , йолташ-влак
146:422   , тудлан партийыш пураш рекомендацийым пуэнам .  а
146:423   документ кӱлеш гын , теве , пожалуйста , ончыза ,
146:424   - манешат , зал покшеке шинчаш верым кычал ошкылеш ...
146:425  погынымаш шаланыме годым тошкалтышеш Марина Орловам
146:426   вашлие да кидшым руалтен кучыш , а Мотя тудым ӧндалын
146:427   шупшале .
146:428  - ну , Манюша , мый лач толын шуынам , ужат .  телеграмметым
146:429   нальым , адак лачак тыште тунем пытарыме нерген документем
146:430   налшашем улат , тольым .
146:431  - таы , Мотя , таы ! . .  уке гын мый чылт ӧрынам ыле
146:432   .  мӧҥгыштӧ тугай эҥгек - Сережам кулак-влак чот кыреныт
146:433   , ала ила , ала колен ?
146:434  - ну ? теве адак могай паша улмаш .  да , Манюша , мый
146:435   , толшемла , райкомыш пурен лектым , тыйым партий гыч
146:436   лукташ пунчалме протоколым пеҥгыдемден огытыл ,  -
146:437   Иван Павловичын пашаже , шонем .
146:438  - Орлова йолташ ,  - манеш уремыш лекмекышт , поктен
146:439   шушо Фатима ,  - чыным ойлышыч : южгунам мемнан студент-влак
146:440   классовый тушманым йоҥылыш кычалыт .  таче мый ойыртемын
146:441   палышым : мемнан Пекпаеван пашаже яндар огыл улмаш .
146:442  - мый тудын нерген шагал шинчем .  туге гын терген налашда
146:443   кӱлеш , тудо тендан пашада : комсомолын классовый шижмашыже
146:444   пӱсӧ лийман ...  тый вет , Вахитова , комсомолка улат
146:445   ?
146:446  - комсомолкыжо комцомолка да , тымартен мыят изиш йоҥылыш
146:447   умыленам : Пекпаева ик студентлан верчын гына Маринам
146:448   тыге ок йӧрате шонем ыле .  эртак тиде веле огыл улмаш ...
146:449  - тый , Фатима , тиде шке шонымашетым гына ойлет ?
146:450   - йодеш Марина .
146:451  - уке , мыланем таче Чормаков шижтарыш .  Пекпаеван
146:452   ачаже - марий карт , ожно кумалтышлан коштмышт гыч
146:453   Ведат денат ваш палат , манеш .  тый нергенет кушеч
146:454    " материал "  лекмат тышечын пале лиеш .  Пекпаева
146:455   Озаҥеш Ведатымат шуко гана вашлийын , садлан эртак
146:456   шке ӱчыжым веле огыл , Ведатынат ойжым шукташ тыршен
146:457   дыр .
146:458  - оҥай вет , шонен шуашат йӧсӧ ,  - манеш Марина .

147:1  147 тушманын пашаже
147:2  1
147:3  тумер ял вошт эртыше корно дене касвелыш лектын ошкылат
147:4   гын , иктаж километр нере кайымекет , пич кожеран Актай
147:5   коремыш шуат .  тура серан коремым изи кӱвар гоч вончен
147:6   , чоҥга ӱмбак кӱзет , тушечын изирак ял кояш тӱҥалеш
147:7   .  тиде - Чопойсола .  тӱжвач ончымаште Чопойсолам
147:8   моло марий ял деч ойыраш огеш лий : тугак иктаж кумло
147:9   каптыра сурт урем кок могыр дене шинча , тугак нунын
147:10   коклаште кум-ныл сурт утларак чаплыракын коеш , тугак
147:11   тошкемыште ото гай лӱшкен шогышо куэр , сурт коклаште
147:12   пызле-ломба , ял шеҥгелне изи эҥер шыргыктен йога .
147:13    туге гынат Чопойсола ты агуллан лӱман ял .  тыште
147:14   ожнысекак школ уло , иктаж 6 - 7 ял гыч йоча-влак тунемаш
147:15   куржталыт , 1919 ий годсекак кооперативым почмо ,
147:16   а ончылийсек ялсовет тыштак лие . Чопойсола йӧнан
147:17   верыште шинча : ты агулысо куд ялын центрже .
147:18  ял покшелне ожно Чопойсолалан эн кӱжгын илыше Маркан
147:19   лазырын кок пачашан кугу пӧртшӧ волгалт шинча .  Лазыр
147:20   шкеже революций деч вара ала-кушко шылын , ватыж ден
147:21   ӱдыржӧ веле кодын улыт .  ойлат , пуйто лазыр Пермь
147:22   олаште ила , тушто вес ватымат налын .  лачшым нигӧат
147:23   ок шинче .  Чопойсолаште ялсовет лийме деч вара Лазыр
147:24   вате шеҥгел изи пӧртышкыжӧ илаш лектын , кугу пӧртшым
147:25   кооператив контора ден ялсовет айденыт .
147:26  Чопойсола ялсоветыш куд ял веле ушна гынат , кеҥеж паша
147:27   иземме годым калык утларак кошташ тӱҥале .  сельсовет
147:28   пашаеҥ-влак кече мучко огыт ярсе , Сергейлан гын утларак
147:29   верештеш .  тудо ынде ӱмажсек тыште вуйлатышылан шога
147:30   .  вуйлатыше пашам сай ышта гын , паша - шӱй даҥыт
147:31   .  а Сергей кумыл пыштен пашалан пижын , йодын толшым
147:32   иктымат , пашажым шуктыде , пелепула ок колто .
147:33  2
147:34  паша дене толшо калык эркын-эркын шаланен пытышт .
147:35   Сергей шагатшым ончале - нылытышкат каен .
147:36  - ну , Миша , тачылан ситаренна ала-мо ,  - манын гына
147:37   секретарьжылан каласен шуктен ыле , кенета омса почылтат
147:38   , Тумер Васлий Ондри пурен шогале .
147:39  - илымнаш-кутырымаш , Сергей шольо !  мый изиш варашат
147:40   кодым докан ,  - манын Сергейын ӱстелже дек ошкыл мийыш .
147:41  - ну , пӧрык толынат гын , мӧҥгешак от кай .  вара могай
147:42   паша дене , Андрей Васильич ?  - йодо Сергей .
147:43  - мый , Сергей Гаврилыч , ик сомыл дене толынам ыле
147:44   , изиш мутланаш лиеш ?  - пӱкен тӱрыш шинчын пелештыш
147:45   Ондри .
147:46  - пожалуйста , молан ок лий ?  ойло .
147:47  - мыйын вет пашаже изиш тугай ... секретныйрак ыле да
147:48   ,  - малден , Ондри секретарь велыш ончале .
147:49  - а мо тугай кугу секрет ?  ну , Миша , туге гын , изишлан
147:50   лек .
147:51  секретарьын лекмекыже , Ондри ӱстел ваштареш лишкырак
147:52   шинчат , кӱсенже гыч  " Эпоха "  папирос коробкам луктын
147:53   , Сергейлан шуйыш да шкежат папиросым налден пижыктыш
147:54   .  вара вуй йырже тамак шикшым пӱтырен темышат , шыпрак
147:55   ойлаш тӱҥале .
147:56  - мый , Сергей шольо , тый декет официальне паша дене
147:57   толын омыл , а тыглай , чон пытен муталанаш толынам
147:58   .  лиеш вет тугай илыш йыжыҥ , ушан еҥ дене кутырымо
147:59   шуэш .  да ... таче ӱдырем , Палием , ойла :  " ачий
147:60   , мий , кастене мӧҥгыжӧ миен мутлане , тудо вет пеш
147:61   сай еҥ "  ,  - манеш .  мыят  " уке , шонышым , лучо
147:62   сельсоветыш каем "  ...  вет начальство дек мӧҥгыжӧ
147:63   кошташ йӧнан огыл , калык ала-момат ойлен кертеш .
147:64    ну , тевыс мыят тышке ошкыльым ...
147:65  - ну-ну , пожалуйста .
147:66  - мый илыш нерген мутланаш шонем , Сергей Гаврилыч ...
147:67    кузе илыман ончыкыжым ?  лишыл пошкудем улат , ожнысо
147:68   илышем чыла шинчет .  ожно теве шкат ик жаплан мый
147:69   денем илышыч .  мемнан коклаште нимо тугай уто-сите
147:70   лийын огыл гай , ачат дечат тунам  " тау "  деч молым
147:71   колын омыл .  да мом ойлаш , келшен , йӧратен илыме
147:72   кеч-кунамат тудо сай .  калык ойла , конешне :  " поян
147:73   Ондри "  ,  - манеш .  а могай тушто поян , мыйын нимогай
147:74   предприятий монь уке ыле .  да тунам марийлан вуйгакшат
147:75   корно лийын огыл .  чынжымак , изишак ола гыч сатум
147:76   да монь кондыл тӧченам .  но могай тушто доход , шкат
147:77   шинчет .  адакат пошкудо-влаклан кӱлеш годым кеч чай
147:78   , сакыр , тамак лийже манме гыч веле торгаенам .  уке
147:79   гын , 6 меҥге коклашке коштын , жапым эртарат , руш
147:80   торговой-влаклан парышым оптыктат .  ужат , нуно селаште
147:81   могай кӱ суртым оптыктышт .  а мыйын мо - оралтемат
147:82   калыкын гаяк .
147:83  - Андрей Васильич , молан мыланем тидым кутырет ?  могай
147:84   паша дене толынат , тудым ойло .
147:85  - Сергей Гаврилыч , уз , пожалысте , чыте , изиш колышт
147:86   .  нус ... тевыс кызытат мемнан Совет власть ялышке
147:87   сатум конден шогаш йӧным ыштен .  конешне , кресаньык
147:88   калыклан сату кӱлеш .  мыят адак тошто семын изиш торгаяш
147:89   тӱҥалынам гын , тыште нимогай осал паша уке , шонем
147:90   .  чыла закон почеш ышталтеш .  туге вет , Сергей шольо ?
147:91  - ну-ну , умбакыже ...
147:92  - дык , тевыс мыйым теҥгече налоговой инспектор шкеж
147:93   деке ӱжыктыш да тыге ойла :  " тый кевытым кучет ?
147:94   "   - манеш .   " кучем да , могай тудо кевыт , так
147:95   , ларек гай веле "  ,  - манам .   " а сатум могайым
147:96   кучет ? "   - адак йодеш .   " кресаньыклан эн кӱлеш
147:97   сату - бакалейный веле "  ,  - манам .   " а галантерей
147:98   , Манюфактура уке ? "   - йодеш .   " уке , уке "
147:99   ,  - маньым мый .   " а мемнан вес сведений уло ,
147:100   - ойла тудо ,  - садлан первый числа гыч налогым вес
147:101   разряд дене тӱлаш тӱҥалат "  ,  - манын руале .  тӱрлынат
147:102   ойлен тӧчышым  - уке , нимомат ышташ ыш лий .  ала
147:103   шке еҥ гай полшен кертат ыле ?
147:104  - а тый вет , чынжымак , Манюфактура денат торгает ?
147:105  - уке , уке шол , Сергей Гаврилыч .  кок гана шкенан
147:106   вате-влаклан гына изиш-изиш конденам ыле .  лачак утен
147:107   кодат , ужалаш вереште .  а эреже уке , товат уке ...
147:108  - мыланемже тидым ит ойло , Андрей Васильич , могай
147:109   сату дене торгайыметым мый сай шинчем .  тӱлашет логалеш
147:110   , тӱлыде ок лий .
147:111  - кузе ыштыман вара ?  тынаржым сеҥаш ок лий .  тыге
147:112   гын , торгайымыжымат чарнаш логалеш .  ӱнар ок шуто
147:113   ,  - манят , Ондри , верже гыч кынелын , пӧлем йыр
147:114   коштын савырныш .  папиросым пижыктен тӱргалтышат ,
147:115   Сергей деке ӱстел гоч кумык лийын , пеш шып ойлаш тӱҥале
147:116   :  - вара кузе , Сергей шольо ?  ала мыланем ик суапым
147:117   ыштет ыле , а ?  мыйынат ончыкшо расход кугу лийшаш
147:118   ...  теве ӱдырем ынде вуеш шуын , чаран луктын колтымем
147:119   ок шу , со изиш погым ышташ шонем .  дык , ала изиш
147:120   полшет ыле ?  ну , тыгай годым , тошто еҥ манмыла ,
147:121   кукшо совла умшам кушкедеш ...  шкенан коклаште ыштена
147:122   ыле .  кызыт оксан акше чот кӱзен ... иктаж лу червонцымат
147:123   ом чамане ...
147:124  Сергей тыгай мутым колят , сырен кудалтыш , чурийже
147:125   тарай гай йошкарген кайыш .  шижде , ӱстембалым мушкындыш
147:126   да , вурк кынел шогалын , кычкыралме гаяк руалын пуыш :
147:127  - ага , теве тый кузе !  мыланем взяткым пуынет да шке
147:128   ӱдыретым темлет ?  кузе тый мыланем тыгай подлостьым
147:129   ойлаш тоштат ?
147:130  - чу-чу , Сергей Гаврилыч ... могай тушто взятке да
147:131   монь .  мый вет ойлышым : официально еҥ дек толмо гай толын
147:132   омыл , маньым .  лишыл еҥ дене ойлымо гай ойлынем ыле ...
147:133  - ситыш ! могай мый тыланет  " лишыл еҥ "  улам , кунамсек
147:134   ?  сейчас лек , уке гын мый тыланет корным ончыктем
147:135   .  Миша , Миша !
147:136  Ондрият , тылеч коч нимом пелешташат ӧрын , тык-мук
147:137   лият , ӱстембач упшыжым , папирос калтажым содор руалтен
147:138   , омсашке чымалте .
147:139  - а мо тугай Андрей Васильыч йӱреш нӧрышӧ агыган гай
147:140   лектын куржо ?  - манын , воштыл пурышо секретарь Сергейын
147:141   чурийвылыш вашталтмыжым ужат , ӧрын колтыш .
147:142  - тевыс могай шакше , а ?  мыланем взяткым пуынеже ...
147:143    тунемын улыт нуно кеч-момат окса дене налаш .  Миша
147:144   , сейчасак кантоныш отношенийым возо ...
147:145  3
147:146  Ондри , ораж дене Сергейым карген-карген , мӧҥгыжӧ куржо
147:147   .  ялыш пӧртыл шумекше , тыгак урем дене вуйым сакен
147:148   ошкылшо Овром Метрийым саҥгаж дене изиш ыш тӱкӧ .
147:149   коктынат перыме гай шогалалтышт .
147:150  - ну , кум , мемнам йӧршынак пытарат ынде ,  - манеш
147:151   Ондриже .
147:152  - итат ойло , шӱлалташ эрке уке ...  ала-можо тиде сотанам
147:153   тышке конден лукто ,  - пелештыш шыже кече гай шӱлыкаҥше
147:154   Овром Метрий .
147:155  - тый кӧм тыге ойлет , Метрий кум ?
147:156  - известне - Каври Сергейым ...  мый декем таче милиций
147:157   тольо , протоколым возен кайыш .  Макар кугыза дене
147:158   договорым ыштыктышт да ӱмбач кок ий дене шогылтмыжлан
147:159   тӱлаш кӱштышт .  а кӧн пашаже шонет ?  известне -
147:160   Сергейын да комсомол тӱшкан .
147:161  - вара шуко тӱлыман ?
147:162  - тылзылан 12 теҥге гыч ... шотло , кунар погына ?
147:163   уш веле уке - кузе лийман ...
147:164  - а мыйын адак ик разрядлан налогым кӱзыктышт .  тудынак
147:165   пашаже ...  моло кӧ шинча ? мый вет Манюфактурыжым
147:166   тӱжвалне , кевытыште кучылтмашем уке .
147:167  - мом ыштыман вара , Ондри кум ?  умбакыже кузе илыман ?
147:168  - мыят эре тудымак шонен коштам .  мом ышташ ?  лучо
147:169   Чопойсола Маркан +Лазыр гай ялжымат кудалтен кайышаш
147:170   улмаш , тӱня кумда ...
147:171  - тый , Метрий кум , колын отыл ?  Маркан Лазыр нерген
147:172   увер уло : Ведат посанам Озаҥыште ужын .  ягыдный слободаште
147:173   ила , манеш .  кугу пондашетым , ӧрышетым йыклык ягылтен
147:174   шынден дык , ужеш гын , шке ватыжат ок пале , манеш .
147:175  - чоя , каваршаш , тудо вет ожнысекак тугай  - илен
147:176   мошта .  а ватыже огешат шинче дыр ?
147:177  - шинча шол ...  Ведат посана дене ватыжлан оксам ,
147:178   посылкым колтен .   " але мыят ик гана Чопайсолашке
147:179   мием , шке сурт-печем шкемынак лиеш "  манын , Лазыр
147:180   ойлен .   " кузе туге ? "  манын , Ведатын йодмыжлан
147:181   Лазыр тыге ойлен :  " те гына вет улакыште лӱдын почаҥыда
147:182   .  кӱлеш паша кызыт ышталтеш .  тыландат ынде нерен
147:183   кийыман огыл : ваш-ваш кылым кучыман да изин-изин пашалан
147:184   пижман .  тыгай годым , Федот Савельич , нимомат чаманыман
147:185   огыл : кушто шыма мут ден сай кумыл , кушто - окса
147:186   , а йӧн годым - вий дене ... "
147:187  - чу , Ондри кум , ала-кӧ теве почешна ошкылеш ...
147:188   ситыш !  кастене погынена ...
147:189  4
147:190  а кастене , чынжымак , визытын-кудытын улак вереш погынат
147:191   .  йылме лывыргаш подылыт да , вуйыштым ваш чыкен ,
147:192   шывыге мутланат .  южгунам ӱстел оҥам шелшаш гай мушкындо
147:193   пера , чодыра йымач ваҥыше пире шинча гай шинчашт йӱла
147:194   , пӱышт чытыр-чотыр ...  кулак кашак ямдылалтеш .
147:195  ик шыже йӱдым Васлий Ондри дек Купьял Ведат кудал тольо
147:196   .  кӱлеш еҥ-влак погынымеке , пеле руштшо Ведат пеш
147:197   шуко мартен ала-мом шыдешкен ойлыш .
147:198  5
147:199  тиде ийлан шыже игече пеш кужун шогыш .  пасу пашат
147:200   шукертак пытен , шем шыдаҥымат поген налме , мландат
147:201   кӱ кӱвар гай кылмен шинчын , а лум садакшак ок тол
147:202   .  эре ояр йӱштӧ игече шога .  теҥгечысек гына водо
147:203   кече гыч виян мардеж пуаш тӱҥале .  таче кас велеш
147:204   кава помышат лапка шыже пыл дене вӱдылалте .  ынде
147:205   , очыни , вашке лум толеш .
147:206  таче йӱд путырак пычкемыш - важык тораште нимомат ужаш
147:207   ок лий .  могыр вошт лектын кайышаш гай йӱштӧ мардеж
147:208   пасу мучко чарныде лӱшка .  уржа отылеш савалтын урмыжеш .
147:209  лемде вакш деке шӱльӧ кожыкташ мийыше Такмак Сапан мӧҥгӧ
147:210   пӧртылаш йӱдеш кодын .  садлан тор алашажым пеш покта
147:211   .  а имньылан южгемшын каяш ок лий : корно тоҥгакан .
147:212  - но , но-о , алаша , кеч тайыл почешыже йорталте !
147:213    - шокта пычкемыште Сапан кугызан йӱкшӧ , да орва колеса
147:214   лыт-лот чарныде мура .  ик тор алаша гына , йӱк пуыде
147:215   , неле орвам шупшеш .  тудо шкежат вашкерак ӱшык вӱташ
147:216   миен шунеже да , ок лий : корно пеш йӧндымӧ . Актай
147:217   чоҥга гыч волаш тӱҥалме годым корем велым Сапан кугызан
147:218   пылышыжлан кужун кычкыралме йӱк шоктыш .  кугыза чурк
147:219   лие .
147:220  - юмо серлагышаш , мо тугай ?  тумна гын веле ?  - малдышат
147:221   , имньыжым шроп туччо .   - айда , алаша , писынрак
147:222   воло !  вашке мӧҥгӧ шуына .  вара адак изиш шӱльым
147:223   пыштал пуэм ...  талукаш чомам нальым ...  тений шыже
147:224   пазарлан латкандаш ият шуэш аман .  жап эрта , ала-кузе
147:225   шижашат ок лий ...   - тыге Сапан кугыза кӧргӧ лӱдмыжым
147:226   сеҥаш имньыж дене мутлана .  а ушыжо вес велке савырна
147:227   ...   " теве Актай коремыш шуына .  тиде вер саяк огыл
147:228   , маныт ...  ожно Оврем кугыза  " Актай коремыште пелйӱд
147:229   жаплан таргылтыш лектеш "  манын ойла ыле .  юмо серлагыже
147:230   ынде .  тымартен тугайым ужалтын огыл ыле да ... "
147:231  корем йыр нугыдын кушшо кожер шем ӱмылкан коеш , тале
147:232   мардеж дене шучкын лӱшка .  кожер йӱкыштӧ тӱрлыжат
147:233   шоктымо гай чучеш : теве ала-можо пире гай урмыжеш
147:234   , аза шортмо гаят шокта , тумна семынат воштылеш .
147:235   Сапан кугыза сайын колыштеш - адак нимат уке , мардеж
147:236   гына шке семынже лӱшка .  мо-гынат чонлан шучката .
147:237  корем гоч пыштыме кӱвар дек шушаш годым имне , ала-мо
147:238   деч лӱдын , кенета шогалят , нерже дене крок пуале .
147:239  - ну , алаша , мо деч лӱдыч ?  но , но-о , лӱдшаш уке
147:240   - покта имньыжым шкежат чот лӱдшӧ Сапан кугыза .
147:241  имне тугак кӱвар гочын ок вончо , шеҥгек веле чакна .
147:242  - мо томаша , юмо арале ,  - кугыза оҥжым ыресла .
147:243   вара , орва вуй гыч изи товарым руалтен , имне ончык
147:244   ошкылеш .  ончылно нимат ок кой - путырак пычкемыш .
147:245   шола кидше дене имне вуйым ончыко шупшыльо , пурлаштыже
147:246   - товар нӧлтал ямдылыме .  имнят первыйжым эркынрак
147:247   тарваныш да , пел кӱварыш шумеке , тӧршталтен , ончык
147:248   чымалте .  Сапан кугыза изиш ыш тошкалт , ӧрдыжкӧ тӧрштен
147:249   кодо .  тиде годым кӱвар йымачын  " ой-й , о-ой ! "
147:250    йыҥысалтыме йӱк шоктыш .  кугызан могыржо ырен кайыш
147:251   , ӱпшӧ шогале .  содор тарванышат , имньыж почеш шӱртнен-шӱртнен
147:252   куржо .  курыкыш кӱзымыж годым адак кӱвар велым магыралтыме
147:253   йӱк шоктыш .  курыкет-мочет , Сапан кугыза орваш кӱзен
147:254   шинчат , имньыжым покташ тӱҥале .
147:255  капка ончыко савырнен пурымыж годым йӱк шоктыш :
147:256  - ачый , тый мо ?  мо пеш йӱдеш кодыч ?
147:257  - мый да , эргым , пеш чот лӱдым ...  актай коремыште
147:258   магырыме гыч шоктыш ... кӱвар йымалне ...
147:259  - шояк . пылышетлан туге шоктен ,  - манеш Миклай .
147:260  - уке шол , сайынак кольым .  ала-кӧ тушто уло .  иктаж
147:261   йӱшӧ гын , мо гын ?  шкетын улам да волен ончашат шым
147:262   тошт .
147:263  - мый миен толам , ачый .  ужат , йӱдшӧ пеш йӱштӧ .
147:264    кылмен колен кертеш .
147:265  - кай , керек , ит кошт !  уна , теве имньым туаре ,
147:266   мый пеш ноенам , кылменам .
147:267  - уке , ачый , мый епим мытым кычкыралам , да каена .
147:268  - ай , коштшаш уке ыле да , мо ... Мотри , Микуш ,
147:269   яра кид дене ида кай .
147:270  изиш лиймек , кум рвезе , кӧ товарым , кӧ шувыным руалтен
147:271   , фонарьым сакен , Актай коремыш куржо .  курык тайылым
147:272   волен , йӱк пуыде , кӱвар дек лишемыт .  колыштыт ...
147:273   шып ...  - мардеж гына кожерыште лӱшка .  кӱвар покшелан
147:274   шогалын , адак колыштыт .  кенета кӱвар йымач йыҥысалтыме
147:275   йӱк шоктыш .
147:276  - кӧ тушто ?  лек вашке !  - кычкырале Миклай .
147:277  - ой ... ом керт ... утарыза ,  - шоктыш кӱвар йымач
147:278   улнышо еҥ йӱк .
147:279  рвезе-влак содор фонарьым чӱктыштат , кӱвар йымак волен
147:280   кайышт .  ончат - мушкыш гай туржын кодымо еҥ вӱр-вузык
147:281   кия .
147:282  - Епим , Семон !  - кычкырале лап лийын ончышо Миклай
147:283   .   - тиде Сергей иза вет ...  Сергей Гаврилыч ! . .
147:284  - ой , азап , кӧ тыге ыштен ?  - ик йӱк дене кычкыральыч
147:285   Епим ден Семон .
147:286  - Сергей изай , Сергей изай , мо лийынат ?
147:287  - ала-кӧ ... перыш ... варажым ом шинче ...  тышеч наҥгайыза
147:288   . . колем ,  - манят , Сергей шыпланыш .
147:289  рвезе-влак шыман тарватат , йодыштыт - сусыргышо ок
147:290   тарване .  ушыжо каен , йоҥлен кия , кидшерже гына
147:291   эркынрак кыра .  Миклай фонарь волгыдеш ончыштеш :
147:292   Сергейын вуйжо , шӱргыжӧ оранек вӱр-вузык , южо вере
147:293   шӱргыжӧ какарген , пуал пытен .  вуйжо гыч вӱр шуко
147:294   йоген .
147:295  - рвезе-влак , содор вӱдым кондыза !  - манеш Миклай .
147:296  - кушеч ?  кузе ?  - пелештыш Епим .
147:297  - корем пундаште уло ... упш дене .  теве мыйын кожанный
147:298   кепке ...  ийым шӱташ товарым налза .  писын , писын !
147:299  Епим ден Семон куржыч да , изиш лиймек , кок упш дене
147:300   йӱштӧ вӱдым кӱзыктышт .  Миклай ӱмбал тувыржым , кудашын
147:301   , кушкед ямдылен .  Сергейын вуйжым , шӱргыжым яндарын
147:302   мушкыч .  вуйжо кок вере пеш чот сусырген , ик вере
147:303   - вуйлеплан тореш вочшо сусыржо - пеш шучко , лужат
147:304   пудырген ала-мо ?  шӱргыштыжӧ йора уке , кум-ныл вере
147:305   какаргыше пале веле .  тувыр кушкедыш дене вуйжым шыман
147:306   вӱдыльыч да кӱвар йымач эркын нумал луктыч .
147:307  - кузерак наҥгаена ?  - йодеш Семон .
147:308  - кузе ? . .  нумал наҥгаяш возеш .  орва дене ок лий .
147:309   корно пеш тоҥгакан ...  Семон , йолжым молан кӱшкӧ
147:310   нӧлтет ?  вуйышкыжо вӱр волас .  Епим , тый корным
147:311   ончыкто .  эркынрак ошкылза , шыман ...
147:312  - кӧ керте гын ?  еҥым тыге пытараш могай айдемын кидше
147:313   нӧлтеш ?  - йодеш Семон .
147:314  - класс тушманын кидше тыгайлан веле нӧлтеш мо ?  тиде
147:315   кулак тӱшкан пашаже , моло огыл .  нуно шукертсек Сергей
147:316   изалан пӱйыштым пурын коштыт ,  - манеш Епим .
147:317  - нолнер улына ме тендан дене , нолнер тӱшка ... эскерен
147:318   шуктен она ул .  Сергей иза кулак-влаклан чот пиже
147:319   , нунышт кӱзӧ гай сырен коштыт .  йӱд-кече сельсоветыш
147:320   шкет коштеш , а ме эскерымаш уке ...  ончыкыжым , рвезе-влак
147:321   , тыге ок лий .  кызыт титаканым кузе-гынат кычал муашна
147:322   кӱлеш .  мучашыже шкенан ялыштак дыр , моло вере огыл
147:323   ...  каргыме кашак , верештыт але ,  - чон йӧсын шыдешкен
147:324   ойла Миклай .
147:325  рвезе-влак тугак уш пурыдымо сусыр Сергейым мӧҥгыжӧ
147:326   нумал наҥгайыштат , пӧртыш пуртен , олымбак вакшышым
147:327   шаралтен пыштышт .  Каври кугыза , ӧрт лекшаш гай лӱдын
147:328   , содор коҥга ӱмбач волыш , шешкыже , уныкаже тӧрштен
147:329   кынельыч , шорташ , магыраш тӱҥальыч .
147:330  - э , калта-ак , парня гай ик эргым кодын ыле , ынде
147:331   тудыжымат пытарышт коеш ...  мыяк тышке шуктышым ,
147:332   мыяк , колен кертдыме яҥгар , тудым чарен толашышым
147:333   .  лучо кайыже улмаш ...  кандаш ий годсек ӧрдыж мландыште
147:334   кошто - чонан тольо , а мӧҥгыштӧ тыге лий ...  ой ,
147:335   азап , азап , молан тыге пӱрен гын ?  мый , шоҥго ,
147:336   возын колышаш годым рвезе еҥ сусырген возын .  молан
147:337   йӧра , ынде тудо тырлен кертеш , шонет ?  калыкшат
147:338   шӱмдымӧ лийын : ваш-ваш пире гай ончен коштыт .  кӧ
147:339   тыгай шучко пашалан пижаш тоштын гын ?  ой , эргым
147:340   , эргым , ойленамыс , калтак , ойленамыс :  " кай ,
147:341   Сергуш , орашт дене тек илат , мо ӱжгарет ?  парня
147:342   ден парнят тӧр огыл , да илыш тӧрсырым кунам тӧрлаш
147:343   лиеш "  ,  - манам ыле .  мутыш ок пуро вет , мом ыштет
147:344   я .   - тыге Каври кугыза эргыж вуй мучашке миенат
147:345   , йӧсланен шинча .
147:346  Йыван вате шешкыжат ӱдырамаш пусакыште ораж дене йӱкын
147:347   шортеш .  изи эргыже гына Сергей дек миен шогалын да
147:348   , ик мут пелештыде , ӧрын шога .
147:349  - чу , Каври кугызай , чарне , тыят , еҥгай , ит шорт
147:350   .  йӧсланен-ойгырен , нимом ышташ ок лий .  Сергей
147:351   иза тырла - йоражым ончышым .  мый кызытак селаш кудалам
147:352   .  кӱлеш верыш шинжтарем да доктырым кондем .  тиде
147:353   пашам тыге кодш ок лий .  Епим ден Семон тышан кодыт
147:354   да Сергей изам эскерат .  кызытеш мо лийме нерген мутым
147:355   ӧрдыжкӧ ида лук .  Сергей изам эскерыза да ида тарватыл
147:356   .  мый кайышым ,  - манешат , Сапан Миклай лектын куржеш .
147:357  6
147:358  эр йӱдым , волгыжаш тӱҥалме деч ончыч , Миклай села
147:359   гыч пӧртыльӧ .  пеленже доктор ден ГПУ кок пашаеҥым
147:360   конден .
147:361  доктор кужурк капан , волгыдо чуриян рвезе руш , Сергейым
147:362   , кудашыктен , луйык ончышат , ӱстел воктен возен шинчыше
147:363   чолга шинчан ГПУ пашаеҥлан пелештыш :
147:364  - первый удар мог быть смертельным , но был плохо рассчитан
147:365   , получилось некоторое скольжение .  левее теменного
147:366   шва есть значительный пролом .  это самое опасное ...
147:367    большая потеря крови .  второй удар не представляет
147:368   опасности .  а синяки и кровоподтеки - пинки сапогом
147:369   ...  придется сделать довольно сложую операцию ...
147:370    но , я думаю , что он вынесет : у него очень здоровый
147:371   организм .  надо будет сегодня же переправить к нам
147:372   .  только поосторожней , чтобы никаких сотрясений ...
147:373  - ну как , товарищ доктор , сын-то жить будьыт ?  а
147:374   ?  только , пожалыста , правду скажи ,  - манеш тымартен
147:375   сусыр шинчаж дене доктырым ончаш тӧчен шогышо Каври
147:376   кугыза .
147:377  - будет жить он , дедушка , будет жить ...  смотри ,
147:378   он утебя какой богатырь ,  - манеш доктор .
147:379  - ила , кугызай , ила , ит ойгыро , тыгай еҥлан нигузеат
147:380   колаш ок лий .  сай эргым ончен-куштенат ,  - Каври
147:381   кугызан тупшым вӱчкалтен ойла ГПУ гыч толшо чевер чуриян
147:382   рвезе еҥ .
147:383  - ну вот и хорошо ...  ай-ай , славе богу , спасиве
147:384   , товариш доктор , большой спасиве , а я думал - совсем
147:385   уш умрил .  один вет моя сын-то , один осталясь , а
147:386   другой-то войнам умрил .  вот это йево сын ,  - вычымалта
147:387   изиш чон пурышо Каври кугыза .

148:1  148 пашашке
148:2  1
148:3  волгалт шинчыше кӱртньӧ корно Марий кундемын акрет годсо
148:4   чодыражым пикш гай вияшын пӱчкын лектеш .  кугу чодыра
148:5   , ужар вуйжым савалтен , ӧрын колтышо гай койын , кок
148:6   могырыш чакнен шогалынат , уждымо уналан шке шыгыр
148:7   помышыжым почын .  корно тӧвака ӱмбалне рельс кӱртньӧ
148:8   , кечыйолла йылгыжын , мучашдымын шуйна ...  корно
148:9   кок могырышто ужар порсын мамык гай шудо , верын-верын
148:10   нугыдо вондер кушкеш .  нунын коклаште тӱрлӧ тӱсан
148:11   пеледыш-влак яндар шинчашт дене канде кавашке ончат
148:12   .  коклан , сылне пушан чодыра юж пуалме годым , нуно
148:13   , чевер вуйыштым рӱзалтен , эртыше поездлан саламым
148:14   каласат ...
148:15  эл помыжалтеш .  кечын шикшын-йыпын лӱшкен коштшо поезд
148:16   пич чодыран тӱжем ияш омыжым кушкедеш , пошырнымыжым
148:17   пытара .  эрта шучко омо : йомеш чодыра вувер , йӱштымыж
148:18   , осал таргылтыш , шем овда , пычкемыш айдемын вуешыже
148:19   шочшо тулеч моло тӱрлӧ шакше .
148:20  эл помыжалтеш .  акрет годсо чодыра ынде марийым ок
148:21   лӱдыктыл ; сут пире ты корно воктен , пӱйжым ваш кырен
148:22   , ваҥен шинчаш ок тошт ; Озаҥ корныш кычкен лекме
148:23   имне шыже лавыраш пижын ок воч ; нойышо ӱштыган тыште
148:24   шочмо-кушмыжлан ок ӧкынӧ .
148:25  эл помыжалтеш .  пич чодыра эр-кас тошто годсо ойган
148:26   мурыжым ынде ок муро , тудо эркын мардеж дене мутланаш
148:27   у мутым муэш , тудын ужар радерже ожно колдымо у йӱкым
148:28   шергылтара .  у куат дене пеҥыжалтеш тошто эл , йӱд-кече
148:29   куан паша йӱк дене лӱшка ...
148:30  эх , кугу чодырам , шочмо-кушмо мотор элем !  мом гына
148:31   ужын одал гын кужу ӱмырда мучко ?  мом гына колын одал
148:32   гын эртыше саманыште ?  сут кугыжан вӱран копаже тендам
148:33   ишен , чодыра оза шакше йолжо дене тендам тошкен ,
148:34   коштан тӧраже , опкын кулакше тендан вий дене пудий
148:35   гай лӧчен илен улыт .
148:36  шемер еҥлан гына те шке поянлыкдам пуэн кертын одал
148:37   .  тыйын йымалнет , пич чодыра , тудо , ойган мурым
148:38   мурен , чонжым паремден , тыйын ужар помышышкет шке
148:39   шыдыжым тоен .  тыйын чевер оҥетым , шочмо мланде ,
148:40   шемер калык кочо пӱжвӱдшӧ дене мушкын , шинчавӱдшӧ
148:41   дене шыже йӱр гай вӱдыштен ...
148:42  ай , чон куандарыше кугу чодырам !  ай , шочмо-кушмо
148:43   мотор элем !  чапле пагытым , моторым ужшашда улмаш
148:44   , куандарыше эрык мурым толын жап колышташ !  революций
148:45   куат писын тендан помышыштат илыш вийым ынде тарвата
148:46   ...  элын тӱҥ озажлан - шемер калыклан - пундашдыме
148:47   поянлыкдам почса те кумдан !
148:48  завод-фабрика йӱк дене лӱшкӧ , кумда шем чодырам !
148:49   уждымо чевер пеледыш дене пелед , чапле шурным , тутло
148:50   саскам кушто , шочмо мландем !
148:51  чодыра покшелне волгалт шинчыше кӱртньӧ корно дене кечын
148:52   поезд коштеш - Марий кундемын центрышкыже кечын у вий
148:53   пура ...  теве шып йылгыж кийыше рельс кӱртньӧ шыман
148:54   мурен сургалте .  ала-кушто , мӱндырнӧ , паровоз шӱшкалтыш
148:55   , кумда чодыра тудлан ваш йӱкым пуыш .  тиде озаҥ гыч
148:56   Йошкар-Олашке поезд чымалтеш .
148:57  игече чеверлан лийын , вагон окна-влак почедыме улыт
148:58   .  тушечын пассажир-влак йогын вӱдла шеҥгек чымалт
148:59   кодшо сылне пӱнчерым , корно воктен пеледыш дене шыри-вури
148:60   койшо ужар мландым куанен ончат .  окнашке лупшышо
148:61   кишан-саскан чодыра южым уло оҥышт тич кӧргышкышт шупшылыт
148:62   .  окна еда кок-кум вуй керылтын : теве самырык пӧръеҥ
148:63   , чал пондашан кугыза , ала-молан чарныде воштылшо ӱдыр
148:64   , марий вате , кизажым лупшен кайыше изи йоча ...
148:65   чылаштын чурийыштышт куанымаш , йывыртымаш шыргыжеш
148:66   .  ояр кеҥеж кечылан , сылне пӱртӱслан калык куана
148:67   , шукерте огыл почылтшо кӱртньӧ корнылан шӱм-кылже
148:68   йывырта .
148:69  чуза-ян , лудшо йолташ-влак , уна , ик окна гыч пеш
148:70   палыме ӱдырамаш чурий койылалтыш ...  тевыс тудын кӱляш
148:71   гай ош ӱпшӧ дене мардеж юж пеш модеш .  ола пале мо
148:72   ?  тиде Марина Йошкар-Олаш кудалешыс .  тудо кызыт
148:73   тунем пытарен дыр , тудо Марий кундемыш паша ышташ
148:74   толеш дыр ?
148:75  кокымшо вагонышто калык шукак огыл , южо купештыже шкет-коктын
148:76   веле улыт , Марина шинчыме купеште кумытын улыт : илалшырак
148:77   руш вате изи эргыж дене да Марина .  Марина , окна
148:78   ваштареш шогалын , тӱжвак ончен кая .  ӱмбалныже куштылго
148:79   кеҥеж вургем : шем юбка ,  ош кофта да ваче ӱмбакыже
148:80   ужар тӱсан жакетшым шокшышко чийыде сакен , йолыштыжо ош
148:81   чулка дене куштылго спортсменка .  шуко мартен Марина
148:82   тыге ончен шогыш , вара йолжо шуммо гай чучат , олымбак
148:83   шинчын , изиш товаҥше ӱпшым тӧрлатыш .
148:84  - ты это , доченька , откуда едешь-то ?  издалека ?
148:85    - йодо руш вате .
148:86  - нет , из Казани ,  - пелештыш Марина .
148:87  - знать , там служишь где , але так ?
148:88  - нет , училась .  теперь вот домой еду .
148:89  - хорошо ...  кончила , знать , учиться , багажишко-то
148:90   с собой забрала ?
148:91  - да , пока кончила , а там видно будет ...
148:92  - хорошее дело - это ученье .  ишшо в старину говорили
148:93   , что ученье , мол - свет .  оно верно , свет есть
148:94   .  куда вот мы , старые люди : темные , неграмотные
148:95   , ничего-то не знаем .
148:96  - ну , тетушка , учиться ведь никогда не поздно .  а
148:97   грамоту надо знать и пожилым .
148:98  - где уж нам ...  вот разве дочурка моя выучится .
148:99   она в прошлом году тоже поступила в это ... как его
148:100   ... питехник ... что ли называют ...
148:101  - педагогический техникум , наверное ...
148:102  - да , да , вот в это самое ...  слыхать , тоже хорошо
148:103   учится .  да вот так сынок тоже в школу бегает .  нынче
148:104   уж так пошло - все учатся .  а ты , видать , из интеллигентов
148:105   будешь ?
148:106  - ой , что вы , нет ...  я из глухой деревни , марийка .
148:107  - марейка-а ?  вот уж не сказала бы , так чисто говоришь
148:108   по-русски , да и выглядишь по другому ...  так , значит
148:109   , марейка да ,  - манын , руш кува вуйжым кок велыш
148:110   рӱзалтыш .
148:111  тиде годым паровоз шӱшкалтыш , поезд эркынрак каяш тӱҥале
148:112   .  вара шогале .
148:113  - никак уж приехали !  Петя , Петенька , собирайся скорее
148:114   !  эх , ты , успел уж заснуть ,  - манешат , руш кува
148:115   мален колтышо эргыжым , кынелтен , вагон гыч вӱден
148:116   луктеш .
148:117  вагонышто лӱшкымаш тарваныш : лекшыже - лектеш , пурышыжо
148:118   - пура .
148:119  Маринан шинчыме купешке изирак баулым сакен , шем портфельым
148:120   коҥла йымак ишен , рвезе ӱдырамаш толын пурыш .  изишак
148:121   лият , поезд адак кывыжге тарвашыш .  поезд виян каяш
148:122   тӱҥалмеке , окнашке ончен шогышо Марина верышкыже шинче
148:123   .  кызыт гына пурышо ӱдырамаш дене ваш ончальычат ,
148:124   коктынат пеш ӧрын колтышт .  ик жап , тыге ӧрын , ваш
148:125   ончыштат , верышт гыч иканаштак тарванен кычкыральыч :
148:126  - Овдаки !  Ови , тиде тый улат вет ?
148:127  - еҥгай , Марина !  тый тыгай лийынат ?
148:128  Марина моткоч куанен колтышат , самырык ӱдырамашым уло
148:129   кумылжо дене миен ӧндале , шупшале .  кенеташте тылеч
148:130   коч нимом пелештен ыш керт .  ушышкыжо тошто илышыже
148:131   толын пурыш .  тоштын чыла орлыкшо шарналте , тидын
148:132   дене пырля эре полшышо , кумылжым нӧлтышӧ чолга комсомолкын
148:133   сӱретше толын лекте .  когыньыштынат тыгай шарнымаш
148:134   жапышт эртышат , ваш-ваш йодышт кутыраш тӱҥальыч .
148:135  - еҥгай ( эй , ынде тыге манашыже ок йӧрӧ ) , Марина
148:136   , тый Озаҥыште тунемат вет ?  изишак тидын нерген колаш
148:137   тӧченам ыле ...
148:138  - тунемам шол ...  ынде кызытеш чарнышым : ужат , мӧҥгӧ
148:139   каем , пашашке .  а тый кузе илет ?  кушто пашам ыштет ?
148:140  - педтехникумым пытарымем деч вара эре туныктенак илышым
148:141   .  ӱмажсек гына Рабпрос пашашке нальыч , кызыт тудын
148:142   дене коштам ...  а тый вара кузе илышыч ?  Ведат дене
148:143   кузе ?  Сергей толын , маныт ?
148:144  - эй , Ови , ойлаш тӱҥалаш гын , шуко ойлаш кӱлеш .
148:145    тый мӱндыркӧ кает ?
148:146  - шоленгерыш шумеш .
148:147  - ну , йӧра , туге гын , колышт ...
148:148  кок ӱдырамаш , изи ӱстел кок могырыш ваш шинчын , мутланаш
148:149   тӱҥальыч .
148:150  2
148:151  Овдаки волышат , купеште Марина шкет кодо .  поезд тарванымекат
148:152   , умбак каен эртымешке , окна гыч ончен , Овдакилан
148:153   кидшым рӱзыш .  вара багажше воктен кынертен шинчат
148:154   , шуко мартен шып шонен кайыш .  ынде тоштым , эртышым
148:155   ок шоно .  Марина шукыжым ончык илышаш нерген , утларакшым
148:156   паша нерген шона .  могай пашам пуат , кузерак тудо
148:157   ышташ тӱҥалеш ?   " обкомжо ынде шке кантонышкыжак
148:158   колта дыр .  а канткомыштыжо могай пашам пуат гын ?
148:159    Сергей ынде Тумерешак чот пижын , паша тудлан тушто
148:160   шуко уло ...   " теве ялеш ТОЗ-ым организоватлена манеш
148:161   .  тудо вет паша , неле "  ...  вагон рӱчкалымылан
148:162   Маринан омыжо шуын колтыш .  книга ора ӱмбак вуйжым
148:163   лап пыштышат , нераш тӱҥале .   " да , ынде ялыште
148:164   ... паша шуко лектеш ... шуко , ой шуко ! "  ...
148:165  ... паровоз нелын шӱлештеш , вагон-влак рельс ушнымашеш
148:166   пералт чытырат .   " шуко , паша шуко , шуко , паша
148:167   шуко "  ,  - шӱлештеш паровоз .   " уло-уло , уло-уло
148:168   "  ,  - пелештат вагон-влак  " да , уло ... "  - манешат
148:169   , Марина мален колта .  а поезд , лӱшкен , ончык чымалтеш
148:170   .   " ончык шуко , паша шуко , уло-уло ; шуко паша
148:171   , шуко , уло-уло "  ,  - мутланат провоз ден вагон-влак .
148:172  3
148:173  нэп жапыште Савли Ведат ойлаш лийдымаш гай толашыш ,
148:174   ласкан илыме пагытше вуйгакат ыш лий .  акрет годсо
148:175   тошто клатшым кевытыш савырыш , урем велыш лӱмын омсам
148:176   ыштыктыш .  чӱчкыдынак Озаҥыш сатулан кудалыштеш ,
148:177   мӧҥгыштыжӧ торгая , адак сату дене пазарыш лектеш :
148:178   Торъялет , Шернурет , Параньгат - ик пазарымат ыш кодо
148:179   , манаш лиеш .  Ведатын торгайыме пашаштыже пелшинчан
148:180   Мухамат пурла кидше олмеш кошто .  ялла воктен муным
148:181   , межым , шӱкшым поген кошташ , але тыгыде ӱдырамаш
148:182   сату дене марий вате-влакым ондалкалаш Мухамат деч
148:183   тале нигӧат уке .  вараракшым Ведатлан полшышо весат
148:184   лекте : Ведаси шӱжаржым шке пошкудышкыжак марлан пуышат
148:185   , веҥыже лачак чон семынже вереште .
148:186  Ондроп Никонор шкеже поян еҥ огыл гынат , сар жапыште
148:187   шуко йӱштӧ-шокшым ужын коштшо чоя айдеме ...  каҥга
148:188   , шадыра шӱргыжым куптыртылын , саҥга йымач ончал шындыш
148:189   гын , кеч , иле шувыным кучыктен , корныш луктын колто
148:190   - уто-сите ок лий .  Ведатлан веҥыже пеш келшен .
148:191    " Никонор веҥе ,  - манеш улмаш Ведат южгунам ,  -
148:192   амже-тумжо вуйжо дене : торгайыме пашаште чылт вияш
148:193   чонан лияш ок лий вет .   " вияш корнышто пий ... верештеш
148:194   , кадыр корнышто ӱй теркымат муат "  манеш ыле ожно
148:195   Савли кугызат .  тыгак , очыни .  тӱняште шояк деч
148:196   посна илаш ок лий .   " шояк вуйым утара "  маныт гын
148:197   , шояк еҥымат пойдара "  .
148:198  веҥыже , тыгай мутым колын , шадыра шӱргыжым утыр соптыртен
148:199   воштылешат , пелешта :  " тидым итат силе , Ведат изай
148:200   , кадыр корныж дене ме коштын моштена , а вияшыже -
148:201   мемнан огыл .  мый теве тошто армиййыште ротный каптернармуслан
148:202   шогымем годым ... "  ,  - манешат , Никонор умбакыжым
148:203   кажне оксам , погым шке велышке удырмыжым ойлен моктанаш
148:204   тӱҥалеш ...
148:205  тыге кумытын ик ой дене ыштыме  " пашашт "  Ведат ден
148:206   компаньоныштым пеш чот пойдарыш .  нуно утыр сутештыт
148:207   , утыр селт лийыт : теҥге олмеш кок теҥге парышым налмышт
148:208   шуэш , шӱдӧ олмеш - кок шӱдым .  патент акым кӱзыктат
148:209   гын , нуно адакат парышым кодаш йӧным муыт .  окса
148:210   ора , орва тыртышла чарныде пӧрдын , утыр овара .
148:211   пӧрдын шогышо тыртыш гыч шыже ненче лавыра гай шӧртньӧ
148:212   комыляка каталт лектеш .  каталтеш да пӧрт йымак шылтен
148:213   шындыме сондыкыш тыгыде шӧртньӧ тыртыш дене , ош ший
148:214   теҥгеаш дене  " шийвундо перкеш "  савырнен возеш .
148:215  Ведат чот чоя .  тудо уло кӧргӧ вийжым шӧртньылан пуэн
148:216   .  вуйыштыжо моло шонымаш , шӱмыштыжӧ моло шижмаш кодынат
148:217   огыл .  йӱд-кече эре икте - кузе умбакыже адак ешартышым
148:218   ышташ , кузе утларак парышым налаш .  ожнырак Ведат
148:219   ӱдырамаш воктен шӱраҥыштше еҥ улмаш гын , кызыт тудымат
148:220   кудалтен .  еҥ уке годым кевытыш пурен коштшо самырык
148:221   ӱдырамашын йылгыжше шинчажат , важмалдык шижтарыме
148:222   мутшат кызыт Ведатым кугун ок тарвате .  йӱшӧ вуйжо
148:223   дене гына тошто йорга койышыжо лектеш , да тудыжат
148:224   шукыжым Озаҥ корнышто .
148:225  южгунам Савли кува эргыжлан ойлен тӧчен :  " эргым ,
148:226   ынде ийготетат шагалак огыл , шочшо-кушшымат юмо ыш
148:227   пу , ала эше ик гана ешаҥ ончет гын , шоҥгылыкешет
148:228   урлык-тукымет кодеш ыле "  .
148:229  тыгай мутлан эргыже сырен веле кудалта .   " чарне ,
148:230   кызыт тудо ойго мо ?  уна , паша пеш шуко уло .  а
148:231   ешлан мыйын пиал уке , мом ыштет .  илыш пиалым ынде
148:232   вес семын кычалман .  пашана тыгак тӧр кая гын , урлык-тукымат
148:233   ок кӱл , илена "  .  тылеч коч мут уке , Ведатын шонымаш
148:234   пеҥгыде , шке аважат тудлан ойым ыштен ок керт .
148:235  кум ий Ведат тыге толашыш .  варажым поян ден торговой-влакым
148:236   чотрак шыгыремдаш тӱҥальычат , тудо илышыжым кенета
148:237   вес семын пунчале , 1926 ийыште перыме гай торгайымыжым
148:238   чарныш .  чарныш да сурт оралтылан чот пиже .  ачаж
148:239   годсо тошто каптыра оралтыжым пытарен , куд лукан мотор
148:240   пӧртым ыштыш , магазин клат гай клатым чоҥыш , у семын
148:241   ыштыме чапле рушла капка дене оралтыжым сӧрастарыш
148:242   .  вольык вуйым иземдыш : ик имньым да ик ушкалым веле
148:243   кодыш .  Ведат чоя еҥ : вара семын шкежат чылт ӱҥышеме
148:244   , пошкудо-влаклан путырак шыма лие , эре полышкалышын
148:245   коеш .  ял пашаеҥ-влакым ӱэд коштеш , государствын
148:246   йодмыжым жапыштыже тӱрысын шуктен шога , налогым моло
148:247   деч ончыч тӱла , икманаш , ынде Ведат Купъялыште эн
148:248    " активный , культурный "  кресаньык лие .
148:249  Ведат пеш чоя еҥ : нимогай лавыра пашашкат ок пиж .
148:250    Маринан нергеште тудо Озаҥыш нимогай кагазымат возен
148:251   огыл , тудо малограмотный , возенжат ок мошто , да
148:252   кунам тудо воза ,  " вет ӱдырамашлан кызыт корным пуаш
148:253   кӱлеш , туныкташ ... "
148:254  Каври Сергейым пушташ тӧчымӧ нергеште тудын деч шуко-шагал
148:255   терген улыт гынат , Ведат адакат яндарыш лекте .
148:256   " мый нимомат ом шинче ,  - манын Ведат ,  - тудо шыже
148:257   йӱдымжӧ лачак Озаҥыште лийынам , теве сату налме шотыштат
148:258   лачак тудо числам ончыктымо , калыкат мыйым олаште
148:259   ужын ... "   ты нергеште Ведат лач ик минутым гына
148:260   пеш раш шарна ...  судышто , Васлий Ондри ден Овром
148:261   Метрий нерген приговорым колыштмеке , кок милиционер
148:262   коклаште вуйым сакен ошкылшо Ондри посанаже , ӱмырешыже
148:263   первый гана , Ведатлан сырен , саҥга йымач ончалят
148:264   ,  " чеверын , посана , сай иле ! "  манын , йыгыжгын
148:265   воштыльо .  тунам ик жаплан гына Ведатын кӧргыжӧ ырен-йӱкшен
148:266   кайыш , но садак шкенжым кучен сеҥыш .  посанажым пеш
148:267   чаманышын койын ,  " чеверын , Ондруш , иктаж-гана
148:268   ужына дыр "  малдыш .
148:269  1929 ийыште яллаште кугу вашталтыш тарваныш , марий-влак
148:270   колхозыш пураш тӱҥальыч , Ведат колхозлан тореш ок
148:271   шого , эн ончыч шке возалтеш , ӱмбачын моло-влакымат
148:272   колхозыш пураш темла .  туге гынат тиде гана шонымашыже
148:273   кӱын ыш шу .  ынде кок ий лиеш , Кори Марина райкомышто
148:274   пашам ышта .  тудо Ведатын кӧ тугай улмыжым пеш сай
148:275   шинча . нимогай рывыж койыш денат , шыма мут денат тудым
148:276   одыктылаш ок лий .
148:277  4
148:278  икана , теле кастене , Купъял орол пӧртеш , йорло ден
148:279   колхоз актив погынымаш эртаралте .  погынымашке ялсовет
148:280   вӱйлатыше ден район гыч командироваен колтымо Кугергина
148:281   Маринат толын , Купъял марий-влаклан Марина - шке еҥ
148:282   , ожно Ведат дене илымыж годым шукыштак тудым чаманен
148:283   , пагален илен улыт .  садлан таче йорло марий-влак
148:284   Маринан мутшым пеш йӧратен колыштыт .  южышт , тыге
148:285   ӱдырамашын вашталтмыжлан ӧрын , вуйыштым рӱзалтат да
148:286   ала-мом йыштрак пелештат .
148:287  - родо-влак ,  - манеш ӱстел воктен кынел шогалын ойлышо
148:288   Марина ,  - ме , тошто гаяк посна-посна тыгыде озанлык
148:289   дене илен , илышым огына уж .  йорло ден середняклан
148:290   ончыкыжо ынде ик корно веле - тиде колхоз .  тидын
148:291   нерген Ленин онна пеш раш ойлен коден ...
148:292  - тидыжым мыланна молан ойлет , шешке ?  ме ынде чылт
148:293   умылыдымак она ул вет ,  - манеш ӱстел лукышто тамакым
148:294   тӱргыктен шинчыше Епи кугыза .
148:295  - тидыже пале , ме шукыжым колхозыш возалтын улына .
148:296    пашажым кузерак ышташ тӱҥалман , тудын нерген шоналтыде
148:297   огеш лий .  вашке шошо ага шуэш , урлыкашат ок сите ...
148:298  - имньынат шагал , коло кум озанлыклан вуйгак латкок
148:299   имне ...
148:300  теве ӱдымӧ машинам налаш гын , сай лиеш ыле ...
148:301  - кызыт туткарже тыште шол , а колхозлан ме тореш она
148:302   ул ...  - тыгай мут шокта калык кокла гыч .
148:303  - чыным ойледа ,  - манеш Марина ,  - кызыт паша нерген
148:304   чот шоныде ок лий , колхоз паша - у паша .  мый шинчем
148:305   : те шукыжак пеш йорло улыда .  а вет ялыштыда поян-влакат
148:306   улыт ; нунын машинаштат уло , урлыкаш шурныштат утыждене .
148:307  - нуныштын уло .  кызыт ынде эре сотарен коштыт .  теве
148:308   теҥгече Никонор воштылеш :  " э , чара коля-влак ,
148:309   от шинче - колхозыш пурат .  айда , шеҥын коштыда .
148:310    айдеме семын кычкен лекташ шотан имньыдат укес , а
148:311   ӱдашыже сер гыч ошмам кӱзыктеда гын веле ? "   тыге
148:312   мыскыла , сотана ,  - манеш кӱвар ӱмбак сукен шичше
148:313   марий .
148:314  - тыге ...  а те вара , родо-влак , шоналтен улыда ,
148:315    - мутшым умбакыже шуя Марина ,  - кузе тыге нунын
148:316   чыла уло , а тендан гын нимат уке ?  кузе нуно поен
148:317   улыт ?
148:318  - кузеже-можо , поро паша денак от пойо , очыни ,  -
148:319   манеш Епи кугыза ,  - кӧ , торгаен , калыкым ондален
148:320   илен , кӧжӧ еҥ пӱжвӱд дене пудий гай лӧчен .
148:321  - мом ыштет-я , кулак-влакын чылажат уло да , нуно сай
148:322   кумыл дене мыланна нимомат огыт пу ,  - пелештыш ала-кӧ
148:323   омса тӱр гыч .
148:324  - тендалан эре  " сай кумыл "  кӱлеш !  - калык кокла
148:325   гыч тӧрштен лекте ик рвезе марий .   - могай тушто
148:326   сай кумыл , кулак-влак деч чыла поген налаш кӱлеш ,
148:327   раскулачитлаш !
148:328  погынышо калык кенета тарванен колтыш .  мутланаш ,
148:329   ӱчашаш тӱҥальыч .
148:330  - тый , Егор шольо , эре вик руаш йӧратет ...
148:331  - тугежак йӧн огыл дыр ...
148:332  - поген налашыже лиеш мо вара ?
148:333  - тыгай права уло мо , шешке ?
148:334  - уло шол , йолташ-влак , уло .  тиде погынымаш дене
148:335   пунчалым луктын кертыда .  могай ойда лиеш ?
148:336  - раскулачитлаш !  чыла погыштым колхозлан налаш !
148:337   - манын кычкырат иктышт .
148:338  - ала тыгеже сай ок лий ? . .  кузе маныда , пошкудо-влак
148:339   ?  ала кызытеш чытена ыле ?  - манаш тӧчат весышт .
148:340  - могай тушто чыташ да монь !  сита , тымартен шӱйыштына
148:341   шинчен улыт .  раскулачитлаш да - паша уке ...  вуйлатыше
148:342   , голосованийыш шынде !  - кычкырале саде рвезе марий .
148:343  калыкыште тӱрлыжат уло : южышт вигак кидыштым нӧлтал
148:344   колтат , южышт , шеҥгек-ончык ончыштын , койын-койдымын
148:345   нӧлталыт .  мо-гынат , коло кандаш еҥ гыч ваштареш
148:346   оян иктат ыш лек .
148:347  раскулачитлышаш еҥ-влак спискым пеҥгыдемдыме годым ик
148:348   йӧнысыр лийын кайыш .
148:349  - теве Федот Савельев ,  - манеш ялсовет вуйлатыше шем
148:350   ӧрышан чолга марий ,  - тудо тошто поян .  нэп жапыште
148:351   пеш виян торгайыш ...  ну , тидыжым те шкат сай шинчеда
148:352   .  могай пунчал лиеш ?
148:353  орол пӧртыштӧ ик жаплан шып лие : тымартен лӱддеаптыраныде
148:354   ойлышо-влак кызыт ваш-ваш чуйге ончалыт , вачыштым
148:355   туртыктат да кенеташте ик мутымат огыт пелеште .
148:356  - мо тугай шыпланышда , йылмыда йомо мо ?  - манеш ялсовет
148:357   вуйлатыше .
148:358  - дык вет ...  Ведатшым ала-кузе ыштыман , колхозланат
148:359   тудо чылтшак тореш огыл да ...  ынде шке шинчеда ,
148:360    - малдыш ик марий , чоянрак Маринам ончале .
148:361  молат , нимом ойлаш ӧршын койын , шып шинчат .  кенета
148:362   Маринан шӱргыжӧ тарай гай чевергыш .
148:363  - кузе туге , вара Ведат кулак огыл мо ?  молан тудым
148:364   ойырен кодынеда ?  мый шке тудым раскулачитлаш каем
148:365   !  - кычкырале Марина .
148:366  - могай кулак огыл , эн шӱмдымӧ ожно тудо ыле ...  кызыт
148:367   гына пеш ӱҥышын кояш тӱҥалын ,  - шокта калык лоҥга
148:368   гыч ӱдырамаш йӱк .
148:369  - чын , нечево тушто ӧрын шинчаш , эн первый Ведатым
148:370   раскулачитлаш кӱлеш ,  - манеш Егор лӱман рвезе .
148:371  5
148:372  эрлашыжым эрдене , чыли-мули годымак , Савли Ведатын
148:373   чапле капка ончыкыжо кок терешке миен шогале .  эн
148:374   первыяк тер гыч Марина тӧрштен волыш , почешыже ялсовет
148:375   вуйлатыше , Егор да адак кок марий , тер гыч волен
148:376   , капка ончыко чумыргышт .  капка але почмо огыл ,
148:377   пӧртыштат йӱк-йӱан ок шокто , кудывечыште гына кугу
148:378   йӱкан пий чарныде оптен тӧрштылеш .  капка тӱкалымым
148:379   колын , омо велан Савли кува почаш куржын лекте .
148:380   капкам почын колтен , погынен мийыше еҥ-влакым ужат
148:381   , тумна гай шинчажым карен , магырен-магырен , пӧртыш
148:382   куржо .
148:383  - Захаров йолташ ,  - манеш Марина ялсовет вуйлатышылан
148:384   ,  - ме коктын пӧртыш пурена , а те имньыдам кудывечыш
148:385   пуртен ямдылыза ...  чыла погылан точный описьым ышташ
148:386   , шурно тӱрлым вискален налаш ...  имньым , ушкалым
148:387   кызытак вӱден лукса .
148:388  Маринан пӧрт омсам почын пурымыж годым коҥга тӱр кыдежыште
148:389   йыштак мутланыме , адак пеш писын куржталме йӱк шоктыш
148:390   .   " ага , мом-гынат шылтылыт "  ,  - шоналтыш Марина
148:391   .  изиш лият , Ведат кыдеж омса гыч лекте .  тудо але
148:392   мален кынелын веле : чара йолын , ӱштыле , ӱпшӧ , пондашыже
148:393   товаҥше , шкеже лӱдын , изишак чытыра .
148:394  - те , родо-влак , могай паша дене ... тыге эрак тарванышда
148:395   ?  а-а , Марина Григорьевна ,  ... унала толын ,  -
148:396   лӱдмыжым шылташ тӧчен пелештыш Ведат .
148:397  - паша тугай ,  - манеш Марина ,  - теҥгече пошкудет-влак
148:398   тыйым раскулачитлаш пунчалыныт ...
148:399  - мыйым , раскула-ачитлаш ?  а-а , шижам ...  сай увер
148:400   дене толынат тошто мариет дек ... пеш сай !
148:401  - ойлен шогаш мемнан жап уке , чечасак клат-амбаретым
148:402   чыла почеде ...  да оксатым луктын пу .  ну , вашке
148:403   !
148:404  - мыйын нимогай окса уке ...  клатымат тыланда ом поч
148:405   ...  почедыза , агыза !  - кычкыралят , Ведат , шем
148:406   шинчаж дене Маринам нелшаш гай ончалын , пӱкеныш лоп
148:407   волен шинче .
148:408  - а тый ынет поч , ужат ?  туге гын , ме шкат почын
148:409   моштена ,  - манешат , ялсовет вуйлатыше омсам почын
148:410   кычкыралеш :  - эй , Егор , амбар омса замокым пудыртен
148:411   пурыза !
148:412  тидым колын , Ведат вес кыдежыш куржо .  тушечын сравоч
148:413   орам луктын , Маринамытын йол йымакышт шолыш .  вара
148:414   , коҥга ӱмбач портышкемым руалтен , содор чийышат ,
148:415   ялсовет вуйлатыше дене пырля кудывечыш лекте .  Марина
148:416   шкетын пӧртеш кодо да йыр ончышташ тӱҥале .  вес кыдежыш
148:417   ончале - тушто Савли кува коҥга ончылно шинчыше руашвочко
148:418   леведышым тӧрлатен шогылтеш .  савырналтышат , Маринам
148:419   ужо .
148:420  - ия налшаш , албаста ӱдырамаш !  мом еҥ пӧртыштӧ тыге
148:421   эскерен коштат ?  мо тыйын пашат уло , кӧ ӱжын конден
148:422   ?  ынде йӧршын мемнам пытарынет , койыш ...  тидым
148:423   шинчем ыле гын , ожнак нармыжым пукшем ыле ,  - шӱвыл
148:424   шыжен туманлаш тӱҥале пеш шыдешкыше Савли кува .
148:425  - чарне , виля !  ик шешкычым пуштынатыс , шерет темын
148:426   огыл мо ?  кушто ...  куш шылтышыч Ведатын шӧртньыжым
148:427   ?  давай , кондо !
148:428  - могай шӧртньӧ , кунам мыланем пышташ пуэнат ?  теве
148:429   косорым налам да шӧртньым ончыктем ! . .  албаста ,
148:430   керемет , тудлан шӧртньӧ кӱлеш , ужат !
148:431   тыге туманлен-туманлен , Савли кува коҥга шеҥгек куржо
148:432   , коҥга йыр савырнен , тӱжвак лектын куржнеже ылят
148:433   , ыш керт - омса лондемеш Марина тудым авырыш .
148:434  - кушко тыге шылнет ?  нигушко тыланет каяш огеш лий !
148:435  - кузе ок лий ?  шке суртыштем кузе ок лий ? . .  колто
148:436   , колто , манам !
148:437  тиде годым Марина лачак шӱкшӧ куван оҥышкыжо ончале
148:438   : оҥжо рвезе ӱдырамашын гай оварен шога .  ниялтыш
148:439   - пешкыдын чучо .
148:440  - мом тыге помышкет шӱшкынат ?  давай , лук !
148:441  - мо уло , мо уло ... нимат уке .  вожылдымо , албаста
148:442   , еҥым туге ниялткала ,  - манын , кува адак коҥга
148:443   тӱр кыдежышке куржо .
148:444  Марина поктен шуат , пурла кидшым Савли куван помышкыжо
148:445   чыкыш .  кува , чылт орышо гай лийын , Маринам удыркалаш
148:446   , пураш тӱҥале .
148:447  - ом пу , ом пу ! . .  о-ой , караул , ой !  - васара
148:448   шучко куза .
148:449  Марина тудын помышыж гыч окса чондайым шупшын луктеш
148:450   .  айдеме тӱс гыч вочшо шала ӱпан Савли кува пӧрт мучко
148:451   варгыж куржталеш .  Марина ала-мом шоналтышат , коҥга
148:452   ончылно шинчыше руашвочко леведышым почын ончале ...
148:453    тунамак ӧрдыжшӧ гыч ала-могай писе ӱзгар дене шуралтымым
148:454   шиже .  савырналтыш ...  Савли кува , косор кӱзым кучен
148:455   , адакат шуралташ ямде шога .
148:456  - ах , пеле колышо , тый тыге !  - кычкыралешат , Марина
148:457   пальто кӱсенже гыч браунингым шупшын луктеш .
148:458  - пуште-эш !  пуштеш !  колышым , ынде колышым !  -
148:459   магыра Савли кува .
148:460  - уке , але коленак отыл ...
148:461  - мом магыра тиде азыренже ?  - йодеш , йӱкым колын
148:462   , куржын пурышо ялсовет вуйлатыше .
148:463  - шӧртньым шылтен пытарен , ынеж пу .  ӧрдыжем гыч косор
148:464   кӱзӧ дене шуралтыш , кидем чылт удыркален , пурын пытарыш
148:465   .  теве , Иван Захарыч , тыште окса , сайын шотлыза
148:466   ,  - манешат , Марина ялсовет вуйлатышылан окса чондайым
148:467   пуа .
148:468  - руашвочкыштыжо мом омчет ?
148:469  - мыйын шотыштем , тыштат окса лияш кӱлеш .  а-а , теве
148:470   ,  - менешат , Марина руашаҥ пытыше изи шокшмешакым
148:471   руашвочко гыч шупшын луктеш .
148:472  шокш-мешак тич эре теҥгеаш ший окса оптымо улмаш .

149:1  149 пиалан еш
149:2  ( эпилог )
149:3  села покшелнысе площадь лукыш аҥысыр урем лектеш .
149:4   урем кок могырышто шинчыше пӧрт-влак ужар сад йыр омашалтын
149:5   улыт .  теве моло пӧрт радам деч сад лоҥгашке пуртен
149:6   шындыме куд лукан у пӧрт волгалтын шинча .  урем тӱрысӧ
149:7   лапка палисад воктене кудыр укшан акаций-влак кушкыт
149:8   .  пӧрт деке пураш изи калитка уло .  тушечын кок могырым
149:9   акацийымак шындыман йолгорно пӧртӧнчыл дек вик наҥгая .
149:10  пӧрт ваштареш , окна йымалне , изирак чара вер уло .
149:11    тушто ужар сӧрем дене йыргешкын ӱшталтылме вич лукан
149:12   шӱдыр семын ыштыме пеледышан клумба-влак .  нунын кокласе
149:13   корнышко ошалге ошмам шавыме .
149:14  клумбылашке шындыме пеледыш-влак але пеледашак тӱҥалын
149:15   огытыл , но лӧза лышташан ылыт .  акацийын ужар укшлаштыже
149:16   гына нарынче тыгыде пеледыш-влак коедат .  а пӧрт шеҥгелне
149:17   шогышо одар ломбо лум ора гай пелед шогалын .
149:18  эр .  кӱзаш тӱҥалше кече але сад кокла гыч окнашкат
149:19   ончалын огыл , а комдык почмо окнала гыч шаҥгысек йӱк-йӱан
149:20   шокта .  теве ик окна гыч аза магырыме йӱк шоктышат
149:21   , тунамак шыпланыш .  вес окна гыч примус чожгымо чарныде
149:22   шокта , коклан изи канде шикш дене пырля тутло когар
149:23   пуш тымык эр южыш эркын шарла .  кухньышто , примус
149:24   воктене , кандалге пеледышан куштылго платьым чийыше
149:25   , ош ончылшовычым сакыше самырык ӱдырамаш шогылтеш .
149:26  таче каныме кече , Марина пашаш каяш ок ямдылалт .
149:27   садлан сомылым тӧрла , эр кочкышымат сайракын ямдылынеже
149:28   .  кузе от ямдыле : таче вет колхоз гыч Сергей толеш
149:29   !  тудо ӱмажсек  " Тумер "  колхозышто вуйлатышылан
149:30   шога , ешыж деке арнялан ик гана веле толын кая .
149:31  - ави-ий , Эрик малыш мо ?  кокла гыч ик ведра вӱдым
149:32   миен налат гын , йӧра ыле .  мый примусем деч ойырленак
149:33   ом керт .  авий , колат ! ?
149:34  - колам ,  - шоктыш вес кыдеж гыч шоҥго йӱк .  вара
149:35   кыдеж омса эркын почылтат , шымакшдыме , ош вургеман
149:36   кува кывыжге лекте .
149:37  - мален колтыш ! . .  ала-мо пеш кӱлеш гай эрак помыжалт
149:38   возынат , э-э юарла , э-э юарла !  пыкше малыш ...
149:39    йӧра , миен налам , ведраже пӧртӧнчылнак вет ?  -
149:40   манят , Корий кува лектын ошкыльо .
149:41  урем вел калитка йӱк шоктыш .  Марина окнашке керылте
149:42   .  акаций укшерла вошт ош картуз койылалтыш , у семын
149:43   тӱрлен ыштыме ош тувырым да ош брюкым чийыше рвезе
149:44   пӧръеҥ пӧрт век содор куржо .  писын куржын лекше Марина
149:45   тудым тошкалтышеш вашлие .  Сергей ватыжын пушкыдо
149:46   могыржым шӱм пеленже чот ӧндале .
149:47  - ну , Манюшем , вара кузе иледа ?  Эрикын тазалыкше
149:48   могай ?  авай огеш кой , кушто ?
149:49  - сай илена , пеш сай .  Эрикемат таза , кызыт мала
149:50   .  авий вӱдлан кайыш ...  йӧра кеч эрак тольыч , шаҥгысек
149:51   вучем .  вара  " Тумерыште "  пашада кузе кая ?
149:52  - йӧра , шогылтына .  теҥгече шӱльым ӱден пытарышна
149:53   .  шинчет , Маню , тений шоҥго-влак пашалан пеш чот
149:54   пижыныт .  Сапан кугыза ден ачат ӱдымаште эн ончыч
149:55   каят .  молодец улыт !
149:56  - мом тыште кутырен шогена , айда пӧртышкӧ !  эй , адак
149:57   мондышымат : мыйын котлетемат когарген пытыш дыр ,
149:58    - манят , Марина пураш тарваныш .  Сергей ватыжым
149:59   пурла кидше дене кыдачынже ӧндалят , коктын , ораде
149:60   йоча гай модын-воштыл , пӧртыш пурен кайышт .
149:61  вӱд ведра дене коптырге толын пурышо Корий кува кухньо
149:62   ӱстел воктене ватыж дене мутланен шинчыше Сергейым
149:63   ужат ,  " эй , веҥым толын , ужат ? "  ыштале .
149:64  - тольым , авай ,  - манын Сергей кидшым кучыш .
149:65  - вара мыйын яҥгарем тушто кузе почаҥеш ?
149:66  - могай але тудо яҥгар , пашаште рвезылан вуйым ок пу
149:67   !   " айда пырля селаш миен толына "  маньымат , ыш
149:68   кай :  " кызыт ярсаш ок лий , таче теве кычкыме ӱзгарым
149:69   ачалаш кӱлеш "  ,  - мане .
149:70  ӱдырамаш-влак эр кочкышым ямдылкалаш тӱҥальыч .  Сергей
149:71   вес пӧлемыш кайыш .  пӧртын вес пелыже кокыте кыдежлыме
149:72   ; ик кыдежше кугырак , весыже изи да пеш волгыдо ,
149:73   тушто изи Эрикын пыжашыже .  кеч-кунамат ты кыдежлаш
149:74   пурымыж годым Сергейын шӱм-кылжылан пеш ласкан чучеш
149:75   , уло кӧргыжӧ ала-могай каласен моштыдымо куанымаш
149:76   дене темеш .  кыдеж кӧргӧ пеш яндар , ик пурак пырчат
149:77   уке .  окналашке ош занавескым сакалыме .  пырдыжлаште
149:78   сӱрет-влак .  кыдеж покшелне ош шовыч дене леведме
149:79   йыргешке ӱстел , ӱстембалне йытыра янда атыште пеледыш
149:80   .  лукышто овартен оптымо ош кӱпчыкан кровать .  окна
149:81   ваштареш - возгален шинчыме изи ӱстел , тушто книга
149:82   ора .  ӱстембалнак радиорепродуктор .  ӱстелла воктен
149:83   ныл-вич пӱкен .
149:84  Сергей йыштак , йол парня мучаш дене , изи кыдежыш пурыш
149:85   тыште , окна вел могырышто , кугыеҥ малыме кровать
149:86   , вес залыште - шуэ ош шовыч дене леведме йоча кровать
149:87   , омса тӱр лукышто - ныл лукан изи ӱстел .
149:88  Сергей пеш эркын малыме кровать деке мия , сакыме ош
149:89   шовычым нӧлталеш .  пор гай ош кӱпчыкыштӧ , сӧрал изи
149:90   одеял дене леведалтын , иктаж кум тылзаш ош-чевер чуриян
149:91   аза ласкан мала .  шуко марте Сергей изи эргыжым йӧратен
149:92   ончен шогыш , вара чытен ыш керт , саҥгажым шыман шупшале
149:93   .  йоча шиже , тарваныш , изи умшажым каралтен , йогым
149:94   колтышат , кандывуй пеледыш гай яндар шинчажым почо .
149:95  - помыжалтыч , эргым , помыжалтыч , изием ?  помыжалтде
149:96   ок лий , вет ачат толын .  ну-ну , здравствуй !  эрик
149:97   , кондо , кидетым пу .  теве тыге ...  эх , тый !
149:98    - Сергей йоча кровать воктен сукен шинчынат , эргыж
149:99   дене мутлана .
149:100  изиш лиймеке , кухньышто ӱстембаке погкален шогышо Марина
149:101   кенета вес пӧлем гыч Сергейын кычкыралмыжым кольо :
149:102  - Манюш , Маню-у-уш !  аваже-е , тол !
149:103  - мо тугай , мо лие ?  Сергуш , мом тынаре кычкырет
149:104   , рвезым помыжалтет вет ?  - манын , Марина содор куржын
149:105   тольо .
149:106  - ончо , Манюш , ончо , кузе воштылеш ?
149:107  - ай , ойлет , воштылаш але тудо изи .
149:108  - ончо теве ,  - манят , Сергей Маринам кидше гыч йоча
149:109   кровать деке шупшыльо .  чынжымак , ласка чонан таза
149:110   йоча ӱмырыштыжӧ эн первый гана воштылеш улмаш .  тыгай
149:111   илаш тӱҥалше изи айдемын первый воштылмыжо ача-ава
149:112   шӱм-чоным путырак йывыртыкта вет !  Сергеят мучашдымын
149:113   чот кумылалте : азам кидыш налын шогалше ватыжым ,
149:114   латшым ияш годсыж гай шӱм чытырен , чот ӧндале , изи
149:115   эргыжын вуйжым шыман ниялтыш .  ватыжынат куанен ончалше
149:116   шара шинчаштыже кугу йӧратымаш койо .  тиде годым пушеҥге
149:117   укш кокла гыч окнашке вочшо кечыйол изи пӧлем кӧргым
149:118   волгалтарыш .  Марина ден Сергей ик минут коклаште
149:119   уло эртыше илышыштым шарналтышт .
149:120  - Манюш , шӱмем !  - моткоч кумылалтын пелештыш Сергей
149:121   .   - илышыже могае , илышыже !  тымарте ме коктын
149:122   тӱрлымат ужын улына , ынде тудо чыла шем пыл гай эртен
149:123   йомын ...  иктылан мый таче пешак куанем : илышнам
149:124   шемер калык ден иктеш ушен моштышна .  тӱшка калык
149:125   верчын тыршыме - тӱняште эн кугу , эн чапле паша !
149:126    тудак веле посна айдемыланат кугу пиалым конда .
149:127   тыгак ончыкат калык верчын , мотор Совет элна верчын
149:128   , теве нинын ( Сергей изи эргыжым шупшале ) пиалан
149:129   , волгыдо илышышт верчын чот пашам ышташ , кучедалаш
149:130   тӱҥалына ! . .  э , илышыже-е , Манюш !
149:131  кыдеж омса гыч шып ончен шогышо Корий кува гына ала-молан
149:132   кугун шӱлалтышат , ончылшовычшо дене шоҥго шинчажым
149:133   йыштак ӱштыльӧ .  а аваж кидыште юарлен почаҥше ласка
149:134   кумылан аза , пӱйдымӧ умшажым пеле каралтен , уэш воштылал
149:135   колтыш .  вате-марий иканаште эргыштым ончальыч , вара
149:136   шкештат ваш ончалын воштылаш тӱҥальыч ...
149:137  тыге май эрдене , шер теммеш мален помыжалтмек , окнашке
149:138   пурышо кечыйол айдемын шӱм-кылжым куандарен тарвата
149:139   .  мӱндыр чодыра шеҥгеч кызыт гына ончалше эр кече
149:140   йӱла , модын-шыргыжеш да шкеж дене пырля уло тӱням
149:141   помыжалта .  пушеҥге укшышто ужар лышташ лыж-лыж тарваныш
149:142   , шудо вуйышто кечыше лупс шырча тӱрлӧ тӱс дене чолгыжалтыш
149:143   , чевер пеледыш шке яндар шинчажым эр кече ваштареш
149:144   почо .  пеледыш вуйышто чевер лыве , мӱкш , ошымшӱлыш
149:145   ызгалташ тӱҥальыч , лишыл чашкерыште ала-могай кайык
149:146   сайын шӱшкалтыш ...  чыла помыжалте , чыла тарваныш
149:147   , чыла патыр илыш вий дене модеш !  а кече утыр йӱла
149:148   , мучашдымын шыргыжеш , эркын кӱза да айдемын шӱмыштыжӧ
149:149   паша куатым кынелта , кушта , кугу куанымашым тарвата
149:150   , сылне мурым луктеш ! . .
149:151  1929 - 36 ий .

150:1  150 Шабдар Осыпын  " Ӱдырамаш корно "  романже
150:2  марий сылнымутышто эпический сынан кугу прозаический
150:3   произведенийлан - роман жанрлан - пеҥгыде негызым кумлымшо
150:4   ийлаште М . Шкетан ден Н . Игнатьев , С . Чавайн ден
150:5   Шабдар Осып , Я . Ялкайн ден А . Эрыкан ыштеныт .
150:6   тунам чылаже лу наре роман савыкталтын .  нунын коклаште
150:7   тӱрлӧ сынан , тӱрлӧ жанр дене возымо произведений-влакым
150:8   ужына .  тӱҥ верым марий литературышто ончычак пӱсӧ
150:9   общественно-политический проблемым шыҥдарыше социальный
150:10   роман налын .  тыгайлан М . Шкетанын  " Эреҥер "  ,
150:11   С . Чавайнын  " Элнет "  , А. Эрыканын  " Кучедалме
150:12   тулеш "  романыштым да молымат шотлаш лиеш .  Н . Игнатьевын
150:13    " Вурс мардежше "  - биографический сынан , а  " Савик
150:14   "  сатирический романлан тӱҥалтышым ыштен .  Я . Ялкайнын
150:15    " Оҥго "  романже утларак этнографический тӱсан .
150:16    эрвел марий калыкын илыш-йӱлажым келгын сӱретлен ,
150:17   писатель тыште калык творчествым кумдан кучылтын .
150:18  марий романын вияҥ толмаштыже эше тыгай ойыртемым палемдаш
150:19   кӱлеш : тудо кумлымшо ийлаштак эпопей семын кушмо корнышко
150:20   солнен .  кажне писатель-романист ( М . Шкетан , С
150:21   . Чавайн , О . Шабдар , Я . Ялкайн , молат ) шке произведенийжым
150:22   дилогий , але трилогий семын возаш шонен улмаш , но
150:23   ӱмыр лугыч лиймылан , творческий паша кӱрылтмылан кӧра
150:24   шонымыштым шуктен кертын огытыл .  но нунын такыртен
150:25   кодымо корнешышт шӱкшудо кушкын огыл , пайдале саска
150:26   тӱзланен .
150:27  Шабдар Осып 1927 ий марте , тӱҥ шотышто , поэзий дене
150:28   заниматлен .  тудын первый прозаический произведенийже
150:29   -   " Акыр саман "  повесть - 1928 ийыште  " У вий
150:30   "  журналеш печатлалтын .  тыште Кугу Октябрь революций
150:31   ден граждан сар жапыште марий ялын илышыже , ялыште
150:32   тале класс кучедалмаш сӱретлалтын .  повестьын тӱҥ
150:33   геройжо - илалшырак марий кресаньык Прокоп Васлий .
150:34    тудо шкенжын шонымашыж дене тошто илыш ората гыч нигузеат
150:35   лектын огеш керт , но чонжо дене илышыште чыным кычалеш
150:36   .  автор революционный саманыште , тошто илышын вожге
150:37   кӱрышталт шаланыме жапыште Прокоп Васлийын илыш корныжым
150:38   , кӧргӧ шонымашыже вашталт толмым ончыктен .  илышын
150:39   чынже - уын сеҥымаштыже , тошто илышын , тошто тӱнян
150:40    " акырыш "  волымаштыже , каласен автор .  тунамак
150:41   писатель у произведенийым ,  " Ӱдырамаш корно "  повестьым
150:42   , возаш тӱҥалын да тудым варажым романышке савырен .
150:43  30-шо ийлаште Шабдарын мурпогыжо поснак пеҥгыдемеш ,
150:44   идей да тематика шотышто вашталтеш .  Совет элыште
150:45   социализмым ыштымаш , ялыште коллективизаций , нужна
150:46   кресаньык ден кулак коклаште тале класс кучедалмаш
150:47   писательын возымаштыже тӱҥ тема лийыт .  1931 ийыште
150:48   тудын  " Кориш "  ,  " Тӱшка вий дене "  повестьше-влак
150:49   посна книга дене лектыт , а 1933 ийыште  " У вий "
150:50    журналеш  " Телеграмма "  повестьше савыкталтын .
150:51  " Ӱдырамаш корно "   - Шабдар Осыпын творчествыжым иктешлыше
150:52   произведений .  тиде романым писатель лу ий наре возен
150:53   да тушто шкенжын чумыр илыш опытшым , мастарлыкшым
150:54   шыҥдарен .  садланак роман писательын лӱмжым чапландарен
150:55   гына огыл , тугак чумыр марий литературын шӧртньӧ фондышкыжо
150:56   пурен .
150:57  " Ырамаш корно "  эн ончыч 1929 ийысе  " У вий "
150:58   журналеш лектын .  но 30-шо ийлаште автор шке произведенийжым
150:59   тӧрлатен , уэмден да 1937 ийыште Москвасе  " Сылнымут
150:60   литература "  Государственный издательствеш савыктен
150:61   луктын .
150:62  романын тӱҥ проблемыже - марий ӱдырамашын социалистический
150:63   обществым ыштымашке оргажан корныжо , Совет власть
150:64   жапыште тудын кӧргӧ шонымашыже вашталтмаш , коммунизмым
150:65   чоҥымаште кугу общественный вийышке савырнымаш .  писатель
150:66   романыште марий калыкын 1914 - 1928 ийласе илышыжым
150:67   да йӱлажым кумдан авалтен , тичмаш характер-влакым
150:68   сӱретлен .
150:69  романын действийже империалистический сар жапыште тумер
150:70   ялыште семык пайремым сӱретлыме дене тӱҥалеш .  сарлан
150:71   кӧра тыште илыш чот начаремын , но шемер калык ожнысо
150:72   пайремым ок мондо .  тиде сӱретыште ме кресаньык коклаште
150:73   класс шеледалтмым , марий шемерын уш-акылже помыжалташ
150:74   тӱҥалмым ужына .  мер калык сар ваштареш шога , сар
150:75   тудын шержым темен , но шемер еҥ але шыдыжым кӧргыштӧ
150:76   куча , вик луктын ок ончыкто .  тудым кугыжан кыл-кучем
150:77   курымла мучко пызырен илен , лӱдыктен пытарен .
150:78  писатель граждан сар пагытысе марий ялын илышыжым ,
150:79   нэп жапым устан сӱретлен , марий кресаньыкын социализм
150:80   корнышко вончымыжым ончыктен .  автор тыгай ойым шыҥдарен
150:81   : шемер кресаньык ончылно улшо корно - социализмыш
150:82   ушнымо , социализмым чоҥымо корно - ялысе илышым уэмда
150:83   , йӧршеш вашталта .
150:84  Шабдар Осып шке произведенийжым ончыл марий ӱдырамаш-влаклан
150:85   пӧлеклен :  " у корным кычалын , социализмышке пеҥгыдын
150:86   ошкылшо марий калыкын ончыл ӱдырамаш-блакланже алал
150:87   кумыл дене пӧлеклем "  (  " У вий "  , 1929 ,  :но 11
150:88   ) .  роман мучко ме тудын тӱҥ геройжын - Марина Кугергинан
150:89   - тӧрсыр илыш корныжым ужына .
150:90  Марина - незер кресаньык Кори кугызан мотор , чатката
150:91   ӱдыржӧ .  роман тӱҥалтыште тудлан латшым ий веле темын
150:92   , тудо але илышын шерыжым-кочыжым ок пале .  шкеж гаяк
150:93   нужна Йогор Каврийын Сергейжым йӧратен , Марина , тудын
150:94   дене мужыр кӧгӧрченла келшен , пасу гоч эртыме семын
150:95   шке илышыжым илен эртараш шона , вуй ӱмбалныже погынышо
150:96   кӱдырчан йӱрым огеш уж .  но шӱмбелже - Сергей - вашке
150:97   империалистический сарыш кая , а Маринам , таҥжын колымо
150:98   нерген шояк увер толмеке , виеш семынак шкеж деч коло
150:99   ийлан кугу , поян Ведатлан марлан пуат .  тыге Марина
150:100   Ведатын ешыштыже , волгыдо илышым ужде , кул шотышто
150:101   ятыр ий годым ила .
150:102  Кугу Октябрь революций марий ӱдырамашлан кумда корным
150:103   почын , но у илышым чоҥымашке Маринан корныжо вияш
150:104   лийын огыл .  поян Ведат дене тудо , тайыл почеш мунчалтен
150:105   волымо семын ,  " пӱрымашлан "  ӱшанен илен .  Шабдар
150:106   Осып Марина Кугергинан помыжалтмаштыже пошкудо тунемше
150:107   ӱдыр Овдакин кугу рольжым сӱретла .  Овдакин кондымо
150:108   книга-влакым лудын , Маринан эркын шинчаже почылтеш
150:109   , тудо у илышым умылаш тӱҥалеш , тошто йӱла почеш илымыжым
150:110   кудалта .  Сергей дене иланыше изи эргыжын колымекыже
150:111   , тудо опкын марийже деч ойырла да изажын , Овдакин
150:112   полшымышт дене , чот ямдылалтмеке , Озаҥысе университет
150:113   пелен рабфакыш тунемаш пура .
150:114  писатель романысе образ-влакым сӱретлымаште такыр корно
150:115   дене огеш кай .  поснак Маринан образше чыла могырымат
150:116   тичмашын ончыктымо : тунеммаште , яра жапыште , мӧҥгысӧ
150:117   пашаште - Кугергинан кӧргӧ илышыже молеммыже , тудын
150:118   у , совет еҥыш савырнымыже мыланна раш коеш .
150:119  рабфакыште Марина йӧршеш вашталтеш , илышыште шкенжын
150:120   вержым муэш .  тудын вашталтмаште писатель коллективын
150:121   рольжым поснак палемда .  эртыше илышыжым лончылен
150:122   , Кугергина чумыр ончыкылыкшым у илыш дене кылдаш келша
150:123   да партийышке пура .  рабфакым тунем пытарен , тудо
150:124   мӧҥгӧ велыш паша ышташ толеш .
150:125  " Ӱдырамаш корно "  роман кок книга гыч шога .  романын
150:126   кокымшо книгаже Маринан тошто марийжым - торговой Ведатым
150:127   - раскулачиватлымаште участвоватлымыж дене пыта .
150:128  писатель романын кумшо книгажым возаш да тушто марий
150:129   кундемыште коллективизаций жапым , Маринан пашажым
150:130   , Сергейын образшым келгемден ончыкташ шонен , садлан
150:131   очыни 1937 ийыште Москваште печатлалтше книгашке романын
150:132   эпилогшо пурталтын огыл .
150:133  романын  " Пиалан еш "  манын лӱмдымӧ эпилогшо 1936
150:134   ийыште  " марий коммуна "  газетеш печатлалтын .  тыште
150:135   Шабдар Маринан рвезе годсо келшыме Сергей таҥже дене
150:136   ушнымыжым ончыкта .  Сергей  " Тумер "  колхозышто
150:137   вуйлатышылан шога .  Марина ден Сергей ласкан малыше
150:138   Эрик эргышт воктен эртыше илышыштым шарнат , ончыкыжат
150:139   шемер калык дене ушнен , калык пиал верч кучедалаш
150:140   мутым пуат .  кызыт савыктыме изданийышке пуртымо ты
150:141   эпилог романлан тичмаш сыным пуа , авторын шонымыжым
150:142   иктешла , утларак келгын почын ончыкта .
150:143  " Ӱдырамаш корно "  роман сылнылык шотыштат марий литературышто
150:144   ик эн ончыл радамыште шога .  жанр шот дене ончымаште
150:145   тудым социально-психологический роман манаш лиеш .
150:146    вет писатель тыште тӱҥ геройын - Марина Кугергинан
150:147   - шӱм-чон илышыжым келгын лончыла , сӱретла , социальный
150:148   илышын вашталтмыжлан кӧра тудын уш-акылже , койыш-шоктышыжо
150:149   вияҥын да уэмын толмым мыланна ончыкта .  романын вес
150:150   тӱҥ ойыртемже тыгай : тудо келге лиризм , ныжылге кумыл
150:151   дене шыҥдаралтын .  автор герой-влакын шӱм-кыл шижмашыштым
150:152   , кӧргӧ шонымашыштым тӱрлӧ сылнештарыме йӧн , образ-влак
150:153   дене мондаш лийдымын почын пуа .  Шабдарын прозыжым
150:154   лирический проза манаш гын , чынеш толеш .  тиде шотышто
150:155   тудо руш кугу писатель Н . В . Гогольын традицийже дене
150:156   моштен пайдаланен .
150:157  писатель марий калыкын илыш-йӱлажым сай пален да чынжымак
150:158   поэт семын сӱретлен .  мутлан , ӱдыр-рвезе-влакын умыр
150:159   кеҥеж касым эртарымыштым поэмысе гай сӱретыште моктымо
150:160   :  " рвезе тӱшкаште Сапан Миклайын гармоньжо йытмыжалтыш
150:161   , тудым ӱдыркаче-влакын тӱшка мурышт руалтыш .  муро
150:162   йӱк умыр тымыкыште мӱндырк шергылтеш : теве ял шеҥгек
150:163   куэрлаш миен тӱкна , тушечын пасу покшел отышко лупшалтеш
150:164   : теве корем серыш миен керылтеш да адак лопка олык
150:165   мучко яндар эҥер вӱд гай тӧр йога ... "
150:166  романыште шуко лирический отступлений уло .  тушто авторын
150:167   илыш нерген , шке геройжо-влак нерген шӱм вургыжын
150:168   шонымыжо шыҥдаралтын .  ава кумыл , тора корно , шочмо-кушмо
150:169   мланде нерген лирический отступлений-влак кажне лудшо
150:170   еҥын шӱмешыже эрелан кодыт .  шӱм вургыжмым , куаным
150:171   але ойгым шыҥдараш писатель лирический отступленийыште
150:172   тӱрлӧ йӧным - инверсийым , олицетворенийым , эпитет
150:173   ден метафорым , риторический йодыш ден восклицанийым
150:174   - кучылтеш .  писатель кумда совет элым , шочмо-кушмо
150:175   кундемым алал кумылын йӧратен , тудлан моктеммурым
150:176   ( гимным ) мурен :  " ай , чон куандарыше , кугу чодырам
150:177   !  ай , шочмо-кушмо мотор элем !  чапле пагытым , моторым
150:178   ужшашда улмаш , куандарыше эрык мурым толын жап колышташ
150:179   !  революций куат писын тендан помыштат логалдыме илыш
150:180   вийым ынде тарвата ...  элын тӱҥ озажлан - шемер калыклан
150:181   - пундашдыме поянлыкдам почса те кумдан !
150:182  завод-фабрика йӱк ден лӱшкӧ , кумда шем чодырам !  уждымо
150:183   чевер пеледыш дене пелед , чапле шурным , тутло саскам
150:184   кушто , шочмо мландем ! "
150:185  романын йылмыжым ояр кеҥеж кечын тӱрлӧ тӱсын йылгыжын
150:186   йогышо йогын вӱд дене таҥастараш лиеш .  писатель поснак
150:187   шуко калык мут ден ойсавыртышым кучылтын , калык мут
150:188   негызеш шкежат ятыр шулдыран мутым чоҥен .
150:189  сылнымутан проза - поснак роман ден повесть - кеч-могай
150:190   литературын тупрӱдыжӧ , вет тудо мемнан литературынан
150:191   могай кӱкшытыштӧ улмыжым , воштончышышто гай ончыкта
150:192   , совет калыкын коммунистический уш-акылже , эстетический
150:193   идеалже кушмым сӱретла .  тылеч посна , сылнымутан
150:194   прозышто мемнан калыкын , кызытсе айдеме тукымын илышыже
150:195   , тӱрлӧ вияҥ толмо йыжыҥже сӱретлалтыт .  тунамак тудын
150:196   сеҥымашыж ден ситыдымашыже раш палемдалтыт .
150:197  пытартыш жапыште марий романын вияҥмаштыже у , йоҥгыдо
150:198   корно палемдалтын .  тиде шотышто Н . Ильяковын  "
150:199   Эдемвлӓ да ивлӓ "  , Тыныш Сыпын  " Анук акай "  ,
150:200   В . Ивановын  " Тӱтан "  ден  " Арслан "  , А . Юзыкайнын
150:201    " Кугызан вуй "  да  " Маска вынем "  , К . Исаковын
150:202    " Марий шӱшпык "  , З . Каткован  " Кушто улат , пиалем
150:203   ? "  , А . Тимофеевын  " Шем курныж "  романыштым поснак
150:204   палемдыман .   нуно марий литературым чыла шотыштат
150:205   - идей да тема , жанр да сылнылык шотышто - пойдареныт
150:206   .  марий калыкын ожнысо да кызытсе илышыж гыч тӱрлӧ
150:207   йыжыҥым сӱретлат , совет обществын вияҥмыж гыч лектын
150:208   шогышо тӱрлӧ кӱлешан проблема-влакым нӧлталыт да келгынрак
150:209   ончыкташ тыршат .  кызытсе марий сылнымутын вияҥ толмаштыже
150:210   Шабдар Осыпын пайдале традицийжым умбакыже шуяш тыршымаш
150:211   раш коеш ( В . Ивановын лирический повестьлаштыже ,
150:212   З . Каткован  " Кушто улат , пиалем ? "  романыштыже
150:213   , т .м . ) .  писательын мурпогыжо коммунизмым чоҥышо
150:214   марий калыкын ушакылыштыже , шӱм-чоныштыжо эре илаш
150:215   тӱҥалеш , тудын культурыжым пойдара , моло иза-шольо
150:216   калык деке лишемда , ончыко ӱжеш .
150:217  Семен Черных ,
150:218  филологий наука кандидат .
150:219  вуйлымаш
150:220  первый книга
150:221  семык                                         3
150:222  тошто ӱмыл                                  16
150:223  ӱдыр илыш                                   19
150:224  ӱдырвуч мурымо годым                        28
150:225  шинчаш коштмо жапыште                       36
150:226  ӱарня                                      40
150:227  шошым саска                                  47
150:228  кумыл шупшде                                 51
150:229  вате илыш                                    58
150:230  пытартыш кылдыш                              71
150:231  у корнышто                                   78
150:232  кокымшо книга
150:233  тоштым шарнымаш                              83
150:234  мӧҥго                                      90
150:235  студент-влак                                108
150:236  тумерыште                                   115
150:237  каникул годым                               124
150:238  " тумна , тум-тум ... "                     142
150:239  ончык кайымаште                             157
150:240  Ленин ӱжеш                                165
150:241  илыш йыжыҥ                                182
150:242  тушманын пашаже                            193
150:243  пашашке                                     203
150:244  пиалан еш ( эпилог )                         215
150:245  Шабдар Осыпын  " Ӱдырамаш корно "  романже .
150:246  Семен Черных                              219
150:247  школьный библиотека
150:248  Шабдар Осып
150:249  ( Шабдаров Иосиф Архипович )
150:250  Ӱдырамаш корно .  роман .
150:251  о
150:252  школьная библиотека
150:253  Шабдар Осып
150:254  ( Иосиф Архипович Шабдаров )
150:255  Доля женская .  роман .
150:256  на марийском языке
150:257  редактор Г . Г . Гадиатов .  художник В . В . Вагин .  художественный
150:258   редактор В . В . Домбровский .  технический редактор
150:259   З . И . Охотникова .  корректоры Е . Н . Антонова , Л . С
150:260   . Соколова .
150:261  сдано в набор 3 декабря 1974 г . Подписано к печати
150:262   10 марта 1975 г . формат 84х108 1/39 .  физ . печ . л
150:263   . 7 . ысл . печ . л . 11 ,76 .  учетно-изд . л . 11
150:264   ,90 .  тираж 20000 .  заказ  но 5210 .  бумага типогр
150:265   .   но 2 .  цена 44 коп .
150:266  марийское книжное издательство , 424025 , г . Йошкар-Ола
150:267   , ул .  Карла Маркса , 43 .
150:268  марийская республиканская типография , 424700 , г .
150:269   Йошкар-Ола , ул . Комсомольская , 112 .