TatNét.
Tatnet - tulısınça Tatar İnternetı - Tatarstan Respublikı däwlät tellärendä (tatar häm/yäki urs telläre) yazılğan wä Tatarstan häm/yäki Tatar xalqı turında xäbär itä torğan İnternet çeltärendäge mäğlümati resurslarnıñ barlığı bergä ul bula.
"Tatnet" ataması üze elek "Azatlıq" radiosında eşlägän AQŞ'ta yäşäwçe Sabirjan Bedretdin isemle tatarı tarafınnan uylap çığarıla. AQŞ'nıñ törle ştatları häm Törkiädä ğömer kiçergän tatarlar öçen xäbär wä fayllar belän almaşu buyınça TMG (Tatar e-Mail Group) internet - taratqıçın buldıruı häm 'İnternet çeltärendäge Qazan' ("Qazan v seti İnternet") päräwez(web)-serverı açıluı belän bergä 1994 yılnıñ tiräsendä Tatnet barlıqqa kilä ul.
Annarı 1995 yılda "İnternet çeltärendäge Tatarstan" serverı (http://www.kcn.ru) oyıştırılğan bulğan, 1996 yılda - "Samar Tatarları" saytı (www.ssu.samara.ru/~povolzje/tatari.htm), 1997 yılda - Alxan Aqidel köy - moñ saytı (http://akidil.net/); "Azatlıq" radiosınıñ saytı (http://www.azatliq.org), Tatarstan Respublikası räsmi serverı (http://www.tatar.ru/), 1998 yılda - Bötendönya Tatar kongressı (http://www.tatar-kongress.org), cırçı Zölfiä Qamal (http://www.zulya.com) h.b. saytları. 2000 yılnıñ urtası Tatnet üseşendä borılış çorına äwerelä ul. Şuşı waqıttan başlap Räsäydäge İnternet çeltären qullanuçılar (şul arada milläte buyınça tatar bulğannarı da küp) sanı bik tä arta başlıy. Berençe Tatar internet - kibete (2001 yıl), Tatar "Dulqın" internet - radiosı (2001 yıl), "İntertat" elektron gäzite (2002 yıl) (http://www.intertat.ru), Bötendönya Tatarlar.ru tatar portalı (2002 yıl) häm başqa tatarlıqqa qağılışlı qızıqlı päräwez-proektlar dönya kürä.
2002 yılnıñ 24 aprelendä Qazanda "Milli tellär häm mäğlümati texnoloğiälär" Fänni - ğämäli konferensiäse wä "Tatar tele häm sanaq texnoloğiäläre" fiker alışuı ütä. 2003 yılnıñ 1 aprelendä xalıqara "Tatnet yoldızları" isemle İnternet - proektların bäygese başlanğan ide. Bäygedä barısı 115 sayt (törki saytların isäpkä alıp) qatnaşqan ide. 2004 yılda 78 sayt qatnaşqan ide, 2005 yılda - 82 sayt, 2006 yılda - 177 sayt. 2003 yılnıñ 7 martında TR Prezidentı Qararına yaraşlı iñ yaqın yıllardağı Tatnet üseşe nigezlären sala torğan "2003 - 2007 yıllarına Tatarstan Respublikınıñ mäğlümatlaştıru häm elemtä ölkälärendäge däwlät säyäsäten Nigezläre" qabul itelgän ide.
2003 yılnıñ yünendä İntertat ağentlığı tarafınnan oyıştırılğan häm sayt buldıruçılarnıñ kübese qatnaşqan berençe Tatnet Forumı bulğan ide.
Şunnan soñ 2004 - 2006 yıllarında "Tatmedia" ağentlığın qanatı astında tağın II, III häm IV Tatnet Forumnarı ütkän ide.
2004 yılnıñ 13 ğinwarında "Tatarstan Respublikındağı mäğlümati resurslar häm mäğlümatlaştıru turında" TR Qanunı qabul itelgän ide. Şuşı qanunda däwlät tellärendäge resursların tigezle räweştä nigez buldıruı küzdä totılğan ide. TRnıñ Elemtä ministrılığında "Tatarstan Respublikasındağı mäğlümatlaştıruın üsterü buyınça Komplekslı proğramma(2005-2010 yıllarındağı Elektron Tatarstan)" proektı eşläp çığarıla. 2004 yılnıñ yünendä Google.ru ezläw sistemı tatar telendäge ezläwen buldıra başlağan ide ((http://www.google.com/intl/tt/) häm tatar telendäge Wikipediä açılğan ide (http://tt.wikipedia.org/wiki/Täwge_Bit). 2004 yılnıñ oktäberendä '2004 - 2013 yıllardağı Tatarstan Respublikasında Tatarstan Respublikası däwlät tellären häm başqa tellären saqlaw, öyränü häm üsterü buyınça Tatarstan Respublikınıñ Däwlät proğramması' qabul itelgän ide.
Şuşı proğrammada Tatnet üsterüenä ayırım öleş bülengän, şul isäptä mäğlümati texnoloğiälärdä tatar telen qullanu öçen sanaq standartların kertü häm kämilläşterü, tatar tele öçen draywer wä şriftların eşläp çığaruın däwam itü, xalıqara İnternet çeltärendä tatar telendäge härkem citärlek mäğlümati resursların üsterü häm daimi räweştä bulışu, fonoloğiä, morfoloğiä häm sintaqsis modellären üz eçenä alğan tatar teleneñ sanaq modelen, tieşle mäğlümati resursların da alarnı eşkärtü proğramnarın eşläwen däwam itü, tatar söylämen buldıru wä sizep alu sistemnarın eşläwen däwat itü häm başqalar.
2005 yılnıñ mayında "Tatar İnternetı" ictimağıy oyışması milli.TS isemle berençe däräcäle häm.TAT isemle tabışlı domennarın buldıru buyınça planı turında xäbär itkän ide.
2005 yılnıñ awgustında "Sentr" CÇC (Qazan şähäre) Rusiädäge AltLinux şirkäte berlektä Tatarstan Respublikası Mäğlümatlaştıru häm elemtä ministrlığı yärdämendä tatar telenä AltLinux Linux v2.4 (KDE aslığı) operatsion sistemı häm Mozilla Firefox wä Mozilla Thunderbird bäyläneş quşımtaların illäşterü proektın eşläp çığarğannar.
Şulay uq, MicrosoftRus şirkäte tatar telenä Microsoft XP operatsion sistemın illäştergän.
Teatr.
Teatr (grekçä "θέατρον — qarau öçen urın") — avtornıñ fikerläre, xisläre aktyor yäki aktyorlar törkeme yärdämendä säxnädän tamaşaçığa citkergän sänğätneñ ber yünäleşe.
Tatar teatrı.
Tatar teatrı tarixı 1906 yılda başlandı. Xäzer bu bina qarşında (Qaban küle yarında) 1986 yılda tözelgän G. Kamal is. Teatr binası tora.
Ximiä.
Ximiä ul ximik mätdä wä quşılmasınıñ tözeleş, üzençälek, totaşıluın wä reaksiäsen öyränä torğan fän.
Ximiä büleneşe.
Ximiä ğädättä berniçä töp törenä bülenä. Şulay uq berniçä törara wä maxsus bülemnäre bar.
Ximiä taríxı.
Ximiä ul bik iske süz wä Ğäräpçädä ul "al-ximiä" atala: "üzgärtü sänğäte". İske Fransuzçada ul "alkemie" atala.
Ädäbiät.
Tatarça kitaplar Qazan kibetlärendä.
"Bu mäğlümät 2003. yılnıñ Mayında cıyılğan."
30. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. Dekäber - 29. Ğínwar - – 31. Ğínwar - 1. Mart — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
Din.
Dönyada berniçä din bar. Tatar xalıqları 992. yılda Täñregä ışanudan Íslam dinenä küçkännär.
Bolğar théorísı.
«Bolğar théorísı», xäzerge Tatarlar Bolğar xalığınnan barlıqqa kilde, dip äytä. Ämma ul Bolğar däwlätendä yäşägän Törki wä Fin-Ugor xalıqlarnıñ iseme genä buldı. Dimäk ul millät iseme dä tügel, watanlıq ğına. Häm xäzer İdel-Ural xalıqlarnıñ Bolğar yurğanın üz östenä tartu eşe köldertä genä. Tatarlarnıñ da «Tatar» dip atıludan oyalanırğa bernindi säbäp yuq.
Mäqäläne Albert Bolğarí äzerläde
Ğäilä.
Möselmannar Íslam äxläğe buyınça öylänergä tieşlär.
Öylänü.
İr häm xatınnıñ bergä yäşäwe möhim íctímağí institüt bulıp tora. Äxläqsezlektän qotılu öçen, ğäliäsen tota alğan här yäş keşe öylänergä tieş. Íslam küzlegennän qarağanda, níqaxlaşmaw – äşäkelek. Ul ğına da tügel, ike keşeneñ mäxäbbäten arttıru öçen ir belän xatın bulıp yäşäwdän dä yaxşırağı yuq. Mätdi xäle naçar buluı arqasında öylänä almí qalğan keşelärgä isä, censi omtılışlarnı basar öçen, waqıt-waqıt uraza totarğa kiñäş itelä. Ägär möselman, mätdi yaqtan tä'min itelep tä, öylänergä telämäsä häm moña moxtaclıq kürmäsä, anıñ öylänmäwe ğäyep sanalmí.
Xatın-qıznıñ ir saylağandağı xoquqları häm burıçları.
Xatın-qız blgele ber ir-atqa kiäwgä çığu-çıqmaw xoquğınnan faydalanırğa tieş, şunıñ östenä ul aldan kürüçänlek häm ziräklek kürsätergä burıçlı. Bulaçaq irneñ yaxşı sífatları anıñ bay buluı, cämgiättä abruy qazanuı häm yaxşı eşe genä dä tügellegen onıtmasqa kiräk.
Níqax.
Никах кыз вә егет, хатын hәм ир арасында була, ул аларны зинадан вә хәрәмнән саклый hәм өсләренә олы бурычлар йөкли. Сөннәтнең иң авыры булып никах санала. Никахны саклау, таркатмаска тырышу, үзара тугрылыклы булу хатын вә ир өстенә бердәй бурыч йөкли. Никахка биш кеше килергә тиеш. Ул биш кеше болардан гыйбарәт: беренчесе — никах хөтбәсен укучы, икенчесе — вәли, якын карендәше, өченче hәм дүртенчесе — ике шаhит, бишенчесе — кияү егетенең өлкән туганы яки атасы. Шаhитларның ике балигъ булган ир затыннан, мөселман булулары шарт. Никах укыр алдыннан кыздан: «Син фәлән кызы фәлән! Фәлән углы фәләнгә хәләл җефетлеккә риза булып бардыңмы?» — дип, егеттән: «Син фәлән углы фәлән! Фәлән кызы фәләнне хәлөл җефетлеккә кабул итеп алдыңмы?» — дип соралыр.
Никах мәҗлесендә кияү кешенең, хөтбә укылганнан соң, Аллаhы Тәгаләгә рәхмәтөн җиткереп, Мөхәммәд пәйгамбәрне мактап hәм үзен шул өммәттән дип күрсәтеп сүзләр әйтүе вә Коръәннән берәр аять укуы кирәк була hәм сөннәт санала. Шулай ук, никах ныклыгы мәhәр, ягъни калым белән билгеле булыр. Ул-бу вә аңлашылмаучылык булмасын өчен, мәhәрне алдан ук килешеп вә сөйләшеп куялар. Татарлар арасында мәhәр алуның нәрсә икәнен онытып та бетергәннәр инде. Аның урынына «кыз алу», яки «кыз сату» дип йөртелә торган уөн уйналына. Әмма моның асылында да нәкъ менә шушы мәhәр күздә тотылганлыгын күпләр белеп бетермиләр hәм кыз алырга килгән егет үзе дө аның асылын төшенеп җитмичә, хәтта мондый уен булырга тиешлеген дә күз алдында тотмыйча, әзерлексез килә hәм көлкегә дә калгалый. Шунлыктан, өйләнүче егетләр «кыз сатып алу» дигөн уенның мәгънәсен белеп торсыннар hәм нигезендә шәригать кануны ятканлыгын төшенсеннәр. Өйләнгәндә мәhәр хакын тулысынча түләү сөннәт санала.
Taşlı Yar.
Taşlı Yar – Mamadış yanında urnaşılğan ber awıl.
İsemennän küräbez, ul yılğa yarında urnaşılğan, häm ul çınlap ta taşlı. Yılğanıñ iseme – Şía. Urıslar awılğa «Novoe Motçalkino» isemen quşqannar, ämma anda yäşän Keräşen Tatarları anı barıber iskeçä yäğni «Taşlı Yar» dip atílar. Sovet çorında urıslar awıl yanında duñğız férmısın yasarğa ämer birgännär, häm şunnan soñ ğına awılda torğan Keräşen Tatarları duñğıznı asrí başladı. Moña xätle alar duñğızlarnı asramağannar.
Tatarstan awılı
Şähär transportı.
Tramway (Atlı timer yul)
Marşrut taksí (Barabus)
İslam ädäbe.
Ädäp – Ğäräp süze, ğädätne añlata, moña tärbiä, yaxşı xolıq, üz-üzeñne tota belüçänlek, keşelär belän aralaşa belü töşençäläle kerä.
İslam qabul itelgän soñ ütkän ike ğasır dawamında «ädäp» süze ictimağıy ähämiätkä iä bula. Süzneñ tamırı ğäcäyep närsäne yäki bäyrämne añlata. Bu mäğnädä «ädäp», bädäwilärneñ tomanalıqlarına qapma-qarşı bularaq, totnaqlılıq, xörmät itü, näzäqätlelekne añlatqan «urbanitas» digän Latin süzenä yaqın. Şulay itep, ädäp qaywaqıt yaxşı ğädätlärne añlata. Ädäp süze küplek mäğnäsendä alına. Şunlıqtan İslam ädäbe İslamda bulğan, anıñ öyrätülärennän häm kürsätmälärennän çığuçı yaxşı sıyfatlarnı belderä.
Tatar isemnäre.
Tatar xalqı üz balarına matur isemnärne birä, awılda andí isem belän başqa keşelär bulmasqa tırışalar. Tatarlar ike isemnän/süzdän quşma isem uylap çığarırğa sälätle.
İdel.
İdel diep İdel-Uralnıŋ tɵp yılğasın atıylar. Anıŋ elekke ataması Ədil bulğan.
Yılğanıŋ urta ɵleşe bezneŋ xalıqta Sarı İdel dip atala. Şul tirədə Sarı Taw, Sarı Su kebek başqa “sarı” qalalar salınğan.
Yılğanıŋ asqı ɵleşe isə xalqıbızda Qara İdel dip atala.
Xəzər diŋgezenə quşılğan cirendə İdel suınıŋ tozlanışı 750 "mg/l" tirəsendə bula.
Tolkienizm.
Tolkienizm - ul J. R. R. Tolkien'neñ fantasy janrında "The Hobbit", "Baldaqlar Patşası (The Lord of the Rings)", "The Silmarillion" äsärläre fanatları xäräkäte. Bu äsärlär Tatarstanda bik populár. Qazanda "qılıç köräşe" klubları bar. Anda Tolkien suğışlarınıñ rékonstruksí itälär. Suğışlarnıñ töp basuları - Mari Urmannarı.
Qazanda häryıllıq "Zilantkon" atlı fantasy festivale ütkärelä.
İdel-Ural Ştatı.
İdel-Ural berlege 1917.-1918. yıllarda Çığış Awrupada xäzerge öç Törki-Tatar (Tatarstan, Başqortstan, Çuaşstan) häm öç Fin-Uğır (Marii El, Mordoviä and Udmurtiä) cömhüriätlärne berläşterde.
Tarix.
Milli Xäzinä oyıştırıla, anda 1 million sum çaması aqça cıyıla.
1917. yılnıñ 20. Nöyäberendä Sadri Maqsudi Millät Mäcleseneñ utırışın uzdıra. İdel-Ural Ştatınıñ yasaluı iğlan itelä, ul Qazan xanlığınıñ däwamı bulırğa tieşie. Millät Mäclese Sadri Maqsudinı İdel-Uralnıñ berençe prezidentı itep saylap quya.
1918. yılnıñ 5. Ğínwarında Sadri Maqsudi Millät İdäräseneñ räise bulıp saylana.
1918. yılnıñ 10. Ğínwarında Xärbi İdäräneñ 3000 ğäskäre Ufa uramnarında, «İdel-Ural!» qıçqırıp, milli tantanalı çığış yasıylar wä Milli İdäräneñ räise Sadrí Maqsudí bu tantananı qabul itä.
1918. yılnıñ 14. Ğínwarında Xärbi İdäräneñ 2. cıyılışınıñ 14. utırışında Sadri Maqsudi cämğiätne, berläşkän millät bulırğa häm milli mänfäğätlärne onıtmasqa, çaqırdı.
Millät Mäclese wäkilläre Sovet xäkimiäte belän söyläşü alıpbaruınnan baş tartıp, Milli İdäräseneñ cirle büleklärne yasawın däwam itälär: alar salımnarnı cıyalar.
Opera.
"Bu süzneŋ başka məğnələre də bar."
Tatar opera yoldızı - Niäz Dawıtov
Rudolf Nuriev.
Rudolf Nureyev Nuriev Rudolf Xämät (Möxämmät) ulı (Нуриев Рудольф Мөхәммәт улы) (17 mart, 1938 - 6 ğıynwar, 1993). Tatar balet biüçese. Vyäçeslaw Nijinski, Mixäil Barışniqovlar belän berrättän 20 nçe ğasırnıñ iñ mäşhür ir biüçeläre arasında atala.
Başlanğıç yılları, Kirov baletında qärerä.
Rudolf Nuriev Irkutsk şähäre yanında poyızdda tua. Bu waqıtta anıñ änise, Färidä, Seberdän Vladíwostoqqa taba, ätise, Qızıl qömissar Xämit urnaşqan şähärgä säyäxät itä. Balaçağın Rudolf Öfe yanındağı ber awılda tatar ğailäsendä ütkärä. Bala çaqta uq anı Başqort xalıq biülären başqarırğa öndilär, häm şul waqıtta anıñ säläte açıla.
İkençe Bötendöniä Suğışı tämamlangaç, tormış awırlıqları arqasında, ul 1955 yılda ğına yuğarı balet mäktäbenä kerü mömkinçelegen ala. Bu waqıtta anı Leningradtağı Kirov baletı qarşısında eşlägän Wağanov Xoreografia institutına uqırğa cibärälär. Biü hönären soñ üzläşterüenä qarmastan, anı Wağanov mäktäbeneñ berniçä distä yıl eçendä iñ sälätle uquçısı bularaq tanıylar. Ul berqayçan da qardebaletta biemiçä, baştan uq Kirov teatrı solistına äwerelä.
İke yıldan soñ Nuriev Sovetlar Berlege eçendä iñ tanılğan balet biüçesenä äwerelä. Tizdän aña çit ilgä çığu mömkinçelege tatıy, ul Vena Xalıqara yäşlär festiwälenä bara. Şunnan soñ, anı tärtip bozularğa işaräläp, çit ilgä çığunı tıyalar.
Könbatışqa kitü.
1961 yılda wäzğıyat üzgärä. Kirov baletınıñ Qonstantin Sergeyev isemle biüçese cärähät alu säbaple, Nurievnı baletnıñ Ayropa illären iñlägän turına alalar. Parijda anıñ çığışı publika häm tänqıytçelärne tañ qaldıra, ämma ul Sovet Berlege xökümäte tarafınnan quyılğan çit il keşeläre belän aralaşu tärtiben boza. Bu şunda uq Kirov teatrı citäkçelegenä bilgele bula, häm alar, KGB xezmätkärläre belän bergä, Nurievnı kire Sovet Berlegenä qaytaru planın qoralar. Säbap bularaq, Kremldä tizdän zur konsertta biü kiräklegen äytep ütälär. Rudolf, Mäskäwgä qaytqan oçraqta, törmägä utırtılaçağın häm bütän berqayçan da ildän çığa almaslığın sizep qala. Kiñ küläm publika fikerençä, çit ildä qalu säbabe bularaq Sowetlar Berlegendä üseş mömkinçelege bulmaw atala. Çınında isä, Nuriev yazmalarınnan häm anıñ arqadaşlarınıñ belderülärenä nigezlänep, Könbatışqa çığunıñ töp säbabe: Sowetlar Berlegendä tormış-könküreş awırlıqları häm gey buluı.
Şulay itep, 1961 yılnıñ 17 yünendä, Parij aeroportında Rudolf Nuriev, üzeneñ watandaşlığınnan waz kiçä. Ber atna eçendä, Marki dö Küiwa Yuğarı Balet kompaniase (Grand Ballet du Marquis de Cuevas) belän kontrakt tözi, häm Yoqığa talğan güzäl (Spyaşçaya Krasawítsa) baletında çığış yasıy. Ul tiz arada Könbatışta mäşhürgä äwerelä, häm tormış awırlıqları, mähäbät qiäfäte häm çiksez xarizması anı xalıqara yoldız itügä yärdäm.
Çit ildä yäşäw Nuriev aldında çiksez azatlıqqa da yul aça. Daniagä bulğan tur waqıtında ul Erik Bryun belän tanışa. Erik Rudolfnıñ iñ yaqın dustına, yaqlawçısına häm söyärkäsenä äwerelä. Erik Bryun ozaq yıllar Şvesia Patşa baletınıñ citäkçese häm Qanadanıñ Milli Baletı art-direktorı bularaq eşli.
Rudolf Nurievnı Sowet xökümätenä änisen kürü teläge belän Rusiägä qaytunı sorap yazğan küp sanlı ğärizalarına qarmastan, ilgä kertmilär. 1989 yılda ğına Mikhail Ğorbaçevnıñ şäxsi röxsäte belän ul änisen kürü bäxetenä ireşä.
Fonteyn häm Nuriev.
Nuriwenıñ berençe tapqır Angliadä çığışı Patşa Biü Akademiasendä Margo Fonteyn (Margot Fonteyn) tarafınan oyıştırıla. Ul waqıtta Rudolf "Facigäle poema" (Poeme Tragique) äsärendä solist sıyfatında bii. Şul uq waqıtta, Qara Aqqoş baletındağı pa-dö-dö zalnı ayagürä bastıra häm ozaq alqışlarğa kümä. Margo Fonteyn belän xezmättäşlek soñınnan da ozaq yıllar däwam itä. Alarnıñ berençe urtaq çığışı Covent Gardendağı Opera Patşa Sarayında, Giselle spektaklendä, 1962 yılnıñ 21 nçe febrälendä ütä. Bu balettan soñğı alqışlar häm ovasia balet waqıtınnan da ozağraq däwam itä. Nuriev belän Fonteyn Qara Aqqoş, Cizel kebek baletlarnı töbennän yañartalar.
Soñğı yılları.
1964 yılda ul Wena Däwlät operasına kilä, häm anda biüçe, baş xoreograf bularaq 1988 yılğa xätle xezmät quya.
1962 yılda Rudolf Silfidalar (Les Sylphides) kinosında debyüt yasıy. 1977 yılda Walentino belän ul Ken Rasselnıñ Walentino filmında töşä. Läkin, kinoda töşü säläte bulmawı häm awır xolqı aña töple kinoqärerä tözergä irek birmi.
1972 yılda Robert Xelpmann Rudolf Nurievnı üzeneñ yaña postanovqası - "Don Kixot" belän - Australia buyınça turğa çaqıra. 1970 yıllarda Rudolf Nuriev, berniçä kinoda töşä, häm Amerika Quşma Ştatların "Patşa häm min" ("King and I") postanovqası belän iñli. Anıñ Mappit Şouda (The Muppet Show) çaqırulı qunaq buluraq qatnaşuı, şounı dönyaqüläm uñışqa kiterä. 1982 yılda Rudolf Nuriev Austria watandaşlığın ala. 1983 yılda anı Parij Opera Baletınıñ citäkçese itep bilgelilär. Anıñ qulı astında teatrğa yaña sälätle yäşlär kilä. Qatı awıruına qarmastan, Rudolf tir tügep eşli, iskergän spektakllärneñ yañartılğan postanovqaların säxnäläşterä.
Holliwudta quyılğan Romeo häm Culyetta äsäre zur uñış qazana.
Ozaq yıllar däwamında, Rudolf Nuriev üzeneñ AIDS wirusın tanımıy. Läkin axır çiktä, sälamätlege nıq qaqşıy. Rudolf Nuriev soñğı tapqır keşe aldına Pale Ğärner teatrında (Palais Garnier, Parij) Bayaderqa spektakle waqıtında çığa. Bu waqıtta anı köçle alqışlar belän qarşı alalar. Fransianeñ mädäniät ministrı Jack Lañ aña ilneñ iñ yuğarı büläge - Matur Ädäbiät häm Sänğät Qawalerı (Chevalier de l'Ordre des Arts et Lettres) ordenın tapşıra.
Rudolf Nuriev berniçä aydan soñ, 54 yäşendä Parij, Fransiadä wafat bula. Anıñ qäbere Parij tirälegendä Sañ-Cönewev-dö-Bua (Sainte-Geneviève-des-Bois) ziratında urnaşqan. Qäber mäşhür biüçeneñ portretı häm törki stildäge yapma belän bizälgän.
Päräwezdä.
Geografiä.
Geografiä (ğreqça γεωγραφία, γεια – Cir şarı һäm γράφω – yazarğa, tasvirlarğa) – Cir öslegendä һäm anıñ tiräsendä keşelek yäşäyeşe öçen möһim elementlarnıñ urnaşuın, taraluın һäm, ğomumän, keşene һäm anıñ tirälegen öyränüçe fän. Fizik geografiä Cirneñ fizik, meteorologik һäm ekologik üzleklären һäm alarnıñ Cirdäge küreneşlären öyränä. Cämğiät geografiäseneñ iğtibarı iqtisadi, säyäsi һäm mädäni protsesslarğa yünälderelgän. Geograflar, Сirneñ üzleklären öyränüdän tış, şulay uq anıñ Qoyaş Sistemasında һäm Galaktikada alıp torğan urının һäm bu tirälekneñ Сirgä tä'siren (klimat, okeandağı ağımnar һ.b.) dä öyränälär.
Yunıs Mirğäziän.
Yunıs Mirğäziän — Dönyanıñ bik küp qítlarında, okeannarında, diñgezlärendä bulğan, yözlägän danlı qalalarnı üz küzläre belän kürgän ädip. 1927. yılda tuğan.
Mirğäziän Yunıs tatar uquçısın bötenläy yaña dönyağa alıp kerde. Anıñ äsärlären uqığan keşe üzen bütän dönya keşese itrp xis itä kebek. Bu äsärlärdän tuğan telne, tuğan ilne-cirne sağınu, yaratu xise börkelep tora.
M. Yunıs Tatarstannıñ Bawlı yağında tua. 1944. yılda armiägä alına häm xärbi aviatiä mäktäbendä uqí, annarı éskadriliada xezmät itä. 1955. yılda xärbi xezmättän azat itelä häm Mäskäw Universitätenä uqırğa kerä. Ul çittän torıp tel beleme bülegendä uqí. Şul uq yıllarda Qara diñgez paraxodçılığında, säwdä qorablarında kapitan yärdämçese bulıp eşli. 1968–1977. yıllarda Mäskäwdäge diñgez transportı fänni-tikşerenü institutında ğilmi xezmätkär, "Наука и религия (Nauka i religiya)" jurnalında bülek mödire bulıp eşli. Läkin diñgez anı üzenä haman çaqırıp tora: 1977. yılda yañadan säwdä qorablarında yözä başlí.
Dönya kürü, yaña tä'sirlär, tormış üze anı ädäbi dönyağa alıp kerä: ul ber-ber artlı povestlär yaza ("Tozlı cil", "Teläp alğan dawıl", "Tañda Bospor aşa"). Äsärläreneñ isemnäre ük mawıqtırğıç: "Timer fil", "Zanzibar zäñgär bolıtlar artında"...
Yazuçınıñ "Tabu häm yuğaltu", "Şämdällärdä genä utlar yana", "Yulda uylawlar" kebek äsärläre – oçuçı, diñgezçe xezmäte turında.
Mirğäziän Yunıs sınlı sänğät belän dä mawığa. Anıñ sınnarı ("Bezneñ yıraq babalarıbız", "İrdäwkä", "Diñgezçe cirsüe" h.b.) tamaşaçını uylandıra, yıraq taríxıbıznı iskä töşerä.
Zölfät.
Zölfät (Ðölfät Malik'ov) 1947. yılnıñ Ğínwarında Tatarstannıñ Möslim yağında tuğan. Üniversitättä uqığan, "Yäş Lenin'çı" gäzetendä, Yazuçılar berlegendä eşlägän. Bügenge köndä «Çayan» jurnalında eşli.
Anıñ böten ícatı tuğan yağına bäyle. Ni turında yazsa da, xisläreneñ tamırı – tuğan yağında – Möslimdä.
Basılğan cíıntıqlarınnan "Yazmışlar yarında", "Utlı bozlar", "Adaşqan bolıt", "İke urman arası" isemle şiğer kitapların kürsätergä mömkin. Urıs telendä basılğan kitapları "Osennie kostrı (Közge uçaqlar)", "Sozvezdie Súyumbike (Söyembikä yoldızlığı)" dip atala.
"İke urman arası" häm "Yörägemne bılbıl çaqtı" şiğer kitapları öçen Zölfät Tatarstannıñ Ğabdulla Tuqay isemendäge Däwlät bülägenä layıq buldı.
Zölfät ädäbiät, sänğät söyüçelärgä tärcemäçe bularaq ta tanış.
Mödärris Äğlämov.
= (1946. yılda tuğan) =.
Mödärris Äğläm'ov 1946. yılnıñ 13. Öktäberendä Tatarstannıñ Zäy yaqlarında awıl eşçese ğäiläsendä tuğan.
Urta mäktäpne tämamlağannan soñ Qazan Däwlät Universitäteneñ «Tatar tele häm Ädäbiäte» bülegendä uqí. 1968-1973. yıllarda – taríx uqıtuçısı, annarı Çallı şähäredäge Xalıq Theaterında rejissór yärdämçese bulıp eşli. 1974. yıldan Qazanda yäşi, ädäbi icat eşe belän şöğellänä.
M. Äğläm'ovnıñ berençe şiğerläre 1959. yılda basılıp çığa. Şiğer söyüçelärneñ íğtíbarın M. Äğläm'ov "Yıraqqa kitep qara" isemle cíıntığı belän cälep itä. 1970. yılda "Qıñğıraw" isemle kitabı dönya kürä. Xäzer M. Äğläm'ov – unar şiğri kitap yazuçısı.
Mödärris Äğläm'ov "Onıtma, Awrupa!..", "Tuqaydan xatlar" h. b. poémalar autorı bularaq ta tanıldı.
"Kiläçäkkä qaytu" (1989), "Min äytem" (1991) isemle şiğri tuplamaları öçen ul 1992. yılda Tatarstannıñ Ğabdulla Tuqay isemendäge Däwlät bülägenä layıq buldı.
Ğömär Bäşirov.
Ğömär 1901. yılnıñ 7. Ğínwarında xäzerge Tatarstannıñ Arça yaqlarında tua. Awıl mädräsäsendä belem alıp, ul uqutuçı bulıp eşli. Annan soñ Grajdannar Suğışına kitä. Şuğıştan soñ xalıq qazísı bula.
1930. yıllardan başlap Ğömär Bäşir törle gäzet-jurnalarda, kitap näşriätendä eşli häm böten ğömeren ädäbiätkä bağışlí.
Ädip ícat itkän äsärlär – "Siwaş", "Namus", "Cidegän çişmä" romannarı, "Tuğan yağım - yäşel bişek" autobiografílı äsär, "Tuqsan tuğız mäzäk", "Meñ dä ber mäzäk" cíıntıqları, küpsanlı xikäyälär, publiçistik mäqälälär.
Ğömär Bäşir'ovnıñ "Namus" romanı küp tellärgä tärcemä itelgän. Şuşı äsärgä nigezlänep tanılğan tatar kompozitorı Näcip Cihan'ov "Namus" operasın ícat itkän. Anıñ librettosın Äxmät İsxaq yazğan.
"Namus" romanı öçen Ğömär Bäşir'ovqa SSSR'nıñ Däwlät premise birelä.
Yazuçınıñ ícadí eşçänlege yuğarı bäyälänä, häm aña xökümät tarafınnan ordén, kükräk bilgeläre tapşırıla.
Ğömär Bäşir'ov – Tatarstannıñ xalıq yazuçısı.
Näcip Cihanov.
Näcip Ğayaz ulı Cihanov (1911-1988), kompozitor, pädagog, cämäğät eşleklese. Sovet Berlegeneñ xalıq artistı (1957), Sosialistik Xezmät Batırı (1981).
1941-1943. yıllarda Tatar Opera häm Balet Teatrınıñ sänğät citäkçese, 1939-1977dä Tatarstan Kompozitorlar berlegeneñ idarä räise; 1945-1988. yıllarda Qazan Konservatorísı rektorı, professor (1953).
Äsärläre: 8 opera (ş.i. "Altınçäç" häm "Cälil"), 3 balet, 17 símfonia, símfonik poemalar, uvertürlär, süitlär, ş.i. "Qırlay" poema-äkiäte, "Tatar temalarına süita", "Näfisä" uvertüra-poeması, "Simfonik novellalar", "Simfonik cırlar", kamera-instrumental äsärlär, romanslar, cırlar.
Sovet Berlegeneñ Däwlät (1948, 1950, 1970), TASSRnıñ Ğabdulla Tuqay Däwlät büläkläre (1958) laureatı.
RSFSR (1951-1959, TASSR (1963-1967, 1917-1988), Sovet Berlege (1966-1970) Yuğari Şuraları deputatı.
2000. yıldan Qazan Konservatoriäse anıñ isemen yörtä.
Päräwez.
Päräwez yäğni internet (inter-network qısqartması) süzeneñ töp mäğnä ul törle çeltärlärne totaştıra torğan sanaq çeltäre. Şäxsi isem kük,
Fälsäfä.
Fälsäfä - (Yunança "φιλοσοφία", "Aqıllıqqa söyü") başqa fännärgä oxşamağan fän. Närsa ul, fälsäfä, häm närsä belän bu fän şöğelänä -- bu ük fälsäfäneñ mäs'äläläre.
Biologiä.
Biologiä "(grekça Βìο – yäşäw häm Λoγος – öyränü)" – tere tormış turında fän. Biologiä tormışnıñ böten yaqların, barlıq tere organizmnarnı öyränä.
Trolleybus.
Trolleybus, rélssız yöri torğan şähär elektr transportı. Dvigatellärne eşlätä torğan daimi tok kontakt çeltärennän prujınlı "trolleylär" aşa kilä. Tramway häm autobusnıñ uñay yaqların üzendä berläşterä. Dvigatel köçe 170 "kW", yörü tizläge 70 "km/säğ". Tatarstanda trolleybus xäräkäte 1948. yılda Qazanda, 1976. yılda Älmättä açıla. Trolleybus liniläreneñ ozınlığı ike yänäşä yulnı quşıp sanağanda 95,9 "km". 2001. yılda 161,9 mln keşe yörtelä. Trolleybuslar sanı – 333.
Qazan Däwlät Universitetı.
250px Qazan Däwlät Universitetı, "V. İ. Ulyanov-Lenin isemendä", Räsäydäge berençe uqu-uqıtu häm fän üzäkläreneñ berse, 1804. yılda nigez salına (1918. yılğa qädär - İmperator, 1925. yıldan Lenin isemendä).
1996. yıldan Räsäy Federatsiäse xalıqları mädäni mirasınıñ ayıruça ähämiätle däwlät obyektları isemlegenä kertelä. Universitet qarşında 1812-1858. yıllarda Pedagogik İnstitutı, 1919-1937. yıllarda Räsäydäge berençe rabfaklarnıñ berse eşli.
Universitet fakultetları cirlegendä Qazanda berniçä yuğarı uqu yortı (aviatsiä, meditsina, ximiä-texnologiä, finans-iqtisad h.b. institutları) açıla. Universitetta kürenekle ğälimnär xezmät itä: matematiklar N.İ. Lobaçevski (evklid bulmağan geometriägä nigez saluçı), A.P. Kotelnikov, A.F. Popov, V.G. İmşenetski, N.G. Çebotaróv (Qazan algebra fänni mäktäbenä nigez saluçı), fiziklar Y.K. Zavoyski (elektron paramagnit rezonansın açuçı), S. Altschuller, astronom İ.A. Littrow, İ.M. Simonov (Qazan astronomiä fänni mäktäbenä nigez saluçı), M.A. Kovalski, D.İ. Dubágo, ximiklar K.K. Klaus, N.N. Zinin, A.M. Butlerov (Qazan ximiä fänni mäktäbenä nigez saluçı), M.Y. Kittarı, V.V. Markovnikov, A.M. Zaytsev, A.Y. häm B.A. Arbuzovlar, Ğ.X. qamay, biologlar häm mediklär Karl Fuchs, Y. F. Aristov, Y.V. Adamúk, V.M. Bexterev, N.A. Mislavski, A.F. Samoylov, S.S. Zimnitski, A.V. Vişnevski (küp törle Qazan meditsina mäktäpläre wäkilläre), geobotaniklar S.İ. Korjinski, A.Y. Gordágin, geologlar N.A. Golovkinski, A.A. Ştükenberg, P.İ. Krotov, M.E. Noinski, iqtisadçılar P.S. Kondırev, İ.K. Babst, tarixçılar S.V. Yeşevski, A.B. Şçapov, N.A. Firsov, juristlar D.İ. Meyer, G.F. Şerşeneviç, N.P. Zagoskin, filolog V.İ. Grigoroviç (Qazanda Slaván xalıqları tormışın, tarixın, ädäbiäten, telen öyränü fänenä nigez saluçı), telçelär İ.A. Baudaun de Courtnay (Qazan linguistik mäktäben oyıştıruçı), V.A. Bogoroditski, şärqiätçelär İ.N. Berezin, V.P. Vasilyev, O.M. Kowalewski, A.K. Qäzimbäk, N.F. Katanov, P.Y. Petrov, A.V. Popov, X.D. Fren, Xälfinnär, N.İ. İbrahimov.
Universitetta "Urıs ädäbiäten söyüçelärneñ Qazan cämğiäte, Qazan İqtisadçılar cämğiäte, Qazan Tabiblar cämğiäte, Tabiğiätçelär häm Psixiatrlar cämğiäte h.b. oyıştırıla.
Qazan Universitetında 16 fakultet (2000): tufraq-biologiä, xisaplaw matematikası häm kibernetika, geografiä, geologiä, jurnalistika, sotsiologiä häm psixologiä, tarix, mexanika-matematika, Tatar filologiäse häm tarixı, fizika, filologiä, ximiä, ekologiä, iqtisad, yuridik, xalıqara mönäsäbätlär häm säyäsät fäne (barlığı 10 meñgä yaqın student); fänni-tikşerenü institutları: N.G, Çebotaróv isemendäge matematika häm mexanika, A.M. Butlerov isemendäge ximiä; şäreq institutı; V.P.Engelgardt isemendäge astronomiä observatoriäse, botanik baqçası h.b. ğilmi oyışmalar (cämğiätlär); näşriät; N. İ, Lobaçevski isemendäge fänni kitapxanä; 6 muzey, "UNICS" mädäni-sport komplekse, Yäşel Üzän, Çallı şähärlärendä filialları.
Qazan Universitetı arxitektura kompleksına Universitet şähärçege, N.İ. Lobaçevski (1896, M.L Dillon, İgnatyev), V.İ Ulyanov (1954, V.Y. Tsigal, V.V. Kalinin) häm professor Nujin (2004) häykäl-büstläre quyılğan skverlar, İske universitet klinikası, binası (azaqqa klassitsizm stilendä, 1938, miğmarlar M.P. Korinfski, İ.P. Bessonov), ximiä fakultäte binası (Sovet neoklassitsizmı stile, 1953, miğmar Ä.H, Bikçäntäyev), fizika fakultetı korpusı (1977, O.A. Kaşintseva, B.P. Bondarenko), gumanitar fännär fakultetları häm fänni kitapxanä korpusları (1978, O.A. Kaşintseva h.b.), "UNICS" mädänmi-sport kompleksı binası (1989, míğmar V.P. Skaçkov h.b.) kerä.
Nikolay Lobaçevski.
Lobaçevski Nikolay İvan ulı (Nikolay İvanoviç), Urısça: "Николай Иванович Лобачевский", "Nikolaj Ivanovitch Lobatchievskij" (1.12.1792.-24.2.1856.) matematik, geometriya belgeçe, nə-Euclid geometrise teorisen tözüçe. 1811.-46. yıllarda Qazan Dəwlət Universitətendə, 1827.-46. rektor, professor (1822.). 1846. yıldan "Qazan uqu-uqıtu okrugı popetçitele" yərdəmçese. K. Gauss medale layıq bula. (1856., wafatınnan soŋ). xezmətləre geometri, algebra, astronomí, mexanik həm fizikkə, ixtimallıq teorisenə qarí.
Aydağı ber krater həm ber keçkenə planet "Lobaçevski" iseme belən atala. Lobaçevski isemendəge xalıqara bülək buldırıla (1895.). Şulay uq qara: Lobaçevski geometrise.
Möxämmät Mähdiev.
Möxämmät Mähdiev (1930-1995) - Tatar xalqınıñ iñ yaratqan yazuçılarınıñ berse.
Möxämmät Mähdiev 1930. yılnıñ 1. Dekäberendä Arça yaqlarında tua.
Arçada mäğärif buyınça hönäri mäktäben tämamlağaç, dingezdä xärbi xezmät itä. Annan soñ un yılğa yaqın tarix uqutuçısı bulıp eşli.
Qazan Däwlät Mäğärif İnstitutında uqıy, Qazan Däwlät Universitetında aspiranturnı tämamlıy. Şunnan soñ ozaq yıllar Universitetta tatar ädäbiätennän leksiälar uqıy, tatar ädipläre] turında fänni xezmätlär yaza. Tatar ädäbiätendä ul "Bez – qırıq berençe yıl balaları", "Frontoviklar", "Qaz qanatları" romannarı, "Keşe kitä – cırı qala", "Tornalar töşkän cirdä", "İsänme, Käşfi abıy!", "Bäxilläşü" äsärläre belän tanıldı.
"Mäñgelek yaz", "Bäxilläşü" äsärläre öçen Möxämmät Mähdievkä Tatarstannıñ Ğabdulla Tuqay isemendäge Däwlät bülege birelde.
Anıñ här äsäre – tormış turında zur açış. Ul xalıq tormışın, könküreşen yaxçı belä, anı sänğätçe tögel, açıq küreneşlär, detällär aşa taswirlıy.
Uqıtuçı, ğälim, Tatarstannıñ xalıq yazuçısı Möxämmät Mähdiev – zur sälät iäse, qızıqlı şäxes bularaq küpsanlı uquçılarnıñ yörägendä tirän ez qaldırdı.
Tuğan awılda Göberçäktä ädipneñ muzeyı açıldı.
Arça.
Arça şəhəre. Arça Rayonınıŋ üzəge. Tatarstannıŋ tönyaq-könbatış töbəgendə (Qazannan 65 "km"), Qazansu yılğası buyında urnaşqan. Qazan-Əgerçe timer yulında stansiya.
Borınğı tarixı.
13. yözdə nigez salına. 13.-16. yözlərdə Bolğar-Tatar qalası, Qazansunıŋ uŋ yarındağı ürdə urnaşqan. 15.-16. yözlərdə Arça Daruğası biləməse üzəge. Qazan Xanlığı səyəsətendə Arça yağı bəkləre bilgele ber rol uynağan. Rus ğəskərləre Qazannı yawlağan waqıtta Yapança bəkneŋ atlı ğəskəre tuplanğan urınnarnıŋ berse. 1552. yılnıŋ Sentəberendə Rus kenəze Andrey Kurbski ğəskəre tarafınnan yandırıla. Anıŋ arxeologik qaldıqları xəzerge Arça urınında.
Yaŋa Tarixı.
1781.-96. yıllardan öyəz şəhəre, 1920.-30. yıllarda kanton, 1930. yıldan rayon üzəge, 1938-2003 yıllarda şəhər tibındağı bistə.
Statistik.
Xalqı – 1989. yılda 13,9 meŋ keşe (Tatarlar – 83,7%, Ruslar 15%), 200 yılda 16,2 meŋ keşe. Ciŋel sənəğət ("Arça Milli Ayaq Kiyemnəre Citeşterü Berləşməse", mex eşkertü fabrikası)., azıq-tölek sənəğəte (söt kombinatı, kraxmal zavodı, elevator) şikərtləre, kirpeç suğu zavodı, tözü materialları kombinatı, remont-mexanik zavodı. 3 urta məktəp, 1 tulı bulğan urta məktəp, 1 başlanğıç məktəp, gimnaziya, pədogojik kölliyət (kollej), hönər məktəbe. 2 mədəniyət yortı. Klub. Rayon üzək xastaxanasə. Məçet. "Voskreseniye", "Poqraw" çirkəwləre – 19. yözneŋ 2. yartısı arxitektura istəlege.
Robert Miñnullin.
=(1948. yılda tuğan)=.
Balalar şağire Robért Miñnullin" 1948. yılnıñ 1. Augustında Başqortstannıñ İleş yağında tua. Urta mäktäpne tämamlağaç, cirle gäcit redaksísında eşli.
1973. yılda Qazan Däwlät Universitäteneñ «Taríx wä tel» bülegen tämamlí. Annan soñ "Yäş Lenin'çı" gäcite, "Qazan utları" jurnalı redaktiälärendä, Tatarstan televideniesendä eşli. Ozaq yıllar "Sabantuy" gäzete baş möxärrire bula.
Robért Miñnullinıñ "Bäxetle bulığız!" isemle berençe şiğer 1976. yılda dönya kürä. Bügenge köndä isä anıñ ike distädän artıq kitabı basılıp çıqqan. Şäğirneñ äsärläre şulay uq Urıs, Başqort, Udmurt, Ukrain, Esti, Belarus häm başqa tellärdä dä basıla.
Abxazía.
Abxazía Réspublikası (Abxazça: "Аҧсны Аҳәынҭқарра", Urısça: "Республика Абхазия", Görceçä: აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა)
Taríx.
“"Abxazía"” süze Abxaz telendä “"can ile"” añlata.
Borınğı Taríx.
6-9. BÉQ yözlär: Kolxa (Colchis) patşalığı
63 BÉQ yıldan: Egrisi patşalığı
Yunannar Suxumnı (Dioscurias) nigezlilär
1. yözdän Roman İmperisendä
4. yözdän Bízantía İmpreisendä
6. yözdä Xristianlıqnı qabul itälär
9. yözdän İmereti patşalığında
16. yözdän Ğosman İmperisendä, Íslamnı qabul itälär
Räsäy çigendä.
1801. yıldan Görcestan Urıs İmperise çigendä
1829.-1864. yıllarda Abxazía Räsäy çiklärenä kerä
1864.-1878. yıllarda Möslim Abxazlar Törkiägä küçälär
1931. yıldan Stalin Abxazíanı “görceläşterä”.
Abxazía suğışı.
1989. yılda Tbilisi millätçeläre mitinglilär
1992. yılnıñ 26. Febräldä Görcestanda yaña qanunnamanı qabul itälär, wä anıñ buyınça Abxazíanıñ ayırım xoquqları bulmí. Abxazlar üz bäysezlegen íğlan itälär.
1992. yılda Görcestan ğäskärläre Abxazíanıñ zur öleşen alalar
1993. yılda Abxazlar Suxumnı alalar, Görecestan ğäskärlären tar-mar itälär.
1994. yıldan birle Abxazíadağı xäläte Millätlär Berläşmäse küzätü astında alına.
Xäzerge Abxazía.
1994. yılda Abxazía üz bäysezlege turında yaña íğlannamasın qabul itä
1996. yıldan Abxazíağa qarşı íqtísadí çiklänülär kertelä
Cäğräfiä.
Qawqazda, Qara Diñgezdä urnaşqan. Kürşelär: tönyaqta Rüssiä, könçığışta Görecestan. Abxazída Suxum, Gadauta, Gagra, Yaña Afon kurortları, Ritsa küle urnaşqan.
Íqtísad.
1996. yılnıñ Ğínwarınnan birle íqtísadí çiklänülär kertelä.
Xalıq.
Millätlär: Abxazlar, Urıslar, Görcelär.
1989. yılda - 500,000 tiräse keşe yäşi, 48% Görcelär (Megrellär), 17% Abxazlar. Milli “tazartudan” soñ Abxazíada 250,000 keşe yäşi wä soñğı waqıtta keşe sanı 100,000nän töşte.
Din.
Milli din bularaq Íslam sanala.
Tatarstan rayonnarı.
Tatarstan 45 rayonğa 1927.neñ 27. Febräldän bülänä. Soñraq rayon sanı 70kä citä, 1963.tä 17gä qala. Xäzer Tatarstanda 43 administrativ rayon. Qazanda 7 şähär rayonı ğämäldä.
Alabuğa Rayonı – Alekseyevski Rayonı – Apas Rayonı – Aqsubay Rayonı – Aqtanış Rayonı – Arça Rayonı
Ägerce Rayonı – Älki Rayonı – Älmät Rayonı – Ätnä Rayonı
Baltaç Rayonı – Balıq Bistäse Rayonı – Bawlı Rayonı – Biektaw Rayonı – Bögelmä Rayonı – Bua Rayonı
Çirmeşän Rayonı – Çístay Rayonı – Çüpräle Rayonı
Kama Tamağı Rayonı - Kukmara rayonı
Layış Rayonı – Leninogorsk Rayonı
Mamadış Rayonı – Mendeleyev Rayonı – Minzälä Rayonı – Möslim Rayonı
Nurlat Rayonı (1997.gä qädär Öktäber)
Piträç Rayonı
Quqmara Rayonı – Qaybıç Rayonı
Saba Rayonı – Sarman Rayonı – Spassk Rayonı (1991. qädär Kuybışev)
Täteş Rayonı – Teläçe Rayonı - Tuqay Rayonı – Tübän Kama Rayonı
Yaña Çişmä Rayonı – Yäşel Üzän Rayonı – Yuğarı Oslan Rayonı – Yutazı Rayonı
Zäy Rayonı
Järva Maakondı.
Järva Maakondı yä Järvamaa (Esti: "Järva maakond" yä "Järvamaa") Éstonianıñ ber maakond (öyäz).
Latviä.
Latviä räsmi iseme Latviä Cömhüriäte (Läti: "Latvijas Republika") Baltıq Buyında, Baltíq Diñgezendä urnaşqan. Kürşeläre: tönyaqta Éstonia, könçığışta Räsäy, könyaqta Litva.
Millätläre.
Lätilär (59,4%), Urıslar (27,6%), Ukrainnar, Yähüdlär, Tatarlar h.b.
Milli Dine.
Lätilär: Luteran häm Katolik Xristianlığı; keçe öleşe Dievturi (Xristianlıq qädär dine)
Başqalar: Katolik Xristianlığı, İslam, Yähüd dine
Borınğı Tarix.
Éstonia cirendä borınğı zamannardan Baltík (Latgallar h. b.) häm Fin-Ugor (Livlär) qäbilläre yäşilär. Alar xäzerge Lätilärneñ babaları.
Urta Ğasırlar.
Latgallar Kiev Rustän kilgän missionärlärdän Pravoslavie qabul itälär
13. yözdä Latvianı Almanlar (German Sword Brethren) kontrolenä alalar; Lätilär Katolik dine qabul itälär
Latvia Livon Ordenı, Şvetsiä, Polşa sostavına kerä
Reformasiä waqıtında Lätilärneñ öleşe Luteran dine qabul itälär
Yaña Ğasırlar.
18-19 yözdän Latviä Rusiä İmperiäse sostavına kerä
Öktäber Révolúsiäsennän soñ (1918.yılnıñ 18 Nöyäber) Latviä üz bäysezlegen déklarirli.
1940. yılda Latviäne Ribbentrop-Molotov paktı buyınça Sovetlar Berlegenenñ Xäkimiäte üz kontrolenä ala. Latviä SSSRğa kerä
Böyek Watan Suğışınnan soñ Latviädä suğış tämamlana. ("Urman abıylar suğışı")
Xäzergä Latviä.
2004.neñ 29. Martta NATO blogına kerä
2004.neñ 1. Mayda Awrupa Berlegenä kerä
Säyäsäte.
Latviä kostitution démokratiä dip sanıla. Prezidentne parlament (Saeima) saylıy. Saeimada 1 pulat, 100 urın. Prezidentne häm députatlarnı 4 yılğa saylıylar.
Latviäneñ zur öleşe - rus telle "grajdannar tügel"
Administrativ Bülüe.
Map of Latvia with cities
Geografiäse.
Balik Diñgeze buyında urnaşqan. Latviädä yaqınça 3000 kül häm 1200 içkä bar. Zur yılğası: Daugava. İñ zur tawı: Gaiziņkalns
Zu şähärläre: Rīga, Daugavpils, Liepāja, Ventspils, Jelgava.
İqtisad.
Soñğı iqtisadi krizise 1998. yılda bula.
1999.nıñ Nöyäberdä Latviä WTOğa kerä.
Démografiäse.
SSSRdan çığuınnan soñ rus telle keşelär Latviädän kitälär, xalıq sanı citärä.
Mädäniäte.
Latviä bik mädäniätle il. 2003. yılda Latviädä Eurovision Cır Konkursı buldı.
İnternet TLD.
İnternet doménnıñ yazması. Mäs'älän, Rüssiädä İnternet TLD'ı:.RU.
Fiji.
Fiji (Fiji Utırawları Cömhüriäte) (İngliz: "Republic of the Fiji Islands", Fiji: "Matanit ko Viti") Tınıç Okéanında, Fiji arxipelagında urnaşqan. Kürşeläre: tönyaqta Tuvalu, könçığışta Tonga, könbatışta Vanuatu.
Taríxı.
Fijigä berençe keşelär borınğı ğasırlarda Könyaq-Könçığış Aziädän kilgän. Alar xäzerge Fijilelären babaları.
17. yözdä Fijine Awrupalı açılalar. 19. yözdän Fijidä Awrupalılar häm Hindlär yäşep toralar. 1874 yılda Fijine Britannar üz kontrolenä alalar. 1970 yıldan, dékolonizasí prosessı buyınça, Fijigä bäysezlegen büläk itälär.
1987. yılda ğäskäri putçistlar xäkimne üz qullarına alalar. Şul çaqtan xäkimiättä Hindlar dominirilär.
1990.dan Konstitusí buyınça xäkim tabíğí Fijileläneñ qullarında.
1999.da xäkimiät saylawında Hind-Fijile ciñä. Annan soñ Fiji millätçe George Speight putç belän xäkimne ala. 2000.dä ilgä démokrasí qayta häm şul çaqtan Laisenia Qarase premier-minister bulıp eşli.
Fiji Berleşkän Millätlär oyışmasınıñ tınıçlıq saqlaw xärbi missilärendä kiñ qatnaşa.
Geografiäse.
Fijidä 322 utıraw, alarnıñ 1/3tä keşelär yäşmilär. 2 iñ zur utıraw: Viti Levu utırawı häm Vanua Levu utırawı. Viti Levu'da däwlätneñ başqalası - Suva) şähäre urnaşqan. Utırawlarınıñ iñ biek noqta - 1200 m taw. Utırawlarda tropík urmannarı üsälär.
Möhim şähärläre: Nadi, Savusavu, Lautoka.
Millätläre.
Fijilelär (51%) (Melaneziä xalqı), Hind-Fijilelär (43.7%) (19. ğasırda Hindstannan kilgän eşçelär), Rotumannar (1.2%) (Políneziä xalqı), Awrupalılar, Qıtaylılar h.b.
Räsmi telläre.
Fijidä 3 räsmi tele: İngliz (English), Bau Fiji (Bau Fijian), Hindustani. Här Fijiledä xäkimiät belän üz telendä aralaşırğa xoquq bar.
Fijiidä İngliz tele kolonial zamannardan kiñ taralğan. Bu tel - xalıqara aralaşu, biznes, mäğrifät tele.
Fiji tele (Austroneziä tel ğäilâse, Fiji telenä Políneziä telläre tä'sir itkän) tabíğí Fijilelärdä taralğan. Bau dialéktı, patşa ğäilâseneñ tele bulğaç, räsmi häm ädäbi sanıla.
Hindustani tele, Hindi häm Urdu telläre öçen ğomumí isem. Hind-Fijilelärdä taralğan. Hindi telendä Hinduslar, ä Urdu telendä Möselmännär söyläşälär. Xäzerge Hindstan tellärennän ayırma bar.
Başqa telläre.
Fijilelärdä ädäbisez (Bau tügel) söyläşülär kiñ taralğan.
Hind-Fijilelärneñ keçe öleşe Tamil, Bihari, Bengali h.b. tellärdä söyläşälär.
Rotuma utırawında Rotuman tele (Políneziä tele) qullanıla.
Dinnäre.
Fijilelär: Methodist (48%), Roman Katolik (19%), Assemblies of God (11%) häm 7. kön Adventistläre (6%) Xristianlığı
Hind-Fijilelär: Hinduizm (75%), Íslam (16%), Xristianlıq (6%), Sikh (1%).
Başqalar: Katolik Xristianlığı, Íslam, Yähüd dine
Säyäsäte.
Fijidä präzidentne 5 yılğa Fiji Başlar Şurası (Great Council of Chiefs) sayla. Ämma präzidenttä xäkime yuq - ul Fiji Armínıñ generalissimusı ğına, ä ilneñ başı premier-minister dip sanıla.
Fiji Parlaméntı ike pulatlı. Berençesedä, House of Representatives'dä 71 urın. 25tä härkem eşlärgä bula. 23 Fijilelärgä genä, 19 Hind-Fijilelärgä, 1 Rotumanğa, 3 Awrupalı häm Qıtaylarğa ("General electors"). İkençesedä, Senate'tä 32 urın.
Íqtísadı.
Fijidä minerallar, ağaç häm balıq bik küp. Ämma iñ möhime - şikär éksportı häm turízm (här yıl 300,000-400,000 turíst vizit itä).
Mädäniäte.
Fiji mädäniäte, başqa Tınıç Okéanı mädäniätläre kebek, bik qızıqlı.
Kareliä.
Kareliä (Kareliä Cömhüriäte) (Karelça: "Karjalan Tazavaldu", Urısça: "Республика Карелия", Suomiça: "Karjalan Tasavalta ") Scandinaviädä, Aq Diñgezdä urnaşqan. Kürşeläre: tönyaqta Murmansk ölkäse, könçığışta Arxangelsk ölkäse, könyaqta Leningrad ölkäse, Vologda ölkäse, könbatışta Finlândiä.
Borınğı Tarixı.
Karel (Fin-Uğır) qäbilläre Kareliä cirendä iñ borınğı zamannardan yäşilär.
Karellar Kiev Rusennän kilgän missionärlärdän Ortodoks Xristianlığın qabul itälär, Kareliä Novgorod boyar cömhüriätenä kerä.
12. yözdän Kareliäneñ törle rayonnarın Şvedlar üz kontrolenä alalar.
Yaña Yözläre.
18. yözdä Åbo şartnamäse buyınça Kareliä Rusiä İmperiäseneñ sostavına kerä.
Öktäber Révolúsiäsenan soñ Karellarnıñ Xezmät Kommunı oyıştırıla.
1923. yılda Karel ASSR oyıştırıla. 1940. yıldan anı Karel-Fin SSR dip atílar.
1941.- 1944. yıllarda Kareliä Finlândiä okkupasiäsendä.
1956 Karel-Fin SSR Karel ASSR isemenä qayta.
Xäzerge Kareliä.
1991. 13. Nöyäberendä 'Kareliä Réspublikası' oyıştırıla.
Geografiäse.
Kareliäneñ 85% cirendä urman üsä. Kareliädä 27,000 yılğa häm 60,000 kül. Alarnıñ iñ zur: Ladoga häm Onega (Suomiçä: Ääninen) külläre.
Millätläre.
Karellar (11%), Urıslar (73%). Başqa Fin xalıqları: Vepslär, Saamilär, Suomilär. Başqalar - böten SSSRdan kilgän törle millätle keşelär.
Räsmi telläre.
Kareliädä 1 yä 2 räsmi tele: Bernçese - Urıs. İkençese - Karel yäisä Suomi. 1940.qa qädär Karel tele räsmi tele bulğan, 1956.dan qädär Suomi tele räsmi tele bulğan. 1956.dan Suomi Karellarnıñ räsmi häm ädäbi tele dip sanılğan, Karellarnıñ üz tele räsmi bulmağan. Soñğı yıllarda Kareliädä Rus tele räsmi dip sanıla. Karel häm Suomi tele Latin älifbasın qullanıla.
Başqa telläre.
Kareliädä Veps, Saami tellär taralğan. Alar Karel häm Suomi tellärenä bik oxşaş.
Dinnäre.
Karellar: Pravoslavie, Xristianlıq qädär dine elementläre dä saqlanğan.
Ruslar: Pravoslavie, Ateistlar da bik küp.
Başqalar: Katolik, Luteran Xristianlığı, İslam, Yähüd dine
Säyäsäte.
Karel tele Latin älifbasını qullanıla. Ämmä xäzerge Duma qanunnarı bu älifba qarşı. Şuña kürä xäzergä Karel telen yazuı räsmi tügel, läkin xalıqta ul kiñ qullanıla.
Administrativ Bülüe.
Kareliägä 15 rayon (rajon) häm 1 Autonom Volost kerä.
İqtisadı.
Kareliädä 50 kiräkle mineral tabılalar. Kareliäneñ ağaç küläme - 807 million m³.
Mädäniäte.
Räsäyneñ ruxıy üzägennän berse - Valaam monastıre Kareliädä, Ladoga külen Valaam utırawında urnaşqan.
Layış Rayonı.
Layış Rayonı (Urısça: "Лаишевский район (Laişevskiy rayon)").
Taríxı.
1708.-1920. yıllarda: Layış Öyäze. 1920.-1927 yıllarda: Layış Kantonı.
TRnıñ üzägendä urnaşqan. 1927. yılnıñ 14. Febrälendä oyıştırıla. 1963. yılnıñ 1. Febrälendä rayon tarqatıla, bilämäse Piträç Rayonına birelä. 1965. yılnıñ 12. Ğínwarında yañadan torğızıla.
Geografiäse.
Layış Rayonı cire tönyaqtan könyaqqa awış tigezlektän tora (bieklege 75 - 190 m). Könbatış häm könyaq çikläre Kuybışev susaqlağıçı yarları buylap ütä. Mişä häm Bırıs yılğaları ağa. Cirläre kübesençä aqsıl sorı, sorı häm qarası sorı urman, käsle-kölsu tufraqlı. Territorísınıñ 16.6%ında urmannar. İzvesttaş, dolomit, mergel, torf yatmaları oçrí. İdel-Kama saqlawlığınıñ Saral bülege Layış Rayonına kerä.
Íqtísadı.
Layış bistäsendä sänäğät citeşterüläre, urman xucalığı bar. 2002. yılda awıl xucalığı 94.3 meñ ha cir bili, ş. i. 732 meñ ha sörü cire. Saban bodayı häm közge boday, arış, solı, tarı, borçaq igelä, bäräñge, yäşelçä üsterelä. Mögezle ere terlek asrala, qoş-qort ürçetelä. Rayon cirendä Qazan aéroportı urnaşqan; Qazan-Orenburg automobil yulı uza.
Mädäniäte.
2000. yılda 37 ğomumí belem birü mäktäbendä 6111 uquçı, hönär mäktäbendä 158 uquçı uqí. 35 kitapxanä, 43 klub, 255 urınğa isäplängän 3 xastaxanä bar.
Finlândiä.
Finlândiä räsmi iseme Finlândiä Respublikası (Suomiçä: "Suomi", Şvedçä: "Finland", Rusça: "Финляндия") Skandinaviäda, Baltik Diñgezendä urnaşqan. Kürşeläre: tönyaqta Norwägiä, könçığışta Räsäy (Kareliä), könbatışta Şvetsiä.
Borınğı Tarixı.
Finlândiä cirendä, arxeologik mäğlümätlär buyınça, Taş Ğasırınnan keşelär (Fin-Uğır xalıqları) yäşilär.
Borınğı Skandinav sagaları häm tarixçılar (Dänmark Saxo Grammaticus, Ğäräp âl-İdrisi) buyınça berençe Finlândiä patşaları Suomilär bulalar.
Könçığış Finlândiä Böyek Novgorodqa yasaq birä.
1154. yılda Şvetsiä patşası Erik Finlândiäne üz kontrolenä ala, häm Suomilär Xristianlıqnı qabul itälär. Şved tele 700 yıl räsmi tele bula.
Yaña Ğasırlar.
1808.dä Finlândiäne Rusiä İmperiäse İmperatorı Aleksander I ala. Finlândiägä "Böyek Kenäzlek" avtonomiä statusı berelä.
19. yözdä Finlândiädä Urıslaşu prosessı eşli.
20. Ğasır.
Öktäber Révolúsiäsennän soñ Finlândiä üz bäysezlegen déklarirli. İldä Grajdannar Suğışı başlana. Aqsöyäklär, Almanstan bulıştıruı belän, kerästiännär häm eşçelär armiäsen tar-mar itälär. Finlândiädä burjua xäkimne üz qullarına alalar.
1939. yılda SSSR Finlândiägä qarşı suğış başlana (Qış Suğışı). Suğış waqıtında 500,000 Sovet keşe häm 50,000 Finlândiälelär hälâq bula. Suomi tarafında ğomumi tügel taktik häm yaña texnologiälär eşli (Mannerheim liniäsendä beton bunkerları, "Suomi" automatları, "kükälär" h.b.). Üz oçratına, Sovet Armiäseneñ başlığı 1937. yılda üterälgän bula. Şul säbäple Sovetlarnıñ qorbannarı zur.
1940. yılda suğış üz finalına kerä, Mäskäw Tınıçlıq Şartnamäse buyınça Finlândiäneñ öleşe SSSRğa kertä.
1941-1944. yılda Suomilär, almannar bulıştıruı belän, Karel-Fin SSRnı okkupasiälilär. Sovetlar Finlândiä armiäsen tar-mar itüdän 1944.nıñ Sentäberdä Finlândiä suğışın beterä.
Ämma Suomi cirendä (Tönyaq Polár Bocrası artında) küp Alman soldatlar qalalar. Alar qarşında Finlândiä armiäse Laplandiä Suğışında qatnaşa. Bu suğış waqıtında 1,000 Suomi häm 2,000 Alman hälâq bulalar. Soñğı Alman otrádı 1945.nıñ Äprilennän qädär suğıştı.
Böyek Watan Suğışınnan soñ Sovet xäkimiäte 1947. häm 1948. yıllardan şartnamälär buyınça Finlândiäneñ Barents Diñgeze buyı rayonnarın Murmansk ölkäsenä birelä.
"YYA şartnamäse" buyınça Finlândiä SSSR-Könbatış arasında buffer bulıp eşli. SSSRnıñ Finlândiädäge eçke säyäsättä qatnaşırğa xoquq bula.
Xäzergä Finlândiä.
1991.dä SSSR betkännän soñ Finlândiä üz säyäsättä azat bula häm 1995.tä ul Awrupa Berlegenä kerä. Ämma Rusiä yoğıntısı xäzer dä zur.
Geografiäse.
Finlândiädä 187,888 kül häm 179,584 utıraw. İn zur utırawları - Åland Utırawları. İñ zur tawı - Laplanddağı Haltitunturi tawı (1,328 m). Urmannar 68% cirendä üsälär. Finlândiäneñ mäydanı här yıl zurlata (7 qkm/yıl).
Millätläre.
Finlândiä Suomilär häm Finlândiä Şvedlare ber millätneñ (Fin milläte) 2 iñ zur xalıq.
Räsmi telläre.
Finländiädä 2 räsmi tel: Suomi tele häm Şved tele. Rayonda teldä söyläşäwçe keşe rayon xalqınnan 10% sanılsa, bu tel räsmi tele bula. Şul säbäple ayırım rayonnarda Rus tele räsmiläşeregä bula.
Suomi telendä 93% xalqı söyläşä, Şved telendä - 6%.
Başqa telläre.
Başqa telläre: Rus tele, Karel tele, Esti tele, Tatar tele (Tatarlar (Mişärlär) Finlândiädä 800 keşe çaması --). Tundrada yäşäwçe 7,000 Saami Saami telendä söyläşälär.
Dinnäre.
Finnar: Finlândiä Lutheran Xristianlıq Çirkäwe (89%), Fin Pravoslavie Xristianlıq Çirkäwe (1%).
Başqalar (9%): Protestant, Katolik Xristianlığı, İslam, Yähüd dine
Emigrasiäse.
Qış Suğışınnan soñ Finlândiäneñ 12% xalqı yortsız qalalar. Krizis waqıtında Finnar Şvetsiägä kitälär (0.5 million keşe), ämma annan soñ alarnıñ zur öleşe qayta.
Säyäsäte.
Finlândiä - parlament réspublikası. Prezidenttä xäkim yuq inde. İldä 200 urınlı berpulatlı parlament () xäkim itä. Premyer-ministerne tağın parlament sayla. Finlândiä partiäläre - Agrarilär, Sosial Demokratlar, Konservatorlar.
Finlândiä konstitusiäse patşa waqıtında (Böyek Kenäzlek bulğanda) qabul itkän.
Administrativ Bülüe.
Finlândiägä 6 guberna (lääni yä län) kerä. (1634. yıldan)
Íqtísadı.
Finlândiädä - irekle bazar iqtisad ile. Finlarda yäşäw standartı biek. Finlândiä sänäğäte aşaç, qalay, telekommunikasiä, elektronik h.b. high-tech sänäğäte.
1999. 1. Ğıynwarda Finlândiä Euro-zonğa kerä.
Mädäniäte.
19. yözdä Finlândiädä xalıqnı milli mädäniät qızıqsına başladı ("fenomania"). Suomi tele räsmi bula häm çit il süzlärennän çistarta.
Ğata Kamski.
Kamski Gata (Ğataulla) Röstäm ulı (1974), şahmatçı, xalıqara grossmeister (1992). Yäşüsmerlär arasında SSSR (1987), AQŞ (1992), dönya (1992., komand yarışlarında) çämpionı. 1989. yıldan AQŞta yäşi.
Alisä Ğällämeva.
Ğällämeva Alisä Mixail qızı (1972), şahmatçı, xalıqara grossmeister (1988). Profsoyuzlar fizkultura-sport cämğiätendä tärbiälänä (Qazan). 1987. yılda (16 yäşkä qädär qızlar arasında), 1988 yılda (20 yäşkä qädär qızlar arasında), dönya, 1992. yılda (Ukraina cíılma kamandı sostavında), Awrup çämpiomı. Bötendönya şahmat olímpiadaları prizórı: SSSR cíılma komandı sostavında 1.-2. urınnar (1990); Ukraina cíılma komanda sostavında 2. urın (1992); RF cíılma komandı sostavında 2.Í3. urınnar (1996). RF çämpionı (1997), xatın-qızlar arasında dönya berençelegen däğwalawçılar yarışında (1997) ciñüçe, dönya çämpionı isemen alu yarışı finalında uynawçı (1997). Rüssiä çämpionatı prizı iäse (1998, 2. urın), dönya çämpionı matçında qatnaşawçı (1999., Qazan – Pekiñ).
Mäğzüm Säläxev.
Säläxev Mäğzüm Xämimulla ulı (1951), fizik, fiz.-mat. fän. doktorı (1992), professor (1993). 1976. yıldan Qazan Däwlät Universitätendä 1991.dän optik häm spektroskopiä kafedrası mödire, ber ük waqıtta 2001.dän prorektor, 2002.dän rektor. Xezmätläre plazmanı ısul belän tikşerügä qarí.
Yosıp Sämitev.
Sämitev Yosıp Yunıs ulı (1925-87), fizik, fiz.-mat. fän. doktorı (1967), professor (1970). TASSRnıñ atqazanğan fän eşleklese (1985). 1954. yıldan Qazan Däwlät Universitätendä, 1957.-85. yıllarda organik quşılmalar tözeleşen öyränü labaratorí mödire. Ber ük waqıtta 1965.-70.tä SSSR FAneñ Qazan filialı Organik häm Fizik Ximiä İnstitutında. SSSRda berençelärdän bulıp organik ximiädä tikşerenülär öçen TMP qullana. Xezmäte yuğarı sífatlı TMP spektroskopiäsenä qarí.
Fódor Şalápin.
Şalápin Fódor İvan ulı (1873.-1938.), cırçı (bas). Respublikanıñ xalıq artistı (1918.). Ämät bistäsennän. 1890. yılğa qädär Qazanda yäşi, çirkäw xorlarında cırlí, opera häm dram spektaklläre statiste, opera xorı cırçısı bula. Pótr İlyiç Tçaykovskinıñ Qazan muzık söyüçelär tügäräge quyğan "Yevgeni Onegin" spektaklendä Zaretski partísın başqar. 1895.-1922. yıllarda Sankt-Peterburgtağı Mariinsky häm Mäskäwdäge Zur Teaterlärdä, Mäskäw Xosusí Rus Operasında cırlí. 1897., 1899. häm 1909. yıllarda Qazanda gastrollärdä bula. 1922. dän çit ildä yäşi. 1982. yıldan Qazanda F. Şalápin isemendäge opera festivale ütkärelä. 1999. yılda Qazanda aña häykäl quyıdı. (Skulptorı – A. Balaşov)
Kev Salixov.
Salixov Kev Miñnulla ulı (1936.), fizik, TR FAneñ xaqíqí äğzası (1992.), RFAneñ möxbir äğzası (1997.). RFneñ atqazanğan fän eşleklese (1995.). 1963.-88. yıllarda SSSR FA Seber bülegeneñ Ximiä kinetige häm yanu institutında (Novosibirski ş.), professor (1981.), 1988. yıldan RFAneñ KGÜneñ Fizik-Texnik İnstitutı direktorı. Ber ük waqıtta 1989. dan Qazan Däwlät Universitätendä ximiä fizikası kafedra mödire, 1992. dän TR FAneñ vise-präzidente. Xezmätläre ximiä fizikasına häm radiospektroskopiägä qarí. Lenin büläge laureatı (1998.). "Applied magnetic resonance" jurnalınıñ baş möxärrire (1990. yıldan).
Applied magnetic resonance.
"Applied magnetic resonance" – Magnit rezonansın qullanu – xalıqara fänni jurnal. 1990. yıldan Qazande İngliz telendä näşer itelä, yılına 8 san çığa. Oyıştıruçısı häm möxärrire Kev Salixov.
İdel Schamiloglu.
Schamiloglu (Şamiluğlı) İdel (1959.) fizik, fiz.-matem. fännäre doktorı (1988), professorı (1988). 1988 yıldan New-Mexico ştatnıñ Hardner-Semke Universitätendä (AQŞ). Xezmätläre fizikkä, plazma häm elektromagmetizm diagnostikına qarí.
Gerhard von Mende.
Gerhard von Mende /fon MENde/ (1904-1963), Alman taríxçısı, türkolog.1936-1940. yıllarda Berlinneñ "Çit İllärne Öyränü yuğarı mäktäbe" häm 1940. yıldan Berlin Universitäte professorı, ber ük waqıtta 1941. yıldan Poznań Universitäte professorı. 1941­1944 yıllarda Almaníanıñ okkupasílanğan Könçığış cirlär ministerlegendä "Qawqaz Milli Aradaşıq" (ş.i. "Tatar aradaşlığı") häm "Çit xalıqlar" bülekläre citäkçese. "İdel-Ural legionın" tuplawda, "İdel-Ural Törki-Tatarlarınıñ körüş berlegen" oyıştıruda qatnaşa. 1950. yıllarda Düsseldorf şähärendä (Almanía) Sovet ilen häm xalqın öyränü üzägenä – "Könçığış Awrupa" oyışmasına citäkçelek itä. Xezmätläre Könçığış Awrupa Törki xalıqlarına, ş.i. Tatarlar taríxına qarí.
Qaban külläre.
Qaban külläre, "Birge Qaban", "Arğı Qaban" häm "Yuğarı Qaban" külläre sisteme. Qazan eçendä urnaşqan. Karst upqınnarınnan xasíl bulğan çoqırlarnıñ qatlawlanuı nätiçäsendä İdelneñ elekke su yulı urınında barlıqqa kilgän. TR territorísındağı iñ zur yomıq sulıq, ğomumí mäydanı 186 "ha" tar buğaz belän totaşqan Birge häm Arğı Qabannıñ ozınlığı 5575 "m", Yuğarı Qabannıñ ozınlığı 1030 "m". Ğomumí su küläme 11,8 mln. "m³". Yawım-töşemnär här cir astı suları isäbenä tuyınalar. Töbenä läm qatlamı utırğan.
Boris Yeltsin.
Yeltsin Boris Nikolayeviç (Urısça:"Ельцин Борис Николаевич" / "Iel'cin Boris Nikolaievitch") (1. Febräl 1931-23. Äpril 2007), däwlät eşleklese, berençe Räsäy Präzidente. 1955. yıldan xucalıq häm partí eşendä, 1976-1985. yıllarda KPSSnıñ Swerdlaw Ölkä Komitäte 1. sekretäre, 1985.-86. da KPSS ÜK sekretäre, 1985-1987. dä Mäskäw Şähär Komitäte 1. sekretäre. 1987-1989. da SSSR Tözeleş Däwlät Komitäte räiseneñ 1. urınbasarı – SSSR ministere. 1989-1990. da SSSR YŞnıñ Tözeleş häm Arxiterktur Komitäte räise. 1990-1991. RSFSR YŞ räise. 1991-1999. da Räsäy Präzidente. 1981-1990. da KPSS ÜK äğzası, 1986-1988. dä Ükneñ Säyäsi bürosına äğzalıqqa kandidat. 1978-1989. da SSSR YŞ deputataı. 1989-1991. dä SSSR xalıq deputatı. 1994. yılda "Räsäy Föderasísı Däwlät Xakimiäte Organnarı belän Tatarstan Respublikı Däwlät Xakimiäte Organnarı arasında Eşlär Büläşü häm Üzara Wäqälätlär Almaşu turında şartnamägä" qul quya.
Annan kiläse präzident - Vladimir Putin
Ekaterina II.
Ekaterina II Alekseyevna (Yekaterina II Aleksey qızı, tumıştan Sophie Augusta Fredericka of Anhalt-Zerbst, Tatarlarda – Äbi Patşa) (1729. – 96.), Räsäy imperatrísı (1762. yıldan). 1767. yılda Qazanda bula. Yekaterina II idarä itkändä Rusiä İmperiäsendä yäşäwçe Tatarlar tormışında uñay üzgäreşlär küzätelä: 1783. yıldan möselmannarğa din irege iğlan itelä, dini ezärlekläw çiklänä, 1788.dän möselmannar öçen Diniä Näzaräte oyıştırıla; üz xoquqların dälilli alğan Tatar morzaları Rus aqsöyäkläre belän xoquqí yaqtan tigezläşterelä (1784.), Tatarlarğa irekle säwdä itü häm säñäğät-citeşterü belän şöğellänü xoquqı h. b. mömkinleklär birelä.
İbne Fazlan.
Äxmät ibne âl-Ğabbas inbe Raşid ibne Xammad ibne Fazlan (ibne Fađlan) (Ğäräpçä:"Aḥmad ibn Faḍlān أحمد ابن فضلان")
(10. yöz) Ğäräp säyäxätçese. Bağdad xälifäse âl-Moqtädir sarayında xezmät itkän. 921-922. yıllarda Bağdad xälifäse âl-Moqtädir ilçelege särkätibe (Bolğarğa âl-Moqtädir ilçelege). Säyäxätnamäsendä Urta Asía, İdel belän Ural töbägendä yäşäwçe Bolğar, Xäzär, Başqort, Törekmän, Rus (Viking), Komi häm başqa xalıqlarnıñ tormışı häm ğöref-ğädätläre xaqında qimmätle mäğlümatlar tuplanğan. R. Fäxretdin ibne Fazlannıñ yazmaların 20. yöz başında Tatar telenä tärçemä itä (1993. yılda näşär itelä). Säyäxätnamäneñ tulıraq nösxäsen Äxmätzäki Wälidi 1923. yılda İrandağı Mäşhäd şähäre kitapxanäsendä taba.
Äxmät ibne Fazlan süräte The 13th Warrior Hollywood filmendä gäwdäländergän. Aktórı – Antonio Banderas.
Almış.
Almış (Almas) iltäbär (9. yöz axırı – 10. yöz urtaları), İdel buyı Bolğarı idaräçese ("iltäbäre"). Möselmanlıqta alğan iseme "Cäğfär bine Abdallah". Şilkineñ ulı. 10. yöz başında Xäzär qağanlığına buysınğan Urta İdäldäge il-bäklek xakime. Xäzär qağanlığına buysınudan qotılu teläge belän Bolğar qäbilälären berläşterü öçen köräşä. Bağdad xälifäsenä ilçelä cibärä. 922. yılda âl-Moqtädir xälifä ilçeläre Bolğarğa kilä. Almış iltäbär idaräse waqıtında İdel buyı Bolğarı möstäqil däwlät bulıp oyışa.
Şulay uq qara: Bolğarğa âl-Moqtädir ilçelege.
İskändär.
İskändär (qayçakta "İskändär İke Mögezle", şlemda ike mögez totu öçen), Törki häm İran (Farsı) xalıqları mifoloiäse häm éposındağı "Makedoniäle Aleksander"; ideallaştırılğan xakim süräte. İskändär Tatar folklorında da tiñdäşsez qaharman, İdel buyı Bolğarı däwlätneñ qayber şähärlärenä nigez saluçı dip taswirlana. İskändär sürätenä Qör'ändäge Zälqärnäyn xikäyäte dä yoğıntı yasağan.
Karl Fuchs.
(1776.-1846.) tabíb, etnograf häm töbäk taríxçısı, medisina doktorı (1798.).
K.F. Fuchs 1776. yılnıñ 6 (18). Sentäberendä Nassaus kenäzlegendäge, Herborn şähärendä tua. Anıñ atasınıñ, Herborn akademisendä din öyrätmäläre proféssorınıñ, 21. balası bula. Başlanğıç belemne ul ata-anasınnan ala. 1793. yılda Fuchs Herborn yuğarı hönär mäktäbenä (akademisenä) uqırğa kerä. Ul törle medisin fännärennän leksilär tıñlí başlí, läkin alar belän tulıraq tanışu ike yıl däwerendä üz çorı öçen Awrupanıñ iñ yaxşı uqu yortlarınnan sanalğan Göttingen universitätendä uqılğan waqıtında bula. 1798. yılda K.F. Fuchs Marburg Universitätendä medisin häm xirurgiä doktorı däräcäse ala.
1800. yıldan Rüssiädä, 1805. yıdan Qazan Däwlät Universitäte professorı, rektorı (bülenep, 1823.-27.). Qazan Tatarlarınıñ mädäniäten häm ğöref-ğädätläen berençe öyränüçelärdän. Xezmätläre medisingä, Qazan taríxına, Tatar, Çuaşlar, Başqortlar, Mordvalarnıñ mädäniäte häm etnografiäsenä qarí.
Täñre.
Täñre, borınğı Törkilärdä küktäge baş alla. Bolğarlarda Täñre il, xalıq, däwlät yazmışı belän idare itüçe, kük qoyaş, at häm börket sífatlarına iä bulğan ilâhi zat bularaq küzallana. Täñre töşençäse, allağ möräcäğät itü räweşe bularaq, Tatarlarda soñğı däwerlärdä dä saqlana.
Allah.
Allah (Ğäräpçä ﷲ), Íslamda yuğarı ilâhi zat, aña birelgän 99 atamanıñ iñ äwwälgese.
Qör'ändä Allah ber häm berdänber olâhi köç, dönyanı yaratuçı häm axırzaman xökemdarı. Möxämmäd isä cir yözendä anıñ soñğı päyğämbäre (näbi) häm ilçese (räsül).
Allah dönyanı, mäxlüqätne (can iälären), tabíğatnı, bändälärne yaratuçı.
Allah cir yözendäge barça bändälärne bergä cíıp, ülelärne tereltep xökem itär, yä tämuğqa-cähännämgä yäisä mäñgelek ocmax-cännätkä yullar. Keşelärgä Allah üzeneñ barlığın ğämälläre belän kürsätä häm belderä. Dönyadağı här närsä – Allah moğcízası.
Qör'än dä Allah moğcízalarınnan. Allah turındağı täğlimät – Íslam dineneñ asılı. Allah'nıñ barlığı häm berdänberlege turındağı öyrätmä ("täwxid") Íslamnıñ töp qanunı.
Joseph Littrow.
Littrow Joseph Johann ("Литтров Иосиф Антонович") (1781.-1840.), astronom, Peterburg FAneñ möxbir äğzası (1813.). İ. M. Simonov häm N. İ. Lobaçevskineñ ostazı. 1807.-09. yıllarda Kraków, 1810-16 da Qazan universitätlärendä uqıta, 1819. yıldanñ Wien observatorísı direktorı. Qazan Şähär Astronomí Observatorísına nigez sala (1814.). Xezmätläre astronomíğa häm kük mexanigına qarí. Aydağı ber kratergä anıñ iseme birelä.
Bilər.
Bilär yä ki Bülär ul 10.–13. yözlärdä Bolğar däwlätendä Yäwşir yılğasında urnaşqan iñ olı şähär adı. Çitil yazmalarında "Böyek Şähär" dip atala.
Taríx.
Şähär nigezen Bilärlär qäbiläse salğan dip farazlana.
Säwdä eşe Şäreq illäre ilä Awrupı illäre arasında barğan: törle bodaylar, käräz-sağız, bal, qíbat kün, bizäklär, timer-tomır äyberläre.
Şähärdä küp baylıqlar tuplanuına säbäple anda iminlek çaraları da qaralğan ide. Eçke şähär nığıtmalar belän ike qat uralğan bulsa, tışqı şähär tağın da öç qat uralğan ide. Şähär alğan alanı 620 "h" tiräse, tışqı nığıtmaları ilä alanı 800 "h" citä ide. Bilär şul çaqtağı Awrupınıñ iñ olı şähäre ide.
Şähärneñ alğa kitkän çorı 11.–13. yözlärgä turı kilä.
Qayber taríxçılar fikerençä, 12.–13. yözlärendä Bilär Bolğar däwläteneñ başqalası ide.
Míğmarlıq.
Şähär bínaları taştan wä kerpeçtän salınğan ide.
Qazış eşlärendä eçke qala üzägendä aq taştan salınğan mäçet tabılğan, anıñ bínaları 2500 "q.m." tiräsendä alan ala. Mäçettän tış üzäktä ikeqatlı saray, mäyetxänä açılğan. Olı saraynı qazıp çığaru eşe bara.
İdel yılğasında Böyek İdel yulı oyıştırıluına säbäple Bilär şähäre bik olı säwdä üzäge dä ide. Şähärneñ Çığış qapqası tiräsendä kärwan saray ide.
Bilär şähäre bik yaxşı cíhazlanğan ide, anda su-uzdırğıç ta, pıçraq su-uzdırğıç ta bar ide. Yortlarnı idän eçendä urnaşılğan köpçälär arqılı qaynar su yögertep cılıtqannar, bügen bu texnologí «cılı idän» dip atala. Yörtlar täräzäläre píalalı ide. Munçalar da bik olı ide, tışqı küreneşe belän bügenge Ğosmalı Törkiädäge munçalarğa oxşaş.
Hönärçelek.
Bilär, säwdä üzägedäy bilgele buluınnan tış, ul äle olı hönärçelek üzäge dä ide. Bilärdä baqır, bronz qoyğannar, timer äyberläre, kün äyberläre citeşterelgän, söyäk eşkärtelgän.
Bilärdä waq serle yozaqlar yasala ide. Şähärdä yuqa itep eşkärtelgän tirelär turında yıraq illärdä dä belgännär.
Bilärdä çülmäk yasaw eşe dä olı däräcägä kütärelgän.
Soñğı qazışlar waqıtında píala yasaw, annan törle sawıtlaw yasaluı tabılğan, täräzä píalası yasalğan. Awrupıda ul çorda töslängän píala siräk bizäkläw öçen genä qullanılğan.
Cimerelü.
1236. yılda Batí ğäskärläre tarafınnan cimerelä. Cöwäyni yazuınça: «"Moğollar berniçä kön eçendä isemennän başqa şähärdän bernärsä dä qaldırmílar"». Soñraq şähär yañadan beraz torğızıla, ämma elekkege íqtísadí wä säyäsi däräcäsenä kütärelä almí.
Xalıq.
Yäşägän xalıq sanı belgesez. Moğollar cimerüdän soñ şähär xalqı yanında bulğan awıllarğa küçkännärder, wä alar Altın Urda çorında da bar ide äle.
Soñğı çorda.
Şähär xäräbäläre bügenge Tatarstannıñ Bilär awılı yänäşäsendä urnaşıla.
1994. yılda Urıs çuqınuçılar «izge çişmä» taba yul salıp, Bilär xäräbäsennän 1,5 "km" yıraqlığına bulğan olı awıl xäräbäsenä bik zur zían kitergännär.
Qazışlı öyränü.
1967. yıldan birle şähär xäräbäsendä qazıp öyränü, nığıttırıp saqlatu eşe bara. Bu eşlärne A.X.Xälik'ov citäkçelekendä Qazan Üniversitäteneñ qazış bülege alıp-bara. Başqa öyränüçelär – Tatişçev, Rıçkov häm Xucin.
Monı da qara.
Cimerek şähär
Tatarstan taríxı
Bilär awılı.
Bilär awılı Tatarstannıñ Alekseyevski cirlegendä, anıñ üzägennän 50 "km" Könyaq–Çığışraq, Keçe Çirmeşän yılğasınıñ sul quşıldığı Bilär Suı buyında urnaşılğan.
Taríx.
Urıslar, 16. yözdä Tatar ciren basıp aludan soñ, Bolğar däwläte däwerendäge Bilär şähäre urınında 1654. yılda üz awılın salalar.
19. yözdä çülmäk yasaw käsepçelege belän mäğlüm.
1930.–1963. yıllarında TASSRnıñ Bilär Rayonınıñ üzäge bularaq tora.
Bügen awılda Bilär taríx, qazış wä tabíğat muzéy-saqlawlığı oyıştırılğan.
Xalıq.
Xalqınıñ töp şöğele bulara igençelek ilä terlekçelek.
Awılda urta mäktäp ilä mädäniät yortı bar. Sovet çorında A.Y.Arbuzov'qa bağışlanğan muzey oyıştırılğan. Awılda xastaxanä bar.
Monı da qara.
Tatarstan awılı
Arça Rayonı.
Arça Rayonı (Rus: "Арский район (Arskiy rayon)").
Taríxı.
Arça Daruğası (15.-18. yöz), Arça Öyäze (1708.-96.), Arça Kantonı (1920.-1930.)
TRnıñ tönyağında urnaşqan, Mari Respublikası belän çiktäş. 1930. yılnıñ 10. Sentäberdä oyıştırıla. 1990. yılda Arça rayonınnan Ätnä Rayonı ayırılıp çığa.
Geografiäse.
Relyefe – qalqulıqlı tigezlek (bieklege – 170-266 "m"), yılğa üzännäre belän bülgälängän. Qazansu yılğası (quşıldıqları Atı, Biräzä, İä, Kesmäs), Aşıt, Şuşma yılğaları ağa. Cirläre kübäsençä aqsıl sorı urman, käsle kölsu häm köränsu sorı tufraqlı. Territorísınıñ 12,3% urmannar belän qaplanğan. Balçıq, but taşı, burtaş, qom, torf yatmaları bar.
Íqtísadı.
Arçada şänäğät şirkätläre eşli.Yaña Kenär awılında ağaç eşkärtü häm yäşelçä kipterü zavodları, rayonda urman xucalığı. 2002. yılda awıl xucalığı 149,0 meñ "ha" cir bili, ş.i. 127,4 meñ "ha" sörü cire. Saban bodayı, arış, arpa, solı, borçaq igelä, bäräñge üsterelä. Mögezle ere terlek, sarıq asrala. Arça rayonı cirennän Qazan-Yekaterinburg timer yulı, Qazan-Perm, Olı Ätnä-Arça, Arça-Yaña Kenär automobil yulları uza.
Mädäniäte.
2000. yılda 106 ğomumí belem birü mäktäbendä 8945, 2 hönär mäktäbendä 464 uquçı uqí. 61 kitapxanä, 89 klub, 305 urınğa isäplängän 3 xastaxanä bar.
Aqtanış.
Aqtanış bistäse bügenge Tatarstannıñ cirle idärä (Aqtanış Rayonı) üzäge. Bistä Tatarstannıñ Çığış töbägendä, Qazannan 381 "km" yıraqlığında, Başqortstan çigendä, Ağidel yılğasınıñ tübän ağımı buyında urnaşqan. Qazan-Yekaterinbur timer yulındağı Qambar stansísınnan 66 "km" Könyaqtaraq. Hawa alanı bar.
Taríx.
Bistä 1715. yıldan mäğlüm bulıp kilä.
1930.-1963. yıllarda wä 1965. yıldan soñ cirle üzäk sanala.
1988.-1991. yıllarda şähärdäy bistägä äwerelä.
Xalıq.
Bistä yäşäwçeläreneñ barısı da Tatarlar diärlek.
Xalqınıñ töp şöğele bularaq igençelek wä terlekçelek. Bistädä awıl xucalığı teknige, tözü şirkätläre bar.
Mädäniät.
Bistädä 2 urta mäktäp, hönäri mäktäp bar. Mädäniät yortı. Cirle taríx öyränü muzéyı. Cirle üzäk xastaxanäse. Mäçet.
Aqtanış cırçı Älfiä Afzal'ovanıñ tuğan awılı da.
Wünsdorf lagere.
Wünsdorf lagere, 1915. yılda Berençe Bötendönya Suğışı waqıtında Rüssiä, Böyek Britan, Frans h.b. illärneñ äsir töşkän möselman ğäskäriläre öçen Almanda (Berlinnän 40 "km" könyaqta urnaşqan Wünsdorf stansísı yänäşäsendä) oyıştırılğan lager. İke öleşkä bülengän: Yözemtawdağı lagerda (Weinberglager) nigezdä Tatarlar, Qavqaz möselmannarı, Yarımay lagerenda (Halbmondlager) İngliz, Frans armílarında xezmät itkän Törki, Ğäräp häm Hindstanlı äsirlär tuplana. 15 meñläp äsir öçen mäçet, kitapxanä, xalıq uyın qoralları orkestere eşli, Almança häm qayber Qavqaz xalıqları telendä – "Qavqaz", Tatar häm Rus tellärendä – "âl-Cihad", Tatarça "Tatar İle" gäzetläre çığarıla. 1916. yıldan lagerneñ ğomumi citäkçese Ğ. İdrisi bula. Lager 1922. yılda räsmi räweştä yabıla, läkin mäçet 1928. yılnıñ Augustına qädär eşli.
Hunnar.
Hunnar (Ğunnar) Törki qäbuilälär berläşmäse. 2.-4. yözlärdä Könçığış Ural töbägendä Üzäk Asíadan çıqqan Hunnular belän cirle Sarmat häm Uğır qäbiläläre qatnaşasında oyışa. 370. yıllarda Hunnarnıñ könbatışqa taba xäräkät itä başlawı Xalıqlarnıñ oluğ küçeneşenä etärgeç bula. Qarşılıq kürsätkän qäbilärne yawda ciñä-ciñä Könbatış Awrupqa barıp citälär, üz bilämälären İdeldän başlap Dunay yılğası buylarına qädär cäyelderälär. Ayıruça dan-şöhrät qazanu çorları Attila citäkçelege däwerenä turı kilä. Anıñ wafatınnan soñ (435.) Hunnar qäbiläläre berläşmäse berniçä öleşkä tarqala.
Énsíklopédí.
Ensiklopedia — keşeneŋ beleme turında kitap yä internet bite. Mäsälän Wikipedia, Zur Sovet Ensiklopediase, Brockhaus häm Efron Ensiklopediase.
Wikimedia.
Wikimedia Foundation Inc. ul Wikipedia, Wiktionary, Wikiquote, Wikibooks, Wikisource, wä Nupedia säxifälärne tudırğan oyışma. Ul AQŞ Floridanıñ qanunnarı buyınça tabışsız oyışma kük oyıştırılğan ide. Anıñ barlıqqa kilüe 2003. yılnıñ 20. Yülendä íğlan itelgän.
Bu oyışmanıñ maqsatı bularaq, Wiki nigezendä açıq eçtälekle säxifälärne yasaw wä eşlätterü ide. Wikipedia atlı küptelle énsíklopädiä yasalğaç, anıñ yanına şulay uq açıq, irekle, küptelle Wiktionary atlı süzlek, Wikiquote atlı özeklär tuplaması, Wikibook atlı e-kitap tuplaması wä tağın berniçä säxifä açıldı. Yaña säxifälärne açu "Wikimedia Foundation'"nıñ cíuğa bäyle. Wikimedia Foundation monnan tış grandlar sıman başqa aqça tabu yullarnı da ezläp tora.
«"Wikimedia"» isememen 2003. yılnıñ Mart ayında "Sheldon Rampton" İnglizça Wikipedia'nıñ xat kündermäsendä täqdim itte. Bi isem Wikipedia isemenä yaqın bulğaç, anıñ beläm tuqtaldıq ta.
ISO 639 ul ber xalıqara standard wä anda tel isemnärenä qısqa kodlar birelgän.
Bu ike tezmäne dä İnglizçädäge mäqäläsendä kürep bula.
Tatar tel isemeneñ töp 2-xärefle qısqartma "tt" bula. Ädäbi Tatar tel isemeneñ qısqartması "tat", Qırım Tatar tele – "crh".
Törek tele.
Törekçä ul Törki tellärneñ berse. Söyläçüçeläreneñ 70 millionı (yäğni kübese) Törkiädä yäşi.
Xalıqara Standartlaw Oyışması.
Xalıqara Standartlaw Oyışması ("International Organization for Standardization" – ISO) 1947. yılda oyıştırıldı, wä bötendönya sänäğät/eşmäkärlek standardlarını çığara.
ISO üz eşen éléktır cíhazlarnı standartlawda cawaplı bulğan Xalıqara Elektro-Texnik Kiñäşmäse (IEC) belän bergä itä.
Bu oyışma könle söyläşüdä ISO iseme belän yöri "(eye-so äytelä)". ISO süze qısqartma tügel, ul Yunan "isos" süzennän buldı, yäğni "tiñ".
ISO standardları san buyınça tezelgän, wä isem qalıbı şundí: "ISO nnnnn:yyyy: İsem", qayda "nnnnn" ul standard sanı, "yyyy" ul çığarılu yılı, wä "İsem" ul standard täswire.
Törek älifbası.
Xäzerge Törek älifbası Törek telendä yazu öçen 1928. yılda Kemal Atatürk xökem itkän waqıtında Ğäräp älifbasın almaştırdı. Bu älifba Latín älibfasına nigezlänä wä berniçä östämä xäref alğan.
Xäreflär.
Kürüebezçä, Törek älifbasında q, w wä x xärefläre kertelmägän, alar urınına k, v wä ks yazıla. Älifba 29 xäreftän tora.
Suzıq awazlarnı bu xäreflär bilgelilär: a/e, o/ö, u/ü, ı/i. Başqa xäreflär tartıq awzlar öçen.
Batış tellärdä bulmağan xäreflär.
Batış tellär xärefläre ISO-8859-1 (yä ki Latin-1) bilgelämäse eçendä bar, wä aña Ö/ö, Ü/ü, Ç/ç xärefläre dä kerä. Keçe ı, böyek İ, Ğ/ğ, Ş/ş xärefläre isä ISO-8859-9 (yä ki Latin-5) bilgelämäsenä kertelde.
ISO 8859-3, şulay uq Latin-3 wä "Kön Awrupalı" iseme belän yörtelä torğan 8-bítlı bilgelämä ISO 8859 standardnıñ öleşe bula. Ul Törki, Malta tele wä Esperanto öçen maxsus yasaldı. Törki tellär öçen tağın ber ISO 8859-9 standardı da yasaldı.
ISO 8859 standardnıñ başqa öleşlärendä kük, asqı 7 bítlar ASCII standardnıñ kebek.
20. urın alğan bilge ul BUŞLIQ bilgese, A0 – ÖZELMÄSLEK BUŞLIQ. AD – YOMŞAQ KÜÇERÜ bilgese, wä ul browserlarda bötenläy kürsätelmi.
Bu 00-1F, 7F, 80-9F, A5, AE, BE, C3, D0, E3 wä F0 urınnarı ISO/IEC 8859-3 standardında qullanılmí.
20. urın alğan bilge ul BUŞLIQ bilgese, A0 – ÖZELMÄSLEK BUŞLIQ. AD – YOMŞAQ KÜÇERÜ bilgese, wä ul browserlarda bötenläy kürsätelmi.
00-1F, 7F, wä 80-9F urınnarı ISO/IEC 8859-9 standardında qullanılmí.
Windows-1254.
Törki telgä caylanğan Microsoft Windows ğädättä ISO 8859-9 urınına kiñäytelgän ISO/IEC 8859-9 qullana, ämma ul ISO 8859-9 bilgelämäsennän ayırıla, anda 80-9F arasındağı idärä bilgeläre urınında kürsätelä torğan bilgelär aurnaştırıldı. Windows'ta ul ANSI itep atala. Dönyawí qullanuda ul CP1254 bulıp yöri, IANA isä aña Windows-1254 isemen birde.
20. urınnı BUŞLIQ bilgese alğan, A0 – ÖZELMÄSLEK BUŞLIQ. AD – YOMŞAQ KÜÇERÜ bilgese, wä ul browserlarda bötenläy kürsätelmi.
81, 8D, 8F, 90 wä 9D urınnarı qullanılmí. Bu kod biteneñ aldağı yuramalarında Éuro bilgese yuğíı.
ISO 8859-1, tögälräk äytkändä ISO/IEC 8859-1, wä Latin-1 iseme belän dä yöri torğan standard ul ISO tarafınnan çığarılğan IEC 8859 standardnıñ 1. öleşe bula. Ul Latín yazulı tellär öçen 1. sanlı Latín älifbası atala, üzendä 191 xäref tota, wä alarnıñ härese 8-bítlı bäyä belän bilgelängän. Bu bilgelämä mondí Awrupa telläre öçen yarí: Albança, Basqıça, Katalança, Dança, Dutch, İnglizçä, Färösçä, Finçä, Almança, Íslandça, İrişçä, Ítalíança, Norwegiçä, Portugalça, Rhaeto-Romanic, Scottish, Íspañíolça, İswäcçä. Bolardan başqa Afrikança wä Swahili öçen dä qullanıla. Yäğni bu bilgelämä Amerika kontinentı, Batış Awrupa, Australia wä Afrika cirlärendä şaqtí kiñ qullanuda yöri.
20. urın alğan bilge ul BUŞLIQ bilgese, A0 – ÖZELMÄSLEK BUŞLIQ. AD – YOMŞAQ KÜÇERÜ bilgese, wä ul browserlarda bötenläy kürsätelmi.
Bu 00-1F, 7F, wä 80-9F urınnarı ISO/IEC 8859-1 standardında qullanılmí.
ISO 8859, tögälräk ISO/IEC 8859'", ul ISO wä IEC tarafınnan sanaqlarda qullanu öçen çığarılğan 8-bítlı bilgelämä.
Bu standard berniçä sanğa bülengän wä alar ayırım çığalar: ISO/IEC 8859-1, ISO/IEC 8859-2, w.b. Här öleşkä standardqa kük yünältergä bula. Bügenge köngä 15 öleşe bar.
Xalıqara Yañğırış Älifbası.
Xalıqara Yañğırış Älifbası (IPA – "International Phonetic Alphabet") 1886. yılda Paris şähärendä urnaşılğan Xalıqara Yañğırış Berläştermäse ("International Phonetic Association") tarafınnan çığarılğan, keşe söyläşü awazlarını bilgeläw öçen maxsus ısul. Çığaruınnan soñ bu älifba berniçä yañartılu uzdı, soñğı yurama 1993. yılda çıqtı wä 1996. yılda tağın yañartıldı. Xärefläreneñ kübese Roman älifbasınnan alınğan, qayberäwläre Yunan älifbasınnan, başqaları uylap çığarılğannar. Şul maxsus bilgelär Unicode'nıñ U+0250 ilä U+02AF arasınRda yatalar.
Yañğırış bilgese.
Ber küzänäktä ike bilge bulsa, alarnıñ uñ yaqtağı yañğırawlı tartığın bilgeli. Sorı küzänäklär awazın äytä almaslığın kürsätä.
Unicode.
Ber üze kileş genä qullanılmí wä urın almí torğan xäräkälär yañğırışın üzgärtelä torğan xäreftän soñ quyıla, browser anı üze kiräkleçä kürsäter. Mäsälän tawışsız [n̥] awaz bolay kertelä: codice_1
Törek-Tatar añlaşlığı.
Bu qısqa Türkçe—Tatarça añlağlıq. Törek-Tatar söyläşü ayırması şaqtí mantíqlı, wä anı öyränü/añlaw bik faydalı bulır.
Vücut organları / Tän öleşläre (organnarı).
Ä== İç organlar / Eç orğannar ==
Täqwim.
A calendar is a system for assigning calendar dates to days. The "dates" may be based on the perceived motion of astronomical objects. A calendar is also a physical device (often paper) that illustrates the system (for example, a "desktop calendar"). The term is also used to indicate a particular set of planned events (for example, "court calendar").
Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe ay iseme, wä bu ayda 31 kön.
1. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. Ğínwar - 31. Ğínwar - – 2. Febräl - 1. Mart — Bar könnär tezmäse
Şimbä.
Şimbä ul atnada Comğa belän Yäkşämbe arasında torğan kön iseme. Mäğnäse "Bu dönyanıñ barlıqqa kilüennän soñ bulğan kön" kebek.
Şimbäneñ ikençe iseme bularaq Atnakiç dä yöri, Çığış Almançadağı "Sonnabend" kebek.
Yäkşämbe.
Yäkşämbe ul atnada Şimbä belän Düşämbe arasında torğan kön iseme. Farsi telendä mäğnäse "Berençe kön" kebek tärcimä itep bula.
Yäkşämbeneñ ikençe iseme bularaq Atnakön dä yöri, Almançadağı "Sonntaq" kebek.
Comğa.
Comğa ul atnada Pänceşämbe belän Şimbä arasında torğan kön iseme. Mäğnäse "Bu dönyanıñ barlıqqa kilü" kebek. Möselmannarda yal köne, Comğa namazın uqu köne. Anıñ isemen Cmğ/Cm/C itep qısqartalar.
Pänceşämbe.
Pänceşämbe ul atnada Çärşämbe belän Comğa arasında torğan kön iseme. Mäğnäse "Bişençe Kön" kebek. Anıñ isemen Pnc/Pn/P itep qısqartalar.
Düşämbe.
Düşämbe ul atnada Yäkşämbe belän Sişämbe arasında torğan kön iseme. Mäğnäse "İkençe kön". Anıñ isemen Dşm/Dş/D itep qısqartalar.
Sişämbe.
Sişämbe ul atnada Düşämbe belän Çärşämbe arasında torğan kön iseme. Mäğnäse "Öçençe kön". Anıñ isemen Sşm/Sş/S itep qısqartalar.
Çärşämbe.
Çärşämbe ul atnada Sişämbe belän Pänceşämbe arasında torğan kön iseme. Mäğnäse "Dürtençe Kön" kebek. Anıñ isemen Çrş/Çr/Ç itep qısqartalar.
Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe ay iseme, wä bu ayda 31 kön bar.
Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe ay iseme, wä bu ayda 30 kön bar.
August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe ay iseme, wä bu ayda 31 kön bar.
May.
ul Milädi täqwimendä bişençe ay iseme, wä bu ayda 31 kön bar.
Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı ay iseme, wä bu ayda 30 kön bar.
Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe ay iseme, wä bu ayda 31 kön bar.
Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı ay iseme, wä bu ayda 31 kön bar.
Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe ay iseme, wä bu ayda 30 kön bar.
Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe ay iseme, wä bu ayda 31 kön bar.
Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı ay iseme, wä bu ayda 30 kön bar.
Tatarstan tözeleşe.
TRda quätle tözeleş industrísı buldırılğan. 1960-80 yıllarda tarmaqtağı töp pr-tielär: "Qamgesenerğostroy", "Qämenerğostroyprom", "Tatenerğostroy", "Tatnefteğäzstroy", "Tatstroy", "Tatağropromstroy". Alar tarafınnan zur yök automobilläre citeşterü buyınça "KamAZ" z-dları qompleksı, Çallı şähäre (500 meñnän artıq keşe), neft ximísınıñ "Tübänqamaneftexim", "Tübänqamaşín" kebek pr-tieläre häm Tübän Kama şähäre (200 meñnän artıq keşe), Zäy GRESı, Miñlebay ğaz eşkärtü zawodı, Yaña Mendeleyev ximí zawodı, Älmät torbalar zawodı, Tübän Kama GESı safqa kertelä. 1989 yılda Yüdino posyoloğı yanında İdel arqılı salınğan küper faydalanuğa tapşırıla. Biektaw r-nındağı Şäpşe h.b. yuğarı däräcäle könküreşkä caylaştırılğan awıllar, Aqsubaydağı, Tuqay r-nındağı "Sosnowobor" duñğız ürçetü, Minzälä, Älmät r-nnarı mögezle ere terlek simertü qompleksları, "Yübileynaya" (Layış r-nı), "Piträç", "Qazan" h.b. qoşçılıq f-qaları, ş.u. "Mayskiy" (Yäşel Üzän r-nı), "Wesenniy" (Tuqay r-nı) teplitsa qomb-tları safqa basa. 1990 yıllarnıñ berençe yartısında tözeleş küläme şaqtí kimesä dä, soñğı yıllarda bu tarmaqta eşlekle canlanu küzätelä. Ğomumí mäydanı 1522 meñ m2 bulğan toraq yortlar tözü, ş.i. tuzğan toraqnı beterü programın ütäw barışında 362,9 mln. m2 toraq faydalanuğa tapşırıla (2001). Soñğı yıllardağı iñ ere tözeleş obyıktlarınnan: Sayısqan Tawı awılı yanında (Balıq Bistäse r-nı) Kama aşa küper salunıñ berençe çiratı tögällänä häm safqa basa (2002), Qazanda metero tözü, meñellıqqa äzerlek barışında başqalanıñ tarixi öleşen üzgärtep qoru h.b. eşlär däwam itterelä.
Tatarstan näşriätläre.
Taríx.
Küp kenä başqa xalıqlardağı kebek, Tatar millätendä dä kitap basu barlıqqa kilgänçe qulyazma kitaplar ğämäldä bulğan. Alarnı matur yazu ostaları - xattatlar küçerep taratqan.
Tatarda basma süz taríxı isä, Pótr I 1722. yılda İranğa yaw belän barğanda yazılğan Manifestnıñ Tatarça tärcemäse basıludan başlana. Ul Ästerxan şähärendä, patşanıñ yul basmaxanäsendä näşer itelä. Bu eş imperatornıñ kiñäşçese kenäz D.K.Kantimer (1673-1723; çığışı belän Qırım Tatarı) häm tärcemäçese K.M.Täfkilev tarafınnan başqarıla.
1785. yılda Peterburda Ğäräpäliftä Tatar telendäge berençe kitap - «"Urıs imperisendä wilayätlärneñ nizam wä tärtibe..."» - dönya kürä.
1801. yılda Qazanda berençe basmaxanä bularaq «Asía» basmaxanäsen A.Buraşev aça.
1807. yılda Qazan guvernısı idaräse, 1809. yılda Qazan üniversitäte qarşında basmaxanälär, L.Şevis, R.Säğidev, Ş.Yäxin, K.A.Tilli, G.M.Veçeslav w.b.nıñ xosusí basmaxanäläre açılu Tatarça kitap bastırunı tağın da köçäytä. Basmaxanälärdä Tatar telendä ädäbi häm dini kitaplar, şämaillär w.b. çığarıla.
19. yözneñ 1. yartısında näşer itelgän kitaplar sanı buyınça Qazan Räsäydä, Mäskäw belän Peterburdan qala, öçençe urınnı alıp tora.
19. yöz axırında Qazanda 15läp basmaxanä isäplänä, yıl sayın ğömümi basması 1.5-2 mln. nösxä täşkil itkän 140-180 isemdä Tatar kitabı dönya kürä. Alarnıñ bağışlaw törle ölkälärgä qarí: mäğrifät, däwalaw, xoquq, taríx, tabíğät fännäre, Íslam dine fiker iyäläreneñ dingä, fälsäfägä häm taríxqa bağışlanğan äsärläre, süzleklär, üzöyrätkeçlär.
20. yöz başında basmaxanälär sanı tağın da arta, Qazanda wä Irımbur, Ufa, Ästerxan, Peterbur, Mäskäw kebek Tatarlar yäşägän küp şähärlärdä kitap näşer itü häm satu şirkätläre barlıqqa kilä (Kärimnärneñ kitap satu şirkäte, «Sabax», «Millät», «Mäğarif» w.b.).
Tatar kitapların bastıru eşendä Qazanda B.L.Dombrovski, V.V.Varaksin, İ.V.Yermolayeva, Irımburda «Kärim-Xösäyen kitap şirkäte», Peterburda İlyas Borağan'skiy, Troiskida «Xezmät» näşriyatı, Orskida «Şäreq», Estärletamaqta «Qäläm», Mäskäwdä Qaramış näşriyatları h.b. basmaxanäläre zur tırışlıq kürsätälär.
1910. yılda Qazanda 26 basmaxanä bula, alarda 1000nän artıq isemdä kitap, şul isäbendä 418 Tatar kitabı dönya kürä (ğümümi basu 586.8 meñ danä). Räsäydä näşer itelgän Tatar kitaplarınıñ 85%qa yaqını Qazanda basıla.
Dönyawí eçtälekle, uqu-uqıtu häm matur ädäbiyat kitapları arta. Fänni basmalar arasında berençe urınnı R.Fäxretdin, M.Rämzi, H.Atlasí, Ğ.Äxmär'ev, X.Fäyzilärneñ ğömümi wä milli taríxqa qarağan äsärläre alıp tora. M.Bigi'ev, Z.Kamalí, Z.Qadírí, Ğabdulla Bubí, R.Fäxretdin w.b. taríx häm Íslam fälsäfäsenä qarağan xezmätläre basılıp çığa.
Tatar kitaplarınıñ bizäleş häm basılış däräcäseneñ üsüwe Íbrahím Yüzi'ev, M.İdrisi, Ğ.Kamallarnıñ eşçänlegenä bäyle. Ğ.Kamal Tatar basmaxanäläre öçen 30ğa yaqın yaña tör xäref yazılışın ğämälgä kertä. Tatar basmaların räsemnär belän bizäw 19. yöz axırında başlana wä 20. yöz başında kiñ tarala.
1918. yıldan soñ basmaxanälär Sovet däwläte qaramağına küçerelä häm ereländerelä. Kitap basu tulısınça däwlät häm däwlät firqäse küzätüendä başqarıla. 1919. yılda “Gosizdat”nıñ Qazan bülege oyışa. Kübesençä säyäsi, uqu-uqıtu häm fänni-ğämäli ädäbiyat näşer itelä. Barlıq kitaplarnıñ 50%tan artığı Tatar telendä çığa.
1960.-1990. yıllarda cömhüriättä Tatarstan gäcit-jurnal näşriyatı tözelä, «Mäğarif», «Fän» kebek yaña näşriyatlär oyıştırıla, soñraq «Íman», «Tatar kitabı», «Milli kitap», «Ruxiät», «Matbuğat yortı», «Rannur» w.b. näşriyatlar barlıqqa kilä.
Tatarstan fännäre.
Bezneñ töbäktä tuplanğan belemnärne sistemağa salırğa omtılu İdel buyı Bolğarında uq başlanğan: tarix (Yağqub bine Noğman), din ğilme, ädäp, äxlaq (Xuca Äxmäd, Borhaneddin İbrahim bine Yosıf äl-Bolğarí, Söläyman bine Dawd), ş.u. geografí, matematík, astronomí, kimiä, medisín (Tacetdin häm Xäsän ibne Yunıs äl-Bolğärilar) ölkäsendä xezmätlär bilgele. Monğollar yawlap alğannan soñ, İdel buyı Bolğarında fän üseşe tuqtalıp qala. 13 yöz axırlarınnan Altın Urdanıñ başqalası Saray äl-MäxUrısä şähäre mädäni häm fänni tormış üzägenä äwerelä: andağı ğilmi-ruxaní qatlawnıñ şaqtí öleşen İdel buyı Bolğarınnan çıqqan keşelär täşkil itä. Din ğilme, matematík, geografí, astronomí, medisín h.b. fännär dä üsä. N.Kopernik b-n J.Bruno'ğa qädär ük inde Säyf Saraínıñ "Söhäyl wä Göldersen" (1394) poemasında Cirneñ Qoyaş tiräli äylänüe turında fiker äytelä. Yaña zaman fäne xäzerge Tatarstan terr-yäsendä 18. yözneñ 1. yartısınnan üsä başlí. Peterbur FAneñ sistemalı fänni-tikşerenü eşläre planına İdel-Ural töbägen öyränü eşe kertelä. 1730 yıllarda G.F.Miller, S.M.Gmelin h.b., 1760 yıllarda İ.İ.Lepyoxin, P.S.Pallas, İ.İ.Georgi h.b. qatnaşında ütkärelgän akademík ekspedisílar näticäse buyınça Qazan töbäge taríxına, etnografísına, mädäniätenä qarağan xezmätlär: P.İ.Rıçqovnıñ "Borınğı häm urta zamannardağı Qazan taríxına ber qaraş" - "Opıt Qazansqoy istorii drevnix i srednix vremyon" (1767), G.F.Millernıñ "Qazan ğubernasında yäşäwçe Çirmeş, Çuaş häm arlar işe mäcüsi xalıqlarnı taswirlaw" - "Opísanie jiwuşçix v Qazansqoy ğubernii yazıçeskix narodov, yaqo to çeremis, çuwaş i wotyaqov" (1791) h.b. kitaplar dönya kürä. Qazandağı Berençe ir balalar gimnazísı (1758), annarı Qazan un-tı (1804) açılu fänni intelligensí qadrların, ş.i. Tatarlardan da zíalı zatlar (N.M. häm L.N.İbrahímovlar, Xälfinnär h.b.) äzerläw, ş.u. küp kenä fänni mäktäplär (k. Qazan matematík fänni mäktäpläre, Qazan astronomí fänni mäktäbe, Qazan meteorologí fänni mäktäbe, Qazan ximí fänni mäktäbe, Qazan med. mäktäpläre, Qazan geologí fänni mäktäbe, Qazan lingvistík fänni mäktäbe, Qazan veterinarí fänni mäktäpläre) eşen başlap cibärü öçen nigez bulıp tora. 19 yözneñ 2 nçe yartısında Qazanda küp kenä fänni cämğiätlär barlıqqa kilä - Qazan tabiblär cämğiäte (1868), Tabíğatçılar cämğiäte (1869), Arxeologí, tarix häm etnografí cämğiäte (1878). Soñğısınıñ eşendä Tatar ğälimnärennän Ş.Märcäni, Q.Nasírí, G.Äxmärev aktíf qatnaşa. 19 yöz axırı - 20 yöz başlarında Qazan Räsäydä, Mäskäw b-n S.-Peterburgtan qala, öçençe zur fänni üzäkkä äwerelä. 1920-30 yıllarda yuğarı uqu yortları, fänni-tikşerenü oyışmaları sanı arta. 1919 yılda Qazan politexník in-tı, 1920 dä Qazan klinik in-tı (GİDUV), 1921 dä Ğilmi Üzäk, 1922 dä Qazan sowet tözeleşe, awıl xucalığı häm urmançılıq in-tları, 1926 da Qazan çuqraq-telsezlär in-tı, Qazan kommunäl tözeleş, Qazan med., Qazan xim.-texnol. häm Qazan energetík in-tları, 1931 dä Qazan yüridik, finans-iqtisad häm Qazan uqıtuçılar in-tları, 1932 dä Qazan avíasí in-tı, 1939 yılda TASSR XKS qarşında Tatar tele häm ädäbiätı fänni-tikşerenü in-tı (k. Tel, ädäbiät häm sänğät institutı) oyıştırıla. Tarix, etnografí, arxeologí, tel, ädäbiät h.b. belemnärneñ problemnarın tiränten tikşerenü eşläre kiñ cäyelä, bu mäsälälärne öyränüdä C.C.Wälidi, G.S.Ğöbäydullin, G.G.İbrahímov, N.N.Firsov, V.A.Boğorodískiy, V.F.Smolin, G.M.Räxim, G.Ş.Şäräf, G.Ä.Niğmäti, G.X.Alparov, M.G.Xudyaqov, N.F.Qälinin, N.İ.Worob'yov h.b. qatnaşa. Böyek Watan suğışı yıllarında SSSR FA ğilmi oyışmalarınıñ ber öleşe Qazanğa evakuasílana (k. SSSR Fännär akademísı), republík başqalasına 1884 fänni xezmätkär, ş.i. SSSR FAneñ 93 xaqíqí häm möxbir äğzası küçep kilä, alar arasında İ.P.Bardin, S.İ.Wawílov, B.D.Greqov, N.D.Zelinskiy, A.F.İoffe, P.L.Qäpitsa, M.V.Keldış, V.A.Qötelniqov, G.M.Krjijanovskiy, A.N.Krılov, L.V.Landaw, S.S.Namyotkin, A.N.Nesmeyänov, S.P.Obnorskiy, L.A.Orbeli, A.E.Poray-Qöşis, N.N.Semyonov, S.L.Sobolev, E.V.Tarle, A.E.Fersman, Yä.İ.Frenkel, E.A.Çudaqov, O.Yu.Şmidt bula. Kürenekle ğälimnär b-n bergä eşläw cirle fänni qadrlarnıñ icadi üsüenä, fundamentäl fännär ölkäsendä tikşerenülär alıp baruda aktíflaşıp kitüenä yärdäm itä. Qazanda yaña tör qorallar eşlänä. V.P.Gluşqo, S.P.Qorolyov, V.M.Petlyäqov, A.N.Tupolev h.b. yaña tip xärbi samolyotlar, reaqtiv dwiğätellär, İ.V.Qurçatov, A.P.Aleksandrov h.b. atom-töş qoralı buldıru ölkäsendä eş alıp baralar. 1945 yılda SSSR FAneñ Qazan filialı oyıştırıla (k. RFAneñ Qazan ğilmi üzäge). Ul biş fänni-tikşerenü in-tın - Biologí, Geologí, Fizík-texník, Ximí, Tel, ädäbiät häm tarix in-tların häm su xucalığı problemnarı, energetík, fänni-texnik propağanda büleklären üz eçenä ala (k. Qazan biologí institutı, Qazan fizík-texník institutı, Orğänik häm fizik ximí institutı, Ruda bulmağan faydalı qazılmalar geologísı üzäk institutı, Tel, ädäbiät häm tarix institutı). 1950-70 yıllarda başqalada häm republíknıñ bütän şähärlärendä küp kenä tarmaqlardağı zur fänni-tikşerenü in-tları: Qazan avíasí texnologísı häm citeşterüne oyıştıru institutı, Üzäktän quğıç häm rotorlı qompressorlar institutı, "GİPO", Tatarstan neft maşínaları tözü institutı, Waquum maşínaları tözü institutı, Maxsus tör qawçuqlar institutı açıla, alar fundamentäl fännärne üsterügä, ş.u. sänäğät häm awıl xucalığı ölkäsendä kütärelgän problemnarnı xäl itügä ähämiätle öleş kertälär. Küp kenä yaña zur fänni mäktäplär barlıqqa kilä (k. Xäräkät totrıqlılığı teorísı Qazan fänni mäktäbe, Qaytma qırí mäsälälärneñ Qazan fänni mäktäbe, Qazan radíospektrosqöpiä fänni mäktäbe, Qazan gidroaeromexaník fänni mäktäbe, Cirastı gidromexanígınıñ Qazan fänni mäktäbe). Tatarstan ğälimnäre ayıruça aktual fänni häm xalıq xucalığı öçen ähämiätle mäsälälärne xäl itügä şaqtí zur öleş kertä. Alar tarafınnan fizíknı, texníknı, yuğarı molequlyar quşılmalar ximísın, neft ximísın, tabiği quşılmalarnı, Tatarstan häm Urta İdel buyınıñ cir astın, tufraq belemen, üsemleklär fiziologísın, zoologí, medisín, Tatar tele häm ädäbiätı belemnären, TR taríxın h.b. öyränü ölkäsendä küpqırlı eş alıp barıla. Fänni qazanışları b-n kiñ tanılğan ğälimnär: ximí ölkäsendä - A.E. häm B.A.Arbuzovlar, G.X.Kamay, P.A.Kirpiçniqov, A.İ.Qonowalov, A.N.Pudovík; fizík-matematík fännärendä - S.A.Ältşuler, A.D.Dubyağo, B.M.Qozırev, B.L.Laptev, V.V.Morozov, X.M.Möştäri, A.P.Norden, M.T.Nujin, A.Z.Petrov, H.S.Salíxov, G.G.Tumaşev; biologída - A.M.Alekseyev, N.İ.Liwanov, A.V.Kibyäqov, V.A.Popov, İ.A.Tarçevskiy; geologída - İ.G.Yosıpov, L.M.Miropolskiy, R.X.Möslimev, E.İ.Tixwinsqaya, V.P.Tronov; medisínda - S.M.Alekseyev, V.G.Gruzdev, İ.V.Domraçyov, D.M.Zöbäyerev, M.K.Mixaylov, Yu.A.Ratner, L.M.Raxlin, M.Z.Siğäl, Ä.G.Tereğulov, M.X.Fäyzullin, L.İ.Şulutqo; awıl xucalığı häm veterinarída - K.G.Bol', B.İ.Ğörizontov, X.G.Ğízzätullin, V.P.Mosolov, G.Z.Rawilev, A.P.Studensov, M.P.Tuşnov, İ.V.Ütäy, N.C.Xacípov, R.R.Xösäyenev, A.G.Cihanşin; humanitar fännär ölkäsendä - Yä.G.Abdullin, A.G.Äxmädullin, E.P.Busığín, M.İ.Ğabdraxmanov, M.X.Ğaynullin, F.G.Ğälimullin, T.N.Ğäliullin, F.Ä.Ğäniev, M.G.Ğosmanov, X.G.Ğosmanov, İ.P.Yırmolayıv, M.Z.Zäkiev, Ä.G.Kärimullin, A.L.Litwin, M.İ.Mäxmütev, X.Y.Miñneğulov, Ş.F.Möxämmädyarov, G.V.Möxämmätcanowa, Ä.G.Möxämmädiev, M.K.Möxärrämev, R.İ.Näfíqov, İ.Z.Nurullin, G.F.Sattarov, F.S.Safíullina, İ.R.Tahírov, D.G.Tumaşewa, R.G.Fäxretdinev, V.X.Xaqov, A.X.Xalíqov, G.M.Xalit, R.S.Xäkimev, M.X.Xäsänev, N.Ş.Xisamov, N.G.Yüziev, X.X.Yärmi. E.K.Zawoyskiy tarafınnan elektron paramağnit rezonansı küreneşen açu dönyaküläm ähämiätkä iä qazanış sanala. 1992 yılda republíktağı yuğarı uqu yortları, akademík häm tarmaq fännäre cirlegendä Tatarstan Republígı Fännär akademísı oyıştırıla. Anıñ 7 bülegendä tarix, filologí, fälsäfä, säyäsät beleme, psixologí, pedagogík, sänğät, xoquq beleme, biologí, medisín, matematík, mexaník häm maşínalar tözeleşe, fizík, energetík, Cir turındağı fännär, ximí häm ximí texnologíları h.b. buyınça äydäp baruçı belgeçlär tuplana. TR FAneñ Könyaq-Könçığış regionäl fänni üzäge (1998, Bögelmä ş.) häm Ulyänov regionäl bülege (1999) tözelä. 2002 yılda TRda 972 fän doktorı häm 5400 fän qandidatı, Räsäy FAneñ 4 xaqíqí häm 6 möxbir äğzası, TR FAneñ 34 xaqíqí häm 65 möxbir, 10 şäräfle äğzası eşli. Republík ğälimnäre TRnıñ däwlät iqtisadi häm ictimağí alğarış programın, anıñ töp qanunnarın, äylänä-tirä moxitne saqlaw, cir astı, neft häm ğaz, mäğärif, fän häm fänni eşçänlek xaqındağı zaqonnarnı eşläwdä aktíf qatnaşa. Tatarstan ğälimnäre dönya fäne b-n intensiv bağlanış urnaştıra, 1990 yıllar däwamında Europa, Aziä häm Amerík illäreneñ akademíları häm fänni üzäkläre b-n 20 dän artıq kileşü tözelä. N.İ.Lobaçevskiy isemendäge xalıqara büläk, E.K.Zawoyskiy isemendäge xalıqara büläk, Xalıqara Arbuzov büläge, ş.u. TR FAneñ kürenekle ğälimnär Ş.Märcani, G.X.Kamay, X.M.Möştäri, V.A.Engelğärdt, Ä.G.Tereğulov, K.G.Bol', V.P.Mosolov isemendäge büläklär buldırıla.
Tatarstan matbuğatı.
Qazanda Urıs telendä näşer itelgän berençe waqıtlı basma - "Qazanskie izwestiä" g-tası (1811), soñraq "Qazanskiy westnik" aylıq jurnalı basıla başlí (1821). Berençe ğilmi basma - "Uçyoníı zapiski Qazansqoğo universiteta" (1834). 1838 dän "Qazanskie ğubernskie wedomosti" isemle räsmi gazet çığa. 1900 yılda Qazanda Urıs telendä çıqqan 21 waqıtlı basma terkälgän. Tatar telendä gazet häm jurnal çığaru eşe patşa xökümäte tarafınnan ozaq yıllar buyına totqarlanıp kilä, bu yünäleştäge omtılışlar (K.Nasírí, G.İlyäsi, Ş.Äxmärev, Z.Rämiev h.b.nıñ üteneçläre) här oçraqta kire qağıla. Tatarça berençe köndälek matbuğat barlıqqa kilgänçe (1905), Tatar xalqınıñ zíalı qatlawı ğäräp illärendä, Törkiädä, Qawqazda çıqqan waqıtlı matbuğatnı ("Şärqı Urıs", "Xäyät") aldırğan, İ.Ğaspralınıñ Baqçasarayda 1883 yıldan birle çıqqan "Tärceman" g-tasın häm Urıs matbuğatın uqığan. Tatar telendä berençe gazet "Nur" isä 1905 yılnıñ 2 sentäberennän Peterburgta näşer itelä başlí. Annan "Qazan möxbire", "Fiker" (Urälsk), "Yoldız" (Qazan), "Ölfät" (S.-Peterburg), "Waqıt" (Orenburg), "Borhane täräkqí" h.b. gazet häm jurnallar ber-ber artlı mäydanğa kilä. Qazanda 1900 yıldan 1917 yılnıñ febrälenä qädär Urıs telendä törle yıllarda 36 gazet häm jurnal, Tatar telendä 23 gazet häm jurnal basılğan. Qazannan tış, Ästerxan, Mäskäw, Minzälä, Orenburg, S.-Peterburg, Samara, Saratov, Sember, Taşkent, Troisk, Ufa h.b. şähärlärdä Tatar telendä küp kenä waqıtlı matbuğat basmaları näşer itelgän. TASSR tözelgännän soñ matbuğatnıñ yaña strukturı formalaşa: 1920 yıllar axırında küptirajlı gazetlar, 1930 yıllarda şähär, rayon-şähär, rayon gazetları barlıqqa kilä. 1980 yıllar axırı - 1990 yıllar başında ictimağí-säyäsi tormışnı üzgärtep-qoru barışında TR matbuğatı, bigräk tä milli matbuğat san häm sífat yağınnan üseş ala. 2001 yılnıñ başında republíkta 381 waqıtlı basma çığa, ş.i.: 288 gazet häm 75 jurnal, yılğa ber çığa torğan 2 jurnal, 4 älmanax, 6 beleşmälek, 5 byülleten, 1 katalog; ş.i. Tatar telendä 42 gazet häm 7 jurnal, Urıs telendä 158 gazet häm 41 jurnal terkälä. Ber ük waqıtta Tatar häm Urıs tellärendä 76 gazet, 18 jurnal çığa. Çuaş häm udmurtlar tuplanıp yäşägän urınnarda şul xalıqlar telendä gazetlar çığıp kilä. Gazet häm jurnallarnıñ 27% - däwlät orğannarı, qalğannarı - AClär, keçe pr-tielär, ğilmi uçrejdenielär, uqu yortları, ayırım şäxeslär, ictimağí oyışmalar häm xäräkätlär qatnaşında basıla. TRda "Watanım Tatarstan", "Republík Tatarstan", "Tatarstan yäşläre", "Molodyoj' Tatarstana", "Sabantuy", "Suwar". "Tatarskie kraya" - "Tatar ile" h.b. republík gazetları, "Qazan utları", "Tatarstan", "Miras", "Nawçní Tatarstan", "Ğasırlar awazı-Exo weqov", "Mäğärif", "İdel", "Söyembikä", "Qäzän", "Çayan" jurnalları näşer itelä. 1918 yılnıñ 20 martında Qazan qabul itü radíostansísın eşlätügä kereşkännän soñ Tatarstanda radíotapşırular taríxı başlanıp kitä. 1918-19 yıllarda Täteş, Spas, Bögelmä, Minzälä, Çistay şähärlärendä radío qabul itü stansíları safqa kertelä. 1919 yılda Radíotelegraf oyışmalarınıñ Qazan bazası buldırıla. 1921 yılnıñ mayında Qazanda Räsäydä berençe tawışköçäytkeç quyıla. Tatarstanda Tatar häm Urıs tellärendä berençe radío tapşıruları 1927 yılnıñ 7 nöyäberennän, çuaş telendä 1933 yıldan alıp barıla. 1997 yılnıñ augustınnan Mäskäw, S.-Peterburg, Ural, Seber häm Yıraq Könçığış yünäleşlärendä 20, 31 häm 49 m radíodulqınnarda tapşırular başlap cibärelä. Tatarstanda telewidenie tapşıruları 1959 yılda başlana. Republíkta telewidenie tapşıruların "Tatarstan" Däwlät telerädiotapşırular kompanísı alıp bara. 2002 yılda Qazanda häm TRnıñ başqa şähärlärendä 60 kompaní eşli (şunıñ 21 - telewidenie, 29 - radío häm 10 - telerädio kompaníları). 20 kompaní TRnıñ Telerädiotapşıruçılar assosíasísına berläşkän. Qazanda teleüzäk bar, töp cirle teleqänällar: "Efir", "Varíant", "STS-Qäzän". TR terr-yäsendä ğomumräsäy qanallarınnan ORT, "Räsäy", NTV häm "Kultur" qanalları qabul itelä. 2001 yıldan "TNV" republík kompanísı tapşırular alıp bara.
Tatarstan taríxı.
Keşeneñ xäzerge Tatarstan terr-yäse cirlärenä kilep urnaşuı borınğı paleolit däwerenä turı kilä. Taş häm bronza däwerläreneñ törle arxeologík kulturlarına nisbätle bik küp istäleklär saqlanğan.
AM 8.-MA 3. yözlärdä (timer däwere) Anänino kulturı barlıqqa kilgän, aña kergän qäbilälär böten İdel-Çulman töbägen bilägän.
B.e.k. 1. meñyıllıqnıñ urtalarında bu töbäkneñ könbatış öleşenä Ğorodes kulturı qäbiläläre kilep töplängän. Çulmannıñ tübän ağımında tabılğan Pánobor kulturı istälekläre yaña era başına turı kilä. Xalıqlarnıñ oluğ küçeneşe däwerendä Urta İdelneñ könçığış töbägenä Seber yağınnan Törki-Uğır qäbiläläre ütep kerä häm alar Çulman buylarınnan Pyänobor kulturı qäbilälären qısrıqlap çığara.
4. yözdän başlap İdel-Çulman buylarınıñ küp öleşen utraq tormışlı İmänkiskä kulturı qäbiläläre bili, Pyänobor kulturı qäbiläläre töbäkneñ tönyaq häm tönyaq-könbatış öleşendä genä qala.
Bu töbäktä 6-8. yözlärdä Törki qağanlıq, Xäzär Qağanlığı häm Böyek Bolğar däwläte mädäniätenä yaqın Törki telle xalıqlar sanınıñ artuı küzätelä.
9-10. yözlärdä İdelneñ urta öleşendä bolğarlar berençe feodal mämläkät - İdel buyı Bolğar däwläten tözilär. Anda igençelek, hönärçelek (ş.i. metall eretü, qoyu), säwdä itü, şähärlär tözü nıq üseş ala. Xucalıqta igençelek häm terlekçelek töp urınnı alıp tora. Töbäk krästiännäre üz cir-milekläreneñ irekle xucaları bula.
922. yılda Bolğar däwlätendä räsmi räweştä íslam dine qabul itelgäç, xalıqnıñ ruxi tormışı Şäreq mädäniäte yoğıntısında üsä. İdel buyı Bolğar däwläteneñ yuğarı citeşterüçän matdi häm ruxi üseşe İdel b-n Ural töbäkläre xalıqlarınıñ könküreşenä häm tormışına yoğıntı yasí.
1236-1937. yıllarda İdel buyı Bolğar däwläten Batí xan ğaskärläre yawlap alğannan soñ bu cirlär Altın Urda qaramağına kerä. Altın Urda xäkimiäte däwerendä Törki telle xalıqlarnıñ milli-mädäni berläşüe - Tatar xalqınıñ formalaşuına kiterä.
15. yözneñ 1. yartısında bu töbäktä Qazan xanlığı oyışa, xalqı İdel buyı Bolğar häm Altın Urda däwlätläreneñ milli-mädäni häm íctímağí-íqtísadí ğädätlären däwam itterä. Qazan xanlığı däwerendä İdel-Ural buyı Tatarlarınıñ millät bulıp formalaşuı tögällänä. Urıs däwläte belänn Qazan xanlığı arasında İdel-Ural töbägendä häm säwdä yullarında xäkimlek itü öçen tuqtawsız köräş bara häm ul Qazan xanlığınıñ yawlap alınuı, cirläreneñ Urıs däwlätenä buysındırıluı belän tämamlana.
Töbäk b-n idarä itü eşe Mäskäwdä oyışqan Qazan saray idaräxänäsenä tapşırıla. 1555. yılda Qazan yeparxise oyıştırıla, anıñ töp maqsatı - İdel-Ural buyı xalıqların çuqındıru. Çirkäw, monastırlar tözü başlana. Mondağı cirlärgä küpläp Urıslar küçerelä, bu isä cirle xalıqnıñ milli tözeleşe üzgärüenä citdi yoğıntı yasí (k. Kolonílaştıru).
Tatar xalqı Qazannan, zur yılğa häm olı yul buylarına urnaşqan awıllardan quıla. 16-17 yözlärdä Tatar xalqınıñ baytaq öleşe yaña cirlärgä - Çulman häm Ural buyı töbäklärenä küçenep utıra. Bu isä igençelek, terlekçelek, hönärçelek, säwdä itü kebek xucalıq alıp baru tradísílarında özekleklär tudıra. Qazan xanlığındağı tarxanlıq häm söyurğallıq urınına däwlät, çirkäw-monastır', patşa sarayı idaräsendäge ere cir biläwçelek formaları barlıqqa kilä. Töbäkneñ töp xalqı yasaqlılarğa äwerelä. Tatar aqsöyäkläre yomışlılar (k. Yomışlı Tatarlar) qatlawına kertelä, ber öleşe üzläreneñ elekkege östenleklären saqlap qalu öçen prawoslawiene qabul itä. Cirlärneñ tartıp alınuı, mäcbüri xezmätneñ, dini izüneñ köçäyä baruı Tatar xalqınıñ ictimağí-iqtisadi häm mädäni üseşendä qarşılıqlar tudıra, bu isä fetnälär kiterep çığara (k. Canğäli xäräkäte, Krästiännär quzğalışı (1670-1671), Batırşa xäräkäte (1755-1756), Krästiännär quzğalışı (1773-1775)). Näticädä patşa xakímítı säyäsi taşlamalar yasarğa mäcbür bula.
1773 yılda "İzge Sínod" barlıq dinnärneñ dä tigez xoquqlı buluın raslağan färmanın iğlan itä, 1784 yılda Tatar morzalarına da Urıs dworyannarı xoquqı birelä.
1708. yılda Qazan gubernası tözelä. Aña Urta İdel buyı häm Könbatış Ural cirläre kerä. 20 meñ çaması keşe yäşägän Qazan Räsäydä ere hönärçelek häm säwdä üzäkläreneñ berse bula. Ğubernada manufaktur, waq hönärçelek nıq üseş ala, şular cirlegendä 19. yözneñ 1. yartısında kün eşkärtü, sabın qaynatu, şäm qoyu h.b. ere sänäğät pr-tieläre oyışa. Şäreq illäre b-n säwdä itüne üz qullarına alğan Tatar säwdägärläre qatlawı, Tatar eşquarları sínıfı ternäklänep kitä.
1860. yıllarda Räsäydäge burjuaz reformalar qäpitalistik mönäsäbätlärneñ üsep kitüe öçen uñay şartlar tudıra. Ä inde Stolıpín ağrar reforması a.x. tarmağında da kapítalízm üseşen tizlätä.
19. yöz axırlarına Tatar xalqınıñ millät bularaq formalaşuı tämamlana, milli burjuaziä sínıfı nığıp citä.
1905-1907 yıllar rev-síse Tatar xalqınıñ milli mädäniäten häm üzañın üsterügä, milli xoquqí tigezlek, demokratik irek xäräkätenä köçle etärgeç birä. Älege taläplär berençe ğömümmöselman säyäsi firkäse - "Íttífaq äl-möslimin" programına nigez itep alına. Milli waqıtlı matbuğat basmaları ("Yoldız", "Waqıt", "Azat", "Azat xalıq", "İrek", "Tañ yoldızı", "Nur", "Fiker", "Ural", "Qazan möxbire", "Älğäsrelcädid", "Şura", "Añ", "Mäktäp" h.b. gazet-jurnallar), Tatar professionäl teaterı (k. "Säyyär") barlıqqa kilä. 1917 yılğı Febräl häm Okt. rev-síläre waqıtında Tatar xalqınıñ milli azatlıq xäräkäte ayıruça nıq canlana: milli parlament - Millät Mäclese cíıla. Milli İdarä, Milli Şura, Xärbi Şura h.b. üzidärä organnarı barlıqqa kilä. İdel-Ural Ştatın tözügä omtılış yasala. Üzäk xakímítnıñ qarşılıq kürsätüe näticäsendä ul niät ğämälgä aşmí qala (k. "Bolaq artı republígı").
Tatar-Başqort Sowet Sosíalistik Republígın tözü proektı iğlan itelä, ämma ul proekt ğämälgä aşmí. Şulay bulsa da Tatar xalqınıñ üz däwlätçelegen torğızuğa berençe adım yasala: 1920. yılnıñ 27. Mayında RSFSR sostawında Tatarstan ASSRnı oyıştıru turındağı dekretqa qul quyıla.
Ämma 1920. yıllarnıñ 2. yartısınnan Sowet xökümäteneñ Urıs bulmağan millätlärgä qaraşı citdi üzgärä: millätlärneñ milli-mädäni üzençälegen çikläw säyäsäte östenlek ala, bu isä alarnıñ tellären häm milli mädäniätlären üsterügä zur zían kiterä. Älifbanıñ ike märtäbä alıştırıluı, 1930-1950. yıllarda Tatarstannıñ üzendä häm republíktan tış töbäklärdä Tatar waqıtlı matbuğatınıñ, milli mädäniät uçaqları, teaterlar, uqu yortlarınıñ ber-ber artlı yabıluı, mäktäplärneñ Urıs telendä genä uqıtuğa küçerelüe milli mädäniätneñ üseşen nıq totqarlí.
TASSR Yuğarı Sovetı 1990 yılnıñ 30. Augustında Tatarstannıñ säyäsi statusın üzgärtä häm "Tatarstan SSRnıñ däwlät möstäqillege turında Deklarasí" qabul itä.
1991. yılnıñ 12. Yünendä Tatarstan präzidenten saylawlar uzdırıla.
1992. yılnıñ 21. Martında Tatarstan külämendä uzdırılğan Referendumda Tatarstannıñ yaña däwlät täläre bilgelänä.
1992. yılnıñ Nöyäberendä Tatarstan Qanunnaması qabul itelä.
1994. yılda “Räsäy Föderäsise däwlät xäkimiäte organnarı belän Tatarstan Republígı däwlät xäkimiäte organnarı arasında eşlär büleşü häm üzara wäqälätlär almaşu turında” şartnamägä qul quyıla.
1995. häm 1999. yıllarda TR Däwlät Şurasına deputatlar saylana.
2002. yılnıñ martında TR Konstítusísına üzgäreşlär häm östämälär kertü turında TR zaqonı nigezendä TR Konstítusísınıñ RF Konstítusísına täñgälläşterelgän yaña redaksísı raslana.
Tatarstan tabiğäte.
Respublika florasında 109 semyälıqqa qarağan 1330 üsemlek töre isäplänä häm urman, bolın, dala, saz, basu çüp ülännäre berlegen täşkil itä. İxtiofawnada balıqnıñ 52 töre: qorban balığı, sudaq, çurtan, cäyen, sazan, çabaq, ğustera, kälçäk, kük çabaq (sines), berş h.b. mäğlüm, şulardan iñ zatlısı - çögä balığı. Cir-su xaywannarınıñ 11 töre (ğädi häm sırlaç tritonnar, sorı göberle baqa, sası baqa, qızıl qorsaqlı "su ügeze", baqalar h.b.); söyrälüçelärneñ 8 töre (baqır kältä, tereläy tudıruçı kältä, citez kältä, ğädi tuzbaş, sorı tuzbaş, ğädi qara yılan, dala qara yılanı, saz taşbaqası) yäşi. Ornitofawna 295 tör qoştan ğıybarät; şularnıñ 38% çıpçıqsımannar, 19% şöldisımannar otryadına qarıy. Respublika territoriäsennän 13 tör (sarı başlı kärlä turğay, bürekle pesnäk, qara pesnäk, qıçıtqan çıpçığı, qarçığasıman yabalaq, çırşı çuqırı, qorıxtan, swiäz-ürdäk, ğarşnep-çullıq, sañğıraw küke, yöntäs ayaqlı yabalaq, qara tuqran, öç barmaqlı tuqran) arealınıñ könyaq çige, 5 tör (baloban, dala torımtayı, saz kötüçese, keçkenä çomğa, yort yabalağı) arealınıñ tönyaq çige, 2 tör (urman turğayı, yäşel küke) arealınıñ könçığış çige uza. İmezüçelär törkemeneñ 6 otryadına (böcäk aşawçılar, qulqanatlılar, yırtqıçlar, quştoyaqlılar, kimerüçelär, quyansımannar) qarağan 75 töre kerä. Şulardan 12 tör (Natterer tön yarqanatı, zur kiçke yarqanat, kärlä yarqanat, qarsaq, dala közäne, cirän yomran, dala tıçqanı, zur quşayaq, sorı ärlän, Ewersman ärläne, dala çuarı, suqır ärlän) arealınıñ tönyaq çige, 9 tör (körän ayu, seläwsen, qomağay, tönyaq künqanatı, oçqalaq tien, borındıq, baqça yoqlaçı, qızğılt qır tıçqanı, urman tıçqanı) arealınıñ könyaq çige, 7 tör (cofar, keçe köränteş, timgelle yomran, zur yoqlaç, urman yoqlaçı häm çikläwek yoqlaçı, qara küse) arealınıñ könçığış çige uza. Keşeneñ xucalıq häm bütän törle eşçänlege flora häm fawnağa eş qına zıyan kiterä, mondıy xäldän qotılu öçen maxsus çaralar kürelä. Şul maqsatnı küzdä totıp, ayırım territoriälärdä häm sulıqlarda saqlana torğan mäydannar: 20 saqlawlıq, 127 tabiğät istälege (ş.i. 63 sulıq istälege), İdel-Kama saqlawlığı, Tübän Kama milli parkı, İske Qazan tarix-mädäniät häm tabiğät muzey-saqlawlığı, Bilär tarix, arxeologiä häm tabiğät muzey-saqlawlığı, Bolğar tarix-arxitektura saqlawlığı, "Ozın Alan" tarix-mädäniät häm tabiğät parkı (2002) h.b. buldırıla. Saqlawlıqlarnıñ ğomumi mäydanı - 88,3 meñ ğa (TR territoriäseneñ 1,3%).
Tatarstan sänäğäte.
Tatarstan - iqtisadi häm fänni-texnik potensialı zur bulğan industrial-agrar resp-qa: neft, ximí, neft ximísı, elektr energetígı, maşínalar tözü, ciñel häm azıq-tölek sänäğäte, zamança a.x. alğa kitkän. TR 6 iqtisadi rayonğa bülenä: İdel aldı, Qazan, Kama aldı, Tönyaq-könçığış Kama buyı, Könbatış Kama aryağı, Könyaq-könçığış Kama aryağı (k. İqtisadi rayon). TR iqtisadında - 1698,4 meñ, ş.i. sänäğättä - 435,9 meñ, awıl xucalığında - 242,1 meñ, tözeleştä - 139,1 meñ, transport häm elemtä tarmaqlarında 109,2 meñ keşe eşli (2001). Tatarstan terr-yäsendä berençe sänäğät eşxanäläre - kün eşkärtü, baqır eretü manufakturları 17 yözdä barlıqqa kilä. 18-19 yözlärdä Qazan admiralteystwosına, Qazanda postaw, tuqıma citeşterü, sabın qaynatu, şäm qoyu pr-tielärenä, Bondyug awılında ximí z-dına nigez salına (k. Ximí sänäğäte) h.b. 19 yözneñ 2 nçe yartısındağı iñ ere pr-tielär: Şäm-stearin, sabın qaynatu, gölsirin citeşterü häm ximí zawodı, Alafuzovlarnıñ zawod-fabríklar häm säwdä-sänäğät şirkäte, Qazan darı zawodı. 19 yöz axırında Qazan ğubernasında 176 sänäğät pr-tiese bulıp, alarda 10,5 meñ keşe eşlägän. Sänäğät tarmağında citeşterelgän produksínıñ küp öleşe ciñel häm azıq-tölek sänäğätenä turı kilä (k. Ciñel sänäğät). Bank häm kredit uçrejdenieläre oyıştırıla, Räsäy banklarınıñ bülekläre açıla: Däwlät banqı, Dworyannar cir banqı, Krästiännär cir banqı, Räsäy-Aziä banqı, Azov-Don banqı, Petroğrad xalıqara kommersí banqı, İdel-Kama banqı h.b. İdel b-n Kamada paroxodlarnıñ daimi räweştä yöri başlawı säwdä itüne canlandırıp cibärä (k. Qawqaz wä "Merquriy", "Samolyot"). Qazan ğubernasınnan aşlıq, ağaç, ximí tarmağında citeşterelgän äyberlär, tuqıma häm kün eşlänmälär küpläp çitkä ozatıla. Oqt. rev-sísennän soñ xosusí pr-tielär däwlät milkenä äwerelä, trestlarğa berläşterelä ("Metallotrest", "Tekstiltrest", "Pişçetrest", "Silikattrest", "Elektrotrest", "Kojtrest" h.b.). Sänäğät b-n citäkçelek itü eşe TASSR Xalıq Xucalığı Sowetına tapşırıla. Xalıq xucalığın industrílaştıru yıllarında elekkege pr-tielär üzgärtep qorıla; 400 dän artığraq yaña maşína häm priborlar tözü, ximí häm ciñel sänäğät, ağaç eşkärtü pr-tieläre h.b. tarmaqlar, tözeleşneñ industriäl bazası buldırıla. Resp-qa maşínalar häm ximí äyberläre citeşterüneñ ere üzägenä äwerelä. Böyek Watan suğışı yıllarında SSSRnıñ könbatış ölkälärennän resp-qağa 70 tän artığraq sänäğät pr-tiese (Mäskäwdän S.P.Ğorbunov isem. avíasí z-dı, 230 nçı z-d, 2 nçe säğät z-dı, Woronejdan 16 nçı avíasí motorları tözü z-dı, Leningradtan Qälinin isem. maşínalar tözü z-dı, Kievtän teş däwalaw priborları f-qası h.b.) evakuasílana, şular cirlegendä küp kenä ere yaña pr-tielär oyıştırıla: Qazan tögäl maşínalar tözü zawodı, Qazan medisín instrumentları zawodı, "Elektropribor" zawodı, Çistay "Wostoq" säğät zawodı. Suğıştan soñğı yıllarda neft çığaru bik tiz üsep kitä, 1970 yılda anıñ yıllıq çığaru küläme 100 mln. t dan arta. 1943-2000 yıllarda resp-qada barlığı 2,9 mlrd. t çaması neft alına. 1990 yıl urtalarınnan yılğa urtaça 26 mln. t neft çığarıla. 1950 yıllardan sänäğätneñ tarmaq häm terr-yä strukturında citdi üzgäreşlär küzätelä: maşínalar tözü häm metall eşkärtü, priborlar tözü, elektr energetígı, neft ximísı äydäp baruçı tarmaqlarğa äwerelä. Maşína tözü qomplekslarınnan iñ ereläre: Kama automobil zawodı, Qazan avíasí citeşterü berläşmäse, Qazan motorlar tözü berläşmäse, Qazan wertolyot zawodı, Qazan qompressor maşínaları tözü zawodı, Yäşel Üzän sudnolar tözü zawodı. Elektr energetígınıñ nigezen Zäy GRESı (2400 MVt), Tübän Kama GESı (1205 MWt), Qazan, Çallı, Tübän Kama cılılıq el. stansíları (TESlar) täşkil itä. TR el. stansílarınıñ ğomumí quäte 7082 MVt (2000). Ximí häm neft ximísı sänäğäte iqtisadnıñ yuğarı üseşkä ireşkän industriäl tarmağı, ul resp-qa sänäğäte citeştergän produksínıñ 22% çamasın birä (2000). Bu tarmaq citeştergän produksínıñ töp öleşen yasalma qawçuq (39,6%), automobil şinnarı (30,1%), plastmassa b-n yasalma sumala (13%) täşkil itä. Ximí sänäğäteneñ iñ ere citeşterü qompleksları: "Orğänik sintez", "Tübänqamaneftexim", "Tübänqamaşín", S.M.Kirov isem. Yasalma qawçuq zawodı, L.Yä.Qarpov isem. Ximí zawodı, "Tasma" berläşmäse, Yaña Mendeleyev ximí zawodı ACläre. 1970-80 yıllarda citeşterüdä xärbi-sänäğät qompleksı pr-tieläre şaqtí zur urın alıp tora. Alar zamança cihazlar, yuğarı qualifikasílı injener-texnik qadrlar b-n täemin itelgän bula. 1960 yıllardan tözeleştä industriäl ısullar qullanuğa küçü näticäsendä sänäği tözeleş materialları citeşterü bik nıq tizlätelä. Jar Callyda KAMAZ juklikler ichletmesi oornachkan. TRnıñ barlıq ere şähärlärendä timer-beton bloqlar citeşterü z-dları tözelä, 1960-90 yıllarda kirpeç suğu - 1,8 tapqır, cíılma timer-beton konstruksílar häm detällär citeşterü 7 märtäbä diärlek arta. Ämma iqtisadi reforma yıllarında citeşterüneñ ğomumí küläme kisken kimi häm 1990 yılda ul 74% bulsa, 2000 yılda ni barı 18% täşkil itä. 1990 yıllardan başlap taqta-bUrıs materialları citeşterü - 4,5, eşkä yaraqlı ağaç citeşterü 3,4 tapqır kimi. 2000 yılda urman xucalığında ğına, 1998 yıl b-n çağıştırğanda, ayırım törlär buyınça citeşterü küläme 11% tan 35% qa arta. Urman, ağaç eşkärtü, sellyüloza-qäğäz sänäğätendä ağaçnı eşkärtü texnologísı qämilläşä bara; 2000 yılda TRda 118,3 meñ m3 taqta-bUrıs materialları, 73,7 meñ m3 fanera, 86,5 meñ t qarton citeşterelä, 416,5 meñ m3 eşkä yaraqlı ağaç äzerlänä. 1960-80 yıllarda resp-qa ixtíacların qänäğätländerä alırlıq azıq-tölek sänäğäteneñ industriäl bazası buldırıla (k. Şikär citeşterü sänäğäte, İt eşkärtü sänäğäte, Söt häm sır-may citeşterü sänäğäte, İkmäk peşerü häm maqaron sänäğäte). Azıq-tölek pr-tielärendä 2000 yılda 153,6 meñ t şikär qomı, 41,4 meñ t it, 158,8 meñ t söt äyberläre (ayırtılmağan söt isäbenä küçerep isäplägändä), 34 meñ t konditer äyberläre, 810,7 meñ t on häm 8734 meñ dal eçemlek-şärab citeşterelä. 1990 yıllardan sos. xucalıq itü sistemasında tarqalu häm bazar iqtisadına küçü protsessı başlana, bu isä citeşterüneñ kimüenä kiterä. Mondí xäl bigräk tä xärbi-sänäğät qompleksı pr-tielärenä qağıla. Alarda produksí citeşterü - 23% qa, ş.i. xärbi zaqazlar citeşterü 86% qa kimi. 1991-2000 yıllarda sänäğätneñ barlıq tarmaqlarında, 1990 yıl b-n çağıştırğanda, citeşterü küläme 21% qa kimi, ş.i. ul kimü yağulıq sänäğätendä - 20%, ciñel sänäğät tarmağında - 69%, urman, ağaç eşkärtü, sellyüloza-qäğäz sänäğäte tarmaqlarında 18% täşkil itä. Ximí, neft ximísı, yağulıq sänäğätendä, elektr energetígında artqa çigenü 1995 yılda tuqtatıla, produksí, ş.i. polietilen, yasalma qawçuq häm sumala, qompressor caylanmaları citeşterü häm neft çığaru arta. Resp-qadağı pr-tielär häm oyışmalar 100 dän artıq çit il b-n tışqı iqtisadi bağlanış urnaştıra. Soñğı yıllarda TR çit illärgä towar çığarğanda nigezdä yıraq çit illärne küzdä totıp eş itä. Towar äyläneşeneñ ğomumí üseş küläme 1995 yıldağı 66,5% tan 2000 yılda 93,2% qa qädär artqan bulsa, şul çorda BDB illärenä çığarılğan towar küläme 33,1% tan 6,8% qa qädär kimi. 2000 yılda, 1992 yıl b-n çağıştırğanda, TRnıñ tışqı säwdä äyläneşe 1,6 märtäbä arta häm anıñ küläme 3165,6 mln. dollarğa citä, şunıñ 2858 mln. dolları BDBğa kermägän illärgä turı kilä. BDB illärenä towar çığaru 190,6 mln. dollar, çit illärgä çığarılğan töp produksílardan neft - 63,5%, yasalma qawçuq - 5,6%, törle cihaz, maşínalar, priborlar häm transport cihazları 9% täşkil itä. Çit illärdän resp-qağa 362,9 mln. dollarlıq towar qaytarıla. Şul towarlarnıñ töp öleşe yaña cihaz häm maşínalar, transport cihazları - 68,4%, qara metall häm torbalar - 0,7%, azıq-tölek towarları - 5,1%. Resp-qa satıp ala torğan towarlar başlıça Almanía, İtalia, Fransía, AQŞ, Törkiä, Brazil, Yaponía, Finlândiä, Qazaqstan, Ukraina, Üzbäkstannan qaytarıla.
Borınğı Tatar.
7-12. yözlərdə barlıqqa kilgən berniçə xalıq berəmlegeneŋ ataması. Berençe tapqır bu atama «Otuz Tatar / Toquz Tatar» rəweşendə Kültəgingə quyılğan həykəltaşta (8. yöz) terkələ; 9. yözneŋ 1. yartısına qarağan Qıtay çığanaqlarında Qıtaydan tönyaktaraq yəşəwçe qabilələrgə nisbətləp - «da-da» ("ta-ta") yazılışında birelgən; 11-12. yözlərdəge Törki, Farsı telle möselman yazma çığanaqlarında Könçığış Törkestan wə Moğolstan cirlərendə yəşəwçelər «Tatar» bularaq telgə alına. Məxmüd Qaşğari löğətlegendə şul uq töbək «Dəşte Tatar» (Tatar ile) dip atalğan. 12 yöz axırlarınnan Çıŋğız xan citəkçelegendə Monğol dəwləte nigezlənə, anı tözü protsessına Tatar qabilələre də cəlep itelə. Urta ğasırlar ğərəp-farsı yazma çığanaqlarında Altın Urda dəwləteneŋ töp xalqı Tatar dip atala. Könbatış Awrupı wə Urıs tarix fənendə də şul atama nığıp qalğan. Rəsəydə 20. yöz başına qədər İdel-Ural töbəgendə, Könyaq Seberdə, Tönyaq Qawqaz wə Qırım yarımutrawında yəşəgən möselman xalıqlarınıŋ küpçelegen Tatar dip atağannar.
Möhämmäd Ğayaz İsxaqıy.
Möhämmäd Ğayaz İsxaqî atlı ir-bala bu dönyağa 1878. yılnıñ 23. Febräl köne Ğiläcäddin atlı ber mulla ğäiläsendä kilä.
1938. yıldan alıp, 1954. yılğa çaqlı bulğan unaltı yıllıq çornı qaplağan waqıt eçendä Ğayaz İsxaqıynı tanıp, anı ruxıy häm ictimağıy yaqtan añlaw öçen citärlek zaman dip ışanam. Bu ışanıçqa tayanıp, şunı töğäyen räweştä äytep uzmaqçı bulam: Ğayaz İsxaqıy - här närsädän elek Tatar xalqınıñ böyek yazuçısı häm sälätle dramaturgı bula. Bu yuğarı ike sıyfatqa iä ber keşe / humanizm belän suğarılğan täqdirdä genä mäğnävi icat barlıqqa kiterä ala. Humanizm-tolerans belän häm kileşüçänlek belän cihazlanğan oçraqta ğına keşelek dönyasına şähäsärlär tudıra ala.
Ğayaz İsxaqıy säyäsät säxnäsenä çıqqannan soñ, anı "tar-şovinist millätçe" häm "çit millätkä doşman" dip atawçılar buldı. Bu isä çınbarlıqnı tupas räweştä bozu bulıp tora.
Törki tamırdan Tatarlar - ber meñ biş yöz yıldan birle; Slaván ıruğınnan Urıslar - ber meñ yöz yıldan birle ğömer sördelär. Kürengänçä, Tatarlar / Urıslardan dürt yöz yıl elegräk İdel-Ural buyların yawlap yäşäp kildelär.
Bu süzlärdän son töp temabızğa qaytıyq äle. Min monda tarix därese birergä telämim. Tik, Ğayaz İsxaqıynıñ tuğan yılı 1878gä, yöz dä yegerme biş yıl elekke çorğa qaytabız. Ul çorda, Urıs imperiäse çit illärne yawlap kiñäyep bara ide. Patşa Aleksander II. 1882. yılda azatlıq taläp itüçe terrorçılar tarafınnan üterelä. Anıñ urınına täxetkä utırğan Aleksander III, çın mäğnädä ike yözle säyäsät alıp bara. Tışqı dönyada Fransiä, Angliä häm Almaniä arasında köçlär tigezlegen urnaştıru yulı belän, tınıçlıq kiterüçe patşa isemen qazanu uñışına ireşä.
Şul uq tınıçlıq färeştäse Aleksandr III. il eçendä ğomum xalıqnıñ 35 protsentın täşkil itüçe möselmannar, katoliklar, protestantlar häm buddistlar barısı da bergäläp Ortodoks dinendä bulırğa, Urıs telendä genä söyläşergä tieşlär häm ber patşağa ğına qol bulırğa mäcbürlär digän Färman (ämer) çığara. Älbättä, bu qırğıy qanunğa qarşı baş kütärülär qabınıp kitä. Änä şul däwlät terrorı xökem sörgän möxittä Ğayaz ağa, mulla häm uqıtuçı atası Ğiläcetdinnän din däreslären ala başlıy. Tuğız yıl buyına şul cähännäm şartlarında balalıq çağın uzdırğan Ğayaz İsxaqıy, Qazanğa kilep, urıslaştıru maqsatı belän açılğan «uçitelskaya şkola» yäğni uqıtuçılar mäktäbenä kerä. Allaha şöker, 1894. yılda Aleksandr III. tege dönyağa küçep kitä häm Ortodox-Urıs bulmağan barça xalıq wäkilläre cähännämnän qotılıp qalalar.
Şuşındıy qırğıy qanunnar xökem sörgän ber möxittä Ğayaz ağanın humanist bulıp qaluında İslam dinenen yuğarı äxläqi qağidäläre belän/ yazuçılıq talantı, säläte möhim rol uynağan.
Ğayaz İsxaqıy 1896da uqıtuçılar mäktäben tämamlıy häm 1900. yılda berençe äsären yaza häm 1903tä säyäsätkä kerä. 1906-da Çistay törmäse belän tanışa. Barlıq bu tiskäre bäxetsezlek küreneşlärenä qaramastan Ğayaz İsxaqıy icadi eşlärennän häm jurnalistik belän törmä xäyätennän ayırılmıy. Anıñ äsärlärendä nadanlıqqa, yarlılıqqa, fanatizmğa, ikeyözlelekkä qarşı köräş ruxı anqıp tora. Nigezdä patşa çorında da, Sovet däwerendä dä Urıs däwlät xalıqları Urıslar belän berrättän awırlıqqa, qıyınlıqqa duçar bulğannar.
Ğayaz İsxaqıynıñ wafat buluına tizdän 50 yıl tula. Qollıqtağı ilenen azatlıqqa ireşüe barı tik 6 yıl ğına däwam itte. 1988 belän 1994. yıllar aralığındağı altın däwer / bik qısqa buldı.
1994 belän 2000. yıllar aralığındağı bäxetsez çor, 2001. yılda tağın da naçarlaştı. Monda "tarix qabatlanuın iskä alu" urınlı bulır. Putin 2002-dä xakimiätne üz qulına ala. 1882 belän 2002. yıl - oxşaşlı yıllar. 2002 häm 2014. yıllar belän 1882. häm 1894. Qalğan 12 yılğa sez üzegez bäyä biregez.
"Ğayaz İsxaqıynıñ qäbere." Edirnekapı ziratı. Yañartılmağan xäle.
"Ğayaz İsxaqıynıñ qäbere." Edirnekapı ziratı. Yañartılğan xäle.
Ğayaz İsxaqıy isä 1954. yılınıñ 22. Yüldä Ankara şähärendä wafat bula häm üz wasıyäte buyınça İstanbuldağı Edirnekapı ziratında Yosıf Aqçurağa yaqınraq cirdä kümelä.
Quadrat kilometer.
Quadrat kilometer (bilgese: km²) ul alan ülçämnäreneñ berse. Ul fänni ülçämnär arasına kerä.
hektar quadrat megameter
SIL International (elek "Summer Institute of Linguistics" kük bilgele) bügen tabış öçen tügel fänni oyışma. Ul Bibline tärcemäläw öçen yazulı tellärne öyränä wä uqıta. Anıñ tel öyränü eşläre Ethnologue.com säxifäsendä ireşüle.
"SIL International" 1934. yılda "Summer Institute of Linguistics" iseme belän Arkansas şähärendä möbäşşirlärne äzerläw öçen yasaldı, wä soñraq ul "Wycliffe Bible Translators" oyışmağa äwerelde.
SIL bügen UNESCO wä Millätlär Berläşmäse yanında kiñeşçe bulıp ta tora.
SIL qısqartmaları.
Bu tezmä eçtälegen bu säxifäsendä tabıp bula.
Räsmi tel.
Räsmi tel ul il, däwlät yä ki başqa cirlär qanunnamasında maxsus belderep quyılğan tel. (Qanunnamasız illärdä tel “räsmi” bulıp atalsa da ul räsmi tügel.)
Dönyada bulğan illärneñ yartısında räsmi telläre bar. Beräwlärdä ber genä räsmi tel bar, mäsälän Albanía, Fransía, Almanía wä Lituada. Başqalarda berniçä räsmi tel bula'la: Belarus, Belgiä, Kanada, Finlândiä, Äfğänstan, Paraguay, Bolivia, Hindstan, İswiçrä wä Könyaq Afrika.
Ğíraq, İtalia, Räsäy wä İspania kük qayber illärdä ber genä tel räsmi itep berketelgän, ämma alarnıñ ayırım öleşlärendä başqa östämä tellär dä räsmi bulıp yörilär. Quşma Ştatlar kebek berniçä illärdä räsmi tellär yuq, alarnıñ ayırım töbäklärendä bulsa da. Häm inde Australia, Äritrea, Lüksemburg, İswäc wä Tuvalu kük berniçä ildä räsmi tellär bötenläy yuq.
Kolonízasínı kürgän Fillipinnar belän Afrikanıñ berniçä ilendä räsmi wä uqıtu tele itep berketelgän tellär cirle dä tügel, kiñ qullanıla torğan da tügel. Qapma qarşı mísal itep İrlandianı kiterergä bula, monda İrland telendä bik äz keşe söyläşsä dä ul berençe räsmi tel bulıp atalğan, İngliz tele isä iñ kiñ qullanıla torğan bulsa da ul ikençe räsmi tel bulıp qına atalğan (İrlandia Qanunnaması, 8. mätdä).
Awazşäkel.
Xalıqara Yañğırış Älifbasınıñ Awazşäkel'"e belän süzlärneñ yañğırışın kürsätergä bula. Annan başqa süz yañğırışın ğadílaştırıp SAMPA ("Speech Assessment Methods Phonetic Alphabet") belän dä kürsätergä bula, ämma ul kübräk İngliz telendä söyläşüçeläre öçen yasalğan.
Bilgeläw.
Awazlarnı IPA-Awazşäkele belän HTML'da Unicode-bilgeläw arqılı codice_1 sıman kürsätergä bula (codice_2 sanı ul IPA buyınça awaznıñ Unicode bilgeseneñ unaltışarlı sanı). Mäsälän bu "&#x0153" bilgese (Unicode "U+0153") codice_3 itep kertergä bula.
Browsernı köyläw.
Bu ike Unicode-şäkel bötenläy tulı: wä.
15. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Sentäber - 14. Öktäber - – 16. Öktäber - 15. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
Orxon əlifbası.
Borınğı Törki älifba ("Küktörk (Göktürk)" yä "Orxon yazu") Törki teldä yazu öçen qullanıldı.
Törki älifba Törki awazlarnı bik tögäl bilgeläde, yazu yañğırışqa buysınğan buldı. Älifba 38 xäreftän tora, süz arada «:» bilgese qaldırıldı. Xäreflärneñ dürtese Törki suzıqlarnı bilgelädelär: [ı/i], [a/ä], [o/u], [ö/ü]. Ber xäref belän ike tartıq töre bilgelängäç, xäzerge Törki söylämnärendä dä alar almaşınıp yörilä: "öçön/üçün, ikï/iki/ïki"… Tartıqlarnıñ kübeseneñ ike xäref buldı, ber xäref tartıq awaznıñ qalın tören bilgeläw öçen, ikençese yomşağın (uñ yaqtağı räsemdä yomşaqlar hämzä belän bilgelände). Qızıq, elek tartıqlar suzıqnıñ qalın/neçkälegen bilgelädelär, xäzer isä kiresençä, tartıqnıñ qalın/neçkälegen suzıqlar bilgelilär, yäğni suzıqlarnıñ möximlege kütärelde. Xäzerge Tatarçada ı/i xärefe ikelände: ı/e wä í/i.
Xäreflär ağaç/taş östendä suğıp qaldıru öçen uñaylı. Yazu yünäleşe uñdan-sulğa taba. Bastırıp quyılğan taşta bulsa, yazu astan-öskä wä uñdan-sulğa taba bardı, xärefläre şul çaqta 90° äyländerelgän bula.
Tabılğan yazmalarnıñ iñ iskese 7. yözneñ 2. yartısında yasalğan buldı. Yazmalar Orxon yılğasınnan başlap Dunay tılğasına xätle tabıldı.
İske Törki älfbanıñ çığışı äle çişelmägän mäs'älä bulıp tora. Qayber ğälimnär «Latín älifbası Törki älifbadan çıqtı» dip äytälär.
Orxon yazmaları.
Orxon yazmaları ul Orxon yılğası buyında tabılğan iñ iske Törki yazmalar. Alar 732. wä 735. yıllar arasında Kül wä Bilge isemle ike Küktürk bigeçlärenä bağışlanğan ide. Yazmalar Orxon älifbası isemle iske Törki xärefläre belän ike taşta kisep qaldırılğan ide, wä 1893. yılda alarnı Vilhelm Thomsen isemle Danía ğälime taswírladı.
Radio Free Europe.
Radio Free Europe/Radio Liberty ul AQŞ Congressı tarafınnan oyıştırılğan xäbärlär radiosı. Bu oyışma bülekläre Awrupa, Asía wä Urta Şäreq yaqlarında bar. Ul üz tapşırularnı 28 teldä qısqa dulqın, AM, FM wä päräwez aşa tapşıra. Bu oyışmanıñ töp äyteme: Çınbarlı xäbärlär tapşırıp, démokratí töşençeleklärene taratu.
Tatar büleme: Azatlıq radiosı
Çağatay tele.
Çağatay tele'"(جغتای) ul elek Üzäk Asía Törkilär aralaşuında qullanılğan urtaq Törki söyläm.
Bu telneñ Ğäräp älifbasına nigezlängän yazu baríı. Teldä Ğäräp wä Farsí telennän süzlär küp ide.
Sovet çorında, Törki xalıqlarnı ber bersennän ayıru öçen, Üzäk Asíada yäşägän xalıqlar öçen ayırım “möstäqil” tellärne yasap birgännär. “Möstäqil” tellärne yasağanda, İlminski isemle çuqınmış tärcibäse kiñ qullanıldı, ul Qazaq telen Tatar telennän ayıru belän nıq şöğellände. Şunnan soñ urtaq Çağatay tele yuqqa çıqtı.
Aqmescit.
Aqmescit (Simferopol) şähäre, Ukrainadağı Qırım Cömhüriäteneñ başqalası. Ata Salgir yılğası buyında urnaşqan.
Aqmescit urınında Qırımnıñ borınğı Skíf märkäze, Skíf Neapole şähäre bulğan.
Hadi Taqtaş.
Taqtaş Hadi (Möxämmthadi) Xäyrulla ulı (1901.-1931.), şäğir, Tatar Sovet ädäbiätenä nigez saluçılarnıñ berse. Símbolik sürätlärne ğömümiläşterergä omtıludan başlanğan "Ğazraillär" (1916.), "Üterelgän päyğämber" (1918.) isemle romantik balladaları, "Cir ulları" (1923.) şiğri tragedise, "Ğasırla häm minutlar" (1924.), "Mäxäbbät täwbäse" (1927.), "Alsu" (1929.), "Moqamay" (1929.), "Kiläçäkkä xatlar" (1931.) poémaları, "Urman qızı" (1922.) kebek şiğirläre belän Tatar şiğriätneñ sürätlelek sistemenä yaña ritmik, novatorlıq sífatları östi. "Kümelgän qorallar" (1927.), "Yuğalğan maturlıq" (1929.), "Kamil" (1930.) dramnarı. Publisistik mäqälälär. "Äsäsrlär" (1-3 t. 1980.-1983.), "İstäleklär, şiğerlär" (2001.).
Färit Bikçäntäyev.
Bikçäntäyev Färit Räfqat ulı (1962.), aktör, rejissör, pedogog. Tatarstannıñ atqazanğan sängät eşleklese (1996.). Ätise, danlıqlı rejissör häm aktör Räfqat Bikçäntäyev ("Moabit däftäre, 1968"), salğan suqmaqtan yulğa däwam itte. 1982. yıldan Tatar Akademik Teaterendä aktör, rejissör, 2002. yıldan baş rejissör. Ber ük waqıtta Qazan Mädäniät häm Sänğät Akademisendä uqıta. Tatarstannıñ Ğabdulla Tuqay Däwlät büläge laureatı.
Latin älifbası.
Latin älifbası (Roman älifbası kük dä yöri) ul Batış häm Urta Awrupa tellärendä, häm ğomumän dönyada, iñ kiñ qullanıla torğan yazu töre. Bu älifba 19. häm 20. ğasırlarda Awrupa bulmağan tellärdä dä şulay uq qullanıla başlıy.
Ayırmalı xäreflär.
bu xäreflär qayber tel yazularında qullanıla.
Başqa tellärdä tezelü.
Küptelle açraqlarda Unicode Tezü Tärtibe qullanıla ala.
Söläyman.
Söläyman, insaflı häm aqıllı Yähüdi patşa, Bibliadğı Solomon, Dawıt ulı. Qör'ändä bäyän itelgänçä, Söläyman ätise belän xezmätçeläre arasında kilep çıqqan bäxäsle mäs-äläne çişkän. Söläyman Allah'dan birelgän magik belemgä-köçkä iä bulğan. Söläman süräte, ul başqarğan moğcizala urta ğasırlar Möselman, ş.i. Tatar ädäbiätendä häm folklorında yíş bäyän itelä.
Çuaş xalqı.
Çuaşlar (üzatamaları - чăваш [čăwaş]), Törki xalıq. SSSRda barlığı 1.842,3 meñ keşe (1989.), ş.i. RFda 1.773,6 meñ keşe. Çuaşstannıñ töp xalqñ (907 meñ keşe). Tatarstanda 134,2 meñ keşe, nigezdä Aqsubay, Bua, Nurlat, Täteş, Çirmeşän, Çüpräle rayonnarda. Ş.u. Başqortostanda, Samara, Sember, Tömän, Kemerovo häm Orenburg ölkälärendä, Mäskäw şähäre belän Mäskäw ölkäsendä, Krasnoyarsk krayında, Qazaqstan belän Ukrainada yäşilär. 3 subetnik törkemgä bülänälär: Taw yağı Çuaşları (вирьял, тури (viryal, turi)) – Çuaşstannıñ tönyağında häm tönyaq-könbatışında; Bolın yağı Çuaşları (анат енчи (anat yenči)), - Çuaşstannıñ üzäk öleşendä häm tönyaq-könçığışında; Tübän yaq Çuağları (анатри (anatri)) – könyaqta hän Çuaşstannan tış ölkälärdä. Çuaş telendä söyläşälär. Küpçelege Xristian dine tota. Qayber urınnarda mäcüsilek ğöref-ğädätläre saqlanıp qalğan. 15.-16. yözlärdä Çuaşlar yäşägän cirlärneñ zur öleşe elekke Qazan xanlığı bilämäsenä, 1708.-1920. yıllarda Qazan gubernasına kergän. Borınğı taríxı däwerlärdän birle Tatarlar belän yaqınnan aralaşıp yäşägän xalıq. Urta Ğasırlarda Çuaşlarnıñ ber öleşe Íslam dinen qabul itkän häm tatarlaşqan dip farazlana.
İçkeriä.
Çeçen Cömhüriäte İçkeriä yä ki İçkeriä Qawqazda Çeçennär ilendä urnaşılğan tanılmağan däwlät. Çeçennär üzläre üz ilen Noxçiyn Respublika İçreria itep atílar. "İçkeriä" süze Çeçen yäşäw cireneñ Törki iseme. İçkeriä Könyaqta Görciä, Çığış yaqta Dägstan, Batış yaqtan İnguşetia wä Tön Osetiä belän çiktäş.
Taríx.
1991. yılda Coxar Duday'ev prezidänt wazífasın başqaru waqıtında Çeçen Şurası üz cömhüriätne möstäqil dip íğlan itkän wä möstäqillekne Talíban ğına tanığan. İnguşlar isä Çeçennärdän ayırılıp, ayırım cömhüriät íğlan itkännär.
1994. yılnıñ Dekäber ayında Räsäy prezidänte Boris Yeltsin, cirmay belän bay bulğan İçkeriäneñ Könyağın basıp alu öçen, 40 000 ğäskär cibärä, “Berençe Çeçen Suğışı” başlana. Suğış Urıs niäte buyınça qısqa bulırğa tieşie, ämma çınlıqta bik qanlı 13-aylı suğışqa äwerelgän. Keşelär belän tulı Çeçen başqlası raketlar belän bombılarğa kümderelgän. Berençe Suğış waqıtında Urıslar 100 meñnän artıq Çeçen keşesen ütergännär. Urıs cirbasarları dä 10-35 meñ çaması ülgännär, kübese çerep kümelmiçä Çeçen cirendä qalğannar.
1996. yılnıñ Äpril ayında urıslar raket cibärep, Coxar Duday'ev prezidänten üterälär. August ayında 2-yaqlı şartnämä tözep urıslar üz ğäskärlärne Çeçen cirennän çığalalar.
1997. yılnıñ Ğínwar ayında Çeçen xärbiläre başı Aslar Maskhad'ov prezidänt bulıp saylana. Urıs xäkimiäte İçkeriädäge xällärne bozarğa tırışa.
1999. yılda İçkeriä Şäriğät buyınça yäşi başlí.
Säyäsät.
1997. yılda xalıqara cämğiätläre küzätüendä torğan İçkeriä prezidänte saylawında 4-yıllıq wazífağa Aslan Maskhad'ov saylana. 2001. yılda, suğış waqıtında yaña saylaw uzdırırğa mömkin bulmaw säbäple, Aslan Maskhad'ov üz wazífasın tağın ber yılğa ozınaytqan. Soñğı waqıt İçkeriä başqalasın qaldırıp, Çeçen ğäskärläre qaramağında bulğan İçkeriäneñ Könyaq tawlı töbäklärenä kitkän. Prezidänt Aslan Maskhadov räsmi qararlarnı çığarıp tora. İçkeriä xäkimiäteneñ Awrupı wä Ğäräp illärendä üz wäqälätläre bar. İlneñ zur öleşe Urıs ğäskäre basıp alğan.
2003. yılda Räsäy Föderasísı xäkimiäte İçkeriä cirendä “qurçaq” xäkimiäten yasap mataşa wä İçkeriä ciren "Çeçen Republígı" itep atí başlí. Mäskäw Gudermesle Waxxabit bulmağan möfti Akhmad Kadyrovnı Çeçen präzidentlegenä utırtalar.
2004. yılda 1. Mayda Çeçen separatist ğäskärläre Akhmad Kadyrovnı şartlatıp, uñışlı ütergännär. Şul uq 2004. yılda Urıs xäkimiäte yaña “qurçaq” prezidäntne - Alu Alkhanovnı - utırta.
2004. yılda Beslan şähärendä höcümennän soñ Çeçen separatist xäkimiäteneñ abruyı töşä.
15. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. August - 14. Sentäber - – 16. Sentäber - 15. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
3. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. August - 2. Sentäber - – 4. Sentäber - 3. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Mixail Xudákov.
Mixail Georgieviç Xudákov 1894. yılnıñ 3. Sentäberdä Malmıj şähärendä säwdägär ğäiläsendä tua.
Töp belemen Qazannıñ 1. gímnazísında ala. 1913. yılda Qazan Üniversitäteneñ «Taríx wä Tel» bülemenä uqırğa kerep, 1918. yılda tamamlí.
1925. yılda Leningrad şähärenä kitep Saltıkov-Çedrin isemle Íctímağí kitäpxänädä eşli başlí. 1931. yılda Mätdi Mädäniät Akademísına eşlärgä küçep, İdeldäge Möslim mädäniäten öyränüen däwam itä. 1936. yılda ğälimgä taríx fäne buyınça doktor däräcäse birelä.
Ğömümän isä ğälim qäläme astınnan 120dän artıq fänni eş çıqtı.
1936. yılnıñ Sentäber ayında ul “xalıq doşmanı” buluında ğäiplänep qulğa alına. 1936. yılnıñ Dekäber ayında anı atıp üterälär.
Tatar cämägätçelege Mixail Xudákov ğälimenä çiksez xörmät belän qarí
ISO 3166 ul illär, bäyle cirlär wä alarnıñ büleneşlär isemnäreneñ qısqartmalarnı berketä torğan standard.
ISO 3166-1 ul ISO 3166 standardnıñ öleşe bulıp, illärneñ wä bäyle cirlärneñ kodlarnı berketä. Bu tezmäneñ ISO tarafınnan berençe märtäbä näşri buluı 1974. yılda uzdı.
28. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Mart - 27. Äpril - – 29. Äpril - 28. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
18. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Äpril - 17. May - – 19. May - 18. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
8. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Febräl - 7. Mart - – 9. Mart - 8. Äpril — Bar könnär tezmäse
16. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. Yül - 15. August - – 17. August - 16. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
16. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. August - 15. Sentäber - – 17. Sentäber - 16. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
9. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. August - 8. Sentäber - – 10. Sentäber - 9. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Abdulla Aliş.
Ğabdullacan Aliş Ğäbdelbarí ulı 1908 yılnıñ 15. Sentäberendä elekke Qazan gubernasınıñ Spas öyäze (xäzerge Tatarstannıñ Spas Rayonı) Köyek awılında tua. 1944 yılnıñ 25. Augustında Nazistlar Alişnı baş çabıp üterälär.
Sadri Maqsudi.
, qısqası Sadrî Maqsudî, (1879-1957, Törkiädä: "Sadri Maksudi Arsal") Tatar xalqın berläştergän wä İdel-Ural Ştatın yasağan säyäsätçe ide.
Uqu yılları.
Sadri qädimi mädräsädä uqığan. Annarı Ğayaz İsxaqi wä Xösäyen Yamaş belän bergä Qazan Tatar Uqıtuçı mäktäbendä (QTUM) uqığan. Anda duslar berençe säyäsi cämğiät oyıştıralar. 1895.–1896. yıllarda Baqçasaraydağı «Zıncırlı» mädräsäsendä uqığanda, İsmäğil Gaspıralı belän tanışa. 1901. yılda QTUM'nı tämamlağaç, Sorbonnğa uqırğa kitä.
Säyäsi eş yılları.
1918. yılnıñ 5. Ğínwarda Milli İdärä räise bulıp saylana.
1918. yılnıñ 25. Äprildä Milli İdärä märkäzen taratuğa qarşı üz xalqına öndäwne tarata.
Ber yıldan soñ säyäsi yärdäm tabu öçen Sadri Awrupağa kitä. Sorbonnnıñ ber kafedrada citäkçe bulıp eşli. Berazdan soñ anı Atatürk üz xökümätendä eşlärgä çaqıra, wä ul Törkiägä kitä. Başqa Tatar säyäsätçeläre belän bergä bertuğan Törek xalqına xezmät itep, Tatar däwlätçelege turında kitaplarnı yaza. Törkiädä Mustafa Kemal Atatürkneñ yärdämçese bulıp eşli.
"S.M. Arsalnıñ qäbere." Zincirlikuyu ziratı, İstanbul.
Kitaptan özek.
"..."Urıs xökümäte, şaytani säyäsät alıp barıp, Törkistanda häm başqa urınnarda, türk şähärläre häm awıllarında araqı satu urınnarın açtıra. Maqsat - möselmannarnı, isertkeç eçemleklärgä iyäläşterep, toqımsızlandıru bula."
Sadri Maqsudi moña rizasızlıq belderä. Rizasızlıq belderüe tä'sirle bula. Bilgele ber waqıttan soñ telgä alınğan araqı satu urınnarı yabıla."
30. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. Yül - 29. August - – 31. August - 30. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
Qazan Xanlığı.
a>.Qazan Xanlığı, Altın Urda däwläte bilämäläreneñ Tönyaq öleşendä – Urta İdel buyında barlıqqa kilgän häm 1438-1552. yıllarda (qayber çığanaqlar buyınça 1445-1552.) yäşägän feodal däwlät. Elekke Bolğar, Cükätaw, Qazan, Qaşan h.b. qayber bäkleklärneñ bilämälären berläştergän. Nigezläwçese – Oluğ Möxämmäd xan (anıñ ulı Mäxmüd xan digän faraz da bar). Çıñğız xan näselennän bulğan Oluğ Möxämmädkä häm Ğiäsetdingä qädär Qazan cire Bolğar bäkläre belän idarä itelgän.
Başqalası – Qazan. Töp xalqı – Tatarlar. Xanlıqta şulay uq cirle xalıqlardan Mari (Çirmeş xalqı), Çuaş, Mordwa, Udmurt häm Başqortlar da küpläp yäşägän. Xalıq igençelek, terlekçelek, şähärlärdä (Qazan, Arça, Cükätaw, Qaşan, Çallı h.b.) başlíça hönärçelek belän şöğellängän.
İqtisad.
Balçıqtan sawıt-saba, ağaçtan törle äyberlär yasaw, timer eşkertü, kün eşlänmäläre, suğış häm eş qoralları citeşterü, zärgärçelek hönärläre alğa kitkän. İdel, Çulman, Noqrat, Ural buylarında yäşäwçelär Urta Asía, Qawqaz, Urıs kenäzlekläre h.b. töbäklär belän säwdä itkännär. Qazan yanındağı Markiz utırawında häm şähärdäge Taşayaq mäydanında zur yärminkälär eşlägän. İgençelektä söyurğal häm näseldän cirbiläwçelek tärtipläre yäşägän.
Säyäsät.
Däwlät başında xan torğan. Anıñ eşçänlege asılda díwan äğzaları qarar-kiñäşläre nigezendä alıp barılğan. Xannan qala aqsöyäklär qatlawın bäk, ämir, morzalar, ruxanílar, ä xärbi qatlawnı uğlan, bahadir, içkilär täşkil itkän. İdaräçe ıruğlar: Arğın, Barın, Qıpçaq, Şirin. Däwlät dine – Íslam. Ruxanílar qatlawına säyet, şäyex, qazí, imam h.b. kergän. Dini yolalarnı ütäwdän tış, alar xalıq arasında mäxkämä eşlären başqarğannar, mäktäp-mädräsälär totqannar.
Yazu beleme häm kitapxanälär.
Mädräsälärdä bay kitapxanälär tuplanğan, kitap küçerep yazu ostaları (xattatlar) tärbiälängän.
Şiğriät.
Qazan Xanlığı çorında mäşhür şağirlärdän Möxämmädyar, Ömmi Kamal, Möxämmädämin, Ğärifbäk, Qolşärif h.b. ícatı kiñ tanıla. Ayıruça olı fiker iäse Möxämmädyarnıñ şiğir, poemaları xalıq tarafınnan yaratıp qabul itelä; şiğriättä ul yaña tradisilärgä nigez sala. Míğmarlıqta aq taştan zatlı bína tözü, taşnı häm ağaçnı uyıp bizäk töşerü hönärçelege alğa alğa kitä.
İdarä büleneş.
Qazan Xanlığı bilämäse Alat, Arça, Gäreç, Cöri häm Nuğay daruğalarına bülengän.
Xärbi.
Xanlıq ğäskären şul avministrativ-territorial bilämälärdän cíılğan ayırım ğäskäri berämleklär, xan alayı (guardísı) häm söyurğallarnıñ şäxsi alayları täşkil itkän. Xanlıq beryulı 20 meñnän alıp 60 meñgä çaqlı suğışçını tuplí alğan.
Taríx.
Oluğ Möxämmäd häm anıñ ulı Mäxmüd xan däwerendä Qazannıñ ğäskäri köçläre berniçä märtäbä Rus ölkälärenä yaw belän bara, böyek kenäz Vasili II ğäskären tar-mar itep, Mäskäwne yasaq tülärgä mäcbür itä (q. Suzdal yanındağı suğış). 1487. yılnıñ Yülendä Mäskäwneñ böyek kenäze İvan III Qazannı suğışıp ala, täxetkä üz tarafdarı Möxämmädäminne utırta. Qazanda Mäskäw protektoratı çorı urnaştırıla. Şunnan soñ Qazanda Urıs keşeläre sanı yıldan-yıl arta bara, şähär tormışında alar yoğıntısı köçäyä. Bu xäl xanlıq xalqı arasında rízasızlıq tudíra. Mäskäw yoğıntısınnan qotılu omtılışları (1496, 1500, 1505.) uñışsız tämamlana. 1521. yılda Qazan Xalığı Ästerxan häm Qırım xanlıqları, Nuğay Urdası belän üzara yärdämläşü turında kileşü tözi. Qırım belän Qazan köçläre bergä Mäskäw tarafına yaw bara. Mäskäw östenlege beterelä. Ämma tizdän Qırımlılar yoğıntısı köçäyä. Qırım Xanlığı belän yaqınayurğa qarşı bulğan aqsöyäklär törkeme fetnä oyıştıra. Safagäräy xan täzettän quıla (q. Qazan fetnäse). 1545. yıldan Mäskäw däwläte Qazan Xanlığına qarşı iğlan itelmägän suğışlar başlap cibärä. (q. Qazanğa Urıs däwläteneñ yawları). Nuğaylar yärdämendä Qazan täxetenä qaytarılğan Safagäräy xan 1549. yılda wafat bula, täxet warísı itep anıñ öç yäşlek ulı Ütämeşgäräy bilgelänä. Baliğ bulmağan yäş xan isemennän anası Söyembikä idarl itä başlí. Xökümät qabat Qoşçaq uğlan citäkçelegendä Qırımlılardan bilgelänä. Bu waqıt Safagäräyneñ ulları Möbaräk, Büläk, onığı Däwlätgäräy (Devlet-Giray) qırımda bulalar. alarğa täxet biläw täqdime cibärelsä dä, Qazanda totrıqlılıq urnaşuın telämäwçe köçlär moña qarşı töşälär. Bu waqíğa qırımda 1551. yılğı täxet çualığı belän tämamlana. Qoşçaq xäkümäte Mäskäw belän aranı kiskenläşterü säyäsäten däwam itterä. Monıñ belän kileşmägän ber törkem bäk-morzalar 1551 yıl başında Qazan täxetenä İvan IV patşa tarafdarın – Şahğäline çaqırıp kiterä. Ütämeşgäräy belän anası Mäskäwgä äsirlekkä ozatıla. Şahğäli Qazan täxetendä 1552. yılnıñ Febrälenä qädär utıra. Mäskäw yoğıntısına qarşı bulğan köçläre anı quıp cibärä, Qazan täxetenä Ästerxan xanzadäse Yädegär Möxämmäd çaqırıla. Bu waqıtta Qazan inde yarım qamalış xälendä bula (yaña tözelgän Zöyä qälğäsendä urıs ğäskärläre tuplanu däwam itä). Annan soñ Qazannı Urıs ğäskärläre tulısınça qamap ala häm başqala öçen suğışlar başlanıp kitä. 1552. yılnıñ 3. Öktäberendä Qazan Xanlığı Urıs ğäskärläre tarafınnan yawlap alına, Urta İdel buyı cirläre Mäskäw däwlätenä buysındırıla. Läkin 1558. yılğa qädär xanlıqta partizn suğışı bara. Çalım hämMişätamaqnı alğaç, İvan IV yaqnı tulısınça buysına. Qazan cirenä küp Urıslar küçerenä. Qazan Xanlığı cirläre häm xalqı belän idarä itü öçen Qazan saray idaräxanäse buldırıla. Qazan, Zöyä h.b. şähärlärgä patşa isemennän idarä itüçe namestnik-voyevodalar bilgelänä. Qazan Xanlığı cirlären kolonílaştıru, xalqın çuqındıru häm urıslaştıru säyäsäte başlanıp kitä.
İsmäğil Gasprinski.
İsmäğil Gasprinski (Gaspıralı) (Qırımtatarça "İsmail Gasprinskiy (Gaspıralı)") 1851. (1267) yılnıñ 8. Martta Baqçasaray yağındağı Ulu Sala awılında tua. Fatimä isemle änie mäşhür ğäilädän ide. Mustafa isemle atası da ber mäşhür ğäilädän bula, Qara diñgez yarındağı Gaspra awılında tua. İsmäğil bäy üz näsel isemen ata awılınnan alğan (bu turında «Terciman» gazetasınıñ 19. sanında äytelä).
1855. yılnı ata-ana belän bergä Aqyar şähärendä yäşäp çığıp, Baqçasarayğa kitä. Un yäştä ul Xäbibä isemle qıznı taba. Mäskäwdäge xärbi mäktäptän soñ İsmäğil bäy İstanbulğa kitä wä annarı Parisqa. Çitilllärdä torıp üz watanına Qırımğa qayta. 1874. yılda Yalta şähärendä Urıs tele uqıtuçısı bularaq eşli başlıy. İke yıldan soñ Baqçasaraydağı «Zıncırlı» mädräsäsendä Urıs tele buyınça däreslärne birä başlıy.
1883. (1300) yılnıñ 10. Äprilendä Terciman gazetasınıñ berençe sanı bastırıla.
1914. yılnıñ 12. Sentäberdä İsmäğil bäy bu dönyanı qaldıra.
Mäqälälär.
Monnan tış Gaspıralı bäy mäqälälärne üzeneñ Terciman gazetasında da küpläp bastırğan.
Aqyar.
Aqyar ul Qırımdağı ber şähär. Urıslar anı "Sevastopol" itep atílar.
Zıncırlı mädräsäse.
"Ğilem qarşısında kem bulsa da ielergä tieş."
İsmäğil Gaspıralıda bu mädräsädä uqıtqan. Mädräsäne totar öçen tarixta häm xäzerge köndä yärdäm itüçelär bulğan. Bolar arasında Äbi patşa (45 sum 60 tien – Allah yulında xezmät öçen), Aleksander III (1890. yılnı 5000 sum, tözätü eşläre öçen) häm Törkiä Ministerlär kabinetı (2007. yılnı 2.75 million dollar, yañartu eşläre öçen).
10. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Mart - 9. Äpril - – 11. Äpril - 10. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
12. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. August - 11. Sentäber - – 13. Sentäber - 12. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
21. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. August - 20. Sentäber - – 22. Sentäber - 21. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
21. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Febräl - 20. Mart - – 22. Mart - 21. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
Kulikovo suğışı.
Kulikovo suğışı - 1380 yılnıñ 21. Sentäbrendä Urıslar belän Mamay ğäskärläre arasında Kulikovo qırında bulğan suğış. 14. yözneñ 60.-80. yılları Altın Urda eçke ızğış çorı bulğan. Ber fiker buyınça, Mamay xan belän Vladimir kenäze dä aldan ber-bese belän üzäk xakimiätkä qarşı berläşä, häm annarı alar arasında nizağ çığa. Kulikovo orışı – menä şuşı ike aradağı nizağ nigezendä bulğan suğış. Arxeologlar Kulikovo suğışı bulğan Tın yılğası yarlarında qazu eşläre alıp bardılar. Läkin alar anda bernindi zur suğış ezlären tapmadılar. Anda barı tik xäzerge könnärdä yasap quyılğan ber häykäl genä bar. Urıs tarixçıları fikere buyınça isä, bu suğış Rusiä däwlätçelege üseşendä iskitkeç zur rol uynıy.
23. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Ğínwar - 22. Febräl - – 24. Febräl - 23. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
22. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 22. köne.
Wafatlar.
1954 – Ğayaz Ísxaqí, taríxçı wä säyäsätçe
Monı da qara.
22. Yün - 21. Yül - – 23. Yül - 22. August — Bar könnär tezmäse
Qıstıbí.
Qıstıbí yä ki küzikmäk töçe qamırdan äzerlänä, anıñ eçenä töygän bäräñge, tarı botqası, töygän kinder orlığı, mäk w.b. salalar.
Bäräñge qıstıbíı.
Bik qatı itmiçä genä töçe qamır basalar da, beraz totqaç, 75är gramlı kisäklärgä bülep, yuqa ğına itep cäyälär, cäyemnärne qızğan tabada, may sörtmiçä genä, başta ber, annarı ikençe yağın äyländerep peşerep alalar, suınmasın wä qatıp kitmäsen öçen berse östenä bersen öyep, tastımal belän qaplap quyalar. Çönki suınsa, urtalay böklägändä sına.
Qıstıbí eçenä salu öçen, bäräñge peşerep qaynar kileş töyälär, qaynar söt, sarı may salıp bolğatalar. Mayda qızdırılğan suğan belän dä bolğatırğa bula.
Äzer cäyemneñ yartasına bäräñge bolamığı yağıp tiz genä ikençe yağı belän qaplílar. Qıstíbínı qanat belän eretelgän sarı may belän maylap, tabınğa qaynar kileş birälär.
Tarı qıstıbíı.
Tarı yarmasınnan söt belän yomşaq qına botqa peşerälär, may salıp bolğatalar.
Qamırın wä qıstıbíın üzen näq bäräñge qıstıbíı şikelle äzerlilär.
Kinder orlığı qıstıbíı.
Kipterelgän kinder orlığın töyep ililär, kinder orlığına anıñ öçtän bere qädär bäräñge bolamığı, söt öste, may quşıp yaxşılap bolğatalar. Anı aldan äzerlängän cäyemneñ yartısına yağıp, ikençe yartısı belän qaplílar, maylap, 10 minut miçtä totalar.
Mäk qıstıbíı.
Mäkne ililär dä qaynar suğa salıp bürtterälär, annarı iläktä sarqıtalar, kilegä salıp töyälär. Töygän mäkkä beraz qaymaq, şikär qomı östäp bolğatalar wä peşkän qamırğa yağıp, qısıp, maylap quyalar.
Atlan may.
Atlan may yä ki aq may yaña ayırtqan qaymaqtan yasílar. peşkän qaymaq yä ki söt östennän yasalğan may iñ äybät bulıp isäplänä. Anı bäyräm tabınına quyalar.
Maynı quış eşle tar häm biek sawıtta – ğöbädä göbä tayağı belän yazalar. Qayçağında maynı kismäk yä isä çülmäktä dä yazalar. Yazğan maynı, äyräneñnän arındıru öçen, salqın suğa salalar, annarı qadaqlap (400 "g"), tügäräk yä ki ozınça yomarlap yasílar.
Qatıq.
Qatıq ul äçetelgän söt. Döres yasalğan qatıq qatı bulırğa tieş, läpeldätep torırğa, aña qadap quyılğan qalaq töşmäskä tieş.
Yasaw.
Ayırtılmağan sötne qaynatıp, +40 °C cılılığına tikle suıtalar, östenä ayırım sawıtta äybätläp bolğatqan oyıtqı (salqın qatıq) salalar. Annarı sötne bolğatalat wä selketmiçä genä sawıtnı cılı äyber belän törep quyalar. Bülmä cılı bulsa, 6-8 säğättän soñ qatıq äçep citä, annan su ayırıla, wä anı yartı täwlekkä salqın urınğa quyalar.
Qatıqnı çögender yä isä çiä belän dä oyıtalar. Yuğan çögenderne peşerep, ärçilär wä waq qına itep turílar; çiäneñ başta töşen alalar, annarı qaşıq belän izälär. Çögender belän çiäne qaynar sötkä, oyıtqığa qädär salalar.
Qatıq tämlekär häm tuqlıqlıraq bulsın öçen, oyıtqı belän bergä sötkä ber yomrı qaymaq salırğa da bula.
Kiñäş: söt äçetergä quyu aldınnan qaynap çıqmasa, qatıq çıqmas, selägäyle närsä genä bulıp çığa. Bu döres bulıp çıqmağan qatıqnı Awrupıda “yoğurt” itep atílar.
Aşaw.
Qatıq äçeräk yä isä töçeräk bulırğa mömkin. Töçeräk qatıqnı üzen genä aşílar, äçeräkne isä aşqa salalar.
Qatıqnı sawıttan ber cirdän qalaq belän qayırıp alınsa wä şul cirdä cíıla torğan su tügep torılsa, qatıq tağın da qatıraq bula. Qatıq tabınğa píalalarda quyıla.
Äyrän.
Äyrän ul su belän síıqlanğan qatıq.
Aşaw.
Susınnı yaxşı basqanlıqtan, äyränne esse cäy könnärendä eçälär. Anı peşkän bäräñge, bäräñge bolamığı, tarı wä qaraboday botqası belän birergä mömkin.
Yasaw.
Äyränne qatıqqa salqın çışmä suı yä ki şífalı su quşıp yasílar. Telägän keşe aña şikär yä ki toz salala.
Berär sawıtqa salıp anı qaşıq belän äybätläp bolğatıp küpertälär dä bolğata-bolğata äkren genä salqın su östilär. Äyrän kübekle, töyersez bulırğa wä çemerdäp torırğa tieş.
Söt.
Söt Tatar xalqı küp qullana. Anı qamırğa, salalar, botqa peşerälär, annan qatıq, sözmä, atlan may yasílar, çäygä salıp içälär.
Bäräñge täkäse.
Bäräñge täkäse ul töçe qamırdan äzer länä torğan bökkän.
Bäräñgene borçaq zurlığında bik waq itep turílar, toz belän uılğan qara borıç salıp yaxşılap bolğatalar. Bäräñgegä turalğan başlı suğan belän berär nindi tämlätkeç ülän salırğa mömkin. Töçe qamırdan uç töbe zurlığında bökkännär yasap miçkä tığalar. Peşkän täkälärne qaynar kileş urtağa yarıp, bäräñgene qanat belän eretelgän atlan may belän maylílar.
Qort.
Qort yä ki qızıl eremçek ul körän tösenä xätle şikär salıp peşerelgän eremçek. Anı göbädiä-bäleşlärgä salalar, qortlı may yasílar, yä ki ber kileş tatlı äyber kük çäy belän aşílar.
Eremçekkä beraz su yä ki söt salıp, sawıt töbenä utırırğa birmiçä waqıt-waqıt bolğatıp torıp, qaynatalar. Qızartunı tizlätü öçen sawıtnı qapqaç belän yabalar. Su betä torğan sayın, anı ösäp torası, su eremçek astında gel beraz bulırğa tieş, köyä başlamaw öçen. Eremçek sarı töskä kerä başlağaç aña kiräkle balılığına xätle şikär salıp, qapqaçnı alıp quyıp, gel bolğatıp torası. Qort körän töskä äwerelgäç, anı qalğan su betkänçe qortıp alası.
Qort çäy öçen yasalsa şikärne kübräk salırğa bula.
Eremçek.
Sötne qaynawğa tikle cılıtıp, beraz qatıq salıp, qanatunı däwam itälär. Berazdan soñ söt erep eremçekkä äylänä. Anı suıtırğa quyalar. Suınğaç bik waq sözgeç arqılı sözep sudan ayıralar. Sötneñ ber literdän 250 gramğa yaqın eremçek çığa.
Eremçekne yaña söttän genä tügel, äçegän söttän dä, iskergän qatıqtan da yasílar. Andí çaqlarda eretäse äyberne qaynatırğa quyıp erüen kötälär.
Belem fän süzlege/A-D.
«Belem fän süzlege
Belem fän süzlege/E-O.
«Belem fän süzlege
Belem fän süzlege/P-Z.
«Belem fän süzlege
1. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. August - 31. August - – 2. Sentäber - 1. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sarkel.
Sarkel (Şarkil), urta ğasırlar (10.-12. yözlär) Xäzär qälğäse. 930. yıllarda Don yılğası buyında, Don häm İdelneñ ber-berenä yaqınayğan cirendä (yılğadan-yılğağa küçü yulı başında), Bízantídan çaqırılğan injinerlär (Petrona Komatila hübü] citäkçeslegendä tözeläü Qälğäneñ kirpeç díarları ozınlığı 193,5 x 133,5 "m", qalınlığı 3,75 "m" täşkil itkän. 965. yılda Kiev kenäze Svátoslav I tarafınnan basıp alına, 12. yöz urtalarına qädär Urıs kenäzlege qälğäse bula. Urıs yılyazmalarında "Belaya Veja (Белая Вежа)" iseme belän yöri. Saqlanğan kirpeç dıwar, manara häm yort qaldıqları xäzer Tsimlán susaqlağıçı astında qalğan.
Yädegär Möxämmäd.
Yädegär Möxämmäd xan (Yädkär, Yädegär) (? – 1565., Qazan Xanlığınıñ soñğı xanı (1552). Ästerxan xanı Qasímnıñ ulı. 1542.-50. Mäskäw kenäzlegendä xärbi xezmättä, Urıs ğäskärläreneñ Qazanğa höcümendä qatnaşa (1550.). 1552. yılda Qol Şärif häm Çapqın bäk Otıç ulı tarafınnan Qazan täxetenä çaqırıla. Qazannı qamağan Urıs ğäskärlärenä qarşı köräşne oyıştıruçılardnıñ berse (1552., August-Sentäber). Äsir töşä. 1553 yılda Mäskäwdä Simeon Kasayeviç isemle belän çuqındırıla häm yort-cir bilämäläre belän tä'min itelä.
Canğali bək.
Canğali (; ?—1616) — tatar bäge, 1615—1616 yıllardağı Canğali xäräkäte citäkçece. Qulğa alına häm Qazanda cäzalap üterelä.
Safagäräy.
Safagäräy xan (1510 tiräse – 1549) (Qırımça häm başqa tellärdä: Safa Giray), Qazan xanı (1524.-31., 1535.-46., 1546.-49.). Säxibgäräy xannıñ bertuğanı Möxämmätgäräy ulı. Bulat Şirin citäkçelegendäge qaraçı bäklär törkeme yärdämendä Qazan täxtenä utıra. Mäskäw kenäzlegenä berniçä höcüm oyıştıra (1536.-37., 1541.-42., 1548.). Qazan xalqı häm aqsöyäkläre tarafınnan 1531 häm 1546 yıllarda täxettän quıla. Qırım Xanlığı, soñraq Nuğay Urdası ğäskärläre yärdämendä qabat xan täxeten yawlawğa ireşä.
Canğəli xan.
Canğäli xan (1516. tiräse – 1535.), Qasím (1519.-32.) häm Qazan (1532. yıldan) xanı. Şäyex Allahiär ulı. Mäskäw kenäze Vasili III yärdämendä başta Qasím, annarı Qazan täxetenä utıra. Canğäli xan zamanında Qazan Xanlığınıñ çınlıqtağı idaräçeläre – qaraçı bäk Bulat Şirin häm Gäwhärşat xanbikä bula. 1533. yılda Canğäli xan Nuğay morzası qızı Söyembikägä öylänä. 1535. yılda Bulat Şirin citäkçelegendäge bäk-morzalar Canğäli xannı täxettän qualar. İske Qazanda üterelgän dip farazlana.
25. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. August - 24. Sentäber - – 26. Sentäber - 25. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
19. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. August - 18. Sentäber - – 20. Sentäber - 19. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
22. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. August - 21. Sentäber - – 23. Sentäber - 22. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
Gölsem Möxämmädi.
Ömmegölsem Möxämmädi Daut qızı (Gölsem Möxämmädi'eva) 1903. yılnıñ 19. Sentäberdä Ästerxan şähärendä tuıp, bala çağınnan uq Tatarça qämil tärbiä alğan, soñğa taba medisin institüten tämamlap fännär nämzäte digän ğilmi däräcägä ireşkän Gölsem Möxämmädi ozın ğömer yulı turıdan-turı Ğälimcan İbrahím'ov şäxese häm anıñ icat biografísı belän bäyle diärgä bula. Ul - klassik ädipneñ berençe xatını wä anıñ tarixí äsärlären Urıs telenä berençe tärcemä itüçe. 1930. yıllardağı repressílardan soñ, ul Qırımda, annan Urta Asíada yäşi häm Qazanğa yänä 1977. yılda ğına qayta. Ğömereneñ yegerme-utız yılın Gölsem tulısınça Ğälimcan İbrahímnıñ tormışın häm ícatın öyränügä, anıñ turında istälekle äsärlär yazuğa bağışlí. Uquçılar tarafınnan cılı qarşı alınğan «"Zur tormış"» (1968), «"Yäşlek könnäre"» (1975), «"Ezlänülär"» (1987), «"Olı yul"» (1994) isemle istälekle kitaplar änä şul maqsatçıl ícat omtılışınıñ bäräkätle näticäläre bulıp toralar.
1988. yılnıñ 11. Martında Gölsem xanum Qazanda wafat buldı.
11. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Febräl - 10. Mart - – 12. Mart - 11. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
23. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. August - 22. Sentäber - – 24. Sentäber - 23. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
Särwär Ömär.
Särwär Ömär ("Ömärev") Qırım Tatarlarınıñ milli xäräkäte başlanğıçında torğan.
Särwär üz çığışı belän Qırımnan ide. 1944. yılda Özbäkstanğa sörelgän bulğan. 1991. yılda Qırımğa qaytqançı ul Özbäkstannıñ tözeleş ministrı bulıp eşlägän. Qırımğa qaytqaç Särwär Qırım Tatarlarınıñ Milli Mäclesen oyıştıru kömitäteneñ berençe räise bulğan.
2004. yılnıñ 23. Sentäberenneñ tönendä Särwär Ömär wä anıñ xatını Aliä xanum pıçaq belän qadap üterelgän. Alarnıñ mäyetläre üz fatírlarında tabılğan.
16. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. Nöyäber - 15. Dekäber - – 17. Dekäber - 16. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
«Fän häm Tel» jurnalı.
«Fän häm Tel» isemle wä Tatar telenä bağışlanğan jurnal Qazanda çığa. Baş möxärrir wazífasın Räşit Şäkircan alıp-bara. Möxärriät téléfonı: 8432-104-675.
Alman tele.
Alman tele "(Deutsch [Doytç])" German telläre törkemenä kerä wä bügenge dönyada iñ kiñ qullanıla torğan tellärenä kerä. Awropı Berlegendä dä ul kiñ qullanıla wä räsmi telläre arasına kerä. Almança söyläşüçeläreneñ kübese Almania, Austria, Liechtenstein illärendä yäşi. Alardan tış İswiçrä, Lüxemburg, İtalianıñ Südtirol töbägendä, Çığış Belgia, Romania töbäklärendä, Fransianıñ Elsass wä Lorraine töbäklärendä dä Almança söyläşüçelär baytaq.
Törkemläw.
Alman tele German telläre ğäiläseneñ Batış törkemenä kerep, Hínd-Awrupı tellär ğäiläsenä kertelä.
Sarıf.
"Töp mäqälä: Alman teleneñ sarıfı"
Yazu.
Almança yazu öçen Latínälif qullanıla. Latínäliftäge ğädäti 24 xäreftän tış, Almançada öç “umlaut” («ä», «ö», «ü») wä «ss» öçen maxsus «ß» bilgese qullanıla. Soñğı ğömerlärenä tikle Almança bastıru eşendä “qara xäreflär” wä Sütterlin qullanılğan. Latínälif xärefläreneñ bu törläre bügenge ğädäti şäkellärdän bik ayırıla wä alarnı uqu künekmägän keşegä şaqtí awır.
Ímla.
"Töp mäqälä: Alman ímlası"
Näqi İsänbät.
Näqi Zakir Síracetdin ulı ("Näqi İsänbät" ataması belän tanılğan) 1900. yılnıñ 10. Ğínwarında Başqortstannıñ Salawat rayonı Malayaz awılında mulla ğäiläsendä tuğan.
Näqineñ tuğan awılı mäñge yäşel çırşılar, naratlar belän bizälgän Ural itägendä urnaşqan. Şunda ul başlanğıç belemne ala.
1910. yıldan Ufada «Xäsäniä» häm «Ğäliä» mädräsälärendä uqí.
Balaçaqta diqqät belän qat-qat uqılğan äsärlär anıñ zihenendä yaña matur uylar tudıra. Ozaqlamí Näqi üze dä şiğerlär yaza başlí. «"Şüräle"» isemle berençe şiğeren yazğanda, aña un ğına yäş bula. Ozaqlamí şäkertlär arasında anıñ şaqtí qalın şiğer däftäre tarala. Täwge şiğerlärenä Şäyexzadä Babiç üz fatíxasın birä. 1914—1916 yıllarda «Añ» häm «Söyembikä» jurnallarında poéma häm drama äsärläre basılıp çığa.
Näqi İsänbät mäktäplärdä uqıtuçı bulıp eşli häm xalıq awız ícatı belän mawığa. Unike yäşennän başlap, ul däftärenä mäqälälär, äytemnär, tabışmaqlar cía başlí. Ğömere buyı tuplağan xalıq awız ícatı äsärlären ayırım cíıntıqlar räweşendä bastırıp çığara («"Tatar xalıq mäqäläläre"» öç töplämdä, «"Tabışmaqlar"», «"Balalar folklorı"»).
Näqi İsänbät ul tel ğälime dä bulğan. Küp yıllar däwamında Tatar teleneñ frazéologí baylığın cínap süzlek itep bastırdı.
Anıñ «"Uraqçı qız"», «"Bormalı su"», «"Harmunçı yeget"», «"Sin sazıñnı uynadıñ"» kebek küp kenä şiğerläre cır bulıp yañğırí.
Näqi İsänbät küpsanlı drama äsärlärendä tege yäisä bu çorğa qarağan waqíğalar yaqtılığında xalıqnıñ taríxın, ğöref-ğädätlären tirännän sürätli: «"Xuca Nasretdin"», «"Cirän Çiçän häm Qaraçäç sılu"», «"Mirkäy belän Aysılu"», «"Gölcamal"», «"Mullanur Waxítov"», «"Musa Cälil"» äsärläre şundílar. Ul osta tärcemäçe bularaq ta tanıldı, Puşkin, Molier, Nizami, William Shakespeare äsärlären Tatarçağa tärcemä itte.
Tuğan ädäbiäte, mädäniäte häm sänğäte ölkäsendäge igelekle xezmätläre öçen Näqi İsänbätkä Ğ. Tuqay isemendäge Däwlät büläge häm Tatarstannıñ Xalıq yazuçısı digän isem birelde.
Tatar xalqınıñ ruxí tormışında, sänğät häm ädäbiätendä Näqi İsänbät ícatı kürenekle urın alıp tora.
Ölkän yazuçı Näqi İsänbät 1992. yılda Qazanda baqí dönyağa küçä.
Päräwezdä.
1900. yılda tuu
1992. yılda wafat
10. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Dekäber - 9. Ğínwar - – 11. Ğínwar - 10. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
Cağalday.
Cağalday (Jagoldai) 15.-16. yözlärdä Böyek Litva Kenäzlege qaramağındağı zur bulmağan yarım möstäqil Tatar bilämäse. Ul xäzerge Kursk ölkäse cirlärendä bulğan dip farazlana.
1438. yılda Altın Urdadan ayırılıp çığuçılar nigez salğan.
16. yöz başlarına çaqlı Litva kenäzläreneñ vassal bilämäse räweşendäge töbäk.
Mordwa Qaratayı.
Mordwa Qaratayı ul Tatarstannnıñ Kama Tamağı cirlegendä, cirlek üzägennän 20 "km" Könyaq-Batıştaraq, İdelneñ uñ quşıldağı Mordwasu yılğası buyında urnaşılğan ber awıl.
Taríx.
Awıl nigeze 16. yözneñ 2. yartısında salına dip uylanıla.
Xalqı.
Awıl yäşäwçeläreneñ bötenese diärlek Qaratay keşeläre – Tatar telendä söyläşäwçe Muqşı (bälki Erzä?).
Xalıqnıñ töp şöğele bulara igençelek ilä terlekçelek.
19. yözdä taş, izvest, alebaster, kükert çığaru käsepçelege belän mäğlüm.
Tatarstan awılı
Cofar.
Cofar ("Desmana mocshata"), suqır tıçqannar ğäilâlegennän imezüçe cänlek. Gäwdäse 11-21 "cm", qoyrığı 17-20 "cm" ozınlıqta, 300-500 "g" awırlıqta, konussıman suzınqı başlı, keçkenä küzle, mexı yaltırawıqlı, quyı, yomşaq. Umırtqasız su xaywannarı belän tuqlana. Mexı zatlı. Siräk oçrí torğan tör. Tatarstannıñ Qızıl kitabına kertelgän.
Yükətaw.
Yükätaw yä ki Cükätaw (Awrupıda: "Sacetim", Urıslarda: "Jukotin") ul 10.–15. yözlärdä Bolğarlarnıñ şähäre ide. Çulman yılğasınıñ sul yağında, xäzerge Çístay tiräsendä urnaşıla.
10.-13. yözlärdä İdel buyı Bolğarında ere hönärçelek häm säwdä-íqtísad üzäge. Yükätaw bäklege märkäze.
1236. yılda Batí xan ğäskäre tarafınnan qatı talana ämma betmi, wä Altın Urda çorında möxim şähärlärennän berse bulıp qala.
14.–15. yözlärdä berniçä tapqır Urıs köymäle talawçılar ("uşkuynik") höcüm itkännän soñ elekkege ähämiäten yuğalta.
Xäräbäse.
Nığıtılğan şähär 5.8 "ha" urın ala. Şähär üzäge öç cir öyeme belän urap alınğan, alar arasında ike tirän arıq. Qazışlarda berniçä öy, qoymalar, bazlar açıldı.
Çığış bistäse dä 5-6 "ha" alanında.
Altın Urda çorında “nığıtılğan şähär” belän “Çığış bistäse” qullanılmí başlí.
Batış bistäse isä kiresençä üsä başlí, wä Altın Urda çorında 150 "ha" tikle alan ala başlí. Batış bistäsendä timer/baqır eşlär alıp-barılğan.
xäzerge Danaurovka awılı yänäşäsendä dip uylanıla.
Fänni öyränülär.
Qazışlı öyränü 1970–1972. yıllarda bulğannar. Annarı 1991. yılda öyränüne F.Ş.Xüzi'n däwam itkän. Soñğı waqıt qazışlarnı N.Ğ.Näbiulla alıp-bara.
Tatarstan taríxı
Grünwald suğışı.
Grünwald suğışı, Almannarnıñ Teuton Ordenı ğäskärenä qarşı berläşkän Läx, Litua, Urıs häm Tatar xärbi köçläre şuğışı (1410., 15. Yül). Grünwald (Žalgiris) belän Tannenberg (Stembark) awılları yanındağı bu suğışta Läx patşası Vladislaus II Jagiello (Läxçä: Władysław II Jagiełło, Lituança: Jogaila) häm Lituan patşası Böyek Vytautas citälkägän ğäskäri köçlär arasındağı Altın Urda bäge Cäläletdin qaramındağı 2 meñ Tatar atlılar da qatnaşa. Şuşı suğıştan soñ Teuton Ordenınıñ könçığışqa omtılışı tuqtatıla.
Ğälimcan İbrahim.
Ğälimcan İbrahim (1887-1938) ul Tatar xalqın Törki xalıqlardan häm Tatar telen Törki teldän ayırıp yasaw tarafdarı ide. Monnan tış ul Sovet xäkimiäteneñ süzlärenä ışanıp, alar belän xezmättäşlek oyıştırğan keşe ide.
1912. yıldan başlap matbuğatta «Törkilärme, Tatarlarmı?» soraw belän zur bäxäs başlana. Ğälimcan İbrahim, "tatarçı" fikerendä torıp, “Yaña Tatar tele” buyınça xezmätlär yasıy başlıy. İsmäğil Gasprinski Törki xalıqlarnı ber urtaq tel belän ber zur millätkä berläşterergä tırışqan bulsa, Ğälimcan kiresençä, ayırım tellär-ädäbiätlär yasaw kiläklege fikerendä tora ide.
1915. yılnıñ közgedä Ğälimcan «Ğäliä» mädräsäseneñ mödir urınbasarı bulip eşli başlıy.
1917. yılnıñ közennän başlap “Tatarstan Ştatı”n yasaw Ğälimcannıñ töp qıyblası bula başlıy. Anıñ buyınça biş ayırım ştat buldılırğa tieş ide: Qazaqstan, Qawqaz, Türkestan, Tatarstan häm Qırım, imeş Törki bolay da biş cirle söylämgä bulengän ide.
1918. yılnıñ 7. Ğínwarında, Ğälimcan wä Stalin oyıştırğan, Sovet xäkimiäte belän xezmättäşlek alıp-baru şartları turında söyläşü uzdı. Ğälimcan yağınnan Murlanur Waxitov belän Manatov ide, Sovet yağınnan Lenin belän Stalin ide. Näticädä, Ğälimcan İbrahim Sovet xäkimiätenä Tatar xäräkätläre belän idärä itü mömkinlegen birde häm anıñ tere qatnaşuı belän İdel-Uralnıñ cirle idäräläre beterelgän ide. 1918. yınıñ 22. Martında Sovet xäkimiäte kiläçäktä “Tatar-Başqort Sovet Cömhüriäten oyıştıru turında” qarar çığara, anıñ başqalası Ufa bulırğa tieşie.
1927. yılğa tikle Ğälimcan Sovet xäkimiätenä xezmät itä, wä ğömereneñ soñğı 10 yılın Yalta şähärendä ütkärä. 1938. yılda wafat bula.
«Ğäliä» mädräsäse.
«Ğäliä» mädräsäse 1905. yıl tiräsendä Ufa şähärendä eşli başlí.
Mädräsä mödire wazífasında Zía Qämäli ide.
1915. yılnıñ közennän başlap Ğälimcan İbrahím uqıtu buyınça mödirneñ urınbasarı bularaq eşli başlağan. Ğälimcan İbrahím anda Törki telneñ Tatar söylämenä bik zur íxtíbar birä başlí wä şuña säbäple ozaqlamí Tatar-Qazaq şäkertläre arasında ızğış başlana.
22. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. Febräl - 21. Mart - – 23. Mart - 22. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
Cələletdin.
Cäläletdin xan (Könbatışça: Jalal ad-Din, Läxçä: Dzielal Ed Dyn) (1380. tiräse – 1412.) Altın Urda xanı (1411. yıldan). 1409.-11. yıllarda Lituanıñ Böyek Kenäze Vytautas (Vitovt, Witold) belän bergä Teuton Ordenına qarşı yawda qatnaşa. Timer xannı quıp, Saray äl-Cädid täxetenä utıra. 1411. yıldan üz isemennän aqça suqtıra.
Sanaqnı tatarlaştıru.
Sanaqnı tatarlaştıru ul Tatar telendä eşläw mömkinlegen buldıruın añlata.
Tatar xärefläre sanaqta.
Awrupanıñ töp tellärendä yazu öçen ISO 8859-1 bilgelämäse qullanıla, ämma anda Törki tellärendä bulğan öç xäref yuq: Ğğ, Şş wä İı. Şuña kürä ISO tarafınnan "Kön Awrupa" isemle ISO 8859-3 bilgelämäse çığarıla, wä berazdan soñ "Törki" isemle östämä ISO 8859-9 bilgelämäse dönyağa kilä. Microsoft isä ISO 8859-9 bilgelämäsenä nigezlängän üz windows-1254 bilgelämäsen çığarıp qullana başlí. Bügenge Törki dönyada iñ kiñ qullanuda ISO 8859-9/windows-1254 bilgelämäläre yörilär.
Şihabetdin Märcani.
Şihabetdin Märcani (1818-1889), iláhiät ğälime, tarixçı. Qazan öyäzeneñ Taşkiçü awılında, Boxara, Sämärqänd şähärläre mädräsälärendä belem ala. 1850. yıldan Qazannıñ Berençe Camiğ mäçete imamı, 1867.dä Qazan möxtäsibe itep bilgelänä. Ber ük waqıtta 1876-1884. yıllarda Qazanda Tatar uqıtuçılar mäktäbendä din-iman däräsläre alıp bara. Möselman ğälimnärennän berençe bularaq, Qazan Universitetı qarşındağı "Arxeologiä, Tarix häm Etnografiä Cämğiäte" äğzası itep saylana, anıñ eşendä aktiv qatnaşa. Ğilmi xezmätlärendä dini islaxçılıq häm mäğrifätçelek ideyaların yaqtırta. Märcani xezmätläre Tatarlarda yaña metodologiägä tayanğan tarix fäne nigez sala häm Möselman Şäreq illärendä mäğlüm fänni mäktäplär tradisiäsen däwam itterä.
30 tomnan artıq fundamental xezmätlär avtorı.
Şihabetdin Märcani Yaña Tatar bistäse ziratında kümelä.
11. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Yül - 10. August - – 12. August - 11. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
Möxämmädämin.
Möxämmädämin Bolğar däwlätendä yäşägän şağir ide. Bolğar däwläte säyedeneñ Säwliä bikä isemle bertuğan señlesenä öylängäç, ber Qazan qalanıñ xanı dip íğlan itelä.
1502. yılda Möxämmädäminneñ ulı tua, aña Möxämmädyar dip isem quşalar.
Möxämmädyar.
Möxämmäd-Yar ul Möxämmäd-Ämin isemle Qazan xanınıñ 1502. yılda tuğan ulı ide.
Yäştän ük Möxämmäd-Yarnı anıñ atası uqırğa Persiägä cibärä. Möxämmäd-Yar anda "Şäyex Ğäli" iseme ilä yegerme yıl belem alıp, şağir bulıp zur uñışlarğa ireşep, kitaplarnı cíıp yäşi. Söyem-bikä yärdäme belän Qazanğa qaytqaç, şağir üz cíğan zur kitapxänäne «äl-Möxämmädiä» mädräsäsenä büläk itä.
Möxämmäd-Yar Bolğardağı «äl-Xuma» digän süfilär cämğiätenä başlıq itep saylana.
1552. yılnıñ cäyendä il östenä oluğ facíğa yabırılğaç, Möxämmäd-Yar Bolğar däwläteneñ saqlap qalu öçen äwliäläe qäberenä ziärät qılu niäte belän Bolğarğa säfärgä çığa. Yulda Urıslar belän kilgän Severga Baskakov isemle Kazak atamı qorğan tozaqqa elägä. Şağirne qılıçlar belän turaqlap beterep üterälär.
28. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Dekäber - 27. Ğínwar - – 29. Ğínwar - 28. Febräl — Bar könnär tezmäse
30. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. August - 29. Sentäber - – 1. Öktäber - 30. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
Kärim Ämiri.
Kärim Ämiri Xösäyen ulı 1893. yılnıñ 30. Sentäberdä Başqortstannıñ xäzerge Täteşle cirendä Bül-Qaylan digän Tatar awılında tuğan.
Mädräsä belemen alğannan soñ, ul Ufa wä Penza gouvernlarındağı Tatar awıllarında balalar uqıta. 1918. yılda, Qazanğa kilep, köndälek matbuğat redaksílarında eşli, 1929.-1932. yıllarda Uralda häm Seberdä matbuğatçı eşen däwam itterä.
Ädäbi dairädä K.Ämirineñ iseme 1913. yılda işetelä başlí. Ícatınıñ ayıruça uñışlı çorı grajdannar suğışı häm NEP yıllarına turı kilä. Bu yıllarda ul ber-ber artlı şiğer häm poema cíıntıqların bastıra, säxnälärdä anıñ «"Yosıf wä Zöläyxa"», «"Qazan qızı"», «"Paytäxet cälladları"», «"Peçän bazarı"» kebek piesläre quyıla; balalar öçen «"Ural balası"» äsäre, «"Zavod mäktäbendä"», «"Yuğalğan malay"» isemle ozın xikäyäläre ayırım kitaplar bulıp çığa. Ğömümän, suğışqa qädär ädipneñ tezmä, çäçmä säxnä äsärläre tuplanğan ike unğa yaqın kitabı basıla. Suğıştan soñ isä «"Pieslär"» (1958) häm «"Tañ waqıtı"» (1969) isemle cíıntıqları dönya kürä.
1962. yılnıñ 28. Ğínwarında Kärim Ämiri Qazanda wafat bula.
Velosipäd.
- saqlanğan häm saqlanmağan velosipäd toraqların yasaw /qimmätkä töşmäster, beraz tüläwle bulsa, bötenläy kileren kürä alırbız
- Kimennän taríxí üzäktä velosipädçelär yulların ayıru. Pariş şähäreneñ här xarítasında yullar, uramnar, bínalar belän bergä velosipädçelär öçen maxsus yullar da kürsätelgän. 3 säğät eçendä Notre Dam de Paris, Elisée qırların, Latín Quartalın häm tağın berniçä urınnı niçek qarap bula mikän? velosipäd belän. Qazannıñ meñyıllığına niçä qunaq kiler, yullardağı xälne küzgä kiterä alasızmı? Bolay da irtänge häm kiçke säğätlärdä kiräkle cirgä waqıtında citü mömkin tügel iç! İkençe, läkin şunnan möhimlegen yuğaltmağan mäs'älä - velosipädçelär saqlığı mäs'äläse.
Oçasıñ kiläme? Oçıp kil! Velosipädçelär xäräkäte oyıştırabız 205657567 shamil@bonbon.net
Toki Pona.
Toki Pona ul Sonja Elen Kisa uylap çığarğan yasalma tel. Berençe mäl anıñ dönyağa çığuı 2001. yılnıñ cäyendä bulğan. Toki – "tel", Pona – "yaxşı".
Toki Pona iñ keçkenä tel wä Kisa anı tormışta qullanu öçen uñaylı itterep tırışqaníı. Niättä äz tırışu arqılı kiñ mäğnä birü ide. Näticä şundí: tel 14 awazdan wä 118 süzdän genä tora. Ul yärdämçel xalıqara tel bulu öçen tügel, Daoism fälsäfäse nigezendä genä uylap çığarılğan. Mäsälän "miña salqın" diü urınına, Toki Ponaça "minem cılılıq tübän" bula.
Yañğırış.
Toki Pona awazları sanı keçkenä. Alar Yapon telendägelärgä axşaş. İceklär tözeleşe buyınça tel "CV(n)" tellärenä kerä, yäğni icek tartıq belän suzıqtan tora. Törki teldä kük [c], [v], [f] awazları yuq.
a e i o u Toki Pona [u] tügäräk bula da bulí ala.
ta te to tu [ti] icege [si] icegenä äwerelde.
ja je jo ju [j] == IPA [j] ().
la le li lo lu [ji] icege [i] icegenä äwerelde.
wa we wi [wu] wä [wo] –› [u] wä [o].
Süz eçendä icek-axırdağı "n" borınlı tartıqlar aldınnan tora almí. Tartıqsız iceklär süz aldında ğına bula'la. Sandhi tä'sire [np] icegen [mp] yä ki [mb] iceklärgä üzgärtä.
Süzlek.
118-süzle Toki Pona süzlegenä ğadí tormışta oçrí torğan äybergärgä ğına bäyle süzlär kergän.
Bu süzlär İngliz, Tok Pisin, Fin, Görce, Dutç, Akadian Frans, Éspéranto, Xrowat, Qıtay tellärennän tuğannar.
Monı da qara: Toki Pona süzlege
Sannar.
Toki Pona süzlegendä «ber» (wan), «ike» (tu) wä «küp» (mute") öçen genä süz bar. “Sífır” öçen “yuq” mäğnäse belän ala" süze qullanıla. luka (yäğni “qul”) süze “biş” öçen qullanıla (telneñ uylap çığaruçı anı xäzer qullanmí inde, ämma başqa söyläşüçelär isä qullanalar).
Ädäbiät.
Toki Pona ädäbiäte bügengä dini mätennär, şiğerlär wä qısqa xikäyälärdän tora. Anıñ belän 10-20 söyläşä torğan keşe bar, kübese Tönyaq Amerikada.
Tatarstan awıl xucalığı.
Töbäk xalqı elek-elektän igençelek häm terlekçelek belän kön kürgän, İdel buyı Bolğar däwläte zamanında uq cirne saban belän sörgän, mal asrağan.
Taríx.
Awıl xucalıq produksísı (ikmäk, tire h.b.), eçke íxtíacnı qänäğätländerüdän tış, çitkä dä çığarılğan.
Ğasırlar däwamında ällä ni zur üzgäreşlär kiçermägän awıl xucalığı 1918. yıldan soñ üzgärtep qorıla: cirgä xosusí milek beterelä, kümäk xucalıqlar (igençelek şirkätläre, awıl xucalıq komunnarı, kolxoz/sovxozlar) oyışa başlí.
1929.-1937. yıllarda awıl xucalığında kümäkläşterü ütkärelä. 500 meñnän artıq awıl xucalığı urınına 3847 kolxoz häm 51 sovxoz oyışa. Awıl xucalığına 5 meñnän artığraq traktor häm 2 meñ çaması kombayn qaytarıla. İkençe Bötendönya suğışınnan soñ kolxozlarnı ereländerü säyäsäte başlana, íqtísadí artta qalğan kolxozlar cirlegendä yaña sovxozar tözelä.
1991. yılda Tatarstanda 349 sovxoz, 740 kolxoz, 3 kolxozara şirkät, sänäğät şirkätläre häm oyışmalarında 58 yärdämçe xucalıq isäplänä.
Awıl xucalığında citeşterelgän azıq-tölekneñ bolar öleşenä töşkän küläme: börteklelär – 100%, bäräñge – 25%, yäşelçä – 66%, it – 66%, söt – 76,5%, yomırqa – 64%.
Awıl xucalığında 38,8 meñ traktor, 14,2 meñ börteklelärne uru kombaynı eşlägän.
2000. yılda Tatarstanda 4523,4 meñ h awıl xucalıq cirläre isäplänä, şul isäbennän 3493,4 meñ h sörüle cirlär, 990,8 meñ h tabíğí peçänlek häm kötüleklär. Awılda yäşäwçelärneñ yärdämçe xucalıqlarında 136,2 meñ h cir terkälgän.
1990. yıllarda başlanğan cir häm awıl reformılar näticäsendä küpçelek kolxoz/sovxozlar cirlegendä awıl xucalıq şirkätläreneñ yaña formıları (aksíoner cämğiätläre, kooperatiflar, kümäk wä fermer xucalıqları, törle berläşmälär) barlıqqa kilä. Awıl xucalığınıñ törle tarmaqlarında eşläwçelär yäki alar statusına yaqın toruçılar qulına 2,5 mln. h.'dan artığraq cir xosusí milek bularaq tapşırıla.
Cirlär.
2000. yılda Tatarstanda barlıq çäçülek cirlär 2991,4 meñ ğa, şunıñ 1543,6 meñ ğada börtekle kulturlar igelä, 1219,2 meñendä – terlek azığı, 111,8 meñendä – texnik kulturlar, 116,5 meñendä bäräñge belän yäşelçä üsterelä. Awıl xucalığında citeşterelgän barlıq produksínıñ 53% igençelekkä, 47% terlekçelekkä turı kilä.
İgençelek.
2001. yılda barlıq tör xucalıqlardan cíıp alınğan uñış: börteklelär – 6046,4 meñ t (urtaça uñış 36 s/h), bäräñge – 1314,1 meñ t (124 s/h), şikär çögendere 958,9 meñ t (198 s/h), yäşelçä – 234,3 meñ t (162 s/h) bulğan.
Terlekçelek.
2001. yılnıñ başına barlıq tör xucalıqlarda cämğısı 1194,6 meñ baş mögezle ere terlek, 749,6 meñ baş duñğız, 476,5 meñ baş sarıq häm käcä, şul isäbennän awıl xucalıq şirkätlärendä bu sannar şul uq täñgällektä 883 meñ, 651 meñ, 76,6 meñ täşkil itä. 2000. yılda Tatarstanda terlekçelek produktlarınnan itneñ 52%, sötneñ 37,4%, yomırqanıñ 42% şäxsi xucalıqlarda citeşterelä. Awıl xucalığı faydalanuındağı cirlärneñ 100 ğana isäplägändä, terlekçelek produksísı citeşterü buyınça Tatarstan İdel-Uralda berençe urında bara.
Tatarstan säyäsäte.
21. yözgä kergändä Tatarstandağı íctímağí-säyäsi tormış, nigezdä, yuqqa çıqqan diärgä bula.
Taríx.
1980. yıllar axırında, Sovet däwlätendä demokratik üzgärtep qorular waqıtında, Tatarstanda küpfirkälelekkä wä törle cämğiäwi oyışmalar barlıqqa kilügä cirlek buldırıla. Tatar íctímağí üzäge (TÍÜ) oyışa häm tiz arada tanıla başlí.
Sovet däwläteneñ Konstítusísınıñ 6. mäddäse yuqqa çığarılğaç häm Tatarstan möstäqillege turında Íğlannämä qabul itelgännän soñ (1990), cömhüriät külämendä íctímağí-säyäsi eşçänlek tağın da canlana töşä. «"Íttífaq"», «"Souverenität"» (1990), «"Yedinstvo i proğress"» ("Berdämlek wä täräqqiät"», 1993) w.b. (barlığı 30ğa yaqın oyışma) íctímağí-säyäsi xäräkätläre barlıqqa kilä.
Tatarstanda şulay uq bötenräsäy külämendä eş alıp baruçı firkä/xäräkätlärneñ bülekläre - «"Partia Rossiyskogo yedinstva i soglasia"» ("Räsäy berlek häm berdämlek partísı"), «"Naş dom - Rossia"» ("Räsäy ul bezneñ yort"» imeş), «"Regionı Rossii"» ("Räsäy töbäkläre") h.b. oyışa. Ämma Tatarstannıñ säyäsi tormışında alar zur urın alalar.
1990. yıllar axırında - 2000. yıllar başında Räsäydä firkälär häm íctímağí-säyäsi xäräkätlär - «"Yedinstvo"» ("Berdämlek"), «"Oteçestvo"» ("Watan"), «"Vsá Rossia"» (Mintimer Şäymi'neñ, "Bötenräsäy") h.b.larnıñ bülekläre cirlegendä elekege komunistlarnıñ bötenräsäy “säyäsi firkä” imeş «"Yedinstvo i Otetçestvo - Yedinaya Rossia"» ("Berdämlek häm Watan - Berdäm Räsäy") barlıqqa kilä. Anıñ YuS räistäşe itep Mintimer Şäymi'ev saylana.
Tatarstanda íctímağí-säyäsi xälätkä öç oppozísíon demokrat köçe sizelerlek yoğıntı yasí. Sul oppozísínı kommunistlar täşkil itä. "KPSS" häm "RSFSR KP" eşçänlege tíılğannan soñ (1991), "TR Kommunistlar" oyışması tözelä (1992). Ul 1993. yılda "TR KP" dip üzgärtelä. 1997. yılda partída üzara kileşmäwçän törkemnär barlıqqa kilä, partí ikegä bülenä. "TR KP"neñ ber öleşe "RF KP"neñ Tatarstan töbäge bülege, ikençe öleşe "TR KP" (bolşevik'lar) bulıp terkälä.
Tatarstannıñ íctímağí-säyäsi tormışında milli xäräkät tä aktíf eş alıpbara. Bigräk tä 1990. yıllar başında anıñ xalıq arasında äberuyı zur bula. Ul yıllarda íctímağí-säyäsi xäräkätlärdän BTÍÜ, «"İttífaq"», «"Souverenität"» oyışmaları äydäp baruçı köçlär bula. Räsäy belän Tatarstan arasında üzara şartnamä tözelgännän soñ (1994), milli xäräkätlärneñ yoğıntısı kimi başlí. Bügenge köndä alardan BTÍÜ genä aktíf eşli.
Tatar xalqın berläşterüdä, anıñ mädäniäten üsterüdä Bötendönya Tatar kongressınıñ Başqarma komitäte zur urın ala. Ul Tatar milli-mädäni möxtäriätläre (2002. yılda barlığı 22) yärdämendä üzeneñ eşçänlegen Räsäy külämendä cäyelderä, şulay uq çit illärdä yäşäwçe Tatarlar belän aradaşlıq eşe alıp bara.
Föderälçelärneñ täwge säyäsi-demokrat xäräkäte - 1990. yıllar başında oyışqan «"Demokratiçeskaya partia Rossii"» ("Räsäy demokratlar firkäse", "DPR") bula. Anıñ töp säyäsi yünäleşe - berdäm, bülenmäs Räsäy.
Soñraq «"Soglasie"» ("Berdämlek"), «"Grajdane Rossiskoy Federatsii"» ("Räsäy Federasísı İldäşläre") h.b. barlıqqa kilä. 1993. yılda alar «"Ravnopravie i zaqonnost'"» ("Tigez xoquqlılıq häm qanunlılıq") xäräkätenä berläşälär. Ul berläşmägä «"Yabloko"», «"Demwıbor Rossii"» ("Räsäyneñ demokrat yünäleşle") h.b. xäräkätlärneñ cirle bülekläre kerä. Oppozísída toruçı şuşı xäräkät häm partí wäkilläre üz eşçänleklären koordínasílaw maqsatında «"Tügäräk östäl"» oyıştıralar.
Tatarstanda sälämät saqlaw.
1990. yıllar başınnan TR xalqınıñ küpçelek öleşeneñ tormış-könküreş däräcäse tübänäyüe, ekologík xälneñ bozıluı-üzgärüe h.b. säbäplär nerv sisteme, sulış äğzäläre (bigräk tä tuberkulóz), yoğışlı (gepatit), tire-venerik, AİDS h.b. awırularnıñ taraluına kiterä. TR sälamätlek saqlaw sistem üseşeneñ xäzerge çorda medisin iminiätläw wä xosusí medisin xezmäte kürsätü ğämälgä kerä.
Taríx.
Qazan gouvernısında xalıqqa medisin yärdäme kürsätelä başlaw 18. yözneñ soñğı çiregenä turı kilä.
1775. yılda berençe märtäbä tabíblek idaräläre oyışa.
1786. yıldan xalıqqa medisin yärdäme kürsätü belän Cämğiäwi tärbiä küzätçelege (Príkaz obşçestwennoğo prizreniä) şöğellänä. Qazan (1806), Çístay (1830), Spas (1833) şähärlärendä berençe xastaxänälär eşli başlí. Zemstvo'lar tarafınnan feldşer noqtaları häm mäktäpläre, cirle xastaxanäläre buldırıla, sanítarí xezmäte kürsätü yulğa salına, cirle tabíb wazífaları kertelä. Qazanda açılğan «"Çäçäk saldıru institutı"» (1874) İdel buyında çäçäk awıruın beterüdä zur rol' uyní.
Qazan üniversitäteneñ medisin bülege (1814. yılda açıla) sälamätlek saqlaw sistemasın üsterüdä, ş.u. İdel buyı, Ural, Seber wä Urta Asía töbäkläre öçen tabíblär äzerläwdä ozaq yıllar berdänber üzäk bulıp sanala. Töbäktä tabíblär häm däwalaw oyışmalarınıñ citeşmäwe (1913. yılda barlığı 319 tabíb), epídemílar belän näticäle köräşü mömkinlege birmi. Fäqirlek, sanítarí eşeneñ tübän däräcädä alıp barıluı, üz waqıtında profílaqtik çaralar ütkärelmäwe häm medisin yärdäme kürsätelmäwe - 1930. yıllarğa qädär yoğışlı awırularnıñ artuında töp säbäplärneñ berse. Bigräk tä tuberkulóz, dizenterí, buma yütäl, skarlatín, çäçäk, timgelle häm qorsaq tífı, traxoma, qorçañğı awıruları kiñ taralğan bula. Sälamätlek saqlaw mäsäläläre Sovet xäkimiäte urnaşqannan soñ ğına däwlät däräcäsendä xäl itelä başlí.
1920. yılda "Sälamätlek saqlaw xalıq komissariatı" oyıştırıla, däwalaw oyışmaları belän idarä itü ber üzäkkä tuplana, bala tabu yortları, kolxoz xastaxanäläre, tabíb noqtaları, feldşerlıq-akuşer noqtaları, belemle medisin xezmätkärläre äzerläw öçen urta uqu yortları açıla.
"Monı da qara: Qazan Medisin-farmasí mäktäbe, Çístay Medisin mäktäbe, Bua Medisin mäktäbe. "
Zur fänni-tikşerenü institütläre häm däwalaw üzäkläre: Traxomatoz institutı, Travmatologí häm ortopedi üzäge, Qazan Medisín akademísı; «"Ij mineral suları"», «"Bäker"» kurortları; «"Qazan"», «"Krutuşka"», «"Vaslyevo"» h.b. şífaxänälär oyıştırıla (1920.-30 yıllar).
Resp-qada 1940. yılğa 10 meñ keşegä barlıq medisin belgeçlekläre isäbennän 6,2 tabíb, 18,5 urta belemle medisin xezmätkäre; xastaxanälärdä 36,2 urın turı kilä. Bizgäk, traxoma, çäçäk, skarlatín, qorçañğı kebek awırular beterelä. Böyek Watan suğışı yıllarında TASSR yaralılarnı däwalaw häm sawıqtıru üzäkläreneñ bersenä äwerelä.
"Monı da qara: Qazan Xärbi hospitale, Evakuasí hospitalları)".
Cirle häm evakuasílanğan xalıq arasında yoğışlı awırular taraluğa yul quyılmí. Suğıştan soñğı un yılda resp-qada sälamätlek saqlaw oyışmalarınıñ matdi-texnik bazası üsep, nığıp kitä. Çístay, Yäşel Üzän, Alabuğa, Mendeleyev şähärlärendä häm cirle üzäklärdä ber ük ürnäktäge ölgelär belän xastaxanälär tözelä.
1970.-1990. yıllarda Republík klinik xastaxanäse, Republík balalar klinik xastaxanäse, Çallı şähär xastaxanäse, 3635 urınğa isäplängän 40tan artıq rayon üzäk xastaxanäläre häm däwalaw bínaları safqa bastırıla, şífaxänälär («"Livadia"», «"Ence"», «"Yaqtaş"» - barlığı 4215 urınlı 19 şífaxänä) häm profílaktorílar (5150 urınlı 50 profílaktorí) çeltäre kiñäytelä. Ğömümi xirurgí, neyroxírurgí, mikroxírurgí, yöräk-qan tamırları xirurgísı, tuqıma häm äğzalar küçerü, "yasalma böyer" üzäkläre h.b. oyışa.
1990. yıllarnıñ 2. yartısınnan yaña xastaxanälär häm polikliníklar tözelä, iskeläre yañartıp qorıla.
2001. yılda şähärdäy Urıssu bistäsendä (Yutazı r-nı) 50 stasíonar urınlı, 100 keşe qabul itä alırlıq polikliníklı Üzäk rayon xastaxanäse, Mamadış şähärendä terapí bínası, Çepyä awılında (Baltaç r-nı) 50 stasíonar urınlı, 100 keşe qabul itärlek polikliníklı xastaxanä, Telänçe Tamaq awılında (Tuqay r-nı) 150 keşe qabul itä alırlıq polikliník, ş.u. töbäqärä diagnostik kliník üzägeneñ (Qazan) berençe öleşe safqa basa (2000).
Tatarstan cäğräfiäse.
Republík Könçığış Europa tigezlegeneñ könçığışında, İdelneñ urta häm Kama yılğasınıñ tübän ağımında, urman häm urman-dala zonalarında urnaşqan. İdel häm Kama yılğaları üzännäre Tatarstan cirlären öç töbäkkä bülä: Kama aldı (Kamadan tönyakqa häm İdeldän tönyaq-könçığışqaraq), Kama aryağı (Kamadan könyaktaraq), İdel aldı (İdeldän könbatıştaraq). Bu terr-yä urtaça 170 m bieklektäge qalqulıqlı tigezlektän ğíbarät. Kama aldı sözäk-qalqulıqlı tigezlek, tönyaq-könbatışında Vyatqa Uwalınıñ könyaq itäge cäyelgän. Kama aryağı - qalqulıqlı tigezlek, könyaq-könçığışında Bögelmä-Bäläbäy qalqulığınıñ küpçelek öleşe, könbatışında İdel aryağı tübänlegeneñ tönyaq öleşe urnaşqan. İdel aldı isä İdel buyı qalqulığınıñ tönyaq-könçığış öleşendä. Qalqulıqlar häm tübänleklär relefnıñ eroziä, qarst, eol, yar yasalu h.b. protsesslar näticäsendä barlıqqa kilgän keçeräk formadağı qompleksları b-n yarğalanğan. Resp-qa terr-yäseneñ töp öleşe yuğarı Perm sistemasına qarağan Ufa, Qazan, Tatar yaUrısları utırma toqımnarı, könyaq-könbatış öleşe yuğarı yura häm aqbur sistemaları utırmaları, yılğalarnıñ borınğı üzännäre neoğen häm dürtençel sistemalar utırmaları qatlamnarınnan ğíbarät (k. Geologík tözeleş). Neft häm ğaz çığanaqları dewon häm taşkümer qatlamnarında yata. İñ zurları - Romaşkino, Yaña Yılxowoy, Berençe May, Bondyug çığanaqları - republíknıñ könyaq-könçığışında häm tönyaq-könçığışında urnaşqan. Ere neft çığanaqlarınnan neft zapasınıñ 60-80% alınğan, keçeräk yatmalarda 800-900 mln. t neft zapası isäplänä. Ş.u. sorıqümer häm taşkümer (k. Qazılma kümerlär), yanuçan slaneslar häm bitumnar zapası bar. Tözeleş materialları şaqtí küp: qom-waqtaş çığanaqları (zapası 246 mln. m3), kirpeç balçığı (73,5 mln. m3), gips (72 mln. t), izwesttaş häm dolomítlar (66 mln. t), tözeleş taşları (35,3 mln. m3), bentonit balçıqları (24,3 mln. t), tözeleş qomnarı (45 mln. m3), keramzit balçıqları (14,9 mln. m3). TR klimatı nigezdä urta kiñleklärdäge kontinentäl hawa massaları täesirendä formalaşa. Ğínwarda urtaça temp-ra 14°C salqın, yüldä 19°C cılı. Yıllıq yawım-töşem küläme 460-540 mm. Yawım-töşemneñ 65-70% äprel-öktäber aylarına turı kilä. İdel aldı, Kama aldı häm Bögelmä qalqulığındağı biek urınnar dımlıraq. Maynıñ berençe deqädäsında temp-ra 10°C tan cılıraq, sentäberneñ ikençe deqädäsında 10°C tan salqınraq buluçan. Qıraw töşmi torğan waqıt ğädättä 106-150 köngä suzıla. Cillär kübräk könyaq-könbatıştan, könyaq häm könyaq-könçığıştan isä. Resp-qa su resurslarına bay. Su öslegeneñ mäydanı 4,4 meñ km² (barlıq terr-yäneñ 6,4%) täşkil itä. 3 meñgä yaqın yılğa häm ineş isäplänä, alarnıñ urtaça tığızlığı 1 km² cirgä - 0,46 km. Cir öste sularınıñ töp zapası susaqlağıçlarda tuplanğan. Cir astı sularınıñ zapası şaqtí: töçe, az tozlı häm tozlı sular; alarnıñ ber öleşe däwalaw öçen faydalı (İj mineräl suları h.b.). Tufraq qaplamı küp törle. Republík terr-yäsendä sorı urman tufraqları (40% çaması) häm qara tufraq (32%), käsle-kölsu häm käsle-qarbonatlı tufraq kiñ taralğan. Yılğa üzännärendä allyuwiäl, qara tufraq häm sazlı tufraq. Urmannar terr-yäneñ 17% çamasın alıp tora. İdelneñ sul häm Kamanıñ uñyağında narat urmannarı, ayırım urınnarda çırşı häm aq çırşı urmannarı saqlanğan. Kama aryağın kiñyäfraqlı urmannar bili.
Tatarstan mädäniäte.
Din.
Tatar xalqınıñ borınğı babaları, uydırma-xorafatlarğa ışanıp, äylänä-tirä dönyanı canlı itep kürgännär. Alarnıñ küzallawlarınça, törle küreneşlär b-n ilahi köçlär idarä itkän, kük allası Täñre - baş alla sanalğan (k. Mäcüsilek). 8-9 yözlärdä bolğarlar cirenä íslam dine ütep kerä başlí. 922 yılda İdel buyı Bolğarında íslam däwlät dine dip iğlan itelä. Şunnan soñğı Tatar däwlätlärendä íslam dine ruxi-mädäni wazífanı başqarıp kilä. 16 yözdä Tatar xanlıqların Rus däwläte üzenä buysındırğannan soñ, Tatar xalqı mäktäp-mädräsälären, mäxällälären, ruxaníların yuğalta, ruxi tormışı fäqirlänä bara. Patşa xökümäte häm prawoslawie çirkäwläre tarafınnan dini häm milli ezärlekläwlär näticäsendä möselman xalıqları küp tapqırlar baş kütärergä mäcbür bula. 1773 yılda Sinod färmanı basılıp çığa, 1788 yılda Ufa şähärendä möselmannarnıñ Diniä näzaräte oyıştırıla (k. Räsäy häm BDBnıñ Europa illäre möselmannarı Üzäk diniä näzaräte), bu inde íslam dineneñ räsmi tanıluın añlata. 1992 yılğa qädär bu näzarät Eçke Räsäy häm Seber möselman cämğiätlärenä citäkçelek itä. 20 yöz başında Qazan ğubernasında ğına da 1152 mäçet eşli. 16 yözneñ 2 nçe yartısında töbäktä xristian dine tarala başlí. 1555 yılda Qazan yıparxiäse oyıştırıla (k. Xristianlaştıru säyäsäte). 20 yöz başında Tatarstan terr-yäsendä Qazan, Vyatqa, Samara, Sember häm Ufa yıparxiälärenä qarağan 600 prawoslawie mäxälläse häm 30 monastır' eşläp kilä. Sowet däwläteneñ din ölkäsenä qağılışlı säyäsäte RSFSR XKSnıñ "Çirkäwne däwlättän häm mäktäpne çirkäwdän ayıru turında"ğı ("Ob otdelenii serkwi ot ğosudarstwa i şqolı ot serkwi", 1918) dekretı h.b. doqumentlar b-n bilgelänä. Dinneñ cämğiät tormışına yoğıntısı şaqtí çiklänä. 1980 yıllar axırına Tatarstanda terkälgän 38 dini cämğiät kenä qala (18 möselman, 15 prawoslawie, 1 protestant h.b.). 1990 yıllar başınnan dini konfessílarnıñ eşçänleklären cäyelderü öçen yaña mömkinleklär tua. 1992 yılda Tatarstan Republígı möselmannarınıñ Diniä näzaräte tözelä häm ul 2001 yılda räsmiläşterelgän 804 möselman cämğiäten berläşterä. Qazan yıparxiäsenä 175 dini cämğiät kerä. TRda prawoslawieneñ iske tärtip tarafdarları (staroobryadçılar), katolíklar, lyüterännar, baptistlar, adwentistlar, yähüdilär, buddistlar h.b. dini cämğiätläre dä bar. 1990 yıllarda Bahawiä, Äxmädiä, Soñğı Ğähed h.b. dini xäräkät häm ağımnar tarala başlí.
Ädäbiät.
Tatar ädäbiätı xalıq awız ícatına, törki xalıqlarnıñ ädäbi baylığın täşkil itkän urta ğasırlardağı ğomumtörki mädäni yazma yädkärlärgä (S.Baqırğäni, Y.Balasağuní, M.Qaşğäri, S.Yügnäki, Ä.Yäsäwi h.b.) barıp totaşa. İdel buyı Bolğar däwläte mädäniäteneñ oluğ yädkäre - Qol Ğälineñ mäşhür "Qíssai Yosıf" poeması. Tatar ädäbiätınıñ üseşendä Altın Urda däwere möhim urın alıp tora. Ul zamanda ícat itelgän humanistik äsärlär: N.Rabğuzínıñ "Qíssasel-änbiä", Qotbnıñ "Xäsräw wä Şirin", Mäxmüd Bolğärinıñ "Nähcel-färadis", Xisam Kyätibneñ "Cömcömä soltan", Säyf Saraínıñ "Gölestan bit-törki" häm "Söhäyl wä Göldersen" poema häm dastannarı. Altın Urda cimerelgännän soñ Qazan qalası Tatar mädäniäte üzägenä äwerelä. Bu däwer näfis ädäbiätta Möxämmädyar, Ömmi Kamal häm Qolşärif ícatları b-n xaraqterlı. 1552 yılda Qazan xanlığı tar-mar itelgäç, Tatar xalqın märxämätsez izü başlana, ädäbi xäräkät isä ruxi torğınlıq kiçerä, dini sufíçılıq yünäleşe östenlek ala. 17 yözneñ 2 nçe yartısınnan başlap Mäwla Qolí, Utız İmäni, Äbelmänix Qarğalí, Hibatulla Salíxov, Şämsetdin Zäki, Ğäli Çoqrí h.b.nıñ ícatlarında ädäplelek wä insaflılıq ölgese bulırday obraz tudıruğa omtılış yasala; türälärneñ kimçelekläre tänqitlänep, humanizmğa mädxiä cırlana. 18-19 yözlärdä Tatar ädäbiätında Şäreq romantízmı tradísíları östenlek ala. 19 yözneñ 2 nçe yartısınnan realizm yaña ısul bularaq qabul itelä. Bu yünäleştä şigrít ölkäsendä - G.Qandalí, Aqmulla, Yä.Yemelyänov; prozada - M.Aqegetzadä, Z.Bigiev, R.Fäxretdin, F.Kärimi; dramaturgída G.İlyäsi, F.Xalidilärnıñ ícatı zur rol' uyní. 20 yöz başında Tatar ädäbiätında yaña icadi yünäleşlär häm ädäbi ısullar barlıqqa kilä. Moñarçı yäşäp kilgän janrlar qämilläşä, ädäbiät mäydanında yañaları päyda bula, äsärlärneñ temtiqäsı kiñäyä, waqíğalarnı sänğätçä mawıqtırğıç häm qızıqlı itep taswirlaw töp urın ala, ädäbi tänqit ädäbiätnıñ zarurí ber öleşenä äwerelä. Qäläm ostaları (G.Tuqay, F.Ämirxan, Därdemänd, M.Ğafurí, G.İsxaqí, G.İbrahímov, G.Kamal, Ş.Kamal, S.Rämiev, Ş.Babiç, M.Fäyzi h.b.), Şäreq, Könbatış Europa häm Urıs ädäbiätları tuplağan täcribäne häm alar ireşkän qazanışlarnı icadi faydalanıp, sänğätçä yuğarı sífatlı äsärlär tudıruğa ireşälär. 1917 yıldan soñ SSSR xalıqlarınıñ ädäbiätları kommunistik ideologí qısalarında üsä. Elektän qalğan mädäni mirasqa, milli ädäbiätlarğa kimsetep qaraw, 1930 yıllardağı repressílar, 1941-45 yıllardağı Böyek Watan suğışında yuğaltular, başqa säbäplär arqasında Tatar ädäbiätı bik küp talantlı ícat ähellärennän mäxrüm qala; yazuçılarnıñ ruxi ezlänüläre mäğlüm ideyä qısalarına biklänä, icadi mömkinlekläre çiklänä. Ämma ädiplär şul şartlarda da elek-elektän ädäbiät aldına quyıla kilgän wazífanı ütäw cayın tabalar. 1920-40 yıllarda G.İbrahímov, F.Burnaş, K.Näcmi, H.Taqtaş, K.Tinçurin, M.Ğäläw, Ş.Usmanov, X.Tufan, G.Qutuy, M.Cälil, A.Aliş, F.Kärim, N.İsänbät h.b. ädäbi xäräkätneñ alğı safına çığa. Alardan soñ G.Bäşirev, A.Şamov, İ.Ğäzi, Ä.Fäyzi, F.Xösni, M.Ämir, Ä.Yeniki, S.Xäkim, N.Arslanov, Ä.Yerikäy, S.Battal, Ä.İsxaq, S.Urayskiy, G.Ğäliev, G.Äpsälämev, X.Waxit, A.Rasix h.b., şul uq yıllarda emigrasídağı Tatar yazuçıları G.İsxaqí, H.Ğabdüş, S.Ğíffät-Uğan Tatar ädäbiätınıñ Oqt. rev-sísenä qädärge tradísíların däwam itterälär. 1960 yıllardan ütkännärgä yañaça qararğa, bügengene taswirlarğa mömkinlek tua. Tatar ädäbiätınıñ bu etabında R.Töxfätullin, Ä.Dawıdov, A.Ğiläcev, Ş.Mödärris, G.Axunov, N.Fättax, X.Kamal, Ä.Bayan, G.Afzal, E.Qasímov, Ş.Bikçurin, M.Şabayıv, Ş.Ğäliev, İ.Yüzeyev, Ş.Xösäyenev, B.Kamalov kebek "altmışınçı yılğılar" üzläre yäşägän zamannıñ möhim ictimağí häm äxlaqí mäsälälären kütärep çığalar. 1970-80 yıllarda İ.Nurullin, M.Mähdiev, T.Miñnullin, F.Yarullin, M.Yunıs, M.Xäbibullin, Ä.Ğäliev, S.Söläymanowa, Mäxmüt Xäsänev, R.Xaris, R.Fäyzullin, Zölfät, Robert Äxmätcanov, Räşit Äxmätcanov, M.Äğlämev, V.Nurullin, R.Batulla, M.Ğäli, Ä.Ğaffar, Z.Xäkim, Ä.Räşitev, L.Şağircän, X.Äyüp, M.Malíqowa, R.Ğatawllin h.b. icadi aktíflıq kürsätälär. 1990 yıllardan başlap xalqıbıznıñ ğasırlar däwamına suzılğan tarixi wä mädäni mirasına iğtibar yıldan-yıl köçäyä. N.Fättax, M.Xäbibullin, C.Räximev, V.İmamovlarnıñ romannarında tarixi temnar uñışlı yaqtırtıla. İ.Salaxov, A.Ğiläcev, G.Tawlin, R.Möxämmädiev, R.Kärämilärneñ äsärlärendä totalítarízm, repressílar çorında şäxesneñ faciğäse häm anıñ üz äberuyın saqlap qalırğa omtıluı taswirlana. Ädäbiät beleme isä beryäklı ideologí b-n suğarılğan metodologík ısullardan arına bara, ädäbi küreneşlärgä häm tendensílarğa fänni häm obyıktiv bäyä birergä omtıla.
Míğmarlıq.
Tatarstanda arxit-ranıñ töbäk häm milli ayırımlıqları şähärlär tözeleşendä (k. Şähär tözeleşe), arxit-ra törlärendä, konstruksí, stil, sänğätçälek h.b. üzençäleklärendä fänni-ğämäli çağılış taba. Xalıqnıñ arxit-radağı milli üzençälekläre ş.u. mädäniätkä dä bäyle. Borınğı däwer arxit-rasına bu yaqlarda yäşägän fin-uğır häm törki qäbilälärneñ iñ ğädi ixtíacların qänäğätländerü öçen tözelgän toraq, xucalıq häm dini qorılmalar xas. İdel buyı bolğarları íslam dinen qabul itkännän soñ, Urta İdel buylarına möselman illärendäge bina häm qorılmalarnıñ tradísíon arxit-rası üzençälekläre ütep kerä (k. Bolğar camiğ mäçete, Keçe manara, Xan törbäse, Qara pulat, Aq pulat, Könçığış törbä h.b.), ä inde Altın Urda häm Qazan xanlığı zamanında ul üzençäleklär nıqlap qanat cäyä. Arxit-ra konstruksísı üzençälekläre töbäktäge tözü materiallarına (ağaç, aqtaş, balçıq kirpeçe h.b.) häm alarnı qullanu ısullarına bäyle. Räsäy däwerendä Urıs arxit-rası şähär tözeleşendä yäşäp kilgän cirle üzençäleklärne qısrıqlap çığara, Könbatış Europa arxit-rası stilläre östenlek ala (k. Baroqqo, Klassísízm). Dini, cämäğät häm toraq binalar qoruda yaña tipologí xökem sörä (k. Çirkäwlär, Monastır'lar). Milli arxit-ra başlıça xalıq arxit-rasında saqlanıp qala (k. Tatar xalıq arxitekturı). 18 yözneñ 2 nçe yartısında Räsäydä íslam dinenä säyäsi mönäsäbät üzgärgännän soñ yañadan mäçetlär salına başlí. Milli arxit-ra ildä xökem sörgän Urıs arxit-rasınıñ yoğıntısında bara (k. Qazan mäçetläre). Şulay da qorılmalarnıñ törlärendä, urın saylawda, stil alımnarında milli tradísílar saqlana. 18 yözneñ 2 nçe yartısında başqaladan Qazanğa berençe prof. arx. V.İ.Qaftırevnı cibärälär häm ul Qazannıñ berençe genplanın tözi. 18 yözneñ axırı - 19 yözneñ 1 nçe yartısında Qazan ğubernasında talantlı arxitektorlar: İ.P.Bessonov, F.E.Yemelyänov, M.P.Qörinfskiy, P.G.Pyätniskiy, A.İ.Peske, F.İ.Petondi, A.K.Şmidt h.b. eşli. 19 yözneñ 2 nçe yartısınnan Şäreqneñ möselman mämläkätläre arxit-rası yoğıntısı yañadan sizelä başlí (k. Şamil yortı, Äcem mäçete). Bu yaqlardağı Urıs milli arxit-rasında şul zamandağı mäğlüm ısullar (stil yünäleşläre) üzençälekle qullanış taba (k. Eklektízm, Modern). 19 yözneñ 2 nçe yartısı - 20 yözneñ başında arxitektorlar P.E.Anikin, V.K.Beçqo-Druzin, S.V.Beçqo-Druzin, P.T.Juqovskiy, F.N.Malínovskiy, K.L.Myüfke, İ.N.Qolmaqov, K.S.Oleşkewiç, P.İ.Romanov, G.B.Ruş, V.A.Trifonov, L.K.Xrşçonowíç, P.V.Tixomírov h.b. änä şul stil yünäleşlärendä ícat itä. Sowet zamanında İ.G.Ğaynetdinev, M.K.İğlamov kebek berençe prof. milli arxitektorlar üsep çığa. Binalarnı yäşäw öçen qulayraq, zur külämle itep häm ber ük stildä qoru ütep kerä başlí. Şähär arxit-rası tulayım unifikasílawğa qaytıp qala. 20 yözdä sänäğät häm texníknıñ alğa kitüe näticäsendä yaña tör qorılmalar tözelä. Bu däwerdäge arxit-ranıñ cirle üzençälekläre fäqät binalarnıñ tışqı bizäleşendä çağıla. Qorılmanı tulayım milli üzençälekle itep tözü awıl cirendä genä saqlana. Arxit-ranıñ üseşenä arxitektorlar Ä.G.Bikçäntäyev, İ.A.Wäliev, R.M.Mortazin, P.A.Sanaçín, G.İ.Soldatov, R.S.Nasírov, A.A.Sporíus, Ä.X.Belostosqaya h.b. zur öleş kertä. S.S.Aydarov isä arxit-ra restavrasísı mäktäben buldıruğa küp köç quya. 1960 yıllar azağınnan alıp Qazannıñ üzendä prof. arxitektorlar äzerläw eşe alıp barıla; İ.Ş.Äsädullin, G.A.Baqulín, V.E.Baliskiy, R.V.Bilalov, İ.D.Ğalanín, V.P.Loginov, İ.G.Nurğäliev kebek äydäp baruçı arxitektorlar - Qazan arxitektur-tözeleş akademísınıñ arxit-ra f-tı şäkertläre. 1990 yıllarda arxitektur-tözeleş ölkäsendä däwlät küzätüe kimi, icadi mönäsäbätkä yul açıla; sowet zamanında ğämäldän çıqqan toraq, cämäğät, dini qorılmalarnıñ tözü törläre kire qayta başlí. Tatarstanda arxit-ra ğileme cirle häm milli üzençäleklärne öyränä häm bu yünäleştäge qazanışlarnı tözeleştä faydalanu mömkinleklären ezli.
Sınlı sänğät.
Tatarstan terr-yäsendä Anänino, Pyänobor, İmänkiskä h.b. qäbilälär qäberleklärennän tabılğan äyberlär iñ borınğı sänğät yädkärläre bulıp sanala. 8 yözdän alıp urta ğasırlar başındağı sänğätneñ üseş däräcäsen İdel buyı Bolğar däwläte şähär, awıl qäberleklärennän çıqqan arxeologík tabıldıqlar kürsätä. Bolğarlar sänğätendä skiflar zamanında Könyaq Seberdä häm Üzäk Aziädä yäşägän qäbilälärneñ arxaik bilgeläre saqlanğan borınğı küçmä xalıqlar sänğäte häm urta ğasırlardağı utraq igençelär sänğäteneñ ğäyät üzençälekle quşılması çağıla. Şul uq waqıtta bolğar sänğäte Azov häm Qara diñgez buyı şähärlärendäge ellin mädäniäte yoğıntısında üskän Saltaw-Mayaq kulturı b-n dä bäyle. Íslam dinen qabul itkännän soñ Bolğar däwlätendä mädäniät şäriğät qanunnarına buysına: bütän möselman xalıqları sänğäte şikelle ük, sınlı sänğät ornamentqa tayanğan ğämäli bizäleş häm arxit-ra sänğäte b-n çiklänä. Bolğarda şähär mädäniäte bik nıq alğa kitkän bula; milli sänğätneñ yünäleşen änä şul bilgeli, bu isä İdel buyı häm Könyaq Ural buyındağı başqa xalıqlarnıñ sänğätçä fikerläwenä dä zur yoğıntı yasí. Tatarstan terr-yäsendäge sänğät taríxında Altın Urda däwere ayırım urın alıp tora. Anıñ üseşendäge üzençälekne etnik küpqırlılıq -ber yaqtan, qıpçaqlarnıñ küçmä, ikençe yaqtan, bolğarlarnıñ utraq mädäniäte elementları bilgeli. Aña şäriğät qısalarında üskän ornament törlelege, töslärne mul qullanu, zinnätlelek xas. Kiem-salımnı, at dirbiäsen bizäw, metallğa bizäklär töşerü, zärkänçelek häm balçıqnı yandırıp äyber yasawda Altın Urda sänğäteneñ sinkretik stile nıq çağıla. Qazan xanlığında sänğätneñ monumentäl-ğämäli häm näfis hönärçelek törläre uñışlı däwam itä. 16 yözneñ 2 nçe yartısınnan sänğät elekke çorlardan kilgän hönärçelek qısalarında yäşäwen däwam itä. Tatarstan terr-yäsendäge Urıs sänğäte Mäskäwdäge monumentäl näqeş häm äwliä sürätläre yasaw (iqonopís) yoğıntısında bara. 18 yözdän Könbatış Europada çäçäk atqan sınlı sänğät formaları häm stilläre xisabına bayí. Qazan artı töbäge Tatar milli sänğäteneñ üzägenä äwerelä. 18 yözneñ 2 nçe yartısınnan Qazannıñ Tatar xalqı yäşägän öleşendä hönärçelek yañadan köçäyä, xalıq näfis hönärçelege, tradísíon milli sänğät törläre ternäklänep kitä. Ğämäli bizäleş sänğäte törlärennän ornament, qayulı kün, çigü, uqalap çigü, tuquçılıq, xattatçılıq, milli kiemnär tegü, öylärneñ eçen bizäw üzençälekle tös ala. 19 yöz axırı - 20 yöz başında Tatar xalqınıñ professionäl milli sınlı sänğäte barlıqqa kilä, üz rässamnarı üsep çığa: Ş.Tahírov, M.İdrisev, M.Bayqiev, G.Aqçurína, K.Däwlätkildiev h.b. Alar näqeş, grafík häm teater säxnälären bizäw b-n mäşğül bula. Tatarstanda sınlı sänğätneñ üseşenä Qazan sänğät mäktäbe zur öleş kertä. Näqeş ostaları: N.Feşin, B.Urmançe, P.Benqov, V.Timofeyev h.b.; grafík ostaları: F.Tahírov, G.Arslanov, Ş.Möxämmätcanov, N.Şíklov, K.Çebotaryov h.b.; skulptur ölkäsendä: V.Boğatıryov, S.Axun dan-şöhrät qazana. Rässamnarnıñ "Vsadnik" ("Caydaq"), TatLEF, TatAXRR, "Öktäber" hönäri şirkätläre, soñraq isä Tatarstan Republígınıñ Rässamnar berlege icadi aktíflıq kürsätä. 20 yözneñ 2 nçe yartısında näqeş ölkäsendä X.Yaqupov, L.Fättaxov, K.Maqsimov, N.Quznetsov, V.Qudelkin, İ.Zarípov, Ş.Şäydullin, A.Abızgildin, K.Näfíqov, R.Ğosmanov, İ.Räfíqov h.b.; grafíkta G.Raxmanqulowa, E.Sitdíqov, T.Xaciäxmätev, E.Zarípov h.b.; skulpturda V.Malíqov, R.Niğmätullina, N.Adılov, F.Fäsxetdinev h.b.; teater säxnäsen bizäwdä P.Speranskiy, M.Sütüşev, E.Gelms, Ä.Tumaşev h.b.; ğämäli häm monumentäl bizäleş sänğätendä V.Fyodorov, S.Qüzminıx, R. häm M.Kildebäkevlär, V. häm S.Qowalevskiylar, R.Safíullin, B.Şubin h.b. zur icadi uñışlarğa ireşälär. Bu däwerdä janr häm stil törläre arta, yaña icadi yünäleşlär päyda bula, Tatar milli häm ruxaní sänğäte obrazları canlandırıla. Sänğät kolleksíları Tatarstan Republígınıñ milli muzeyında, Tatarstan Republígınıñ däwlät sınlı sänğät muzeyında, "Qazan" Milli mädäniät üzäge qarşındağı milli mädäniät muzeyında, Älmät, Leninoğorsk, Çallı şähärläre kartinnar ğälereyälärendä h.b. muzeylarda saqlana. Yäş rässamnarnı uqıtu, tärbiäläw eşen Qazan mädäniät häm sänğät un-tı, Qazan sänğät uç-şçese, Leninoğorsk muzík-sänğät uç-şçese, Çallı ped. in-tı häm Çallı sänğät uç-şçese alıp bara.
Köy sänğäte.
Tatar muzík sänğäteneñ çığanağı törki qağanatlar däwerenä barıp totaşa. Ul İdel buyı Bolğarı, Altın Urda, Qazan xanlığı h.b. törki-Tatar däwlätlärendä törle ruxaní häm dönyawí formalarda, professionäl häm üzeşçän cırçılar, muzík uyın qorallarında başqaruçılar ícatında çağıla. Tatar muzík sänğäte mäcüsilek zamanı häm íslam dine yolaların ütkärgändä başqarılğan muzík, mädxiä, memoriäl janrlarda, saray muzígı tradísílarında - xärbi yola bäyrämnäre, saray häm xalıq bäyrämnärendä küñel açu räweşendäge muz.-poetik formalarda üsä. Tatar xalqınıñ tradísíon muzík qoralları bulıp qubız, quray, göslä, dawılbaz, dumbra, däf h.b. sanala. Alarnıñ qayberläre xalıq ostaları qulı b-n yasala, ikençeläre ğäräplärdän üzläşterelgän klassik möselman muzík uyın qoralları bula. Tatar milli köylärenä angemitoník xas; tradísíon bularaq ul cırlar fäqät ber tawış öçen çığarıla. 16 yöz urtasınnan Tatar xalqınıñ muzík sänğäte köçen-qodräten yuğalta: elek ictimağí ähämiätkä iä bulğan formalarnıñ kiräge qalmí, bu xäl janr häm stillärneñ aqrınlap çiklänüenä kiterä. Şul säbäple Tatar xalqınıñ milli muzígı 20 yöz başına qädär yalğız başqaruçılar ícatındağı folklor cırları bularaq qına saqlanıp qala (k. Bäyet, Qısqa cırlar, Lirik cırlar, Yola cırları, Taqmaq, Tarixi cırlar). 18 yözdä, uqu yortları programına uyın qoralların üzläşterü däresläre kertelü näticäsendä, töbäktä Urıs muzígınıñ berençe uçaqları barlıqqa kilä. 19 yözdä muzík gimnazílar, Qazan un-tı, Radíonowanıñ zatlı näsel qız balalar in-tı tormışınıñ ayırılğısız ber öleşenä äwerelä. 19 yöz axırına Qazanda prof. muz. belem birüneñ nigezläre salına. Törle yıllarda K.Eyzrax, L.K.Nowiskiy, A.A.Orlov-Soqolovskiy, R.A.Ğummertnıñ xosusí muzík mäktäpläre eşli. Qazan muzík uçilişçese dä Ğummert mäktäbe nigezendä oyışa. 19 yöz axırı - 20 yöz başında Qazan muzík söyüçelär tügäräge, Näfis sänğät söyüçelärneñ Qazan cämğiäte, Xalıq universitetları Qazan cämğiäte Tatar milli muzígınıñ berençe konsertların oyıştıra. Qazanda ataqlı artist häm muzíkntlar İ.Ğofman, S.Raxmanínov, A.Skryäbin, A.Ğöldenweyzer, K.İğumnov, L.Awer, B.Ğuberman, Yä.Qubelik, E.Simbalist, N.Figner, L.Sobínov, A.Nejdanowa konsertlar birä; "Ziminnıñ Mäskäw operası artistları şirkäte", S.-Peterburgtan M.İ.Petipänıñ balet truppası, Mäskäwdäge Zur teaternıñ E.V.Geltser citäkçelegendäge balet truppası h.b. ğastrolgä kilep çığışlar yasí. Qazandağı opera teaterı M.Musorgskiy, P.Çayqovskiy, A.Rubinşteyn, A.Darğomıjskiy kebek Urıs autorlarınıñ, J.Bize, R.Leonqawallo, Dj.Werdi h.b. çit il kompozítorlarınıñ äsärlärennän bay repertuar üzläşterä. F.İ.Şalyapinnıñ artistlıq qäreräsı Qazanda başlanıp kitä. 19 yöz axırı - 20 yöz başında xalıq köyläre nigezendä, Urıs häm Europa klassik muzígı qazanışlarına tayanıp, xäzerge prof. Tatar milli muzík sänğäte formalaşa. Muzíkntlardan Z.Yarullin, F.Tuişev, X.Xäybulkin ("Xäybulkin marşı" autorı), cırçılardan K.Motígí, F.Latípov, M.İskändärewä h.b.nıñ eşçänlege şul yıllarda başlana. 20 yözneñ 20-30 nçı yıllarınnan Tatar muzík sänğäte kompozítorlar ícat itkän üzençälekle törle janr äsärläre b-n bayí: ğilmi nigezdä milli muzíknıñ mäğärif sisteması buldırıla. Tatarstanda kompozítorlar ícatınıñ formalaşuına Tatar drama truppaları säxnägä quyğan muz. drama äsärläreneñ dä täesire zur bula. Tatar kompozítorlar mäktäbenä nigez saluçılarnıñ berse S.Säydäşev ícatı Tatar muz. teaterı formalaşuı b-n tığız bäylängän. Ul spektakllärneñ muz. bizäleşen üzgärtä, milli muzíknı säxnädäge waqíğalarğa bäyläwe b-n muz. drama janrın nigezli. Milli muzíknıñ tarixi täcribäsen osta faydalanıp, Säydäşev yaña intonasílar häm ritmnar, küptawışlılıqnıñ harmonílılığın, orkestr yañğıraşınıñ tembr törlelegen bayıta, milli Tatar simfonízmına nigez sala. Anıñ "Zäñgär şäl", "Nayomşçik", "Qandır buyı" muz. dramaları häm 1920-30 yıllardağı muz.-säxnä äsärläre milli muzíknıñ törle janrları üseşe öçen ürnäk bula. Tatar muzík sänğäteneñ formalaşuına S.Ğäbäşi, G.Älmöxämmädev, V.Winoğradovlarnıñ "Saní" (1925), "Eşçe" (1930) berençe Tatar operaları zur yoğıntı yasí. Tatar opera studísında (1934-38) muzík ölkäsendä milli qadrlar äzerläw Tatar opera häm balet teaterın oyıştıruğa yul aça. Muz. teaternıñ üseşenä Z.Bäyraşewa, M.Bulatowa, A.İzmaylowa, G.Qaybisqaya, M.Raxmanqulowa, U.Älmiev, N.Dawtov, F.Nasretdinev, R.Bilalowa, G.Säyfullina, Z.Xismätullina, V.Şäripewä, A.Abbasov, L.Werniqovskiy, Yu.Borisenqo, Z.Sönğatullina, X.Bigiçev, V.Ğäniewa, G.Lastovqa, R.Säxäbiev, E.Mixaylowa kebek äydäp baruçı opera cırçıları häm A.Ğatsulína, B.Äxtämev, N.Yultíıwa, Ä.Narıqov, G.Qalaşniqowa, R.Sadíqov, İ.Xäkimewä, S.Xantimerewä kebek balet solistları zur öleş kertälär. Radíotapşırular oyıştırıluı (1927), Tatar filarmonísı, Xalıq ícatı yortı (1939), Tatarstan Republígınıñ Däwlät cır häm biü ansamble oyışuı Tatarstandağı muz.-ictimağí tormışnı canlandırıp cibärä. 1939 yılda TASSR Kompozítorlar berlege oyıştırıla (k. Tatarstan Republígınıñ kompozítorlar berlege). 1945 yılda Qazan konservatoriäse açıla. 1930 yıllar axırınnan äsärläre milli muzík klassígı fondında layıklı urın alğan kürenekle Tatar kompozítorlarınıñ icadi eşçänlege başlana. Muz. teater ölkäsendäge qazanışlar ayıruça iğtibarğa layıq: N.Cihanovnıñ "Altınçäç", "Cälil", M.Mozaffarovnıñ "Galíbanu" operaları, F.Yarullinnıñ "Şüräle" baletı, C.Fäyzineñ "Başmağım" muz. qömediäse ícat itelä; N.Cihanovnıñ "Qırlay" simf. poeması häm "Tatar xalıq köylärenä syüita"sı, A.Klyuçaryovnıñ "İdel simfonísı", Z.Xäbibullinnıñ skripqa öçen äsärläre kebek simfoní, kamer-instrumentäl, cır (vokal) muzígı janrları üzläşterelä. Alardan soñ kilgän buın kompozítorlarnıñ ayıruça kürenekle wäkile - R.Yäxin. Ul berençe Tatar fortepiano konsertı, küpsanlı romans, cır häm fortepiano äsärläre ícat itä. Opera, balet, simfoní häm kamer-instrumentäl muzík äsärläre ölkäsendä zur köç quyğan kompozítorlar: A.Monasípov ("Musa Cälil" simfoní-poeması, "Tuqay ritmnarı" cır häm simf. poeması), Ä.Baqírov ("Su anası" baletı), X.Wäliullin ("Samat" operası), İ.Şämsetdinev, A.Leman, A.Wäliullin h.b. 1960-70 häm annan soñğı yıllarda Tatar kompozítorlarınıñ ícat dairäse kiñäyä töşä. F.Äxmätev, R.Bilalov, R.Yenikiev, B.Mölekev, İ.Yaqupov, M.Yarullinnar yaña stilistíknı buldıruğa häm folklor çığanaqların zamança prof. texnik çaralar b-n bäyläp üsterügä zur öleş kertälär. 1980-90 yıllarda Tatarstanda R.Kälimullin, L.Xäyretdinewä, R.Äxiärowa, M.Şämsetdinewä, Ş.Şärifullin h.b. kompozítorlar uñışlı ícat itälär. Bügenge köndä Tatarstan kompozítorları ícatında kamer-instrumentäl häm vokal muzík töp urınnı alıp tora. Milli muzíkta kompozítorlarnıñ berençe cırları 1910 yıllarda yañğırí (F.Latípov, S.Ğäbäşi). Cır janrına ayıruça iğtibar itü S.Säydäşev, M.Mozaffarov, C.Fäyzi, N.Cihanov, Z.Xäbibullin, A.Klyuçaryov, R.Yäxin, Ä.Baqírov h.b. kompozítorlarğa xas. S.Sadíqowa, L.Batır-Bolğäri ícatında cır töp urınnı alıp tora. Ş.u. Ş.Mäcitev, Ä.Xäyretdinev, Z.Ğíbadullin, M.Maqarov, İ.Xisamov, F.Äxmädiev h.b. häwäskär kompozítorlarnıñ cırların da xalıq yaratıp tıñlí häm başqara. Häwäskärlärneñ üzläre ícat itep, äsärlären üzläre ük başqaruı ayıruça kiñ cäyelä. Tatar milli cır sänğätendä G.Söläymanowa, R.Wahapov, Z.Basírowa, Ä.Afzalowa, İ.Şaqírov, X.Bigiçev, G.Räximqulov, R.İlyäsov, Ş.Äxmätcanov, R.İbrahímowa, V.Ğízzätullina, A.Tuişewä, F.Söläymanowa, N.Wasílowa, Z.Säxäbiewa, R.İbrahímov, Gölzadä, A.Fäyzeraxmanov, M.Sönğatullin, R.Xarísovlar Tatar başqaru sänğäteneñ yuğarı zäwıqle ostaları bulıp tanıla. Tatar kompozítorlarınıñ äsärläre çit illärdä dä tanıla. Tatar muzígı xalıqara festiwällärdä başqarıla, kompozítorlar konkurslarında bilgeläp ütelä. Qazanda Europa-Aziä xäzerge zaman muzígı festiwälläre, Şalyapin F.İ. isemendäge opera festiwäle, Nuriev R. isemendäge klassik balet festiwäle ütkärelä. TRnıñ Däwlät simf. orkestrı, TRnıñ Däwlät cır häm biü ansamble, Xalıq muzík uyın qoralları däwlät orkestrı, TRnıñ Däwlät qıllı quartetı kiñ tanılğan başqaruçı kollektíflar bulıp sanala. Republíkta muzík qorallarında yalğız başqaru ğäyät nıq üsep kitä: R.Abdullin (orğan), M.Äxmätev (skripqa), L.Maslowa (wiolonçel), E.Äxmätewä, F.Xäsänewä (fortepiano) h.b. Republíkta muzík beleme kiñ üseş ala. Maxsus belemle muzík belgeçläre äzerli torğan küp kenä uqu yortları eşläp kilä: Qazan mädäniät häm sänğät un-tı, Qazan ped. un-tınıñ muzík f-tı, muzík uç-şçese, kölliätläre, mäktäpläre h.b.
Säxnä uyın.
Qazanda Urıs telendä berençe teater tamaşasınıñ 1728 yılda kürsätelgänlege mäğlüm. Daimi eşlägän Urıs teaterı 1791 yılda açıla. 1802 yılda teater xosusí iğänäçe Urıs alpawıtı P.P.Yesipov qaramağına küçä (k. Qazan Urıs drama teaterı). 19 yöz başınnan Qazanda maxsus teater binaları qorılu (k. Teater binaları) teater eşen cayğa salu mömkinleklären kiñäytä. 1830 yıllardan Qazanda iğänägä qorılğan dramatík häm opera (itälyän) teaterları truppaları daimi eşläp kilä. Prof. teater b-n berrättän Qazan un-tında, gimnazílarda, zíalılar arasında, 19 yöz urtalarınnan säwdägär, hönäri eşmäkärlär klublarında teater sänğäten söyüçelär tügäräkläre oyışa. P.M.Medwedev, M.M.Borodaylar iğänäsenä yäşägän däwerdä Qazan teaterı aqtyorları ostalıq yağınnan da, demoqratik yünäleştän baruı b-n dä il külämendä mäşhürlek qazana. Teater säxnäsendä A.S.Griboyıdov, N.V.Ğoğöl, A.N.Ostrovskiy, A.F.Pisemskiy, L.N.Tolstoy, A.P.Çexov pyesäları quyıla, cämğiätne borçığan mäsälälär kütärelä. 19 yöz axırı - 20 yöz başında Qazanda ber ük waqıtta opera häm drama truppaları, operetta häm miniatyuralar teaterları eşli, G.N.Fedotowa, V.N.Andreyev-Burlaq kebek zur talant iäläreneñ ğastrolläre uza. Rus teaterı eşleklelärennän: M.G.Sawína, V.N.Dawıdov, P.A.Strepetowa, M.İ.Pisarev, V.İ.Qaçalov h.b. üzläreneñ qäreräların Qazan säxnäsendä başlap cibärälär. 19 yöz urtalarınnan üzeşçän Tatar teaterı da eşli başlí. Şäkertlär häm möğällimnär qatnaşında mädräsälärdä, Tatar uqıtuçılar mäktäbendä teater quyu ğädätkä kerep kitä. 1906 yılda Tatar zíalılarınıñ (k. "Şimbäçelär") häwäskärlär sífatında xalıq aldında uynağan açıq spektaklläre Tatar prof. teaterına nigez sala. Berençelärdän bulğan "Säyyär", "Nur", "Şirkät", "Yäşlek" truppaları milli säxnä sänğäteneñ üsep kitüe öçen başlap yul yaralar. Bu truppalar İdel buyı, Ural, Seber, Qazaqstan, Urta Aziä, Qawqaz, Qırım yaqlarına ğastrolgä çığalar, şähärlärdä teater tamaşaları oyıştıralar. İ.Qudaşev-Aşqazarskiy, M.Mutin, Z.Soltanov, G.Bolğarsqaya, G.Qäriev, Kamal I, F.İlsqaya kebek talantlı aqtyorlar häm rejissyorlar şul truppalarda icadi yaqtan citlegälär. Alarnıñ repertuarlarında, Tatar autorlarınnan tış, äzärbaycan, törek, Urıs, nemes, fransuz autorlarınıñ da äsärläre urın ala. 19 yöz axırlarında milli drama äsärläre yazıla. Berençe pyesälarnı G.İlyäsi, G.İsxaqí, G.Kamal, F.Ämirxan, S.Rämiev, G.Qöläxmätev, Ş.Kamal, M.Fäyzi, K.Tinçurin h.b. ícat itä. Realistik dramaturgínıñ barlıqqa kilüe milli demoqratik mädäniätneñ oluğ qazanışlarınnan sanalırğa layıq. 1919 yıldan teaterlar däwlät qaramağına küçä. Zur drama teaterı däwlät teaterları rätenä kerä (k. Qazan Zur drama teaterı). 1921 yılda Berençe ürnäk Tatar teaterı oyışa, 1926 yıldan - Tatar däwlät teaterı, 1926 yılda aña, milli teaterlardan iñ berençe bulıp, akademí teaterı digän isem birelä (k. Tatar akademí teaterı). Eşçe yäşlär teaterı b-n eksperimentäl truppada (k. Xäzerge zaman teaterınıñ qonstruqtiv-täcribä ostaxanäse) teater sänğäteneñ yaña formaları tabıla, zamança säxnä tele barlıqqa kilä. Yäş aqtyorlar äzerläw maqsatı b-n studílar oyıştırıla (k. Tatar teater studíları). Şular nigezendä 1923 yılda teater texniqumı açıla (k. Qazan teater uçilişçese). 1930 yıllarda resp-qa şähärlärendä küçmä teaterlar eşli başlí (k. Kolxoz-sovxoz teaterları). Soñraq alarnıñ şaqtíı däwlät teaterı statusına layıq bula (k. Älmät Tatar drama teaterı, Minzälä Tatar drama teaterı, Tatar drama häm qömediä teaterı). Qazan Tatar yäşlär teaterı häm Qazan qurçaq teaterı açıla. Republíktağı teater eşeneñ üseşenä 1957 yılda Mäskäwdä ütkärelgän Tatar ädäbiätı häm sänğäte deqädäsınıñ täesire zur bula. 1950-60 yıllarda üzeşçän teater sänğäte kiñ qolaç ala. Teater kollektífları mädäniät yortları häm saraylarında, uqu yortlarında, pr-tielärdä oyışa. Üzeşçän teaterlarğa smotrlar ütkärep, iñ aldınğılarına "Xalıq teaterı" digän maqtawlı isemnär birelä. Tatar teaterınıñ repertuarın iñ äwwäl G.Kamal, G.İsxaqí, G.Qöläxmätev, M.Fäyzi, F.Burnaş, Ş.Kamal, K.Tinçurin, Ä.Fäyzi, T.Ğízzät, N.İsänbätlärneñ äsärläre bilgeli, teaternı çınbarlıqnıñ sänğäti ğibrätle közgesenä äwerelderä; R.İşmorat, M.Ämir, X.Waxit, S.Şäkürev, Yu.Äminev, G.Nasrílar şul tradísínı uñışlı däwam itterä; A.Ğiläcev, T.Miñnullin, Ş.Xösäyenev, İ.Yüzeyev, R.Xämid, F.Yarullin, R.Minğälim, R.Wäliev, Z.Xäkim h.b. autorlar ícat itkän äsärlär yaña ideyälär häm formalar alıp kilä. G.Kamalnıñ "Bankrot" häm "Bäxetsez yeget", M.Fäyzineñ "Galíbanu", K.Tinçurinnıñ "Cilkänsezlär" häm "Zäñgär şäl", N.İsänbätneñ "Xuca Nasretdin", T.Miñnullinnıñ "Äldermeştän Älmändär" pyesäları Tatar dramaturgísınıñ klassígına äwerelä. K.Şamil, Z.Soltanov, N.Arapowa, G.Qamsqaya, F.İlsqaya, Ş.Şamilskiy, X.Äbcälilev, G.Bolğarsqaya, X.Urazíqov, X.Sälimcanov, G.Şamuqov, F.Xalítov, R.Bikçäntäyev, R.Cihanşina, Ş.Biktimerev, R.Tacetdinev, R.Şäräfiev h.b. aqtyorlar Tatar teaterınıñ ğäyät üzençälekle säxnä ostalığı mäktäben buldıralar. G.Dewişev, G.İsmäğilev, Ş.Sarımsaqov, G.Yosıpov, K.Tumaşewa, M.Sälimcanov h.b. Tatar milli rejissurası mäktäbenä nigez salalar. Ölkännär ícatında çağılğan kürkäm tradísílarnı bügen yäş rejissyorlar F.Bikçäntäyev, R.Zahídullin, F.İbrahímov h.b. däwam itterä. 2002 yılda TRda 13 däwlät häm şähär teaterı eşli (k. Tatarstan teaterları). Tatarstan Republígınıñ teater eşlekleläre berlege 600 dän artıq teater eşleklesen berläşterä. Republíkta teater festiwälläre ütkärelä, şular arasında iñ möhime - Tinçurin K. isemendäge teater festiwäle. Republík teaterları çit illärgä ğastrolgä yöri; alar Könbatış Europa illäreneñ kübesendä bula, Fransí, Misır, Finländiädä ütkärelgän festiwällärdä qatnaşa. Teater sänğäte kiñ qolaç b-n üsä.
27. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Äpril - 26. May - – 28. May - 27. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
12. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. May - 11. Yün - – 13. Yün - 12. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
Tatarstan arxitekturası.
Tatarstanda arxitekturanıñ töbäk häm milli ayırımlıqları şähärlär tözeleşendä, arxitektura törlärendä, konstruksiä, stil, sänğätçälek h.b. üzençäleklärendä fänni-ğämäli çağılış taba.
Xalıqnıñ arxitekturadağı milli üzençälekläre ş.u. mädäniätkä dä bäyle. Borınğı däwer arxitekturasına bu yaqlarda yäşägän fin-uğır häm törki qäbilälärneñ iñ ğädi ixtiacların qänäğätländerü öçen tözelgän toraq, xucalıq häm dini qorılmalar xas.
İdel buyı bolğarları İslam dinen qabul itkännän soñ, Urta İdel buylarına möselman illärendäge bina häm qorılmalarnıñ traditsion arxitekturası üzençälekläre ütep kerä (k. Bolğar cämiğ mäçete, Keçe manara, Xan törbäse, Qara saray, Aq saray, Könçığış törbä h.b.), Altın Urda häm Qazan xanlığı zamanında isä ul üzençäleklär nıqlap qanat cäyä.
Arxitektura konstruksiäse üzençälekläre töbäktäge tözü materiallarına (ağaç, aqtaş, balçıq kirpeçe h.b.) häm alarnı qullanu ısullarına bäyle.
Räsäy däwerendä Urıs arxitekturası şähär tözeleşendä yäşäp kilgän cirle üzençäleklärne qısrıqlap çığara, Könbatış Awrupa arxitekturası stilläre östenlek ala (k. Barokko, Klassitsizm). Dini, cämäğät häm toraq binalar qoruda yaña tipologiä xökem sörä (k. Çirkäwlär, Monastırlar).
Milli arxitektura başlıça xalıq arxitekturasında saqlanıp qala (k. Tatar xalıq arxitekturası).
18 yözneñ 2 nçe yartısında Räsäydä islam dinenä säyäsi mönäsäbät üzgärgännän soñ yañadan mäçetlär salına başlıy. Milli arxitektura ildä xökem sörgän Urıs arxitekturasınıñ yoğıntısında bara (k. Qazan mäçetläre). Şulay da qorılmalarnıñ törlärendä, urın saylawda, stil alımnarında milli tradisiälär saqlana.
18 yözneñ 2 nçe yartısında başqaladan Qazanğa berençe prof. arx. V.İ. Qaftırevnı cibärälär häm ul Qazannıñ berençe general planın tözi.
18 yözneñ axırı - 19 yözneñ 1 nçe yartısında Qazan gubernasında talantlı arxitektorlar: İ.P.Bessonov, F.E.Yemelyanov, M.P. Korinfskiy, P.G. Pyatniskiy, A.İ.Peske, F.İ.Petondi, A.K.Şmidt h.b. eşli. 19 yözneñ 2 nçe yartısınnan Şäreqneñ möselman mämläkätläre arxitekturası yoğıntısı yañadan sizelä başlıy (k. Şamil yortı, Äcem mäçete). Bu yaqlardağı Urıs milli arxitekturasında şul zamandağı mäğlüm ısullar (stil yünäleşläre) üzençälekle qullanış taba (k. Eklektizm, Modern).
19 yözneñ 2 nçe yartısı - 20 yözneñ başında arxitektorlar P.E. Anikin, V.K. Beçko-Druzin, S.V. Beçko-Druzin, P.T. Jukovskiy, F.N. Malinovskiy, K.L. Myufke, İ.N. Kolmakov, K.S. Oleşkeviç, P.İ. Romanov, G.B. Ruş, V.A. Trifonov, L.K. Xrşçonoviç, P.V. Tixomirov h.b. änä şul stil yünäleşlärendä icat itä.
Sovet zamanında İ.G. Ğäynetdinev, M.K. İğlamov kebek berençe professional milli arxitektorlar üsep çığa. Binalarnı yäşäw öçen qulayraq, zur külämle itep häm ber ük stildä qoru ütep kerä başlıy. Şähär arxitekturası tulayım unifikatsiäläwgä qaytıp qala.
20 yözdä sänäğät häm texnikanıñ alğa kitüe näticäsendä yaña tör qorılmalar tözelä. Bu däwerdäge arxitekturanıñ cirle üzençälekläre fäqät binalarnıñ tışqı bizäleşendä çağıla.
Qorılmanı tulayım milli üzençälekle itep tözü awıl cirendä genä saqlana.
Arxitekturanıñ üseşenä arxitektorlar Ä.G. Bikçäntäyev, İ.A. Wäliev, R.M. Mortazin, P.A. Sanaçin, G.İ. Soldatov, R.S. Nasirov, A.A. Sporius, Ä.X. Belostoskaya h.b. zur öleş kertä. S.S. Aydarov isä arxitektura restavrasiäse mäktäben buldıruğa küp köç quya.
1960 yıllar azağınnan alıp Qazannıñ üzendä professional arxitektorlar äzerläw eşe alıp barıla; İ.Ş. Äsädullin, G.A. Baqulin, V.E. Baliskiy, R.V. Bilalov, İ.D. Ğalanin, V.P.Loginov, İ.G. Nurğäliev kebek äydäp baruçı arxitektorlar - Qazan arxitektura-tözeleş akademiäseneñ arxitektura fakultetı şäkertläre.
1990 yıllarda arxitektura-tözeleş ölkäsendä däwlät küzätüe kimi, icadi mönäsäbätkä yul açıla; sovet zamanında ğämäldän çıqqan toraq, cämäğät, dini qorılmalarnıñ tözü törläre kire qayta başlıy. Tatarstanda arxitektura ğileme cirle häm milli üzençäleklärne öyränä häm bu yünäleştäge qazanışlarnı tözeleştä faydalanu mömkinleklären ezli.
Tatar ädäbiäte.
Tatar ädäbiätı xalıq awız ícatına, Törki xalıqlarnıñ ädäbi baylığın täşkil itkän urta ğasırlardağı ğomumtörki mädäni yazma yädkärlärgä (S.Baqırğäni, Y.Balasağuní, M.Qaşğäri, S.Yügnäki, Ä.Yäsäwi h.b.) barıp totaşa. İdel buyı Bolğar däwläte mädäniäteneñ oluğ yädkäre - Qol Ğälineñ mäşhür "Qíssa-i Yosıf" poeması.
Tatar ädäbiätınıñ üseşendä Altın Urda däwere möhim urın alıp tora. Ul zamanda ícat itelgän humanistik äsärlär: N.Rabğuzínıñ "Qíssasel-änbiä", Qotbnıñ "Xäsräw wä Şirin", Mäxmüd Bolğarínıñ "Nähcel-färadis", Xisam Kätibneñ "Cömcömä soltan", Säyf Saraínıñ "Gölestan bit-törki" häm "Söhäyl wä Göldersen" poema häm dastannarı.
Altın Urda cimerelgännän soñ Qazan qalası Tatar mädäniäte üzägenä äwerelä. Bu däwer näfis ädäbiätta Möxämmäd-Yar, Ömmi Kamal häm Qol Şärif ícatları b-n xaraqterlı.
1552 yılda Qazan xanlığı tar-mar itelgäç, Tatar xalqın märxämätsez izü başlana, ädäbi xäräkät isä ruxi torğınlıq kiçerä, dini sufíçılıq yünäleşe östenlek ala.
17 yözneñ 2 nçe yartısınnan başlap Mäwla Qolí, Utız İmäni, Äbelmänix Qarğalí, Hibatulla Salíx, Şämsetdin Zäki, Ğäli Çoqrí h.b.nıñ ícatlarında ädäplelek wä insaflılıq ölgese bulırday obraz tudıruğa omtılış yasala; türälärneñ kimçelekläre tänqitlänep, humanizmğa mädxiä cırlana.
18-19 yözlärdä Tatar ädäbiätında Şäreq romantízmı ğädäte östenlek ala.
19 yözneñ 2 nçe yartısınnan realizm yaña ısul bularaq qabul itelä. Bu yünäleştä şigrít ölkäsendä - G.Qandalí, Aqmulla, Yä.Yemelyänov; prozada - M.Aqegetzadä, Z.Bigiev, R.Fäxretdin, F.Kärimi; dramaturgída G.İlyäsi, F.Xalidilärnıñ ícatı zur rol' uyní.
20 yöz başında Tatar ädäbiätında yaña icadi yünäleşlär häm ädäbi ısullar barlıqqa kilä. Moñarçı yäşäp kilgän janrlar qämilläşä, ädäbiät mäydanında yañaları päyda bula, äsärlärneñ temtiqäsı kiñäyä, waqíğalarnı sänğätçä mawıqtırğıç häm qızıqlı itep taswirlaw töp urın ala, ädäbi tänqit ädäbiätnıñ zarurí ber öleşenä äwerelä. Qäläm ostaları (Ğ.Tuqay, F.Ämirxan, Därdemänd, M.Ğafurí, Ğ.Ísxaqí, G.İbrahimov, G.Kamal, Ş.Kamal, S.Rämiev, Ş.Babiç, M.Fäyzi h.b.), Şäreq, Könbatış Auropa häm Urıs ädäbiätları tuplağan täcribäne häm alar ireşkän qazanışlarnı icadi faydalanıp, sänğätçä yuğarı sífatlı äsärlär tudıruğa ireşälär.
1917 yıldan soñ SSSR xalıqlarınıñ ädäbiätläre kommunistik ideologia qısalarında üsä.
Elektän qalğan mädäni mirasqa, milli ädäbiätlarğa kimsetep qaraw, 1930 yıllardağı repressílar, 1941-45 yıllardağı Böyek Watan suğışında yuğaltular, başqa säbäplär arqasında Tatar ädäbiätı bik küp talantlı ícat ähellärennän mäxrüm qala; yazuçılarnıñ ruxi ezlänüläre mäğlüm ideyä qısalarına biklänä, icadi mömkinlekläre çiklänä. Ämma ädiplär şul şartlarda da elek-elektän ädäbiät aldına quyıla kilgän wazífanı ütäw cayın tabalar.
1920-40 yıllarda G.İbrahimov, F.Burnaş, K.Näcmi, H.Taqtaş, K.Tinçurin, M.Ğäläw, Ş.Usmanov, X.Tufan, G.Qutuy, M.Cälil, A.Aliş, F.Kärim, N.İsänbät h.b. ädäbi xäräkätneñ alğı safına çığa. Alardan soñ G.Bäşirev, A.Şamov, İ.Ğäzi, Ä.Fäyzi, F.Xösni, M.Ämir, Ä.Yeniki, S.Xäkim, N.Arslanov, Ä.Yerikäy, S.Battal, Ä.İsxaq, S.Urayskiy, G.Ğäliev, G.Äpsälämev, X.Waxit, A.Rasix h.b., şul uq yıllarda emigrasídağı Tatar yazuçıları G.İsxaqí, H.Ğabdüş, S.Ğíffät-Uğan Tatar ädäbiätınıñ Oqt. rev-sisenä qädärge tradísíların däwam itterälär.
1960 yıllardan ütkännärgä yañaça qararğa, bügengene taswirlarğa mömkinlek tua. Tatar ädäbiätınıñ bu etabında R.Töxfätullin, Ä.Dawıdov, A.Ğiläcev, Ş.Mödärris, G.Axunov, N.Fättax, X.Kamal, Ä.Bayan, G.Afzal, E.Qasimov, Ş.Bikçurin, M.Şabayıv, Ş.Ğäliev, İ.Yüzeyev, Ş.Xösäyenev, B.Kamalov kebek "altmışınçı yılğılar" üzläre yäşägän zamannıñ möhim ictimağí häm äxlaqí mäsälälären kütärep çığalar.
1970-80 yıllarda İ.Nurullin, M.Mähdiev, T.Miñnullin, F.Yarullin, M.Yunıs, M.Xäbibullin, Ä.Ğäliev, S.Söläymanowa, Mäxmüt Xäsänev, R.Xaris, R.Fäyzullin, Zölfät, Robert Äxmätcanov, Räşit Äxmätcanov, M.Äğlämev, V.Nurullin, R.Batulla, M.Ğäli, Ä.Ğaffar, Z.Xäkim, Ä.Räşitev, L.Şağircän, X.Äyüp, M.Maliqowa, R.Ğatawllin h.b. icadi aktíflıq kürsätälär.
1990 yıllardan başlap xalqıbıznıñ ğasırlar däwamına suzılğan tarixi wä mädäni mirasına iğtibar yıldan-yıl köçäyä. N.Fättax, M.Xäbibullin, C.Räximev, V.İmamovlarnıñ romannarında tarixi temnar uñışlı yaqtırtıla. İ.Salaxov, A.Ğiläcev, G.Tawlin, R.Möxämmädiev, R.Kärämilärneñ äsärlärendä totalitarízm, repressilar çorında şäxesneñ faciğäse häm anıñ üz äberuyın saqlap qalırğa omtıluı taswirlana.
Ädäbiät beleme isä beryaqlı ideologia belän suğarılğan metodologik ısullardan arına bara, ädäbi küreneşlärgä häm tendensilarğa fänni häm objektiv bäyä birergä omtıla.
Tatarstan möselmannarınıñ Diniä näzaräte.
Tatarstan Cömhüriäte Möselmannarınıñ Diniä näzaräte 1992. yılda tözelä wä 2001. yılda räsmiläşterelgän 804 möselman cämğiäten berläşterä.
İdel-Ural Ştatında da Din näzäräte baríı.
Google.
Төрле сәхифәләрдән тыш, Google ширкәте төрле программалар һәм яңа төрле веб-кушымчалар чыгара.
Google машинасын 1996 елда Ларри Пейдж һәм Сергей Брин, Стэнфорд укучылары ачып җибәрә.
1998 елның 7 сентябрендә Калифорниядә Google Inc. исемле ширкәт теркәлә.
"Google" сүзе ул 10100 санын аңлата торган googol сүзе аркылы барлыкка килгән. Бу сүз эзләүче "Google" машинасының куәтен күрсәтергә тиеш була.
Bisermän.
Bisermännär (üzatama), Udmurtlarnıñ etnografik törkeme. 1926. yılda xalıq sanın isäpkä alu ütkärgändä 100,000-nän artığraq Bisermännär terkälgän, annañ soñ ayırıp alıp isäplänmägännär. Başlıça Udmurt Cömhüriäteneñ Yukamen, Glazov, Balezino häm Yar rayonnarında yäşilär. RFdä 10 Bisermän awılı, 41 qatnaş toraq punktı bar. Udmurt telendä Törki tel üzençäleklären qatnaştırıp söyläşälär. Qazan Xanlığı çorında Noqrat quşıldığı Çıptsa buylarına küçenep kilgän, İdel buyı Bolğarı däwerendä möselmanlaşqan Fin-Uğır qäbiläläre warísaları dip farazlana. Öleşçä törkiläşkännär.
Ximiä elementläre tezmäse, bilge buyınça.
Äfrädlär tezeleşe: tösäwdä, isem buyınça, san buyınça
Auf dieser Seite bitte nur die empfohlene Schreibweise der IUPAC verwenden.
Wiki.
Wiki yä ki wiki süze, Päräwez bäxäsendä kük, eçtälek östärgä mömkinlegen här keşegä birä torğan säxifäne añlata, wä şunduq ayırmalı bularaq, ul şul eçtälekne bar keşegä üzgärtü mömkinlegen dä dirä äle.
Bu atama, andí säxifä yasawında qullanılğan, eştäşlek programı belän bäyle.
"Wiki" (biek 'W' belän başlap) wä "WikiWikiWeb" süzläre belän qaywaqıt Portland Ölge Tuplamasın da atílar, çönki ul iñ berençe wiki ide. Monda isä süz keçe "w" xärefe belän başlanğan atama turında bara.
"Wiki wiki" süze Haway telennän kilgän, ul anda «tiz/bik tiz» añlata.
Qaywaqıt, biek xäreflärgä törle qaraş buluına säbäple, "wiki" urınına wikiwiki yä ki WikiWiki qullanıla.
GNU/İrekle İstälek Röxsätnämäse.
GNU İrekle İstälek Röxsätnämäse ("GNU Free Documentation License" yä ki "GFDL") ul irekle istäleklärne buşlay qullanu şartları.
Öktäber, 2004.
2004. yılnıñ Öktäber ayında bulğan waqíğalar.
Yaqın aylar.
Sentäber, 2004 |
Nöyäber, 2004
Öktäber, 2003 |
Öktäber, 2005
Töp Çağıştıru Waqıtı ("Coordinated Universal Time" yä ki "UTC [YüTiSi]") ul böten dönyadağı säğätlärne ber-bersenä döreslätü öçen qullanıla torğan waqıt. GMT da qaywaqıt "UTC" urınına qullanıla.
Töp belem.
"Kübräk öçen, waqıt quşağı."
5. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Sentäber - 4. Öktäber - – 6. Öktäber - 5. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
6. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. Sentäber - 5. Öktäber - – 7. Öktäber - 6. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
8. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Sentäber - 7. Öktäber - – 9. Öktäber - 8. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
7. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Sentäber - 6. Öktäber - – 8. Öktäber - 7. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
10. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Sentäber - 9. Öktäber - – 11. Öktäber - 10. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
9. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Sentäber - 8. Öktäber - – 10. Öktäber - 9. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
4. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Sentäber - 3. Öktäber - – 5. Öktäber - 4. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
1. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. Sentäber - 30. Sentäber - – 2. Öktäber - 1. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
2. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Sentäber - 1. Öktäber - – 3. Öktäber - 2. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
3. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Sentäber - 2. Öktäber - – 4. Öktäber - 3. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
19. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Febräl - 18. Mart - – 20. Mart - 19. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
12. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. Sentäber - 11. Öktäber - – 13. Öktäber - 12. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
14. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Sentäber - 13. Öktäber - – 15. Öktäber - 14. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
13. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Sentäber - 12. Öktäber - – 14. Öktäber - 13. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
16. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. Sentäber - 15. Öktäber - – 17. Öktäber - 16. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
17. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. Sentäber - 16. Öktäber - – 18. Öktäber - 17. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
18. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Sentäber – 17. Öktäber – – 19. Öktäber – 18. Nöyäber – Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
19. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Sentäber - 18. Öktäber - – 20. Öktäber - 19. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
20. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Sentäber - 19. Öktäber - – 21. Öktäber - 20. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
21. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Sentäber - 20. Öktäber - – 22. Öktäber - 21. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
22. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. Sentäber - 21. Öktäber - – 23. Öktäber - 22. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
24. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Sentäber - 23. Öktäber - – 25. Öktäber - 24. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
25. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Sentäber - 24. Öktäber - – 26. Öktäber - 25. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
26. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Sentäber - 25. Öktäber - – 27. Öktäber - 26. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
11. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Sentäber - 10. Öktäber - – 12. Öktäber - 11. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
27. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Sentäber - 26. Öktäber - – 28. Öktäber - 27. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
29. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Sentäber - 28. Öktäber - – 30. Öktäber - 29. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
23. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Sentäber – 22. Öktäber – – 24. Öktäber – 23. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
30. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. Sentäber - 29. Öktäber - – 31. Öktäber - 30. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
31. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 31. köne.
Monı da qara.
1. Öktäber - 30. Öktäber - – 1. Nöyäber - 1. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
28. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Sentäber - 27. Öktäber - – 29. Öktäber - 28. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne
Qolşärif.
Qolşärif yäki Qol-Şärif (? - 1552), Qazan Xanlığında däwlät eşleklese, din başlığı (säyet), şağir.
Berniçä märtäbä xannar ilçelege belän Mäskäwdä bula, anda xanlıq möstäqillegenä qağılışlı citdi söyläşülär alıp bara.
1552. yılda Qazannı Urıs yawınnan saqlawnı oyıştıruçılarnıñ berse. Zöyä qalasında Urıs däwläte wäkilläre belän söyläşülärdä qatnaşa. Qazanğa höcüm başlanğaç, üze oyıştırğan şäkertlär törkeme belän Xan Sarayı sağında tora, şunda hälâk bula. soñraq "Baqırğan kitabı"na kergän 4 ğäzäle mäğlüm. Qolşärifneñ ädäbi mírası "İ küñel, bu dönyadır" cíıntığına urın alğan (Qazan, 1997). "Qíssai Xöbbi xuca" dastanın da aña nisbätlilär (1889. yılda näşer itelä).
Maxsus İngliz tele.
Maxsus İnglizçä ("Special English") ul AQŞtağı Voice of America radíosınıñ könsayın tapşırularında qullanıla torğan İngliz teleneñ ber yasalma töre. Andağı yañalıqlar äkren uqıla, 1500 çaması süzdän torğan ğadí süznämä wä ğadí nöhü qullanıla.
İngliz tele ana tele bulmağan keşelär öçen, Maxsus İnglizçä bik añlaşıla. Ul şulay uq İzngliz telen belemen yaxşırtırğa mömkinlek birä. Qıtay sıman illärdä, İngliz telen öyränüçelär arasında Maxsus İnglizçä kübräk tarala bara.
Maxsus İnglizçäneñ berençe qullanu 1959. yılnıñ 19. Öktäberdä bulğan.
Şahğäli xan täkiäse.
Şahğäli xan täkiäse, Räzan ölkäse Qasıym şähärendä Şahğäli xan törbäse, Bolğar arxitekturası tradisiälärendä arxitektura istälege. 1556. yılda tözelä. Gömbäz tüşämle, işek häm täräzä uyımnarı ark räweşendä, ike bülemle aq taştan qorılğan törbä. Räzan Tarix-Arxitektura Muzey-Tıyulığı filialına qarıy.
Ramazan.
Ramazan (Ğäräpçä: رمضان) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ tuğızınçı ay iseme. ["Ramaðan"] sıman äytü döresräk.
Ramazan ayı Uraza uzuı belän şäxri. Ramazan ayı tämamlanğaç, 1. Şäwäldä Uraza bäyräme başlana.
Färid Möxämmädşa.
Färid Möxämmädşa yä ki Urısça äytkändä "Möxämmädşin/Muxammedşin", Tatarstan xäkimiät eşläwçese, Tatarstan Däwlät Şurasınıñ räise. «Yedinaya Rosia» atlı Urıs firkäseneneñ äğzäse.
Tatar telen Latínälifkä küçerügä qarşı çığa.
Ğäbdennasír Qursawí.
Qursawí Ğäbdennasír İbrahim ulı (1776.-1812.), mäğrifätçe, íslamiät ğälime, íslaxçı. Ğäbdelxaliq Qursawínıñ abísı. Malmıc öyäze Mäçkärä awılı mädräsäsendä häm "Mir-Arab" mädräsäsendä (Boxara) belem ala. 1794.-1808. yıllarda Qazan öyäzeneñ Yuğarı Qursa awılı mäçete ímam-xatíbı häm üze oyıştırğan mädräsädä mödärris. Tatarlarda dini íslaxçılıqqa nigez saluçı, din ğilmenä qarağan xezmätlär autorı. Xacğa barğanda wafat bula, İstanbulda kümelä.
Ğaysa.
Ğaysa (İsa), Íslamda Möxämmäd päyğämbärdän alda kilgän päyğämbär, Xristiannarda "Jesus Christos". Qör'ändä Allah'ğa yaqın toruçılarda. Anıñ aşa İncil iñderelgän. Íslam dine öçlelek ("Troitsa") täğlimatın tanımí; Ğaysanıñ cismani ülemen inkár itä häm anı kükkä aşqan, axırzaman aldınnan yänä cirgä qaytaçaq dip faraz qıla.
Küçüm.
Küçüm xan (?-1598. tiräse), Seber xanı (1563.-1598.), Şäyban xan näsele warísı Mortaza ulı. 1554. yıldan Seber Xanlığı täxetenä menü öçen Yädegär bäk belän köräşä başlí. 1563.tä anı quğaç täxetkä utıra. 1573.tä Permgä ğäskär belän bara. 1582.-1585. yıllarda atama Yermak basqınnarına qarşı suğışa. Yermak hälâq bulğaç, Qaşlıq şähären qaytarıp ala. (1585.). Xanlıqnı nığıtu häm berläşterü yulında cirle aqsöyäklär qarşılığına oçrí. Säyet xan belän Qaraçı bäk citäkçelegendä Küçüm xanğa qarşı fetnä oyıştırıla. Küçüm xan üz urdasın İrteş buyı dala cirlärendä küçerergä mäcbür bula. Anda yaña xanlıq nigezlärgä omtıla, şuña ireşü öçen 1598. yılğa qädär Urıs voyevodalarına qarşı köräşä. Yermakqa qarşı alıp barğan suğış-bäreleşläre xaqında xalıq telendä küp riwayät-xikäyätlär saqlanıp qalğan.
Yura.
Yura" ("Yuğra, Yoğra), Awrupnıñ tönyaq-könçığış öleşendä Xant häm Mansi qäbiläläre yäşägän taríxí töbäk. Äybär almaşıp säwdä itü töbäge. 10.-13. yözlärdä bu töbäk cirläre İdel buyı Bolğarı yoğıntısında bula. 1499.-1500. yıllarda Mäskäw kenäzlege tarafınnan yawlap alına.
Kön.
Kön süzeneñ mäğnäse täwlek belän çiklänmi, beraz elegräk ul «qoyaş» mäğnäsendä dä qullanılğan ide, wä bügen dä ul Türki teleneñ qayber söylämnärendä şul mäğnädä yöri äle.
Könnärne atna, ay, yıl wä waqıtnıñ başqa olıraq ülçämnärgä tuplap sanílar.
Ğäräp älifbası.
Ğäräp älifbası bügenge dönyada ayıruça kiñ taralğan yazulardan berse. Qayber mäğlümätlärgä qarağanda, ul dönyada barlıq xalıqnıñ yaqınça yözdän unına xezmät itä. Berençe näwbättä ul – Ğäräp tele öçen. Monnan tış, Ğäräp älifbası İranda Farsí telle, Päqstanda Urdu telle, Äfğänstanda Puştu wä Däri telle, öleşçä Híndstanda milli älifba bularaq qabul itelgän. Ul şulay uq Íslam dine kiñ taralğan başqa illärdä dä (Bangladeş, Efiopoa, Filippin, İndonezia, Malayzia, Mozambik, Nigeria w.b.) aktíf qullanılışta yöri. 20. yözneñ 30. yıllarına qädär, Latín älifbası alıştırğançı, SSRBdäge Törki xalıqlarnıñ häm Törkiädäge Ğosmanlı Töreklärneñ milli yazuları da şuşı älifbağa nigezlängän ide.
Taríx.
Ğäräp yazuınıñ borınğı watanı – Üzäk Ğäräbstan. Anıñ berençe ürnäkläre (Lixyäni, Samudí, Safí kebek taşyazmalar) Ğäräbstan yarımutraw cirendä häm Süriäneñ Könyaq töbäklärendä tabılğan. Alarnıñ yazılu waqıtları 1.–4. yözlärgä qarí.
Üzeneñ üseş yulında Ğäräp yazuı törle üzgäreşlär kiçergän. Anıñ çişmä başında borınğı Finiki älifbası tora. Ämma Ğäräp yazuınıñ kamilläşterüenä Nabatí wä Aramí yazularınıñ da zur yoğıntı yasağanlığı mäğlüm.
Xäzerge waqıtta ğälimnär Ğäräp yazuınıñ iñ borınğı ürnäge itep Qufí yazuın sanílar. Ul Äfrät yılğası buyında urnaşqan Ğäräp xälifäte zamanında (7.-9. yözlär) başqala xezmäten ütägän äl-Qufa şähärendä tabılğan. Soñğıraq çorlarda, xattatlar tırışlığı belän, Ğäräp yazuı haman kämilläşä barğan, anıñ küp törle şäkelläre barlıqqa kilgän. Ğälimnär raslawınça, alarnıñ sanı yöz yegermegä citä. Ämma bügenge köndä bu ölgelärneñ altı-cide töre genä aktíf qullanıla. Alarnıñ Ğäräpçä atamaları: Qufí, Näsx, Söls, Röqğä, Nästäğliq, Diwan, Şikästä.
Älifba tozeleşe.
Yazu töre
Ğäräp älifbası 28 xäreftän tora, alar barısı da tartıqlarnı bilgeläw öçen.
Ğäräpälif belän yazılğan süzlär uñnan sulğa taba yazıla wä ber yuldan ikençe yulğa süz küçerü närsä yuq.
Xäreflär barlıq oçraqlarda da ber genä bieklekta yazıla, yäğni Ğäräp älifbasında baş xäreflär yuq.
Ğäräp süzläre härçaq tarıqtan ğına başlana, "älif" xärefe dä "hämzä" belän başlana.
Töp xäreflär.
Şul "özek xäreflär" üzlärennän soñ kilgän xäreflär belän (sul yaqtan) totaşmílar wa süzda urın aluınnan üz qiäfäten üzgärtmilär. "Özek xäreflärdän" soñ kilgän xäref süz başındağıça yazıla.
Menä "älif" xärefe genä aldan barğan xäref belän totaşıla.
Tartıqlar.
Ğäräp telendä icek yasawçı awazlar bularaq suzıqlar yörsälär dä, alarnıñ neçkä/qalın buluı tartıqnıñ neçkä/qalın buluına qarí. Yäğni bu yaqtan Ğäräp yazuı elekke iske Törki älifbasında kük, suzıq awazları öçen öç xäref kenä, wä alarnıñ qalın/neçkälege nindi tartıq belän toruına bäleyle.
Ğäräpçädä 7 "istiğälä" (qalın tartıq) belderüçe xäref bar: ﻕ ﻍ ﻁ ﻅ ﺹ ﺽ ﺥ. Bu xäreflär belän "fätxä" [a] itep, "käsrä" [í] itep, wä "zämmä" [u] itep uqıla.
Başqa xäreflär "istifälä" (neçkä tartıq) belderälär, wä alar belän "fätxä" [ä] itep, "käsrä" [i] itep, wä "zämmä" [ü] itep uqıla.
Xäräkälär.
Ğäräp telendä xärefneñ öst/astında quyıla torğan berniçä xäräkä qullanıla. Uqığanda, başta xäref uqıla, annarı ğına xäräkä.
Suzıqlar.
Ğäräp telendä altı suzıq awaz bar, wä bik yış oçraqlarda alar bötenläy yazılmílar, bu närsä qayçaqta ikemäğnälelekkä dä kiterä ala.
Täşdid.
Ğäräp telendä ber ük tartıq awazlar ber-ber artlı kilsälär, berençese genä yazıla wä ikençese urınına "täşdid" xäräkäse ("täşdidläw"/"ikelätkeç" bilgese) genä quyıla: ّ
Täşdidle tartıq käsrälä bulsa, käsräse tartıq ilä täşdid arasına quyıla.
Sükün/Säken.
Ğäräp icege ike törle bula, yä açıq, yä yabıq. Menä ْ – "sükün" ul tartıqnıñ yomıqlıqnı beldergeç bularaq qullanıla, icek yabuçı xäräkä, wä säkenle tartıq äytkändä awız yomıla. Mísal: بَبْ [bä+b]
Säken quyılmağan oçraqlarda tartıq barıber suzıq belän uqıla: قلب [qäläba]. Wä [qälb] äyteleşen bilgeläw öçen [l] ilä [b] tartıqlardan torğan iceklärne säken belän yabalar da: قلْبْ [qälb] (xäreflärne ayırım yazğanda: ق‌لْ‌بْ).
Märbütä.
Märbütä Ğäräp älifbasına ayırım xäref blaraq kermi, çönki ul cänes belderü öçen genä wä mäğnäse anıñ [t] awazı. "Muännäs" isemnär “tä märbütä” ("tügäräk [t]") belän tämamlanalar.
Ğäräp tele wä sanaq.
Ğäräp xärefläre Unicode eçendä “Ğäräp öleşendä” (U+0600–U+06FF) yatalar. "Ğäräp xärefläreneñ Berençe töre" U+FB50–U+FDFF urınnarın alğannar, wä "Ğäräp xärefläreneñ İkençe töre" U+FE70–U+FEFF urınnarda. Sanaqta Ğäräpçä mäten uqılış buyınça saqlana, törle programnar isä anı inde üzençä kürsätälär.
Monnan tış Ğäräp älifba belän yazu öçen berniçä berbaytlı bilgelämä dä qullanıla, mäsälän ISO-8859-6.
Päräwezdä.
Ğäräp tele
Äbüsöğüd Äxtäm.
Äbüsöğüd Äxtäm Ğäbdelxalik ulı kürenekle cämäğät-säyäsät eşleklese, xoquqçı.
Äbüsöğüd Äxtäm 1843. yılnıñ 7. Öktäberdä tua.
19. yözneñ 60.-70. yıllarında Qazan üniversitätendä belem ala.
1880. yıllarda Bäläbäy cirlegendä idärä räise, soñınnan xoquq hönäre buyınça eşli.
1905. yılda ul Berençe Bötenräsäy möselmannar qorıltayın oyıştıruçılarnıñ aktíf äğzäse bula.
1906. yıldan - «Íttífaq äl-möslimin» firkäseneñ başı. Şul uq yılda ul firkäsennän 22 möselman bulğan Räsäyneñ Berençe Däwlät dumasına wäkil itep saylana.
1920. yıl tiräsendä wafat bula. Qayda wä qayçanı bilgele tügel.
Farsı tele.
Farsı tele şulay uq Parsi/Persian, Tacík wä Däri iseme belän dä tanış, wä anıñ belän söyläşüçelär üz telen "Farsi" itep atí. "Farsí" süze, Ğäräpçädä [p] awazı bulmawına säbäple, "Parsi" süzennän ğäräpläşep çıqqan.
Monı da qara.
İranlı tellär
Âl-İdrisi.
Abu Abd-Allah Muhammad âl-İdrisi yä ki âl-İdrisi ul Ğäräp säfärçe, cäğräfiäçe, xarítaçı wä nabatatçı ide.
âl-İdrisi 1099. yıl tiräsendä Ceuta'da tua.
Ğälim Cordoba üniversitätendä belem alıp Sisilidä Normannarnıñ Roger II patşası qalasında yäşi. Ul İspania, Tönyaq Afrika, Alğı Şäreq cirlären säfär belän yörep çığa.
1166. yılda Siciliadä wafat bula.
Xezmätlär.
âl-İdrisi moña tikle bilgele bulğan bar darulı ülännärne öyränep çıqtı. Üz äytüe buyınça, fännär borınğı zamannardan alğa kitkänñar, wä üze ülännärne cíu-törkemläw belän şöğellänä başlağan. Sul şaqta ul küp yaña darulı ülän barlığın açtı, wä üz eşläreneñ näticäse itterep törle kitaplarnı yazdı, alar arasında iñ möxime ul «"Kitab âl-Cämi-li-Sífat Aştat âl-Nabatat"» ide.
Şul uq waqıtında ul cäğräfiä belän dä şöğellänä ide, bar närsäne xarítalarda bilgeli ide, böten bilgele bulğan dönyanı taswírlağan ide. 1154. yılda âl-İdrisi «"Tabula Rogeriana"» atlı xezmät yaza, wä aña östämä xezmät bularaq «"Geography"» atlı eş. Alarnı bergä Roger II. «Nuzxat âl-Muştaq» itep atağan, âl-İdrisi isä «"Kitab Rudjar"» yäğni "Rudjar kitabı" atağan. Bu xezmät 1161. yılda törätelep wä östälänep «"Keşelek baqçası wä Can şatlığı"» iseme belän qabat çığarıla, ämma bügenge köngä kilep çitmiçä yuğala. Anıñ «"Şatlıq baqçası"» yä ki «"Keçkenä İdrisi"» adı belän bilgele bulğan qısqartılğan yurama 1192. yılda näşri itela. Bu kitap bik ük kamil wä tögäl tügel ide, ämma annan soñ berniçä ğasır buyı çıqqan xarítalar aña nigezlängän ide.
Ceuta.
Ceuta [seuta] ul İspanianıñ Tönyaq-Batış Afrikada ber olı bulmağan şähär-bilämä. BEQ 5. yözdKarfagenlılar belän nigez salınğan.
1994. yılda canisäbe buyınça 71,926 keşe yäşi.
Íslamnıñ çäçäkçağı.
Íslamnıñ çäçäkçağı dip Íslam dönyasınıñ, anıñ mädäniäteneñ alğa kitü çağın atílar. Bu çaq dönyağa bik küp ğälimnär birgän.
Cäğräfiä.
Íslam dönyası
«Mäğärif» näşriäte.
«Mäğarif» näşriyatı Qazanda urnaşqan wä Tatarstannıñ iñ olı näşriyatlar isäbenä kerä.
Näşriyat yıl sayın 100 çaması törle kitap çığara, ğömümi nösxä sanı 1.5 millionğa citä. Töp yünäleş bularaq Tatarstan mäğarifen däresleklär belän tä'min itü. Monnan tış näfis ädäbiat, yärdämleklär, süzleklärne bastıra.
Päräwezdä.
Tatarstan näşriyatları
Tatar Sönçälese.
Tatar Sönçälese atlı awıl Tatarstannıñ Aqsubay cirlegendä urnaşıla.
Awılda 112 çaması yort. Elek anda yartısı Çuaşlar yäşägän. Annarı qayberläre küçep kitkän. Qalğannarı Íslam dinen qabul itep tatarlaşqannar.
Awılda yäşlär küp. İr-atlar kübräk. Xatın qızlar şähärgä kitä. Awılda 60lap buydaq bar. Kem närsä eşli inde. Kolxozda eşläp, beraz eşlägän malların satıp eçüçelärdä, ata-anası pensise cilkäsendä yäşäwçelär dä bar. Törle timer, taş eşlärendä eşlilär.
Dini tormış.
1994. yılda mäçet yañadan açıldı. Mäktäptä Ğäräp tele häm Äxläq däresläre alıp barıla.
2003. yılda Qorban ayında 32 qorban buldı. Xalıq dinne totarğa torışa. Uraza ayında da, awılda här kön íftar mäclese. Mäçetkä yörüçe babaylarnı awız açarğa çaqıralar.
Tatarstan awılı
1. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. Öktäber - 31. Öktäber - – 2. Nöyäber - 1. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
5. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Öktäber - 4. Nöyäber - – 6. Nöyäber - 5. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
2. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Öktäber - 1. Nöyäber - – 3. Nöyäber - 2. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
6. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 6. köne.
Tatar dönyasında.
Monı da qara.
6. Öktäber - 5. Nöyäber - – 7. Nöyäber - 6. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
3. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Öktäber - 2. Nöyäber - – 4. Nöyäber - 3. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
4. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Öktäber - 3. Nöyäber - – 5. Nöyäber - 4. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
7. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Öktäber - 6. Nöyäber - – 8. Nöyäber - 7. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
8. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Öktäber - 7. Nöyäber - – 9. Nöyäber - 8. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
9. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Öktäber - 8. Nöyäber - – 10. Nöyäber - 9. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
10. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Öktäber - 9. Nöyäber - – 11. Nöyäber - 10. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
12. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. Öktäber - 11. Nöyäber - – 13. Nöyäber - 12. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
11. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Öktäber - 10. Nöyäber - – 12. Nöyäber - 11. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
13. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Öktäber - 12. Nöyäber - – 14. Nöyäber - 13. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
14. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Öktäber - 13. Nöyäber - – 15. Nöyäber - 14. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
15. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Öktäber - 14. Nöyäber - – 16. Nöyäber - 15. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
Antoine de Saint-Exupéry.
Antoine de Saint-Exupéry, Toulouse şähärendäAntoine de Saint-Exupéry [antuan de san ekzüpéri] (29. Yün, 1900 - 31. Yül, 1944) ul Fransia yazuçısı wä oçqıççı ide.
Tormış.
"Antoine Marie Roger de Saint-Exupéry" Lyon şähärendä yäştä bulğan inde ğäilädä tua. Başlanğıç mäktäben tamamlağaç, míğmarlıq öyränü öçen École des Beaux-Arts uqırğa kerä. 1921. yılda ul xärbi xezmät safına basa wä oçqıççığa öyränü öçen ul Strasbourg şähärenä cibärelä. Kiläse yılda ul röxsätnämä iäse bula wä aña xärbi oçqıçta eşlärgä täqdim itälär, ämma ğäiläse ríza bulmağaç, ul Paris şähärendä şerkät eşendä qaldırıla. Anıñ eşe tarqala, wä kiläse berniçä yıl eçendä fälän eş almaştıra.
1926. yılda ul tağın oça başlí, Toulouse wä Dakar arasında hawapoştıda eşli. Anıñ "L'Aviateur" ("Oçqıççı") atlı berençe xikäyä "Le Navire d'argent" jurnalında bastırıla.
1928. yılda ul "Courrier-Sud" ("Könyaqtan xat") atlı berençe kitap bastıra wä Casablanca/Dakar arasında oça. Saharada Rio de Oro'dağı "Cap Juby" atlı hawaalan mödire bula.
1929. yılda Saint-Exupéry Könyaq Amerikağa küçerelä, wä ul anda Aeroposta Argentina Company mödire bularaq eşli başlí.
1931. yılda, Prix Femina bäygesendä ciñgän, "Vol de Nuit" ("Tönge Oçu") bastırıla. Şulay itep üz oçu/yazu eşen suğışqa tikle däwam itä.
1931. yılnıñ 11. Äprilendä ul Consuelo Suncin Sandoval de Gómez atlı qızğa öylänä.
2. Bötendönya Suğışı waqıtında ul Fransiada xärbi ezläwçe squadronda oça tora. Annarı ul New York şähärenä qaça wä, doşman belän suğışu öçen, kire Urtacirgä qayta.
44 yäşle Saint-Exupéry, Rhone yılğası yanında cíılğan Alman xärbiläre turında belem cíu mäs'äläsenä oçarğa rízalıq belderä. Şulay itep 1944. yılnıñ 31. Yülendä ul tönge oçuğa çığıp, annan kire qaytmí inde. Ber xatın-qız 1. August tiräsendä oçqıç töşü kürüe turında xäbär itä wä beraz soñraq Frans xezmätkiemendä ber mäyet tabıla, Saint-Exupéry itep kümelä.
1998. yılda ber balıqçı Marseille sähärennän könyaqtaraq kömeş beläzegen taba. Baştan bu xäbärgä yawız şayartuğa kük qarílar, ämma soñraq Saint-Exupéry tabıluın tanílar.
Anı Almannarnıñ Focke-Wulf Fw 190 höcüm-oçqıçtağı Robert Heichelle atıp töçergän, dip faraz iñ ışanıçlı bularaq sanala.
Päräwezdä.
1900. yıl tuuı
1944. yıl wafatı
Bala yazuçısı
20. yöz ädäbiäte
Frans ädäbiäte
Qör'än.
Qör'än (Ğäräpçä: قُرْآن; yä ki Quran, Koran, Alcoran) ul Allahudan iñderelgän xaq kitap.
Qör'än 114 sürädän tora, alarda tulayım 6,236 ayät bar.
16. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. Öktäber - 15. Nöyäber - – 17. Nöyäber - 16. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
17. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. Öktäber - 16. Nöyäber - – 18. Nöyäber - 17. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
19. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Öktäber - 18. Nöyäber - – 20. Nöyäber - 19. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
18. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Öktäber - 17. Nöyäber - – 19. Nöyäber - 18. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
29. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Öktäber - 28. Nöyäber - – 30. Nöyäber - 29. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
20. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Öktäber - 19. Nöyäber - – 21. Nöyäber - 20. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
21. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Öktäber - 20. Nöyäber - – 22. Nöyäber - 21. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
22. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. Öktäber - 21. Nöyäber - – 23. Nöyäber - 22. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
23. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Öktäber - 22. Nöyäber - – 24. Nöyäber - 23. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
24. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Öktäber - 23. Nöyäber - – 25. Nöyäber - 24. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
25. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Öktäber - 24. Nöyäber - – 26. Nöyäber - 25. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
26. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Öktäber - 25. Nöyäber - – 27. Nöyäber - 26. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
27. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Öktäber - 26. Nöyäber - – 28. Nöyäber - 27. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
28. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Öktäber - 27. Nöyäber - – 29. Nöyäber - 28. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
30. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. Öktäber - 29. Nöyäber - – 1. Dekäber - 30. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne
Xäbibraxman Zäbir.
Xäbibraxman Zäbir (1881-1938) kürenekle Tatar mäğrifätçe ide.
Tormış.
Xäbibraxman Zäbir'ov Ğabdelwäli ulı 1881. yılnıñ 21. Öktäberdä Çístay şähärendä tua häm Çístay mädräsäsendä belem ala, annan törle urınnarda uqıta. 1906. yılda Qazanda oyışqan «Sabax» kitap näşriäte xucalarınıñ berse bula, şunda eşli dä. Anıñ Irımburdağı «Xösäyeniä» mädräsäsendä ozaq yıllar fizik fäne uqıtuın xäterlilär.
Uqıtu däwerendä däresleklärgä qıtlıq toyıp, ul alarnı üze yaza başlí. Anıñ tarafınnan «"Bolğar taríxı"», «"Kitabätkä maxsus änwağı ğälämätlär xaqında bäğze mäğlümät"» (Tatarça yazudağı tınış bilgeläre, ímla qağídaları wä ínşalaw ısulları), «"Rähbäre síbyan"» (Älifba kitabı) I-III töpläm, «"Qíraäte ğäräbiä"» (Ğäräp tele däreslege), «"Diwäri ädäbi kalendar, sänäi miladiä ilä 1906 yılğa"» w.b. basmalar näşer itelä. Anıñ şulay uq «"Töşenü, yaxud uqaz bälası"» isemle komedise häm «"Ğilem wä cähäl"» isemle xikäyä bastırğanı mäğlüm.
1918. yıldan soñ näşriät ölkäsendä xezmät itä wä 1938. yılda repressí qorbanı bula.
Tatar mäğrifätçe
1881. yılda tuu
1938. yılda wafat
2. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Nöyäber - 1. Dekäber - – 3. Dekäber - 2. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
1. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. Nöyäber - 30. Nöyäber - – 2. Dekäber - 1. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
3. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Nöyäber - 2. Dekäber - – 4. Dekäber - 3. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
4. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Nöyäber - 3. Dekäber - – 5. Dekäber - 4. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
5. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Nöyäber - 4. Dekäber - – 6. Dekäber - 5. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
6. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. Nöyäber - 5. Dekäber - – 7. Dekäber - 6. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
7. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Nöyäber - 6. Dekäber - – 8. Dekäber - 7. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
8. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Nöyäber - 7. Dekäber - – 9. Dekäber - 8. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
9. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Nöyäber - 8. Dekäber - – 10. Dekäber - 9. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
10. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Nöyäber - 9. Dekäber - – 11. Dekäber - 10. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
11. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Nöyäber - 10. Dekäber - – 12. Dekäber - 11. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
12. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. Nöyäber - 11. Dekäber - – 13. Dekäber - 12. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
13. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Nöyäber - 12. Dekäber - – 14. Dekäber - 13. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
14. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Nöyäber - 13. Dekäber - – 15. Dekäber - 14. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
15. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Nöyäber - 14. Dekäber - – 16. Dekäber - 15. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
17. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. Nöyäber - 16. Dekäber - – 18. Dekäber - 17. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
18. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Nöyäber - 17. Dekäber - – 19. Dekäber - 18. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
20. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Nöyäber - 19. Dekäber - – 21. Dekäber - 20. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
21. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Nöyäber - 20. Dekäber - – 22. Dekäber - 21. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
22. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. Nöyäber - 21. Dekäber - – 23. Dekäber - 22. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
19. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Nöyäber - 18. Dekäber - – 20. Dekäber - 19. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
23. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Nöyäber - 22. Dekäber - – 24. Dekäber - 23. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
24. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Nöyäber - 23. Dekäber - – 25. Dekäber - 24. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
25. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Nöyäber - 24. Dekäber - – 26. Dekäber - 25. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
26. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Nöyäber - 25. Dekäber - – 27. Dekäber - 26. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
27. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Nöyäber - 26. Dekäber - – 28. Dekäber - 27. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
28. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Nöyäber - 27. Dekäber - – 29. Dekäber - 28. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
29. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Nöyäber - 28. Dekäber - – 30. Dekäber - 29. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
30. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. Nöyäber - 29. Dekäber - – 31. Dekäber - 30. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
31. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 31. köne.
Monı da qara.
1. Dekäber - 30. Dekäber - – 1. Ğínwar - 31. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne
Möxämmädiä.
«Möxämmädiä» yuğarı mädräsäse Şäriğät belgeçlären äzerläwçe, Qazanda urnaşılğan uqu yortı.
Taríx.
«Möxämmädiä» mädräsäse 1882. yılda oyıstırılıp, 1918. yılğa tikle eşläp kilde. Mädräsä belän kürenekle ğälim Ğälimcan Barudí citäkçelek itte. Hiççiksez «Möxämmädiä» mädräsäse ul waqıtta yuğarı belem birüçe uqu yortı bulıp tordı.
Üzgärtep qoru başlanğaç uq Tatar zíalıları arasında «Möxämmädiä» mädräsäsen torğızu zarurlığı turında söyli başladılar, wä 1993. yılda bu xíal çınğa aştı – berençe şäkertlär «Möxämmädiä» busağasın atlap kergännär.
Uqıtu eşe.
Berençe uqıtu yılına yıl sayın urta mäktäpneñ tuğızınçı yä ki unberençe sínıfın tämamlağan illeşär yeget wä qız qabul itelä. Tuğız sínıf tämamlawçılar berençe ike yıl däwamında belgeçlek buyınça uqunı ğömümi urta belem alu belän berläşsterälär. Qazannan çittä yäşäwçe yegetlär tulay toraq belän tä'min itelä. Däreslärne yuğarı belemle Ğäräp tele belgeçläre wä din ğälimnäre alıp baralar.
Köndezge bülekkä qabul itü Íslam taríxı, Urıs taríxı, Tatar/Urıs tele buyınça ímtíxannarnı uzu belän 1. Augustta başlana. Çittän uqu bülegenä kerü ímtíxannarı August ayında, wä kiçke uqıtu bülegenä Sentäberdä uza.
Elemtä.
420021, Tatarstan Cömhüriäte, Qazan şähäre, Ğabdulla Tuqay uramı, 34. yort, «Möxämmädiä» mädräsäse. tél: +7-8432-93-17-06.
Monı da uqı.
Tatarstan mädräsäse
Jānis Judiņš.
Jānis Judeņš [yaannis yudenş] (Urısça: "Юдин Янис Андреевич") (1884.-1918.), xärbi eşlekle. Berençe Bötendönya häm Grajdannar su.ışlarında qatnaşuçı. 1917.-1918. yıllarda 3. Läti Uqçıları brigadası komandirı. 1918. yılnıñ Augustınnan Könçığış frontta İdelneñ sulyaq yar buyı ğäskäri törkemnäre "komanduşçi"sı. Qazannı aqguardiçelärdän azat itü suğışında (Qazan Operasiäse) Krasnaya Gorka (Qızıl Tawçıq) timer yul stansísı yanında hälâq bula. Stansíğa Yudino iseme birelä.
2. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Dekäber - 1. Ğínwar - – 3. Ğínwar - 2. Febräl — Bar könnär tezmäse
1. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. Dekäber - 31. Dekäber - – 2. Ğínwar - 1. Febräl — Bar könnär tezmäse
3. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Dekäber - 2. Ğínwar - – 4. Ğínwar - 3. Febräl — Bar könnär tezmäse
4. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Dekäber - 3. Ğínwar - – 5. Ğínwar - 4. Febräl — Bar könnär tezmäse
5. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Dekäber - 4. Ğínwar - – 6. Ğínwar - 5. Febräl — Bar könnär tezmäse
7. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Dekäber - 6. Ğínwar - – 8. Ğínwar - 7. Febräl — Bar könnär tezmäse
6. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. Dekäber - 5. Ğínwar - – 7. Ğínwar - 6. Febräl — Bar könnär tezmäse
Nurixan Fättax.
Nurixan Sadrilmän ulı Fättax (1928, 25. Öktäber – 2004, 18. Febräl) Tatar yazuçısı, tarixçı-ğälim ide.
Tormış.
Nurixan Fättax 1928. yılnıñ 25. Öktäberendä Küçtawıl (bügenge Başqortstannıñ Yañawıl cirlegendä) digän Tatar awılında igençe ğäiläsendä tua.
1946. yılda Yañawıldağı Tatar urta mäktäben tämamlağannan soñ, Qazan däwlät universitetınıñ «Tatar tele häm ädäbiäte» bülegendä uqıy.
Nurixan Fättax, ädäbiät belän balaçaqtan qızıqsınıp, mäktäptä uqığanda uq şiğerlär, xikäyälär yaza başlıy. Talib yıllarında xalıq icat öränü säfärlärendä qatnaşa, xalıq icatı äsärlären cıya, xalıqnıñ söyläm tele üzençäleklären, anıñ yolaların, ğöref-ğädätlären häm borınğı tarixi riwäyätlären bik mawığıp öyränä.
1951. yılda universitetnı tämamlağaç 1952. yılğa qädär Tatarstan kitap näşriäteneñ yäşlär-balalar ädäbiäte bülegendä möxärrir, häm 1952.-1953. yıllarda Çistay şähärendä «"Stalin bayrağı"» gäcitendä tärcemäçe bulıp eşli.
1953. yılnıñ Mayınnan, yañadan Qazanğa qaytıp, qalğan böten ğömeren hönärle yazuçılıq eşenä bağışlıy.
Anıñ berençe şiğerläre 1944. yılda «"Sowet ädäbiätı"» (xäzerge «"Qazan utları"») jurnalında, häm berençe xikäyäläre 1948. yılda «"Bezneñ xikäyälär"» isemle kümäk cıyıntıqta dönya kürä.
1955. yılda ul «"Sezneñçä niçek?"» atlı berençe romanın tämamlıy.
1950. yıllar urtalarında, Qazaqstan dalalarında çiräm cirlärne üzläşterü başlanğaç, Nurixan Fättax berniçä ay buyı Pavlodar ölkäsendäge «"Qazan"» sovxozında eşli. Tatarstannan kilgän çiräm kütärüçelär belän tormışnıñ ber «qazanı»nda qaynıy. Şul uq waqıtta cirle xalıq – Qazaqlarnıñ tormış-könküreşläre belän dä yaqınnan tanışa. Şularnıñ näticäse bularaq, 1962. yılda «"Bala küñele dalada"» isemle zur romanı yazıla. Bu äsäre häm annan soñ meditsina xezmätkärläre tormışınnan alıp icat itelgän «"Mödir Sacidä"» äsäre belän Nurixan Fättax üzen Tatar şiğriätenä üzençälekle şiğri ber tös, ähäñ alıp kilgän qäläm ostası itep tanıta.
1960. yıllardan başlap yazuçı üzeneñ töp iğtibarın Tatar ädäbiätendä kütärelmägän çiräm xälendäge tarixqa yünältä. Ädipneñ «"İtel suı aqa torur"», «"Sızğıra torğan uqlar"» roman-trilogiäse, «"Qol Ğäli"» häm «"Sarmat qızı Särinä"» isemle tragediäläre, «"Yıraq ğasırlar awazı"», «"Şacärä"», «"Yazık bogov i faraonov"» isemle fänni xezmätläre küpyıllıq ezlänüläre näticäse.
Nurixan Fättax balalar ädäbiätendä häm ädäbi tärcemä ölkäsendä dä küp eşläde. Balalar öçen ul «"Tegermändä"», «"Öç tuğan"», «"İrek, Almas häm Cälil"», «"Bezneñ babay"» isemle xikäyä cıyıntıqları çığardı, «"Encele ürdäk"» isemle äkiät yazdı.
Ädip Tatar telenä Urıs yazuçıları Boris Jitkovnıñ xikäyä cıyıntıqların, İ. Vasilyevnıñ «"Zvezda"» äsären, Frans klassik yazuçıları Victor Gugonıñ "Otverjennıy" romanın, Onore de Balzaknıñ "Otes Gorio" romanı belän saylanma xikäyälären tärcemä itte.
Nurixan Fättax 1965 yıldan SSDB häm Tatarstan Yazuçılar berlege äğzası ide.
2004. yılnıñ 18. Febrälendä, ozaqqa suzılğan qatı awırudan soñ, 76-yäşle Nurixan Fättaxnıñ tınğısız yöräge tibüdän tuqtadı.
Büläklär.
Tarixnı xalıqqa qaytaru ölkäsendäge küp sanlı xezmätläre öçen Nurixan Fättaxqa Angliäneñ Cambridge'dağı xalıqara biografik üzäk tarafınnan «1992 yıl keşese» iseme birelde.
18. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Ğínwar - 17. Febräl - – 19. Febräl - 18. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
Törkiä bayrağı.
Törkiä bayrağın Töreklär "Ay Yıldız" dipä tä atílar. Bu bayraq borıñğıdan kilgän, ul Ğosman Xälifäteneñ dä bayrağı ide.
Ay-yoldız Asíada küp yözyıl buyı qullanıla inde, xättä Íslamnı qabul itü aldınnan da. Qızıl tös Törkiä taríxınıñ iñ tanılğan töse bularaq tora.
Bayraq baştan ay tamğası belän yäşel töstä ide. 1793. yılda soltan Selim III tösen qızılğa üzgärtä, wä 1844. yılda ay yanına yoldız quşıla.
Milli bayraq
Kemal Atatürk.
Mustafa Kemal Atatürk (1881. 12. Mart – 1938. 10. Noyäber) Törkiä xärbie wä däwlät citäkçese ide, Törkiä Cömhüriäteneñ nigez saluçı wä anıñ berençe präzidente. Mostafa Ğosmanlı Selânik şähärendä tuğan, anda xäzer Törkiä ilçelege urnaşıla.Tuğanda aña Mostafa isemen genä birelgän ide. Ali Rıza atlı atası xärbi ide, wä ul bala çağında uq wafat bula. Anası iseme Zübeyde Xanım ide.
Kemal qorğan üzgäreşlär.
Mostafa Kemal çorında Törek tele Ğäräpäliftän Latínälifkä küçerelgänie. Şäriğät buyınça xäkim itü İswiçrädä kük qanunnarğa almaşınğan. Dini mädräsälär yabılğan ide.
Päräwezdä.
1881. tuu
1938. wafat
Törkiä präzidente
Törkiä säyäsätçese
1. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 1. köne. Елның 121нче көне.
Monı da qara.
1. Äpril - 30. Äpril - – 2. May - 1. Yün — Bar könnär tezmäse
Rinat Säğdiev.
Säğdiev Rinat Zinnur ulı (1941.), fizik-ximik, Räsäy Fännär Akademiseneñ xaqíqí äğzası (1997.). 1965. yıldan RFA Seber bülegeneñ Ximik Kinetikä häm Yanu institutında, 1980.nän direktor urınbasarı (Novosibirsk). Xaliqara tomografiä üzägen oyıştıruçı-direktorı (1993.tän). Xezmätläre ximiädä magnit rezonansına, ximik reaksílarda magnitle-spinle küreneşlärgä, TMR tomografiäsenä qarí. SSSRnıñ Lenin (1986.), Räsäyneñ Däwlät (1994.) büläkläre laureatı.
Karl Müfke.
Müfke Karl (1868.-1933.), arxitektor, rässam. 1897.-1912. yıllarda Qazan sänğät mäktkäbeneñ arxitektur bülege mödire, ber ük waqıtta 1898.-1901 dä mäktäp direktorı. 1901.-1909. da Qazan Üniversitäte arxitektorı. Müfke proyéktı belän Qazanda şäxsi utar yortı, Sänäğät mäktäbe bínası (1901.-1903.), Qazan Üniversitäteneñ töp bínasınıñ yanqorma (1902.-1904.), Uşkova yortı (1904.-1907.), Qazan xärbi "okrugı" "komanduşçise" yortı (1906., Amlong belän berlektä) häm başqalar tözelä. 1912. yıldan Saratov şähärendä yäşi. Arxitekturda eklektik häm modern yünäleşe tarafdarı.
André Timmermans.
Timmermans André (1917.-1967.), Belgiä grajdanı. İkençe Bötendönya suğışı waqıtında Belgiä Qarşılıq xäräkätendä qatnaşa. Alman faşistlarına äsirlekkä töşä häm Berlindäge Moabit törmäsendä Musa Cälil belän ber kamerada utıra, anıñ totqın könnärendä icat itkän ikençe qulyazma şiğer tuplamasın ("Moabit däftäre"n) saqlap qala, şuğıştan soñ Sovet xakimiätenä tapşıra. Qazanda Musa Cälilgä bağışlanğan yubiley tantanasında qatnaşa.
8. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Dekäber - 7. Ğínwar - – 9. Ğínwar - 8. Febräl — Bar könnär tezmäse
2. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Ğínwar - 1. Febräl - – 3. Febräl - 2. Mart — Bar könnär tezmäse
3. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Ğínwar - 2. Febräl - – 4. Febräl - 3. Mart — Bar könnär tezmäse
9. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Dekäber - 8. Ğínwar - – 10. Ğínwar - 9. Febräl — Bar könnär tezmäse
4. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Ğínwar - 3. Febräl - – 5. Febräl - 4. Mart — Bar könnär tezmäse
5. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Ğínwar - 4. Febräl - – 6. Febräl - 5. Mart — Bar könnär tezmäse
11. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Dekäber - 10. Ğínwar - – 12. Ğínwar - 11. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
12. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. Dekäber - 11. Ğínwar - – 13. Ğínwar - 12. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
6. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. Ğínwar - 5. Febräl - – 7. Febräl - 6. Mart — Bar könnär tezmäse
7. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Ğínwar - 6. Febräl - – 8. Febräl - 7. Mart — Bar könnär tezmäse
13. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Dekäber - 12. Ğínwar - – 14. Ğínwar - 13. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
8. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Ğínwar - 7. Febräl - – 9. Febräl - 8. Mart — Bar könnär tezmäse
9. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Ğínwar - 8. Febräl - – 10. Febräl - 9. Mart — Bar könnär tezmäse
14. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Dekäber - 13. Ğínwar - – 15. Ğínwar - 14. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
10. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Ğínwar - 9. Febräl - – 11. Febräl - 10. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
15. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Dekäber - 14. Ğínwar - – 16. Ğínwar - 15. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
11. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Ğínwar - 10. Febräl - – 12. Febräl - 11. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
16. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. Dekäber - 15. Ğínwar - – 17. Ğínwar - 16. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
12. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. Ğínwar - 11. Febräl - – 13. Febräl - 12. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
17. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. Dekäber - 16. Ğínwar - – 18. Ğínwar - 17. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
13. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Ğínwar - 12. Febräl - – 14. Febräl - 13. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
18. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Dekäber - 17. Ğínwar - – 19. Ğínwar - 18. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
19. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Dekäber - 18. Ğínwar - – 20. Ğínwar - 19. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
14. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Ğínwar - 13. Febräl - – 15. Febräl - 14. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
20. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Dekäber - 19. Ğínwar - – 21. Ğínwar - 20. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
15. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Ğínwar - 14. Febräl - – 16. Febräl - 15. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
21. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Dekäber - 20. Ğínwar - – 22. Ğínwar - 21. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
16. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. Ğínwar - 15. Febräl - – 17. Febräl - 16. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
17. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. Ğínwar - 16. Febräl - – 18. Febräl - 17. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
19. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Ğínwar - 18. Febräl - – 20. Febräl - 19. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
22. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. Dekäber - 21. Ğínwar - – 23. Ğínwar - 22. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
20. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Ğínwar - 19. Febräl - – 21. Febräl - 20. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
23. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Dekäber - 22. Ğínwar - – 24. Ğínwar - 23. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
21. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Ğínwar - 20. Febräl - – 22. Febräl - 21. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
24. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Dekäber - 23. Ğínwar - – 25. Ğínwar - 24. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
22. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. Ğínwar - 21. Febräl - – 23. Febräl - 22. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
25. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Dekäber - 24. Ğínwar - – 26. Ğínwar - 25. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
26. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Dekäber - 25. Ğínwar - – 27. Ğínwar - 26. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
27. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Dekäber - 26. Ğínwar - – 28. Ğínwar - 27. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
24. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Ğínwar - 23. Febräl - – 25. Febräl - 24. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
25. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Ğínwar - 24. Febräl - – 26. Febräl - 25. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
26. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Ğínwar - 25. Febräl - – 27. Febräl - 26. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
27. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Ğínwar - 26. Febräl - – 28. Febräl - 27. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
29. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Dekäber - 28. Ğínwar - – 30. Ğínwar - 29. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
28. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Ğínwar - 27. Febräl - – 29. Febräl - 28. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
31. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 31. köne.
Monı da qara.
31. Dekäber - 30. Ğínwar - – 1. Febräl - 2. Mart — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne
29. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Ğínwar - 28. Febräl - – 1. Mart - 29. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne
1. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. Mart - 31. Mart - – 2. Äpril - 1. May — Bar könnär tezmäse
1. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. Febräl - 29. Febräl - – 2. Mart - 1. Äpril — Bar könnär tezmäse
2. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Mart - 1. Äpril - – 3. Äpril - 2. May — Bar könnär tezmäse
2. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Febräl - 1. Mart - – 3. Mart - 2. Äpril — Bar könnär tezmäse
3. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Mart - 2. Äpril - – 4. Äpril - 3. May — Bar könnär tezmäse
4. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Mart - 3. Äpril - – 5. Äpril - 4. May — Bar könnär tezmäse
3. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Febräl - 2. Mart - – 4. Mart - 3. Äpril — Bar könnär tezmäse
4. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Febräl - 3. Mart - – 5. Mart - 4. Äpril — Bar könnär tezmäse
5. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Mart - 4. Äpril - – 6. Äpril - 5. May — Bar könnär tezmäse
6. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. Mart - 5. Äpril - – 7. Äpril - 6. May — Bar könnär tezmäse
5. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Febräl - 4. Mart - – 6. Mart - 5. Äpril — Bar könnär tezmäse
7. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Mart - 6. Äpril - – 8. Äpril - 7. May — Bar könnär tezmäse
8. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Mart - 7. Äpril - – 9. Äpril - 8. May — Bar könnär tezmäse
6. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. Febräl - 5. Mart - – 7. Mart - 6. Äpril — Bar könnär tezmäse
9. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Mart - 8. Äpril - – 10. Äpril - 9. May — Bar könnär tezmäse
1. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. May - 31. May - – 2. Yün - 1. Yül — Bar könnär tezmäse
2. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. May - 1. Yün - – 3. Yün - 2. Yül — Bar könnär tezmäse
3. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. May - 2. Yün - – 4. Yün - 3. Yül — Bar könnär tezmäse
4. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. May - 3. Yün - – 5. Yün - 4. Yül — Bar könnär tezmäse
5. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. May - 4. Yün - – 6. Yün - 5. Yül — Bar könnär tezmäse
6. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. May - 5. Yün - – 7. Yün - 6. Yül — Bar könnär tezmäse
7. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. May – 6. Yün – – 8. Yün – 7. Yül – Bar könnär tezmäse
8. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. May - 7. Yün - – 9. Yün - 8. Yül — Bar könnär tezmäse
10. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. May - 9. Yün - – 11. Yün - 10. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
11. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. May - 10. Yün - – 12. Yün - 11. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
13. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. May - 12. Yün - – 14. Yün - 13. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
14. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. May - 13. Yün - – 15. Yün - 14. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
15. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. May - 14. Yün - – 16. Yün - 15. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
16. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. May – 15. Yün – – 17. Yün – 16. Yül – Bar könnär tezmäse
Yün köne
17. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. May - 16. Yün - – 18. Yün - 17. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
18. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. May - 17. Yün - – 19. Yün - 18. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
19. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. May - 18. Yün - – 20. Yün - 19. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
20. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. May - 19. Yün - – 21. Yün - 20. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
21. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. May - 20. Yün - – 22. Yün - 21. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
22. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. May - 21. Yün - – 23. Yün - 22. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
23. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. May - 22. Yün - – 24. Yün - 23. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
24. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. May - 23. Yün - – 25. Yün - 24. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
25. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. May - 24. Yün - – 26. Yün - 25. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
26. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. May - 25. Yün - – 27. Yün - 26. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
27. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. May - 26. Yün - – 28. Yün - 27. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
28. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. May - 27. Yün - – 29. Yün - 28. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
29. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. May - 28. Yün - – 30. Yün - 29. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
30. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. May - 29. Yün - – 1. Yül - 30. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne
1. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. Yün - 30. Yün - – 2. Yül - 1. August — Bar könnär tezmäse
2. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Yün - 1. Yül - – 3. Yül - 2. August — Bar könnär tezmäse
3. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Yün - 2. Yül - – 4. Yül - 3. August — Bar könnär tezmäse
4. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Yün - 3. Yül - – 5. Yül - 4. August — Bar könnär tezmäse
5. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Yün - 4. Yül - – 6. Yül - 5. August — Bar könnär tezmäse
6. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. Yün - 5. Yül - – 7. Yül - 6. August — Bar könnär tezmäse
7. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Yün - 6. Yül - – 8. Yül - 7. August — Bar könnär tezmäse
8. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Yün - 7. Yül - – 9. Yül - 8. August — Bar könnär tezmäse
9. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Yün - 8. Yül - – 10. Yül - 9. August — Bar könnär tezmäse
10. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Yün - 9. Yül - – 11. Yül - 10. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
11. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Yün - 10. Yül - – 12. Yül - 11. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
12. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. Yün - 11. Yül - – 13. Yül - 12. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
13. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Yün - 12. Yül - – 14. Yül - 13. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
14. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Yün - 13. Yül - – 15. Yül - 14. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
15. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Yün - 14. Yül - – 16. Yül - 15. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
16. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. Yün - 15. Yül - – 17. Yül - 16. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
17. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. Yün - 16. Yül - – 18. Yül - 17. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
18. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Yün - 17. Yül - – 19. Yül - 18. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
19. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Yün - 18. Yül - – 20. Yül - 19. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
20. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Yün - 19. Yül - – 21. Yül - 20. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
21. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Yün - 20. Yül - – 22. Yül - 21. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
23. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Yün - 22. Yül - – 24. Yül - 23. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
24. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Yün - 23. Yül - – 25. Yül - 24. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
25. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Yün - 24. Yül - – 26. Yül - 25. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
26. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Yün - 25. Yül - – 27. Yül - 26. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
27. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Yün - 26. Yül - – 28. Yül - 27. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
28. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Yün - 27. Yül - – 29. Yül - 28. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
29. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Yün - 28. Yül - – 30. Yül - 29. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
30. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. Yün - 29. Yül - – 31. Yül - 30. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
31. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 31. köne.
Monı da qara.
1. Yül - 30. Yül - – 1. August - 31. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne
7. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Febräl - 6. Mart - – 8. Mart - 7. Äpril — Bar könnär tezmäse
9. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Febräl - 8. Mart - – 10. Mart - 9. Äpril — Bar könnär tezmäse
10. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Febräl - 9. Mart - – 11. Mart - 10. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
12. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. Febräl - 11. Mart - – 13. Mart - 12. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
13. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Febräl - 12. Mart - – 14. Mart - 13. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
14. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Febräl - 13. Mart - – 15. Mart - 14. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
15. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Febräl - 14. Mart - – 16. Mart - 15. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
16. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. Febräl - 15. Mart - – 17. Mart - 16. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
17. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. Febräl - 16. Mart - – 18. Mart - 17. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
18. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Febräl - 17. Mart - – 19. Mart - 18. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
20. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Febräl - 19. Mart - – 21. Mart - 20. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
23. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Febräl - 22. Mart - – 24. Mart - 23. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
24. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Febräl - 23. Mart - – 25. Mart - 24. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
25. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Febräl - 24. Mart - – 26. Mart - 25. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
26. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Febräl - 25. Mart - – 27. Mart - 26. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
27. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Febräl - 26. Mart - – 28. Mart - 27. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
28. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Febräl - 27. Mart - – 29. Mart - 28. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
29. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Febräl - 28. Mart - – 30. Mart - 29. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
30. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
1. Mart - 29. Mart - – 31. Mart - 30. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne
31. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 31. köne.
Monı da qara.
2. Mart - 30. Mart - – 1. Äpril - 1. May — Bar könnär tezmäse
Mart köne
11. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Mart - 10. Äpril - – 12. Äpril - 11. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
12. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 12. köne.
Tuular.
Ädäbiätçı Ğäzi Qaşşaf tuğan kön (1907-1975)
Monı da qara.
12. Mart - 11. Äpril - – 13. Äpril - 12. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
13. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Mart - 12. Äpril - – 14. Äpril - 13. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
14. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Mart - 13. Äpril - – 15. Äpril - 14. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
15. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Mart - 14. Äpril - – 16. Äpril - 15. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
16. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. Mart - 15. Äpril - – 17. Äpril - 16. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
17. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. Mart - 16. Äpril - – 18. Äpril - 17. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
18. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Mart - 17. Äpril - – 19. Äpril - 18. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
19. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Mart - 18. Äpril - – 20. Äpril - 19. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
20. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Mart - 19. Äpril - – 21. Äpril - 20. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
21. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Mart - 20. Äpril - – 22. Äpril - 21. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
22. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. Mart - 21. Äpril - – 23. Äpril - 22. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
23. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Mart - 22. Äpril - – 24. Äpril - 23. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
24. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Mart - 23. Äpril - – 25. Äpril - 24. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
25. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Mart - 24. Äpril - – 26. Äpril - 25. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
26. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Mart - 25. Äpril - – 27. Äpril - 26. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
27. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Mart - 26. Äpril - – 28. Äpril - 27. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
29. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Mart - 28. Äpril - – 30. Äpril - 29. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
30. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. Mart - 29. Äpril - – 1. May - 30. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne
2. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Äpril - 1. May - – 3. May - 2. Yün — Bar könnär tezmäse
3. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Äpril - 2. May - – 4. May - 3. Yün — Bar könnär tezmäse
4. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Äpril - 3. May - – 5. May - 4. Yün — Bar könnär tezmäse
5. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Äpril - 4. May - – 6. May - 5. Yün — Bar könnär tezmäse
6. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. Äpril - 5. May - – 7. May - 6. Yün — Bar könnär tezmäse
7. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Äpril - 6. May - – 8. May - 7. Yün — Bar könnär tezmäse
8. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Äpril - 7. May - – 9. May - 8. Yün — Bar könnär tezmäse
9. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Äpril - 8. May - – 10. May - 9. Yün — Bar könnär tezmäse
10. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Äpril - 9. May - – 11. May - 10. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
11. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Äpril - 10. May - – 12. May - 11. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
12. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. Äpril - 11. May - – 13. May - 12. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
13. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Äpril - 12. May - – 14. May - 13. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
14. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Äpril - 13. May - – 15. May - 14. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
15. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Äpril - 14. May - – 16. May - 15. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
16. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 16. köne.
Waqíğalar.
Monı da qara.
16. Äpril - 15. May - – 17. May - 16. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
17. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 17. köne.
Waqíğalar.
2000 - Galatasaray Arsenalı böti edeip UEFA kupaçınası alar.
Monı da qara.
17. Äpril - 16. May - – 18. May - 17. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
19. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Äpril - 18. May - – 20. May - 19. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
20. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Äpril – 19. May – – 21. May – 20. Yün – Bar könnär tezmäse
May köne
21. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Äpril - 20. May - – 22. May - 21. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
22. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. Äpril - 21. May - – 23. May - 22. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
23. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Äpril - 22. May - – 24. May - 23. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
24. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Äpril - 23. May - – 25. May - 24. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
25. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Äpril - 24. May - – 26. May - 25. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
26. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Äpril - 25. May - – 27. May - 26. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
28. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Äpril - 27. May - – 29. May - 28. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
29. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Äpril - 28. May - – 30. May - 29. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
30. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. Äpril - 29. May - – 31. May - 30. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne
31. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 31. köne.
Monı da qara.
1. May - 30. May - – 1. Yün - 1. Yül — Bar könnär tezmäse
May köne
9. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. May - 8. Yün - – 10. Yün - 9. Yül — Bar könnär tezmäse
1. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. Yül - 31. Yül - – 2. August - 1. Sentäber — Bar könnär tezmäse
2. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Yül - 1. August - – 3. August - 2. Sentäber — Bar könnär tezmäse
3. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Yül - 2. August - – 4. August - 3. Sentäber — Bar könnär tezmäse
4. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Yül - 3. August - – 5. August - 4. Sentäber — Bar könnär tezmäse
5. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Yül - 4. August - – 6. August - 5. Sentäber — Bar könnär tezmäse
6. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. Yül - 5. August - – 7. August - 6. Sentäber — Bar könnär tezmäse
7. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Yül - 6. August - – 8. August - 7. Sentäber — Bar könnär tezmäse
8. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Yül - 7. August - – 9. August - 8. Sentäber — Bar könnär tezmäse
9. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Yül - 8. August - – 10. August - 9. Sentäber — Bar könnär tezmäse
10. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Yül - 9. August - – 11. August - 10. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
12. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. Yül - 11. August - – 13. August - 12. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
13. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Yül - 12. August - – 14. August - 13. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
14. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Yül - 13. August - – 15. August - 14. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
15. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Yül - 14. August - – 16. August - 15. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
17. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. Yül - 16. August - – 18. August - 17. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
18. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Yül - 17. August - – 19. August - 18. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
19. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Yül - 18. August - – 20. August - 19. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
20. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Yül - 19. August - – 21. August - 20. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
21. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Yül - 20. August - – 22. August - 21. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
22. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. Yül - 21. August - – 23. August - 22. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
23. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Yül - 22. August - – 24. August - 23. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
24. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Yül - 23. August - – 25. August - 24. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
25. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Yül - 24. August - – 26. August - 25. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
26. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Yül - 25. August - – 27. August - 26. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
27. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Yül - 26. August - – 28. August - 27. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
28. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Yül - 27. August - – 29. August - 28. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
29. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Yül - 28. August - – 30. August - 29. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne
31. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 31. köne.
Monı da qara.
31. Yül - 30. August - – 1. Sentäber - 1. Öktäber — Bar könnär tezmäse
August köne
Nöyäber, 2004.
2004. yılnıñ Nöyäber ayında bulğan waqíğalar.
Yaqın aylar.
Öktäber, 2004 | | Dekäber, 2004
Nöyäber, 2003 | | Nöyäber, 2005
İstiklâl Marşı.
İstiklâl Marşı "(тат. Бәйсезлек маршы)" Төркиянең милли гимны. Мәхмүт Акиф Эрсой тарафыннан 1921 елда языла һәм 1921 елның 12 мартында рәсми рәвештә кабул ителә. Сүзләрне сайлау барышында 724 шигырь карап чыгыла. Гимнга үз көйен 24 композитор тәкъдим итә, ләкин шуларның икесе генә кулланыла беренчесе 1924 елда иҗат ителгән Әли Рифат Чагатайның көе Ә икенчесе1930 елдан башлап бүгенгегә кадәр Госман Зәки Үнгөрнең көе кулланыла башлый.
2. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. August - 1. Sentäber - – 3. Sentäber - 2. Öktäber — Bar könnär tezmäse
4. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. August - 3. Sentäber - – 5. Sentäber - 4. Öktäber — Bar könnär tezmäse
5. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. August - 4. Sentäber - – 6. Sentäber - 5. Öktäber — Bar könnär tezmäse
6. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. August - 5. Sentäber - – 7. Sentäber - 6. Öktäber — Bar könnär tezmäse
7. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. August - 6. Sentäber - – 8. Sentäber - 7. Öktäber — Bar könnär tezmäse
8. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. August - 7. Sentäber - – 9. Sentäber - 8. Öktäber — Bar könnär tezmäse
10. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. August - 9. Sentäber - – 11. Sentäber - 10. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
11. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. August - 10. Sentäber - – 12. Sentäber - 11. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
13. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. August - 12. Sentäber - – 14. Sentäber - 13. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
14. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. August - 13. Sentäber - – 15. Sentäber - 14. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
17. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. August - 16. Sentäber - – 18. Sentäber - 17. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
18. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. August - 17. Sentäber - – 19. Sentäber - 18. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
20. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. August - 19. Sentäber - – 21. Sentäber - 20. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
24. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. August - 23. Sentäber - – 25. Sentäber - 24. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
26. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. August - 25. Sentäber - – 27. Sentäber - 26. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
27. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. August - 26. Sentäber - – 28. Sentäber - 27. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
28. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. August - 27. Sentäber - – 29. Sentäber - 28. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
29. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. August - 28. Sentäber - – 30. Sentäber - 29. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne
2000. yıllar.
" ul 2000.–2009. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 1950. 1960. 1970. 1980. 1990. 2000. 2010. 2020. 2030. 2040. 2050.
Yıllar: 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
GOELRO planı, Soviet cömhüriäteneñ xalıq xucalığın torğızu häm.ster.gä yünältelgän berdäm däwlät planı. 1920. yılda qabul itelä. 10-15 yılda tormışqa aşıruğa, xalıq xucalığına elekter energisen qullanuı tizlätügä isäplänä. 1921 yılda TASSRda GOELRO planın Xalıq Xucalığı Şurasınıñ fänni-texnik bülege belän Elektrifikasílaw Şurası äzerli. Urtaq qüätläre 70 meñ "kW"lı 10 elekterstansísın tözü küzdä totıla. Şulardan Alabuğa (1920.), Minzälä (1922.), Qazan (1925.), Bögelmä (1927.) elekterstansíları häm 1933. yılda Qazandağı 1. TES häm başqalar safqa bastırıla.
21. yöz.
" ul 2001.–2100. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 2000. 2010. 2020. 2030. 2040. 2050. 2060. 2070. 2080. 2090.
2010. yıllar.
" ul 2010.–2019. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 1960. 1970. 1980. 1990. 2000. 2010. 2020. 2030. 2040. 2050. 2060.
Yıllar: 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
20. yöz.
" ul 1901.–2000. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1900. 1910. 1920. 1930. 1940. 1950. 1960. 1970. 1980. 1990.
1900. yıllar.
" ul 1900.–1909. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1850. 1860. 1870. 1880. 1890. 1900. 1910. 1920. 1930. 1940. 1950.
Yıllar: 1900 1901 1902 1903 1904 1905 1906 1907 1908 1909
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
1910. yıllar.
" ul 1910.–1919. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1860. 1870. 1880. 1890. 1900. 1910. 1920. 1930. 1940. 1950. 1960.
Yıllar: 1910 1911 1912 1913 1914 1915 1916 1917 1918 1919
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
1920. yıllar.
" ul 1920.–1929. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1870. 1880. 1890. 1900. 1910. 1920. 1930. 1940. 1950. 1960. 1970.
Yıllar: 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929
1960. yıllar.
" ul 1960.–1969. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1910. 1920. 1930. 1940. 1950. 1960. 1970. 1980. 1990. 2000. 2010.
Yıllar: 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969
1970. yıllar.
" ul 1970.–1979. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1920. 1930. 1940. 1950. 1960. 1970. 1980. 1990. 2000. 2010. 2020.
Yıllar: 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979
1930. yıllar.
" ul 1930.–1939. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1880. 1890. 1900. 1910. 1920. 1930. 1940. 1950. 1960. 1970. 1980.
Yıllar: 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939
1940. yıllar.
" ul 1940.–1949. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1890. 1900. 1910. 1920. 1930. 1940. 1950. 1960. 1970. 1980. 1990.
Yıllar: 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 1948 1949
1950. yıllar.
" ul 1950.–1959. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1900. 1910. 1920. 1930. 1940. 1950. 1960. 1970. 1980. 1990. 2000.
Yıllar: 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
1980. yıllar.
" ul 1980.–1989. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1930. 1940. 1950. 1960. 1970. 1980. 1990. 2000. 2010. 2020. 2030.
Yıllar: 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989
2030. yıllar.
" ul 2030.–2039. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 1980. 1990. 2000. 2010. 2020. 2030. 2040. 2050. 2060. 2070. 2080.
Yıllar: 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
2020. yıllar.
" ul 2020.–2029. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 1970. 1980. 1990. 2000. 2010. 2020. 2030. 2040. 2050. 2060. 2070.
Yıllar: 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
2040. yıllar.
" ul 2040.–2049. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 1990. 2000. 2010. 2020. 2030. 2040. 2050. 2060. 2070. 2080. 2090.
Yıllar: 2040 2041 2042 2043 2044 2045 2046 2047 2048 2049
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
1990. yıllar.
" ul 1990.–1999. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1940. 1950. 1960. 1970. 1980. 1990. 2000. 2010. 2020. 2030. 2040.
Yıllar: 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
19. yöz.
" ul 1801.–1900. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 18. yöz 19. yöz 20. yöz
Unyıllıq: 1800. 1810. 1820. 1830. 1840. 1850. 1860. 1870. 1880. 1890.
1800. yıllar.
" ul 1800.–1809. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 18. yöz 19. yöz 20. yöz
Unyıllıq: 1750. 1760. 1770. 1780. 1790. 1800. 1810. 1820. 1830. 1840. 1850.
Yıllar: 1800 1801 1802 1803 1804 1805 1806 1807 1808 1809
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
1810. yıllar.
" ul 1810.–1819. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 18. yöz 19. yöz 20. yöz
Unyıllıq: 1760. 1770. 1780. 1790. 1800. 1810. 1820. 1830. 1840. 1850. 1860.
Yıllar: 1810 1811 1812 1813 1814 1815 1816 1817 1818 1819
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
1820. yıllar.
" ul 1820.–1829. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 18. yöz 19. yöz 20. yöz
Unyıllıq: 1770. 1780. 1790. 1800. 1810. 1820. 1830. 1840. 1850. 1860. 1870.
Yıllar: 1820 1821 1822 1823 1824 1825 1826 1827 1828 1829
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
1840. yıllar.
" ul 1840.–1849. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 18. yöz 19. yöz 20. yöz
Unyıllıq: 1790. 1800. 1810. 1820. 1830. 1840. 1850. 1860. 1870. 1880. 1890.
Yıllar: 1840 1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
1860. yıllar.
" ul 1860.–1869. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 18. yöz 19. yöz 20. yöz
Unyıllıq: 1810. 1820. 1830. 1840. 1850. 1860. 1870. 1880. 1890. 1900. 1910.
Yıllar: 1860 1861 1862 1863 1864 1865 1866 1867 1868 1869
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
1870. yıllar.
" ul 1870.–1879. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 18. yöz 19. yöz 20. yöz
Unyıllıq: 1820. 1830. 1840. 1850. 1860. 1870. 1880. 1890. 1900. 1910. 1920.
Yıllar: 1870 1871 1872 1873 1874 1875 1876 1877 1878 1879
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
1740. yıllar.
" ul 1740.–1749. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 17. yöz 18. yöz 19. yöz
Unyıllıq: 1690. 1700. 1710. 1720. 1730. 1740. 1750. 1760. 1770. 1780. 1790.
Yıllar: 1740 1741 1742 1743 1744 1745 1746 1747 1748 1749
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
1880. yıllar.
" ul 1880.–1889. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 18. yöz 19. yöz 20. yöz
Unyıllıq: 1830. 1840. 1850. 1860. 1870. 1880. 1890. 1900. 1910. 1920. 1930.
Yıllar: 1880 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
1890. yıllar.
" ul 1890.–1899. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 18. yöz 19. yöz 20. yöz
Unyıllıq: 1840. 1850. 1860. 1870. 1880. 1890. 1900. 1910. 1920. 1930. 1940.
Yıllar: 1890 1891 1892 1893 1894 1895 1896 1897 1898 1899
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
1760. yıllar.
" ul 1760.–1769. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 17. yöz 18. yöz 19. yöz
Unyıllıq: 1710. 1720. 1730. 1740. 1750. 1760. 1770. 1780. 1790. 1800. 1810.
Yıllar: 1760 1761 1762 1763 1764 1765 1766 1767 1768 1769
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
1780. yıllar.
" ul 1780.–1789. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 17. yöz 18. yöz 19. yöz
Unyıllıq: 1730. 1740. 1750. 1760. 1770. 1780. 1790. 1800. 1810. 1820. 1830.
Yıllar: 1780 1781 1782 1783 1784 1785 1786 1787 1788 1789
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
1500. yıllar.
" ul 1500.–1509. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 15. yöz 16. yöz 17. yöz
Unyıllıq: 1450. 1460. 1470. 1480. 1490. 1500. 1510. 1520. 1530. 1540. 1550.
Yıllar: 1500 1501 1502 1503 1504 1505 1506 1507 1508 1509
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
1620. yıllar.
" ul 1620.–1629. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 16. yöz 17. yöz 18. yöz
Unyıllıq: 1570. 1580. 1590. 1600. 1610. 1620. 1630. 1640. 1650. 1660. 1670.
Yıllar: 1620 1621 1622 1623 1624 1625 1626 1627 1628 1629
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
2050. yıllar.
" ul 2050.–2059. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 2000. 2010. 2020. 2030. 2040. 2050. 2060. 2070. 2080. 2090. 2100.
Yıllar: 2050 2051 2052 2053 2054 2055 2056 2057 2058 2059
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
2060. yıllar.
" ul 2060.–2069. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 2010. 2020. 2030. 2040. 2050. 2060. 2070. 2080. 2090. 2100. 2110.
Yıllar: 2060 2061 2062 2063 2064 2065 2066 2067 2068 2069
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
2070. yıllar.
" ul 2070.–2079. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 2020. 2030. 2040. 2050. 2060. 2070. 2080. 2090. 2100. 2110. 2120.
Yıllar: 2070 2071 2072 2073 2074 2075 2076 2077 2078 2079
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
2080. yıllar.
" ul 2080.–2089. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 2030. 2040. 2050. 2060. 2070. 2080. 2090. 2100. 2110. 2120. 2130.
Yıllar: 2080 2081 2082 2083 2084 2085 2086 2087 2088 2089
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
2090. yıllar.
" ul 2090.–2099. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 2040. 2050. 2060. 2070. 2080. 2090. 2100. 2110. 2120. 2130. 2140.
Yıllar: 2090 2091 2092 2093 2094 2095 2096 2097 2098 2099
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
31. yöz.
" ul 3001.–3100. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 3. meñ 4. meñ 5. meñ
Yözyıllıq: 30. yöz 31. yöz 32. yöz
Unyıllıq: 3000. 3010. 3020. 3030. 3040. 3050. 3060. 3070. 3080. 3090.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
13. yöz.
" ul 1201.–1300. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 12. yöz 13. yöz 14. yöz
Unyıllıq: 1200. 1210. 1220. 1230. 1240. 1250. 1260. 1270. 1280. 1290.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
14. yöz.
" ul 1301.–1400. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 13. yöz 14. yöz 15. yöz
Unyıllıq: 1300. 1310. 1320. 1330. 1340. 1350. 1360. 1370. 1380. 1390.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
Haiti.
Haiti (yä isä Haïti) - Hispaniola utırawınıñ Könbatışında urnaşqan däwlät, utırawnı Karib Diñgeze äyländerep ala. Kuba dan Könçığışqa. Fransnıñ häm Amerika Quşma Ştatlarınıñ elekke kolonísı. Xäzerge Haitidä anarxí şartlarında yäşäp kilä.
Taríx.
"Haiti taríxı"
Hispaniolanıñ baştağı xalqı - üterep betergän diärlek Arawak (yä Taíno) qäbiläläre. Alarnıñ üterü Kristofor Kolumb'nıñ kilüdän soñ 1492. yılda başla. Utırawnı 17. yöz axırında şikär plantasílarda eşläwçe Afrikan qolları urnaşalar.
1697.ta İspania Hispaniolanıñ öçtän ber öleşe (Könbatışta urnaşqan "Saint-Domingue" isemle bilämä) Fransqa birä. Ul 18. yöz Fransınıñ iñ bay kolonílarndan berse ide. 1791. yılnıñ 22. Augustinda qollarnıñ fätnese oyıştıra. Bäysezlek öçen suğış başladı. Haitilelär Napoléon Bonaparte cibärgän armísını tar-mar itkäç, üz bäysezlegen 1804.nıñ 1. Ğínwarında íğlan itälär.
Haiti - 'Qara' cömhüriätlärdän iñ berençe, dönyada qollıqnı beterä toruçı däwlät. Quşma Ştatlar häm Batış Awrupı Haitigä qarşı sanksílar başla. 1852. yılda Frans qol biläwçelärgä "reparasílar"nı taläp itä (90 million altın franc'lar - xäzerge $21.7 miiliard).
Şul säbäple Haiti Könbatış Yarımşarda iñ yarlı il başla, däwlättä korrupsí çäçäk itä. 1957.dän ilne yörtüçe François Duvalier, "Papa Doc", 1964.tä diktator bula. Ul da Tonton Macoute volonter armísı yörtä. Anıñ eşen däwam itüçe - 19-yäşle ulı Jean-Claude Duvalier, "Baby Doc", 1971.dä xakim ala. "Baby Doc"'nı 1986.da bärep töşerälär.
1990. Jean-Bertrand Aristide präzidentkä saylanudan soñ xärbilärneñ xakímı betä. Şul uq waqıtta ul xärbilär qarşı köräşä.
2000.da Aristide yañaça präzident bula. 2004.nıñ 5. Febrälendä, "Artibonite Revolúsion Qarşı Toruçılar Frontı" isemle qorallanılğan ğísyançılar törkeme Gonaïves polis bülegen üz kontrolenä ala. Bu fetnä 17. Febräldä Artibonite provinsíğa tarala. Dominikan Cömhüriätendä torğan sörgendä yäşäwçe oppozisílılar qatnaştı.
2004.nıñ 29.Febrälendä Aristide Haitine taşlap kitä. Amerika birgän charter oçqıçı belän Arestide Üzäk Afrika Cömhüriätenä küçä. Baş Qazísı Boniface Alexandre präzident bulıp eşli başla.
Säyäsiä.
"Ayırım kertemi: Haiti säyäsiäsi"
Haiti präzidentçä cömhüriät (republik) ide. Milli Mäclesne häm präzidentne saylílar, ägär dä anda autoritar xakímiät bulsa.
Konstitusí 1987.dä qabul itelgän. Ürnäkläre - Quşma Ştatları häm Frans Konstitusíları. 1994.qa ul bötenläy üzgärtelgän ide.
Geografiä.
Haitineñ töp mäydanın tawlar urnaşalar. Alardan tış yılğa üzännär häm keçkene yar tigezlär dä bar ide. Könbatışta häm üzäktä zur biek platolar urnaşqan.
İlneñ iñ zur şähäre - 2 millionlı Port-au-Prince (başqalası), ikençese Cap-Haпtien (0.6 million toruçılar).
Íqtísad.
Xalqınıñ 80% xäyeçelelär, dönyada yarlıq buyınça ikençe däwlät. Xalqınıñ 70% krästiännär ide.
Demografä.
Xalqınıñ tığızlığı 270 keşe/q km bulsa da, xalqınıñ küpçelege şähär zonlarında, üzännärdä yäşilär. Haitilelärneñ 95% Afrika raslı. Başqalar - Mulatlar. Berniçä Awruplı da yäşilär. Xalqınıñ ⅔ awıllarda yäşilär.
Fransız tele - räsmi tellärdän berse (10% keşe söyläşlä). Bar Haitilelär Haiti Kreol telen belälär, bu ikençe räsmi tele. Yäşlär häm eşmäkerlär İnglizçä yaxşı belälär.
Roman Katholik çirkäwe räsmi din dip saníla. Berniçä xalqı Protestantlar ide. Haitidä voodoo ğädätläre saqlandı.
Qayum Nasıyri.
Ğäbd-el-Qayum Nasír Ğäbd-el-Nasír ulı (yä ki Qayum Nasírí) (1825. 14. Febräl – 1902.) kürenekle ğälim, yazuçı häm Tatar xalqınıñ mäğrifätçese üzeneñ fänni xezmätläre häm küpqırlı eşçänlege belän Tatar mädäniäte, fäne häm íctímağí fikerendä tirän ez qaldırğan şäxeslärneñ berse. Anıñ qäläme astınnan matur ädäbiät, xalıq ícatı, telbelem, mäğrifät, isäpläw, taríx, cäğräfiä, astronomia häm başqa ölkälärgä qağılğan 40lap fänni xezmät wä äsär çığa.
Q.Nasírí çın mäğnäsendä böyek ğälim. Ul bar ğömeren, ğilemen, säläten Tatar xalqı arasında mäğrifät nurı taratuğa bağışlí.
Q.Nasírí 1825. yılnıñ 14. Febrälendä elekkege Qazan guvernısı Zöyä cirlegeneñ Yuğarı Şırdan awılında tua. Anıñ ätise Ğäbdelnasír uqımışlı keşe bula, qäläm tibrätä, Ğäräp, Farsí häm Urıs tellären yaxşı belä, kitaplar yaza ide. Zamanına qarata bu siräk küreneş bulğanğa, Nasír'lar ğäiläse tirä-yaqtağı başqa ğäilälärdän şaqtí ayırılıp torğan. Ğäbd-el-Nasír balaların kitapnı häm xezmätne söyärgä öyrätkän.
Bulaçaq ğälim-yazuçınıñ balaçağı tuğan awılında uza. 1841. yılda Qayumnı Qazanğa alıp kilep mädräsägä urnaştıralar. Mädräsäne ul 1855. yılda tämamlap pişqädäm däräcäsen alıp çığa. Şul uq yılnı Q.Nasírínı Urıs ruxanílar äzerli torğan “Duxovnoye uçilişçe”ğä, wä annarı “Duxovnaya seminarí”ğa Tatar tele uqıtuçısı itep çaqıralar. Mondağı keşelär belän aralaşu aña Urıs telen öyränergä mömkinlek tudıra häm ul belemen arttıru maqsatında irekle tıñlawçı sífatında Qazan üniversitätenä yöri başlí.
15 yıl däwamında Q.Nasírí seminarída bulaçaq Urıs ruxaníların uqıta häm 1871. yılda annan kitep Tatar balalarına Urıs telen öyrätü mäktäben aça. Läkin 1876. yılda Urıs bulmağan mäktäplär buyınça inspetor V.V.Radlov belän urtaq tel taba almağan Q.Nasírí möğälimlek ğämälen tuqtata häm barlıq ğömeren fänni-mäğrifäti häm yazuçılıq eşenä bağışlí. Bu yıllarnı Q.Nasírí üzeneñ köçle häm sänğätçä iñ qämil bulğan äsärlären ícat itä.
Q.Nasíríneñ fänni häm ädäbi eşçänlege 1850. yıllarnıñ axırında başlanıp kitä. Kiñ qaraşlı ğälim fänni belemnärneñ törle ölkälärenä üzennän layıqlı öleş kertä. Anıñ berençe xezmäte Tatar tele beleme buyınça «"Qısqaça nöxü kitabı"». Bu kitap 1860. yılda basılıp çığa. Qayum ağa Tatar telendä 10 suzıq buluın bilgelägän, küräbez anıñ isemendä dä unınçı [í] awazı ike tapqır bar. Tatar telendä «Tañ yoldızı» gäciten çığaru Q.Nasírínıñ küptänge xíalı bula, läkin Urıs xäkimiätenä gäcit çığaruğa röxsät birülären sorap möräcäğät itkän üteneçen kire qağalar. Şunnan soñ mäğrifätçe 1871. yılda Tatar waqıtlı matbuğat wazífaların ütägän yıllıq östäl täqwimnären çığara başlí.
Tuğan awılında mäktäp saldıru mäğrifätçeneñ küñel türendäge xíalı bula. Ölkän keşelär süzenä qarağanda Q.Nasírí bu mäktäpne tözetkän, läkin anıñ bínası bügenge köngäçä saqlanmağan. Ğälimneñ yaqtı süräte awıldaşlarınıñ küñelendä genä tügel, xalqıbıznıñ ütkäne häm ğälimneñ bay mírası qäderle bulğan barlıq keşelärneñ yörägendä saqlanaçaq.
Qayum Nasírí Yaña Tatar bistäse ziratında kümelä.
«Terciman» gazetası.
«Terciman» gazetası ul İsmäğil Gasprinski tarafınnan kön dä Törki telendä Baqçasarayda çığa torğan basması ide.
1883. (HS 1300) yılnıñ 10. Äprilendä Terciman'nıñ berençe sanı bastırıla.
Koreanıñ öç patşalığı.
Koreanıñ öç patşalığı - Korea yarımutırawında häm Manjuriadä urnaşqan Goguryeo, Baekje häm Silla patşalıqları ide (MA 1.yöz - 7. yöz). Koreanıñ öç patşalığı däwerendä bulğan başqa keçe patşalıqlar menä mondí: Gaya, Dongye, Okjeo, Buyeo, Usan, Tamna, h.b.
Ğädättä, "Koreanıñ öç patşalığı" çorı MA 57dä başla, bu waqıtta yarımutırawınıñ Könyaq-Könçığışta urnaşqan Saro (soñraq Silla) patşalığı Han näselele Qıtaydan autonomínı ala. Yalu yılğası yarlarında urnaşqan Goguryeo patşalığı MA 37.dä Qıtaydan bäysezlegen ala. MA 18.dä ike waríslarnıñ konflikttan soñ utırawnıñ Könyaq-Könbatışta Beaekje patşalığı (xäzerge Seoul) oyıştırıla. Anıñ başqalası Ungjin (xäzerge Gongju yä Chongju), soñraq Sabi (xäzerge Puyo). Gaya patşalığı Beakje'dän 1. yözdä ayırıldı.
Han näsele axırında, 3. yöz başında, öç patşalığın alğa kitüe däwam itä. Bu däwlätlärdä oxşaş mädäniät üsä. 1. yözdä aqsöyäklärdä Konfusianizm cäyelä. Annan soñ böten Koreada anı Buddhizm almaştıra.
Öç patşalığınnan iñ zurısı Goguryeo patşalığında ike başqala bula: Nangnang (xäzerge Pyongyang) häm Yalu yılğası yarındağı Kungae. Qıtay belän ciktäş il bulşaç, bu däwlät az-azlap Qıtaydağı Manjurianıñ zur öleşe suğışıp ala häm Nangnang'dan Qıtaylarnı 313.tä qua. Buddhizm räsmi din bularaq qabul itüdän soñ (372.), Qıtaynıñ yoğıntısı zuraya.
4. yözdä Baekje patşalığı yarımutırawnıñ Könyağında iñ zurısı häm iñ ähämiätle bula.
Silla patşalığı Kaya (Gaya) patşalığın 4. yöz axırında yota. Sillanıñ başqalası - Gumsong şähäre (xäzerge Gyeongju yä Kyongju). Buddhizmne räsmi din bularaq 528. yılda qabul itä.
Tang näselele Qıtay belän berläşkäç, Silla 660.da Baekje'ne, 668.dä Goguryeo'nı suğışıp ala. Berdäm Silla däwere başlağaç, "Koreanıñ Öç patşalığı" däwere tämamlana.
"Samguk", yä "Öç Patşalıq" atı "Samguk Sagi" häm "Samguk Yusa" Korey klassik tekstlarında qullana.
Vladimir Lenin.
Vladimir İlyiç Ulyanov-Lenin (1870-1924, fiker iäse, revolúsionär, Sovet däwlätenä nigez saluçı. 1870/ yılda Sember şähärendä tua. 1887. yılda Qazan Universitäteneñ Yuridik Fakultätenä uqırğa kerä. Şul yılnıñ Dekäberendä studentlar xäräkätendä qatnaşqan öçen universitättän çığarıla, qulğa alına häm Qazan öyäzendäge Kokuşkino awılına sörgengä ozatıla. 1888.-89. yıllarda Fedoseyev tügäräkläre eşendä qatnaşa. 1891. yılda Peterburg Universitäteneñ Yuridik Fakultätendä ekstern räweşendä imtixan tapşıra, 1891.-1896. yıllarda Samara belän Sankt-Peterburg şähärlärendä antılı wäkil yärdämçese wazífasın başqara. 1895. yılda Peterburgta "Eşçelär sínıfın azat itü öçen köräş berlege"n ("Союз борьбы за освобождение рабочего класса") oyıştıruda qatnaşa. 1897. Yenisey gubernası Şuşenskoye awılına 3 yılğa sörgengä cibärelä. 1900. yıldan emigrasída; G. V. Plexanov h.b. belän berlektä "İskra" gäzien näşer itä. RSDRPnıñ 2. qorıltayınnan başlap (1903.) Lenin bolşeviklar partısín citäkli. Emigrasída yäşeren partínı saqlap qalu häm nığıtu belän şöğellänä. 1917. yılğı Febräl Revolúsísınnan soñ Petrogradqa qayta, Öktäber Qorallı Baş Kütäreleşenä citäkçelek itä. Sovetlarnıñ 2. Bötenräsäy qorıltayında (1917., Öktäber) XKS räise itep saylana. Ber ük waqıtta 1918. yıldan soñ Eşçe-Krästiän Saqlaw Şurası (1919. yıldan Xezmät häm Saqlaw Şurası (Sovetı)) räise; BÜBK häm SSSR ÜBK äğzası.
Anıñ xökeme astında ildä kommunistik ideologiağa monopoli oyışa, başqa fikerlelär Räsäydän quzğala yä ülem cazasın kürä. Raskulaçivanie digän mölkät tartıp alu ğämäle uza, uz baylıqların häm namussız räweştä tuplağan baylar häm urta mölkätle keşelär bar närsädän ayırılılar. Awıllarda kümäkläşterelgän mölkät häm cir nigezendä kümäk xucalıqlar oyıştırıla. Şähärälärdä toraq urını citmäw säbäple ayırım fatírda berniçäşär ğäilä toru ğädätkä quyıla.
TASSRnı oyıştıruda xälitkeç rol uyní: "Tatarstan Autonomiäle Sovet Soçialistik Respublikasın tözü turındağı dekret"kä qul quya (1920., 27. May). 1922. yılnıñ Dekäberennän, awıruı käçäyep kitü säbäple, säyäsi eşçänlektän berqädär çitläşä. Lenin wafatınnan soñ SSSRda Leninizmne Stalinça añlatu qanunlaştırıla. Töp xezmätläre: "Närsä ul "xalıq dusları" häm alar soçial-demokratlarğa qarşı niçek suğışalar?" ("Что такое "друзья народа" и как они воюют против социал-демократов?"), 1894.), "Räsäydä kapitalizm üseşe" ("Развитие капитализма в России", 1899.), "Närsä eşlärgä?" ("Что делать?", 1902.), "Materializm häm empiriokritisizm" ("Материализм и эмпириокритицизм", 1909.), "İmperializm – kapitalizmnıñ iñ yuğarı basqıçı" ("Империализм ёкак высшая стадия революция", 1916.), "Däwlät häm revolúsí" ("Государство и революция", 1917.), "Kommunizmda balalarça "sullıq" awıruı" ("Детская болезнь "левизны" в коммунизме", 1920.). Küptomlı saylanma "Äsärlär"e (1-45 tom, 1954.-1973.) Tatar telendä basıla.
İslam täqwime.
İslam täqwime yä ki Möselman täqwime yä ki Hicri taqwime ul Möslim illärendä dini bäyrämnärneñ qayçan buluın belü öçen qullanıla torğan täqwimder. Ay täqwime bularaq ul 354 könnän tora wä Milädi täqwimennän 11 köngä qısqaraq.
Hicri aylar 29 yä ki 30 könnän tora, tögäl tärtibe yuq.
Hicri täqwim 638. yılda (HS 17) Umar ibn äl-Xattab atlı ikençe xälif tarafınnan ğämälgä kertelde. İsäpläw Möxämmädneñ Mäkkädän Mädinägä küçüennän başlana, 1. yıldan. Yıl sanı Hicri buyınça isäplänüe san aldınnan "HS" yä "H" quyu belän bilgelänä, yäğni "Hicriättän Soñ".
Atna könnäre iseme.
Comğa ul yal köne bulsa da, ämma atnanıñ berençe köne dä tügel, soñğısı da tügel.
İsäpläw.
Hicri/Milädi tarixın isäpläw aşa tögäl äyländerü mömkin tügel. Nindi yılda niçä könle aylar buluı ğilmi kiñäşmälärdä bilgelänä, alarnı dini oyışmalarnıñ räsmi säxifälärdä kürep bula.
formula_1
formula_2
Milädi/Hicri tarixın äyländerü öçen Microsoft “Kuwaiti algorithm” qullana, ul Küwäit nöfüsenä nigezlänä.
Taqır Hicri täqwim.
Hicri täqwimneñ ğädättägedän tış Taqır Hicri täqwim dä bar äle, ul tulısınça isäpläwle, 30-yıllı äylämgä negezlänep, här 31. yıl artqan bulıp sanala, yäğni 354 kön urınına 355 könnän tora. Bu täqwimeñ ozın arada 1-könle xata här 2500. yıl tiräsendä bulıp çığa, wä qısqa arada 1 yä ki 2-könle xata bula'la. Bu täqwimen HS 2. yözdä (Milädi 8. yöz) Möslim ğälimnär isäpläp çığarğannar, wä ul qoyaş/ay/planet urnaşılularına nigezlänä. Hicri tarix tögäl belergä mömkin bulmağanda qayber Möslimnär bu ısulın bügen dä qullanalar. Anıñ buyınça aylar 29+191/360=29.5305555... könnän toralar.
1. yöz.
" ul 1.–100. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: 0. 10. 20. 30. 40. 50. 60. 70. 80. 90.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
10. yıllar.
" ul 10.–19. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: MA 30. MA 20. MA 10. MA 0. 0. 10. 20. 30. 40. 50. 60.
Yıllar: 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
20. yıllar.
" ul 20.–29. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: MA 20. MA 10. MA 0. 0. 10. 20. 30. 40. 50. 60. 70.
Yıllar: 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
30. yıllar.
" ul 30.–39. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: MA 10. MA 0. 0. 10. 20. 30. 40. 50. 60. 70. 80.
Yıllar: 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
40. yıllar.
" ul 40.–49. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: MA 0. 0. 10. 20. 30. 40. 50. 60. 70. 80. 90.
Yıllar: 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
50. yıllar.
" ul 50.–59. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: 0. 10. 20. 30. 40. 50. 60. 70. 80. 90. 100.
Yıllar: 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
60. yıllar.
" ul 60.–69. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: 10. 20. 30. 40. 50. 60. 70. 80. 90. 100. 110.
Yıllar: 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
70. yıllar.
" ul 70.–79. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: 20. 30. 40. 50. 60. 70. 80. 90. 100. 110. 120.
Yıllar: 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
80. yıllar.
" ul 80.–89. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: 30. 40. 50. 60. 70. 80. 90. 100. 110. 120. 130.
Yıllar: 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
90. yıllar.
" ul 90.–99. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: 40. 50. 60. 70. 80. 90. 100. 110. 120. 130. 140.
Yıllar: 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
Gangnihessou.
Gangnihessou, yä "Ganye Hessou", ğädäti "Dahomey unike patşası"dan iñ berençese.
Riwäyätlär buyınça, Gangnihessou 16. yözdä Moro yılğası buyındağı Taro yağınnan (xäzerge Togoda) Alladağa kilgän häm Böyek Ardran patşaları bulıp cibärgän näseldän patşa ide. Dürt bertuğannardan berse. Alardan berse Böyek Ardra patşası iede, anıñ wafatınnan soñ ul idarä itkän cirlären öç bertuğannarğa bülälär. Şulay itep, Böyek Ardra häm Keçe Ardra-dan tış Dahomey iseme barlıqqa kilä (ämmä şul waqıtta bu il Abomey platosınnan zurraq bulmí).
Patşa.
Ganye Hessou 1620.dä täxetkä utıra. Patşalıq buyınça säyäxät itü waqıtında anı Dakodonou isemle bertuğan bärep töşerä. Anıñ símbolları: ata gangnihessou-qoşı, baraban, awçı tayağı ırğıtu tayağı belän. (Qoş - isemenä rebus ide.)
Taríxí.
Anıñ idärä itü waqıtı açıqlanmağan. Íxtímal, ul cämäğät citäkçe bulğaç, Dakodonou bertuğanı patşa bulıp sanıla. Üz waqıtında Dakodonou patşa bula, hiçşiksez.
Böyek Ardra.
Riwäyätlär buyınça, Gangnihessou Böyek Ardra patşası bulğaç, bar öç il patşası bula. Başqa riwäyätlär buyınça, Dogbagrigenu bertuğannardan berençe Dahomey patşası bula, ä Dakodonou anıñ ulı bula.
2. yöz.
" ul 101.–200. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 100. 110. 120. 130. 140. 150. 160. 170. 180. 190.
100. yıllar.
" ul 100.–109. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 50. 60. 70. 80. 90. 100. 110. 120. 130. 140. 150.
Yıllar: 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
110. yıllar.
" ul 110.–119. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 60. 70. 80. 90. 100. 110. 120. 130. 140. 150. 160.
Yıllar: 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
120. yıllar.
" ul 120.–129. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 70. 80. 90. 100. 110. 120. 130. 140. 150. 160. 170.
Yıllar: 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
130. yıllar.
" ul 130.–139. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 80. 90. 100. 110. 120. 130. 140. 150. 160. 170. 180.
Yıllar: 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
140. yıllar.
" ul 140.–149. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 90. 100. 110. 120. 130. 140. 150. 160. 170. 180. 190.
Yıllar: 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
150. yıllar.
" ul 150.–159. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 100. 110. 120. 130. 140. 150. 160. 170. 180. 190. 200.
Yıllar: 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
160. yıllar.
" ul 160.–169. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 110. 120. 130. 140. 150. 160. 170. 180. 190. 200. 210.
Yıllar: 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
170. yıllar.
" ul 170.–179. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 120. 130. 140. 150. 160. 170. 180. 190. 200. 210. 220.
Yıllar: 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
180. yıllar.
" ul 180.–189. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 130. 140. 150. 160. 170. 180. 190. 200. 210. 220. 230.
Yıllar: 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
190. yıllar.
" ul 190.–199. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 140. 150. 160. 170. 180. 190. 200. 210. 220. 230. 240.
Yıllar: 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
3. yöz.
" ul 201.–300. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 2. yöz 3. yöz 4. yöz
Unyıllıq: 200. 210. 220. 230. 240. 250. 260. 270. 280. 290.
200. yıllar.
" ul 200.–209. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 2. yöz 3. yöz 4. yöz
Unyıllıq: 150. 160. 170. 180. 190. 200. 210. 220. 230. 240. 250.
Yıllar: 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
210. yıllar.
" ul 210.–219. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 2. yöz 3. yöz 4. yöz
Unyıllıq: 160. 170. 180. 190. 200. 210. 220. 230. 240. 250. 260.
Yıllar: 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
220. yıllar.
" ul 220.–229. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 2. yöz 3. yöz 4. yöz
Unyıllıq: 170. 180. 190. 200. 210. 220. 230. 240. 250. 260. 270.
Yıllar: 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
230. yıllar.
" ul 230.–239. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 2. yöz 3. yöz 4. yöz
Unyıllıq: 180. 190. 200. 210. 220. 230. 240. 250. 260. 270. 280.
Yıllar: 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
260. yıllar.
" ul 260.–269. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 2. yöz 3. yöz 4. yöz
Unyıllıq: 210. 220. 230. 240. 250. 260. 270. 280. 290. 300. 310.
Yıllar: 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
270. yıllar.
" ul 270.–279. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 2. yöz 3. yöz 4. yöz
Unyıllıq: 220. 230. 240. 250. 260. 270. 280. 290. 300. 310. 320.
Yıllar: 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
280. yıllar.
" ul 280.–289. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 2. yöz 3. yöz 4. yöz
Unyıllıq: 230. 240. 250. 260. 270. 280. 290. 300. 310. 320. 330.
Yıllar: 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
290. yıllar.
" ul 290.–299. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 2. yöz 3. yöz 4. yöz
Unyıllıq: 240. 250. 260. 270. 280. 290. 300. 310. 320. 330. 340.
Yıllar: 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
4. yöz.
" ul 301.–400. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 300. 310. 320. 330. 340. 350. 360. 370. 380. 390.
300. yıllar.
" ul 300.–309. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 250. 260. 270. 280. 290. 300. 310. 320. 330. 340. 350.
Yıllar: 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
310. yıllar.
" ul 310.–319. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 260. 270. 280. 290. 300. 310. 320. 330. 340. 350. 360.
Yıllar: 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
320. yıllar.
" ul 320.–329. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 270. 280. 290. 300. 310. 320. 330. 340. 350. 360. 370.
Yıllar: 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
330. yıllar.
" ul 330.–339. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 280. 290. 300. 310. 320. 330. 340. 350. 360. 370. 380.
Yıllar: 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
340. yıllar.
" ul 340.–349. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 290. 300. 310. 320. 330. 340. 350. 360. 370. 380. 390.
Yıllar: 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
350. yıllar.
" ul 350.–359. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 300. 310. 320. 330. 340. 350. 360. 370. 380. 390. 400.
Yıllar: 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
360. yıllar.
" ul 360.–369. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 310. 320. 330. 340. 350. 360. 370. 380. 390. 400. 410.
Yıllar: 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
370. yıllar.
" ul 370.–379. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 320. 330. 340. 350. 360. 370. 380. 390. 400. 410. 420.
Yıllar: 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
380. yıllar.
" ul 380.–389. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 330. 340. 350. 360. 370. 380. 390. 400. 410. 420. 430.
Yıllar: 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
390. yıllar.
" ul 390.–399. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 340. 350. 360. 370. 380. 390. 400. 410. 420. 430. 440.
Yıllar: 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
7. yöz.
" ul 601.–700. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 600. 610. 620. 630. 640. 650. 660. 670. 680. 690.
600. yıllar.
" ul 600.–609. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 550. 560. 570. 580. 590. 600. 610. 620. 630. 640. 650.
Yıllar: 600 601 602 603 604 605 606 607 608 609
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
610. yıllar.
" ul 610.–619. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 560. 570. 580. 590. 600. 610. 620. 630. 640. 650. 660.
Yıllar: 610 611 612 613 614 615 616 617 618 619
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
620. yıllar.
" ul 620.–629. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 570. 580. 590. 600. 610. 620. 630. 640. 650. 660. 670.
Yıllar: 620 621 622 623 624 625 626 627 628 629
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
630. yıllar.
" ul 630.–639. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 580. 590. 600. 610. 620. 630. 640. 650. 660. 670. 680.
Yıllar: 630 631 632 633 634 635 636 637 638 639
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
640. yıllar.
" ul 640.–649. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 590. 600. 610. 620. 630. 640. 650. 660. 670. 680. 690.
Yıllar: 640 641 642 643 644 645 646 647 648 649
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
650. yıllar.
" ul 650.–659. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 600. 610. 620. 630. 640. 650. 660. 670. 680. 690. 700.
Yıllar: 650 651 652 653 654 655 656 657 658 659
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
660. yıllar.
" ul 660.–669. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 610. 620. 630. 640. 650. 660. 670. 680. 690. 700. 710.
Yıllar: 660 661 662 663 664 665 666 667 668 669
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
670. yıllar.
" ul 670.–679. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 620. 630. 640. 650. 660. 670. 680. 690. 700. 710. 720.
Yıllar: 670 671 672 673 674 675 676 677 678 679
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
680. yıllar.
" ul 680.–689. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 630. 640. 650. 660. 670. 680. 690. 700. 710. 720. 730.
Yıllar: 680 681 682 683 684 685 686 687 688 689
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
690. yıllar.
" ul 690.–699. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 640. 650. 660. 670. 680. 690. 700. 710. 720. 730. 740.
Yıllar: 690 691 692 693 694 695 696 697 698 699
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
8. yöz.
" ul 701.–800. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 700. 710. 720. 730. 740. 750. 760. 770. 780. 790.
700. yıllar.
" ul 700.–709. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 650. 660. 670. 680. 690. 700. 710. 720. 730. 740. 750.
Yıllar: 700 701 702 703 704 705 706 707 708 709
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
710. yıllar.
" ul 710.–719. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 660. 670. 680. 690. 700. 710. 720. 730. 740. 750. 760.
Yıllar: 710 711 712 713 714 715 716 717 718 719
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
720. yıllar.
" ul 720.–729. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 670. 680. 690. 700. 710. 720. 730. 740. 750. 760. 770.
Yıllar: 720 721 722 723 724 725 726 727 728 729
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
730. yıllar.
" ul 730.–739. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 680. 690. 700. 710. 720. 730. 740. 750. 760. 770. 780.
Yıllar: 730 731 732 733 734 735 736 737 738 739
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
740. yıllar.
" ul 740.–749. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 690. 700. 710. 720. 730. 740. 750. 760. 770. 780. 790.
Yıllar: 740 741 742 743 744 745 746 747 748 749
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
750. yıllar.
" ul 750.–759. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 700. 710. 720. 730. 740. 750. 760. 770. 780. 790. 800.
Yıllar: 750 751 752 753 754 755 756 757 758 759
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
760. yıllar.
" ul 760.–769. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 710. 720. 730. 740. 750. 760. 770. 780. 790. 800. 810.
Yıllar: 760 761 762 763 764 765 766 767 768 769
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
5. yöz.
" ul 401.–500. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 400. 410. 420. 430. 440. 450. 460. 470. 480. 490.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
400. yıllar.
" ul 400.–409. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 350. 360. 370. 380. 390. 400. 410. 420. 430. 440. 450.
Yıllar: 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
770. yıllar.
" ul 770.–779. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 720. 730. 740. 750. 760. 770. 780. 790. 800. 810. 820.
Yıllar: 770 771 772 773 774 775 776 777 778 779
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
410. yıllar.
" ul 410.–419. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 360. 370. 380. 390. 400. 410. 420. 430. 440. 450. 460.
Yıllar: 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
780. yıllar.
" ul 780.–789. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 730. 740. 750. 760. 770. 780. 790. 800. 810. 820. 830.
Yıllar: 780 781 782 783 784 785 786 787 788 789
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
420. yıllar.
" ul 420.–429. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 370. 380. 390. 400. 410. 420. 430. 440. 450. 460. 470.
Yıllar: 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
430. yıllar.
" ul 430.–439. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 380. 390. 400. 410. 420. 430. 440. 450. 460. 470. 480.
Yıllar: 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
440. yıllar.
" ul 440.–449. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 390. 400. 410. 420. 430. 440. 450. 460. 470. 480. 490.
Yıllar: 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
450. yıllar.
" ul 450.–459. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 400. 410. 420. 430. 440. 450. 460. 470. 480. 490. 500.
Yıllar: 450 451 452 453 454 455 456 457 458 459
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
460. yıllar.
" ul 460.–469. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 410. 420. 430. 440. 450. 460. 470. 480. 490. 500. 510.
Yıllar: 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
470. yıllar.
" ul 470.–479. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 420. 430. 440. 450. 460. 470. 480. 490. 500. 510. 520.
Yıllar: 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
480. yıllar.
" ul 480.–489. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 430. 440. 450. 460. 470. 480. 490. 500. 510. 520. 530.
Yıllar: 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
490. yıllar.
" ul 490.–499. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 440. 450. 460. 470. 480. 490. 500. 510. 520. 530. 540.
Yıllar: 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
6. yöz.
" ul 501.–600. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 500. 510. 520. 530. 540. 550. 560. 570. 580. 590.
500. yıllar.
" ul 500.–509. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 450. 460. 470. 480. 490. 500. 510. 520. 530. 540. 550.
Yıllar: 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
510. yıllar.
" ul 510.–519. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 460. 470. 480. 490. 500. 510. 520. 530. 540. 550. 560.
Yıllar: 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
520. yıllar.
" ul 520.–529. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 470. 480. 490. 500. 510. 520. 530. 540. 550. 560. 570.
Yıllar: 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
530. yıllar.
" ul 530.–539. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 480. 490. 500. 510. 520. 530. 540. 550. 560. 570. 580.
Yıllar: 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
540. yıllar.
" ul 540.–549. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 490. 500. 510. 520. 530. 540. 550. 560. 570. 580. 590.
Yıllar: 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
550. yıllar.
" ul 550.–559. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 500. 510. 520. 530. 540. 550. 560. 570. 580. 590. 600.
Yıllar: 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
560. yıllar.
" ul 560.–569. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 510. 520. 530. 540. 550. 560. 570. 580. 590. 600. 610.
Yıllar: 560 561 562 563 564 565 566 567 568 569
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
570. yıllar.
" ul 570.–579. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 520. 530. 540. 550. 560. 570. 580. 590. 600. 610. 620.
Yıllar: 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
580. yıllar.
" ul 580.–589. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 530. 540. 550. 560. 570. 580. 590. 600. 610. 620. 630.
Yıllar: 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
590. yıllar.
" ul 590.–599. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 540. 550. 560. 570. 580. 590. 600. 610. 620. 630. 640.
Yıllar: 590 591 592 593 594 595 596 597 598 599
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
9. yöz.
" ul 801.–900. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 800. 810. 820. 830. 840. 850. 860. 870. 880. 890.
800. yıllar.
" ul 800.–809. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 750. 760. 770. 780. 790. 800. 810. 820. 830. 840. 850.
Yıllar: 800 801 802 803 804 805 806 807 808 809
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
810. yıllar.
" ul 810.–819. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 760. 770. 780. 790. 800. 810. 820. 830. 840. 850. 860.
Yıllar: 810 811 812 813 814 815 816 817 818 819
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
820. yıllar.
" ul 820.–829. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 770. 780. 790. 800. 810. 820. 830. 840. 850. 860. 870.
Yıllar: 820 821 822 823 824 825 826 827 828 829
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
830. yıllar.
" ul 830.–839. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 780. 790. 800. 810. 820. 830. 840. 850. 860. 870. 880.
Yıllar: 830 831 832 833 834 835 836 837 838 839
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
840. yıllar.
" ul 840.–849. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 790. 800. 810. 820. 830. 840. 850. 860. 870. 880. 890.
Yıllar: 840 841 842 843 844 845 846 847 848 849
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
850. yıllar.
" ul 850.–859. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 800. 810. 820. 830. 840. 850. 860. 870. 880. 890. 900.
Yıllar: 850 851 852 853 854 855 856 857 858 859
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
860. yıllar.
" ul 860.–869. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 810. 820. 830. 840. 850. 860. 870. 880. 890. 900. 910.
Yıllar: 860 861 862 863 864 865 866 867 868 869
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
870. yıllar.
" ul 870.–879. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 820. 830. 840. 850. 860. 870. 880. 890. 900. 910. 920.
Yıllar: 870 871 872 873 874 875 876 877 878 879
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
880. yıllar.
" ul 880.–889. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 830. 840. 850. 860. 870. 880. 890. 900. 910. 920. 930.
Yıllar: 880 881 882 883 884 885 886 887 888 889
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
890. yıllar.
" ul 890.–899. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 840. 850. 860. 870. 880. 890. 900. 910. 920. 930. 940.
Yıllar: 890 891 892 893 894 895 896 897 898 899
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
900. yıllar.
" ul 900.–909. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 9. yöz 10. yöz 11. yöz
Unyıllıq: 850. 860. 870. 880. 890. 900. 910. 920. 930. 940. 950.
Yıllar: 900 901 902 903 904 905 906 907 908 909
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
910. yıllar.
" ul 910.–919. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 9. yöz 10. yöz 11. yöz
Unyıllıq: 860. 870. 880. 890. 900. 910. 920. 930. 940. 950. 960.
Yıllar: 910 911 912 913 914 915 916 917 918 919
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
920. yıllar.
" ul 920.–929. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 9. yöz 10. yöz 11. yöz
Unyıllıq: 870. 880. 890. 900. 910. 920. 930. 940. 950. 960. 970.
Yıllar: 920 921 922 923 924 925 926 927 928 929
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
930. yıllar.
" ul 930.–939. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 9. yöz 10. yöz 11. yöz
Unyıllıq: 880. 890. 900. 910. 920. 930. 940. 950. 960. 970. 980.
Yıllar: 930 931 932 933 934 935 936 937 938 939
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
940. yıllar.
" ul 940.–949. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 9. yöz 10. yöz 11. yöz
Unyıllıq: 890. 900. 910. 920. 930. 940. 950. 960. 970. 980. 990.
Yıllar: 940 941 942 943 944 945 946 947 948 949
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
950. yıllar.
" ul 950.–959. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 9. yöz 10. yöz 11. yöz
Unyıllıq: 900. 910. 920. 930. 940. 950. 960. 970. 980. 990. 1000.
Yıllar: 950 951 952 953 954 955 956 957 958 959
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
960. yıllar.
" ul 960.–969. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 9. yöz 10. yöz 11. yöz
Unyıllıq: 910. 920. 930. 940. 950. 960. 970. 980. 990. 1000. 1010.
Yıllar: 960 961 962 963 964 965 966 967 968 969
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
970. yıllar.
" ul 970.–979. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 9. yöz 10. yöz 11. yöz
Unyıllıq: 920. 930. 940. 950. 960. 970. 980. 990. 1000. 1010. 1020.
Yıllar: 970 971 972 973 974 975 976 977 978 979
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
790. yıllar.
" ul 790.–799. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 740. 750. 760. 770. 780. 790. 800. 810. 820. 830. 840.
Yıllar: 790 791 792 793 794 795 796 797 798 799
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
MA 670. yıllar.
" ul MA 679.–MA 670. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 8. yöz MA 7. yöz MA 6. yöz
Unyıllıq: MA 720. MA 710. MA 700. MA 690. MA 680. MA 670. MA 660. MA 650. MA 640. MA 630. MA 620.
Yıllar: MA 679 MA 678 MA 677 MA 676 MA 675 MA 674 MA 673 MA 672 MA 671 MA 670
MA 610. yıllar.
" ul MA 619.–MA 610. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 8. yöz MA 7. yöz MA 6. yöz
Unyıllıq: MA 660. MA 650. MA 640. MA 630. MA 620. MA 610. MA 600. MA 590. MA 580. MA 570. MA 560.
Yıllar: MA 619 MA 618 MA 617 MA 616 MA 615 MA 614 MA 613 MA 612 MA 611 MA 610
MA 590. yıllar.
" ul MA 599.–MA 590. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 7. yöz MA 6. yöz MA 5. yöz
Unyıllıq: MA 640. MA 630. MA 620. MA 610. MA 600. MA 590. MA 580. MA 570. MA 560. MA 550. MA 540.
Yıllar: MA 599 MA 598 MA 597 MA 596 MA 595 MA 594 MA 593 MA 592 MA 591 MA 590
MA 570. yıllar.
" ul MA 579.–MA 570. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 7. yöz MA 6. yöz MA 5. yöz
Unyıllıq: MA 620. MA 610. MA 600. MA 590. MA 580. MA 570. MA 560. MA 550. MA 540. MA 530. MA 520.
Yıllar: MA 579 MA 578 MA 577 MA 576 MA 575 MA 574 MA 573 MA 572 MA 571 MA 570
MA 550. yıllar.
" ul MA 559.–MA 550. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 7. yöz MA 6. yöz MA 5. yöz
Unyıllıq: MA 600. MA 590. MA 580. MA 570. MA 560. MA 550. MA 540. MA 530. MA 520. MA 510. MA 500.
Yıllar: MA 559 MA 558 MA 557 MA 556 MA 555 MA 554 MA 553 MA 552 MA 551 MA 550
MA 540. yıllar.
" ul MA 549.–MA 540. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 7. yöz MA 6. yöz MA 5. yöz
Unyıllıq: MA 590. MA 580. MA 570. MA 560. MA 550. MA 540. MA 530. MA 520. MA 510. MA 500. MA 490.
Yıllar: MA 549 MA 548 MA 547 MA 546 MA 545 MA 544 MA 543 MA 542 MA 541 MA 540
MA 530. yıllar.
" ul MA 539.–MA 530. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 7. yöz MA 6. yöz MA 5. yöz
Unyıllıq: MA 580. MA 570. MA 560. MA 550. MA 540. MA 530. MA 520. MA 510. MA 500. MA 490. MA 480.
Yıllar: MA 539 MA 538 MA 537 MA 536 MA 535 MA 534 MA 533 MA 532 MA 531 MA 530
MA 410. yıllar.
" ul MA 419.–MA 410. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 6. yöz MA 5. yöz MA 4. yöz
Unyıllıq: MA 460. MA 450. MA 440. MA 430. MA 420. MA 410. MA 400. MA 390. MA 380. MA 370. MA 360.
Yıllar: MA 419 MA 418 MA 417 MA 416 MA 415 MA 414 MA 413 MA 412 MA 411 MA 410
MA 400. yıllar.
" ul MA 409.–MA 400. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 6. yöz MA 5. yöz MA 4. yöz
Unyıllıq: MA 450. MA 440. MA 430. MA 420. MA 410. MA 400. MA 390. MA 380. MA 370. MA 360. MA 350.
Yıllar: MA 409 MA 408 MA 407 MA 406 MA 405 MA 404 MA 403 MA 402 MA 401 MA 400
MA 390. yıllar.
" ul MA 399.–MA 390. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 440. MA 430. MA 420. MA 410. MA 400. MA 390. MA 380. MA 370. MA 360. MA 350. MA 340.
Yıllar: MA 399 MA 398 MA 397 MA 396 MA 395 MA 394 MA 393 MA 392 MA 391 MA 390
MA 380. yıllar.
" ul MA 389.–MA 380. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 430. MA 420. MA 410. MA 400. MA 390. MA 380. MA 370. MA 360. MA 350. MA 340. MA 330.
Yıllar: MA 389 MA 388 MA 387 MA 386 MA 385 MA 384 MA 383 MA 382 MA 381 MA 380
MA 370. yıllar.
" ul MA 379.–MA 370. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 420. MA 410. MA 400. MA 390. MA 380. MA 370. MA 360. MA 350. MA 340. MA 330. MA 320.
Yıllar: MA 379 MA 378 MA 377 MA 376 MA 375 MA 374 MA 373 MA 372 MA 371 MA 370
MA 360. yıllar.
" ul MA 369.–MA 360. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 410. MA 400. MA 390. MA 380. MA 370. MA 360. MA 350. MA 340. MA 330. MA 320. MA 310.
Yıllar: MA 369 MA 368 MA 367 MA 366 MA 365 MA 364 MA 363 MA 362 MA 361 MA 360
MA 350. yıllar.
" ul MA 359.–MA 350. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 400. MA 390. MA 380. MA 370. MA 360. MA 350. MA 340. MA 330. MA 320. MA 310. MA 300.
Yıllar: MA 359 MA 358 MA 357 MA 356 MA 355 MA 354 MA 353 MA 352 MA 351 MA 350
MA 340. yıllar.
" ul MA 349.–MA 340. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 390. MA 380. MA 370. MA 360. MA 350. MA 340. MA 330. MA 320. MA 310. MA 300. MA 290.
Yıllar: MA 349 MA 348 MA 347 MA 346 MA 345 MA 344 MA 343 MA 342 MA 341 MA 340
MA 330. yıllar.
" ul MA 339.–MA 330. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 380. MA 370. MA 360. MA 350. MA 340. MA 330. MA 320. MA 310. MA 300. MA 290. MA 280.
Yıllar: MA 339 MA 338 MA 337 MA 336 MA 335 MA 334 MA 333 MA 332 MA 331 MA 330
MA 320. yıllar.
" ul MA 329.–MA 320. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 370. MA 360. MA 350. MA 340. MA 330. MA 320. MA 310. MA 300. MA 290. MA 280. MA 270.
Yıllar: MA 329 MA 328 MA 327 MA 326 MA 325 MA 324 MA 323 MA 322 MA 321 MA 320
MA 310. yıllar.
" ul MA 319.–MA 310. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 360. MA 350. MA 340. MA 330. MA 320. MA 310. MA 300. MA 290. MA 280. MA 270. MA 260.
Yıllar: MA 319 MA 318 MA 317 MA 316 MA 315 MA 314 MA 313 MA 312 MA 311 MA 310
MA 300. yıllar.
" ul MA 309.–MA 300. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 350. MA 340. MA 330. MA 320. MA 310. MA 300. MA 290. MA 280. MA 270. MA 260. MA 250.
Yıllar: MA 309 MA 308 MA 307 MA 306 MA 305 MA 304 MA 303 MA 302 MA 301 MA 300
MA 290. yıllar.
" ul MA 299.–MA 290. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 340. MA 330. MA 320. MA 310. MA 300. MA 290. MA 280. MA 270. MA 260. MA 250. MA 240.
Yıllar: MA 299 MA 298 MA 297 MA 296 MA 295 MA 294 MA 293 MA 292 MA 291 MA 290
MA 280. yıllar.
" ul MA 289.–MA 280. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 330. MA 320. MA 310. MA 300. MA 290. MA 280. MA 270. MA 260. MA 250. MA 240. MA 230.
Yıllar: MA 289 MA 288 MA 287 MA 286 MA 285 MA 284 MA 283 MA 282 MA 281 MA 280
MA 270. yıllar.
" ul MA 279.–MA 270. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 320. MA 310. MA 300. MA 290. MA 280. MA 270. MA 260. MA 250. MA 240. MA 230. MA 220.
Yıllar: MA 279 MA 278 MA 277 MA 276 MA 275 MA 274 MA 273 MA 272 MA 271 MA 270
MA 260. yıllar.
" ul MA 269.–MA 260. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 310. MA 300. MA 290. MA 280. MA 270. MA 260. MA 250. MA 240. MA 230. MA 220. MA 210.
Yıllar: MA 269 MA 268 MA 267 MA 266 MA 265 MA 264 MA 263 MA 262 MA 261 MA 260
MA 250. yıllar.
" ul MA 259.–MA 250. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 300. MA 290. MA 280. MA 270. MA 260. MA 250. MA 240. MA 230. MA 220. MA 210. MA 200.
Yıllar: MA 259 MA 258 MA 257 MA 256 MA 255 MA 254 MA 253 MA 252 MA 251 MA 250
MA 240. yıllar.
" ul MA 249.–MA 240. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 290. MA 280. MA 270. MA 260. MA 250. MA 240. MA 230. MA 220. MA 210. MA 200. MA 190.
Yıllar: MA 249 MA 248 MA 247 MA 246 MA 245 MA 244 MA 243 MA 242 MA 241 MA 240
MA 230. yıllar.
" ul MA 239.–MA 230. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 280. MA 270. MA 260. MA 250. MA 240. MA 230. MA 220. MA 210. MA 200. MA 190. MA 180.
Yıllar: MA 239 MA 238 MA 237 MA 236 MA 235 MA 234 MA 233 MA 232 MA 231 MA 230
MA 220. yıllar.
" ul MA 229.–MA 220. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 270. MA 260. MA 250. MA 240. MA 230. MA 220. MA 210. MA 200. MA 190. MA 180. MA 170.
Yıllar: MA 229 MA 228 MA 227 MA 226 MA 225 MA 224 MA 223 MA 222 MA 221 MA 220
MA 210. yıllar.
" ul MA 219.–MA 210. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 260. MA 250. MA 240. MA 230. MA 220. MA 210. MA 200. MA 190. MA 180. MA 170. MA 160.
Yıllar: MA 219 MA 218 MA 217 MA 216 MA 215 MA 214 MA 213 MA 212 MA 211 MA 210
MA 200. yıllar.
" ul MA 209.–MA 200. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 250. MA 240. MA 230. MA 220. MA 210. MA 200. MA 190. MA 180. MA 170. MA 160. MA 150.
Yıllar: MA 209 MA 208 MA 207 MA 206 MA 205 MA 204 MA 203 MA 202 MA 201 MA 200
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
Maxsus çağıştırmalılıq teoriäse.
Çağıştırmalılıq teoriäse yä Maxsus çağıştırmalılıq teoriäse - ul 1905. yılda bastırılğan Albert Einstein'nıñ fizik teorise. Anıñ belän Newton fizikasın almaştırdı, häm elektromagnitizmtä Maxwell'neñ tigezlämäläre yärdämendä kürsätkän. Bu theori maxsus atlı, çönki çağıştırmalılıqnıñ Einstein prinsiplärendä tartılu köçe qaramağan. Un yıldan soñ Einstein general çağıştırmalılıq theorisen bastırıla, bu theorigä tartılu köçe kertkän.
Maxsus çağıştırmalılq theoriseneñ dälilläre.
Çağıştırmalılıq prinsiben Galileo kertä. Aristotelneñ qaraşın yuqqa çığarğaç, ul şunnan ğíbarät bula: xäräkät, tigez turı xäräkät ayıruça, berär närsägä çağıştırmaça bula, absolút başlap sanaw sisteme bulmí. Galileo xäzerge zamannarda da yaraqlı Galileo transformasílar kertä. Galileo xäräkätneñ biş qanun kertä. Newton anı yaxşırtıp, xäräkätneñ öç qanun ğına qaldıra.
Bu qanunar qatı cisemnär öçen eşlilär, yaqtı öçen alar eşlämilär. Newton'ça yaqtı - ul kisäkçeklär("corpuscular") ide, soñraq fiziklär "arqılı dulqınnar modele" qullanışlıraq bulu fikeregä kilälär. Mexanik dulqınnar moxítta küçälär, yaqtı öçen dä şundí model qullana başlílar. Bu hípotetik moxít "äfer" yä "luminiferous aether" atı ala. "Äfer"dä ber-bersenä qarşı kilüçelär parameterlär dä bar: dulqın tizlege zur bulu öçen ul bik tığız bulırğa tieş, ämmä bu tığızlıq Cirne tuqtatırğa tieşmi. Bu fiker - absolút başlap sanaw sisteme fikerenä oxşaş, ämma monda äfer absolút sistemneñ başı bula.
19. yözdän yaqtı. light, elekter häm magnitizm elektromagnit qırı aspektlarınnan añlaşılırğa başlalar. Maxwell'nıñ tigezlämälär buyınça tizlätüçe qorılmalar yaqtı tizlege belän cäyeläp kitüçe elektromagnit nurlaşuın kiterep çığaralar. Tigezlämälär nurlaşu tizlegeneñ çığanaqnıñ tizlegedän bäysezlegen kürsätälär. Bu mexanik dulınnarğa oxşaşlığınnan kilep çığa. Michelson-Morley eksperimentennän soñ şundí nätcägä kitälär: nurlaşuınıñ tizlege çığanaq tizlegenä häm küzätüçe tigezlegenä bäyle bulmí, ul "invariant" ide.
Hendrik Lorentz häm başqalar elektromegnit köçlärenneñ küzätüçe urnaştıruına bäylälärne kürep alalar. Ber sistemdä berençe toruçı küzätäçe ber ölkäsendä qırnı "kürmi", ä ikiençese xäräkätläderüçe küzätäçe "kürä". Lorentz stasionar äfer çağıştñrmaça xäräkäte "Lorentz-Fitzgerald qısqartması" theorise nigezenä sala. Soñraq bu theorine qatı täñqit itälär.
Lorentz üz transformasí tigelämälären täqdim itsä dä, Einstein'nıñ kertelgän öleşe bu tigezlämälär bigräk tä fundamental theoridän çığaru. Bu theori äferneñ qarşılıqnı taläp itmi. Einstein närsä bar küzätüçegä "invariant" bula belän qızıqsına. Maxsus çağıştırmalılıq buyınça Lorentz-Fitzgerald'nıñ qatlawlı toyılğan transformasíları ğädi geometriädän häm Pythagor theoremnärennän çığarıla. Bu theorineñ original iseme (Almançadan tärcemä itelgän) "İnvariantlar Theorise". Max Planck "çağıştırmalılıq" terminen täqdim itä, çönki theorineñ fikerläwendä ike küzätüçelär ber bergä çağıştırılmaça xäräkätlänälär.
Maxsus çağıştırmalılıq tuqtawçı häm tigez tizlege belän xäräkätlänüçe ("inertial başlap sanaw sisteme"ndä buluçı) cisemnär öçen qullanalar, ğädättä. Törle "inertial başlap sanaw sisteme"ndä terkäp quyğan cisemneñ urınlaştıruı häm tigezlege Lorentz transformasí tigezlänäläre aşa täñgäl kilälär. Şunnan zur ğomumí xata çığarıla: maxsus çığıştımalılıq tizläneş belän xäräkätlänüçe cisemnärgä dä qullanırğa bulmí, dilär. Bu yalğış. Mäsälän, relátivistik raket mäs'äläse. Maxsus çağıştırmalılıq daimi gravitation qırında tizläneş belän xäräkät itüçe häm äylänüçe başlap sanaw sistemendä buluçı cisemnär öçen xäräkätlär farazlanırğa bula. Ämmä almaşınuçan gravitation qırındağı cisemnärneñ xäräkätlären ciñel häm matur taswírlap birä almíbız.
Maxsus çağıştırmalılıq theorise postulatları.
1. Berençe postulat (çağıştırmallılıq postulatı)
Postulatlarnıñ matematik yazması.
Maxsus çağıştırmalılıqnıñ tögel matematik yazmasında bez 4-ülçämle waqıt-kiñlekne "M" (Minkowski kiñlegen) qullanabız. Bu sistemdäge noqtalar - waqíğalar idelär; fizik cisemlär şundí kiñlektä linilär (cisem noqta bulsa) yä kisäklär (cisem noqta bulmíça). Linilär yä kisäklär cisemneñ xäräkäten taswírlap birälär; cisemdä başqa fizik sífatlar da bar: energi, moment, mass, qorılma, h.b..
"İnetial küzätüçe" terminne qullanabız. Här inertial küzätäçedä üz "inertial başlap sanaw sisteme" bar. Bu sistem "M" kiñlege waqíğalarına koordinat sistem formula_1 bula. Bu başlap sanaw sisteme başqa fizik sífatlarına koordinatlar birä. formula_2 cisemneñ moment häm energi öçen, formula_3 electromagnit qır öçen, h.b..
Birelgän berar nindi ike inertial küzätüçe, berençe başlap sanaw sistemennän ikençegä äwerelüçe koordinatlar transformasísı. Bu transformasí formula_1 koordinatlarğa genä tügel, böten fizik koordinatlar öçen yaraqlı ide: moment häm energi formula_2, h.b.. Transformasí qanunnarın tenzor matematigınnan çığarırğa bula.
Här fizik qanun inertial başlap sanaw sistemeneñ koordinatlarında yazılğan tigezlämälär (differential tigezlämälär dä) sistemendä yazılırğa bula. Bu tigezlär waqıt-kiñlegendä törle cisemnärene törle koordinatlarğa bäylä. Ürnäklär: Maxwell'nıñ tigezlämälär, Newton'nıñ berençe qanun.
1. Berençe Postulat (Çağıştırmalılıq prinsibe)
İkençe Postulat raslawınça, ber başlap sanaw sistemendä "c" tizlekle cisem başqalarda tağın "c" tizlege belän xäräkät itä. İkençe Postulat Berençedän häm Maxwell'neñ tigezlämälärdän matematikçä çığarıla ikän, şundí oçraqta "c" şulay çığara: formula_15. Çönki Maxwell'neñ tigezlämälär electromagnit nurlaşuın yaqtı kebek yörtä, "c"-nı yaqtı tizlege bularaq qullanalar.
ide. Başlap sanaw sistemeläre arasında transformasíları öçen qanunnar çağıştıru bu qanun qullanırğa bula; Lorentz transformasíların qara.
Pseudo-Rieman küptabaqlı kiñlegen qullanğaç, Postulatlarnıñ matematik küzallawı qısqarala.
Klassik mexanikası häm Newton'nıñ tartılışı Galileo çağıştırmalılığı belän ezlekle bula, ämma maxsus çağıştırmalılıq belän ezlekle bulmí. Kiresençä, Maxwell'neñ tigezlämäläre Galileo çağıştırmalılığı belän elekle bulmí (fizik äferneñ buluın iğlan itüçe postulattan başqa). Oçraqlarnıñ küpçelegendä maxsus çağıştırmalılıqta fizik qanunar (härkemgä mäşhür formula_27 dä) maxsus şağıştırmalılıqnıñ postulatlardan häm "nä-relátivistik limitlärdä qullanılğan maxsus çağıştırımalılıq qanunnar klassik mexanikaça başqarılğan" hípotezenän çağırıla.
Maxsus çağıştırmalılıqnıñ statusı.
Maxsus çağıtırmalılıq theorisen böten fizik cämäğät qabul itä. Theorigä qarşawçı eksperiment näticäläre xata bulıp sanalalar. General çağıştırma theorise eksperimentlärgä täñgä kilä, şunlıqtan gravitasínıñ başqalar theorilärgä (Brans-Dicke theorise kebek) yul qardırma.
Absolút başlap sanaw sistem bulmaw.
Maxsus çağıştırmalılıq buyınça absolút başlap sanaw sistem bulmí; "böten" daimi tizlekle küzätüçelär çağıştırmaça böten fizik qanunnarı bertörle başqarılırğa tieş.
Mass, moment häm energi.
Bu metodlar moment häm energi bilgeläw öçen qullanalar.
Bu formulalar Newton'ça kinetik energigä häm momentqa elekle. Maxsus çağıştırmalılıq tübän tigezlärdä Newton mexanikasına elekle.
Bu "xäräkätsezle energi" ide. Bu Newton theorigä qarışma, çönki ul daimi ide.
Bu formula buyınça çağıştırmalılıqta "mass energineñ başqa töre ide". TBu formula atom-töş massları öçen bik möhim. Massnıñ arasına kürgäç, bez atom-töş reaksínıñ energine farazlana alabız. Bu formula 20. yözneñ fizik açıqlarınıñ iñ möhime.
Mass.
Çağıştırmalılıqta massnıñ ike bilgelämä qullanıla. Berençese: "invariant mass" yä "xäräkätsezle mass". Bu mass böten inetial başlap sanaw sistemlärendä daimi ide. Bu mass tizlekkä bäyle bulmí.
Relátivistik mass γ-gä bäyle bula, çönki
böten başlap sanaw sistemlärdä yaraqlı. Tizlek nul bulsa relátivistik häm inertial masslar bertigez bulalar.
Relátivistik mass skalár tügel (törle küçärlärdä ul törle ide).
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
MA 190. yıllar.
" ul MA 199.–MA 190. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 3. yöz MA 2. yöz MA 1. yöz
Unyıllıq: MA 240. MA 230. MA 220. MA 210. MA 200. MA 190. MA 180. MA 170. MA 160. MA 150. MA 140.
Yıllar: MA 199 MA 198 MA 197 MA 196 MA 195 MA 194 MA 193 MA 192 MA 191 MA 190
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
MA 180. yıllar.
" ul MA 189.–MA 180. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 3. yöz MA 2. yöz MA 1. yöz
Unyıllıq: MA 230. MA 220. MA 210. MA 200. MA 190. MA 180. MA 170. MA 160. MA 150. MA 140. MA 130.
Yıllar: MA 189 MA 188 MA 187 MA 186 MA 185 MA 184 MA 183 MA 182 MA 181 MA 180
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
MA 170. yıllar.
" ul MA 179.–MA 170. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 3. yöz MA 2. yöz MA 1. yöz
Unyıllıq: MA 220. MA 210. MA 200. MA 190. MA 180. MA 170. MA 160. MA 150. MA 140. MA 130. MA 120.
Yıllar: MA 179 MA 178 MA 177 MA 176 MA 175 MA 174 MA 173 MA 172 MA 171 MA 170
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
MA 160. yıllar.
" ul MA 169.–MA 160. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 3. yöz MA 2. yöz MA 1. yöz
Unyıllıq: MA 210. MA 200. MA 190. MA 180. MA 170. MA 160. MA 150. MA 140. MA 130. MA 120. MA 110.
Yıllar: MA 169 MA 168 MA 167 MA 166 MA 165 MA 164 MA 163 MA 162 MA 161 MA 160
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
MA 150. yıllar.
" ul MA 159.–MA 150. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 3. yöz MA 2. yöz MA 1. yöz
Unyıllıq: MA 200. MA 190. MA 180. MA 170. MA 160. MA 150. MA 140. MA 130. MA 120. MA 110. MA 100.
Yıllar: MA 159 MA 158 MA 157 MA 156 MA 155 MA 154 MA 153 MA 152 MA 151 MA 150
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
MA 140. yıllar.
" ul MA 149.–MA 140. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 3. yöz MA 2. yöz MA 1. yöz
Unyıllıq: MA 190. MA 180. MA 170. MA 160. MA 150. MA 140. MA 130. MA 120. MA 110. MA 100. MA 90.
Yıllar: MA 149 MA 148 MA 147 MA 146 MA 145 MA 144 MA 143 MA 142 MA 141 MA 140
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
MA 130. yıllar.
" ul MA 139.–MA 130. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 3. yöz MA 2. yöz MA 1. yöz
Unyıllıq: MA 180. MA 170. MA 160. MA 150. MA 140. MA 130. MA 120. MA 110. MA 100. MA 90. MA 80.
Yıllar: MA 139 MA 138 MA 137 MA 136 MA 135 MA 134 MA 133 MA 132 MA 131 MA 130
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
MA 120. yıllar.
" ul MA 129.–MA 120. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 3. yöz MA 2. yöz MA 1. yöz
Unyıllıq: MA 170. MA 160. MA 150. MA 140. MA 130. MA 120. MA 110. MA 100. MA 90. MA 80. MA 70.
Yıllar: MA 129 MA 128 MA 127 MA 126 MA 125 MA 124 MA 123 MA 122 MA 121 MA 120
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
MA 110. yıllar.
" ul MA 119.–MA 110. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 3. yöz MA 2. yöz MA 1. yöz
Unyıllıq: MA 160. MA 150. MA 140. MA 130. MA 120. MA 110. MA 100. MA 90. MA 80. MA 70. MA 60.
Yıllar: MA 119 MA 118 MA 117 MA 116 MA 115 MA 114 MA 113 MA 112 MA 111 MA 110
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
2. meñyıllıq.
" ul 1001.–2000. yıllarınnan tora torğan meñyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 11 yöz 12. yöz 13. yöz 14. yöz 15. yöz 16. yöz 17. yöz 18. yöz 19. yöz 20. yöz
MA 1300. yıllar.
" ul MA 1309.–MA 1300. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1350. MA 1340. MA 1330. MA 1320. MA 1310. MA 1300. MA 1290. MA 1280. MA 1270. MA 1260. MA 1250.
305;llar: MA 1309 MA 1308 MA 1307 MA 1306 MA 1305 MA 1304 MA 1303 MA 1302 MA 1301 MA 1300
MA 1290. yıllar.
" ul MA 1299.–MA 1290. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1340. MA 1330. MA 1320. MA 1310. MA 1300. MA 1290. MA 1280. MA 1270. MA 1260. MA 1250. MA 1240.
305;llar: MA 1299 MA 1298 MA 1297 MA 1296 MA 1295 MA 1294 MA 1293 MA 1292 MA 1291 MA 1290
MA 1280. yıllar.
" ul MA 1289.–MA 1280. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1330. MA 1320. MA 1310. MA 1300. MA 1290. MA 1280. MA 1270. MA 1260. MA 1250. MA 1240. MA 1230.
305;llar: MA 1289 MA 1288 MA 1287 MA 1286 MA 1285 MA 1284 MA 1283 MA 1282 MA 1281 MA 1280
MA 1270. yıllar.
" ul MA 1279.–MA 1270. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1320. MA 1310. MA 1300. MA 1290. MA 1280. MA 1270. MA 1260. MA 1250. MA 1240. MA 1230. MA 1220.
305;llar: MA 1279 MA 1278 MA 1277 MA 1276 MA 1275 MA 1274 MA 1273 MA 1272 MA 1271 MA 1270
MA 1260. yıllar.
" ul MA 1269.–MA 1260. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1310. MA 1300. MA 1290. MA 1280. MA 1270. MA 1260. MA 1250. MA 1240. MA 1230. MA 1220. MA 1210.
305;llar: MA 1269 MA 1268 MA 1267 MA 1266 MA 1265 MA 1264 MA 1263 MA 1262 MA 1261 MA 1260
MA 1250. yıllar.
" ul MA 1259.–MA 1250. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1300. MA 1290. MA 1280. MA 1270. MA 1260. MA 1250. MA 1240. MA 1230. MA 1220. MA 1210. MA 1200.
305;llar: MA 1259 MA 1258 MA 1257 MA 1256 MA 1255 MA 1254 MA 1253 MA 1252 MA 1251 MA 1250
MA 1240. yıllar.
" ul MA 1249.–MA 1240. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1290. MA 1280. MA 1270. MA 1260. MA 1250. MA 1240. MA 1230. MA 1220. MA 1210. MA 1200. MA 1190.
305;llar: MA 1249 MA 1248 MA 1247 MA 1246 MA 1245 MA 1244 MA 1243 MA 1242 MA 1241 MA 1240
MA 1230. yıllar.
" ul MA 1239.–MA 1230. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1280. MA 1270. MA 1260. MA 1250. MA 1240. MA 1230. MA 1220. MA 1210. MA 1200. MA 1190. MA 1180.
305;llar: MA 1239 MA 1238 MA 1237 MA 1236 MA 1235 MA 1234 MA 1233 MA 1232 MA 1231 MA 1230
MA 1220. yıllar.
" ul MA 1229.–MA 1220. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1270. MA 1260. MA 1250. MA 1240. MA 1230. MA 1220. MA 1210. MA 1200. MA 1190. MA 1180. MA 1170.
305;llar: MA 1229 MA 1228 MA 1227 MA 1226 MA 1225 MA 1224 MA 1223 MA 1222 MA 1221 MA 1220
MA 1210. yıllar.
" ul MA 1219.–MA 1210. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1260. MA 1250. MA 1240. MA 1230. MA 1220. MA 1210. MA 1200. MA 1190. MA 1180. MA 1170. MA 1160.
305;llar: MA 1219 MA 1218 MA 1217 MA 1216 MA 1215 MA 1214 MA 1213 MA 1212 MA 1211 MA 1210
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
MA 1200. yıllar.
" ul MA 1209.–MA 1200. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 14. yöz MA 13. yöz MA 12. yöz
Unyıllıq: MA 1250. MA 1240. MA 1230. MA 1220. MA 1210. MA 1200. MA 1190. MA 1180. MA 1170. MA 1160. MA 1150.
Yıllar: MA 1209 MA 1208 MA 1207 MA 1206 MA 1205 MA 1204 MA 1203 MA 1202 MA 1201 MA 1200
MA 1190. yıllar.
" ul MA 1199.–MA 1190. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1240. MA 1230. MA 1220. MA 1210. MA 1200. MA 1190. MA 1180. MA 1170. MA 1160. MA 1150. MA 1140.
Yıllar: MA 1199 MA 1198 MA 1197 MA 1196 MA 1195 MA 1194 MA 1193 MA 1192 MA 1191 MA 1190
MA 1180. yıllar.
" ul MA 1189.–MA 1180. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1230. MA 1220. MA 1210. MA 1200. MA 1190. MA 1180. MA 1170. MA 1160. MA 1150. MA 1140. MA 1130.
Yıllar: MA 1189 MA 1188 MA 1187 MA 1186 MA 1185 MA 1184 MA 1183 MA 1182 MA 1181 MA 1180
MA 1170. yıllar.
" ul MA 1179.–MA 1170. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1220. MA 1210. MA 1200. MA 1190. MA 1180. MA 1170. MA 1160. MA 1150. MA 1140. MA 1130. MA 1120.
Yıllar: MA 1179 MA 1178 MA 1177 MA 1176 MA 1175 MA 1174 MA 1173 MA 1172 MA 1171 MA 1170
MA 1160. yıllar.
" ul MA 1169.–MA 1160. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1210. MA 1200. MA 1190. MA 1180. MA 1170. MA 1160. MA 1150. MA 1140. MA 1130. MA 1120. MA 1110.
Yıllar: MA 1169 MA 1168 MA 1167 MA 1166 MA 1165 MA 1164 MA 1163 MA 1162 MA 1161 MA 1160
MA 1150. yıllar.
" ul MA 1159.–MA 1150. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1200. MA 1190. MA 1180. MA 1170. MA 1160. MA 1150. MA 1140. MA 1130. MA 1120. MA 1110. MA 1100.
Yıllar: MA 1159 MA 1158 MA 1157 MA 1156 MA 1155 MA 1154 MA 1153 MA 1152 MA 1151 MA 1150
MA 1140. yıllar.
" ul MA 1149.–MA 1140. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1190. MA 1180. MA 1170. MA 1160. MA 1150. MA 1140. MA 1130. MA 1120. MA 1110. MA 1100. MA 1090.
Yıllar: MA 1149 MA 1148 MA 1147 MA 1146 MA 1145 MA 1144 MA 1143 MA 1142 MA 1141 MA 1140
MA 1130. yıllar.
" ul MA 1139.–MA 1130. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1180. MA 1170. MA 1160. MA 1150. MA 1140. MA 1130. MA 1120. MA 1110. MA 1100. MA 1090. MA 1080.
Yıllar: MA 1139 MA 1138 MA 1137 MA 1136 MA 1135 MA 1134 MA 1133 MA 1132 MA 1131 MA 1130
MA 1120. yıllar.
" ul MA 1129.–MA 1120. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1170. MA 1160. MA 1150. MA 1140. MA 1130. MA 1120. MA 1110. MA 1100. MA 1090. MA 1080. MA 1070.
Yıllar: MA 1129 MA 1128 MA 1127 MA 1126 MA 1125 MA 1124 MA 1123 MA 1122 MA 1121 MA 1120
MA 1110. yıllar.
" ul MA 1119.–MA 1110. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1160. MA 1150. MA 1140. MA 1130. MA 1120. MA 1110. MA 1100. MA 1090. MA 1080. MA 1070. MA 1060.
Yıllar: MA 1119 MA 1118 MA 1117 MA 1116 MA 1115 MA 1114 MA 1113 MA 1112 MA 1111 MA 1110
MA 1100. yıllar.
" ul MA 1109.–MA 1100. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1150. MA 1140. MA 1130. MA 1120. MA 1110. MA 1100. MA 1090. MA 1080. MA 1070. MA 1060. MA 1050.
Yıllar: MA 1109 MA 1108 MA 1107 MA 1106 MA 1105 MA 1104 MA 1103 MA 1102 MA 1101 MA 1100
MA 1090. yıllar.
" ul MA 1099.–MA 1090. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 12. yöz MA 11. yöz MA 10. yöz
Unyıllıq: MA 1140. MA 1130. MA 1120. MA 1110. MA 1100. MA 1090. MA 1080. MA 1070. MA 1060. MA 1050. MA 1040.
Yıllar: MA 1099 MA 1098 MA 1097 MA 1096 MA 1095 MA 1094 MA 1093 MA 1092 MA 1091 MA 1090
MA 1080. yıllar.
" ul MA 1089.–MA 1080. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 12. yöz MA 11. yöz MA 10. yöz
Unyıllıq: MA 1130. MA 1120. MA 1110. MA 1100. MA 1090. MA 1080. MA 1070. MA 1060. MA 1050. MA 1040. MA 1030.
Yıllar: MA 1089 MA 1088 MA 1087 MA 1086 MA 1085 MA 1084 MA 1083 MA 1082 MA 1081 MA 1080
MA 1070. yıllar.
" ul MA 1079.–MA 1070. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 12. yöz MA 11. yöz MA 10. yöz
Unyıllıq: MA 1120. MA 1110. MA 1100. MA 1090. MA 1080. MA 1070. MA 1060. MA 1050. MA 1040. MA 1030. MA 1020.
Yıllar: MA 1079 MA 1078 MA 1077 MA 1076 MA 1075 MA 1074 MA 1073 MA 1072 MA 1071 MA 1070
MA 1060. yıllar.
" ul MA 1069.–MA 1060. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 12. yöz MA 11. yöz MA 10. yöz
Unyıllıq: MA 1110. MA 1100. MA 1090. MA 1080. MA 1070. MA 1060. MA 1050. MA 1040. MA 1030. MA 1020. MA 1010.
Yıllar: MA 1069 MA 1068 MA 1067 MA 1066 MA 1065 MA 1064 MA 1063 MA 1062 MA 1061 MA 1060
MA 1050. yıllar.
" ul MA 1059.–MA 1050. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 12. yöz MA 11. yöz MA 10. yöz
Unyıllıq: MA 1100. MA 1090. MA 1080. MA 1070. MA 1060. MA 1050. MA 1040. MA 1030. MA 1020. MA 1010. MA 1000.
Yıllar: MA 1059 MA 1058 MA 1057 MA 1056 MA 1055 MA 1054 MA 1053 MA 1052 MA 1051 MA 1050
MA 1040. yıllar.
" ul MA 1049.–MA 1040. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 12. yöz MA 11. yöz MA 10. yöz
Unyıllıq: MA 1090. MA 1080. MA 1070. MA 1060. MA 1050. MA 1040. MA 1030. MA 1020. MA 1010. MA 1000. MA 990.
Yıllar: MA 1049 MA 1048 MA 1047 MA 1046 MA 1045 MA 1044 MA 1043 MA 1042 MA 1041 MA 1040
MA 1030. yıllar.
" ul MA 1039.–MA 1030. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 12. yöz MA 11. yöz MA 10. yöz
Unyıllıq: MA 1080. MA 1070. MA 1060. MA 1050. MA 1040. MA 1030. MA 1020. MA 1010. MA 1000. MA 990. MA 980.
Yıllar: MA 1039 MA 1038 MA 1037 MA 1036 MA 1035 MA 1034 MA 1033 MA 1032 MA 1031 MA 1030
MA 1020. yıllar.
" ul MA 1029.–MA 1020. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 12. yöz MA 11. yöz MA 10. yöz
Unyıllıq: MA 1070. MA 1060. MA 1050. MA 1040. MA 1030. MA 1020. MA 1010. MA 1000. MA 990. MA 980. MA 970.
Yıllar: MA 1029 MA 1028 MA 1027 MA 1026 MA 1025 MA 1024 MA 1023 MA 1022 MA 1021 MA 1020
MA 1010. yıllar.
" ul MA 1019.–MA 1010. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 12. yöz MA 11. yöz MA 10. yöz
Unyıllıq: MA 1060. MA 1050. MA 1040. MA 1030. MA 1020. MA 1010. MA 1000. MA 990. MA 980. MA 970. MA 960.
Yıllar: MA 1019 MA 1018 MA 1017 MA 1016 MA 1015 MA 1014 MA 1013 MA 1012 MA 1011 MA 1010
MA 2. meñyıllıq.
" ul MA 2000.–MA 1001. yıllarınnan tora torğan meñyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 20 yöz MA 19. yöz MA 18. yöz MA 17. yöz MA 16. yöz MA 15. yöz MA 14. yöz MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
MA 930. yıllar.
" ul MA 939.–MA 930. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 11. yöz MA 10. yöz MA 9. yöz
Unyıllıq: MA 980. MA 970. MA 960. MA 950. MA 940. MA 930. MA 920. MA 910. MA 900. MA 890. MA 880.
Yıllar: MA 939 MA 938 MA 937 MA 936 MA 935 MA 934 MA 933 MA 932 MA 931 MA 930
MA 920. yıllar.
" ul MA 929.–MA 920. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 11. yöz MA 10. yöz MA 9. yöz
Unyıllıq: MA 970. MA 960. MA 950. MA 940. MA 930. MA 920. MA 910. MA 900. MA 890. MA 880. MA 870.
Yıllar: MA 929 MA 928 MA 927 MA 926 MA 925 MA 924 MA 923 MA 922 MA 921 MA 920
MA 910. yıllar.
" ul MA 919.–MA 910. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 11. yöz MA 10. yöz MA 9. yöz
Unyıllıq: MA 960. MA 950. MA 940. MA 930. MA 920. MA 910. MA 900. MA 890. MA 880. MA 870. MA 860.
Yıllar: MA 919 MA 918 MA 917 MA 916 MA 915 MA 914 MA 913 MA 912 MA 911 MA 910
MA 900. yıllar.
" ul MA 909.–MA 900. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 11. yöz MA 10. yöz MA 9. yöz
Unyıllıq: MA 950. MA 940. MA 930. MA 920. MA 910. MA 900. MA 890. MA 880. MA 870. MA 860. MA 850.
Yıllar: MA 909 MA 908 MA 907 MA 906 MA 905 MA 904 MA 903 MA 902 MA 901 MA 900
MA 890. yıllar.
" ul MA 899.–MA 890. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 940. MA 930. MA 920. MA 910. MA 900. MA 890. MA 880. MA 870. MA 860. MA 850. MA 840.
Yıllar: MA 899 MA 898 MA 897 MA 896 MA 895 MA 894 MA 893 MA 892 MA 891 MA 890
MA 880. yıllar.
" ul MA 889.–MA 880. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 930. MA 920. MA 910. MA 900. MA 890. MA 880. MA 870. MA 860. MA 850. MA 840. MA 830.
Yıllar: MA 889 MA 888 MA 887 MA 886 MA 885 MA 884 MA 883 MA 882 MA 881 MA 880
MA 870. yıllar.
" ul MA 879.–MA 870. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 920. MA 910. MA 900. MA 890. MA 880. MA 870. MA 860. MA 850. MA 840. MA 830. MA 820.
Yıllar: MA 879 MA 878 MA 877 MA 876 MA 875 MA 874 MA 873 MA 872 MA 871 MA 870
MA 860. yıllar.
" ul MA 869.–MA 860. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 910. MA 900. MA 890. MA 880. MA 870. MA 860. MA 850. MA 840. MA 830. MA 820. MA 810.
Yıllar: MA 869 MA 868 MA 867 MA 866 MA 865 MA 864 MA 863 MA 862 MA 861 MA 860
MA 850. yıllar.
" ul MA 859.–MA 850. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 900. MA 890. MA 880. MA 870. MA 860. MA 850. MA 840. MA 830. MA 820. MA 810. MA 800.
Yıllar: MA 859 MA 858 MA 857 MA 856 MA 855 MA 854 MA 853 MA 852 MA 851 MA 850
MA 840. yıllar.
" ul MA 849.–MA 840. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 890. MA 880. MA 870. MA 860. MA 850. MA 840. MA 830. MA 820. MA 810. MA 800. MA 790.
Yıllar: MA 849 MA 848 MA 847 MA 846 MA 845 MA 844 MA 843 MA 842 MA 841 MA 840
MA 830. yıllar.
" ul MA 839.–MA 830. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 880. MA 870. MA 860. MA 850. MA 840. MA 830. MA 820. MA 810. MA 800. MA 790. MA 780.
Yıllar: MA 839 MA 838 MA 837 MA 836 MA 835 MA 834 MA 833 MA 832 MA 831 MA 830
MA 820. yıllar.
" ul MA 829.–MA 820. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 870. MA 860. MA 850. MA 840. MA 830. MA 820. MA 810. MA 800. MA 790. MA 780. MA 770.
Yıllar: MA 829 MA 828 MA 827 MA 826 MA 825 MA 824 MA 823 MA 822 MA 821 MA 820
MA 810. yıllar.
" ul MA 819.–MA 810. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 860. MA 850. MA 840. MA 830. MA 820. MA 810. MA 800. MA 790. MA 780. MA 770. MA 760.
Yıllar: MA 819 MA 818 MA 817 MA 816 MA 815 MA 814 MA 813 MA 812 MA 811 MA 810
MA 800. yıllar.
" ul MA 809.–MA 800. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 850. MA 840. MA 830. MA 820. MA 810. MA 800. MA 790. MA 780. MA 770. MA 760. MA 750.
Yıllar: MA 809 MA 808 MA 807 MA 806 MA 805 MA 804 MA 803 MA 802 MA 801 MA 800
MA 790. yıllar.
" ul MA 799.–MA 790. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 9. yöz MA 8. yöz MA 7. yöz
Unyıllıq: MA 840. MA 830. MA 820. MA 810. MA 800. MA 790. MA 780. MA 770. MA 760. MA 750. MA 740.
Yıllar: MA 799 MA 798 MA 797 MA 796 MA 795 MA 794 MA 793 MA 792 MA 791 MA 790
MA 780. yıllar.
" ul MA 789.–MA 780. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 9. yöz MA 8. yöz MA 7. yöz
Unyıllıq: MA 830. MA 820. MA 810. MA 800. MA 790. MA 780. MA 770. MA 760. MA 750. MA 740. MA 730.
Yıllar: MA 789 MA 788 MA 787 MA 786 MA 785 MA 784 MA 783 MA 782 MA 781 MA 780
MA 770. yıllar.
" ul MA 779.–MA 770. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 9. yöz MA 8. yöz MA 7. yöz
Unyıllıq: MA 820. MA 810. MA 800. MA 790. MA 780. MA 770. MA 760. MA 750. MA 740. MA 730. MA 720.
Yıllar: MA 779 MA 778 MA 777 MA 776 MA 775 MA 774 MA 773 MA 772 MA 771 MA 770
MA 760. yıllar.
" ul MA 769.–MA 760. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 9. yöz MA 8. yöz MA 7. yöz
Unyıllıq: MA 810. MA 800. MA 790. MA 780. MA 770. MA 760. MA 750. MA 740. MA 730. MA 720. MA 710.
Yıllar: MA 769 MA 768 MA 767 MA 766 MA 765 MA 764 MA 763 MA 762 MA 761 MA 760
MA 750. yıllar.
" ul MA 759.–MA 750. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 9. yöz MA 8. yöz MA 7. yöz
Unyıllıq: MA 800. MA 790. MA 780. MA 770. MA 760. MA 750. MA 740. MA 730. MA 720. MA 710. MA 700.
Yıllar: MA 759 MA 758 MA 757 MA 756 MA 755 MA 754 MA 753 MA 752 MA 751 MA 750
MA 740. yıllar.
" ul MA 749.–MA 740. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 9. yöz MA 8. yöz MA 7. yöz
Unyıllıq: MA 790. MA 780. MA 770. MA 760. MA 750. MA 740. MA 730. MA 720. MA 710. MA 700. MA 690.
Yıllar: MA 749 MA 748 MA 747 MA 746 MA 745 MA 744 MA 743 MA 742 MA 741 MA 740
MA 720. yıllar.
" ul MA 729.–MA 720. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 9. yöz MA 8. yöz MA 7. yöz
Unyıllıq: MA 770. MA 760. MA 750. MA 740. MA 730. MA 720. MA 710. MA 700. MA 690. MA 680. MA 670.
Yıllar: MA 729 MA 728 MA 727 MA 726 MA 725 MA 724 MA 723 MA 722 MA 721 MA 720
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.
Möxärräm.
Möxärräm (Ğäräpçä: محرم) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ berençe ay iseme.
Safar.
Safar (Ğäräpçä: صفر) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ ikençe ay iseme.
Rabíğ-äl-äwäl.
Rabíğ-äl-äwäl (Ğäräpçä: ربيع الاول) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ öçençe ay iseme.
Rabíğ-äl-axír.
Rabíğ-äl-axír (Ğäräpçä: ربيع الثاني) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ dürtençe ay iseme.
Cömäd-äl-äwäl.
Cömäd-äl-äwäl (Ğäräpçä: جمادى الاولى) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ bişençe ay iseme.
Cömäd-äl-axír.
Cömäd-äl-axír (Ğäräpçä: جمادى الثانية) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ altınçı ay iseme.
Racäb.
Racäb (Ğäräpçä: رجب) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ cidençe ay iseme.
Şäğbän.
Şäğbän (Ğäräpçä: شعبان) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ sigezençe ay iseme.
Şäwäl.
Şäwäl (Ğäräpçä: شوال) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ unınçı ay iseme.
Zö-äl-Qäğdä.
Zö-äl-Qäğdä (Ğäräpçä: ذو القعدة) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ unberençe ay iseme.
Zö-äl-Hiccä.
Zö-äl-Hiccä (Ğäräpçä: ذو الحجة) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ unikençe ay iseme.
Ğaşura köne.
Ğaşura bäyräme Möxärräm ayınıñ 9. kiçe–10. köne uza.
Sönnilär tarafınnan Allah Täğälä üzeneñ un päyğämbärenä kündergän izgelekläre xörmätenä, wä şiğeylär tarafınnan Möxämmäd päyğambärneñ torını Ğäli xälifäneñ ulı imam Xösäyenne (626-680) cäzalap üterü köne uñayınnan bilgeläp ütelä.
Ğäyd-äl-Fítır.
Ğäyd-äl-Fítır Şäwäl ayınıñ 1. köne–3. könnärendä uza.
Qorban bäyräme.
Qorban bäyräme yä ki Ğäyd-äl-Ädxä Zö-äl-Hiccä ayınıñ 10. könendä başlana torğan iñ zur möselman bäyräme. Bu Uraza tämamlanğaç, näq 70 könnän soñ başlana torğan Qorban çalu bäyräme. Ul 3 kön däwam itä.
Hicrät kiçäse.
Hicrät kiçese Safar ayınıñ 26. kiçe–27. köne uza.
Möxämmäd päyğambärneñ häm anıñ säxabäläreneñ tuğan şähärläre Mäkkädän (Yäsrib) Mädinägä mäcbüri küçep kitkän Hicrät itkän köne. Şuşı könnän, yägni 622. yılnıñ 16. Yülennän möselman yıl İsäbe başlana.
Mäwlid bäyräme.
Mäwlid bäyräme. 11. Rabíğ-äl-äwäl kiçe–12. Rabíğ-äl-äwäl köne.
İñ zur bäyrämnärneñ berse – Möxämmäd päyğambärneñ tuğan köne. Bu izge bäyräm näq ber ay däwam itä. Bu waqıtta mäçetlärdä wäğäzlär uqıla, xäyer-sadaqa öläşenä. Küp kenä möselman illärendä fäqellär häm fonärlar qabızıpıp tantanalı märasimnär uzdırıla.
Räğäib kiçäse.
Räğäib kiçese ul Möxämmäd päyğambärneñ äti-änise Ğäbdullah belän Äminäneñ quşıluın iskä alu kiçäse. 6. Racäb kiçe –7. Racäb köne.
Bäraät kiçäse.
Bäraät kiçäse 14. Şäğbän kiçe–15. Şäğbän köne uza.
Möbäraq öç aynıñ berse bulğan Şäğban ayınıñ unbişençe kiçäsen yıl sayın möselmannar ruxí kütärenkelek belän qarşı alalar. Íslam ğälimnäre raslağança, Qäder kiçesennön soñ iñ izge kiçä - Bäraät kiçäseder. Çönki Qorän berençe märtäbä Bäraät kiçäsendä dönya sämasına (kügenä) iñderelgän, wä Qader kiçäsendä Päyğambärebezgö töşerelä başlağan.
Íslam ğalimnäre anı «möbäraq» dip sífatlí, çönki ul - bäräkätle, tirän mägnäle ber kiçäder. Bu kiçädä Xaq Täğalä bändälärenä gönahlardan arınu, ruxi yaqtan päqlänü mömkinlege birä. Bäraät burıçtan wä cäzadan qotılu, dimäkter. Bäraät kiçäse gönahlardan qotılu, dimäkter. Bäraät süze ber burıçnı yäisä salımnı tülägänne raslağan qäğäz mäğnäsenä dä turı kilä. Şuña kürä Bäraät kiçäse gönahlardan qotılunı raslap, bezgä tanıqlıq tapşıru kiçäse, dimäkter.
Şägbänneñ unbişençe kiçäse belän bäyle xädis tä bar. Päyğambärebez anda bolay di: «Şägbän ayınıñ unbişençe kiçäse kerdeme, anı ğıybadät belän ütkäregez. Köndez isä uraza totığız. Çönki Allah Täğalä ul kiçne qoyaş bayığan waqıtta dönya sämasında (kügendä) täcälli itä (belenä, kürenä) häm: «Täwbä wä ístíğfar itüçe bulsa, anı ğafu itäm. Rízıqlı bulırğa telägän bulsa, aña rízıq biräm. Awıruğa duçar bulsa, aña sawlıq-sälamätlek biräm. Barmı andıy keşelär, barmı?» - dip tañ atqançığa qädär sorap torır.
Äytelgännärdän kürengänçä, Bäraät kiçäsendä keşelärneñ ber yıllıq bäraätläre yazılır wä färeştälärgä tapşırılır. Yägni kiläçäk ber yıl eçendä böten mäxluqatnıñ, böten barlıqnıñ rizıqları, baylıq wä yarlılıq xälläre, dönyağa mönäsäbätle däräcäläre, yaña tuaçaq wä ul yıl eçendä wafat bulaçaq keşelär - barısı da bu kiçne bilgeläner.
Sofia.
Sofia şähäre (Bolğarça: "София") – ul Bolğarstannıñ başqalası. Vitoşa tawı yanında urnaşqan, xalqı sanı – 1,870,321 keşe (2003).
Taríx.
Sofiağa cide meñ yıl elek nigez salğan, şähär Awrupınıñ iñ borınğı başqalalardan ikençese. Sofianıñ taríxında bik küp isemnär astında barğan ide. Şähärdä törle däwerlärdän qaldıqlar saqladı.
Iñ elektä Sofia "Thrac"larnıñ "Sardica" isemle awılı bula, iseme Thrac'larnıñ "Serdi" qäbilädän çıqqan. 29. yılda Sardica'nı Romalılar basıp alalar, şähär "Dacia Mediterranea" ölkäseneñ başqalası bulıp başladı. 447. yılda anı Hunnar 447.dä cimerälär. Soñraq şähärne Bízanti İmperatorı Justinian I torğıza, häm "Triaditsağa şähärneñ isemen almaştıra. Bolğarlarda "Sredets" isemle bulğaç, anı 1376.da "Sofia"ğa ("aqıllıq"; Ortodoks äwliä xatını Sofia'nıñ iseme dä ul) isemen almaştıralar. 1382üdä Sofianı Ğosman Imperise basıp ala, şähär Törkiäneñ Rumelia ölkäseneñ başqalası bulıp başlana. 1878.dä Sofianı Urıslar basıp alalar, häm ul 1879üda Bolğarstrannıñ başqalası bulıp başlana. 2, Dönyaşuğış waqıtında Sovet Berlege Sofianı basıp ala häm Bolğarstandan pro-Almanía xakimiätne sörä.
Sofiada 16 üniversität bar, alar arasında 1889.da nigez salınğan Sofia Universiäte. Ul Ortodoks çirkäweneñ metropolitlegeneñ üzäge. Taríxí bínalar: İzge Georgi çirkäwe, İzge Sofia çirkäwe, Banya Başi, Aleksander Nevski cämiğ çirkäwe.
İqtisad.
Sofia Bolğarstannıñ iqtisadi üzäge. İqtisadnıñ citeşterü sektorında 800 zavod, alarda metall produktları (böten Bolğarstannan 75%), tekstil, rezin häm kün tuarlar, basma produksísı (ildän 50%), elektronik (ildän 15%). Sofiada banklar da bik küp: Bolğarstannıñ Milli Bank, Bulgarian Stock Exchange (däwlät), Bulbank, DSK Bank häm United Bulgarian Bank. Säwdä häm keşetaşu da şähär iqtisadında bik möhim.
Transportation.
Sofiada zur üseş alğan transport üzäge, xalıqara timer yulnıñ, automobil yullarınıñ möhim üzäge. Sofiada 8 timer yul stansílar, Sofia Aérportı (Bulgaria Air kompanínıñ üzäge) urnaşqan. 4., 8. häm 10. Awrupı Xalıqara korridorlar Sofia aşa baralar.
Şähär transportı da zur üseş alğan. Safiada metro, autobuselar, tramwaylar häm trolleybuslar bar. 15,000nan artı taksi şähärdä eşli.
Läñkelär.
"See also": List of cities in Bulgaria
Pohjola.
Pohjola /pohyola/ - Suomi mífologísında ber "Pohja"ğa (Tönyaqqa) kürsätelgän cir. Şulay uq Pohjola - ul kompasnıñ Tönyaq yünäleşe, böten Polár cirläre, Kalevala dönyasında ul - Sami xalqınıñ cirläre.
Tormışta ul - Laplandnıñ ber öleşe häm börınğı Kainuu. Pohjola - mifik urını ğına bularq, bälâlärneñ başı, küñelsez mäñge salqın yıraqtağı Tönyaq cire. Awırular häm salqınnar Pohjola'dan kilälärder. Pohjola Väinöläneñ, "Kalevala cire"neñ doşmanı ide.
Mífologí buyınça, Pohjola'nıñ xuca xatını - Louhi isemle bik köçle sixerçe xatın. Böyek timerçe Seppo Ilmarinen anı wasíäte buyınça Sampo çükep yasí häm Samponı Luohineñ qızı öçen qalım bularaq Luohigä Sampo kiterä. Sampo - ul Pohjola xalqına baylınqnı betergesez tartuçı tılsımlı tegermän ide. Anıñ qaplawıçı üzäk küçäre tiräsendä äylänüçe yoldızlar belän bizäklängän ilâhi kük yözen gäwdälänä. Kalevalanıñ başqa batırlar şulay uq Pohjola qızlarına öylänergä tırışalar. Alar arasında macara ezläwçe Lemminkäinen häm ğaqıllı Väinämöinen. Louhi alarda Sampo çükü kebek eşlärne sorí, mäsälän, Tuonela Aqqoşın atıp üterü. Ägär yawçılağan qatğí Pohjola qızın alırğa teli, Pohjolanıñ zur zalında tuy, sí mäclese ütkärälär.
Dönya başanasınıñ nigeze, "dönya ağaçı"nıñ tamırları, Suomi mífologísı buyınça Tönyaq ofıqtan soñ, Pohjola'da bula. Sampo häm anıñ mullıq yärdämendä qarañğı biek tawda utıruçı Louhi Pohjola yörtä. Könyaq keşelärneñ Samponı azat itü häm üzenä yaraqlaştıru öçen köräşe häm suğışı, şunnan soñğı Samponı watu häm dönyaküläm möhim qaplawıçnı yuğaltu (Tönyaq pulúsdağı dönya ağaçnıñ watu mäğnäsendä) Kalevalanıñ töp eçtälege idelär.
Íman.
Íman ul närsägä bulsa da çın küñeldän ışanu.
Gönah.
Ğonah ul axírättä keşeneñ ğazapta qaluına säbäp bulaçaq süzlärgä, eşlärgä wä xäräkätlärgä ğonah dielä.
Íslam dinendä ğonahlar ike öleşkä ayırıla.
Qayber Íslam ğälimnäre: «Ğonah ğonahtır, anıñ keçkenäse, zurı bulmas»- dip, bu ğonahlarnı bolay bülügä qarşı töşälär. Bu turıda bäxäslär äle däwam itä. Ğonahlarnı ike öleşkä bülgän ğälimnär, Qör'än ayätenä tayanıp, eş itälär. «Ägär Sez Allah tarafınnan tíılğan ğonahlarnıñ zurlarınnan saqlansağız, sezdän keçkenä ğonahlarnı da yırağaytırbız. Sezne şäräfle ber urınğa kütärerbez.» («Nisa» süräse, ayät 31).
Allahı Täğälä, üzenä tiñ kürüdän başqa, böten ğonahlarnı ğafu itär. Bu, älbättä, hiçşiksez ğafu iteler digän süz tügel. Allahı Täğälä keşelärneñ ğonah eşläwen telämäs. Ägär, ğonah eşlägän bulsalar, alardan täwbä kötär.
Ägär qol, Allahqa yalwarıp, eşlägännärenä ükenep, kiläçäktä ul xatanı eşlämäskä wäğdä birsä, Allah qarşında täwbä itsä, ínşallah Cänab – i Xaq bu qolın ğafu itär, çönki Qör'ändä Allahı Tägàlä şulay digänder: «Allahnıñ räxmätennän ömetegezne özmägez…» («Zömär» süräse, 53. ayät).Mö'min – möselman här zaman Allahnıñ räxmätennän ömeten özmäs.
Tatarstannıñ Ğabdulla Tuqay Däwlät büläge.
Tatarstannıñ Ğabdulla Tuqay isemendäge Däwlät büläge ul yıl sayın Tatarstan tarafınnan birelä torğan büläk. Tatar xalqınıñ böyek şağire Ğabdulla Tuqaynıñ danın yäşäter öçen däwlät bülägenä bu şağirneñ iseme birelde.
Çığanaq.
Tatarstan büläge
Äcem mäçete.
Äcem mäçete Qazanda, Tatar dini arxitekturası istälege. 1887-1890. yıllarda säwdägär Mortaza Äcimev iğänäsenä milli romantik yünäleştäge eklektika formalarında tözelgän. Elegräk anıñ urınında 1804. yılda ağaçtan tözelgän mäçet ide. Arxitektorı bilgesez. Äcem meçete ber qatlı, ike zallı, bizäleşendä Şäreq arxitekturası elementläre qullanılğan, manarası (bieklege 51 "m", kiñlege 3 "m") mäçet bínası yanında qorılğan. Camiğ mäçet. 1930-1992. yıllarda eşlämi. 1990-1992. dä restawrasiälänä (arxitektor R.W. Bilâlov). 1992. yılda Möselman cämäğätçelegenä qaytarıla.
Bornay mäçete.
Bornay mäçete ("Öçençe camiğ mäçet"), Qazandağı Tatar dini arxitektura istälege. 1872. yılda säwdägär Möxämmätsadíq Bornayıv iğänäsenä arxitektor Pótr İvanoviç Romanov proyéktı belän milli romantik yünäleştäge eklektika formalarında tözelä. Manarası 1895. yılda Fódor Nikolayeviç Malinovski proyéktı (dip farazlana) belän quyıla. İşek östenä utırtılğan manaralı, 1 zallı, 1 qatlı kirpeç bínadan ğíbarät camiğ mäçet. Tışqı yağın bizäwdä urta ğasır Tatar häm Urıs arxitekturası elementläre qullanılğan. 1930-1994. yıllarda eşlämi. 1994. yıllardan üz wazífasın başqara.
Märcani mäçete.
Märcani mäçete ("Berençe camiğ mäçete", "Yunısovlar mäçete"), Qazanda dini Tatar arxitektura istälege, 1766-1770. yıllarda Ekaterina II röxsäte belän şähär keşeläre iğänäsenä Tatar xalqınıñ Urta Ğasırlar tözeleş tradisiälärendä, provinsial "barocco" stilendä tözelä. Vasili Kaftırev proyéktı dip farazlana. İske Tatar bistäsendä, Qaban Küle buyında urnaşqan.
2 qatlı, 2 zallı camiğ mäçet, tübäsendä 3 qatlı manarası bar. Tışqı yağında häm eçtäge interier bizäklärendä "Peterburg" barocco'sı bizäleşe belän Tatar ğämäli bizäleş sänğäte ürnäkläre quşılğan. 1861. yılda säwdägär İ. Ğ. Yunısov iğänäsenä mäçetneñ tönyağına basqıçlı yanqorma östelä. 1863. yılda anıñ iğänäsenä mirxab zuraytıla, täräzä uyıla. Ozaq yıllar Yunıs mäçete dip yörtelä. 1885. yıllarda säwdägär Z. Ğosmanov iğänäsenä manarası üzgärtep qorıla, 1887.dä säwdägärlärW. Ğizzätullin häm M. Wälişin iğänäsenä manara mäydançığı çeltärle metall qoyma belän äyländerep alına. Sovet çorında üz maqsatında faydalanılanğan mäçet.
Mäçetkä anda 1850. yıldan eşlägän imam-xatib Şihabetdin Märcani iseme birelgän.
Märcani mäçete öcendä Qazan xanlığı çorındağı saqlana.
Söyembikä manarası.
Söyembikä manarası yä ki Xan mäçete ul Qazan xanlığı çorınnan berdän-ber saqlanıp qalğan bína inde. Manara Qazan kirmäne çigendä urnaşıla.
Dönyada fälän awışlı bína bar, Söyembikä manarası da alar arasında, anıñ oçı 194 "cmğa awğan, wä haman da awa dilä. Manaranı beraz turaytıp nigezen nığıttıru niätläre dä bar.
Monı da qara.
Tatarstan mäçete
Awışlı bína
Bülek.
Wiki bitlär büleklärgä bülenä ala. Büleklär yaña başlıq urnaştıru aşa yasala.
Eçtälek tezmäse.
Eçtälek tezmäseneñ urnaşılu urının üzgärtergä dä bula, monı öçen saylanğan urınğa codice_2, yä ki codice_3 tığıp qaldırası.
Äğzä köyläwläre arasında büleklärne sanap çığu mömkinlege dä qaralğan.
Äzerläm aşa yasalğan büleklär bit büleklärenä kermilär, wä alarnıñ sanaluı yañadan berdän başlana.
Qısqa Eçtälek-Tezmäse.
Bik küp qısqa başlıqlardan (ber xäreftän mäsälän) torğan bitlärdä eçtälek tezmäse bik ozın bulıp çıqqanda, anıñ urınına Qısqa Eçtälek-Tezmäsen qullanırğa bula, mondí ämer qaldırıp: codice_4
Xäreflärdän torğan qısqa tezmä Däwlätlär isemlegendä dä qullanıla.
Eçtälek tezmäseneñ başqaçaraq yasap bula, monı öçen codice_1 tığu aşa ET yasawın sünderäse, wä tezmäne Läñkerlärdän tezärgä: codice_6
Bülek mäteneñ üzgärtü.
Bitneñ berär cirendä codice_7 ämere tığıp qaldırılğan bulsa, bülek başlığı yanında "üzgärtü" läñkeren yasaw sünderelä.
«Monı da qara», yul itepme, bülek itepme.
Ägär «Monı da qara» eçendä bäyläneşlär tulı bitkä dä bağışlansa, şul çaqta alarnı ayırım bülek itep yasísı.
Bülek yasísımı, ayırım bit yasísımı.
Bit külämen çamalap qarísı, artıq olı da bulmasın, qısqa bulıp ta qalmasın.
Klaipėda.
Klaipėda portı yılda 20 million ton töyä
Klaipėda /klaypéda/, (Almança: "Memel" yä "Memelburg"; Läxçä: "Kłajpeda") – Baltíq Diñgezendä Lituanıñ berdänber diñgez portı. 194.400 toruçılar (2002.), sanı kimde (1989.da 202,900). Xäzerge Klaipėda Şvedsiä, Almanía häm Dänmark belän bäylängän möhim parom portı. Neman yılğasınıñ tamağı yänäşendä urnaşqan.
Klaipėda matur karkaslı arxitektur belän tanılğan; şundí arxitektur Almanía, Anglia häm Dänmark arxitekturğa oxşaş. Lituanıñ populár diñgez kurortlar Klaipėda yanındağı Neringa häm Palanga'da urnaşqan.
Taríx.
Klaipėda'ğa Baltíq qäbilälär 12. yözdä nigez salalar. Ğasırlar buyında şähär Könçığış Prussiağa kergändä, "Memel" atala.
Xäzerge Baltíq Diñgezendäge havan şähärenä 1252.dä Teuton Rısarlar nigez salalar, qalağa "Castrum Memele" (Almança "Memelburg" yä "Mimmelburg") atı quyalar. 1254.tä Klaipėda'nı Lübeck Şähär Xoquqına büläk itälär. Klaipėda tirä-yağı Teuton Rısarları tarafınnan Xristianlaşqan bula. Melno Diñgeze solıxı buyınça 1422.dä Prussia Provinsise Litua belän çige rätlänä. Memel Prussiağa kerä häm çige 1919.ğa qädär üzgärtmä. Bu çik Awrupınıñ iñ üzgärmägän çiklärdän berse.
1474.tän başlap Memel Culm Qanunı buyınça yörtkän. 1525.tä herzoglı Memel, Albrecht von Brandenburg-Ansbach-Prussia herzogınıñ idaräse waqıtında, Lutheranizmnı qabul itä. Prussia Herzoglığı Polşanıñ häm soñraq Polşa-Litua Berlegeneñ öleşe buluınnan soñ şähär häm port çäçäk ata başlí. Şähär Neman yılğasınıñ tamağında urnaşqaç, Litua öçen port bulıp xezmät itä. 1629-1635.da Memelne Şvedlär höcüm itep basıp alalar häm cimerälär. Ul yañadan tözelä. 75 yıldan soñ Memeldä xalqınıñ zur sanı çuma ülätennän qırılıp betä. Berdäm Almanía 1871.dä barlıqqa kileüdän soñ Memel anıñ iñ Tönyaq-Könçığış şähäre bula.
1919.da Klaipėda Entente protektoratı astında qala. Versailles şartnamäse buyınça Memel tirä-yağın Almaníadan ayırıp quyalar, häm autonomiä statusı belän Fransız okkupasísı astında qala. Soñraq 1923. yılda Colonel Budrys ğäskärläre Fransızlarnı yuqqa çığaralar. 1939.nıñ 22. Martında Austrianı, Sudetenlandnı häm Çexoslovakianı basıp aludan soñ Memelne Alman Reich'ı basıp ala.
İkença Bötendönya Suğışı waqıtında, Memellelär Qızıl armíğa qarşı köräşälär (1944. axırı – 1945.). 1945.nıñ Ğínwarında şähärne Qızıl Armí ala häm Memel Litua Soviet Republigına birelä.
Şähärdä qalğan toruçılarnıñ zur sanı Sebergä sörgengä cibärelälär, Almaníağa az ğına küçälär.
Qaragruhçılar.
Qaragruhçılar (Urısça: "Черносотенцы"), 1905-1917. yıllarda Räsäydä monarxiä rejime yaqlı säyäsi oyışma äğzaları, böyek mämläkätçel şovinizm tarafdarları, milli azçılıqnı täşkil itkän xalıqlärnıñ xoquqların çikläw säyäsäten alğa sörüçelär. Qazan gubernasında "Patşa-xalıq Urıs Cämğiäte" ("Царско-народное русское общество", räise. F. zalesski) häm "Urıs Xalqı Berlege" ("Союз русского народа") bülekçese häm başqa eşçänlekläre mäğlüm. "Tçernosotenets" ("Черносотенец") häm "Soşniki" ("Сошники") gäzetläre näşer itelä. 1905.-1907. yıllarda Qazanda manifestasílar uzdıralar, Yähüdilärne tarlaw-ezärlekläw aksíaları oyıştırıla.
Ruteni.
Ruthenium, "Ru", periodik sistemneñ VIII törkemendäge ximik elemente, atom nömere 44, atom massı 101,07. Ağaltın ("Platina") törendäge metallarğa kerä. 1844. yılda Qazan Üniversitätendä Karl Claus aça, Dmitri İvanoviç Mendeleyev periodik sistemasında Räsäydä açılğan berdänber tabiğı element (iseme soñğı däwer Latín telendäge "Ruthenia" – "Räsäy" iseme belän atala). Bik qatı häm ışqıluğa çıdam eretmälär ingredientlärenä kerä, ximik reaksılarda katalizator.
Qawal külläre.
Qawal külläre, Layış Rayonınıñ Qomlı Qawal häm Stolbiçe awılları arasındağı küllär sisteme. 3 küldän ğíbarät: Qawal küle, Urta kül häm Zimnitsa küle, alar tar ğına (10-15 "m") yırmaq belän totaşqan. Karst-suffozí ubılmaları belän qatläwlanğan qazanlıqlarda urnaşqan. Yal itü urını.
Tatar aşları.
Tatar xalqı bik borınğıdan uq aş-su äzerlärgä osta bulğan, tämle wä üzençälekle aşlar peşergän. Milli aşlarnıñ üzençälege xalıqnıñ tormış räweşenä bäyle bulğan.
Tatarlar elek-elektän igen ikkän, şuña kürä kübräk onnan, yarmadan aşlar äzerlägän, arış, boday, qaraboday, borçaq, arpa wä solı onın, tarı, qaraboday wä boray, soñraq döge yarmasın kiñ qullanğan. Awıl xalqı tarttırmíça ğına borçaq belän yasmıqtan törle aşamlıqlar äzerlägän.
İt, bigräk tä sarıq, síır wä at (tay) ite Tatarlarnıñ yaratqan aşı ul. Yaña suyğan terlek iten östenräk kürälär, ämma elek cäyen, saqlar urın bulmağanlıqtan, tozlı wä qaqlağan it tä qullanğannar. İttän aş, şulpa peşergännär, aştan alğan itne yış qına şulpadan soñ birgännär.
At iten ayıruça yaratıp aşağannar, çönki ul bik tuqlıqlı, xalıq arasında xättä ati aşağan keşe salqınğa bireşmi, aru-talunı belmi digän fiker dä yäşägän. At itennän ğäyät küp törle aşlar äzerlägännär, qayberlären isä barı şul ittän genä peşerep bulğan. Qullama (itle salma) wä qaqlağan qazılıq Tatar aşları arasında şundí tämnelektän sanala da.
Tatar aşları arasında söt azıqları zur urın alıp tora. Läkin sötne şul kileş kenä siräk qullanğannar, çäygä salıp eçkännär yä isä aşamlıqlarğa salğannar. Söttä may yazğannar, sözmä, eremçek, qatıq, qaymaq, qort yasağannar. Tatarlar yasağan atlan may böten turä-yündä dan totqan.
Yomırqanı törleçä peşerälär, aşqa salalar, täbä äzerlälär, qamırğa wä törle bäleşlärgä sıtalar. Sabantuy waqıtlarında ul ğädäti aşamlıq bulıp sanala.
Balıq beraz azraq qullana. Qorban balığı, sazan, sudaq kebek balıqlarnı qızdıralar, alardan bäleş salalar. Yılğa balığınnan (alabuğa, çabaq, taşbaş, şırtlaqa w.b.) ğädättä täbä peşerelä.
Yäşelçälär äz qullanıla, kübräk suğan, sarımsaq, qabaq, çögender. Soñğı ğasırlar bäräñge bik yaratılğan. Ğömümän dä yäşelçä üsterü ul Tatarnıñ töp şögellärenä kermi.
Mük ciläge, narat ciläge, balan, cir ciläge, qayın ciläge, qara ciläk, şomırt, miläş, w.b. törle qırğí ciläklärdän eçemleklär wä bäleş eçläre yasala.
Tämletkeçlärdän däfnä yafrağı, qara borıç, qänäfer, imbir, darçín wä Şäreqtän kiterelä torğan başqa äyberlärne qullanalar. Üzlärendä bulğannardan bötnek, quzaqlı qızıl borıç, kerän, aq yä ki qızıl serkä, qatıq w.b. faydalanıla.
Yäwşir.
Yäwşir ul Tatarstandağı Keçe Çirmeşän yılğasınıñ iske iseme.
Tirä-yaq.
Elek Yäwşir yılğası yanında Bilär şähäre urnaşılğaníı.
Tatarstan yılğası
Fizika.
Fizika (Yunança: physiké, physis - tabiğät), tabiğat turındağı fän, materiäneñ iñ ğädi häm şul uq waqıtta iñ ğomumí üzleklären, tözeleşen, xäräkät itü qanunnarın öyränä.
Jaŋalif.
1926. yılnıñ Febrälendä Baquda «"Törki xalıqlarnıñ Berençe Qorıltayı"» açıla. Şul uq 1926. yılnıñ Äpril ayında Qazanda «"Yaña Tatar älifbası"» cämğiäte oyışa.
1927. yılnıñ 3. Yülendä Tatarstan xökümäteneñ maxsus qararı belän Jañalif - Tatar teleneñ räsmi älifba itep raslana, anı ğämälgä kertü turında ber-ber artlı qararlar qabul itelä. “Jañalif” qullanu 1940. yılnıñ Ğínwarına qädär däwam itä.
Jañalif 33 xäreftän tora, alarnıñ 24e tartıqlar wä 9ı suzıqlar bilgeläw öçen. Çit süzlär öçen başqa bilgelär dä qullanalar.
Monı da qara.
Tatar tele
Tatar yazuçılar berlege.
Tatar yazuçılar berlegeneñ wä Tatar ädäbiäteneñ tulayım iñ facíğalı çor bularaq 2. Dönyasuğışın sanarğa bula.
Urıs xäkimiäte 2. Dönyasuğış waqıtında Tatar yazuçılar berlegen tulayım suğışqa cibärgän, wä Tatar yazuçılar anda barısı da diärlek wafat buldı. Şul uq waqıtında Urıslar üz "Urıs yazuçılar berlegen" suğıştan saqlap kiresençä Qazanğa taba cibärep yäşergännär. Näticädä suğış betkäç Tatar xalqı üz yazuçılarsız qalğan. Monnan tış Tatar telen Urısälifkä qıstıp küçergännär. Bu säbäplär arqasında 20. yöz azağında Tatar ädäbiäte yuq däräcäsenä töşkän.
Tatar ädäbiäte
Änilär köne.
Änilär köne ul Tatarstanda 27. Nöyäberdä ütkärelä torğan kön.
Söyembikä jurnalı.
«Söyembikä» jurnalı ul íctímağí säyäsi ädäbi aylıq jurnal, xatın-qızlarğa bağışlanğan.
«Söyembikä» jurnalı 1926. yılda «"Azat xatın"» adı belän çığa başlí.
1991. yıldan birle jurnal üz adın «Söyembikä» itep üzgärtä, xan-bikä Söyembikägä bağışlap.
Jurnalda Tatar milläte, ana tele, milli ğädätlär, Tatar ğäiläse, ana/bala turında mäqälälär bastırıla.
Päräwezdä.
Tatar matbuğatı
Fäwziä Bäyräm.
Fäwziä Bäyräm Awhadí qızı Tatar xalqınıñ kürenekle säyäsätçe, yazuçı.
1990. yıllarda anı "Tatar färeştäse" dip tä atağannar, Söyembikä belän çağıştırğannar, xalıqta olı ömet tudırğaníı.
Soñğı arada Fäwziä xanum Çallıda torıp, yazu eşe belän şöğellänä. Qızı Zölfiä AQŞta Íslam taríxı buyınça belem alıp, şunda eşli. Uğlı Söläyman Malaysiada uqıp yäşi.
1999. yılda Xac qılğan.
Törmış.
Fäwziä Bäyräm xanım 1950. yılnıñ 5. Dekäberdä Tatarstannıñ Saba cirlegendäge Sabay awılında tuğan.
Mäktäp tämamlağaç, uqunı Qazandağı Uqutuçı mäktäbendä däwam itä.
1983–1989. yıllarda Qazan Üniversitäteneñ telbelgeç bülegendä uqí.
Eş yıllarını cirle TV stansída başlí, annarı ber näşriättä eşli. Tatar matbuğatında mäqäläläre çığa.
1986. yılda Sovet Yazuçılar Berlegenä kerä.
1994. yıldan birle Tatarstan Yazuçılar Berlege äğzäse.
Säyäsi eşlär.
Fäwziä xanumnıñ säyäsätkä birelüe 1988. yılda Tatar Íctímağí Üzägeneñ räistäşe buluınnan başlana. Tatar telen ğämälgä kertü belän şöğellänä.
1990. yılda Fäwziä qatnaşuı belän Íttífaq firkäse torğızıla.
1990–1995. yıllarda Fäwziä xanum Tatarstannıñ Däwlät Şurasında xalıq wäkile bularaq eşli. Bu yıllarda “Urıs İmperise” belän aralaşqanda Tatarstannıñ maxsus xälät buldıruında küp qatnaşqan. 1990. yılda anıñ Bäysezlek Íğlannamasın buldıruında, 1991. yılda bäysezlek turında referendum ütkärüendä wä däwlät qanunnamasın qabul itüendä qatnaşa.
1991. yılda Tatarstan cirendä urıs präzidenten saylawın üzgärtüenä qarşı çığıp, 14 könle açlıq íğlan itkänie. Näticädä 1991. yılnıñ 27. Mayında Tatarstan Däwlät Şurası Tatarstanda urısbaşı saylawı uzmağan dip íğlan itkän. Bu inde Tatar milli xäräkäteneñ berençe zur ciñü bulğaníı.
1992. yılda Milli Mäcles oyıştırılğaníı, ul Tatar xalqınıñ milli şura bularaq sanaldı. Fäwziä xanum 1994–1997. yıllarda Milli Mäclesneñ räise itep saylanğaníı.
1990. yıllarınıñ başında Fäwziä Bäyräm Törki xalıqlar berlegen buldıru belän eşlägän. 1990. yılda Mäskäwdä uzğan Törki wä Möslim xalıqlarnıñ berençe qorıltayında qatnaşqan. 1991. yılda Qazanda Törki Xalıqlar Şurasın oyıştıra wä ul anıñ citäkçeläreneñ berse bula.
1990. yıllar azağında–2000. yıllar başında Fäwziä İdel-Ural xalıqları qorıltayın oyıştıruında eşli.
İl wäkile bularaq.
Monnan tış ul Ukraina, Qırım, Baltíq illäre, Urta Asíağa küp säfärlär qılğan.
AQŞta Fäwziä Bäyräm Tatar möxäcirläre belän oçraşqan, Amerikan säyäsätçeläre, ğälimnäre wä cämğiät eçlekçeläre belän aralaşqan.
Päräwezdä.
Tatar yazuçısı
Tatar säyäsätçese
1950. yılda tuu
Tatar Milli Bäysezlek Partiäse İttifaq.
Tatar Milli Bäysezlek Partiäse "İttifaq", 1990. yılnıñ Äprilendä Qazanda oyışa. Programması Tatar milläten saqlap qalu, Tatarstannıñ häm Tatar xalqınıñ möstäqillege buldıru öçen köräşü, uqu-uqıtu eşen milli teldä oyıştıruğa ireşü, respublikadan çittä yäşäwçe Tatar xalqınıñ milli xoquqların yaqlaw, här ölkädä milli kadrlar üseşen tä'min itü, İslam dine tärtiplären xalıq añına señderü h.b. Üzäk oyışmaları: İdarä, Üzäk başqarma şura. Räise: Fäwziä Bäyräm. Bülekläre Mäskäwdä, Çallıda, Alabuğada h.b. şähärlärdä. Matbuğat organı - "Altın Urda" gäcite (1993-1998).
Taríx.
İttifaq partiäse 1906. yılnıñ 13.–23. Ğínwarlarında uzğan Räsäy Möselmannarınıñ 2. qorıltayında "İttifaq âl-Möslimin" nigeznämäsen qabul itüennän barlıqqa kilä, ber yulı üzäk räislege saylana, 16 cirle bülek oyıştırıla.
1990. yılda Fäwziä Bäyräm qatnaşuı belän İttifaq patiäse yañadan barlıqqa kilä, ul şul çorda Tatarstannıñ kommunist bulmağan berençe partiä ide.
Sovet çorı.
Sovet çorı digändä Sovet xökümäte bulu çorı añlílar, yäğni 1917.–1991. yıllar arası. İdel-Ural öçen "Sovet çorı" Urıslar İdel-Ural Ştatın betergäç kenä başlanğaníı, yäğni 1919.-1920. yıllardan başlap.
Taríx çorı
Isadora Duncan.
Isadora Duncan /aysädora dankan/ (26. May, 1878 - 14. Sentäber, 1927) Amerikan biüçe xatın ide.
Dora Angela Duncanon isemle Californiadağı San Francisco şähärendä tua. Zamança biü änise bulıp tanılğan. Quşam Ştatlarda bik populár bulmağaç, ul 1900. yılda Parisqa küçä. Isadora Montparnasse'dağı "no. 9, rue Delambre" isemle qunaqxanäsendä artist cämğiät üzägendä yäşi. Ğädättä ul Paris'ta iñ populár kürşe Luxemburg Baqçasında, ul säğät 5tä açqanda, bii.
Şäxsi häm professional tormışta ul ädäpne häm qäğidälären boza. Anıñ ber söyärkäse teater rässamı Gordon Craig bula; ikençese tegü maşinnar magnartı Isaac Singer'neñ ulı Paris Singer bula; alardan härkemdän Isadora bala taba. İsadora'nıñ şäxsi tormışı şaqtí zur cäncälneñ sıltawı bula, ayıruça anıñ balalarınıñ 1913. yılda bulğan Seine yılğasında hälâqättä batuınnan soñ. 1922-23 yıllarda bulğan Quşma Ştatlarğa soñğı vizitendä Boston säxnäsendä qızıl şarf belän seltäp, imçäk açıp, "Ul qızıl! Min dä şundí!" möräçäğät itä.
Montparnasse'dağı Bohemalıq cämğiäte Isadora'nı qänäğätländermä, 1909.da ul "5 Rue Danton" qunaqxanädäge ike zur apartmentqa küçä, monda berençe qatta yäşi, ikençesen biü mäktäbe öçen qullana. Balet biep, ul bik küp şäkertlär qazana, bu Isadora'ğa üz balet mäktäbendä uqıtırğa mömkinlek birä. Ul rässamnarnı sınnar, zärkän äyberlär, şiğerlär, räsemnär yasarğa ilhamlandıra. "Théâtre des Champs-Elysées" 1913.tä açqanda, anıñ yöze barelieftä skulptor Antoine Bourdelle çoqıp yasí häm díwarlrda Maurice Denis räsem yasí.
1922. yılda ul 17 yäşkä yäşräk Urıs şağire Sergey Yeseningä kiäwgä bara. Yesenin Duncan belän Awrupığa kitep bara, lâkin anıñ yış isereklärçä ğawğalar alarğa naçar cämäğätçelek fikere kiterä. Kiläse yılda ul Duncan'nan ayırıla, Mäskäwgä qayta häm monda aqıldan şaşa. Xastaxanädän çıqqaç, ul 1925.neñ 28. Dekäberdä üz-üzenä qullar sala.
Isadora'nıñ Fransiadağı Nice'tä bulğan faciğäle ülem säbäbe anıñ cilferdäwçe zur şarf bula. Nice, France. Isadora dustı Ivan Franchetto'nıñ Amilcar maşinasında barğanda, anıñ şarfı tägärmäçkä elägä häm küçärgä çornala. Ms. Duncan muyın sındırıp ülä.
Isadora Duncan "Ma Vie" isemle tärcemäi xäle yazdı, bu kitap 1968 yılda "Isadora" isemle filmendä ékranlaşqan.
Isadora Duncan'nı kremasílandılar, anıñ köle Parisdağı Père Lachaise qäberlegendä kolumbaríğa mäñgelek yoqığa tala.
Rafael del Riego.
Rafael del Riego y Nuñez /i nunyes/ (9. Äpril, 1784 - 7. Nöyäber, 1823) İspan general häm liberal citekçe.
Del Riego 1784. yılnıñ 9. Äprilendä (başqa mäğlümätlär buyınça 1785.neñ 24. Nöyäberendä) Asturiadağı Santa María de Tuñas'ta tua. Oviedo Universitäten tämamlaşaç, 1807. yılda ul Madridkä küçä, monda ul armíğa kerä. İspan Bäysezlek Suğışında, 1808 yılda Fransuzlar anı äsirlekkä alalar, Rafael del Riego Escorial'da yabıp totıla, häm soñraq monnan qaça.
10. Nöyäberdä ul Espinosa de los Monteros suğışında qatnaşa, bu suğıştan soñ anı qabat äsirgä alalar. Öç könnän soñ anı Fransiağa küçerälär häm azat itälär näticädä. Ul Britania häm Alman däwlätläre aşa säyäxät itep, 1814. yılda İspaniağa qayta häm qabattan armíğa lieutenant colonel (podpolkovnik) däräcäsendä kerä.
Monarxianıñ altı yıl däwamında ul Masonnarğa häm İspanianıñ Ferdinand VII patşasına qarşı yäşeren oyışmasına kerä. 1819. yılda patşa Könyaq Amerikanıñ bäysezlek qarşı suğışlarına 10 batalion cibärä. Riego Asturia batallionı citäkçelegendä bula. Cádiz'qa kergändä ul başqa offiserlär belän 1820.nıñ 1 Ğínwarında fetnä oyıştıra häm 1812. yıldağı konstitusínı kire qaytarırğa täläp itä (İspaniada Grajdannar Suğışı, 1820-1823). Patşa qarşı baş kütärü oyıştırığa ışanıp, Riego'nıñ ğäskärläre Andalusia şähärläre aşa baralar, lâkin cirle xalıqnıñ küpçelege qızıqsınusız bula. Galicia'da başlanğan fetnä böten İspaniağa tarala. 1820. yılnıñ 7. Martında general Ballesteros'nıñ soldatları Madridtağı patşa saraynı qamap alalar, 10. Martta patşa konstitusínı kire qaytara.
Yañadan nigezlängän 'progressist' xäkimiäte Riego'nı fieldmarşalğa üsterälär, häm Galicia general-gubernatorı eşenä bilgelänälär. 1821. yılnıñ 8 Ğínwarında ul Aragon belän citäkli başlí häm Saragossağa küçä. 18. Yündä ul Maria Teresa del Riego y Bustillos isemle üz kuzinägä kiäwgä çığa. 1821. yılnıñ 4. Sentäberendä republikan fetnädä qatnaşuı arqsında Riego'ğa yalğışça pespublikanizm ğäyep tağalar häm anı arest salalar. Anıñ populárlıq zuraya, Madridta anıñ azat itü öçen denostrasílar ütkärälär. 1822. yılnıñ anı Cortes Generales'qa (İspania Parlamente) saylílar häm yabıludan qatğí azat itälär.
1822.yılnıñ Dekäberendä, Verona Kongressında, İzge Berlek däwlätläre republikan İspaniada Awrupı balansına qurqınıç kürälär, İspaniada absolút monarxianı yañadan barlıqqa kiterü öçen Fransia saylana. 1823. yılnıñ 7. Äprilendä Fransuz armísı İspania çiklären ütep çığa. Riego 3. Armínı üz citäkçelegenä ala, interventlärgä häm cirle patşa tarafdarlarına qarışa. Lâkin 15. Sentäberendä anı totıp birälär häm Anquillas /ankilas/(Jaén) awılında äsirgä alalar. Riego'nı Madridqa küçälär. Tulı amnesti iğlan itkäç tä, patşa mäxkämäse Riego'ğa däwlätkä xíanät ğäyebe tağa, çönki ul parlamentta patşa xakimiäten alísı kilüçelär törkemennän berse buldı. 1823. yılnıñ 7. Nöyäberendä Rafael del Riego'nı Madridtağı la Cebada /sebada/ mäydanında asıp üterälär.
"Himno de Riego", Riego'nıñ xörmätenä yazğan cir, İkençe İspan Cömhüriäteneñ (1931-1939) hímnı bula. Anıñ süräte Cortes Generales bínasında kürsätelgän.
Akashi-Kaikyō küpere.
Akashi-Kaikyō küpere /akaçi-kayköö/ (明石海峡大橋; Akashi-Kaikyō Ōhashi) - ul Yaponíada Akashi buğazı aşa ber küper ide, anıñ üzäk sektise - dönyanıñ asılmalı küperlärneñ sektilärdän iñ ozınısı. Küper Kobedağı Maiko Awaji utırawıdağı Matsuho belän totaştıra, Honshu-Shikoku highway'eneñ ber öleşe.
Berençel plan buyınça küper qatnaş timer yul-automobil küpere bulırğa tieşte, lâkin 1986.nıñ Äprilendä eşlär başağanda planda altı buylı automobil yul genä qaladı. Aktiv tözü 1988.nıñ Mayında başladı häm 1998. yılnıñ 5. Äprilendä küperdä yöräş başladı. Akashi buğazı millätara su yulı ide, anıñ kiñlege 1500 "m".
Küperdä öç tüşämä bar. Üzäk tüşämä 1991 "m" bula, başqalar 960 "m", 3911 "m" böten küper bula. Üzäk tüşämä başta 1990 meter genä buldı, läkin 1995.neñ 17. Ğínwarında bulğan Kobe cir teträwe waqıtında ul suzıldı.
Anıñ ğomumí xaqı - 500,000,000,000 Yen.
İllúminasiä.
Akashi-Kaikyō küperendä 1737 lampaçıqlar yaqtıra, 1,084 töp kanatta, 116 töp manaralarda, 405 fermalarğa häm 132 teräklärgä bula. Töp kanatta urınlaşqan azaytu köpşälär qızıl, yäşel häm zäñgär tösle yaqtıralar. İllúminasiä sanaq belän yörtelä, bäyräm illúminasiäse 28 kombinasiädän tora.
Ulan Bator.
Ulaanbaatar (Mongolça: "Улаанбаатар") yä Ulan Bator şähäre – Mongolíanıñ başqalası. Şähärneñ xalqı 1998. yılda 650.000 keşe sanala. Ulaanbaatar Mongolianıñ üzägeneñ tönyaqta, Tuul yılğasında, Bogdo Uul tawı yänäşäsendä urnaşqan.
1649.da Urga isemle Buddist monastır qalası bularaq nigez salınğan, 1860. yıllardan Räsäy-Qıtay arasında çäy säwdä yulında ticärät üzäge bula. 1911. yılda Mongolía automí statusın iğlan itkäç, şähär 1924. yılda Mongol Xalıq Cömhüriäteneñ başqalası bula başlí. Şähärneñ isemen Ulaanbaatar'ğa (Mongolça: 'qızıl batır') almaştırdı, Mongolíanı Ungern von Sternberg'nıñ ğäskärlärdän, Qıtay xakimiättän azat itkän häm Qızıl Armínı çaqırğan Sühbaatar isemle milli qaharmanınıñ xörmätenä. Anıñ häykäle xäzer dä Ulaanbaatarnıñ üzäk mäydanında tora.
Ulaanbaatarda millätara Buyant Ukha aéroportı bar, ul automagistral belän Mongolianıñ böten töp şähärlär belän bäylängän, timer yullar buyınça ul Trans-Seber timer yulı häm Qıtay timer yulları belän bäylängän. Şähärdä Mongolíanıñ berdänber uniiversität urnaşqan. Berniçä däwlät wä xosusí kölliät (kollej) tä bar. Taríxí kitapxanäsendä borınğı Mongol, Qıtay häm Tibet qulyazmalar bar.
Dekäber, 2004.
2004. yılnıñ Dekäber ayında bulğan waqíğalar.
Yaqın aylar.
Nöyäber, 2004 | | Ğínwar, 2005
Dekäber, 2003 | | Dekäber, 2005
Tatar ğäiläse.
Tatar ğäiläse bar üz sífatları belän Tatar xalqınıñ iñ ğorurlanırlıq närsälärdän berseder.
Tatar xatınnarı.
Tatar xatınnarı ul Tatar xalqınıñ ğädätlären güzäl saqçıları dip äytü dä bik tä döres bulır, Tatar ğäiläneñ matur közgeläre.
Monı da qara.
Tatar xalqı
İdel-Ural Berlege.
İdel-Ural Berlege ul İdel-Ural xalıqlarınıñ berdäm konfederasíğa oyışılırğa 2000. yıllarda tuğan omtılış.
2000. yılnıñ 24. Äprilendä Udmurtlarnıñ Yoşqar-Ola qalasında İdel-Ural xalıqları qorıltayı uzğan. Tatar Íctímağí Üzäge anda berdäm Mäclise belän Törki-Fin-Uğır konferensísın oyıştırırğa täqdim itä, wä qorıltayda qatnaşqan äğzälär bu niätne xuqlílar. Monnan tış 2000. yılnıñ August wä Öktäber aylarında matbuğatçılar ilä uqıtuçılarnı cíıp yaña bäxäsläşülärne uzdırırğa bulalar, İdel-Uraldağı waqíğaları turında söyläşä torğan gäcit çığarmaqçı kileşälär, çığımnarnı qaplaw öçen "İdel-Ural xäzinäsen" oyıştırırğa qarar çığarıla.
Qorıltayda qatnaşqan äğzälär, urıs xäkimiätkä Putin kilüdän soñ, KGB keşeläreneñ milli oyışmalar artınnan küzätep yörüläreneñ terelüen bilgelägännär.
İdel-Ural xalıqları.
İdel-Ural xalıqları ul İdel-Ural cirendä yäşäwçe, töp buluçı Törki ilä Fin-Uğır xalıqları.
Taríxí istäleklärdä İdel-Ural xalıqları arasında ízğış-talaş buluları, köç qullanu turında mäğlümät yuq.
Törki xalıqlar däwlätlär qorıp, Íslam qabul itsälär dä, Fin-Uğırlar üz ışanularda qalıp, şul däwlärlärdä irken yäşi ide, wä ilgä doşmannar kilgändä, Törkilär ilä bergä aña qarşı çığa ide.
Bu köngä Fin-Uğır – Törkilär arasında tatulıp mönäsäbätläre haman da saqlana, üz mänfäğätlärne xäl itkändä ber-bersen yaqlílar.
Räsäy Möselmannar Qorıltayı.
Räsäy Möselmannar Qorıltayı ul 1905.–1914. yıllarda ütkän qorıltayları adı.
Qorıltaylar.
1. qorıltay – 1905. yılnıñ 15. Augustında Aq Kirmän tiräsendäge "Makaryevskaya" bazarında uzğan. Íttífaq firkäsen oyıştırırğa kileşälär.
2. qorıltay – 1906. yılnıñ 13.–23. Ğínwarlarında uza. "Íttífaq-í Möslimin" yä ki Íttífaq firkäseneñ nigeznämäsen qabul itälär, üzäk räislegen saylílar, 16 cirle bülek oyıştıralar, bu cirlärdä 15. Augustta çığışlarnı uzdırırğa kileşälär.
3. qorıltay – 1906. yılnıñ 16.–21. Augustlarında uza. Präzident wazífasına Ali Märdan Topçubaşı saylana, anıñ särqätibe bularaq Yosıf Aqçura. 800 wäkil mäktäplärdä uqıtu cirle söylämnärdä uzarğa tieş, wä mädräsälärdä Ğosmanlı Törek söylämendä uzsın digän qararğa kilälär.
4. qorıltay – 1914. yılnıñ 15.–25. Yünnärendä Piterburda uza.
İdel-Ural xaríxı
Törki däwlätlär.
Törki däwlät dip Törki xalıqlar xäkim itkän cömhüriätne atílar. Bar Törki däwlätlär turında digändä "Törkistan/Türkistan", "Turan" süzlärene qullanalar.
Monnan tış Törkiädän başqa bütän berkem dä tanımağan Tönyaq Kipr Törek Cömhüriäte da bar.
Qıtay töbäge dip sanalğan Şärqi Törkistanda da baytaq Törkilär yäşi.
Törki cömhüriätlär arasına Urıslarğa yasaq tüli torğannarı da bar, alar arasında Tatarstan, Başqortstan, Çuaşstan, Yakutistan, Tuva, Hakas, Altay w.b.
Söyläm.
 “Tel” me, “Söyläm” me .
Söyläm dip telneñ ber bilgele alanda qullanıla torğan cirle töre atala. Söyläşüçe sanı da, qullanılu alanı da törleçä bulala. Monnan kiñ alanda qullanıla torğan söyläm keçeräk eç-söylämnärgä dä bülenä aluı çığa.
Cirle söylämnärdän tış telneñ äle hönäri söylämnär dä bulala.
Tel söylämnäre süzlek belän genä tügel, ímla, yañğırış belän da ayırıla ala.
Äytergä qala, "tel" ilä "söyläm" ayıru öçen barçaqta qullanırlıq kürsätkeçlär yuq.
Säyäsi säbäp.
Max Weinreich äytkänençä «Tel ul üz xärbilär bulğan xalıq söyläme». Säyäsi wazğíat üzgärelä torıp tel söylämgä dä, söyläm telgä dä äwerelä ala. Mísal itep İngliz ilä Serb-Kroat telen kiterergä bula, ikeseneñ dä ike töp söyläme bar. Britaniada Britania İnglizçäsendä, Amerikada Amerika İnglizçäsendä söyläşälär.
Tel-söyläm bäxäse Makedonia ilä Bulgaria, Romania ilä Moldova arasında da bara.
Söylämnär berläşmäse.
Telneñ ayırım söylämnärendä söyläşüçe keşelär arasın ber bersen añlaw bulğanda, şul çaqta söylämnär berläşmäse buluı turında äytälär. Ämma kiresençä çaqları da bar, mäsälän İtalça wä Íspança ul ayırım tellär dip sanalsalar da, söyläşüçelär ber bersen añlasa, Lombard ilä Sisíliada yäşäwçeläre isä ber teldä söyläşsälär dä ber bersen añlamaslar.
Ber cirdä küp tellär qullanu näticäsendä söylämnärdän butalğan berläşmä bulıp çığuı bar, iñ bilgele mísal itep Afrikança-Dutça-Frisça-Almança berläşmäsen kiterergä bula.
Törki telen küp söylämnär bulğan tel itep tä, söylämnär berläşmäse itep tä sanarğa bula, berençe märtäbä Törkiägä kilgän Tatar da öç kön eçendä cirle söylämgä künegep betä.
Taríxí qaraş.
Taríxlı telbeçlärneñ qaraşı buyınça bar söyläşü törläre ul borınğı tellärneñ söylämnäre genä. Mäsälän Romalı tellär ul Latín teleneñ söylämnäre dip sanílar.
Tel beleme
Kön tele.
Kön tele dip bar keşe telläre Urta Asíada barlıqqa kilgän ber teldän çıqqannar dip äytä torğan telbelem farasın atílar. Bu faraz buyınça, Törekçä genä şul berençe telgä iñ yaqın bulıq qalğan.
Bugöngä bäxäsläşelep betkän bu faraz berençe märtäbä 1935. yılda Kemal Atatürk tarafınnan Törek säyäsätenä wä mäğärifenä kertelgän ide, wä Törekçäne alınmalardan buşatu öçen nigez bularaq qullanılğan.
“Kön tele” farazı 1950. yıllarda ük íxtíbarsız qalğan ide.
Monı da qara.
Tel beleme
Turançılıq.
Turançılıq (başqa tellärdä "Pan-Turkism") dip Törki xalıqlarnıñ berdämlekkä tartıluın atıylar.
Tarix.
19. yözyılnıñ azağında İdel-Ural Törkilärendä milli añ uyana başlıy wä alarğa Törki xalıqlarınıñ urtalıq buluı turında añlaw kilä.
1839. yılda "Turan cämğiäte" nigezlänä. Şul cämğiätneñ adı Urta Aziäda bulğan Turan il adınnan bulğan. Bu cämğiätneñ qatnaşuçıları arasında İsmäğil Gaspıralı da ide, ul cämğiät yünäleşen qısqaça “"Teldä, fikerdä, eştä berlek"” itep atarğa täqdim itkän, wä şunnan soñ bu özek iñ äytelä torğannarınnan bulğan.
Yünäleş.
Turan cämğiäteneñ töp yünäleşe bularaq Törki xalıqlarnı berdäm il çiklärendä berläşterü tora, bu ilneñ cıkläre Balqannardan başlap Keçe Aziä arqılı Seber ilä Qıtayğa tikle suzılırğa tieş, bu kiñ alanda bertelle bermädäniätle Törki xalıqlar yäşi, wä alar il milläte dip íğlan itelergä tieş.
Turançılıq cämğiäte barlıqqa kilüe belän berçaq Törki xalıqlarnıñ çığışın açıqlıy torğan öyränülär başlanalar. Şulay uq Ural-Altay telläre turında fänni farazlar öyränelä, borınğı qazışlarda Törki çığış ezlänä, Sumerlar ilä Törkilär ul ber närsä digän fiker çığarıla. Kemallek yünäleşe başqa eşlär arasında Mustafa Kemal Atatürk täqdim itkän Kön tele farazına tabınıp Törekçäne Ğäräpçä ilä Farsı telennän kilgän süzlärdä tazarta başlağan.
Eştäşlek.
"Turan cämğiäte" Ğosmanlı İmperiäsendäge Yäş Töreklär yünäleşe berlän dä eştäşlek itkän.
Şul çaqtağı Britaniä, Tönyaq Alman Berlege, Avstriä kebek patşalıqlar Rusiä alarnıñ iminlegenä zarar kiterä dip qarıy ide. Alar üsä torğan Turan yünäleşen da Urıslarnı almaştırıp alarnıñ iminlegenä zıyan kiterä başlar dip qarıy ide, wä Turan yünäleşen "Panturkismustan başlap "Groß-Türkentum" yäğni "Böyek Töreklekkä tikle atıy ide. Şul çaqtağı Fransiä ğına Törki xalıqlar yağında tora ide.
Bügenge xäl.
1. Dönya suğışı çağında Ğosmanlı İmperiäse tarqalğannan soñ, Enver Paşa 1920. yıllarda Samarqandta yaña Törki Xälifät qoru belän mäşğül bulğanda Turançılıq yünäleşe Törkiädä ozaq arağa ülgän bulğan.
SSRB cimerelüennän soñ ğına Turançılıq yünäleşe yaña köç cıya başlağan. OATCT nigezlänüennän soñ Törki xalıqlar wä Törki däwlätlär arasındağı mädäni-iqtisadi elemtälär üsä nığıtlana başlağannar, eştäşlek qoru mömkinlege päydä bulğan.
Törkiä barlıqqa kilgän yaña Törki däwlätlärgä mäğrifät, iqtisad, eşmäkärlek tözärgä yärdäm itep, alarnıñ töp xezmättäşe bulğan. Törkiä monnan tış Törki tele öçen berdäm Latinälif qabul itü eşen dä etep tora. Şulay itep Törki berdämlek qoru eşe däwam itä başladı.
Ankara Universitetınıñ TOMER İnstitüte elegräk Törkiäneñ milli mädäniät üzäge bulsa, xäzer ul Törki telen öyränü üzägenä dä äwerelgän.
1990. yıllarda Törkiä başqa Törki däwlätlärdä yaña mäktäplärne açqan. Alar arasında Törek-Tatar liseyläre dä bar.
Xezmätlär.
"Öç tarzı säyäsät", Yosıf Aqçura 1904 yıl
"Törekläşmäk, İslamläşmäk, Zamanlaşmak", Äli Güseynzadä 1908 yıl
Özemtä.
“"Teldä, fikerdä, eştä berlek"” — İsmäğil Gaspıralı
Mirza Fethali.
Mirza Fethali Ahundzade ul Äzeri yazuçısı ide.
1863. yılda Turan Cämğiäteneñ Ístanbulda uzğan qorıltayında Latínälif nigezendä tözegän üz älifbasın täqdim itä, ämma anıñ yaqlawçıların tapmíça, kire Görcästanğa qayta. Anda ul 1878. yılğa tikle Ğäräp älifbası nigezendä tözelgän Törki tele älifbasın üzgärtü belän şöğellänä.
Äzeri xalqı
Törki tellär
Ähmäthadí Maqsudí.
Ähmäthadí Maqsudí Tatar ímlasın kamilläşterügä zur öleş kertkän ğälimnär arasındadır.
Ähmäthadí Maqsudínıñ 1892. yılda berençe tapqır dönya kürgän «"Möğällime äwwäl"» isemle älifbası ayıruça zur uñış qazana. Kitapnıñ utızdan artıq basması bar, ğömümi bastıru 1,200,000 dänädän artıp kitä. Ä.Maqsudínıñ bu älifbası buyınça Tatarlar ğına tügel, Üzbäklär, Qazaqlar, Qırğızlar, Qırım Tatarları wä başqa Törki xalıqlar da uqu-yazu nigezlären üzläştergännär.
Ähmäthadí Maqsudí ímla mäs'älälären tere tälqinçe bula, üzeneñ «Yoldız» gäcite bitlärendä ímla mäs'älälären yaqtırtqan mäqälälärgä kiñ urın birä, “"‘ímlada işetelgänçä yazu tieşle’ digän mäşhür qağídanı Tatar dönyasına kertep, armí-talmí taratırğa tırışa"” (Ğ.Íbrahímnıñ bäyälämäse). Ähmäthadí Maqsudí Ğäräp yazuındağı öç suzıq awaz xäreflärenä tağın ikene (qısqa "waw" häm "hai räsmiä") östi häm däreslekläre, kitapları aşa şunı ğämälgä kertep cibärä.
Monı da qara.
Tatar mäğärifçe
1864. yılda tuu
1941. yılda wafat
Alınğan İmmun Defisit Síndromı yä ki "AİDS" iñ äşäke awırtularnıñ berseder.
1988. yıldan birle Bötendönya sälämätlek saqlaw oyışması tarafınnan 1. Dekäber «AİDS'qa qarşı köräş köne» dip íğlan itelä.
Möxämmäd Mähdi.
Möxämmäd Mähdi yä ki "Möxämmät Mähdi'ev" ädäbiät ğälime ide.
Möxämmäd Mähdi 1930. yılnıñ 1. Dekäberdä tuğan ide.
Möxämmäd Mähdigä Tatarstan xalıq yazuçısı iseme, Ğabdulla Tuqay büläge birelgän ide.
Tatarstan xalıq yazuçısı
1930. yılda tuu
1995. yılda wafat
Codex Cumanicus.
Codex Cumanicus ul 1304. yılda Quman/Qıpçaqlar yasağan Latin älifbasındağı yazmalar cıyıntığı. Bu yazmalar ber qap astında cıyılğan.
Bu cıyıntıqnı ike öleşkä “bülärgä” bula. Bernçesendä Latinçağa ilä Farsıçada tärcemä itep Qıpçaq teleneñ süznämäse kiterelgän, tel qullanması diärlek. İkençe öleşendä Qumannarnıñ ğöref-ğädätläre kiterelgän, dini mätennär, tel häm xalıq icatı turında belem, alarnıñ Latinçağa häm Çığış Biek Almançağa tärcemä kiterelgän. İke öleşendä dä baytaq östämälär bar.
Bu könga "Codex Cumanicus" Venetsiä şähärendäge St. Mark kitapxänäsendä saqlana.
Törki telläre älifbaları.
Törki tele bik iske tellärennän bulğaç, anıñ belän yazu öçen qullanılğan älifbalar da baytaq bulğan. Törki xalıqlar sanı az bulmağaç alar ber älifbadan ikençegä törle waqıtlarda küçkännärie, şuña kürä Törki telendä yazu öçen waqıtlı berniçä älifba qullanıla.
Turan älifbası.
Turan älifbası MA 200.–150. yıllarınnan başlap 10. yözgä tikle qullanuda yörgän. Bu älifbada 36 tiräse bilge baríı.
Törki älifbası.
Törki älifbası fänni eşlärdä Orxon älifbası/Kük-Türk adı belän dä yöri. Törki älifbasın qullanıp yazılğan istäleklärneñ iñ iskese 7. yözneñ 2. yartısına qarí dilär. Bu älifba 38 bilgedän tora.
Ğäräp älifbası.
Íslam dinen qabul itü barğan sayın Törki xalıqlar üz telendä yazu öçen 28-xärefle Ğäräp älifbasın qullana başlílar. İdel-Uralda bu küçü 900. yıllarğa kilä.
Ozaq waqıtlar Ğäräp yazuı Törkilär tarafınnan bernindi üzgärtüsez genä qullanılıp kilä. Farsílar, üz tel íxtíaclarınnan çığıp, Ğäräp älifbasına [p], [ç], [j], [g] awazlarını bilgeli torgan dürt xäref östilär. Äkrenläp bu xäreflärne Törki xalıqlar da üzläşterä, xäreflär sanı 32gä citä.
19. yöz axırında älifba üzgärtü xäräkäte başlana, Törki xalıqlar tağıñ östämä xäreflär östi başlílar. Bu östämä xäreflär belän älifbalarnı «Yaña ímla» dip atí başlílar.
Latín älifbası.
Törki telendä yazu öçen Latín älifbası 13.–14. yözdän ük yöri başlí, kübräk Batış Awrupı xalıqları belän aralaşu öçen, anıñ belän "Codex Cumanicus" ta yazılğaníı.
1863. yılda Turan Cämğiäteneñ Ístanbulda uzğan qorıltayında Mirza Fethali Ahundzade Latínälif nigezendä tözelgän alifbasın täqdim itä, ämma yaqlawçıları tabılmí.
19. yözdä Törki mädräsälärendä Awrupı fännäre dä kiñ uqıtılu başlawına säbäple, 19. yöz axırında Ğäräp-Farsí ğädätläre beraz çigenä başlağannar.
1922. yılda Törki xalıqlarğa irken aralaşu öçen Baquda “berdäm älifba” uylap çığarıla wä Äzerilär anı xezmättä qullana başlílar. 1924/1925 uqıtu yılında yaña älifba mäktäplärgä kerä.
1924. yılda Qaraçayça da Latínälifle yazuğa küçä başlí, 1925. yıldan birle Tönyaq Qawqaz xalıqları da küçä.
Şul qorıltay tämamlanğaç 1926. yılnıñ Äpril ayında Qazanda “Yaña Tatar älifbası” cämğiäte oyışa. 1927. yılnıñ 3. Yülendä Tatarstan xökümäteneñ maxsus qararı belän Jaŋalifne Tatar teleneñ räsmi älifba itep raslana.
Törkibelgeçlär qorıltayında Törkiä öçen axşaş bulğan älifba kertäse digän qarar çığarılğan bulğan, wä bu qarar buyınça 1928. yılda Törkiädä bu köngä tikle qullanuda yöri torğan älifba qabul itelä.
“Qara” çor.
1936–1940. yıllarda Stalin qararı buyınça SSRB çiklärendä yabılıp qalğan Törki xalıqlarnı mäcbüri “ber tön eçendä” Urıs älifbasına küçerälär. Ul ber dä tügel, här xalıq öçen ayırım älifbalarnı Törkilärne çuqındıruçı İlminski uylap çığarğan, Törkilärne ber-bersennän çitläşterü öçen anıñ xezmätläre qullanılğan ide.
Soñğı yıllar.
SSRB cimerelüennän soñ ğına Törki berdämlegen maqsat itep quyuçı Turançılıq yünäleşe yaña köç cía başlağan.
1990. yılda yaña Törki däwlätlärdä Törki telen wä Törki xalıqlarnı berdämläşterä torğan älifbağa qaytu turında söyläşülär başlana wä 2005. yılğa qädär küçärgä digän kileşügä kilälär. Äzerbaycan, Törekmänstan, Özbäkstanda küçkännär dä ide.
2010. yılğa tikle başqa Törki xalıqlar da küçärgä tieşlär, alar arasında Tatarstan da tora.
Monı da qara.
Lisey.
Tatarstanda 8 tatar-törek liseyı eşli. İñ berençese, Ertugrul Gazi isemendäge 2. nomerlı lisey Qazanda 1992. yılda açılğan.
Barlıq liseylarda uqıtu 4 telda alıp barıla. Beterüçelärneñ 100% çaması Tatarstan häm çit il YUY qabul itelä. Lisey uquçı küp bäyge, olimpiadlarda Cömhüriät, Töbäk häm Räsäy berençeleklären ottılar.
Liseyğa kerü 6. sínıf beterüçelär arasında matematik fänennän olimpiad şäklendä uza.
2004. yılda lisey Cömhüriätneñ iñ yaxşı mäktäbe isemenä layıq buldı, ä Fizik fäne uqıtuçısı Osman Aslan iñ yaxşı fizik uqıtuçısı bularaq saylandı.
Lisey - tatar telen latín älifbası nigezendä öyrätü eksperimentında qatnaşqan mäktäplärneñ berse
Tulıraq mälümät www.tatarturk.lisesi.com säxifäsendä tabarğa bula
Alança.
Alan tele yä ki Alança dip Törki teleneñ Qawqaz söylämen atílar, ul Qaraçay ilä Qumıq xalıqlarınıñ tuğan söyläme. Anı "Qaraçayça", "Qumıqça" da atílar.
Qawqazğa Urıslar kilep, 20. yöz başında Törki telen qullanudan betergänçe Alança xalıqara tel bularaq qullanılğan, mäktäplärdä dä.
Qumıq ilä Qaraçay xalıqlarınıñ söyläşü ayırması bik keçkenä, alarnı ike ayırıp tel itep Urısälif itte.
Alançağa iñ yaqın söyläm diep Qırımçanı atarğa bula.
Üzençäleklär.
Alançada Tatarçada kebek [q], [ğ], [ñ], [ä] awazları bar. «C» xärefe belän Qırımçaday awaz bilgelänä.
Alançanı c-söyläm dip atarğa bula, Tatarçada [y] awazı äytelgän cirlärdä Alançada [c] äytelä: "yıl"/"cıl", "yaña"/"cañı".
Päräwezdä.
Törki tellär
Qawqaz tele
Törek-Tatar liseye.
Törek-Tatar liseye dip Törkiä yärdäme belän oyıştırılğan mäktäplärne atílar.
2004. yılda Tatarstanda 8 Tatar-Törek liseye eşli ide. İñ berençese, "Ertugrul Gazi" isemendäge 2. nomerlı lisey Qazanda 1992. yılda açılğan.
Barlıq liseylärdä uqıtu 4 teldä alıp barıla: Tatarça, Törekçä, İnglizçä, Urısça.
Beterüçelärneñ 100% çaması Tatarstan wä çitil üniversitätlärenä qabul itelä. Lisey uquçıları Tatarstan, töbäk häm Räsäy bäyge/olimpiadlarında küp berençeleklären ottılar.
Lisey Tatar telen Yañalif nigezendä öyrätü eksperimentında qatnaşqan mäktäpläreneñ berse.
Büläklär.
2. lisey 2004. yılda cömhüriätneñ iñ yaxşı mäktäbe isemenä layıq buldı, wä Fizik fäne uqıtuçısı Osman Aslan iñ yaxşı fizik uqıtuçısı bularaq saylanğan.
Kerü.
Liseyğa kerü 6. sínıf beterüçelär arasında matematik fänennän olimpiad şäklendä uza.
Päräwezdä.
Tatarstan mäğärife
Şolom Aleyxem.
Şolom (Şolem) Aleyxem (2. Mart, 1859 - 13. May, 1916) - İdiş ädäbiäte yazuçısı häm populár yumorist, anıñ ícatta novellar, pieslär, mäzäklär. İdiş yazuçılarnı alğa cibärü öçen bik küp eş eşli, balalarğa İdiş telendä yuzçılardan iñ berençese.
"Şolem Yakov Rabinowitz" isemle (Urısça: "Рабино́вич") xäzerge Ukrainadağı Pereyaslav şähärendä tua. Şolom Aleyxem icadi isemen ala. Kitaplarğa räsemnär yasí, uqıtuçı häm rabbi bulıp eşli. Başta Urısça häm İvritçä yaza, läkin 1883.tän İdiş telendä qırıqlap tom bastırıla. Şul waqıtta Räsäy Yähüdlär arasında yazu häm icadi tele İvrit tele bula, bu telne uqımışlı Yähülär genä belälär. Şolem Aleyxem Räsäyneñ öç million nadan İdiş telendä genä söyläşäwçe Yähülär öçen yaza.
Citeşterüçänlege bik zur bula, monnan tış, ul başqa İdiş yazuçılarnı danın tarata. "Die Yiddishe Folksbibliotek" yıllıq basmasın möxärrirlek qıla. Awrupıda häm Quşma Ştalarda leksilär uqa. Anıñ äsärlär törle tellergä tärcemä itelgän. Alarnıñ iñ populár: "Söt sawıtı Tevye" äsäre. Äsärendä Yähädlär-Urıslarğa mönäsäbätlär, Qaragruhçılar "pogromnarı" (cäberläre) yazıp birgän.
Zolımnı sizep Şolom Aleyxem 1905. yılda İswäçrägä küçä, soñraq, 1914.tä, Quşma Ştatalrğa küçep, New York şähärendä urnaşa. Bu urında ul 57 yäştä ülä.
Läñkerlär.
Aleyxem, Şolom
Aleyxem, Şolom
Töfäñ.
Töfäñ (Farsıça: - " تفنگ tofæng (tofäng)"), borınğı utlı qoral (tup) ataması. 1 "m" ozınlığındağı yuan köpşäneñ asqı öleşendä darığa ut törtü öçen tişege häm stanğa berketü öçen caylanması bulğan. Töfäñ yomrı taşlar, yädrälär belän atqan. Şäreq illärendä 12. yözdän bilgele. İdel buyında töfäñ 1376 yılda Bolğar şähären saqlğanda qullanılğan.
Urıs yılyazmalarda ul "grom puşçaxu ("гром пущаху")" dip terkälgän. Şul räweşle Urıs dönyasına "puşka ("пушка")" töşençğse kilep kergän, dip farazlana.
Oradea.
Oradea (Macarça Nagyvárad, Almança Großwardein) Romaniadağı şähär ide, Bihor öyäzendä, Transylvaniada urnaşqan. Xalqı sanı – 206.527 keşe (2002); şähär tiräsendäge bistälär belän isäplängän xalıq sanı 220.000 keşe. Oradea Romanianıñ iñ räxätlänep yäşäwçe şähärlädän berse bula.
Cäğräfiä.
Şähär Macarstan çige yanında, 0351;ul Repede yılğası yanında urnaşqan.
Taríx.
Oradea turında täwge iskärtmä Latínça "Varadinum" isemle bularaq, 1113. yılda bula. Xäzerge waqıtqa çaqlı saqlanmağan Oradea Kirmäne (xäräbälär genä saqlanğan) turında täwge iskärtmä Mongol-Tatar yabırıluına aldınnan 1241. yılda bula. 16. yözkä qädär şähär üsmi. 1700. yıllardan Wien injinere Franz Anton Hillebrandt şähärne Baroque stilendä planlaştıra. 1752.dän başlap Rom-Katolik Cämiğ Çirkäwe, Yepiskop Sarayı häm "Muzeul Ţării Crişurilor" (Criş Cire Muzéyı).
Íqtísad.
Oradea elektän Romanianıñ iñ gärläp üsäwçe şähärlärdän berse, çönki ul Macar çige yänäşäsendä urnaşqan häm ul ilneñ Könbatış Awrupiğa qapqası. 1989. yıldan soñ Oradea íqtísadí yañartu kiçerä, lâkin yañartu, ğomumän, sänäğättä tügel – uñaylıqlarda bula.
Oradea'nıñ eşsezlek däräcäse 6,0% ide, urta Romanianıñ däräcäsennän azraq, läkin Bihor öyäzeneñ däräcäsennän 2%qa zurraq. Oradea Bihor öyäzneñ xalqınıñ 34.5% genä bularaq, öyäzeneñ sänäğät produktınıñ 63% citeşterä. Töp citeşterülär – cíhaz, tuqıma häm kiemnär, aşamlıqlar.
2003. yılda Lotus Market kommersí üzäge Oradea'da açıla, şähärdä iñ berençe säwdä üzäge.
Transport.
Şähär keşetaşunı OTL yörtä. Şähärdä 3 tramway marşrutı (1R, 1N, 2, 3R, 3N) häm berniçä autobus marşrutı. Şähärdä 3 poyızd stansílar: üzäk, Vest häm Est. Vest stasísı 351;ia quartalında, Oradea isemle üzäk stansí, şähär üzägendä urnaşqan (Vie quartalı yanında).
Míğmarlıq.
Oradea arxitekturı Kommunist çorı şähär çitendä urnaşqan bínalarınnan häm matur taríxí (ğomumän Baroque stilendä) Austro-Macarstan çorı şähär üzägendä urnaşqan yortlarınnan tora.
Kommunist çorında häm Kommunistlardan soñ berniçä yıllarda bu taríxí yortlarnıñ küpçelege tuzalar. 2002. yıldan soñ alarnıñ küp sanı restavrasílanalar, şähärgä taríxí üzençel kilbät qayta.
Küñel açu.
Şähär yänäşäsendä 259;ile Felix şälâmät spaları urnaşqan.
Nikolay Rezvákov.
Rezvákov Nikolay Pavloviç ("Резвяков Николай Павлович") (1942-1987), gístolog, medisin fännär doktorı (1981), professor 1986). 1970-1987 yıllarda Qazan Medisin İnstitutında. Xezmätläre muskullarnıñ qısqaruçanlığın köyläwne öyränügä qarí.
Därbiş.
Därbiş, şähär tíbındağı bistä (1940. yıldan), Aqtanış rayonında, rayon üzägennän 42 "km" Tönyaq-Könbatışrtaraq, Kama yılğasınıñ sulyaq yarında urnaşqan. 1872. yılda qorablar rémontlaw ostaxanäläre oyışqanda nigez salına. 1970. yılda 2,8 meñ, 1979. yılda 1,2 meñ, 1989 yılda 0,8 meñ keşe yäşi. (1970 yıllarda Tübän Kama susaqlağıçı zonına kerä). 1995. yıldan daimi yäşäwçelär yuq. 1998. yılnıñ 18. Yünendä isäptän sızıla.
Raifa awılı.
Raifa awılı, Yäşel Üzän rayonında, rayon üzägennän 20 "km" Tönyaq-Könçığıştaraq, Sumqa yılğası buyında. 19. yöz urtasınnan mäğlüm. 1989. yılda yäşäwçeleär (Tatarlar) sanı 10nan kim, 2000. yılda daimi yäşäwçelär yuq.
Raifa dendrarísı.
Raifa dendrarísı, yä Raifa dendrologí baqçası, 1921. yılda urman belgeçe N. K. Vexov nigez sala. Baqça kolleksise 1928. yılda L. İ. Yaşnov tarafınnan oyıştırıla. 1960. yıldan İdel-Kama saqlawlığına birelä. Mäydanı 21,5 "ha". Baqça Awrupı, Asía häm Amerika florasına qarağaç 3 bülektän tora. 400 tör ağaç hhäm quaq (39 ğäilälek, 94 ıruğ) üsä. Toraq punktlarnı yäşelländerü dekorativ ağaç häm quaqlar üsterelä.
Raifa küle.
Raifa küle, Yäşel Üzän rayonındağı İdel-Kama saqlawlığı territorisendä. Mäydanı 33,2 "ha" (1986), ozınlığı 1300 "m", kiñlege 300 "m", iñ tirän urını 19,8 "m", su küläme 2360 meñ "m3" (1993). Ozınça, bögelgän tügäräk räweşendä. Kül qazanlığı erozí tä'sirendä qatlawlanğan karst-suffozí eşçänlege näticäsendä xasíl bulğan. Yawım-töşem isäbenä tuyına. Külneñ töbenä läm bik tiz utıra, ayırım öleşläre su üsemlekläre belän qaplanğan. Raifa urmanındağı töp sulıq saqlawlığı.
Tatar nämetrik ülçäw berämlekläre.
Íğtíbar! Köç häm awırlıq berälekläre ataları mass berämleklärenä täñgäl!
Çernobıl hälâqäte.
Pripiat' dan photography, 2007 yil
Çernobıl hälâqäte - 1986. yılnıñ 26. Äprilendä Sovet Berlegegäge (xäzerge Ukrainadağı) Çernobıl şähärendä bulğan atom elekrtostansída kilep çıqqan hälâqät ide. Dönyada atom elektrostansílarda hälâqätlärdän iñ naçarı isäplänä. Ul radioaktiv qaldıqlardan torğan bolıtnı citeşterä. Cil bu bolıtnı Könbatış Sovet Berlege, Könçığış Awrupı häm Skandinavia aşa kütärep çığara. Ukrainanıñ, Belarusnıñ häm Räsäyneñ küp cirlären pıçrata, näticädä 200.000 keşe evakuasílanğan häm küçergän. Bu hälâqät Sovet atom sänäğäteneñ qurqınıçsızlığı turındağı míf yuqqa çığara, atom sänäğätneñ üseşen kiçekterä, Sovet xakimiäten ser totmas bulırğa mäcbür itä. Xäzerge bäysezle Räsäyne, Ukrainanı häm Belarusnı ağulanğan zonında yoğışsızlandıru häm sälâmätlekne saqlawı mäşäqätli.
Atom elektrostansí.
Çernobıl stansísı Ukrainadağı Pripyat bistäsendä urnaşqan, Çernobıldan çaqta Tönyaq-Könçığışqa 16 km'da häm Kievtän çaqta Tönyaqqa 104 km'da. Stansí dürt reaktordan tora, alardan härqaysınıñ elektrik yegärlege 1 GW (termik yegärlege 3.2 gigawatt) bula, hälâqät zamannarında bergäläp Ukraina elektroenergineñ 10% çaması citeşterälär. Stansí tözeleşe 1970. yıllarda başlí, 1977.dä 1. reaktor eşli başlí, soñraq 2. (1978), 3. (1981) häm 4. (1983). Hälâqät waqıtında 5. häm 6. reaktorlar tözelälär genä.
Böten dürt RBMK-1000 reaktor törenä kerälär.
Hälâqät.
1986. 26, Äprilendä, cirle waqıt 13:23:58'dä Çernobıl-4 atom-töş reaktorı (yağni Çernobıl stansísınıñ 4. reaktor) hälâqätle atom-töş matdäneneñ erüen kiçerä, näticädä berniçä qabınıp kitüelär häm yanğın çığa.
Hälâqät xatalı reaktor yasalığına häm qurqınıç texnikne bozğan arığan stansí opratorlar xatasına bäylängän bula. Three Mile Island waqíğasında da, ikençe däräcädäge hälâqätenä öleş kertkän faktor - operatorlarnıñ yaxşı bulmağan öyrängänlek häm reaktornıñ küp sífatları belän tanış bulmaw.
Berniçä prosedur tärtipsezlek hälâqät säbäbenä öleş kertälär. Alardan berse qurqınıçsızlıq ofiserlär mödir operatorlar belän bulmağan imin elemtä. Annan da bigräk, operatorlarnıñ yaxşı bulmağan öyrängänlege buyınça, eksperimentneñ maqsatı bulğan tübän reaktivlıqta reaktor eşen añlawnıñ saylığı da säbäbe bula. Reaktornıñ küp sífatları, qurqınıçlı zur pozitiv kiñlek koeffisientedäy, xärbi ser bulraq yäşärän itkän buldılar häm operatorlar alarnı belmädelär. Alay ğına da tügel, berniçä qurqınıçsızlıq sistemnär aldağan buldılar, täcribä başqaruınıñ tärtibe inqär itqän bula.
Ortodoks Xristianlıq.
Ortodoks Xristianlıq yäki Pravoslavie, Rom İmperise bülengäç (395), Xristianlıq Könçığış tarmağı bularaq oyışqan töp häm borınğı yünäleşlärneñ berse. Dini nigezläre 9-11. yözlärdä Bízantía bilgelänä. 1054. yılda Ortodoks Xristianlıq möstäqil çirkäw bularaq formlaşa. Aqrınlap berniçä autokefal çirkäwgä bülenä.ş
Tatarstan cirendä Pravoslavie 1552. yıldan Qazan Xanlığın Urıs däwläte yawlap alğaç häm töbäktä kolonial izü säyäsäte başlanğaç, kiñ tarala. (q. Keräşen Tatarlar)
2001. yılnıñ 1. Yülenä Tatarstanda 172 Ortodoks xristianlıq cämğiäte, ş.i. 9 Keräşen Tatarlar mäxälläse terkälgän.
Wisu.
Wisu ("İsu"), Çulmannıñ yuğarı ağımı buyındağı taríxí ölkä, 10-14. yözlärdäge Şäreq säyäxätçeläre häm taríxçıları İbne Fazlan, âl-Ğarnati h.b.nıñ xezmätlärendä telgä alına. Urıs yılyazmalardında (12-16. yözlär) "Böyek Perm" bularaq terkälgän. Xalqınıñ Bolğarlarğa yasaq tüläwe mäğlüm.
Färit İdelle.
Färit İdelle ("Aği Färit Ämrulla ulı") (1943), radíojurnalist.
1968. yıldan "Azatlıq" radiostanísınıñ Tatar-Başqort redaksí xezmätkäre, 1989.dan direktorı (Münchendä, 1995. Prahada).
"Ğabdulla Tuqay isemendäge yäşlär klubı"na (İstandbul) nigez saluçılarnıñ berse, "Tuqay bülletine" jurnalınıñ redkollegi äğzası.
"Qazaq häm Tatarlar" (İstanbul, 1972) isemle kitap autorlarnıñ berse.
Älimcan İdrisi.
İdrisi Älimcan (Ğälimcan) İbrahim ulı (1887-1945.tän soñ), jurnalist, cämäğät häm din eşleklese.
1914-1915. yıllarda Törkiädä "Türk yurdu" ("Törek yortı") jurnalı möxärrire. 1915 yıldan Almaníada, 1916-1922. yıllarda ímam, Wünsdorf lageren oyıştıruçılarnıñ berse. 1922-1924 yıllarda Boxara Xalıq sovet Cömhüriäteneñ Almaníadağı räsmi wäkile.
"Räsäydän kilep uquçı Möselman studentlarğa yärdämläşü cämğiäte"n (1918-1924.) häm "Allahe täğäläne olılawçı Möselman cämğiäte"n (1924-1928.) häm citäkçelärennän berse.
1934-1939 yıllarda Almaníanıñ Tışqı Eşlär ministerlegendä fänni xezmätkär (liñeşç); 1939-1945. yıllarda Propaganda ministerlegendä Ğäräp häm Törek redaksíları citäkçese.
Sínharmonizm.
Sínharmonizm (Yunança: "sýn" – bergä, häm "harmonia" – awazdaş), fonetik qanun, süzlärdä arttağı icekneñ üzennän alda kilgän icekkä yaraşuı. Ber süzdä yä alğı rät "ä, ö, e, ü, i", yuğisä artqı rät "a, u, ı, o, í" suzıqları qullanıla ("bala, altın, mäsäl, Sälim"). Şul räweşçä, barlıq quşımçalar (mäsälän, küplek sanı quşımçaları –lar, -lär) da yalğana. Sínharmonizm qanunı agglútinativ sistemle Törki, Moğol, Fin-Uğır häm başqa tellärgä xas.
Tatar telendäge alınma süzlärneñ tamırlarında törle (alğı, artqı) rättäge suzıqlar bulğanda çığarmalar küzätelä: "kitap, kafedra". Quşmasüzlärdä dä şul uq küreneş: "öçbuın, taşkümer, mırawbikä, hiçqayçan". Süz törläneşendä quşımça soñğı icektäge suzıq awazğa oxşaş bula: "kafedrada, kitaplar".
Äxmätzäki Wälidi.
Wälidi Äxmätzäki Äxmätşa ulı (Başqortça: "Вәлиди(ев) Әхмәтзәки Әхмәтша улы"), emigrasída Zeki Validi Toğan, (1890-1970), Başqort xalqınıñ milli azatlıq xäräkäte citäkçese, taríxçı, türkolog, fälsäfä doktorı (1935), Manchester üniversitäteneñ şäräfle doktorı (1967).
1912-1915. yıllarda Qazanda "Qasímiä" mädräsäse möğällime. 1915-1917.dä 4. Däwlät Dumasınıñ Möselman deputatlarına bulışlıq itü bürosı äğzası. 1917.dä Millät Mäclesenä saylana, Ş. Manatov belän berlektä Başqortlar Şurasın oyıştıra, Nöyäber-Dekäber Orenburgta uzğan Bötenbaşqort Qorıltayı räise (anda Möstäqil Başqort moxtaríatı íğlan itelä).
1918-1919 yıllarda Başqort tömännäre Wälidi citäkçelegendä ataman A. İ. Dutovhäm admiral A. V. Kolçak armíları eçendä Bolşeviklar qarşı köräşä. RSFSR xakimiäte Sovet Başqort autonomísın tözü şartına kileşkäç, tarafdaları belän Bolşeviklar yağına çığa.
1919. yılnıñ Febrälennän 1920 yılnıñ Yün urtalarına qädär (bülenep) Başrevkom räise. Üzäk xakimiätneñ elekke moxtaríat wäqälätlären çikläwennän kilep tuğan qarşılıqlar arqasında Äxmätzäki Wälidi Sovetlar xakimiäte belän aranı özä, Urta Asíağa kitä.
Törkestanda Sovet xakimiätenä qarşı milli xäräkät citäkçelärennän berse, "Törkestanlılar Milli Berlege" räise (1920-1923.). 1923. yıldan emigrasída. Şul uq yılda ul İrandağı Mäşhäd şähäreneñ kitapxanäsendä İbne Fazlannıñ original qulyazmanı taba.
1925.tän Törkiädä, İstanbul üniversitätendä uqıtuçısı häm professorı. Soñraq Almaníanıñ Bonn (1935-1937) häm Göttingen (1938-1939.) üniversitätläre professorı. 1953.tän İstanbul üniversitäte qarşındağı Íslam Dönyasın Öyränü häm Tikşerenü İnstitutı citäkçese.
Şul uq yıllarda UNESCO qaramağında Törki xalıqlarnıñ küptomlı fundamental ensíklopädiäsen tözüe oyıştıru eşendä yaqınnan qatnaşa. Törki xalıqlarnıñ tormış-könküreşenä, mädäniätenä, telenä häm taríxına bağışlanğan küpsanlı xezmätläre 1909-1970. yıllarda törle tellärdä basıla.
Xäbib Yüniç.
Yüniç Xäbib Fazılcan ulı (1905-1945), Qıtay Törkestandağı säyäsät eşleklese, pädogog häm jurnalist. Törkiädä uqıt qaytqannan soñ, Şöncannıñ (Xinjiang) Elä wilâyätendä Uyğır telendä berençe "Ila déryasi (Elä däryası)" gäzeten oyıştıruçılarnıñ berse hän anıñ möxärrire (1934-1944). 1939 Yüniç tırışlığı belän Golcada berençe cämäğät kitapxanäse açıla. 1940. yıllarda Golca Tatar mäkbendä uqıta. Şöncanda başlanğan milli azatlıq xäräkäteneñ ruxí äydäwçeläreneñ berse. Şärqi Törkestan Xalıq Cömhüriäteneñ (1944) töp dokumentın (deklarasísın) tözüçelärneñ berse häm waqıtlı xökümätneñ mäğärif ministre (1944-1945.) Ber uq waqıtta "Azat Şärqi Törkestan" gäzetneñ baş möxärrire. Tíf epidemise waqıtında wafat.
Kęstutis.
Kęstutis (Läxçä:"Kiejstut"), 1297-15. August, 1382, Trakai kenäze bula. Bertuğan Algirdas belän Böyek Litua Kenäzlegendä idarä itä.
Trakai.
Trakai /trakay/(Läxçä "Troki") – Lituada şähär häm kurort, Trakai Milli Parkınıñ ber öleşe, rayon üzäge.
Trakai Vilniustan 28 "km" Könbatışraq urnaşqan. Tirä-yağında 200 kül bar, alardar Galvė küle 3.88 km² mäydan tutıra, Vilkokšnis küle – 3.37 km², Skaistis küle – 2.96 km². Rayonda Trakai Trakai Taríxí Milli Park häm Aukštadvaris Regional Parkı urnaşılğan.
Trakai Taríxí Milli Park 1991. yılnıñ 23. Äprilendä Lituanıñ däwlätçelege üzägen häm Trakai'nıñ unikal asılnı saqlanu öçen oyıştıralar. Bu Awropıda berdänber taríxí milli park. Parknıñ cire mäydanı 82 "km²", alardan 34 "km&sup2" urmannar; küllär mäydanı 130 "km²".
Aukštadvaris Regional Parkı 1992. yılda qimmätle Verknė häm Strėva cirlären saqlanu öçen oyıştırğan. Park mäydanı 153.50 "km²", urmannar belän qaplanğan. Bu yaqta 72 kül urnaşqan, alarnıñ iñ zurısı Vilkokšnis küle.
Trakai qalası.
Berençe küçep kilgän keşelär bu yaqqa 1. meñyıllıq axırında kilälär, iñ soñğısı. Qala da, tirä-yaq ta 13. yözdä, Trakai Böyek Litua Kenäzlegeneñ üzäge bula başlağanda, üsep nığıta başlí. Qulyazmalar buyınça, Gediminas böyek kenäz, uñışlı awdan soñ Kernave başqalasınnan yıraqta bulmağan matur urını taba häm monda qälğäne tözergä qarar itä. Bu Senieji Trakai'da (şul waqıtta Trakai'nıñ iseme şulay buldı) qälğä tözü turında yazma. Trakai qalası iñ elektä Alman qulyazmalarda 1337. yılda iskä alğan, xäzer bu yıl şähärneñ räsmi nigezgä salu yılı sanala. Gediminas qatğí Vilniusqa küçergändä, Senieji Trakai'nı Gediminas'nıñ ulı Kęstutis kenäz míras itep ala. Trakai Lituanıñ iñ kürenekle idaräçeneñ Böyek Vytautas'nıñ tuu urını.
Kęstutis däwerendä Naujieji Trakai kierenke tözü urını bula: Galvė häm Lukos küllär arasında ber qälğä tözilär, ikençese – Galve küleneñ utırawında. Qälğä yanında awıl üsä. Trakai'ğa yaqınayu yullar Senieji Trakai, Strėva, Bražuolė, Daniliškės h.b. tufraq öyemnär saqlílar. Vytautas Böyek Litua Kenäzlegeneñ vassal idaräçe bulğanda, Trakai säyäsi häm administrativ bula başlí. Qälğälär häm katolik çirkäwe tözep beterälär. Trakai törle millätle keşelär tözgän häm saqlağan şähär. Monda Karaimnar (Karaylar) cämğiäte yäşi. Karaimnar – Yähüd dinendä "Karait" yünäleşen totuçı Törkilär (yäki Törkiçä söyläşäwçe Yähüdlär – bäxesle), 14. yözdä Vytautas anı Qırımnan küçerä,alardan iñ tanılğan şäxes – Isaac Troki isemle karait. Başqa millätlär: Tatarlar, Lituannar, Urıslar, Yähüdlär häm Läxlär. Xristian häm Karait mäxälläläre ikese dä xakimiät üz íğlan itkän Magdeburg Xoquqı buyınça yäşägän.
16. yözdä Trakai üz säyäsi ähämiäten yuğala. Şähär íqtísadı tarqala. 17. yözdäge Räsäy belän suğışı waqıtında Trakai talap alğan häm yanğan, ikese qälğä cimerelgän.
Utıraw qälğäse 20. yözneñ 2. yartısında yanadan tözilär. 1962. yıldan qälğädä taríx muzéyı eşli. Qälğädä törle cäyge festivallär häm konsertlar ütkärälär. Trakai qalası poşta markalarında kiñ çağıldırğan.
Trakai sularda tözelgän şähär ide. Qalanı Lukos (Bernardinų), Totoriškių, Galvės, Akmenos, Gilušio külläre uratıp alalar. Trakai'da arxitikektur, mädäni häm taríxí häykällär bik küp ide.
Trakai 1996.dan Almaníadağı Rheine şähäre, 1997.dän Polşadağı Malbork şähäre belän tuğandaş şähär.
Röstäm Miñnexan.
Miñnexan Röstäm Nurğäli ulı Tatarstan däwlät eşleklese. 1957. yılda tuğan.
1978. yıldan Saba, Arça rayonnarında xäkimiät-xucalıq eşendä.
1993. yıldan Biektaw rayon xakimiäte başlığı.
1996.-1998. yıllarda Tatarstannıñ xäzinä näzire.
1998. yıldan Tatarstannıñ premier-minister.
2010 yıldan Tatarstan prezidentı.
Muixeranga.
Muixeranga /muişeraña/ ul borınğı uram biülärneñ cíını, ul da Valencia İlendäge Algemesí şähärendä saqlanğan "keşe manaralar" yolası. Algemesí ul Valenciadän 30 "km" Könyaq-Könbatışraq şähär.
Muixeranga artistik akrobatik biü genä tügel. Ul Algemesí şähärdäge Qız Sälâmätlege ("Mare de Déu de la Salut") dip atalğan 7-8. Sentäber festivale waqıtında "tözelgän" törle küreneşle häm formalı plastik qorılmalar.
Muixeranga böten Catalonia'da ütkärelgän casteller'lärgä oxşaş. İkesedä böten İberia yarımutırawında ällä qayçan kiñ taralğan borınğı Moixiganga yolasınnan çığalar. Casteller belän Muixeranga töp ayırması şundí: Muixeranga'nıñ töptä yatqan dini mäğnäse artığraq, "tözüçelär"gä "manara"nıñ bieklege möhim tügel.
Taswírlama.
Manaranı tözüçe keşelär ğädättä törle hönärle, läkin köçle häm qüätle keşelär. Xäzerge köndä 200 keşe manaralarda qatnaşa, läkin äwwäl zamannarda 30 dän artığraq keşe bulmadı. Tamaşanı osta oyıştıra: ul biü manaralar belän yarıştıra, ul da keşelärne saylap ala, alarnı da äzerli.
Kiemnär dä bik törle bulalar. Kiem külmäktän, ıştannan, krästiän ayaq kiemennän häm maxsus eşläpädän tora. Tuqıma vertikal qızıl häm zäñgär buylar belän buyalğan, harlekindä kebek. Bu üzençälek elektän ük torğan tügel, qartlar süzlärençä,ällä qayçan kiem tüşäk tuqımasınnan eşlängän buldı.
Çığış häm Üseş.
Muixeranga häm "muixeranga" süze çığışı xaqında berniçä teori dä bar. Berençe teori süzlärennän, bu süz Ğäräp "mochain", dimäk "bitlek", süzennän çığa. İkençe teori sözlärençä bäyräm borınğı maxsus waqíğanı iskä alu tantanalı yöreştän çığa.
Ägär İberian Yarımutırawında bu yolanı 13. yözdän kilä dä, Algemesí'dä "muixeranganı iñ täwge iskä alınu 18. yözneñ berençe öçtän ber öleşendä buldı.
Muzık häm símbolik.
Biügä quşılıp tabalettä (baraban) häm dolçaina'da (bik qatı fleytanıñ töre) bik borınğı bigesez autornıñ xas köy uynílar.
Valencia mädäniäten häm telen yañarışı öçen köräşçelär bu köy Valencia İleneñ häm böten Katalon-telle töbäklärneñ hímnı buluına ireşte.
Muixeranga cırı Xavier Richart başqaruında.
Mordwalar.
Mordwalar (üzatamaları: "Mordwa (Мордва), Erzä (Erzän/Эрзянь), Muqşı (Mokšen./Мокшень)"), Fin-Uğır xalıqları törkemennän, Mordwa Republikınıñ töp xalqı. Ğomumí sannarı 1154 meñ keşe, ş.i. Mordwa Republikında – 313,4 meñ, Tatarstanda 28,9 meñ keşe.
Tatarstanda başlıça Könyaq çik buyı rayonnarında yäşilär (Täteş, Çirmeşän, Leninogorski h.b.)
2 töp subetnosqa bülenälär: Erzä häm Muqşı. İkese dä üzen ayırım millät dip sanílar, "Mordwa" töşençäne sanamílar. Mordwa tellärendä söyläşälär.
Etnografik törkemnäre: "Qaratay" häm "Terüxan" (Rüşan), üzeneñ milläte "Mordwa" bulıp sanílar, läkin berençese Tatar telendä, ikençese Urıs telendä söyläşälär.
Mordwalar üzläreneñ etnik-mädäni üseşendä borınğı däwerlärdän birle Bolğarlar, soñraq Tatarlar belän aralaşıp yäşäw yoğıntısın kiçergännär.
Morza.
Morza ("mirza") (Farsıça: "ämirzadä" – ämir ulı), titul, aqsöyäklek däräcäse.
İranda.
İranda idaräçe dínastí äğzaları titulı. Küçmä töşençädä: eş başqaruçı (türä), särkätib.
İdel-Uralda.
Altın Urdağa häm soñınnan Räsäy İmperisenä kergän Törki-Tatar xalıqlarında ere feodal yäki ayırım ıruğ, qäbilä başlığı titulı. Bäk däräcäsenä, Urıslarnıñ "dvorán" däräcäsenä tiñ aqsöyäklär bilgese.
Föderasí.
Föderasí (Latínça: "feoderatio" – berlek),
1) küpmillätle illärgä xas däwlät tözeleşe formaı. Säyäsi häm iqtisadi möstäqillekkä iä subyektlardan tora. Däwlät xakimiätneñ föderal organnarın oyıştıra, berdäm grajdanlıq, urtaq aralaşu tele, aqça berämlege buldıra.
Tatarstan Cömhüriäte – Räsäy Föderasísı Konstitusísı, «Räsäy Föderasísı däwlät xakimiäte organnarı belän Tatarstan Cömhüriäte däwlät xakimiäte organnarı arasında eşlär büleşü häm üzara wäqälätlär almaşu turındağı» şärtnamä nigezendä Räsäy belän berläşkän häm anıñ subyektı bulğan xoquqí däwlät. Anıñ üz Konstitusísı, xakimiäteneñ qanun çığaru häm başqaru organnarı bar, ul üzeneñ wäqälätläre qısasında başqa däwlätlär belän tışqı iqtisadi mömäsäbätlär qora häm xalıqara eşlärdä qatnaşa h.b.
2) Xalıqara yäisä milli ictimağí oyışma (mäsälän, Tatarstan Cömhüriäte Profsoyuzlar Föderasísı)
Böyek Macarstan.
Böyek Macarstan ("Magna Hungaria"), Macarlarnıñ riwäyätlärdä taswírlanğan borınğı watanı. Qayber taríxí çığanıqlardan häm istäleklärdän mäğlüm. Şul riwayätlärdä taswírlanğança, Böyek Macarstan qayçandır Skíflar berlegeneñ ber ölkäse sanalğan, doşmannarınnan ciñelgäç, xalıqnıñ ber öleşe Almuş citäkçelegendä Pannoniagä (Dunaynıñ urta ağımı ölkälärenä) küçenep kitä. 13-14. yözlärdä Awrupı säyäxätçeläre (Julian, Rubrouck, Carpini h.b.) Böyek Maçarstannı Ural aldı töbegendä dip bilgelilär. 19-20. yözlär Macar ğälimnäre (Vamberi, Cegledi, Gomboc, Nemet h.b.) anı Tönyaq Qawqaz yäki Urta Asíağa bulğan dip, xäzerge zaman Urıs, Macar, Tatar ğälimnäre isä Könyaq Ural belän Çulman tamağı aralıqlarında urnaşqan dip dip farazlílar. Könyaq Ural belän Çulman buylarında 7-14. yözlärgä qarağan, Böyek Macarstanğa yaqınlığı bulğan arxeologik kuituralar (Kuşnarenko, Postpetrogrom, Çiälek h.b.) saqlanğan, monda elek Macarlar qärdäş Uğır telle Macar qäbiläläre yäşägän.
Basqart.
Basqart ("Paskart"), 13-14. yözlärdä İdel buyı Bolğarına çiktäş Ural-taw aldı töbägeneñ taríxí ataması. 13. yöz taríxí çığanaqlarda Böyek Macarstan ("Magna Hungaria") bularaq ta telgä alına. Uğırlar telendä söyläşüçe Basqart ile ıruğ-qäbiläläreneñ küpçelege soñraq möselman dinen qabul itkän, Tatar yäki Başqortlarğa quşılğan.
Biarmia.
Biarmia, Köçığış Awrupınıñ Tönyaq-Könçığışındağı taríxí ölkä. 9-13. yöz Urıs çığanıqları häm Skandinavia xalıqları riwayätläre buyınça mäğlüm. Qayber belgeçlär Biarmiane yäiä Biarmlandnı Aq Diñgez buyı ataması dip saní. Biarmiane Aq Diñgez Dvina cire, "Böyek Perm" ölkäse häm İdel buyı Bolğarı belän tiñläwçelär dä bar. Biarmiadä Könçığış Fin qäbiläläre yäşägän, alarnıñ Vikinglär belän bäreleşe mäğlüm. Cirle xalıqnıñ Vikinglär, Bolğarlar häm Slavánnar belän säwdä itü üzäge urnaşqan dip uylanıla.
Leon Nebenzahl.
Leon Nebenzahl /nebentsal/ (1910-1991.), Alman yazuçısı, tärcemäçe. Musa Cälil häm anıñ köräştäşläreneñ totqınlıqtağı eşçänlegen DDRda propagandalawçı. "Musa Cälil turında istäleklär" (1986) isemle kitap autorlarınıñ berse.
Şähidi Borhan.
Şähidi Borhan (1894-1989), säyäsät häm däwlät eşleklese. Täteş öyäzendä tuğan. 1911.-1922. yıllarda Qıtaydağı Öremçe (Ürümqi) şähärendä Tatar säwdägärläre Ğäbdelcabbarovlarnıñ "Tän-Şän säwdä şirkäte" xezmätkäre. 1925-1929.da Şöncan wilâyäte automobil yulları tözü assosíasísı citäkçese, 1929-1937.dä Şöncan wilâyätene wälie (gubernatorı) qaramağında kiñäşçe-tärcemäçe. 1937. yılda Qazaqstannıñ Zaysan şähärendä Qıtay xökümäte konsulı. 1938-1944. yıllarda Qıtayda törmädä utıra. 1944-1947. yıllarda Öremçe wilâyäte wälie, 1947-1948üdä Nankindä Gomindançılar xökümäte äğzası. 1949-1955 yıllarda Şöncannıñ waqıtlı xökümäte räise. 1955-1966.da Bötenqıtay Möselmannarı Cämğiäte räise häm Qıtay Xalıq Cömhüriäteneñ Säyäsi-konsultativ Şurasında räis urınbasarı. Qıtaydağı "Mädäni Revolúsí" çorında qabat törmädä utıra (1966-1976.). "Uyğırça-Qıtayça-Urısça löğät" häm "Şöncanda ütkän ille yıl" (1984) xezmätläre autorı.
Adolf Hitler.
Adolf Hitler (20. Äpril, 1889 - 30. Äpril, 1945) Nazi Almanía /natsi/ diktatorı häm Nazi Firqäse citäkçese buldı. 1933-1945. yıllarda ul da Almanía kanslerı, xökümät başlığı häm däwlät. Dönya taríxında Hitler iñ däräcäle citäkçelärdän berse. Hitler yärdämendä üskän Xärbi-İndustrial Kompleks Almaníanı 1. Bötendönya Suğışı arqasında iqtisadi problemnärennän soñ ayaqqa bastıra. Şulay uq waqıtta Hitler xökümäte Awrupınıñ zur öleşen tikşerä. Hitlerneñ armísı qoral taşlawğanğa qädär, ul üz-üzen Berlindä üterä.
Ğömer taríxı.
Adolf Hitler 1889. yılnıñ 20. Äprilendä Austria-Macarstandağı Braunau-am-Inn'da, Tübänge Austria ölkäsendä Linz şähäre tiräsendä Almanía çitendäge keçkene qalada tua.
Adolf ziräk malay bula. Linz'tağı yuğarı uqu yortına ul ike tapqır imtixannı tapşıra almí. Soñraq ul professor Leopold Poetsch'nıñ anti-Semitik, pan-German leksilär belän qızıqsına.
1913.tä Hiltergä 24 yäş. Bu yäştäge böten Austria irläre armíğa keregä tieş. Hitler, Austria armísın yaratmağaç, Almaníağa küçä. Almaníadağı München şähärendä yäşi. 1914. yılda Hitler Almanía armísına kerä. 1. Bötendönya Suğışı waqıtında ul Almaníağa xezmät itä. Yaralanğan bula. Xökümät anı kürsätkän qíulıq öçen Timer Xäçe belän büläk itä.
1919.dä Hitler keçkenä Alman Eşçe Firqäse isemle firqäsendä kerä. Tizdän ul firqä äğzalarnıñ yärdäme qazanğan. 2 yıldan soñ, ul firqäseneñ başlığı bulıp başlana. Firqäsenä ul National Sosialist Firqäse yä Nazi Firqäse yaña isem birä.
1923.dä Hilter "Sıra Putçı" belän Weimar Cömhüriäteneñ (1918-36) xakimiäten bärep töşeregä tırışa, läkin ciñelä. Xakimiät Hilterne Landsburg Törmäsenä quya. Törmädä bulu waqıtı 5 yıl bulırğa tieş, läkin 9 aydan soñ anı cibärälär. Törmädä bulğanda, ul dustı Rudolf Hess yärdämendä kitap yaza. Başta ul "Yalğan, Axmaqlıq häm Qurqaqlıqqa qarşı Köräşneñ Dürt häm Yartı Yıl" isemen birä tora. Nätäcädä, kitapqa "Mein Kampf" yäki "Köräşem" isemen birä. Kitap buyınça, balaçağında Hitler rässam bulırğa teli, läkin atası Adolfnıñ xakimiättä eşläwen teli.
1932.dä Hitler Volkswagen'neñ "Beetle'neñ (Qoñğıznıñ)" prototíbın uylap tözi.
1933. yılda Hitler saylawlarda ciñä. Anıñ xakimiäte xäzer ük süz häm matbuğan iregen beterä, başqa firqälären tía, başqa fiker yörtüçelär säyäsi totqınnar bula başlílar.
Hitler Holokostnıñ başlap cibärüçelärdän berse, 1939. yılda 2. Bötendönya Suğışınıñ töp oyıştıruçı. Hitler arqasında berniçä distä million keşe wafat bulalar.
İnternettä.
Hitler, Adolf
Stanisław Kryczyński.
Kryczyński Stanisław /stanislaw krıçın'skí/ (1911-1941.), taríxçı. Polşa-Litua Tatarlarınnan. 1936. yıldan Warşawada Baş arxiv xezmätkäre. "Litua Tatarları. Taríxí-etnogeografik analiz" ("Литовские татары. Историко-этнографический анализ", 1938.) kitabı autorı.
Moresnet.
Moresnet yäki Neutral Moresnet - ul 1816-1919. yıllarda bulğan keçkenä Awrupı däwlät. Mäydanı - 3.5 km². İke zur kürşe däwlät bu kem cire bulğan kileşmägändä, ul "neutral bilämä" bularaq kileştelär. Kileşü buyınça, bu cir ikese däwlät belän idarä itelgän. Bilämä Aachen'nän 7 "km" Könyaq-Könbatışraq, Vaalserberg'dän Könyaqqa, xäzerge Almanía, Belgiä häm Niederland çikläre yalğanmada.
Üseş.
1815. yıldağı Wien Qorıltayınnan soñ yaña säyäsi balansqa muafíq bulu öçen, Awrupı xäritäsen yañadan yasílar. Şundí çiklärdän berse Niederlandnıñ Quşma Patşalığınıñ Prussia belän çige. Çikneñ iü zur öleşenä ike dä däwläte kileşälär, yäki Moresnet xaqında bäxäslär bulalar. Moresnet häm Neu-Moresnet awılları arasında zink şaxtası bula (Fransuzça "Vieille Montagne" /Almança "Altenberg"). İke däwläte bu şaxtanı üzenä kertä teli. 1816. yılda kompromissqa ireşälär: üze Moresnet Holland, Neu-Moresnet Pruss bulıp başlí. Kelmis (La Calamine) waqıtlıça ike milläte belän idarä itelgän neutral bilämä.
Bilämä küreneşe yaqınça öçpoçmaqlı bula. Öçpoçmaq nigezendä Aachen'nän Liège'gä yul ütä. Şaxta bu yuldan Tönyaqqa bula. Yul artına ike turı sızıq sıza häm Vaalserberg'dä oçraşa. 1830. yılda Belgiägä Niederlanddan bäysezlek büläk itkändä, bilämä Belgiä kontrolenä kertä, Belgiä idarädäş bula başlí. Hollandia hiçber waqıtta Moresnetkä zur iğtibar birmi. Başta Moresnet ike patşa komissar (här däwlättän) yörtä. Soñraq Moresnetkä üzidarä büläk itelä. Komissarlar bilämä başın (mérnı) bilgelänälär, un keşelärdän toruçı bilämä şurası da bula.
Neutral Moresnettä yäşäw räweşe zink şaxtasına berdänber eş birüçe bularaq bäyle bula. Şaxta kürşe illärdän eşçelärne tarta,ala cirlel "neutral" xalqın tuplanalar. Läkin Moresnet xalqı 3000 keşe hiçber waqıtta arttırmí. "Neutral" bulğaç, bilämädä östenlek bula. Alarndan berse tübän bäyälär, kürşe däwlättän importqa salım yuq bulu häm tübän salımnar. Xezmätlärneñ zur öleşe Belgiä häm Prussia bülenälär (Andorrağa oxşaş). Küptänge "neutral" xalqı nindi däwlätkä xärbi xezmät itergä häm qaysı däwlät yurisdiksisendä bulırğa sayla alalar. Monresnet xalqı grajdanlıqsızlı sanalar, şul säbäple Moresnettä üz armí bulmadı.
Bozılu.
1885. yılda şaxta sarıf itep beterelgändä, Neutral Moresnet barlığın däwam itterü xaqında şik tudıra. Moresnet bäysezlegen nığıtu fikerläre täqdim itälär. Alardan kazino häm üze markalı poşt bülege, läkin bu fikerne cirle xökümät kire qağa. İñ iskitkeç The most remarkable inisiativ Dr. Wilhelm Molly'dän çığarıla, ul Moresnet dönyada iñ berençe Esperanto däwlät bulu täqdim itä. Däwlätkä "Amikejo" ("Duslıq urını") iseme uylanıla. Milli hımn şulay uq atlı Esperanto telendä marş bulırğa tieş.
Şulay bulsa da, Moresnet waqıtı tämamlana. Belgiädä dä, Prussiada da bu bilämägä däğwälär bula. 1900. yılda Prussia agressivräk tarafına çığa häm iñ tiz çişü öçen idarä itüdä oyıştırılğan sabotajında häm söyläşülärdä obstruksída gäyeplänä. 1914. yıldağı 1. Bötendönya Suğışı waqıtında Almanía Belgiägä qarşı suğış başlí häm 1915.tä Moresnetne basıp ala. Neutral Moresnet neutral bulmí inde.
1919. yıldağı Versailles Kileşüe "waqıtlı neutrallek" mäs'äläne xäl itä. Moresnet Belgiäneñ ber öleşe bula başlí. 1. Bötendönya Suğışı waqıtında Almannar qabattan Moresnetne basıp alalar, läkin 1944. yılda anı Belgiägä qaytaralar. Xäzer waqıtta bu bilämä Belgiä Könçığış Kantonnardağı Kelmis/La Calamine üzidaräsenä kerä.
Tavisupleba.
"Tavisupleba" (Görcäçä: თავისუფლება - Azatlıq) - Görcästannıñ milli hímn ide..
Taríx.
Yaña Görcästan hímnı 2004. yılnıñ 23. Äprilendä qabul itkän.
"Tavisupleba"ğa qädär Dideba zetsit kurtheuls hímnı qullanuda bulğan.
Texel utırawında Görcälär fetnäse.
Texel utırawında Görcälär fetnäse (1945. 4. Äpril - 1945. 20. May) (/tessel.../)- ul Holland Texel utırawında Sovet Görcä soldatları baş kütärü ide. Fetnä 2. Bötendönya Suğışı waqıtında utrirawnı basıp alğan Almannar qarşı bula. Bu waqíğa qayçayta "Awrupıda soñğı suğış qırı" dip atílar.
Utıraw Alman Atlantik Okeanı buyındağı saqlanu sızığı "Atlantik Walında" bik möhim bula. Utırawda bik küp köçle nığıtmalar urnaştırğan. Görcälär Görcästan SSR'dan Könçığış Frontında äsir bulğan soldatlar bulalar. Almannar alarnı konzlagerlärdä cíalar häm üz doşmannarğa qarşı suğışa möcbür itälär.. Soñraq batalyonda Almannarğa qarşı yäşeren oyışma eşli balí. Görcälärne Texel'gä Almannarğa buşırğa cibärälär.
1945. yılnıñ 4-5. Äpril tönendä alarğa Beläşmädäşlärneñ ozaqlamí töşerü toyılıp, Almannarğa qarşı fetnä başlílar, utırawında ciñep, 400 Alman ğäskärlären üterälär. Läkin utırawnıñ Köyaqta häm Tönyaqta bulğan flot batarílar basip ala almílar. Şul säbäple Almannarda utırawğa yañadan basıp alu mömkinlek qala. Almannar qorı cirdän bärep kerälär. Qatı köräşneñ berniçä atnadan soñ Almananr utırawnı üz kontrolenä alalar.
Bu suğış Texel'dä "Urıs suğışı" dit atílar. Yaqınça 800 Alman, 500 Görcälär, häm 120 Texel'lelär hälâq bulalar. Küp utarlar yandırıp beterelgän ide. Xätta Almannar Niederlandta häm Dänmarkta 5. Mayda häm Almanıada 8. Mayda qoral taşlílar, suğış däwam itä. Kanada gäskärlär 20. Mayda ğına suğış tuqtatalar.
Hälâq bulğan Görcälär Oudeschild yanında Hogeberg qäberlegendä kümerelgän. Görcälärdä bäxetle axır bulmí. Alarnı Sovet Berlegenä qaytırğa mäcbür itelälär. Stalin äsirgä birelgän ğäskärlären ğafu itmi, alar xíanätçelär bulıp sanalar. Sovet Berlegenä cibärelgän äsirlelärdan küp keşene cäzalap üterälär, başqalar Sovet lagerlärdä utıralar.
Bu waqíğada hälâq bulğan keşelär ğomum alğanda Den Berg utırawında kümerelgän. Bu suğışqa bağışlanğan kürgäzmä utırawdağı aéroportnıñ Aeronutik muzéyínda bar. 1953. yılda Hollandlılar Almannar qarşı suğışqan batırlarına häykäl quyğan.
Berençe Bolğar patşalığı.
Berençe Bolğar patşalığı, Balkan yarımutırawınıñ Tönyağında oyışqan borınğı feodal däwlät (681-1018.)
Azov Dinñgeze buylarındağı Böyek Bolğar däwlätennçn Asparux citäkçelegendä kilgän Bolğarlar tarafınnan cirle Slaván qäbiläläre yäşägän territorída oyıştırıla.
8. yöz başlarında patşalıq bilämäsenä Dunay yılğasınnan alıp İske Planina tawlarınaça häm İskır yılğasınnan alıp Qara Diñgez buylarınaça cöyelgän cirlär kergän. Berençe başqalası - Pliska, 893 yıldan - Preslav şähärläre.
Xalqınıñ töp şäğele - igençelek, mal asraw, hönärçelek. Patşalıq xalqı Bolğar aristokratlarınınnan ("boil, bagain") häm irekle igençelärdän ("slavánnar") torğan.
8. yöz urtalarında idaräçe ıruğlar (Dulo, Ukil häm Ugain) arasında täxet öçen barğan nizağ arqasında patşalıq köçsezlänä. Korum xan (803}-814.) däwläne yañadan nığıtuğa ireşä, Könçığışta Avar, Könyaqta Bízantia ğäskärlären ciñep, Konstantinopolne qamap ala (811-814. yıllar). Warísı Omurtag xan (814-831) anıñ unışlı yawların däwam itä, Pannoniane häm Makedonianeñ ber öleşen yawlap aluğa ireşä. Çuqığanda Boris I isemen alğan xan däwerendä, 865. yılda Xristianlıq däwlät dine dip belderlä.
Däwlätneñ iñ qüätle çorı Simeon patşa waqıtında (894-927.) turı kilä. Annan soñ feodallarnıñ üzara köräşe, Bízantianeñ daimi basımı häm kürşe Macarlarnıñ yawları näticäsendä Berençe Bolğar patşalığı qabat köçsezlänä. 967.-971. yıllarda tatşalıqnı yawlap alu öçen Rus' kenäze Svátoslav belän Bízantia imperatorı İoan Tsimisxiy arasında köräş başlana. 1018. yılda patşalıqnı Bízantia üzenä buysındıra.
Lenar Tahirov.
Tahirov Lenar Räfğat ulı (1954.), fizik, fiz.-matem. fännär doktorı (1997.), professor (1999.). 1979. yıldan Qazan Universitätendä, 1998.dän teoretik fizika kafedrası professorı. Xezmätläre ğädäti häm ütäütkärgäç metallardağı elektron magnit rezonansına qarí.
Morat Tahirov.
Tahirov Morat Salix ulı (1952.), fizik, fiz.matem. fännär doktorı (1993.), professor (1995.). 1974. yıldan Qazan Universitätendä, 1999.dan quant elektronige häm radiospektroskopiä kafedrası mödire. Xezmätläre töş magnetizmenä, tübän häm ütätübän temperaturdağı kondensat tirälekne öyränügä qarí.
Taşayaq.
Taşayaq, Qazanda Bolaq yırmağınıñ yuyaq yarında 15-16. yözlärdä eşlägän yärminkä. Yıl sayın May-Yün aylarında uzdırılğan. Anda Tatar häm Urıs säwdägärlärennän tış Urta Asía häm Qawqazdan da kilgännär. Kün, mex, timerdän eşlängän äyberlär, sawıt-saba, tuqımalar häm başqalar tuarlar belän säwdä itkännär. Xäzer iseme cimerelgän Taşayaq tıqrığı atamasında saqlana.
Yuğarı Oslan.
Yuğarı Oslan awılı, Yuğarı Oslan rayonı üzäge (1931. yıldan). Tatarstannıñ Könbatışında, Qazan timer yul stansísınnan 11 "km" Könbatıştaraq, İdelneñ uñyağında urnaşqan. 1575. yıldan mäğlüm. 1989. yılda 3788 keşe (Urıslar – 72%, Tatarlar – 21%), 2000. yılda 4251 keşe yäşi. Xalqınıñ töp şöğele – igençelek, terlekçelek; tözeleş şirkätläre, ikmäk kombinatı. Urta mäktäp. Gímnazía, 2 mädäniät yortı. Rayon üzäk xastaxanäse. "Nikolski" çirkäwe – 19. yözneñ 1. yartısı arxitektur istälege. Mäçet.
Xälil.
Xälil xan (?-1467.), Qazan xanı (1463-1467.). Mäxmüd xannıñ ölkän ulı. Atası wafatınnan soñ töxetkä utırğan dip farazlana. Anıñ turında bütän taríxí mäğlümätlär saqlanmağan.
Qaraçı.
Qaraçbäk yäki qaraçı, Tatar-Monğol däwlätlärendä díwan äğzası. Qaraçı töşençäse Monğol İmperise 13. yöz başlarınnan qullanışta buluı mäğlüm. Altın Urdada, Qazan, Qırım, Qasím xanlıqlarında ğädättä 4 idaräçe ıruğtan (Arğın, Barın, Qıpçaq, Şirin) berär keşe qaraçıbäklekkä saylap quyılğan.
İske Tatar ädäbi tele.
İske Tatar ädäbi tele (İske imlâ: يسكى تاتار تلى), qayber etnik qärdäş xalıqlarnıñ – Tatar, Başqort, öleşçä Qazaq häm Nuğaylarnıñ ğomumí yazma ädäbi tele. İske Tatar ädäbi tele İdel buyı Bolğar däwlätendä häm Altın Urdada qullanılğan borınğı Törki ädäbi telneñ cirle variantı nigezendä barlıqqa kilä. 12-14. yözenlärdäge ädäbi tel İske Tatar ädäbi tele formalaşunıñ başlanğıç çorı itep qarala. Ul matur ädäbiättä (Qol-Ğäli, 13. yöz). xalıq awaz ícatı äsärlärendä, dini ädäbiättä, qäber taşları yazmalarında kiñ çağılış taba. İske Tatar ädäbi tele Qazan Xanlığı çorında formalaşıp betä häm 15. yözdän 19. yözneñ urtası qädär Tatar xalqınıñ törle ictimağ0ı ölkälärendä qullanıla. Bu teldä Möxämmädyar poémnarı, (16. yöz), Mäwla Qolí xikmätläre (17. yöz), Qadírğäli bäkneñ taríxí äsärläre (17. yöz başı), "Däftäre Çıñğıznamä" (17. yöz) häm başqa äsärlär yazıla. Ul çordan qalğan matur ädäbiät äsärlärendä, fänni ädäbiättä, ictimağí-publisistik yazmalarda, räsmi eş qäğäzlärendä häm başqa janrdağı yazmalarda Bolğar-Qıpçaq söyläşenä häm Uyğır-Uğız tellärenä xas üzençäleklär saqlana. Bu – Törki yazma tradisílarnıñ däwam itüe häm İdel buyında, ş.i. İdel buyı Bolğar däwlätwendä törle etnik qärdäş xalıqlarnıñ aralşuı häm quşılıp kitüe belän dä añlatıla.
İske Tatar ädäbi tele L.C. Cäläy, M.Z. Zäkiev, W.X. Xaqov, F.S. Fasiev, F.M. Xísamova häm başqa ğälimnär tarafınnan öyränelä.
İlham.
İlham (Ğäli) xan (1450. yıllar tiräse – 1490. yıllar tiräse), Qazan xanı (1479-1487. yıllarda, bülenep). İbrahim xannıñ ulı. 1482. yılda Urıs däwläte belän solıx kileşüe tözi. 1485. yılda Möxämmädämin xan tarafdarları anı täxettän qualar. Soğraq Nuğay morzaları ğäskäre yärdämendä qabat Qazan täxetenä utıra. 1487. yılda, Mäskäwneñ böyek kenäze İvan III Qazannı yawlap alğannan soñ, İlham khan Vologda şähärenä sörgengä ozatıla. Täxetkä qabat Möxämmädämin xan utırtıla.
Mullanur Waxitov.
Waxitov Mullanur Mullacan ulı (1885-1918.), säyäsät eşleklese. Qazanda 1905-1907. yıllardağı ínqílab (revolúsí) waqíğalarında qatnaşawçı. 1917. yılda Möselman Sosialistlar komitäten oyıştırıçı häm anıñ citäkçelärennän berse, "Qızıl Bayraq" gäzete" möxärrire. 1918. yılda Märkäz (Üzäk) Möselman komissariatı citäkçese, RSFSRnıñ Millätlär Eşe buyınça xalıq komissariatı kollegiäse äğzası., Üzäk Möselman Xärbi kollegiäse räise. Qızıl Armí öçen möselman ğäskäri berämleklärne oyıştıruğa citäkçelek itä. Ber ük waqıtta 1918. yılnıñ Yülennän İdel buyında azıq-töläk tuplawçı ğädättän tış komissar wazífaların da başqara. 1918. yılnıñ Augustında Qazannı Aqlar höcümennän saqlaw könnärendä 2. Tatar-Başqort batalyonı komandire. Aq Çexlar qulına elägä häm atıp üterelä.
Bolaq.
Bolaq, elek Qaban külennän ağıp çıqqan häm Qazansuğä qoyğan ineş, xäzerge köndä Qazan üzägendä kanal.
Ozınlığı 1550 "m", kiñlege 24 "m". Yırımnıñ yarların tözekländerü Qazan Xanlığı waqıtında başlana. "Taşayaq" yärminkäse yanında köymälär öçen tuqtalışlar qorıla. 19. yözdä yırım turaytıla häm çístartıla, yarlarına öylär häm kelätlär tözelä, ağaç küperlär salına. 1907. yılda Lev Kazimiroviç Xrşçonoviç proyektı belän arklı taş küper tözelä. 1940-1950. yıllarda Ü.G. Alparov häm Y.Y. Brudní proyektı belän Bolaq arqılı 5 timer-beton küper salına, timer räşätkälär quyıla, yarlarına çiräm tüşälä. Kuybışev susaqlağıçı tözelü häm şähärneñ tübän öleşneñ su basu qurqınıçı tuu säbäple, 1955-1956 yıllarda Bolaqnıñ tübän öleşe kümelä häm Qazansu yılğasınnan saqlağıç damba belän ayırıla; Bolaqnı belän totaştıruçı 546 "m" ozınlıqtağı cir astı suütkärgeçe ("İdel-Bolaq kanalı") tözelä. Birge Qaban külennän Bolaqqa häm Bolaqtan Qazansu yılğasına sunı nasos stansíları suıtıp, Bolaqta su bieklegen tigezläp tora. Y.V. Grebnóv proyektı belän 1986-1993. yıllarda Bolaq yarlarına beton salına.
Bolğarlar.
Bolğarlar ("Bulğarlar"), Törki qäbilälär törkemeneñ cíılma ataması.
Berençe märtäbä Bolğarlar 5-6. yözlär Bízantia çığanaqlarında telgä alınalar. Kilep çığışların Könyaq Seber häm Ural töbägennän Könbatış Qawqaz belän Don buylarına küçengän Törki-Uğır qäbilälär törkeme belän bäylilär. 6-7. yözlärdä Bolğarlar "utriğur", "kutriğur" dip Bízantia çığanaqlarında iskä alına. 6. yöz urtalarınnan Bolğarlar Törki Qağanlıqqa buysınğannar. 630. yıllar tiräsendä Qubrat xan citäkçelenedä Böyek Bolğar däwläte oyıştırıla. Xäzär Qağanlığı belän köräş barığında Bolğarlarnıñ ber öleşe 670. yıllarda Dunay yılğası tamağı buylarına küçenep kitkän (q. Berençe Bolğar patşalığı), ber öleşe üz cirlärendä qalğan, Xäzär Qağanlığına buysınğan häm soñraq Tönyaq Qawqaz töbägenä qısrıqlanğan (q. Balqarlar, Qaraçaylar). Şulay uq qayber Bolğar qäbiläläre Pannoniagä (xäzerge Macarstan) häm Tönyaq İtaliagä küçep kitkän.
8. yözdä Ğäräp-Xäzär suğışları köçäyüe nöticäsendä Bolğar ıruğ-qäbilälärennän Bolğar, Bäräncär, Barsil, Bilär, Sawir häm başqalar, Xäzär Qağanlığı cirlären qaldırıp, Urta İdel buylarına küçegännär. 9. yöz azaqlarında - 10. yöz başlarında, İdel-Ural aralığındağı Törki häm Fin-Uğır qäbilälären berläşterep, İdel buyı Bolğar däwläten tözegännär. Bolğarlarnıñ Urat İdel belän Ural aralığında yäşäwçe xalıqlarnıñ (Tatar, Çuaş, Bisermän, Başqort h.b.) etnokultur taríxına zur yoğıntısı bulğan.
Wäisilär xäräkäte.
Wäisilär xäräkäte, dini häm ictimağí-säyäsi xäräkät, milli-sosial tigezsezlekkä qarşı köräşneñ ber çağılışı (19. yözneñ 2. yartısı - 20. yöz başı). Wäisilär xäräkäten ingezläwçe - Bahawetdin Wäisev.
Tatar igençelären, hönärçelären häm urta qul säwdägärlärne berläştergän. Bahawetdin Wäisev qulğa alınğaç ta (1884.), aña iäwçelär sanı kimemägän. 1908. yılda Qazan gubernasınıñ Qazan, Arça, Zöyä öyäzlärendä, orenburg häm başqa kürşe gubernalarda, Urta Asíada Wäisilär xäräkäte 15 meñläp keşene berläştergän. Wäisilär xäräkätneñ töp taläpläre - grajdanlıq qanunnarına häm cirle xakimiätkä buysınmaw, fäqät şäriğät quşança, Qör'änçä yäşäw, káfirlär armísında xezmät itmäw, salım tülmäw, ike başlı qaraqoşlı pasportnı almaw. 1884. yılda Bahawetdin Wäisev häm başqa qayber citäkçeläre qulğa alınğannan soñ, bu xäräkätkä qatnaşawçılar polisiä ezärleläwennän qaçıp, yäşerten eş itügä küçälär. Şäkertlär häm xalıq arasında fikerdäşlär tuplaw tuqtalmí. 1897. yílğa bilgelängän xalıq sanın isäpkä alu çarasına qarşı bulğab Wäisilär xäräkäte wäkillärennän 100dän artıq keşene patşa xökümäte qabat qulğa ala häm sörgengä cibärä.
1905-1907. yıllardağı inqilab (revolúsía) waqıtında Wäisilär xäräkäte köçäyä, "Íslam sosializmı" ruxında üzenä ber yañarış kiçerä. 1917. yılğı Öktäber Revolúsísınnan soñ wäisilä Sovet xakimiäten yaqlayaçaqların belderälär. Räsäydä grajdannar suğışı barğanda Qızıl Armí safında Wäisilär xäräkäte tarafdarlarınnan polk oyıştırıla. 1920. yıllarda wäisilär Çístay kantonında Yaña Bolğar awılına nigez salalar, şunda tuplanıp yaña şartlarda üzlärençä yäşärgä niätlilär. Ämma 1930. yıllardağı repressilär waqıtında başlap yözrüçeläre qulğa alınğaı, xäräkät tämam tarqala.
Käfer.
Käfer (Ğäräpçä: dinsez, ışanmawçı, dinne tamımawçı). Íslam dinen qabul itmägän, aña ışanmağan, İslamnıñ töp qäğidälären ütämägän häm täwbä itmägän bändälär káfir bulıp sanala.
İske imlâ.
İske imlâ­ ul 1920. yılğa qädär Tatar telendä qullanılğan Ğäräp älifbasınıñ yuraması. İske Tatar ädäbi telendä dä qullanıla.
Tíl-aldı suzıqlar (í, i (qisqa), e, ö, ü), süz urtasında xerífler urınına xerekeler bílen bilgílenír we bu Törki tíller arasında oxşaşraq imlânı te'min ite idí. Süz başında we axırındağı bötön suzıqlar we süz urtasındağı tíl-ardı (a, ı, o, u) suzıqlar xerífler bílen bilgílene idí. Yaña imlağa qarağanda, bu ozon-ğömörlö elifba Tatar tílí öçön, Ğerep-nigízlí elifbalar arasında, yaxşıraq nigíz teşkil itedír.
Bu əlifbanı xəzerge kɵndә Kıtayda yәşәgәn hәm iske tatar telendә sөylәşkan tatarlar kullana.
Konstantin Thon.
Thon Konstantin Andreyeviç yäki Ton (Urısça: "Константин Андреевич Тон") (1794-1881), arxitektor, arxitektur akademige (1830), professor (1830).
Urıs eklektik ("Urıs-Bízantía stile") yünäleşenä nigez saluçı. Thon proyektları belän Mäskäwdä Zur Kreml Sarayı (1838-1849, icadi törkem belän berlektä), Ğaysa Saqlawçı Çirkäwe ("Храм Христа Спасителя") (1837-1883, saqlanmağan, 1990. yıllarda yañadan torğızıla) h.b.
Qazanda Gubernator sarayı (1845-1848) tözelä. Thon tarafınnan Gavriil Derjavin häykäleneñ arxitektura çişeleşe xäl itelä (20. yöz başında cimerelgän, 2004. Yılda yañadan torğızılğan).
Dmitri Mendeleyev.
Mendeleyev Dmitri İvanoviç (Urısça: "Менделеев Дмитрий Иванович") (1834-1907), ximik, ensiklopädist-ğälim, cämäğät eşleklese, Peterburg Fanıñ möxbir äğzası (1876.).
Ximik elementläreneñ anıñ iseme belän atalğan periodik qanunın aça (1869.) Ülçäw berämlege häm ülçäw buyınça Baş Pulatnı oyıştıruçı (1893.) häm anıñ berençe direktorı (xäzer Mendeleyev isemendäge metrologí fänni-tikşerenü institutı). 1857-1890. yıllarda Peterburg Universitätendä, professor (1865.). Ber ük waqıtta 1864-1872. Yıllarda Peterburg Texnologí İnstitutında professor.
Fundamental xezmätläre ğomumí ximiä, ximik texnologí, fizika, metrologí, hawada oçu, meteorologí, awıl xucalığı, iqtisad, xalıq mäğärife h.b. ölkälärgä qarí. Räsäydä organik ximiädän berençe däreslek (1861.), "Ximiä nigezläre" digän klassik xezmät (1868-1871. yıllarda 1. basma) autorı.
Tötensez darı tören uylap taba, berençe partísı Bondúg awılındağı ximiä zavodında eşlänä, şunda ximik texnologí buyınça konsultant bula.
Berençe Urıs ximiä cämğiäten oyıştıruçılarnıñ berse (1868., xäzer mendeleyev isemendäge Räsäy ximiä cämğiäte). Dönyanıñ törle illärendäge 90nan artıq fännär akademise, fänni cämğiätlär, universitätlär, institutlar äğzası häm şäräfle äğzası.
101. ximik element, Aydağı krater, Kuril utırawlarındağı vulkan, su astı qíası anıñ iseme belän atala. Sovet berlege FA 1962. Yılda ximiä häm ximiä texnologísı ölkäsendä iñ yaxşı xezmätlärgä Mendeleyev isemendäge büläk häm altın medal buldıra.
Meñ dä ber kiçä.
Meñ dä ber kiçä (Ğäräpçä:كتاب ألف ليلة وليلة; Farsıça: هزار و یک شب), urta ğasırlar Ğäräp ädäbiäte yädkäre. Hind, Farsı häm Ğäräp folklorı motivlarına tayanıp 8-9. yözlärdä yaqınça yazılğan xikäyätlär cíılması. Küp xalıqlarnıñ folklorına häm ädäbiätenä zur yoğıntısı yasağan tuplanma.
F. Xalidi tarafınnan Törekçädän Tatarça tärçemä itelä, 1897-1899. Yıllarda Qazanda 6 tomda basılıp çığa.
Bäk.
Bäk ("bäy", "bi") (Urıslarnıñ "kenäz", Ğäräplärneñ "ämir" däräcälärenä tiñ)
Maksim Gorki.
Gorki Maksim (Urısça: "Максим Горький", "Maksim Ghor'kij")(1868-1936), Urıs yazuçısı, cämäğät eşleklese, Sovet Berlege Yazuçılar berlege idaräseneñ berençe räise.
Aleksey Maksimoviç Peşkov bularaq tua. Ädip topmışındağı Qazan çorı (1884-1888) küp kenä äsärlärendä ' "Minem universitätlärem" ("Мои университеты", 1923), "Konovalov" ("Коновалов", 1897), "Yegerme altı ir häm ber xatın-qız" ("Двадцать шесть и одна", 1899), "Xuca" ("Хозяин", 1913) isemle xikäyälärendä taswírlana.
1940. yıldan Qazanda, 1979.dan Kama Tamağı rayonınıñ Krasnovidovo awılında Gorkineñ ädäbi-memorial muzéyları eşli.
Oleg Lundström.
Oleg Leonidoviç Lundström (Urısça: "Олег Леонидович Лундстрем"; 1916- 14. Öktäber 2005) - kompozitor, estrada dirijöre. RSFSRnıñ xalıq artistı (1984). 1947. yılda üze oyıştırğan orkester belän Shanghai'dan (Qıtay) Qazanğa küçep kilä. 1954-1956. yıllarda Qazan Zur Drama teatreneñ muzıka bülege mödire häm dirijöre. 1956. yıldan Mäskäwdä Jazz muzíkasınıñ däwlät kamer orkestre dirijöre. San-Marino xalıqara fännär akademiseneñ şäräfle fän doktorı (1993). Simfonik orkester öçen äsärlär, jazz kompozisilär autorı.
Albert Einstein.
Albert Einstein /aynŞTAYN/ (1879-1955) - böyek fizik, relátivistik fizikağa nigez saluçı.
Saqsin.
Saqsin, Urta Ğasırlar (11-13. yözlär) Xäzär-Qıpçaq şähäre. İdel tamağına yaqın cirdä urnaşqan bula. Ğäräp taríxçıları hän säyäsätçeläre (âl-Ğarnati, âl-Qazwini h.b.) xezmätlärendä telgä alına. İdel buyı Bolğarı yoğıntısında bulğan dip faraz itelä.
Azatlıq radiosı.
"Azatlıq" radiosı, "İrekle Awrupa – Azatlıq" radiokompanísınıñ Tatar, Başqort tellärendäge tapşıruları. AQŞ Congressı tarafınnan finanslana. Tatar-Başqort redaksí 1953. yılda Tatar möhacirläre qatnaşında oyıştırıla. Direktorları: Şihap Niğmäti, Ğärif Soltan, 1989. yıldan Färit İdelle.
Taríxı.
Başta München, 1995. yıldan Praha şähärlärendä urnaşa.
Tapşırular.
Tapşırular qısqa dulqınnarda könenä 4 säğät alıp barıla, ozın häm FM dulqınnarında translásílana, İnternettä eçtälege birelä (). Tapşırular Awrupa, Asía illärendä häm Australiada qabul itelä. 1996.dan Azatlıqnıñ Qazan wäkillege eşli (2000. yıldan direktorı – Rimzil Wäli).
Räsäydä Yekaterinburg, İjaw, Amurdağı Komsomolskidä (Komsomolsk-na-Amure), Mäskäw, Omski, Orenburg, Sankt-Peterburg, Samara, Tömän, Sember (Ulyanovsk), Ufa (Öfä) h.b. şähärlädä xäbärçelär üzäkläre oyıştırılğan; dänya xäbärläre, Tatar, Başqort, Qırım Tatarları tormışındağı ictimağí-säyäsí waqíğalr häm mädäniät yañalıqları yaqtırtıla.
Kinder.
Kinder ("Cannabis"), Kinderçälär ğäilälegennän beryıllıq ülän ıruğı. Tatarstanda çäçüle kinder süs häm may birä torğan üsemlek bularaq igelä. Narkotik bularaq, 1970. yıllardan çäçelmi.
Kimäk Qağanlığı.
Kimäk Qağanlığı, 10-13. yöz başlarında yäşägän Törki däwlätçelek.
Kimäk, Yämäk, Qıpçaq, Tatar, Bayandur, Länikäz, Aclad h.b. Törki ıruğıqäbilälärneñ cirlären berläşterü näticäsendä barlıqqa kilä. 12. yözdä bilämäse Könyaq Ural, İdel artyağı, Manğışlaq töbäklärenä häm Aral Diñgezeneñ Tönyaq-Könçığışına qädär cäyelgän. İdarä üzäkläre - Kimäk, Sangir h.b. Xalqı yarım küçmä terlekçelek, igençelek häm şähärlärdä hönärçelek belän kön kürgän.
Däwlät başında qağan (xan) torğan. 10-11. yözlärdä töp idaräçe ıruğ Tatar, 12-13. yözlärdä - İlbarilar (İlburi). Elegräk mäcüsilär (Täñreçelär), 11. yözdä Kimäk Qağanlığında Íslam dine tarala başlí. 10. yöz azaqlarında, Qıpçaqlarnıñ zur öleşe qağanlıqtan ayırılğaç, däwlät köçselänä. 11. yöz axırlarında, İlburi ıruğı xannarı idarä itkändä, tışqı säyäsättä canlanış küzätelä. İdel buyı Bolğarına (1183), Xaräzemgä (1152,1197) h.b. illärgä yaw-höcümnär oyıştırıla.
Mäğlüm idaräçelärre: Alıp Qara Uran, Alıp Derek, İnalçıq, Abarxan, Baçman. 13. yöz başlarında Kimäk Qağanlığı Monğollar tarafınnan yawlap alına häm cirläre Cüçi Olısına quşıla.
Ernest Muldaşev.
Muldaşev Ernest Rifqat ulı (1948), oftalmolog, medisin fännäre doktorı (1995), professor (1996), UFOlog. 1972. yıldan Ufa Küz Awıruları Fänni-Tikşerenü İnstitutında, 1982.dän 10. xastaxanädä (Ufa), 1988.dän "Küz mikroxirurgiäse" medisin fänni-texnik kompleksı oftalmoxirurgiäse öçen transplantantlar citeşterü labaratorí mödire, 1990. Bötensoyuz Küz häm plstik Xirurgiä Üzäge direktorı. Xezmätläre oftalmoxirurgiä, plastik xirurgiä öçen yaña töp alloplantlar eşläw, kürü sisteme eşçänlegenä alloplantlarnıñ tä'sir itü mexanizmnarın öyränügä qarí. Keşelek dönyasınıñ genofondın açıqlaw öçen Himalayğa, Tibetkä ekspedisilär oyıştıruçı. Fänni-populár kitaplar autorı (mas., "Kemnärdän bez çığarğan?").
Xäzär Qağanlığı.
Xäzär Qağanlığı, borınğı feodal däwlät.
7. yöz urtalarında Tübän İdel buyı häm Qawqaz aldı cirlärendä oyışa. Könbatış Törki Qağanlıq tarqalğannan soñ barlıqqa kilä. Nigez saluçı il başlıqları Törki Aşina ıruğınnan bula. Başqalası Sämändär, İtil (8. yöz başınnan) şähärläre.
Buysındırğan xalıqlar.
7. yözneñ 2. yartısında Xäzär Qağanlığı Böyek Bolğar däwläten häm Sawir, Bäräncär qäbiläläre däwläti berläşmälären, İdel häm Don buylarında yäşäwçe xalıqlarnı (Bolğarlar, Bortaslar, Mordwalar h.b.), qayber Slaván qäbilälären (Polán, Severán, Vátiç, Radimiç h.b.) üzenä buysındıra. 8. yöz – 10. yöz başında, Xäzär qağanlığınıñ iñ yuğarı kütäreleş çorında, aña Qawqaz aldı töbäge, Azov Diñgeze buyı, Qırım yarımutırawınıñ zur öleşe, Könçığış Awrupanıñ Dniper buylarına qädär suzılğan dala häm urman qatnaş dal ölkäläre kerä.
Din.
8. yözdä İslam däwlät dine bularaq qabul itelä; 8. yöz axırı – 9. yöz başında idaräçe däirälär Yähüdi dinenä küçä başlílar. 10. yözneñ ikençe yartısınnan qabat Íslam dinenä qaytalar. Şulay uq waqıtta qağanlıqta Xristianlıq häm Karaimça Yähüd dine tarata, Täñreçelek häm başqa Mäcüsilek tä saqlana.
Xalıq.
Qağanlıq xalqı küçmä terlekçelek, iegençelek, baqçaçılıq (yözem üstärü) h.b. belän şäğellänä. İtil, Bäläncär, Sämändär h.b. şähärlärdä hönärçelek, säwdä eşe alğa kitä. Könçığış Awrupa, Urta Asía, Qawqaz artı il-xalıqları belän säwdä elämtäläre urnaştırıla.
Taríx.
Ğäräplärneñ Qawqaz aldı häm Qara Diñgez buyı kiñleklärenä ütep kerü niäte belän başlağan yawları (653-765) Xäzär Qağanlığınıñ äkrenläp köçselenüenä kiterä. 735. yılğı zur ciñelüdän soñ idaräçe Aşina ıruınnan quyılğan qağannıñ däräcäse töşä, idarä Bolğar häm Xäzär aqsöyäkläre qulına küçä. 8. yöz axırı- 9. yöz başında Yähüd dine tarafdarı Obadia (Bulan qağan näselennän) täxetkä utıra häm Yähüdilär dine östänlek ala. Şunnan soñ Xäzär aqsöyäkläreneñ ul din belän kileşmägän ber öleşe, qänäğätsezlek belderep, baş kütärä. Ozaqqa suzılğan köräştä Obadia üz köndäşlären häm alarğa yärdämgä kilgän Macarlar ciñügä ireşä. Bu suğışlar häm Kiev kenäze Svátoslav I'neñ 964-965. yıllardağı yawları Xäzär Qağanlığın bölglenlekkä töşerä. 10. yöz azaqlarında Bäcänäk häm Uğız qäbiläläre Xäzär Qağanlığı cirlärenä basıp kergäç, däwlät bularaq ul yäşäwdän tuqtí. Tübän İdel buyındağı Saqsin şähäre häm Saqsi ölkäse küpeder waqıt möstäqıl yäşäwen däwam itterä.
Xäzärlär.
Xäzärlär, Törki telle xalıq, Könçığış Awrupa cirlärenä 4 yözdän Hunnar belän bergä ütep kergännär, dip farazlana. Qaspi Diñgezeneñ Könbatış yarlarında, xäzerge Dağstannıñ sulaq suı buylarınnan alıp Tübän İdel buyı irkenleklärenä qädär cirdä küçmä tormış alıp barğannar. 660. yıllarda bu küçmälärne Törki Qağanlığı üzenä buysındıra. 7. yöz urtalarında, Könbatış Törki Qağanlığı tarqalğaç, Xäzärlär üz däwlätlären – Xäzär qağanlığın tözilär. 10. yöz axırlarında qağanlıq tarqalğaç, Xäzärlär Törki-Qıpçaq qäbiläläre belän aralaşıp-quşılıp betä.
Xäzär tele.
Xäzär tele, Xäzär Qağanlığında yäşägän xalıqlarnıñ, qäbilälärneñ aralaşu tele. Bolğar törkemendäge borınğı Törki telläre neñ berse. Xäzär tele turında mäğlümatlar bik az. Bolğar häm kirşr Fin-Uğır xalıqları telläre belän ber'bersenä üzara tä'sir iteşep yäşi. Tatarstandağı qayber toponimnar Xäzär telennän qalğan bulırğa tieş, dip farazlana.
Lúbov Speranskaya.
Speranskaya (Stein) Lubov Lvovna (Urısça:"Сперанская (Штейн) Любовь Львовна") (1918-2010), teater rässamı. Tatarstannıñ xalıq rässamı (1998). Leningradta tuğan. 1949. yıldan Qazan Teater Mäktäbendä uqıta, ber ük waqıtta Qazan Qurçaq Teatrında baş rässam (1953-1957, 1970-1972). Töp eşläre: Tatar Filharmoniäseneñ Cır häm Biü ansamblenä kostüm eskizläre, B. Asafyevnıñ "Baqçasaray fontanı", Çaykovskinıñ "Aqqoş küle" spektakellärenä dekorasí häm kostüm eskizläre.
Cəditçelek.
Cäditçelek (Ğäräpçä: cädid - yañalıq), cämğiät yäşäyeşen häryaqlap yañartırğa omtılğan ictimağí-säyäsi xäräkät. 1880. yıllarında Tatarlar häm Räsäyneñ Törki xalıqları arasında kiñ urın ala. Cädiçelek tarafdarları ictimağí, iqtisadi artqa qalunı häm cämğiättäge ruxí torğınlıqnı tänqitlilär, zaman taläbenä turı kiterep cämğiätne yañartu fikeren, berençe näwbättä xalıq mäğärifen üzgärtüne yaqlílar.
Cäditçelek üz ätrafına aldınğı qaraşlı ruxanilarnı, uqıtuçılarnı häm şäkertlärne cía. Cäditçelekneñ törle yünäleşläre (ağımnarı) bula: qayberäwlär (Ğ. barudi, M. Bigiev, Ğäbdräşid İbrahimov, Q. Tärcemäni C. Abızgildin, Z Qadíri, Z. Kamali, Ğ Bubí h.b.) dini yañarışnı, ikençeläre (R. Fäxretdinev, F. Kärimi, Ş. Kültäsi h.b.) mäğrifätçelekne yaqlí. Cäditçelek 19. yöz axırı - 20. yöz başında Tatar xalqınıñ ictimağí fikere häm milli üzañı üseşendä möhim taríxí basqıç bulıp tora.
Qaşan bäklege.
Qaşan bäklege, Bolğar bäklege. Monğol yawlarınnan soñ, 13. yözdä İdel buyı Bolğarınnan bülenep çığa. Altın Urda vassalı xoquqında yäşi. Üzäge - Qaşan şähäre. Xalqı igençelek, terlekçelek belän şöğellänä. Qala-qälğälärdä timer qoyu häm eşkärtü, baqır eremäläre qoyu, balçıq sawıt-saba yasaw h.b. hönärlär bula, säwdä itälär. 1391. yılda Urıs "uşkuynikları" (piratları), 1399. yılda Mäskäw ğäskärläre tarafınnan talana. 1438-1440. yıllardan Qazan Xanlığında.
Vasili Blüxer.
Blüxer Vasili Konstantinoviç (1890-1938), (ul da Blücher, Blukher, Blyuxer, Blúxer, Bliukher, Urısça: Василий Константинович Блюхер), Sovet Berlege Marşalı (1935). berençe Bötendänya Suğışında qatnaşa. 1916. yılda Qazanda Osterman ostaxanäsendä eşli, L. A. Smolákovnıñ (Raskinnıñ) revolúsion tügäräge häm RSDEF (РСДРП) äğzası. Grajdannar Suğışında uqçılar divizise komandire. 1921-1922. yıllarda Yıraq Könçığış Cömhüriäteneñ Révolúsion Xalıq Armísı xärbi ministre häm "komanduyuşçi"se (baş xärbi idaräçese). BKF(b) (ВКП(б)) ÜK äğzalığına kandidat, BÜBK, Sovetlar Berlege ÜBK äğzası (1934-1938) SSSR YŞ deputatı (1937.) Repressilär çorı qorbanı.
Suar bäklege.
Suar bäklege, Urta İdel buyındağı Bolğar bäklege. Bäklek Sawirlar (Suarlar) belän cirle Törki häm Fin-Uğır qäbiläläre berläşüe näticäsendä, 940. yıllar tiräsendä barlıqqa kilä. Üzäge - Suar şähäre. Bäklek idaräçelärennän Ğabdulla bine Miqail, Talib bine Äxmäd, Mö'min bine äxmäd isemnäre mäğlüm. 975. yılda Bolğar bäklege belän berläşä. 11-13. yözlärdä İdel buyı Bolğarınıñ administrativ-territorial büleneş töbäge (ölkäse).
Sawirlar.
Sawirlar (alar da "Sabirlar" häm "Suarlar"), Qaspi Diñgeze triälärendä yäşägän, Xäzärlärgä qärdäş küçmä qäbilälär. Etnik çığışları Hunnar toqımınnan dip uylanıla.
Sawirlarnı berençe märtäbä 2. yözdä Ptolemey telgä ala. Tönyaq Qawqazda zur xärbi köç bularaq, alarnı Sasanilar İranı häm Bízantía üzara köräştä üz maqsatlarında faydalana. 5. yöz azağı - 6. yöz başlarında Sawirlar Avarlar belän belän suğışa. . yözneñ 2. yartısında Avarlar Könbatış tarafqa küçenep kitkäç, Sawirlar Könbatış Törki Qağanlığına buysınalar. 630. yıllarda Törki Qağanlığı tarqalğaç, Xäzär Qağanlığı xakimlegenä küçälär.
Dağstannıñ yar buyları öleşendä Suvar (Suar tügel!), Xäydan (Khaydan), Cidan (Jidan) qalaları töbäklären berläştergän Sawirlar patşalığı (däwläte) oyışa. Ğäräp-Xäzär suğışları barışında, 8. yözdä Sawirlarnıñ ber öleşe Urta İdel buylarına küçep kilä, anda Suar bäklege oyışa, alar Suarlar iseme belän tanıla. soñraq Suarlar cirle Törki telle qäbilälär belän etnik Bolğar berdämlegen tudıralar.
Xäzerge Çuaşlar Sawirlarnıñ (Çuaşça: "Сӑварсем") toqımları bulıp uylílar. Xäzerge Marilar Tatarlarnı "Suas" häm Çuaşlarnı "Suasenmari" ("Suarlaşqan Marilar") dip atílar.
Carpini.
Carpini Giovanni de Plano /karPİni djovanni de plano/, ul da "del Plan del Carpine", (1182-1252), Franciscannar ordene monaxı, säyäxätçe.
1245. yılda Rom Papası Innocenti IV anı mäğlümat tuplaw maqsatında Monğol İmperisenä cirbärä. Carpini böyek qağanğa Papanıñ xatın tapşıra. Ul xatta Möselman xälifälegenä qarşı bergäläşep köräşü kileşüe tözü täqdim itelgän bula. Altın Urdada waqıtta Batí xan belän oçraşa, Qaraqorımda Ügädäy ulı Göyekneñ böyek qağan täxetenä utıru tantanasında qatnaşa (1246). İlçelek wazífasın ütägändä kürgännären taríxí yulyazma xezmätendä ("Libellus historicus") yazıp qaldıra. Anda Monğol İnperisenä bäyle bay mäğlümattan tış törle xalıqlar, ş.i. Bolğar, Qıpçaqlar turında da bäyän itelä.
Albert Ğilmetdinev.
Ğilmetdinev Albert Xaris ulı (1956), fizik, fizika-matematika fännäre doktorı (1999). 1984. yıldan Qazan Universitätendä, 1994. tän amalitik spektroskopiä labaratorí mödire. Xezmätläre analitik atom spektrografiäsenä, plazma fizikasına qarí.
Fizioterapiä.
Fizioterapiä (Yunança: physis - tabiğat, therapeae - däwalaw), klinik medisin ölkäse, keşe organizmına tabiğí (su, hawa, cılılıq, yaqtılıq h.b.) häm yasalma (elektr togı, magnit qırı, ultrafiolet, radioaktiv nurlar h.b.) fizik faktorlarnıñ däwalaw tä'siren öyränä, şulay uq awırularnı däwalaw häm buldırmaw, bu faktorlarnı qullanu ısulların eşli.
Ğiäsetdin.
Ğiäsetdin (? - 1438 yäki 1445), Qazan idaräçese (1420. yıllar başınnan). Şadibäk xannıñ ulı (Cäläletdin xannıñ ulı, digän faraz da bar). İdegäy hälâk bulğannan soñ (1419) Qazannı yawlap ala. Ul waqıtta Altın Urda täxetendä utırğan Oluğ Möxämmät xan belän köräşä häm suğış barışında hälâk bula.
İdel buyı Bolğarına Monğol yawları.
İdel buyı Bolğar däwlätenä Monğol yawları (1223-1236)
Kalka yılğası yanındağı suğışta uñışqa ireşkännän soñ, 1223. yılda Söbedäy bahadur belän Cöbä noyon citäkçelegendäge Monğol ğäskärneñ ber öleşe Bolğar ilenä höcüm itä. Läkin İdelneñ Jiguli tawları töbägendä Bolğar suğışçıları qarşılığına oçrí häm ciñelä. 1229. yılda Kükdäy belän Söbedäy bahadurlar citäkçelegendä atlı ğäskär qabat höcüm itä, Cayıq yılğası buyında Bolğarlarnıñ çik sağındağı suğışçıların ciñep, ilgä bärep kerä, talap kitä. 1232. yılda qabat atlı Monğol ğäskäre Başqort cirläreneñ Könyaq-Könçığışın häm İdel buyı Bolğarınnıñ ber öleşen tuzdıra. Batí xan citäkçelegendäge kümäkläşterelgän ğäskär 1236. yılda Bilär, Suar, Cükätaw h.b. şähär-qälğälärne yawlap aluğa ireşä, şunnañ soñ İdel buyı Bolğarı Cüçi Olısınıñ ber öleşenä äwerelä.
Qıpçaq tele.
Qıpçaq tele ("Qoman tele"), Törki tellärneñ Qıpçaq törkemendäge tel, ğämäldän çıqqan tellärneñ berse. Xäzerge Tatar, Qazaq, Başqort, Qaraçay-Balqar, Karaim, Qırımtatar, Qomıq, Qaraqalpaq tellärenä yaqın. 11-14. yözlärdä İdel buyı häm Qara Diñgezneñ Tönyaq dala cirläre "Däşte qıpçaq" ("Qıpçaq dalası") iseme belän atalğan. Bu teldä söyläşüçe xalıqlar Möselman çığanqlarında "Qıpçaqlar", "Qıfçaqlar", Awrupada "Qomannar" ("Cumans"), "Qunnar", Urıs çığanaqlarda "Polovetslar" dip terkälgän. Qıpçaq tele ürnäkläre "Codex Cumanicus"ta saqlanıp qalğan. (q. Qıpçaqlar).
14-17. yözlärdäge Qıpçaq söyläm tele Kamenets-Podolsk (Ukraina) şähäreneñ Ärmän dini cämğiäte yılyazmalarında, glossarílarda (elekke süzleklärdä), mäxkämä aktlarında kiñ çağılış taba. Qıpçaq teleneñ iñ borınğı yazma istälege bulıp 1492-1537 yıllardağı Venezia yilyazması sanala.
Yaña İqtisadi Säyäsät (NEP) (Urısça: НЭП – новая экономическая политика), 1921. Yılnıñ Martında RKP(b)nıñ 10. qorıltayında qabul itelä; "Xärbi Kommunizm" säyäsätenä almaşqa kilä. Töp eçtälege: "prodrazvórstkanı" "prodnalog" (çiklängän külämendä salıp tüläw) belän alıştıru, bazar mönäsäbätlärennän, yallanğan xezmättän, törle räweştäge milektän häm citeşterrü çaraların arendalaw mömkinlegelärennän faydalanu. Tatarstanda xucalıq apparatın üzgärtep qoru ğämälgä aşırıla, sänäğät xucalıq isäbenä küçerelä.
Trest häm sindikatlar, kanton citeşterü berläşmäläre sisteme sänäğätne bazar mönäsäbätläre belän bäyli. 1922. Yıl başında 10 trest ("Lesotrest, Metallotrest, Pişçetrest, Silikattrest, Tatvalenka, Tatşveytrest, Elektrotrest" h.b.); 7 kanton citeşterü berläşmäse (Alabuğa, Bua, Bögelmä, Mamadış, Spas, Çallı, Çístay) isäplänä. Qayber wağraq citeşterü şirkätläre elekke xucalarına qaytarıla. 41 ere sänäğät şirkäte arendağa, ş.i. 23e xosusí milek xucalarına birelä (1922). Däwlät, xosusí, kooperativ-kümäk säwdä itü törläe barlıqqa kilä. NEP töbäktä Berençe Bötendönya, Grajdannar suğışlarında cimerelgän xalıq xucalığın tiz arada torğızuğa, 1921-1922. Yıllardağı açlıqnı, 1922-1923.tä igen uñmaw säbäple kilep tuğan qıtlıqnı beterügä kiterä. 1920. yıllar axırında xalıq xucalığın industrializasílaştıru häm krästiän xucalıqların kümäkläşterü barışında NEP ğämäldän çığarıla.
Xärbi kommunizm.
Xärbi Kommunizm, Sovet xakimiäteneñ Grajdannar Suğışı barışında (1918-1921) il eçendä ütkärgän säyäsäte ataması. Eçke oyışmalar häm cämğiät belän idarä itüdä xärbi tärtiplär urnaştıru, ämer birep kenä eşlätü, barlıq ere häm waq sänäğät, citeşterü oyışmaların häm alarnıñ milken Sovet xakimiäte xökemenä tapşıru (Nasíonalizasílaw), krästiän xucalığında citeşterelgän azıq-tölek häm çimalnıñ küpçelek öleşen "tartıp alu" (Prodrazvórstka), şähär bistälärdä irekle säwdäneñ tíıluı, här kiräk-yaraqnı, ş.iş. azıq-tölekne dä däwlät tarafınnan bülep birü (kartoçka sisteme), şähär beläm awıl arasındağı ğädäti alış-bireşneñ özelüe, keşelärne mäcbür itep, küp oçraqta tulı eş xaqın tülämiçä eşlätü – Xärbi Kommunizm çorınıñ töp üzençälekläe. Qazan gubernasında Xärbi Kommunizm yıllarında krästiän xucalıqlarınnan 20 mln. Pottan artığraq aşlıq cíıp alına. Xärbi Kommunizm säyäsäte kiñ cämäğätçelektä qänäğätsezler tudıra, ayıruça krästiännär rizasızlığı törle töbäklärdä berniçä fätnägä säbäpçe bula (Arça fetnäse, Sänäkçelär fetnäse h.b.) 1921. Yıl başınnan Sovet xökümäte Xärbi Kommunizm tärtiplären beterep, Yağa İqtisadi Säyäsätkä (NEPqa) küçü qararın qabul itärgä mäcbür bula.
İdel buyı Bolğar dəwlətenə Monğol yawları.
İdel buyı Bolğar däwlätenä Monğol yawları (1223-1236)
Kalka yılğası yanındağı suğışta uñışqa ireşkännän soñ, 1223. yılda Söbedäy bahadur belän Cöbä noyon citäkçelegendäge Monğol ğäskärneñ ber öleşe Bolğar ilenä höcüm itä. Läkin İdelneñ Jiguli tawları töbägendä Bolğar suğışçıları qarşılığına oçrí häm ciñelä. 1229. yılda Kükdäy belän Söbedäy bahadurlar citäkçelegendä atlı ğäskär qabat höcüm itä, Cayıq yılğası buyında Bolğarlarnıñ çik sağındağı suğışçıların ciñep, ilgä bärep kerä, talap kitä. 1232. yılda qabat atlı Monğol ğäskäre Başqort cirläreneñ Könyaq-Könçığışın häm İdel buyı Bolğarınnıñ ber öleşen tuzdıra. Batí xan citäkçelegendäge kümäkläşterelgän ğäskär 1236. yılda Bilär, Suar, Cükätaw h.b. şähär-qälğälärne yawlap aluğa ireşä, şunnañ soñ İdel buyı Bolğarı Cüçi Olısınıñ ber öleşenä äwerelä.
Älmät.
Älmät, Tatarstan Cömhüriäte qaramağında şähär, Älmät Rayonı üzäge. Tatarstannıñ Könyaq-Könçığışında (Qazannan 279 "km"), Dala Zäye yılğasınıñ urta ağımı buyında, Ägerce-Aqbaş timer yulındağı Älmät stansísınnan 13 "km" könçığıştıraq urnaşqan. Automobil yulları töynäleşe.
18. yözdä nigez salına. 1930. yıldan rayon üzäge, 1952. yılnıñ Martınnan – şähär tíbındağı bistä, 1953. yılnıñ 11. Nöyäberennän – şähär. Älmät Şähär Şurasına Tübän Maqtama bistaäse buysına. Mäydanı 41,1 "km2". Xalqı – 1989. yılda 136,4 meñ keşe (Tatarlar – 50,4%, Urıslar – 42,9%), 2000. yılda 140,7 meñ keşe.
Älmät – Tatarstanda näft çığaru sänäğäte öçen maşína häm cihazlar citeşterä. Batırma elektr nasoslar, torba, gaz eşkertü, "Neftemaş" şin remontlaw, automobil-traktorlar remontlaw, kirpeç suğu, timer-beton äyberlär citeşterü häm başqa zavodlar; azıq-tölek sänäğäte (konditer, makaron fabrikası, söt-may kombinatı, ikmäk zavodı) häm ciñel sänäğät ("Alsu" oyıq-oyıqbaş bäyläw fabrikası, yort cihazları fabrikası) şirkätläre. Näft institutı, Näft, Fizik Tärbiä, Säwdä-Kommersí, Polítexnik texnikumnarı, medisin häm muzıkal kölliätläre, 31 ğomumí belem birü mäktäbe, 3 hönäri mäktäp. Tatar dram teatrı. Töbäk taríxın öyränü muzéyı.
Ş.u.q.: Älmät-Bögelmä sänäğät töynäleşe
Laşmannar.
Laşmannar (Almança: "Laschmann - urman kisüçe" mäğnäsendä), däwlät krästiännär qatlawı. Qorablar tözü öçe urman kiskännär, ağaç äzerlägännär. Piter I'neñ 1718. yıl 31. Ğínwar färmanı belän Qazan, Tübän Novgorod, Voronej gubernaları, ş.u. Sember öyäze yomışlı morzalar, Tatar, Mordwa häm Çuaşları ağaç kisü häm çığaruğa tüläwsez eşlärgä bilgelängännär. Laşmannar turıdan-turı Qazan admirallığına buysındırğan. 1817. yıldan eşlärenä maxsus Laşman volost idaräläre küzätçelek itkän. 1811. yılda Qazan gubernasında 60,8 meñ Laqşman bula. 1860. yıldan alar däwlät krästiännär qatlawına küçerelä.
İtil.
İtil (Ätil), Urta Ğasırlarda (8-10. yözlär Xäzärlär şähäre. İdel tamağında urnaşqan ere säyäsi häm iqtisadi üzäk. Xäzär Qağanlığınıñ soñğı başqalası. 965. yılda Kiev kenäze Svátoslav I ğäskäre tarafınnan yawlana, cimerelä. Xäzerge Ästerxan şähäre tiräsendä bulğan dip farazlana.
Kanton.
Kanton, 1920-1930. yıllarda TASSRda administrativ-territorial büleneş berämleşe. TASSRda 12 kanton bulğan: Alabuğa, Arça, Ägerce,Bögelmä, Zöyä, Layış, Mamadış, Minzälä, Spas, Täteş, Çallı, Çístay kantonnarı. Kantonnar "volost"larğa bülengän.
Öyäz.
Öyäz, Räsäydä administrativ-territorial büleneş berämlege. 13. yözdän mäğlüm atama, brär üzäkkä tartım "volost"lar berdämlege. Elekke Qazan Xanlığı töbägendä öyäzlärgä büleneş tärtibe 16. yözneñ 2. yartısında kertelä. Baştaraq öyäzlär belän Urıs "namestnik"ları, 16. yöz axırlarınnan – "voyevoda"lar idarä itkän. 1708. yıldan öyäz – gubernanıñ ayırım ber administrativ-territorial berämlege. 1775. yıldan xakimiät, finans häm mäxkämä idaräseneñ iñ tebänge öleşe. 20. yöz başına Qazan gubernasında Qazan, Zöyä, Kpzmodemyanovsk, Layış, Mamamdış, Spas, Täteş, Tsaróvokokşaysk (Yoşkar-Ola), Çuyıl (Tsivilsk), Çabaqsar, Çístay, Yädrin – barlığı 12 öyäz bula. TASSRda 1920. yıllarda öyäzlär beterelä, kantonnarğa bülänä.
Yəhüd dine.
Yähüd dine (İudaizm), berallalıqqa nigezlängän iñ borınğı dinnärneñ berse, MA 1. meñyıllıqta Filistindä barlıqqa kilä. Başlıça Yähüdlär arasında tarala. Yähüd dineneñ töp täğlimatı Torah häm Talmud dip atalğan dini kitaplarda tuplanğan.
Törle yuramalar bar: Xasidlek, Qaraimnär h.b.
8. yözdä Xäzärlärdä häm başqa Törki xalıqlarda tarala.
İudaizm Tatarstanda.
Yähüdi säwdägärläre Qazanda Qazan Xanlığı däwerennän yäşilär, dilär, läkin dini cämğiäte 1850. yıllarda oyışa, räsmi röxsät 1897. yılda alına. 1915. yılda sínagoga tözelä. Sovet çorında cämğiäte beterelä. 1996. yılda cämğiät yañadan terkälä, 1996. yılda sínagoga binası cämğiätkä kire qaytarıla.
Piter I.
Piter I ("Pótr Alekseyevitç"; zamança Urısça: "Пeтр Алексеевич"," Pietr Alieksieievitch") (1672-1725), Räsäy patşası (1682. yıldan) häm imperatorı (1721. yıldan).
1700. yıllarda Piter İswäclär belän suğışa, 1703. yılda İswäc Nöteborg qälğäse yanında Sankt-Peterburgqa nigez sala.
1708. yılda Räsäyne gubernalarğa bülü tärtiben kertä. Anıñ waqıtında Qazan gubernası oyıştırıla. Xristian dinenä küçärgä telämägän Möselmannarğa qarata ğädelsez färmannarı belän mäğlüm. 1713. yılda iğlan itelgän färman nigezendä Tatar morzalarına Xristian dinendäge krepostnoy krästiännär totu tíıla, şundí krepostnoylar bulğan awıllar häm cirlär tartıp alına; köçläp çuqındıru çaralar köçäyä; 1718. yılğı färman belän yomışlı Tatarlar Admirallıq öçen ağaç çığaru eşendä tartıla (Laşmannar); 1722. yılğı färmanda 10-12 yäşlek Tatar malayların xärbi xezmätkä (dençik, yunga h.b. xezmätlärgä) alu qarala.
İranğa yawğa çıqqaç, 1722. yılnıñ Mayında Piter I Qazanda tuqtala (q. İranğa Piter I yawları). Bolğar şähärendä bulıp, qäber taşlarındağı yazularnı küçerep alırğa (q. Yosıf İjbulatov), Zur Mäçet manarasın tözekländerergä ämer birä. Patşanıñ Qazanğa kilü xörmätenä Petropavel cämiğ cirkäwe tözelä.
Çistay.
Çístay, Tatarstan Cömhüriäte qaramağındağı şähär, Çístay Rayonı üzäge. Tatarstannıñ üzägendä (Qazannan 114 "km"), Sember-Ufa timer yulındağı Nurlat stansínan 125 "km" Tönyaqtaraq urnaşqan. Kama yılğasınıñ sul yarındağı qorablar tuqtalığı. Automobil yulları töynäleşe. Aéroport. 18. yöz başlarında Çistoye Pole awılı (Arxangel bistäse) bularaq nigez salına. 1781. yılda Qazan namestniklegeneñ öyäz, 1796. guberna şähäre Çístay isemen ala. 1920-1930. yıllarda – kanton üzäge. 1930. yıldan – rayon üzäge. Mäydanı 16,8 "km2". Xalqı – 1989. yılda 65,5 meñ keşe (Urıslar – 65,8%, Tatarlar – 30,2 %), 2000. yılda 66,6 meñ keşe. "Vostok" säğät zavodı, qorablar, automobillär tözätü zavodları, "Autospetsoborudovanie", şärab zavodları; "Vektor" konstruktorlıq-texnologik bürosı; tegü, trikotaj, ayaq kiemnäre, üy cihazları, konditer fabrikaları; it, söt, balıq kombinatları. Qazan Texnik Universitäte filialı – "Vostok" yuğarı texnik uqu yortı. Pädogogik häm medisin kölliätläre, sovxoz-texnikum, 21 ğomumí belem birü mäktäbe, 2 hönäri kölliät. 2 mädäniät yortı. "Çístay – öyäz şähäre" muzéyı, Säğät zavodı taríxı, Boris Pasternak muzeyları. Xalıq teatrı.
Mäzäk.
Mäzäk, Tatar folklorı janrı, yumoristik-satirik, kötelmägän borılış, ütken tel belän tögällänä torğan keçeräk külämle çäçmä äsär.
Mäcüsilek.
Mäcüsilek, ber allağa ışanunı qabul itmägän tradition dini ışanular ataması (küp allalarğa ışanu h.b.).
Íslamğa qädär Bolğarlarda utqa, qoyaşqa, suğa, kükkä, izgelärgä häm başqalar tabınu yäşäp kilgän. Mäcüsile başqa mädäni tradisílar belän bergä Tatar xalqınıñ ruxí dönyası üseşenä yoğıntı yasí. Bolğarlar Íslam dine qabul itkäç, Mäcüsilek aqrınlap rolen yuğalta barsa da, yaña formalar ala häm bügen dä Möselman mädäniäte öleşe bularaq yäşi. İdel-Ural töbäge Fin-Uğır xalıqlarınıñ Xristianlıqnı çağıştırmaça soñ qabul itüe säbäple (16. yöz urtaları – 20. yöz başı), Mäcüsilek alarnıñ ruxí dönyalarında, mädäniätlärendä Tatarnıqına qarağanda kübräk urın alıp tora. 1990. yıllar başınnan borınğı dinnären-ışanuların yağartu Mari, Udmurt, Çuaş, küpmeder däräcädä Mordwalar küzätelä.
Texas.
Texas Ştatı /TExas/ yäki /täkSEZ/ - ul AQŞnıñ ber ştatı
-Gubernatorı: Rick Perry
-Räsmi tele: Yuq
-Mäydanı: 696,241 km² (AQŞta 2nçe urında)
- Su mäydanı 17,333 km² (2.5%)
- Keşe sanı 20,851,820 (AQŞta 2nçe urında)
- Tığızliğı 30.75 /km² (AQŞta 28nçe urında)
- Köne: 29. Dekäber, 1845. yıl
- Tärtibe: 28. ştat bulıp kergän
-Waqıt quşağı: Üzäk: ÜWZ (UTC) -6/-5
-Tawlar: Üzäk: ÜWZ (UTC) -7/-6 (Könbatış Texasnıñ ber öleşen täşkil itä)
- İñ yuğarı noqta Guadalupe Peak, 2,667 m
- İñ töbän noqta 0 m
Kömeş.
Aq töstäge dendrit, börtek häm başqa räweşlärdägese tabıla.
Qatlığı 2,5-3. Tatarstanda qayber baqır rudası qatlamalarında 1 "t"ğa 540 "g" qädär saf kömeş tabıla.
Olímpia Uyınnarı.
Tatarstan sportçıları 1952. yıldan Olímpia Uyınnar qatnaşa.
Äxmädiyä.
Hindstanda (Mirza Ğöläm Äxmädi Qadiani (Mirza Ghulam Ahmad of Qadi)(1835-1908) nigez sala. Äxmädiyä täğlimatı Qör'än häm Müselman (Sönnilär) ğänğänäse – tradisiälären tayana; tabiğate quşılma tösmerdä – Möselman, Xristian häm başqa din wäkillärenä mönäsäbätle. Äxmädiyä tarafdarları raslawınça, oyışmağa nigez saluçı – Allahnıñ keşelek tarafına cibärelgän soñğı ilçese (Musa häm Ğäysädän soñ), päyğämbäre (näbi), ul üzendä Möselmannarnıñ mähdie, Xristian messiäse, Hind Krişnası wazífalrın tuplağan.
1 millionnan artıq tarafdarları bar, töp öleşe Paqstanda. Küp kenä Möselman mämläkätlärendä Äxmädiyä Möselman cämğiäte dip tanılmí. Íslam dönyası ligası Äxmädiyäne Íslamğa qarşı doşman ağım bularaq bäyäläde.
Tatarstanda Äxmädiyä cämğiäte 1992. yılda terkälä.
Komatsu Hisao.
Komatsu Hisao (1951), taríxçı, türkolog.
1980. yıldan Yaponíanıñ Tokyo Üniversitätendä, professor (1996.). xezmätläre Íslam dinendäge Törki xalıqlarnıñ säyäsi taríxına häm Üzäk Asía Tatarlarınıñ säwdä, mädäniät eşçänlegenä qarí.
Kirill älifbası.
Kirill älifbası yä Kirillitsa, 9. yöz axırı – 10. yöz başında Könyaq, Könçığış häm Könbatış Slaván xalıqlarında qabul itelgän älifbanıñ berse (başqalardan "Glagolitsa" mäğlüm). Xristian dine taratuçı bertuğan Kirill (827-869 tiräse) häm Mefodi (815-855) tarafınnan Xristian dine räsmi tanılğan, Yunannarnıñ älifbasına nigezlängän älifbasına berniçä xäref östäp tözelä. Rusta 10-11. yözlärdä Xristianlaşu waqıtında qullanışqa kerä. 1708. yılda berqädär üzgärtelä. 1880. yıllarda İdel-Ural Xristian xalıqları öçen (Keräşen Tatarlar da) Kirillitsa qullanışqa kerä. 1920. yıllardan ğämäldä bulğan Urıs älifbası nigezendä 1939. yıldan Tatarlarda da şuşı älifba qabul itelä.
Viktor Çernomırdin.
Çernomırdin Viktor Stepanoviç (Urısça: "Виктор Степанович Черномырдин", 1938—2010), däwlät eşleklese.
1957. yıldan Orsk näft eşkertü zavodında, 1973.tän Orenburg gaz eşkertü zavodı direktorı. 1978. yıldan KPSS Üzäk Komitätendä; 1982.dän Sovet Berlege gaz sänäğäte ministre urınbasarı, 1985.tän – ministre.
1989.dan "Gazprom" Däwlät gaz konsernı idaräse räise. 1992-1994. yıllarda Räsäy Föderasísı Ministerlär Şurası räise. "Räsäy Föderasísı däwlät xakimiäte organnarı belän Tatarstan Cömhüriäte däwlät xakimiäte organnarı arasında eşlär büleşü häm üzara wäqälätlär arasında eşlär büleşü häm üzara wäqälätlär almaşu turında şartnamäne äzeläwdä qatnaşa häm aña qul quya. 1994-1998. yıllarda Räsäy Föderasísı Xökümäte räise. 200000. yıldan RF Föderal Cıínı Däwlät Duması deputatı. 2001.dän RFnıñ Ukrainadağı wäqälätle wäkile.
Asteroidlar.
Asteroidlar ("Keçe planetalar"), Qoyaş sistemasına kergän cisemnär, diameterläre 1dän alıp 1000 "km" qädär bula. Keçe planaetalarnıñ kübeseneñ orbitaları Mars belän Yüpiter orbitaları arasındağı asteroidlar quşağında yata.
Çıñğız xan.
Çıñğız xan ("Temüçin, Temücin") (1155. yıl tiräse-1227), Monğol İmperisenä nigez saluçı, anıñ berençe böyek xanı (1206. yıldan), cihangir.
Monğol häm Törki qäbilälär östennän xakimlek itü öçen barğan suğıçlarında (1183-1204) küp köndäşlären, ıruğ häm qäbilä berläşmäse başlıqların (Merkitlär qäbiläse citäkçese Tolhol bäk, Naymannar berläşmäse başlığı Tayan xan h.b.) ciñä. Tönyaq-Könçığış Mongolía häm Baykal küle tiräsendäge irken qır-dalalarda yäşäwçe qäbilä berläşmäläreneñ barısın da üzenä buysındıruğa ireşä. 1206. yılda Monğol aqsöyäkläre qorıltayında şul qäbilä beläşmäläreneñ "Böyek Xanı" dip iğlan itelä ("çıñğız" ataması Törkiçä "diñgez-tengiz" töşençäsenä täñgäl "böyek" mäğnäsen añlata dip uylanıla). Çıñğız xan eçke säyäsättä däwlät tözeleşen üzäkläterüne alğa sörä. İmperidäge eçke xoquq-tärtiplärne ğädäti qäğidälärne qanunlaştırıp (q. Yasa), xärbi-idärä reformnar ütkärä.
1209. yılda Tangutlar däwläte Si-Sia cirenä höcüm yasí häm anıñ ğäskären tar-mar itä. 1211. yılda Tönyaq Qıtay bilämälärrenä basıp kerä häm 1215. yılda Beijingne (Pekiñne) yawlap ala. 1219-1221. yıllarda Urta Asía däwlälären basıp ala. 1226-1227. yıllarda tangutalrnıñ si-Sia däwläten tämam üzenä buysındıruğa ireşä. Şul däwlätneñ başqalasın qamaw waqıtında kinät wafat bula.
Vasili Blajenní Çirkäwe.
Vasili Blajenní Çirkäwe ("Yar buyı Poqraw soborı (cämiğ çirkäwe)"), Mäskäwdäge Urıs dini míğmarlığınıñ mäşhür istälege.
1555-1561. yıllarda Barma häm İvan Postnik tarafınnan Qazan Xanlığın yawlap alu istälege itep tözelä. Çirkäw tiräsen äyländerep alğan yabıq tübäle galerí urtasına çatır tübä astındağı olı ğíbadätxanä bínası tiräli üzara eçke yullar belän totaşqan 8 keçeräk çirkäw urnaştırılğan. Bizäklärneñ güzällege häm baylığı belän ayırılıp tora. 1588. yılda Çirkäwgä Vasili Blajenní altare östälä, 1670. yıllarda 8 qırlı çañ manarası tözelä.
Vasili Blajenní Qolşärif mäçete ürnägendä eşlänelgän dip faraz qılına. 1930.dan 1992. yılğa qädär Däwlät taríx muzéyı filialı urnaşa. Xäzer üz wazífasın üti.
Roin Djordjikia.
Djordjikia Roin (Kondratyeviç) (1946), kardiolog, Tatarstannıñ atqazanğan tabibe (2002). Republika Medisin Diagnoz Quyu Üzägeneñ citäkçese, Qazan Medisin İnstitutınıñ xirurgik awırular kafedrası mödire. Xezmätläre yöräk klapannarı zäğiflegen invazion xirurgia yulı belän däwaluğa qarí.
Dividend.
Dividend (Latínça: dividendum – bülenergä tieşle äyber), salımnar tülänep, citeşterüne üsterügä, rezervlarnı tulılandıruğa isäp-xísap yasalıp, kredit häm obligasílarnıñ prosentları qaytarılıp, idarä apparatı xezmätkärläreneñ xezmätenä tüläw ğämälgä aşırılğannan soñ, här yılnı AC tabışınıñ äğzalar arasında aksílar sanına turı kiterep bülenä torğan öleşe. Ğädi aksílar dividendınııñ küläme Acneñ finans xälenä bäyle, ä östänlekle aksílarğa tieşle dividend alarnıñ nominal bäyäsennän prosent räweşendä bilgrlänä.
Lenino-Kokuşkino.
Lenino-Kokuşkino (xalıqta "Apaqay") awılı, Piträç Rayonında, rayon üzägennän 10 "km" tönyaqtaraq, Mişä yılğası bassíndağı Üşnä suı buyında. Qazan Xanlığı däwerennän "Yañasala" ataması belän mäğlüm. 1989. yılda 2270 keşe (Tatarlar - 63 %, Urıslar - 34%), 2000. yılda 2703 keşe yäşi. Xalqınıñ töp şäğele - igençelek, terlekçelek, qoşçılıq; ikmäk zavodı. Urta mäktäp, muzıka mäktäbe, hönär liséyı. Mäçet. 1887-1888. yıllarda Vladimer İlyiç Ulyanov-Lenin sörgendä bulğan awıl, muzéy-yortı bar.
1991. yılda 179 "ha" mäydanlı "Lenino-Kokuşkino tabiğí-taríxí tíulığı" oyıştırıla.
Moabit däftäre.
"Moabit däftäreneñ" tışlığıBaşqa däftärneñ tışlığı
"Moabit Däftäre", Musa Cälilneñ 1942-1944. yıllarda Moabit (Berlin) törmäsendä Alman Nazistlarınnan ülem kötkändä yazğan şiğerlär cíıntığı. 2 däftär saqlanğan (93 şiğir). Berençe däftärne 1946. yılda TASSR Yazuçılar berlegenä Niğmät Teregulov, ikençesen 1947. yılda Brüsseldäge Sovet konsullığına André Timmermans tapşıra. Qazanda berençe tapqır 1953. yılda basılıp çığa. 1957. yılda Lenin bülägenä layıq bula.
Xacitarxan.
Xacitarxan ("Actarxan"), Urta Ğasırlar (13-16. yözlär) şähäre. İdelneñ uñ yağında, xäzerge Ästerxannan 12 "km" östäräk urnaşqan bula. Möhim säwdä yulları kiseşendä bulğanlıqtan tiz üsä, iqitisadı nığí. -1314. yözlärdä Altın Urdanıñ ere säyäsi häm säwdä üzäge. 1395. yılda Aqsaq Timer yawı waqıtında talana häm cimerelä. soñınnan qabat ternäklänä, 15. yöz urtalarınnan Ästerxan Xanlığı başqalası. 1547. yılda Qırım xanı Säxibgäräy, 1554-1556. yıllarda Urıs ğäskärläre tarafınnan qabat cimerelä, yandırıla. 1556. yılda, Ästerxan Xanlığın Urıs däwläte yawlap alğannan soñ, taşlandıq xälgä kilä.
Mamışbirde.
Mamışbirde (Mämeşbirde) (?-1556), Qazan cirlärendä azatlıq suğışlarında (1552-1556) qatnaşawçı.
Çirmeş morzası belän Çuaş xatınınıñ balası.
1555. yılda ğäskäri berämlek tuplap, Bolın yağı belän Taw yağı Urıs basqınnarına qarşı köräş başlí. İdelneñ uñ yarındağı Sender tawında köräştäşläre belän Çalım qälğäsen tözi, şunda Urıs ğäskärläre qarşı suğışa. Üze Çıñğızxan näselennän bulmíça, üz yağına köräşergä Nuğay morzası Ğäli Äkrämne çaqıra. Alarnıñ berläşterelgän köçläre 1556. yılda İvan IV cibärgän ğäskär tarafınnan ciñelgäç, äsirlekkä elägä. Mäskäwgä kiterelä häm cäzalap üterelä.
Mişätamaq.
Mişätamaq, Tatar başkütäreçeläre qälğäse. Qazan cirlärendä azatlıq suğışları barışında (1552-1556) 1553. yılda Mişäneñ Çulmanğa qoyğan urınında tözelgän. Qazannan 60 "km" tübändäräk urnaşqan (Taşkirmän (?!)). 1556. yılda patşa ğäskärläre tarafınnan yawlana häm cimerelä.
German Teptin.
Teptin German Mixail ulı (Mixayloviç) (1937), radiofizik, fikia-matematika fännäre doktorı (1986), professor (1988). Tatarstannıñ atqazanğan fän eşleklese (1996). 1956. yıldan Qazan Universitätendä, 1987.dän radioastronomí kafedra mädire. Xezmätläre ionosferanıñ häm atmosferanıñ (aerozollärne dä kertep) tözeleşenä, radiodulqınnar taraluğa qarí.
Fanagoria.
Fanagoria, borınğı häm urta ğasırlar şähäre. Azof Diñgeze buyında uranşqan. MA 6. yözneñ 2. yartılarında borınğı İonianeñ Teos şähärennän küçep kileçülär tarafınnan nigezlängän dip farazlana. MA 5. yözdän başlap Bospor däwläte bilämäsenä kerä. Fanagoria 4. yözdä Hunnar tarafınnan cimerelä. 7. yözdä Böyek Bolğar däwläte başqalası, 7. yöz azaqlarınnnan Xäzär Qağanlığına buysındırıla. 10. yöz axırlarında bäcänäklär tarafınnan cimerelä häm elekke ähämiäten yuğalta.
Batıy xan.
Batí xan ("Batu xan, Sain xan") (1207 tiräse – 1256), Monğol İmperiäseneñ ğäskär başlığı, cihangir, Altın Urdanı nigezläwçe xan. Çıñğız xannıñ onığı, Cüçineñ ulı.
Atası wafatınnan soñ olıs idaräçese (1227). Monğol İmperiäse qorıltayı quşuınça İdel Buyı Bolğarına, Rus kenäzleklärenä häm Könbatış Awrupa illärenä yawlar oyıştıra (q. İdel buyı Bolğar däwlätenä Monğol yawları). 1236. yılda İdel buyı Bolğarın, 1237-1240. yıllarda Rus kenäzleklären üzenä buysındıra, 1240-1242 yıllarda Polşa, Macarstan, Çexiä häm Bolğarstannı basıp ala. 1242-1256. yıllarda Cüçi olısınıñ Cäyek yılğasınnan alıp Könbatış çigenä qädärge bilämäläreneñ baş idaräçese. İdelneñ tübän ağınında Altın Urdanıñ yaña başqalası Saray äl-Mäxrusä tözelgänçe Bolğar şähärendä torıp idarä itä. Üz bilämälärendä hönärçelekkä, kürşe il-mämläkätlär belän säwdä itügä, Tübän İdel buyında şähärlär tözeleşenä zur iğtibar birä. Saray äl-Mäxrusä şähäre tözeleşenä Bolğardan, Urta Aziädan, Qawqazdan ostalar kiterä.
İdel-Ural Legionı.
İdel-Ural Legionı, (Идел-Урал Легионы) İkençe Bötendönya Suğışı barışında Nazi Almanía xärbi köçlärendä Tatar, Başqort, Mari, Çuaş h.b. millät äsirlärennän tözelgän ğäskäri berämlek. `
Berence bülek.
Barlığı 7 batalyon tözelä. 1942. yılnıñ Nöyäberendä tuplanğan 825. batalyon 1943. yılnıñ Febrälendä Belorus partizannarın qarşı suğışqa ozatıla; suğışçıları qoralları belän tulayın partizannarı yağına çığa. Bu batalyon keşeläre soñınnan zaxarov häm Biryulin partizn brigadalarına hitlerçelärgä qarşı suğışalar. 826. batalyon (tözelüe 1943. yıl, Ğínwar) 1943. yılnıñ Martında Hollandíağa ozatıla häm 1944. yılnıñ 10. Augustında Fransuz partizannarı yağına çığa. 827. (1943., Febräl), häm 828. (1943., Yün) batalyonnar Könbatış Ukrainağa – Kovpaknıñ partizan ğäskärenä qarşı suğışqa cibärälär. Batalyonnar suğışçılarınıñ yaqınça yartısı partızannar yağına çıqqaç, başqaların lmannar, ışanıçsız sanap, Belgiä, Hollandía häm Fransía kiçerälär. 829. batalyon (1943., August) suğış xäräkätlärendä qatnaşmí diärlek häm 1944. yılnıñ Augustında taratıla. 830. häm 831. batalyonnar (1943. yılnıñ Sentäber-Öktäberendä tözelgännär) Polşa cirendä urnaştırılalar. "İdel ural legionñ" formal räweştä "İdel-Ural Törki-Tatasrlarnıñ köräş berlege" citäkçelek itä dip isäplänelsä dä, barlıq möhit komandir wazífaların Wermacht ofiserlaäre başqarğan. Legionda qatnaşqan soldatlar, Sovetlar Berlege tarafına kilgäç soñraq repressilänälär. Batış illärdä qalğan nigezdä Törkiägä häm Australiağä kilälär.
Kollaborationism.
Idel-Ural legionina bäiläp bik es "kollaborationism" turinda yasalar. Bu sorauga karata Iskander Gilyasovnin "Legion "Idel-Ural" dip isemlängän kitabi basilip cikti.
Pótr Kafarov.
thumb
Kafarov Pótr İvanoviç (Urısça: "Кафаров Пётр Иванович"; monxalıqtağı iseme – Palladiy Urısça – "Палладий") (1817-1878)Ü Qıtaynı öyränüçe – sinolog. 1840. yıldan Räsäyneñ Pekiñdäge ruxanilar missisendä eşli, 1848.dän missineñ başlığı. 1840., 1849. yıllarda ğilmi eşlär belän Qazanda bula, Vasili Vasilyev belän bergä Buddizmğa qarağan qarağan kitapları universität öçen türcemä itä; Nikita Biçurin qulyazmaların, kitap häm xarítaların, üz xezmätlären qayberlären Qazan Ruxanílar Akademise kitapxanäsenä tapşıra. Töp xezmäte "Qıtayça-Urısça süzlek" ("Китайско-русский словарь", 1888, 1-2 kisäk; xezmätne P. S. Popov tögälläp çıqqan). Qıtay hierogliflarınıñ Urıs älifbasına transliterasí tözi.
Qazan bäklege.
Qazan bäklege, 13-14. yözlär çigendä elekke İdel buyı Bolğarınıñ Tönyaq-Könbatışında barlıqqa kilä. 1420. yıllarğa qädär Altın Urdada, annarı Ğiäsetdin olısı bulğan. Üzäge – Qazan. Töp xalqı üzlären "Mäselman", soñraq "Qazan Tatarları" dip tä beldergännär. İgençelek, terlekçelek belän kön kürgännär. Qazan, İske Qazan, borınğı Çallı h.b. şähärlärdä başlıça kün eşkertü, balçıq sawıt-saba, timer äyberlär, eş häm suğış qoralları yasaw, tuqu, zärkän h.b. hönärlär üzläşterelgän. Säwdä itkännär. 1430-1440. yıllardan Qazan Xanlığında.
Oluğ Möxämmäd.
Oluğ Möxämmäd xan ("Möxämmät" bulıp ta qullana; "Oluğ" - isem tügel, "böyek" mäğnäsendä) (1405. tiräse – 1445. (?)), Altın Urda xanı (1419-1437). Qazan Xanlığına nigez saluçı bulıp dip yulanıla. Cäläletdin xannıñ ulı. İdegäy morza häm Qadírbirge xan hälâkätennän soñ täxetkä utıra. Litua Böyek Kenäzeneñ Pskov (1426) häm Rázan (1427) şähärlärenä oyıştırğan yawlarında qatnaşa. 1428. yılda Törkiä soltanı Murad II belän ilçelek mönäsäbätläre urnaştıra. 1437. yılda üzäk xakimiätne nığıtu säyäsätennän qänäğät bulmağan aqsöyäklär tarafınnan töxetennän quıla, täxetkä Keçe Möxämmäd utırtıla. Oluğ Möxämmäd xan üz tarafdarları belän Biläw (Belóv: Urısça: Белёв) şähärendä çigendä, şunda Mäskäw kenäze Vasili II tarafınnan cibärelgän zur ğäskärne ciñügä ireşe (q. Biläw yanındağı suğış). Urat İdel buyında (ixtimal, Qazanda) töplänep nığıtuğa, 1439. yılda Möskäw kenäzlegenä yaw oyıştıra, Mäskäwne qamap, anıñ tiräsendäge waq şähärçeklärne tuzdıra; 1444. yılda Tübän Novgorod häm Murom şähärlären yawlap ala. 1445. yılda anıñ ulı Mäxmüd Suzdal şähäre yanında Vasili II ğäskären tar-mar itä (q. Suzdal yanındağı suğış). 1445. yılda Qazanda aqsöyäklär fetnäse waqıtında üterelgän dip uylanıla. Oluğ Möxämmäd xan iseme 1445. yıldan soñ Urıs yılyazmalarında telgä alınmí.
Aleksandr Peske.
Aleksandr İvanoviç Peske (1810-?), arxitektor, arxitektur akademigı (1841). 1836. yıldan Peterhof sarayı idaräseneñ arxitektorı. Qazandağı 1842. yılğı yanğınnan soñ, şähärne tözekländerü öçen 1843. yılda Tözeleş Komissiäsenä cibärelä, 1846-1856. yıllarda Qazan şähäre arxitektorı. Peske proyektı belän Qazan ruxanilar akademiäse (1848), Rodionovanıñ zatlı näsel qız balalar institutı (1845, avtordaş) h.b. binalar tözelä. Soñğı däwer Urıs Klassitsizmı häm Romantizmı tarafdarı.
Adam Olearius.
Adam Olearius (yaqınça 1599-1671), Alman säyäxätçese. 1633-1634. yıllarda Schleswig-Holstein ilçelege belän Räsäygä kilä. 1635-1639. yıllarda İdel buylap İranğa barıp qayta. ike märtäbä Qazanda tuqtalış yasí, şähär küreneşlären surätli (1636-1638). "Moscuvy'gä häm İranğa Holstein ilçelegeneñ säyäxät taswirları..." (1647) säyäxätnamäsendä İdel töbägendä yäşäwçe xalıqlarğa, ş.i. Tatarlarğa bağışlanğan öleşlär bar. Säğdineñ "Gölstan" äsären Farsı telennän Alman telenä tärcemä itä.
Seberçə.
 Seberçä .
Seberçä – Tatarçanıñ passiv könçığış şiwäse (dialektı).
Sebertatar telendä grammatik häm morfologik yaqtan Tatar telennän beraz ayırması bar, çönki şuşı xalıqnıñ yasalışında İdel Tatarlarınıñ yasalışı belän tarixi yaqtan çağıştırğanda berniçä ayırma bar. İdel Tatarları häm mişärlär Bolğarlardan häm Qıpçaqlardan barlıqqa kilsälär, Seber Tatarları törle Könbatış Seberneñ törki xalıqlarınnan üz tarixın başlílar.
• Tömän söyläşe,
• Tobol söyläşe,
• Saz yağı söyläşe,
• İşim söyläşe,
• Tara söyläşe.
Sebertatar şiwäseneñ grammatik üzençälekläre.
1) Süzneñ berençe icektä açıq irenläşmägän a awazı tora: pallar mäktäpkä paratı;
2) i urınında süz başında ä awazı tora: "käräk" - kiräk;
3) ä urınında süz başında i awazı tora: "tiräs" - täräzä;
4) e (e) urınında i awazı tora: "eşetäte" – işetä;
5) i urınında süz başında e (e) awazı tora: "ilgäle"-elärgä,
6) u-ü urınında o-ö awazları torunıñ, häm kiresençä, tağın ı-yı(e) awazları u-ü, o-ö urınnarında torunıñ oçraqları bar;
7) Qayber oçraqlarda i awazı urınında ü awazı tora;
8) Süz urtasında häm axırında qayber oçraqlarda suzıqlar töşep qalalar ("pağan" – bağana, "iläşü" – iäläşü);
9) Qayber süzlärneñ qalınlığı/neçkälege kiresençä qullanıla ("paylaw" - bäyläw, "yätläw" – yatlaw);
10) Diftonglar: ow-öw, ıw-ew; ey - í urınında; tağın ay-äy qullanıla ("yowaş" – yuaş, "sow, sıw" – su);
11) Şiwäneñ baş üzençälege – anıñ sostavında ädäbi telenä qarağanda yañğıraw tartıqları bik az: b, d, j, c, z awazları bötenläy yuq. Alarnıñ urınnarında p, t, ş, ç, s awazları toralar: baş – "paş", "pes" – bez, "çan" – can h. b.;
12) Şiwädä y awazı y da, c dä urınnarında qullanıla: cir – "yer", cäy - "yäy";
13) [ç] awazı urınında [ts] awazı qullanıla: çäy – "tsay", "petsän" - peçän;
14) Süzlär arasında q xärefe ğ dip yörtüe: "sağal" – saqal, "yılı gön" – cılı kön, "per geşe" – ber keşe;
15) y, r, ğ, h awazlarnıñ töşep qaluı: "qatsan" – qayçan, "umer" – ğömer, "yasatoğan" – yaza torğan, "şäär" - şähär;
16) Substitutsiä oçraqları: x>q, ğ>q, x>ğ, z>t, q, l>ñ ("ostat" – ostaz, "qomsoq" – qomsız, "päğet" – bäxet);
17) q, p awazlarınıñ spirantizatsiäse (hawa belän äyteleşe): "palıx" – balıq, "yux" – yuq, "çawaf" – cawap h. b.;
1) Berlek (“tvorítél’nıy”) kileşe. Anıñ quşımçaları — -man, -män. Şuşı kileş ädäbi telendä yuq. Mäsälän: Äkäm qarttası"man" toratı – Abíım babası "belän" yäşi;
2) -nıñ, -neñ urınnarında -nıñqı, -neñke, -nıqı, -neke quşımçaları toralar;
3) Yünäleş kileştä -nıqına, -nekenä quşımçaları urınında -nıñqığa, -neñkegä quşımçaları toralar. Mäsälän: Aliäneñ küsläre qarttasınıñqığamı (babasınıqınamı) oqşağan?
4) Min almaşlığı iälek kileşendä -eñ quşımçası belän qullanıla: mineñ;
5) Küplek sanındağı 1.-2. zattağı almaşıqlarğa küplek sanı quşımçası quyıla: peslär (bez), seslär (sez),
6) Boyırıq fiğeldä berlek sanda –ğın, -gen, -ğıl, -gel, ä küplek sanda –ıñ (-ınıs), -eñ(-enes) quşımçaları quyıla: "Waqıtınta qaytın" – waqıtında qaytığız; "Şu yergä kilenes";
7) 3. zatta xikäyä fiğeldä -atı(lar), -äte(lär) quşımçaları quyıla: "paratı" – bara, "kiläte" – kilä;
8) –ça, -çä urınında –ın, -en quşımçaları quyıla: "ozaqlamayın" – ozaqlamíça, häm başqalar.
Seber Tatarlarınıñ şiwäsendä bik küp üzençäleklärneñ buluın üzegez küräsez, ul Qazaq, Qırğız, Altay, Üzbäk häm Tuva tellärenä kübräk oxşí.
Ügi yeget.
Poron-poron samanta yäşägän, ti, per ~ ğart män qarćıq. Alarnıñqı ~ vulğan, ti, per ~ valları.
Osaq ta tormaytı qarćıq ülep kitkän, ti. Qart igenće pićägä ewlängän.
Alarnıñqı per at pulğan. Ut atları pötön nimäne añlağan. Per ~ gönnö, qart öytä pulmağanta, pe ~ vićä malaynı ültergäle uylağan. Ul ~ awıltağı per sikerće qarttan käñäş surağan. Qart aña äytkän, peşereñ, tigän, aq ~ ikmäk, aña ağıw salıñ, tigän. «Malay kilsä, aşatırsıñ», ~ tigän.
Malay mäktäptän qaytışın ćüp pirgäle ~ gergän. Aña at anı ültergäle itewlären äytkän. Ul, öygä ~ gergäć, ağ ~ ikmäkne aşamağan, meşäkkä pirgän, üse qara itmäg ~ alıp, uramğa yöröp ćığıp kitkän. Qatın aćıwlanğan, tege ~ ğartqa polay eşläp parıp ćıqmaytı, tigän. Qart annarı äytkän, anıñ tigän, atı añlaytı, altta anı ülterü ~ gäräk, tigän. Polar, yeget mäktäpkä kitkäć, ültergäle ~ vulğannar. Mono at siskän äm yegetkä äytkän. Sin mäktäpkä kitsäñ, min keşnärmen, tigän. Per keşnäsäm mine ayaqtan yığarlar, igenće keşnäsäm, ayağımnı päylärlär, ä öćönćö ćıćqırsam, muyınıma pıćaq salğan pulırlar, tigän. Yeget kitkän. Tärestä ultırğanta, at per ~ geşnägän. Yeget uğıtıwćıtan surağan, ćığarmağan. İke ćıćqırğan ~ ćığarmağan. Öćenće ćıćqıru män yeget, täräsne watıp, ćığıp kitkän.
Öyönä qaytsa, atnı yığıp salıp quyğannar igän. Yeget qarttan surağan, suymay toroğos, tigän. Min anı asıratım, peräs yöröp keräyem, tigän. Ügi inäse yevärmäskä telägän, mine monnan suñ kürmässeges, tigän.
Ul pik ~ osaq parğan. Per ~ güpre yanınta atın paylap qaltırğan. Şul waqıt şäärtä küp qalıq yıyılğan igän. Patşanıñ öć qısı üslärenä yeget saylaytılar igän. Sur qısı upisärne yaratqan, aña parğalı ~ vulğan, igenće ~ ğısı per ~ vay yegeten yaratqan äm şuğa parğalı ~ pulğan. Öćönće ~ ğıs pe yegetne ~ gürgän äm atası yanqa alıp qaytqan. Patşa elek yaratmağan pe yegetne: ul ćövör keyengän pulğan. Qıs üse alıp qalğan. Polar tuy yasağalı pulatılar.
Şul waqıt polarğa kägäs töşä. Öć paşlı tiyü polarnıñqı sur ~ ğısı män kiyäwen ćağırğan. Kiyäw yeñsäm, qıs miñä ~ vula, tigän. Äpisär, kiyenep, yaqşı atlarğa atlanıp kitkän. Pı yarlı yeget min tä pulışqalı parayın, tigän. Ul per ~ ğart atqa atlanıp kitkän. Tiyü ~ giler waqıt yetkäć, atnı ağaćqa päylägän tä, üse per ~ ğılnı yergä salıp, yäyep yevärgän igän, yaqşı at kilep ćıqqan, qılıćı pergä ~ vulğan. Yeget yaqşı keyem keyep, atqa atlanıp kitkän, opisär pićäće pelän, tiyü ~ gilep ćıqqać, pik qurkqan. Yeget suğışıp kitkän, tiyüne yeñgän. Şanıñ öćön aña qıs üsenen köskösön pirgän. Ul ~ yegetne tanımağan. Yeget peräs kitkän tä, useneñ qart atın alıp, öygä ~ gitkän. Opisär yulta pićäsenä: «Min ülterte tiv ~ äytmäsäñ, min sine ülteräm», ~ tigän. Pićä risa ~ vulğan. Opisär qaytqać, min ültertem, tiv ~ äytkän. İgenće ~ gönnö piş paşlı tiyü urtanćı ~ ğısı män kiyäwen ćağırğan. Ana tağın yeget igenće ~ ğılın alıp, anı yäyep yevärgän äm, tağın ta yaqşıraq keyenep, atqa atlanıp, suğışqalı kitkän. Yeget tağın tiyüne yeñgän. Urtanćı ~ ğıs moña matur qulyawlıq pirgän. Yeget tağın üseneñ qart atına ultırıp qaytıp kitkän. Urtanćı ~ ğısnıñ kiyäwe tağın moña äytkän: «Min ülterte tiv ~ äytmäsäñ, min siñe ülteräm», tigän. Qıs risa ~ vulğan. Qaytqać, pay yeget patşağa: «Min tiyüne ütertem», ~ tigän. Öćönćö ~ gön tuğıs paşlı tiyü keskenä ~ ğıs män yarlı yegetne ćağırıp qat yasqan. Yeget ikenće ~ gön qatını män kitkän. Ul, qıs kürmägäntä, qılnı yäyep, tağın yaqşı atqa atlanıp, tiyü män köräşä ~ vaşlağan, altı ~ vaşın kiskäć, kösö pötä ~ vaşlağan. Aña atı yärtäm itkän äm ul tiyüne yeñkän. Qıs aña altın yösögön pirgän. Qaytışın yeget üsenen yaqşı atı män qaytqan. Ul öygä qaytqać, anı sur ~ ğısları tanığannar äm atalarına pe yeget qotqartı, tip äytkännär. Yeget qıslar pirgän püläklärne patşağa kürsätkän. Tege ~ vay yegetläre äytkännär, yarlı yeget pulışmatı, tip. Şunta yeget östöntäge yaqşı keyemnären ćićep yevärgän igän, älege yarlı yeget pulıp ćıqqan. Patşa monoñ patırlığına soqlanğan äm maqtağan. Tögö ikesen ültergäle quşqannar. Keće ~ ğısın moña ~ virgännär, ultırış yasağannar, ultırışlarınta min tä ~ vultım.
Gagra.
Gagra, Abxazía, Görcestan ul kurort qalası ide. Sovet çorında Sovet xalqında bik populár bulğan urın.
Yar Çallı.
Çallı yä ki Yar Çallı ul Tatarstannıñ ikençe şähär iseme. Şähär Çulman yılğasında, Qazannan 225"km" yıraqlığında Çığış yaqta, Tuqay idäräsendä urnaşılğan. Çallı ul Tatarstan sänäğäteneñ möxim üzäklärennän berse.
Taríx.
1931. yılda şähär bulıp sanala başlí.
1982.-1988. yıllarda şähär Brejnev itep atala.
Xalıq.
2002. yılda yäşäwçe sanı 510 meñgä täşkil itkän ide.
Etoumbi.
ul Kongo Cömhüriätendäge Cuvette-Ouest wilâyäteneñ könyaq-könbatışta urnaşqan ber qala. Qalalılarnıñ küpçelege kürşe urmanda aw belän şöğellänälär.
Etoumbi – Ebola virusınıñ soñğı çığanaqlarınnan berse. Virus urmanda ülgän xaywannarnıñ ite aşaw näticäsendä keşelärgä küçte. 2003. yılda bu qalada virus taratıp cibärü näticäsendä 120 keşe wafat buldı. 2005. yılnıñ Mayında virusnıñ taratıp qabatlaw säbäple xäkimiät quarantin iğlan itte.
Bilərlər.
Bilärlär, urta ğasırlarda (10-13. yözlär) Urta İdeldä yäşägän Törki qäbilälär berleşmäse. Bilär qalasına nigez saluçıla dip uylanıla. 10. yözdän İdel buyı Bolğarı berläşmäsenä kerälär. 11-14. yözlärdä Bolğar ileneñ cir-idarä ölkäsen (ämirlegen) täşkil itälär.
Millätçelek.
Millätçelek, millätne iñ yuğarı däräcädäge häm formadağı berlek dip tanığan ideologiä häm säyäsät. Bügenge ğilmi tikşerenülärdä Millätçelekne üzeneñ etnik cämğiäten başqa millätlärdän östen quyuçı, absolútlaştıruçı, başqa xalıqlarnı kürälmawçı, aralaşırğa telämäwçe säyäsi yünäleş dip bäyäläw kire qağıla. Milli xäräkätlärne öyränü nigezendä häm dönyawi täcribäne isäpkä alıp, millätçelek etnik östenlekle, paritätle (tigez xoquqlı), iqtisadi, üz milläteneñ üzençälegen saqlaw (antiglobalizmğa oxşaş), üzgärtep qoruäarğa yöz totqan yünäleşloärgä bülep qarala.
Tatarlar millätçelege.
20. yöz Tatar cämğiätendäge milletçelekneñ üzençälekläre: üzeneñ asılın, mädäniäten, telen, taríxí xäteren yuğaltu qurqınıçı tuğan xalıqnıñ saqlanu çarası; mäğlümati-texnik yaqtan bay, köçle xalıqqa xas bulşan üzgärtep qoru omtılışı.
Milli park.
Milli park, landşaftlar4 häm unikal tabiğät obyektları sdaqqlana torğan territorí (aquatorí). Yal itär öçen kilgän keşelärgä kerergä röxsät itelüe belän saqlawlıqtan ayırılıp tora. Tatarstanda Tübän Kama milli parkı bar.
Jean Charles de Menezes.
Jean Charles de Menezes (7. Ğínwar, 1978–22. Yül, 2005) Londonnıñ könyağında urnaşqan Tulse Hill bistäsendä yäşäwçe elektrikçe ide. Rom Katolige, Barziliädäge Gonzaga, Minas Geraistä tuğan Menezes Britaniädä 3 yıl däwamında yäşägän. 21. Yül Londonnı bombalaw säbäple politsiä höcüme näticäsendä terrorist bulmağan De Menezes atıp üterelgän.
Faciğa.
27-yäşlek Jean Charles de Menezes ozaq waqıt Britaniädä yäşägän. Politsiä başta anıñ London transport sistemasın bombalarğa teläwçelär belän turıdan turı elemtäse bar digän ide. Xäzer isä tragik yalğışlıq dip qızğanıç belderä. Britaniädäge möselman törkemnäre şok xälendä häm açu belderä.Alar yalğışlıqlar yäki politsiäneñ xissezlege möselman maxalläsen çitläşterep, terror tikşerülärendä xezmättäşlekne kimetä ala dip kisätä.
"...metro işekläre açıq şaqıtí ğına waqıt stansiädä tordı. Min kitegez, ielegez digän qıçqrular işettem uñ yağıma qarasam beräw poyızğa taba yögerä ide, ul bik tiz yögerä ide.. şunnan soñ 5 märtäbä atu tawışı..."
Atudan soñ London politsiä başlığı Ian Blair: "Mindäge mäğlümätkä kürä, atu antiterror operatsiäse belän turıdan turı bäyläneşle. Äytergä tieşmem här ülem qızğanıçlı, añlauma kürä ul politsiä kürsätmäsenä buysınunı kire qaqqan."
"Ägär dä sin intihar bombalauçı belän eş itäsen ikän. Alar añında bulsalar plastik şartlağıç yäki başqa şartlağıçnı şartlata ala.Şuşı şartlarnı küzdä totıp üterü öçen atıla... "
Politsiä häm şähär Möselmannarı reaksiäse.
"...Bu bik borçuçı aspekt, bigräk tä möselmannnar öçen,çönki alar xäzer ägär üzlärennän şiklänelsä alarğa da şuluq xäl bulaçaq dip uylí. Minemçä alarnıñ iminlek xezmätläre belän xezmättäşlegenä tiskäre tä'sir yasadı."
Qayber möselmannar xäzer Londonda rüksak yöretü yäki cämäğätçelek trasportın qullanırğa qurqa dip belderelä. 7. Yüldän soñ London politsiäse radikal islamçılar belän normal möselmannar arasındağı ayırmağa basım yasap möselmannarnıñ ışanıçın qazanğan ide comğadağı insident häm üterü öçen atu turındağı yaña säyäsät küp närsäne üzgärtte dip belderä möselman törkemnäre.London politsiäse bezneñ tikşerüdäge uñış möselman maxalläläreneñ xezmättäşlegennän bäyle dip basım yasarğa däwam itä. Atnakiçtäge terror omtılışı belän bäyleneşle 4 keşe ezlänä ike şikle qulğa alındı, alar turında mäğlümät birelmägän kebek ike keşe äledä irektä.
Braziliä xökümäte comğa könne Londonda atıp üterelgän Braziliä watandaşı turında açıqlau taläp itä.
Лондон тарихы б.э.к. 43 елда римлылар тарафыннан "Londinium" исемле колония төзүеннән башлана. Хәзерге вакытта Лондонның тарихи һәм административ үзәге Вестминстер дип атала. Эш мәркәзе исә Сити дип йөртелә.
Aleksandr Butlerov.
Aleksandr Mixayloviç ButlerovButlerov Aleksandr Mixayloviç (Urısça:"Александр Михайлович Бутлеров", "Alieksandr Mikhajlovitch Butlierov" 1828-1886), ximik-organik, Peterburg FAneñ xaqíqí äğzası (1874). N,N, Zininneñ şäkerte. Fänni mäktäpkä nigez saluçı häm citäkläwçe. 1849-1868. yıllarda Qazan Universitätendä professor (1857), 1860-1863.tä rektor. 1868.dän Sankt-Peterburg universitäte professorı. Xäzerge organik ximiäneñ nigeze bulğan organik quşılmalarnıñ ximik tözeleş teorisen täqdim itä häm dälilli. Berençe bulıp izomeriä küreneşen añlata, izobutílennı polímerlaştırunı ğämälgä aşıra, küp kenä organik quşılmalarnı sintezli. Xezmätläre organik ximiä, awıl xucalığınıñ umartaçılıq, çäçäk üsterü h.b. ölkälärgä qarí. Urıs fizika häm ximiä cämğiäteneñ ximiä bülege räise (1872-1882).
1978. yılda ğälimneñ tuuına 150 yıl tulu uñayı belän Qazanda häykäle açıla (skulptorı Y.G. Orexov, míğmarları V.A. Peterburjtsev häm V.A. Stepanov).
Şulay uq: Butlerov reaksiäse.
Musa Bigiev.
Bigiev Musa Yarulla (Carulla) ulı (1875-1949), din ğälime, cämäğät häm säyäsät eşleklese. Zahir Bigievneñ enese. Qazannıñ Kül buyı mädräsäsendä, Peterburg universitätendä häm Şäreqneñ din ğilme üzäklärendä belem ala. "Ölfät", "Ät-Tilmiz", "Älğäsrelcädid", "Waqıt", "Şura" h.b. waqıtlı matbuğat basmalarında yazışa. Räsäy Möselmannarınıñ milli azatlıq xäräkätendä aktiv qatnaşa, 1906-1907. yıllarda Bötenräsäy Möselmannarı qorıltayın oyıştıruçılardan bers, "İttifaq äl-Möslimin" firqäse Üzäk Komitäte äğzası. 1917-1930.da Pertograd, Mäskäw mäçetlärendä imam. 1930.dam möhäcirlektä (Qahirädä eşli).
Qör'änne Tatar telenä täcemä itüe mäğlüm. Xezmätläre islamiät mäs'älälärenä qarí (mäs, "Allahnıñ böten xalıqlarına häm här din totuçılarına bertigez yaxşılıq teläwe").
Harmonika.
Harmonika yä iren ğarmunı ul kompakt kesäle tınlı muzıkal qoral ide.
Taríx.
Christian Friederich Ludwig Buschman tarafınnan 1821. yılda uylap tabıla. Harmonikanıñ berençe ürnäge – Könçığış tın organı. Tınlı organnar häm harmonika "telçekle" qorallarğa qağılalar. Berençe tapqır Könçığış tınlı organ Awrupağa Qıtaydan 18. yöz urtalarında kilgän. Bu qoral 17 törle ülçämle bambuk köpşälärdän torğan. Här köpşä mönşteklärgä berketelgän baqır telçelklär urnaşılğan. Buschmannıñ "aura" digän 15-tişekle plastin küreneşle dönyada berençe harmonika kamertonğa bigräk oxşağan. 1826. yılda Richter isemle Bohemiale 10-tişekle häm 20-telçekle harmonikanı eşläp çığarğan. Här tişektä sulış alu häm çığaru öçen ayırım telçek urnaşılğan. Bu küreneş standart bulıp taralğan. Almança bu qoral "Mundharmonika" atala başlağan. 1857. yıldan harmonikalarnıñ iñ ere eşläp cığaruçı Matthias Hohner nizgelängän şirkäte saní. 1862. yılda Hohner Amerikannarnı harmonika belän tanışqan. 1879. yılda Hohner 700.000 qoral yılda çığara. 20. yöz başlarında yılda 5 million harmonika çığa inde. Berençe Bötendönya Suğışı waqıtında Alman şirkätläre harmonikanı doşmannar arasında tarata betermi. Mäs'län, Fransía öçen "l'Epatant" häm "La Marseillaise" modelläre, Anglia öçen "King George" häm "Alliance Harp", Meksika öçen "El Centenario" h.b. Üz soldatlarğa "Kaiser Wilhelm" kebek harmonikalar da taratalar. Harmonikanıñ berençe audioyazmalar 1920. yıllarda töşergän. Böyek Depressiä çorında bu qoral AQŞnıñ tönyaqtan başqa öleşlärenä säyäxät itkän. Chicago şähärendä Afroamerikannar mädäniätendä ul zur öleş alğan. Monda ul "Mississippi saxophone" bulıp yörgän. Bu xäldä harmonikada orkester akkompanimente belän başqarğannar. 1950. yıllarda rock-n-roll harmonikalarğa yaña tormış birä. Xäzer bu qoral törle muzıkal yünäleşlärdä qullanıla.
Statistik mäğlümätlär buyınça Amerikada 40 million keşe häm Kanadada da 5 million keşe bu qoralda uyní. Harmonikanı törle stillärdä qullanıp bula: klassika, jazz, blues, rock yä xalıq köyläre (mäs'älän, "country"). Törletellärdä harmonika başqaça dip atala: Almança ul "Mundharmonika", Fransuzça "harmonica a bouche", İtaliança "armonica a bocca", İspança "armonica", İnglizçä - "harmonica, mouth organ, French harp, harp".
Tözeleş.
Qoral nigeze ike plastin, plastinnärdä telçelklär urnaştıralar. Bu ike plastin korpusta urın ala, korpusnı ike qapqaç yaba. Här plastindä törle ülçämle tişeklär bar, alar östennän ber oçqa telçeklär berketelälär. Hawa ağımı, korpusqa yä korpustan yünältelgäç, telçeklär östennän yöri häm anlarnıñ vibrasía yasí. Läkin harmonika tawışları – telçeklär tawışları tügel. Telçek häm tişek qıríı arası bik az. Qaltırawçı telçek tişekkä kilgäç, tişektäge hawa ağımnı tuqtata. Tişektän kilgär, telçek hawağa qabat yul birä. Dimäk, harmonika tawışı – tuqtatılğan hawa ağımını çığarılğan tawış. Tawışnıñ yışlığı telçek qaltıru yışlığına bäyle bula. Harmonikada tawış köçäymi: rezonator yuq. Tawış korpus materialına bäyle, dilär, läkin ayırmasın täcribäle belgeçlär genä añlílar.
Diatonik harmonikalar.
Diatonik harmonikalarda diatonik köyläneş genä bar. (mäs., C D E F h.b), şundí harmonika yarımtonnar birergä almí. Diapazonı 3 oktavağa qädär. 3 köylänü dä bar: yalğız, tremolo häm oktav. Här tişektä ike telçek, berençe sulış aluda, ikençe sulış çığuda eşli. Här telçek üz yuğarılıqqa salına.
Ürnäklär: sifer – tişek numerı, () – sulış alu.
Xromatik harmonikalar.
Bu harmonika töre yarımtonnar belän uynarğa mömkinlek birä. Şundí qoral "Hohner" tarafınna 1920. yılda täqdim itelgän. İke töre dä bar: solo öçen häm akkompanement öçen.Berençedä yarımtonnar "slider" isemle maxsus töymä yärdämendä çığıp bulalar. Slider korpusnıñ yağında yurnaşqan, sliderne basqaç, yarımtonnar bulalar, başqa xäldä – diatonik tonnar çığarıla. Şundí harmonika diapazonı 2-4 oktava.
Akkompaniment öçen 48-akkordlı harmonika qullanıla. Bu "Hohner The 48 Chord" isemle model dönyada iñ zur harmonika bula. Anda 96 ike iñle tişek, 384 telçek. Ozınlığı – 58,4 "cm".
Harmonika satuda.
Harmonikanıñ modelläre häm markaları bik küp: Seydel, Hohner (dönyada iñ populär) (Almanía), Suzuki, Tombo, Yamaha (Yaponiä), Huang, Leo Shi, Suzuki, Hohner (Qıtay) wä Hering (Braziliä). İñ arzanı – 200 sum, iñ qíbatlı - 200$ (Filisko). Xäzerge kön harmonika modlı tormışnıñ atributlardan berse.
Qazannıñ yawlap alınuı.
Qazannıñ yawlap alınuı, Qazan xanlığına Urıs däwläte yawlarınıñ soñğı etabı, 1545-1552. yılardağı yawlarnıñ näticäse.
1552. yılnıñ 22. August (Julian 2. Sentäber) - 2. Öktäber (Julian 13. Öktäber) arasında Qazan qamalışta bula. Qamawçı Urıs ğäskäriläre yağında barlığı 150 meñ çaması suğışçan köç: ere cilbiläwçe feodal atlıları (şul isäptän Şahğälineñ Tatar atlıları), Strelets (uqçılar) polkları. Şähärne saqlawçılar yağında Yapança bäk atlıları, Yädegär Möxämmäd xan belän kilgän Nuğay atlıları häm şähär xalqı (barlığı 33 meñ çaması). Mäskäwlelär 22-23 Augustta Qazan díwarlarına yaqın uq kilälär, 29 Augustta şähärne tupqa tota başlílar. Qamalışta qalğannarğa şähär tışınnan yärdäm itep toruçı Yapança atlı ğäskär 30. August belän 6 Sentäber aralarında tar-mar itelä. 2. Öktäberdä Atalıq häm Nuğay qapqaları yanında kirmän díwarları şartlatıla, Urıs suğışçıları şähärgä bärep kerä, Yädigär Möxämmät xan häm Zäynäş morza äsir itelälär. Şähärne saqlawçılardan keçeräk ber törkem Urıs polkları belän qaharmannarça suğışa-suğışa qamalıştan çığıp qotıla. Şähär xalqınıñ küpçelegen Urıs suğışçıları qırıp-üterep beterä, öleşçä äsir itä. Şähär tulısınça talana, yandırıla.
Diü.
Diü, diü pärie, Tatar mífologiäsendä häm folklorında keşelärgä yamanlıq qıluçı, alıp gäwdäle, ğäyät köçle yawız can iäse. qayçaqta pärigä äwerelä häm "diü pärie" dip tä yörtelä. Süzräte İran mífologiäsenä häm Avestağa (Zoroastrizmnıñ izge kitaplar mäcmuğasına) barıp totaşa.
Lev Gumilóv.
Gumilóv Lev Nikolayeviç (Urısça: "Гумилёв Лев Николаевич", "Liev Nikolaievitch Ghumiljov") (1912-1992), taríxçı, georgraf, Törki xalıqlar taríxı belgeçe, taríx fännäre (1967) häm geografik fännäre (1974) doktorı. Şäğir Nikolay Gumilóv häm şağirä Anna Axmatova ulı.
Repressiälär çorında berniçä tapqır qulğa alına (1935, 1938-1943, 1949-1956). 1956-1967. yıllarda Leningradta Däwlät Ermitajı kitapxanäsendä eşli. 1967-1986.da Leningrad universitäte qarşındağı Geografiä fänni-tikşerenü institutında ölkän fänni xezmätkär. Awrasíada yäşäwçe Törki, Mongol, Slaván h.b. xalıqlar taríxına qarağan xezmätlär autorı. Keşeleneñ häm ayırım etnoslar biososial asılın bilgeläwdä fänni yünäleşne nigezläwçe. 2005. yılda Qazanda häykäl açılğan.
Ar yağı bəkləre.
Ar yağı bäkläre (Urıs yılyazmalarında "Арские князья"), Çıptsa yılğasınıñ urta ağımı buylarında yäşägän Noqrat-Çıptsa Tatarlarınıñ 16-17. yözlärdä Räsäy däwlätenä xezmät itkän aqsöyäkläre qatlawı ataması. 14-15. yözlärdä ük yarım möstäqil bäklek idaräçeläre sanalğannar, baştaraq Qazan xanlığı, annarı Mäskäw kenäzlege yoğıntısında bulalar. Noqrat cire öçen şuşı ike däwlät arasında barğan suğışlarda qatnaşalar.
Mönirä Bulatova.
Bulatova Mönirä Zakir qızı (1914), opera cırçı (mezzo-soprano), pädogog. TASSR häm RSFSRnıñ xalıq artistı (1950, 1957). 1939-1978. yıllarda Tatar Opera häm Balet Teatrı solistı, 1970-1985.tä Qazan mädäniät institutı. Töp partiälär: Tuğzaq, Xäyät ("Altınçäç", "Cälil", Näcip Cihanov), Grafinä ("Piki daması", Pótr Çaykovski)
Nağaybäklär.
Nağaybäklär (üzatama), Keräşen Tatarlarnıñ etnografik törkeme. 1926. yıldağı xalıq sanın isäpkä alu möğlümatları buyınça 11,2 meñ keşe. 2002. yılda 9,6 meñ keşe isäplängän. Başlíça Çiläbä ölkäseneñ Nağaybäk häm Çibärkül rayonnarında yäşilär. Tatar telendä söyläşälär. Keräşen yazuı qullanalar. Xristianlıqnı (Ortodoks Xristianlığın) totalar. Nağaybäk atamasınıñ kilep çığışı açıqlanmağan. Nuğaylar etnonimına bäyläp añlatu yäki tatarlaşqan Fin-Uğırlar dip farazlawlar da bar. Típik Nağaybäk Nuğayğa yäki Qazaqqa oxşaş.
1729. yıldan başlap "Ufa yağı Keräşennäre" räweşendä Çulman artyağınıñ köçığışnda (Qazan daruğası, Ufa öyäze) 25 awıl xalqın täşkil itüläre mäğlüm. 18-19. yözlärdä Ufa, Orenburg häm başqa guberna çiklärendä Kazaklar xezmäten ütägännär. Mädäniät, ğäref-gädätlärendä Qazan töbäge keräşennäre belän oxşaş sífatlar küp, üzençelekläre ir-at kiem-salımda häm cırlarında çağıla.
2002. yıldağı xalıq sanıp aluı barışında Nağaybäklär Tatarlardan ayırım Tatarça söyläşäwçe etnos bulıp yörgännär. Tatar íctímağí oyışmalar qarşı bulğan da, Nağaybäklär üze qarşı bulmağan.
Törle faktlar.
1812.dä Nağaybäklär alayı Napoléon qarşı suğışqannar. Parisnı basıp aluında qatnaşqannar. Üzenä qaytqaç, üzeneñ ber awılın Parij dip atqannar.
Mäxmüd xan.
Mäxmüd xan (Urıs yılyazmalarında "Махмутек (Maxmutek)") (?-1467), Qazan xanı (1445-1467), Oluğ Möxämmäd xannıñ ölkän ulı. Qazan Xanlığına nigez saluçılarnıñ berse. Atası belän bergä Mäskäw kenäzlegenä qarşı yaw-höcümnärdä qatnaşa. 1445. yılda Suzdal yanındağı suğışta Böyek Kenäz Vasıli II ğäskären tar-mar itä häm Vasili II-ne äsirlekkä ala. Urıs däwlätenä yasaq salına. Atası wafatınnan soñ Qazan täxetenä utıra. 1446. yılnıñ Dekäberendä Vasili II-neñ Mäskäw töxetennän kenäz Dmitri Şemákanı töşerü suğışında qatnaşa. Suzdal yanındağı suğıştan soñ tözelgän kileşüneñ ütälüen tä'min itär öçen 1448 Mäskäw kenäzlegenä yaw belän bara, şunıñ ber näticäse bularaq Mäxmüd xan waqıtında Qasím xanlığı.
Qasím xan.
Qasím xan (?-1469), Qasím xanlığınıñ berençe idaräçese (1450. yıllardan). Oluğ Möxämmäd xannıñ ulı. Biläw yanındağı suğış (1437) häm Suzdal yanındağı suğışlarda (1445) qatnaşa. Suzdal yanı suğışınnan soñ tözelgän solıx kileşüe ütäleşenä küzätçelek itü öçen bertuğanı Yaqub belän Mäskäwgä Böyek Kenäz Vasili II sarayına cibärelä. şunda xezmättä qala. 1449. yılda Paxra yılğası yanında Mäskäw kenäzlegenä yaw belän barğan Olı Urda xanı Säyed Äxmäd ğäskären tar-mar itä. 1447-1453. yıllarda, kenäz Vasili II yağında torıp, Mäskäw täxete öçen köräşkän Dmitri Şemákağa qarşı suğışa. 1452. yıl tiräsendä Vasili II aña näsel bilämäsene sífatında Rázan kenäzlege belän çiktäş elekke Mişär yortı cirlären häm Gorodets Meşçórski qalasın birä. Şul cirlektä Qasím xanlığı barlıqqa kilä. Qazan täxete öçen köräştä qatnaşa.
Simeon Bikbulatoviç.
Simeon Bikbulatoviç (Urısça: "Симеон Бекбулатович"; çuqınğançı "Sain Bulat xan")(?-1616), Qasím xanı (1568-1573), Äxmäd xan onığınıñ ulı. İvan IV tarafınnan Qasím täxetenä utırtıla. Qasím xanlığı atlı ğäskäre belän Livon Suğışında (1558-1583) qatnaşa. 1573. yılda çuqınıp Simeon isemen ala. 1575. yılda İvan IV anı, "Rusiäneñ Böyek Kenäze" dip atap, waqıtlıça üz urınına idaräçe itep qaldıra. 1576. yılda İvan IV Simeon Bikbulatoviçqa tver belän Torjok şähärläre cirlären "udel" (bilämä) itep birä, anı "Tverneñ Bäyek Kenäze" dip iğlan itä. Ljedmitri I Mäskäw täxetenä utırğaç (1606) Simeon Bikbulatoviç Stefan isemdä Kirilo-Beloozero monastırına mäcbüri räweştä monaxlıqqa ozatıla.
Mişär yortı.
Mişär yortı (Urıs yılyazmalardında – "Мишарский юрт\Mişarskiy yurt"), Altın Urdanıñ Mäskäw, Tübän Novgorod häm Rázan kenäzlekläre çigendäge yarım möstäqil ölkäse. İdel buyı Bolğarı belän Mordwa ile zamannarınnan Möselmanlıqqa küçä başlağan cirle Törkilär häm Mordwalarnı berläştergän, 1298. yılda Şirinnär ıruğınnan çıqqan Xösäyen ulı Möxämmäd nigezlägän dip faraz qılına. Üzäge – Mişär qalası (Urıs yılyazmalarında – Gorodok-Meşçórski. Mişär yortı bilämäse 1393. yılda Tuqtamış xan tarafınnan Mäskäw kenäzlegenä birelä. Suzdal yanındağı suğışta ciñelüdän soñ Böyek Kenäz Vasili II ul bilämäne Tatarlarğa qaytatırğa mäcbür bula. Bu cirdä Qasím xanlığı oyıştırıla.
Qazan yılyazmaçısı.
Qazan yılyazmaçısı (ul da "Qazan taríxı", "Qazan patşalığı taríxı"; Urısça: "Казанский летописец", "Казанская история", "История о Казанском царстве"), taríxí-publisistik yazma istälek. Urıs telendä yazılğan. Qazan xanlığınıñ oyışuınnan alıp 1552. yılğa qädärge waqíğalar bäyän itelä. Äsär Qazanda xan sarayında ozaq yıllar yäşägän äsi Urıs keşese Ioan Glazatí (İvan Zur Küzlär) tarafınnan 1564-1566. yıllarda yazılğan dip farazlana. Autor Qazan xanlığı taríxın belgän, qayber Tatarça yazma istäleklär häm riwayät-xikäyätlär belän tanış bulğan. Yılyazmada xatalar da oçrí. Íslam qabul itkän dip uylanıla. Yazmanıñ öç variantı saqlana: 1584-1590. yıllardağı, 1610. yıl tiräsendäge häm 17. yözdäge küçermäläre. Berençe märtäbä 1790. yılda Sankt-Peterburgta näşär itelä.
Yomışlı Tatarlar.
Yomışlı Tatarlar (Urısça: Служилые татары), 14-18. yözlärdä Rus däwläte xezmätendä tatarlar qatlawı. Berençe törkemne Altın Urdadan köçep utırğan Törki-Tatar aqsöyäkläre täşkil itä. Qazan xanlığın yawlap alğannan soñ (1552) elekke yasaqlılar isäbenä tulılana. Räsäydä alartılmaç, ilçelek h.b. wazífalarnı ütilär, şulay uq çik buyı saqçıları bulıp xezmät itälär, Räsäy alıp barğan yaw-suğışlarda (Livon suğışında h.b) qatnaşalar. Şul xezmätläre öçen Räsäy patşaları alarğa cir bilämäläre bülep birä, aşlıq belän yäki aqçalata xezmät xaqı tüli. Säwdä yäki kösepçelek belän şöğellägandä, Yomışlı Tatarlar qayber östenleklärdän faydalanalar. 18. yöz başında Yomışlı Tatarlar däwlät krästiännäre qatlawına küçerelä.
Qoşçaq.
Qoşçaq bäk (?-1551), Qazan xanlığında uğlan. 1546-1551. yıllarda Safagäräy xan, annarı Söyembikä xanbikä idaräse waqıtında xökümät başlığı. Mäskäw yaqlı aqsöyälärgä qarşı köräşkän. Qazannan qaçarğa mäcbür bula, Urıslar qulına elägä, çuqınudan baş tartqaç, üterelä.
Köz.
Köz, yıl fasılı, közge kön tigelänüennän (22. Sentäber yäki 23. Sentäber) qışqı qoyaş torışına qädär (21. Dekäber yäki 22. Dekäber) däwam itä. Sentäber, Öktäber, Nöyäberne köz ayları dip ataw ğädätkä kergän. Klimatik sezon bularaq, cılı könnär betkäç häm urtaçaq täwleklek temperatura Tatarstanda 10 °C-tan kimegän könnän temperaturanıñ 0 °C-tan tübän töşüe häm qar cirgä yatu belän köz tämamlana. Tatarstanda köz Sentäberneñ 2. yartısınnan Öktäber axırlarına qädär ay yarım çaması däwam itä. Hawanıñ utraça aylıq temperaturası Sentäberdä 10-12 °C (köndez 25 °C-qa qädär, tönlä – 10 °C), Öktäberdä 2-4 °C (köndez 20 °C-qa qädär häm tönlä -27 °C). Yañğırlı häm bolıtlı könnär ozaqqa suzıluçan. iñ yañğırlı köz (134 "mm") 1919. yılda, iñ qorı köz (3,3 "mm") 1961. yılda bulğan. Hawada qıraw – 10-29, tufraqta 3-18 Sentäberlärdä küzätelä. Köçle cille häm tomanlı könnär arta bara.
Mamıq awılı.
Mamıq awılı, Nurlat Rayonında, rayon üzägennän 30 "km" tönyaq-könbatıştaraq, Olı Sölçä yılğası buyında. 18. yözdä nigez salına. 1935-1958. yıllarda TASSRnıñ Thälmann Rayonı üzäge. 1989. yılda 1180 keşe (Urıslar – 64%, Çuaşlar – 20%), 2000. yılda 1219 keşe yäşi. Xalıqnıñ töp şäğele – igençelek, terlekçelek; kirpeç zavodı, urmançılıq. Urta mäktäp. Mädäniät yortı. A. A. Schultz utarı – 19. yöz axırı – 20. yöz başı arxitektur istälege.
Milstadt Müller Erich.
Milstadt Müller Erich (MİLştadt) (1904-1970), Alman dramaturgı, tärcemäçe. Musa Cälilgä bağışlanğan "Qızıl Romaşka" (1959) isemle näfis filmnıñ sçenarie autorı. Musa Cälil şiğerlären Alman telenä tärcemä itüçe.
Merälär.
Merälär (Urısça çığanaqlarda "меря") - Fin-Uğır qäbiläläre. İdel belän Uqa yılğaları aralığında 1. meñyıllıq däwerendä yäşägännär. 6. yözneñ Vizantiä tarixçısı İordan xezmätlärendä telgä alına. İgençelek, terlekçelek häm awçılıq belän şöğellängännär. 9. yözdä İdel buylap säwdä itüläre mäğlüm. 1-2. meñyıllıqları çigendä Könçığış Slavánnar belän quşılıp, assimilyasiälänep betkännär dip faraz itelä.
Därwiş Ğäli.
Därwiş Ğäli xan (?-1558 tiräse), Ästerxan xanı (1554. yıldan). Äxmäd xannıñ onığı. Nuğay morzası İsmäğilgä häm Urıs ğäskäri köçlärenä tayanıp täxetkä utıra. Yamğurçı xan Rus däwläte belän suğışta yañraq qına ciñelgän bula. 1555. yılda Yosıf morza ulları yärdämendä Därwiş Ğäli xan anıñ qaldıq köçlären tar-mar itä. Şul uq yılda İsmäğil morza belän suğışta ciñelä, Xacítarxannan quıla. Läkin İvan IV yärdämenä tayanıp täxeten kire qaytarıp aluğa ireşä. Soñraq Mäskäw yaqlı aqsöyäkläre belän köräşä başlí, Xacítarxanda Törek garnizonın urnaştıra. 1556. yılda Urıs ğäskärläre xanlıq başqalası Xacítarxannı yawlap alğaç ta berniqädär waqıt Urıslarğa qarğı köräşä. Soñınnan Azaq şähärenä qaça, annan Mäkkägä kitä.
Äsägel.
Äsägel ("Esegel"), borınğı Bolğarlar berläşmäsenä kergän Törki (?) qäbilälärneñ berse. Çığışı Üzäk Asíadağı Çigil (İşkil) qäbilälärenä bäyle dip uylanıla. 9-10. yözlärdä Äsägellärneñ urta idel buyında yäşägänlege mäğlüm.
İbrahim xan.
İbrahim xan (?-1479), Qazan idaräçese (1467. yıldan). Mäxmüd xannıñ ulı. Täxetkä Xälil xan wafatınnan soñ utıra, anıñ xatını Nursoltanğa öylänä. 1467-1469, 1478. yıllarda Mäskäw däwläte belän suğışlar alıp bara. Böyek kenäz İvan III belän solıx kileşüe tözi. Kileşü buyınça barlıq Urıs äsirläre irekkä cibärelä, däwlätara mönäsäbätlärdä ber-bereneñ eşenä tıqşınmaw şartları quyıla.
Ütämeşgäräy.
Ütämeşgäräy xan (1546-1566), Qazan xanı (1549-1551), Safagäräy belän Söyembikäneñ ulı. Atası wafatınnan soñ xan dip iğlan telä, faktik idaräçe anası bula. Mäskäw yaqlı Qazan aqsöyäkläre tarafınnan täxettän quıla häm anası Söyembikä belän bergä İvan IV qaramağına totqın itep ozatıla. 1553. yılnıñ Ğínwarında çuqındırıla, Aleksander isemen ala.
Jan Niecisław Baudouin de Courtenay.
Jan Niecisław Baudouin de Courtenay (Urıslarda "İvan Aleksandroviç") (1845-1929), tel ğälime, Kraków Fännär Akademiäseneñ xaqíqí äğzası (1897), Qazan linguistika mäktäbe nigzez saluçı. Qazan (1876-1883), Tartu (Derpt) (1883-1893), Kraków (1893-1899), Sankt-Peterburg (1900-1918), Warşaw (1918. yıldan) universitätläre professorı. Fonem teoriäsen nigezlägän, ğomumí tel beleme üseşenä zur öleş kertkän ğälim.
Alpawıt.
Alpawıt ("Alpağıt"), borınğı Törki atama, batır mäğnäsendäge "alıp" süzenä nisbätle. 6-13. yözlärdäge törki däwlätlärendä ğäskäri berämlek (alay) başlığınıñ xärbi titulı. Qazan häm Qasím xanlıqlarda yuğarı däräcäle xärbi, ğäskär başlığı. 16. yöz axırı – 17. yöz başınnan ere cirbiläwçelär qatlamı ataması.
Alıp iltäbär.
Alıp iltäbär (7. yözneñ 2. yartısı), Qasrí Diñgeze buyı Sawir (Hun) qäbiläläre idaräçese. Sawirlar Därbändtän tönyaq taraftaraq yäşägän häm Xäzär Qağanlığına buysınğan. alıp iltäbär 670. yıllarda Xäzärlär ilenä berniçä tapqır yaw oyıştırğan. Riwayätlär buyınça suğışta hälâq bulğan.
Ästerxan xanlığı.
Ästerxan xanlığı ("Xacítarxan xanlığı"), Altın Urdanıñ tarqalu çorında barlıqqa kilgän feodal Tatar däwlätlärennän berse. 1460. yıllarda oyışa Berençe, oyıştıruçı xan - Mäxmüd xan. Üzäge – Xacítarxan şähäre. Bilämäse İdelneñ tübän ağımınıñ uñ tarafındağı dala-qırlar, Qaspí Diñgezeneñ tönyaq-könbatış öleşe, könbatışta – Qırım xanlığına çiktäş cirlär kergän.
Töp xalqı – Ästerxan Tatarları belän Nuğaylar. Şöğelläre – küçmä terlekçelek (Nuğaylar), hönärçelek, igen igü, säwdä (Tatarlar). Rusiä, Qazan, Qırım xanlıqları belän urta Asía, Qawqaz artyağı illäre arasındağı tranzit säwdägä Ästerxan xanlığı säwdägärläre aradaşlıq itä. Xanlıqnıñ küçmä feodal qatlamın xan, soltan, bäk häm morzalar täşkil itkän, xalqınıñ qalğan küpçelege – "qara xalıq". Däwlät dine – Íslam.
1530. yıllarda Ästerxan xanlığı kürşe Nuğay Urdası häm Qırım xannarı belän berlektä Urıs kenäzläre cirlärenä yaw çabuda, üzara köräş-bäreleşlärdä dä qatnaşa. 1552. yılda Qazan xanlığı cimerelgännän soñ, Ästerxan xanlığında Mäskäw yoğıntısında bulğan keşelär işäyä. Şular häm Nuğay bäkläre yärdämendä Urıs ğäskäre 1554. yılda Xacítarxannı yawlap ala, xan täxetenä üz tarafdarları Därwiş Ğäli utırta. Qırım xanı yaw belän belän yanağan soñ, 1555. yılda Därwiş Ğäli Mäskäw xakimiätenä qarşı çığa. Ämma 1556. yılda urıs uqçıları häm Kazakları qabat höcüm oyıştırıp, Xacítarxannı basıp alalar, xanlıq Rus däwlätenä buysındırıla.
Ästerxannıñ Mäxmüd.
Mäxmüd xan (?-1470. yıllar tiräse), Ästerxan xanlığına nigez saluıñ, Keçe Möxämmäd xannıñ ulı. Äxmäd xan belän üzara Olı Urda täxete öçen barğan köräş\bäreleşlärdän soñ Xacítarxanğa qaça häm möstäqil Ästerxan xanlığın nigezli (1460. yıllar). Nuğay Urdası häm Olı Urda belän duslıq mönäsäbätläre urnaştıra. Üz isemennän aqça suqtıra.
Mäxmüd xan xatı.
15. yöz Törki-Tatar yazma istälege. Mäxmüd ämere belän 1466. yılnıñ 10. Äprilendä Törkiä soltanı Fatih Mehmetkä yullanğan. Xatta 2 däwlät arasında diplomatik mönäsäbätlär yañartu kiräklege,
İstambulğa ilçelär cibärelgänlege bäyän itelä.
Qasím II.
Qasím II xan (?-1532), Ästerxan xanı (1532). Olı Urda xannarı Säyed Äxmädneñ ulı, Äxmädneñ onığı. Xacítarxan täxeten Nuğaylar yärdämendä yawlap ala. Üzäk xakimiätne nığıtu säyäsäte tarafdarı. Törek soltanı Süleymanğa (Söläymanğa) yullanğan autorı bularaq mäğlüm (1531/1532. Aq Kübek tarafınnan täxettän quıla häm üterelä.
Aq Kübek.
Aq Kübek xan (?-1550. tiräse), Ästerxan xanı (1532-1553, 1545-1550). Mortaza bäk ulı. Ästerxan xanlığı bäysezlege öçen Qırım xanlığı häm Nuğay Urdası belän säyäsi köräş alıp bara. Yamğurçı xan tarafınnan täxettän töşerelä.
Yamğurçı.
Yamğurçı xan (?-1555), Ästerxan xanı (1540. yıllardan). Nuğay morzaları yärädämendä täxetkä utırta. 1554. yılda Urıs basqınnarğa qarşı suğışlarda Xacítarxan şähäre yanında ciñelä häm Terek yılğası artyağına qaçarğa mäcbür itelä. 1555. yılda Nuğaylar belän bäreleştä hälâq bula.
İltäbär.
İltäbär, xökemdarlıq däräcäse, idaräçe bäk titulı. Urta Ğasırlar Törki feodal däwlätlärendä qullanışta bula. Berençe tapqır "Kültägingä quyılğan häykältaşta" (732) telgä alına. Xäzär qağanlığında İltäbär qağanğa buiysınğan il xakime titulı. İdel buyı Bolğarında – däwlät idaräçese.
Äyyüb xan.
Äyyüb xan (?-1117), Qıpçaqlar berläşmäse idaräçese, Kenäz Yuri Dolgorukineñ qaynatası. Kenäz Andrey Bogolúskineñ babası. Kiev kenäze Vladimir Monomax belän suğışuı mäğlüm. Soñınnan Kiev kenäzläre belän bergä İdel buyı Bolğarına yaw çapqan.
Äbädä.
Äbädä, Tatar mífologiäsendä yawızlıq qılmí torğan qarçıq surätendäge urman ruxı. Ädädä turındağı riwayätlär Seber xalıqlarında da kiñ taralğan.
Ükäk.
Ükäk, urta ğasırdağı (13-14. yözlär) Altın Urda şähäre. Xäzerge Saratov şähäre yänäşäsendä, Uvekovka yılğası tamağında urnaşqan bulğan, 14. yöz başlarında möhim säwdä häm säyäsät üzäge. Ükäktä aqça suğu yortı buluı mäğlüm. 1395 Aqsaq Timer ğäskärläre tarafınnan cimerelä. Saray, mäçet, yort, hönärçe ostaxanäläre qaldıqları saqlanğan.
Näft.
Näft, "neft", "qaramay", "cir mayı" ul uglevodorodlar (carbohydridlar) qatnaşmasınnan ğíbarät yanuçan maylı síıqlıq; eçtälegendä azraq kükert, azot, kislorodlı quşılmalar; körännän alıp qara töskä qädär, üzenä genä xas isle.
Tatarstan territoriäsendä 1866. yılda Şuşma yılğası yanında 80 çiläk näft çığarıla, 1943. yılnıñ 2. Sentäberendä Şöger çığanağınnan berençe sänäğät näfte alına. Tatarstanda Devon, Taşkümer häm Perm utırmalarında 130dan artıq näft çığanağı açıla (Romaşkino, Berençe May, Yaña Yelxovoy, Bondúg h.b.) Tığızlığı 0,8-0,95 "g/cm3", kükert 1-2%, parafín 2% häm artığraq. Gaz 10-40 "m3/t", temperaturası 25-50°C.
Bərəncərlər.
Bäräncärlär ("Bäläncärlär"), Törki qäbilälär berläşämäse. Ğäräp yazmalarında 6. yöz urtalarınnan telgä alına. 370. yıllarda Tönyaq Qawqazğa Ural artyağınnan Hunnar belän bergä kilgännär dip farazlana. 6. yözneñ 2. yartısınnan Törki Qağanlıqqa buysındırğannar. 630. yıllarda Qaspí Diñgezenä qoya torğan Terek belän Sulaq yılğaları arasındağı tübänlektä berläşmä isemendä däwlät häm şähär tözelä. 630. yıllar azağında ul däwlät Xäzär Qağanlığına buysındırıla. 9-10. yözlärdä bu qäbilälärneñ ber öleşe Bilär şähäre tirälärenä küçep utıra häm İdel buyı Bolğarı xalqı eçtälegenä kerä.
Bələncər.
Bäläncär ("Bäräncär"), Tönyaq Qawqaznıñ Sulaq yılğası yänäşäsendäge Urta Ğasırlar şähäre (7-10. yözlär). 630. yıllardan Bäräncärlär däwläte başqalası. Xäzär Qağanlığı çorında (10. yözgäçä) zur ictimağí-säyäsi häm säwdä üzäge. Xäzär däwläte tarqalğaç üz ähämiäten yuğalta. Xäräbälär xäzerge Dağstan Buynaksk şähäre yanında urnaşqan.
Kamil İsxaqov.
İsxaqov Kamil Şamil ulı (1949), xakimiät-xucalıq eşleklese. Räsäyneñ toraq-kommunal xucalığı maqtawlı xezmätkäre (2000).
Qazannıñ Yaña Savin bistäsendä tua. Monter bulıp eşlägännän soñ QDUnıñ fizik fakultätenä uqırğa kerä. 1973. yıldan Qazanda komsomol häm Kommunist firqäse eşendä. 1980-1987. yıllarda "Alhoritm" Qazan Fännı-Uqıtu Üzäge berläşmäse direktorı urınbasarı, direktorı, 1987-1988.dä Qazan İsäpläw Texnikası häm Mäğlümat Fänni-Citeşterü berläşmäse general direktorı. 1989-1991.dä Qazan şähäre başqarma komitäte räise. 1991. yıldan Qazan şähäre xakimiäte başlığı häm 1993. yıldan Qazan şähäre xalıq deputatları Şurası räise. 1971-1975, 1991-1995. yıllarda Tatarstan Cömhüriäte Yuğarı Şurası deputatı, 1995-2005. yıllarda Tatarstan xalıq deputatı. 2005. 14. Nöyäberdän Räsäyneñ Yıraq Könçığış Föderal Okrugında Räsäy präzidente wäkile eşendä.
Илсур Рәис улы Метшин ("İlsur Rəis uğlı Metşin"; 24 апрель 1969, Түбән Кама) – хакимият-хуҗалык эшлеклесе, Казан мэры.
Ostankino manarası.
Ostankino telemanarası - ul Mäskäwdäge televizion häm radiotapşıru manarası. Anıñ beiklege - 540 "m", Torontodağı CN Tower manarasınnan soñ dönyada iñ biek bina, ä Awrasiädä iñ biege.
Manaranıñ baş injenere Nikolay Nikitin, arxitektorları L. Batalov belän D. Burdin. Manara 1963-1967. yıllarda tözelgän, şundí waqıtlarda dönyanıñ iñ biek bínası bulğan. Tözeleştä küp innovasiä qullanılğan, alardan qorıç troslar qısılğan kierelgän timerbeton. Şundí uylap tabu manara qorılışın ğädi häm ışanıçlı yasağan. Başqa progressiv fikerlärdän say fundamentnı atap bula. Manaranıñ totrıqlığın massiv nigeze garantiäli: nigez massası maçta massasınnan qat-qat arttıra. Bu telemanara Böyek Manaralar Bötendönya Föderasiäseneñ ("World Federation of Great Towers") äğzası.
Restoran.
"Sedmoye nebo" restoranı 328-334 "m" bieklegendä urnaşqan häm 3 qat ala. Bocrasıman restoran kiñlege 40 minut däwamında ber tulı äyläneş itä. Manaranı tözelep betüennän soñ küzätü mäydançıq häm restoranğa 10 millionnan artıq keşe kilgän.
Yanğın.
2000. Yılnıñ 27. Augustında manarada köçle yanğın barlıqqa kilä. Yanğın uçağı 460 "m" bieklegendä buldı, 3 qat tulısınça yanıp bette. Yanğın näticäsendä yanğın sünderüçelär komandire Vladimir Arsúkov, lifter Svetlana Loseva häm slesar-remontçı Aleksandr Şipilin hälâk buldı.
Ynağın waqıtında zur temperaturadan tartuçı troslarnıñ küpçelege özelde, häm belgeçlär fikerlärençä manara tarqalu qurqınıçı aldında tordı. Soñraq troslarnı torğızdılar.
Tranzistor.
Tranzistor (İnglizçä "transistor", to transfer – küçerü, häm resistor – rezistor) ul öçelektrodlı yarımütkärgeç qorılması, signal köçäytü, törle yışlıqlı elektr tirbänüe tudıru häm üzgärtü öçen kiräk äyber.
Törle tranzistorlar häm alarnıñ zurlığı
Taríx.
1947. yılda John Bardeen, Walter Brattain häm William Shockley tarafınnan uylap tabılğan.
Tözeleş.
İñ küpläp citeştergän tranzistor germani, kremni yäisä başqa yarımütkärgeçtän yasalğan, 2×2 "mm" zurlıq plastinka (nigez). Tranzistor yarımütkärgeç elektronnar ütkärüçänlekle ("n-típ") yä tişeklär ütkärüçänlekle ("p-típ") bula. Plastinka külämenä ike nigezgä qarşı ütkärüçänlekle ölkä urnaşqan. Yarımütkärgeç nigeze şundí ölkälär belän ike p-n küçü oyıştıra. Bu küçülär sífatı yarımütkärgeç diodına oxşaş. Ägär nigez n-típlı, ä ölkälär p-típlı, tranzistor "p-n-p" strukturalı bula. Kiresençä, nigez p bulsa, ölkälär n bulsalar, tranzistor "n-p-n" bula.
Tranzistor tözeleşe qaramíça, ngez plastinkasın "baza" B atílar, kimräk ölkäne – "emitter" E (İnglizçä emit - nurlandıru), zurraq ölkä – "kollektor" C (İnglizçä collect – cíu). Baza belän kolektor arasındağı elektron-tişekle küçüne kollektor küçüe, emitter belän baza arasındağı küçüne emitter küçüe atílar.
Sxemalarda grafik sürätläre şundí: p-n-p tranzitorda uq emittordan bazağa, n-p-n tranzistorda bazadan emittorğa yünältelgän.
Model.
Tranzistornıñ iñ berençe modele - tok köçäytkeçe modele. Bu model tranzistordağı fizik prosessların añlatmí, ul sxemotexnika öçen kiñ qullanıla. Tübänge yazıp birü n-p-n típlı tranzistor öçen birelgän. P-n-p tranzistor öçen anı kiresençä qullanırğa kiräk.
formula_1
"h21E" - ul h-parameterlärdän berse, tok köçäyätü koeffesiente. Anıñ zurlığı 100-gä yaqın. IE belän IK emittergä ağalar (NB! Tupaslandırğan sxemada tranzistor ike diod kebek sürätlängän, şul säbäple bu sxema buyınça IK kollektordan bazağa ağa almí. Läkin bu sxema tupaslandırğan, häm tok ağa, çönki real tranzistorda başqa prosesslar eşlilär).
Qullanış.
Tranzistorlar keçe amplitudalı kerü signalın zurraq amlitudalı çığu signalina äyländerälär. Şundí eşneñ iñ ğädi mísalı: tirbänülär köçäytkeçe.
Klassifikasiä.
p-n-p belän n-p-n tranzistorlar "bipolár" (Latínça bis - ike),çönki alarnıñ eşendä ike törle tok taratuçı – "tişek" häm "elektron". Alardan tış "unipolár" (Latınça unus - ber) tranzistorlar qullanalar. Alarda tik elektronnar yä tik tişeklär eşlilär. Unipolar tranzistorlarnıñ qarşılığı alıp baruçı elektrod potensialı belän yörtelä. Unipolar tranzistorlar köçäytmilär, alar elektr açqıç role uynílar. Tranzistrolar fototranzistorlarğa, ikebazalı diodlarğa häm başqalarğa bülänälär.
Wright bertuğannar.
Wright'lar, amerikan uylap tabuçılar häm aviakonstruktorlar Wilbur (1867-1912) häm Orville (1871-1948) (äytelä WİL-bö, O-vil rayt) aviasiä taríxına Wright bertuğannar isemendä qalğannar. Dönyada berençe hawadan awırraq oçqıçnı qorılğan häm anıñ bortında oçağan keşelär bulalar.
Üz-üzene yaratıp, härwaqıt bergäläp eşlilär. Balaçqata inde oçırğıçlar yaratuçı klubına kerälär. Ozaqlamí Wright'lar oçırğıçları iñ yaxşı bulıp kilälär. Üzeneñ öçqıçların alar xätta başqa malaylarğa sata bağşlílar. Bu waqıtlardan alar oçular belän qızıqsınalar.
Ä annan soñ yäş eşmäkerlär uylap tabuçılar bulıp kilälär. 13-yäşle Orville típograf stanogın yasap taşlí, ä 17-yäşle Wilbur anı kamilläşterä. 1892. Ayırılmas bertuğannar típografiä xucaları, ä soñraq velosipäd ostaxanäse xucaları bulalar.
Berwaqıt alar Alman uylap tabuçı, planerlar tözüçe Otto Lilienthal üleme turında işetälär. İskitkeç, läkin bu häläkät Wright'larnı oçulardan ayırıla almí. Üz planerlarda täcribälär ütkärep alar qurqınıç astında quyalar. Wright'lar vertikal plankadan toruçı qoyrıq belän horizontal yörtüne uylap tabalar. Annan soñ etärgeç ezläwenä küp köç quyalar. Küp köçe wintkä dä quyalar: wint teoriäse Jukovski tarafınnan distä yıldan soñ eşkertelä.
1903. yılnıñ 17. Dekäberendä Wright'larnıñ "Wrightflyer" aeroplanı hawağa berençe tapqır kütärä. Bu oçu 59 sekund däwam itä.
Berençe açuçılar şatlığın da, konkurentlar belän däğwalarnı da kiçerep, alar üz oçuçı maşina keşelekkä iñ zur büläklärdän berse bula ışanıp belälär.
1912. Wilbur Whright ülä. 36 yılğa ozınraq yäşägän Orville bu bu tirän borçıludan soñ ayaqqa basmí. Abísız ul oçqıçlarnı hiçber waqıtta tözmi.
Sovet Sosialist Cömhüriätlär Berlege.
Sovet Sosialistik Republiklar Berlege yä Sovet Berlege, qısqaça SSSR (Sovet çorı Tatarça: "Совет Социалистик Республикалар Союзы, Советлар Союзы, СССР", Urısça:"Союз Советских Социалистических Республик, СССР, Советский Союз "Awışlı mäten "Sojuz Sovietskikh Socialistitchieskikh Riespublik, SSSR, Sovietskij Sojuz "), elekke Räsäy İmperise bilämäseneñ zur öleşendä barlıqqa kilgän häm 1922.-1991. yıllarda ğämäldä bulğan däwlät. 1922 yılnıñ 30. Dekäber Kileşüe nigezendä SSSRnı tözüdä Belarus (Belorussia SSR), Ukraina (Ukraina SSR), RSFSR, Qawqaz artı Sovet Sosialistik Republiklar Födersísı (1936. yıldan berlektäş republiklar Azärbaycan SSR, Ärmänstan SSR häm Görcästan SSR qatnaşalar). 1925. yılda alarğa Üzbäkstan (Üzbäkstan SSR) belän Törekmänstan (Törekmänstan SSR), 1929 yılda Tacikstan (Tacikstan SSR), 1936. yıldan Qazaqstan (Qazaqstan SSR) belän Qırğızstan (Qırğızstan SSR), 1940. yıldan Moldova (Moldavia SSR), Estoniä SSR, Litva SSR, Latviä SSR quşılalar.
Taríx.
1920. yıllarda başınnan, bigräk tä V. İ. Lenin wafatınnan soñ, il citäkçelegendä xakimlek itü öçen kisken säyäsi köräş başlana. SSSR belän idarä itüdä autoritar alınmalar qullanı ısulına tayağa İ. V. Stalin rejime östenlek ala. 1920. yıllar urtasında uñay näticälär birgän Yaña İqtisadi Säyäsätkä mönäsäbät üzgärä, krästiän xucalıqların köçlep kümäkläşterü, sänäğät ölkäsendä aşığıp industrílaştıruğa küçü küzätelä. däwlät oyışmaları eşçänlege tulayım Kommunistlar Firqäse buysınuına küçerelä. SSSRda üzäkkä bersüzsez buysındırılğan totalitar cämğiät barlıqqa kilä. Ul cämğiät däwlät xucalığın revolútion ruxta tiz arada üzgärtep qorunı häm şuña nigezlänep revolútion xäräkätne kürşe däwlätlär cirlegenä küçerüne töp maqsat itep quya.
1930. yıllarda uzdırılğan repressilär (bigräk tä 1934. yıldan soñğıları) fäqät autoritarizm säyäsäten nığıtu maqsatına ireşü çarası räweşendä başqarıla. 1930. yıllar azağında başqaçaraq fiker yörtüçelärneñ küpçelege maxsus konzlagerlarda (GULAG síndannarında) mäcbüri xezmät belän tärbiälänügä duçar itelä.
SSSRnıñ tışqı säyäsäte dä üzgärä, ínqílab qazanışları häm il-däwlätlär iminlege belän sanaşmastan, 1939. yılda Sovet-Alman xärbi kileşüe tözelä, şunıñ cirlegendä Polşa häm Baltíq buyı däwlätläre belän suğıç xaläte tudırıla. Könbatış Ukraina belän Könbatış Belarus (1939), Bessarabia belän Tönyaq Bukovina, Latvia, Litua häm Estonia (1940) il-töbäkläre SSSRğä buysındıırıla. Finlândiä belän ike arada suğış başlanı (30. Nöyäber, 1939-12. Mart, 1940) häm Finlândiäneñ çik buyı cirlären (Vıborg töbäge, Karelia muyıntağı) tartıp alu näticäsendä SSSRnıñ xalıqara abruyı töşä, ul Millätlär Lígasınnan çığarıla.
1941. yılda 22. Yündä Almanía, üzara solıx kileşüen bozıp, SSSRğa höcüm itä. 1941.-1945 (Böyek Watan Suğışı). yıllardağı suğış barığında ildäge reprssilär tağın da qurqınıçraq yünäläş ala – ayırım xalıqlarnı taríxí yäşäw urınnarınnan Könçığış hän Tnyaq töbäklärgä köçlep küçerü (deportasí) xäräkäte başlana. Tönyaq Qawqazdan Xristian dinendä bulmağan Balqar, Qaraçay, Çeçen, Qalmıqlarnı; Qawqazdan Mesheti Töreklären, Qırımnan Tatarlarnı, Yunannarnı; İdel buyınan Almannarı h.b.az sanlı xalıqlarnı Sebergä häm Urta Asía çül-dalarına xärbi köç qullanıp küçerälär.
İkençe Bötendänya Suğışında ciñep çıqqannan soñ, SSSR territorise Könçığışta Könyaq Saxalin häm Kuril Utırawları, Könbatışta Petsamo (Peçenga), Klaipėda, Königsberg (xäzerge Kaliningrad), Karpat Tawları artyağı ölkäläe Könbatış Ukraina) h.b. isäbenä tağı da zuraya. Suğıştan soñğı däwerdä dä ayırım şäxeslärgä häm töekemnärgä qarata ezärlekläw säyäsäte qullanu däwam itterelä (kosmopolitizm belän köräş, "Leningradlılar törkeme", "tabıblar törkeme" eşläre h.b.). Könbatış Awrupınıñ alğa kitkän illäre belän kileşäwçänlek, alar belän berdänlek mönäsäbätlären özü, däwlätneñ barlıq sänäğät-citeşterü qüäten yaña qoral yasawğa köyläw säyäsäte SSSRnı "salqın suğış xaläte"nä kiterä.
İ. V. Stalin wafatınnan soñ (1953.), bigräk tä KPSSnıñ 20. qorıltayında (1956.) Stalinnıñ şäxes kultı tänqitlängännän soñ, eçke häm tışqı mönäsäbätlärdäge kiskenlek häm kileşmäwçänleklär berqädär yomşara. Repressi qorbannarın aqlaw, isän qalğannarın zíndannardan azat itü, Sovet keşeseneñ yäşäyeş-könküreşenä ähämiät birü kebek uñay küreneşlär küzätelä. Awıl xucalığı citeşterüçänlege däwlät yärdäme bermä-ber arttırıla. Fän häm texnik ölkäsendä yañarış, alğa kiteş sizelä başlí. SSSRda xalıq xucalığı kirägenä eşläwçe berençe atom elektr stansísı tözelä (1954), Ğälämgä berençe Cir iärçene cibärelä (1957), dönyada berençe oçuçı-kosmonaut Yuri Gagarin kosmik qorabta Cirne oçıp äylänä (1961). Xalıqara masştabta SSSRnıñ abruyı häm bäyläneşläre üsä bara, atom-töş qoralın yaqın kiläçäktä qullanmaw inisiative xalıqara yalqaw taba häm 1963. yılda atom-töş qoralın qullanunı tíu kileşüenä qul quyıla. Ämma äle totalitar rejim tudırğan barlıq çik-kirtälär dä alıp taşlanmí, çın demokratik wäzğiät tudırılmí.
1964. yılda däwlät häm fiqrä citekçese itep L. İ. Brejnev saylana. N. S. Xruşçev belän A. N. Kosıgin başlağan xucalıq ölkäsendäge üzgärtep qorular, reformnar 1970. yıllarda sürelä başlí, qüätle tabíğí häm texnik mömkinlekläre bulğan zur däwlät iqtisadı äkrenläp tübän tägäri. Näft belän gaz satudan kergän tabışnıñ zur öleşen elekkeçä qoral yasawğa köylängän citeşterü ölkäse yota bara.
SSSRnıñ kütärelä başlanğan xalıqara abruyı Macarstan (1956) häm Çexoslovakia (1968) demokratik köçlärgä qarşı qoral qullanudan häm kürşe Äfğanstanğa Sovet ğäskärläre kertelgännän soñ (1979) yänädän tübän tägäri, qabat Könbatış illäre belän qapma-qarşı toru xaläte barlıqqa kilä. 1985. yılda citäkçelekkä kilgän M. S. Gorbaçóv häm anıñ tarafdarları mondí xalättän çığu çaralarına kereşälär, ildä "üzgärtep qoru ("perestroyka - перестройка")" çorı başlana. Lâkin älege säyäsi adımnar ayırım berlektäş republiklarda başlanğan milli möstäqillekkä omtılış xäräkätlärennän qalışa. 1980 yıllarnıñ 2. yartısında Qazaqstanda, Görcästanda häm Baltíq buyı republilarında bulıp alğan "millätçel fetnä"lärne qoral qullanıp bastıru oçraqları SSSRda säyäsi krizisnıñ köçäyüenä kiterä.
1991. yılnıñ Augustında qayber däwlät başlıqları "üzgärtep qoru" barışın çikläwgä yünältelgän tüntäreş oyıştıralar, lâkin ul uñışsız tämamlana. Şul yılnıñ Sentäberendä 3 Balqtıq buyı republígınıñ Yuğarı Şuralar berdäm räweştä SSSRdan çığu häm möstäqil däwlät tözü turında qarar qabul itä. Şul uq yılnıñ Dekäberendä Belarus, Räsäy häm Ukraina republiklar citäkçeläre SSSRnıñ tarqaluın íğlan itälär häm Bäysez Däwlätlär Berlege oyıştırıluı xaqındağı kileşügä qul quyalar. Şul räweşle 1991. yılnıñ Dekäbrendä SSSR tarqala.
Роман Аркадиевич Абрамович, Чукотка губернаторы, Рәсәй олигархы, Forbes мәгълүматлары буенча Рәсәйдә байлык буенча икенче кеше, аның муллыгы берничә миллиард доллар билгеләнә.
1993 елда Роман Абрамович коммерция эшчәнлеген тәмамлый, Ноябрьск шәһәренең нефть сата. Шундый ук вакытта Абрамович Кариб утырауларында Борис Березовский белән таныша. Анда алар Альфа-банк җитәкчеләре Пётр Авен белән Михаил Фридман чакыруы нәтиҗәсендә булалар. Борис Березовский белән уртак паенда Абрамович Гибралтарда регистрацияләнгән оффшор Runicom Ltd ширкәтен һәм Көнбатыш Аурупада регистрацияләнгән биш бүлендек ширкәтләр барлыкка китерә. 1993-1996 елларда Роман Абрамович швейцар Runicom S.A.-ның Мәскәү вәкиллеген җитәкли. 1995-1996 елларда Абрамович "Сибнефть" ААҖ акцияләрне сатып алу өчен берничә ширкәт оештыра. "Сибнефть" акцияларның 51%лы дәүләт пакетын сату бәйгесендә Абрамовичның ширкәтләре җиңәләр. 1996-2000 елларда – "Сибнефть" ААҖнең директорлар шурасының әгъзасы.
2003 июлендә Роман Абрамович Лондондагы "Chelsea" футбол клубының акцияләрнең контроль пакетын сатып ала.
Абрамович партнерлар белән Бөекбританиядә регистрацияләнгән "Millhouse Capital" һолдиңгы аша "Сибнефть"нең 80%ка, "Русский Аллюминий"нең ("РусАл") 50%ка, "Аэрофлот"ның 26%ка ия була. Арадашчылар аша "Абрамович һолдингы"на төрле Рәсәй регионнарында электростанцияләр, йөк һәм җиңел машиналар, автобуслар заводлары, кәгазь комбинатлары, банклар һәм иминия компанияләр керәләр. Бу капиталга Рәсәй тышкы тулаем продуктыннан 3-4% туры килә.
"Forbes" журналы 2001 ел нәтиҗәләре буенча Рәсәйнең иң байлардан икенчесе, 2002 елда аның муллыгы $3 миллиар, 2002 ул да икенчесе, ләкин муллыгы $5,7 миллиард. "EuroBusiness" журналы язганча, 2002 елда Абрамович 3,3 € капиталына ия була. 2005нченең мартында Роман Абрамович Бөекбританиядә иң бай кеше ("The Mail of Sunday"). Басманың аналитикларча, Абрамович муллыгы 7,2 миллиард фунд стерлинг. Абрамович 2003 елның лидерын Һанс Раусинг һәм Вестминстер герцогын төшереп калдырды. Белегечләр фикеренчә Чукотка губернаторы муллыгы Елизавета II муллыгыннан 7 тапкыр арттыра.
Нигә Абрамович Чукотка губернаторы булып килде берничә версия дә бар. Сәясәт ягы генә түгел, иктисад ягы да бар. Чукотка да табигый газ белән нефть ятмалары бар имеш. Анадырь култыгында эзәүләр үткәрәләр. "Стройтрансгаз" "Сибнефть-Чукотка" белән берлегендә Чукотка ярымутырауда Западно-Озерное ятмасы округ башкаласы Анадырь белән бәйләнгән газүткәргечне инде төзелгән. Үз мохтаҗлыкка бу газны 90 елга җитер. Газүткәргеч озынлыгы 110 км, төзелеш бәясе $100 миллион. Акчаны губернатор үзе кертте. 2002 елда Чукотка хакимияте Канада ширкәтенә "Bema Gold" "Купол" алтын-көмеш ятмасынынан 75% өлешен сатты. Бу Чукоткага Көнбатыш инвесторның беренче чыгышы. Чукотка байлыгыннан Абрамовины биоресурсла кызыксыныдырырга ала. Үз флот булмыйча, Чукотка үз балык квоталарын сатып торды. Абрамович сайланудан соң бер балык заводы инде төзелгән, тагын ике озакламый төзеп бетерәләр, ихтимал. Сораган льготалар булсалар, "Сибнефть"ка экспорт квоталарына ия булыр, чукот портларына порто-франко статусы булыр.
Абрамович урыс шаяртуда зур роль уйный. Аның кушаматы "Баш Чукча", "Бөек чукчи футбол командасына ия", "Mr Chelski" ".
Roman Abramoviç.
Roman Arkadieviç Abramoviç, Çukotka gubernatorı, Räsäy oligarxı, Forbes mäğlümätläre buyınça Räsäydä baylıq buyınça ikençe keşe, anıñ mullığı berniçä milliard dollar bilgelänä.
Tärcemäi xäl.
1966. yılnıñ 24. Öktäberendä Saratov şähärendä tua. Anası İrina Vasilyevna, Saratov çığışı belän, Sıktıvkarda yäşi häm Roman 1,5 yäşle bulğanda ülä. Atası Arkadi Naximoviç Sıktıvkar sovnarxozında (milli xucalıq şurasında) eşli häm Roman 4 yäşle bulğanda tözeleştä bulğan avariä näticäsendä häläk bula. Yätim Romannı atasınıñ bertuğanı Leyba Naximoviç üz ğäiläsenä ala. Romannıñ yäşüsmer çağı Komi Cömhüriätendä ütä. 1983. yılda Roman Abramoviç 2. şähär mäktäben tämamlí, İndustrial institutına uqırğa kerä, ike kurs uqırğa citeşä, institutnı betermägän Abramoviçnı Sovet Armiäsenä alalar. Armiädä Abromoviçqa anıñ sport belän mawığu bulışa. Ul futbal komandasın nigezli, anıñ bulışı belän xärbi bülektä üzeşçän sänğät barlıqqa kilä.
Armiädän soñ Abramoviç ber Mäskäw institutına kerä, anı tämamlamí. Şundí uq waqıtta "Uyut" ("Yäm") kooperativın oyıştıra, bu kooperativda polimerlardan uyınçıqlar yasílar. Soñraq, kooperativ buyınça xezmättäşlär "Sibneft"neñ citäkçelek buını bulıp kiläçäklär. 1992. yılnıñ 19. Yünendä Roman Abramoviç Uxta näft eşkärtä torğan zavodtan 4 million sum bäyäsenä dizel yağulıq belän 55 vagon urlaw (st. 90 UPK RF) digän şik astında bulıp Mäskäwdä qulğa alına. Cinayät eşe Mäskäw GUVD tarafınnan 9. Yündä başlap cibärelä. Uxta "NE-S+S" gäzitese yazğança "1992. Febralendä Uxtadan Mäskäwgä 55 sisternalı poyızd (3,5 meñ tonn dizel yağulıq) kilep citte. Berniçä könnän soñ poyızd Kalinigrad ölkäsenä çığıp kitte, läkin yulda ezsez yuğaldı. Açıqlanğança, poyızd Latviagä çıqtı. Yağulıq Uxta zavodtan cibärelgän, ä aluçı "AVEKS-Komi" urınına Mäskäw "AVK" şirkäte (gendirektor Roman Abramoviç citäkçelegendä) bulıp çıqtı". İskä töşeräbez, başta "AVEKS-Komi" zavod belän kileşüne tanmadı. Şulay itep, däwlätkä zían yuq, dimäk ğayeplelär dä yuq: 1992. 1. Dekäberendä cinayät eşe cinayät asılı bulmawı säbäple beterelä". 1993. yılda Roman Abramoviç kommersiä eşçänlegen tämamlí, Noyabrsk şähäreneñ näfte sata. Şundí uq waqıtta Abramoviç Karib utırawlarında Boris Berezovski belän tanışa. Anda alar Alfa-bank citäkçeläre Pyotr Aven belän Mixail Fridman çaqıruı näticäsendä bulalar. Boris Berezovski belän urtaq payında Abramoviç Gibraltarda registrasiälängän off-shore Runicom Ltd şirkäten häm Könbatış Awrupada registrasiälängän biş bülendek şirkätlär barlıqqa kiterä. 1993-1996. yıllarda Roman Abramoviç Şwisar Runicom S.A.-nıñ Mäskäw wäkillegen citäkli. 1995-1996 yıllarda Abramoviç "Sibneft" AAC aksiälärne satıp alu öçen berniçä şirkät oyıştıra. "Sibneft" aksiälärneñ 51%lı däwlät paketın satu bäygesendä Abramoviçnıñ şirkätläre ciñälär. 1996-2000. yıllarda – "Sibneft" AACneñ direktorlar şurasınıñ äğzası. 1999. yılnıñ 9. Dekäberendä Çukotka bermandatlı 223. saylaw okrugında Däwlät Dumasına saylawlarda ciñä. Dumada hiçnindi fraksiäsenä dä kermi. 2000.nän Dumanıñ Tönyaq wä Yıraq Könçığış Mäsäläre buyınça komitäte äğzası. 2000. yılnıñ 24. Dekäberendä Çukotka autonom okrugınıñ gubernatorı bulıp saylana. 2001. yılnıñ 29. Mayında General Prokuraturasına soraw alu öçen çaqırıla. Soraw alu "Sibneft" citäkçelegenä qarşı cinayät eşläre buyınça ütkärelä. 2003. yılnıñ Aprile azağında Roman Abramoviçnıñ "Sibneft" belän Mixail Xodorqovskinıñ YUKOS "YukosSibneft" kompaniäsenä quşuğa äzerläw turında xäbär itälär. Xakimiät bu plannarnı boza. 2003. Yülendä Roman Abramoviç Londondağı "Chelsea" futbal klubınıñ aktsiälärneñ kontrol paketın satıp ala.
Abramoviç kapitalı.
Abramoviç partnerlar belän Böyekbritaniädä registrasiälängän "Millhouse Capital" holdingı aşa "Sibneft"neñ 80%qa, "Russki Allyumini"neñ ("RusAl") 50%qa, "Aeroflot"nıñ 26%qa iä bula. Aradaşçılar aşa "Abramoviç holdingı"na törle Räsäy regionnarında elektrostansiälär, yök häm ciñel maşinalar, autobuslar zavodları, käğäz kombinatları, banklar häm iminiät kompaniälär kerälär. Bu kapitalğa Räsäy tışqı tulayım produktınnan 3-4% turı kilä. "Forbes" jurnalı 2001 yıl näticäläre buyınça Räsäyneñ iñ baylardan ikençese, 2002 yılda anıñ mullığı $3 milliar, 2002 ul da ikençese, läkin mullığı $5,7 milliard. "EuroBusiness" jurnalı yazğança, 2002 yılda Abramoviç 3,3 € kapitalına iä bula. 2005.neñ Martında Roman Abramoviç Böyekbritaniädä iñ bay keşe ("The Mail of Sunday") Basmasınıñ analitiklarça, Abramoviç mullığı 7,2 milliard pound sterling. Abramoviç 2003. yılnıñ liderın Hans Rawsing häm Westminster hersogın töşerep qaldırdı. Belegeçlär fikerençä Çukotka gubernatorı mullığı Elisabeth II mullığınnan 7 tapqır arttıra.
Lobbi.
Boris Yeltsin präzidentlığı çorında Roman Abramoviç iñ yoğıntılı oliğarxlarda besrse buldı. Mass-mediada publikasiälär fikerençä Abramoviç "Semya"nıñ baş wä iñ ağressiv ideologı buldı. Kompartiäne tíılu ya Dumanı quıp taratu fikerläreneñ autorı bula imeşter. Leninnı kümü häm rizasızlıq demonstrasiälären armiä belän quıp taratu ideyasınıñ autorı imeşter. Boris Berezovskidan ayırmalı bularaq Vladimir Putinnıñ xakimgä kilüdän soñ Abramoviç üz yoğıtnılığın yuğaltmadı.
Tösle metallurgiä.
Roman Abramoviç belän partnerı Oleg Deripaska çit allümini häm glinozem kompaniälärne yotuda qızıqsınalar, nigezdä Afrikada häm Hindstanda.
Çukotka.
Nigä Abramoviç Çukotka gubernatorı bulıp kilde berniçä versiä dä bar. Säyäsät yağı genä tügel, iqtisad yağı da bar. Çukotka da tabiğí gaz belän näft yatmaları bar imeş. Anadır qultığında ezäwlär ütkärälär. "Stroytransgaz" "Sibneft-Çukotka" belän berlegendä Çukotka yarımutırawında Zapadno-Ozernoye yatması okrug başqalası Anadır belän bäylängän gazütkärgeçne inde tözelgän. Üz moxtaclıqqa bu gaznı 90 yılğa citer. Gazütkärgeç ozınlığı 110 km, tözeleş bäyäse $100 million. Aqçanı gubernator üze kertte. 2002. yılda Çukotka xakimiäte Kanada şirkätenä "Bema Gold" "Kupol" altın-kömeş yatmasınınan 75% öleşen sattı. Bu Çukotkağa Könbatış investornıñ berençe çığışı. Çukotka baylığınnan Abramoviçnı bioresursla qızıqsınıdırırğa ala. Üz flot bulmíça, Çukotka üz balıq quotaların satıp tordı. Abramoviç saylanudan soñ ber balıq zavodı inde tözelgän, tağın ike ozaqlamí tözep beterälär, ixtimal. Sorağan lgotalar bulsalar, "Sibneft"qa eksport quotalarına iä bulır, Çuqot portlarına porto-franco statusı bulır.
Mäskäw näft eşkärtä torğan zavodı.
Mäskäwneñ benzin bazarın monopoliäläşterügä omtıluçı "Sibneft" Mäskäw näft eşkärtü zavodına çimal yökläw kontraktına imza quydı, üz yağulıq salu stansiälär çelteren arttıra.
Slavneft.
2002. yılda "Sibneft" "TNK" belän berlegendä "Slavneft" 74,95% aksiä satıp aldı. Xäzerge köngä "Sibneft" "Slavneftne" tulısınça satıp alunı, ya bülüne planlaştıra.
Şäxsi tormış.
Berençe xatını – Abramoviç Olga Yuryevna, Ästerxan çığışı belän. İkençe xatını – İrina Malandina. Dürt balası: ulı Arkadi, qızları Anya, Sonya häm Arina.
Başqa faktlar.
Abramoviç Urıs şayartuda zur rol uyní. Anıñ quşamatı "Baş Çukça", "Böyek Çuqçi futbal komandasına iä", "Mr. Chealski".
Lwów yäş börketläre.
Lwów yäş börketläre (Läxçä "Orlęta lwowskie") 1918-1919. yıllarda bulğan Polşa-Ukraina suğışında Polşa yağında suğışqan yäş irekle ğäskärläre (ş.i. yäşüsmerlär), şundí "yäş börketlär" Lviv (Läxçä: Lwów) şähären Ukrainalılardan saqlanuda qatnaşqan.
Elektä "yäş börketlär" quşamatı 1918.neñ 1-22. Nöyäberendä Ukrainalılar qamalğan Lvivne saqlanğan yäşlärgä birgännär. Soñraq, bu quşamat Polşa-Ukraina häm Sovet-Polşa suğışlarında Polşanı saqlanğan bar yäşlärgä küçkän. Mäsälän, Przemyśl yäş saqlanuçılar şulay uq "yäş börketlär" isemendä taríxqa kilgän.
Suğışta haläk bulğan "yäş börketlär" Lviv Saqlanuçılar Qäberlegendä kümgelgän. 1920. yıllarda bu urında "Yäş Börketlär Panteonı" qorılğan. Bu urında yäş belän ölkän saqlanuçılar, şulay uq Fransiä häm Amerikada kilgän çit irekle ğäskärlär ülekläre urnaşılğan. Panteon proyektı Rudolf Indrusz, arxitektura institutı studentı häm elekke "yäş börket", äzerlängän.
Bu panteonda kümelgän yäşlärdän iñ mäşhüre 14-yäşle Jurek Bitschan, anıñ iseme üz çorı Polşa mädäniätenä kergän.
"Yäş Börketlär Panteonı" Sovet xakimiätläre tarafınnan 1971. yılda watqan.
Ukraina bäysezlegen iğlan itüdän soñ häykälne torğızuı başlí. Läkin cirle millätçelär bu torğızuğa qarşılıq kürsätä. Läkin Äflisün İnqilabı däwamında Polşa Viktor Yuşçenkoğa yärdäm kürsätä, anan soñ konflikt ciñeläyä.
2005. yılnıñ 24. Yünendä, Polşa belän Ukraina präzidentläre qatnaşuında xäterlänü tantanasnda Ukraina Halisiä Armiäse ğäskärlärgä häm "yäş börketlärgä" häykäl açıla. "Yäş Börketlär" memorial taşında Läxçä: "Monda Watan xaqına halak bulğan Läx soldatı yata".
Baybaq köne.
Baybaq köne (İnglizçä " Groundhog Day ") – Amerika Quşma Ştatlarda häm Kanadada xalıq bäyräme, yıl sayın 2. Febräldä bäyräm itelä. Bu köndä önnärdän çığuçı baybaqlarnı küzätälär, alar eşläre buyınça kilüçe yazğa prognoz yasílar. Ägär kön sürän bula, baybaq üz şäwläsen kürmi häm önnän tınıçlap çığa, şunnan ozaqlamí qış beter dip äytälär. Kön yaqtı bulsa, baybaq şäwläsen kürä, häm, anı qurqınıp, öngä kire qayta. Şunnan tağın 6 atna qış bulır dip uylanıla. Amerika häm Kanadanıñ berniçä qalada meteorolog baybaqlarğa bağışlanğan festivallär ütkärelälär, bu festivallär küp turist tarta.
Taríx.
Borınğı Romda 2. Febräldä "Kerpe Köne" bäyräm itelgän. Uyatqan kerpe eşläre buyınça yazlarğa farazlar tözägännär. Könbatış Awrupada başqa Kelt wä German xalıqlarında baybaqlar yä ayularnı şundí könnärdä (Qışqı Qoyaş Torınlığıdan soñ 40. kön) dä küzätkännär.
2. Febräldä dä könbatış Xristiannar "Candlemas Day" bäyräm itälär. Başqa mäcüsi bäyrämnär kebek, xalıqta Baybaq köne Xristinalıqqa yaraqlaşqan, häm Amerikada Candlemas Day Baybaq köne kilep çıqtı. Amerikada şundí Şotland äyteme bik tä populár: " If Candlemas Day is bright and clear, there`ll be two winters in the year." (" Candlemas Day yaqtı häm çísta bulsa, yılda ike qış bulır").
Bu bäyräm yolaları Pennsylvania'däge Punxsutawney qalasında barlıqqa kilgän. Berençe tapqır 2. Febrälendä bäyräm itü 1887. yılda telgä alına, läkin Pennsylvania'däge "Franklin and Marshall College" qaramağında Holland Folklorı Üzägendä tabılğan yazmalar şulay dilär: 4. Febräl, 1841 - Morgantown, Berks County (Pennsylvania), kibetçe James Morris'neñ köndälegennän..."Ütkän Sişämbe, 2. kön, Candlemas day buldı, şundí köndä, Almannarça, Baybaq qış yoqıdan uyatqaç, önnän çığa häm üz şäwläsen kürsä, ul qaytarğa omtıla häm tağın altı atna yoqlí, läkin kön bolıtlı bulsa, ul qala, çönki hawa torışı yomşarırğa tieş."
Tanılğan baybaqlar.
AQŞta belän Kanadada iñ tanılğan 7 baybaq. Bolar "Punxsutawney Phil", "Wiarton Willie", "Staten Island Chuck", "Shubenacadie Sam", "Balzac Billy", "Jimmy the Groundhog" häm "General Beauregard Lee".
Puxsutawney Phil'e.
Punxsutawney (äytelä pak-sa-to-ni) baybağı - berençe räsmi meteorolog baybaq. Xalıq bäyräme 1887. yılda ütkärelä. Bu şähärneñ danı "Baybaq köne" filme (1993, Bill Murray baş rolendä) taralğan..
Wiarton Willie'se.
Kanadanıñ iñ bigele baybağı Ontario provinsiäsendäge Wiarton awılında yäşi. Anıñ isemenä bağışlanğan festvallär dä şulay uq ütkärelälär.
Staten Island Zooparkınnan Chuck.
New Yorknıñ räsmi meteorolog baybaq Staten utırawındağı zooparkında yäşi (Staten Island Zoo). Yıl sayın, 2. Febräldä, 7 säğät 30 minutta şähär mérı barında prognoz birä. 1980. yıldan Chuck'nıñ prognozlardan 80% çınğa aştı.
Kurów.
Kurów – ul Polşanıñ könyaq-könçığışında awıl, Puławy belän Lublin arasında, Kurówka yılğasında urnaşqan. Lublin Voyevodalığınıñ Kurów gminasınıñ üzäge. 2005. yılda xalıq sanı 2811.
1431-1442. yıllar arsında awılğa şähär xoquqları birelä, Kurów säwdä üzäge bula. Anda tire häm kün manufakturalar eşlilär. 16. yözdä Kurów Kalvinizm üzäklärdän berse bula, 1660. yılğa qädär xalqınıñ küpçelege Arianizmgä äylänä.
1795.dä, Polşanı Bülüennän soñ, Kurów'nı Austriä basıp ala. 1809. yılda şähär Warşaw Kenäzlegenä kerä, annan soñ 1815. yılda Räsäygä buysınğan Polşa Patşalığına kerä. 1831.neñ Febrälendä, Nöyäber Fetnäse barışında, şähär tire-yağında Kurów suğışı kilep çığa, şundí suğışında Läxlär general Józef Dwernicki citäkçelegendä Urıslarnı tar-mar itälär. 1870. yılda,
Ğínwar Fetnäsennän soñ Kurów şähär xoquqların yuğalta. 1918. yıldan qabat Polşanıñ öleşe.
İkençe Bötendönya Suğışı başında (Polşa Saqlanu Suğışı barışında), 1939.nıñ 9. Sentäberendä Luftwaffe şähärne bik nıq bombağa tota. Başqa tsellärdän tış, Almannar sivil hospitalnı bombağa totıp betälär, bik küp keşene üterep. Basıp aludan soñ, şähärdä qol xezmäte lagere oyıştırıla. 1942. yılda Alnmannar getto oyışalar. Läkin totqınnar küpçelege qaçırğa omtılalar, häm uñışlı qaçuçı cirle urman partizannarğa ("Armia Krajowa'ğa") quşılalar.
Míğmarlıq häykällärdän renaissance çirkäwe (1692. yılda yañartqan), Zbąski ıruğı qäberläre häm Santi Gucci sınnarı (1587) atap çığıp bula. Monnan tış, Kurów Polşa säyäsätçe general Wojciech Jaruzelski tuğan urını.
Karađorđe.
Karadjordje, yä Karađorđe (Kirill älifbasında: Карађорђе), (1768, 3. Nöyäber? – 1817, 13. Yül) ul Ğosman İmperiäsenä qarşı Berençe Serb Fetnäse citäkçese, Serbiäneñ Karadjordjević näselenä nigez saluçı bulğan.
Đorđe (George) Petrović (Ђорђе Петровић) bulıp tua. Qoñğırt çäçle buluı säbäple, Đorđe'ğa "Qara" (Törekçä Kara)quşamatı birelä.
Karadjordje Viševci awılında tua häm balaçağında kötüçe bulıp eşli. 1787. yılda Törekne üterüdän soñ ul Habsburglar Austriäsenä qaça häm Freikorps'qa kerep, 1787-1791. yıllardağı Austro-Törek Suğışında qatnaşa.
Sistova solıxınnan soñ, ul Serbiägä qayta häm Topolada urnaşıp, mal kötep, säwdä belän şöğellänep, görlep yäşi häm oçraqlı räweştä Hayduklarğa quşa.
19. yöz başlarında Serbiägä qarşı Ğosman repressiäläre köçäyälär häm 1804. yılnıñ Ğínwarında iñ yuğarı däräcäsenä ütep citälär. Yanıçarlar başlıqları, "dahilar", xakimiät üz qullarına alalar, aqsöyäklärne, ataqaylarnı, ğísyançılarnı, yoğıntılı säwdägärlärne cäzalap üterälär. Dahilar Karadjordje'ne üterergä tırışalar, läkin ul üterergä cibärelgän ike keşeneñ maqsatın tanıp häm alarnı üterep, uñışlı saw qala. Şuña cawap itep, Serblar Orašac'ta 1804.nıñ 14. Febrälendä (Julian täqwimendäge 2. Febrälendä) qorıltay ütkärälär, häm Karadjordje'nı başlıq bulıp saylílar. Ğísyançılarğa fetnäne qabızıp cibärergä uñí, baştan Karadjordje suğışçıları dahilar zolımına qarşı, läkin 1805.täge Ivankovac suğışınnan soñ soltanğa qarğı köräşällär.
Berniçä möhim suğışlardan, mäsälän Mišar (1805), Deligrad häm Belgrad (1806) suğışlarınnan, ğísyançılar ciñep çığalar, annan Serblar häm Ğosmannar solıx yazarğa qarar itälär. Ämmä, 1807.dä Karadjordje Räsäy İmperiäsenä Töreklärgä qarşı koalisiä tözep quşıla. 1812. yılda, Napoléonnıñ Fransuz İmperiäse qurqınıçında, Räsäy Ğosmannar belän tizräk solıx tözi. 1813.dä Ğosman İmperiäse Serbiägä zur yaw oyıştıra, häm 21. Sentäberdä Karadjordje, başqa ğísyan başlıqları belän Austriä İmperiäsenä qaça, annan soñ Bessarabiägä küçä, anda Filiki Eteria'gä, Ğosmannardan barlıq Xristiannarnı azat itergä cíınuçı yäşeren Yunan cämğiätenä quşıla. Eteria yärdämendä, Karadjordje yalğan pasport belän 1817.neñ 28. Yülendä Serbiägä qayta. 1817. 24. Yülendä Karadjordje Ğosmannarğa buysınğan Miloš Obrenović'neñ keşeläre tarafınnan üterelä.
Gennadi Ayğí.
Ayğí Gennadi Nikolay ulı (Çuaş tele "Айхи Геннадий Николаевич"; 1934 21. August - 2006 21. Febräl), Çuaş şäğire häm tärcemäçese.
Çuaşstannıñ Batır rayonınıñ Şaymorza (Çĕнял) awılında Lisin familiäsendä tua. 1953-1958. yıllarda Gorki isemendäge Mäskäw Ädäbiät İnstitutında belem ala. 1961-1971 Mayakovski muzeyenda eşli.
Berençe Çuaş şiğerlär 1949. yildan yaza, 1958. yılda üz kitapnı çığara. 1960. yıldan Urıs telendä şiğerlär yaza. Çuaş telenä küpläp Urıs häm Awrupa şiğriätne tärcemä itä. 1987. yılğa qädär Sovet Berlegendä Ayğí şiğerläre bastırılmasa, şundí uq waqıtta Gennadi Ayğí şiğriäte Awrupa tellärenä tärcemä itelä häm böten dönyada dañ qazana.
Andrey Belí büläge laureatı (1987.)
Ulı Aleksey Ayğí tanılğan kompozitor.
Mingrellär.
Mingrellär, yä Megrellar (üzataması Margali) – Görcestanda (Gruziädä) xalıq, ilneñ könbatış rayonnarında yäşilär. Görcelärneñ ber subetnik törkeme sanlalar. Öydä Megrel telendä söyläşälär. Bu tel qayber oçraqlarda Görce telenä dip qarílar, läkin başqa Görce söylämnärennän ul bik nıq ayırıla (Görcedäge 7 kileş urınına 9 kileş). Bu tel räsmi bulmağan räweştä Görce älifbası qullana. Xäzerge Mingrellar Görceçä dä, Urısça da belälär, Abxazíadä yäşägännär Abxazça da söyläşä alalar. Típik Mingrel familiälär "-ia" ("-iä"), "-aya", "-ava", "ua" quşamçılarına betä ("Jvania", "Şengelaya", "Eliava", "Çkadua"). Mingrel familiäläre Abxazlarda oçrílar.
Soñğı Urta Ğasırlarda Mingrellär Görce patşalarınnan autonomiä itep yäşägännär, üze Samegrelo kenäzlegen nigezlänep.Kenäzlegendä Dadiani näsele idarä itkän. 1803. yılda Samegrelo Räsäy İmperiäsenä (Kutaisi gubernasına) kerä, Mingrellär Aleksander I patşağa ant itälär. Dadianilarnı Räsäy aqsöyäklekkä quşalar (1857). 1918. yılda Mingrellar Görcestan Demokratik Cömhüriätenä kerä.
1920. yıllarda Sovetlar Berlegendä Mingrellar mädäni autonomiäne üsterälär (säyäsi autonomiä bulmağanda), Mingrel telendä gäzetlär bastırıp çığalar. Belem aluda häm ädäbiättä Görce teleneñ qullanışı däwam itä. 1950. yıllarda Mingrel Lavrenti Berianıñ säyäsi doşmannarı Mingrel Partiä eşlekleselärgä qarşı "Mingrellär ğämäle" çığaralar, ğämäl näticäsendä Mingrellär ayırım xalıq sanamílar, Mingrel telendä näşer itü tíıla. Stalin ülemennän soñ uzğan reabilitasiägä qaramastan Mingrel tele küxnä tele bulıp qala.
Görcestannıñ berençe präzidente Zviad Gamsaxurdia Mingrel buluı säbäple, bärep töşerelüdän soñ Mingrel başqalsına Zugdidigä qaça. Läkin Zviadistlar ciñelälär, şundí suğış Samergeloğa zían kiterä.
1990. yıllardağı Abxazíada bulğan etnosara konfliktlar näticäsendä Mingrelärneñ ber öleş häläk bula, köpçelege Abxazíadan Räsäygä häm Görcestanğa qaçalar.
Mingrellär sanı 200 000 dän 700 000 gä törlelänä, çönki küp Mingrel üzen Görce bulıp belderälär. Räsäydä Mingrel millätennän100 keşe isäplänä.
Atıp üterü.
Atıp Üterü - üterü törläreneñ berse. Üläçäk keşegä atuçı qoral (mıltıq, automat, pistolet belän başına (sirägräk - başqa tän öleşenä) atıla.
Moña birle atıp üterü AQŞ, Çin (Qıtay), Törkiä, Törkmänstan häm başqa qayber illärdä qullanıla. Tatarstanda 1994. yıldan birle atıp üterü cazasını moratori (tíu) salınğan.
Musa Cälil - Tatar yazuçısı häm poetı, Sovetlar Berlege häm Tatarstan qaharmanı. 1944. yılda Alman Plötzensee törmäsendä atılğan.
Lavrenti Beria - Räsäyneñ Sovet çorı politiklarınıñ berse, NKVD başı. 1956. yılda atılğan.
Nicolae Ceauşescu - ruman diktatorı. 1989. yılda Ruman oppozisíası tarafınnan uzdırılğan mäxkämä qararı buyınça xatını Elena Ceauşescu belän atılğan.
Vakuum.
Vakuum - hawa, başqa gaz häm bar bütän matdälärdän bötenläy buş qalğan kiñlek. Vakuumnı U-sıman torbanıñ ber qulına boxarlaşmawçı sıíqça salıp, östen asqa äyländerep buldırırğa bula, berwaqıt atmosfer basımın da belü mömkin. Ğälämdäge vakum 10^(-14) Pa qädär citä. Keşe yasağan cíhazlarnıñ iñ yaxşılar 10^ Pa ğına buldıra ala.
Globalizasía.
Globalizasía donyaküläm texnologik, íqtísadí, mädäni, säyäsi fenomen, donya keşeläreneñ ber-bersenä yaqınlaşuın, aralarnıñ qısqaruın añlata.
Oyışma.
Oyışma - kümäk eşe, şöğele, mänfäğätläre belän berläşkän keşelär törkeme.
Yumor.
Yumor - keşe, äyber, xäl häm başqa närsälärneñ kölke, şayartu, küñel tudırırğa säläte.
"Yumor" süze Borınğı Greklarda qullanılğan ide. Tege zamannarda yumor dip keşe sälämätlegen häm xislären qarağan síıqçalar quşılmasın atağannar.
Robert A. Heinlein.
Robert Anson Heinlein (yañğ: RAbırt ÄNsın HAYNlayn) 1907. 7. Yül – 1988. 8. May) "qatı" science-fiction janrında yazğan iñ yoğıntılı häm, berwaqıt, qarşılıqlı autorlarnıñ berse ide. Äsärläreneñ kübese küp sanda donyanıñ küp tellärendä donya kürde. Karyerasınıñ azağına "The Saturday Evening Post" kebek ilküläm gäcit häm jurnalda berençe bulıp science-fiction janrındağı äsärlärne quya başlağan. Küp yıllar däwamına Heinlein, Isaac Asimov, häm Arthur C. Clarke Science-fiction'nıñ Olı Triosı dip bilgele idelär. Roman häm poemnarı öçen ul cide Hugo Bülägenä layıq buldı, şul isäptän öçen - ülemennän soñ.
Heinlein äsärläreneñ töp temnarı küplektä íctímağí ide: radikal individualizm, libertarianizm, solipsizm, din, fizik häm xisle yaratu häm ğädäti bulmağan ğäilä eçe mönäsäbätläre turında uylanular. 1959 çıqqan "Starship Troopers" romanı faşist dip atalğan ide. İkençe yaqtan, 1961 donya kürgän "Stranger in a Strange Land" äsäre censi íñqílab, qarşı-mädäniät (counterculture) 'lärne uquçı añına señderüçe danın kiterep, berniçä yaña ışanıç (kul't)'nñ barlıqqa kilüenä kiterdelär.
İñ borınğı äsärlärennän başlap uq, ul berniçä bütän yazuçınıñ ícatına da yoğıntı yasağan. Bolar arasında techno-thriller yazuçı Tom Clancy häm science-fiction yazuçı John Ringo, Eric Flint, häm David Weber.
Äsärläre.
"Bu mäqäläne däwam it! Üzgärtü töymäsenä bas!"
Andorra la Vella.
Andorra de la Vella irtän
Andorra la Vella (yañğ: AndOrra la vElya) (2004. xalıq sanı 22 035) Andorra Kenäzlege başqalası. Fransía häm İspanya arasında Könçığış Pirinäylärdä urnaşa. of, and is located high in the east Pyrenees between France and Spain. Andorra la Vella iseme şähär häm yandağı mäxällälärgä qarí.
Berençel sänäğät – turizm. Keremnärneñ başqa möhim çığanağı – däwlätneñ salım ocmaxı (offshore) buluı. Cíhaz häm brandie şärabı citeşterelä.
Geografia häm Klimat.
Andorra la Vella Andorranıñ Könyaq-Çığışında 42°30' Tonyaq, 1°30' Çığış noqtasında urnaşa (42.5, 1.5).. Diñgez tigezlegennän 1409 m yuğarılıqta urnaşıp, ul popular timerayaq kurortı bula. Qışlar salqın, cäylär cılı häm qorı bula (Ğínwarda urtaça temperatur -1 °C, Yül ayında – +20 °C; yılda 808 mm yawım-töşem.
Demografia häm Tellär.
Milli Andorralılar xalıqnıñ %33 genä täşkil itä, küpçelektä İspannar (%43) yäşi, tağı da Portugallar (%11) häm Fransızlar (%7)yäşi. Räsmi tel – Katalan Tele, İspança häm Fransızça dä söyläşälär. Işanuçılarnıñ kübese Katoliklar. Urtaça ğämer ozınlığı bik yuğarı, 80 yıldan arta.
Mömkinlegeñ bulğanda Taríx, Íqtísad häm Andorrağa qarağan başqa qızıq faktlarnı da Tatarçağa tärcemä itärgä tırış. Aldan räxmät. Wikipedianı tözüçelär.
Cesária Évora.
- 1941. 27. Augustta Cabo Verde'neñ São Vicente utırawındağı Mindelo port qalasında tuğan folklor cırçı xatın. Cesária "Yalanayaqlı diva" isemendä bilgele, çönki ul yarlı häm öysez watandaşlarğa solidarlığınnan säxnädä härwaqıt yalanayaqtan başqara.
Cesária Portugal fado janrınnan kilep çıqqan Kreol-Portugal telendä başqarala torğan "morna" isemle moñlı janr patşası, ul sentimental sağışılı häm moñlı xalıq cırların gitara, cavaquinho, eskipkä, akkordion häm klarnet akustik tawışları akkompanementı belän qatnaştırıp cırlí. Évora'nıñ Cabo Verde blüze – ilneñ qatı häm ozın taríxı, izoläsiä häm qollıq taríxı turında, şulay uq ul emigrasiä turında – Cabo Verde xalqınnıñ öçtän ikese çit illärdä yäşi.
Évora'nıñ tawışı – melanxolik häm yağımlı, beraz qarlıqqan, ayırım süzlärenä basıp yasap Cesária'nıñ emosional täğbirene tapşıra. Xättä tamaşaçılar Évora'nıñ telen añlamílar da, alarnı başqaruına ap-açıq xisläre tarta.
2004. yılda Afrikan cırçısı Grammy Award for Best Contemporary World Music Album (Grammy Zamança Dönya Muzıkasında İñ Yaxşı Album öçen) bülägen ciñgän.
Saban tuyı.
Saban tuyı, Sabantuy, "Saban bäyräme", (Başqortça: Һабантуй/"Habantuy"; Çuaşça: Акатуй/"Akatuy"; Urısça: Сабантуй, Tatar äytäleşennän) Tatar häm başqa İdel-Ural xalıqlarınıñ borınğıdan kilä torğan bäyräme.
Başta Saban tuyı yazğı çäçügä qädär, ber töbäk awılları çírat belän belän bäyräm itkännär. Aldan uq tradision sport yarışları – köräş, at çabışları öçen mäydan saylağannar, bäyräm uyınnarında häm yarışlarında qatnaşuçılarnı büläkläw öçen, sörän salıp, büläklär cíıp yörgännär. Saban tuyı aldınnan bala-çağanı qarğa botqası belän sílağannar; zíratlarda doğa qılğannar h. b.
20. yözdä Saban tuyı Tatar xalqınıñ ğomumi milli bäyrämenä äwerelä. Xäzerge zaman Saban tuyı ike borınğı bäyrämen – Saban tuyı belän Cíınnı bergä quşıp, här cirdä yazğı çäçüdän soñ uzdırırla. Tatar Saban tuyı xäzer kürşedä yäşäwçe Udmurt, Mari, Çuaş, Başqort, Urıs häm Mordwa xalıqları qatnaşında ütä, Mäskäw, Piterbur, Toshkent häm başqa Tatar diasporalı şähärlärdä, şulay uq qayber çit illärdä dä ütkärelä.
Saban tuyın UNESCO Dönya Teldän häm Mätdi bulmağan Mírası isemlegenä 2007. yılda kertü uylanıla.
Saint-Dié-des-Vosges.
Taríx.
1507: "Universalis Cosmographia " (Martin Waldseemüller)
Küñel açu.
Universitäte
Kelt tärese.
Kelt tärese ul Xristian xaçınıñ ber töre, bu täre kiseşüendä alqa urnaşılğan. Kelt tärese Kelt Xristianlığına xas tamğa bula, läkin ul Xristianlıqtan elek bulğan çığanaqlardan kilä, ixtimal.
Çığanaqlar.
İrlandiä häm Britaniäneñ Kelt töbäklärendä ayırım basıp tora torğan vertikal tärelär – yä "biek tärelär" – iñ kiemendä 7. yözdä torğızılalar. Qayber tärelärdä runalar yazılğan. Saqlanıp qalğan biek tärelär Cornwall häm Wales'tä, Iona häm Hebrid utırawlarında, häm İrlandiäneñ küp urınnarında oçrílar. Başqa tärelärne Cumbria häm Şotlandiä Çiklärendä oçratıp bula, läkin alardan qayber Anglo-Sakson tärese tradisiälärendä yasalğan. İñ tanılğan Kelt täreläre Meath Öyäzendäge Kells'tä häm Louth Öyäzendäge Monasterboice'ta.
Täre belän alqanı totaştıruçı täre surätläre yış oçrílar, Xristianlıqqa qädärge çorlarda da. "Qoyaş tärese" atalğan tärelär mäcüsi Tönyaq-Könçığış Awrupada (Borınğı Norvegiäle Odin täñreseneñ tamğası bularaq) häm Pireney Yarımutırawında tabıp bula. Şundí häykällärneñ Xristian xaçları belän bäyläneşe kürenmi.
Şunısı da qızıq: "täre" İske İnglizçä "rood" bula. Zamança İnglizçädäge "cross" İske Norvegiälelärçä "kross" aşa Latínçanıñ "crux, crucis" süzennän kilä. Şulay itep, mäcüsi basqınnar Vikinglärneñ süze Xristian Anglo-Saksonnarnıñ töp tamğasına küçkän.
Säyäsi tamğa.
Père Lachaise zíratında Kelt tärese.
Kelt häm Qoyaş täreläreneñ mädäni assosiasiäläre - Xristianlıq, Könbatışlıq häm borınğı Aryannar yolaları arqasında şundí tärelär, stilläşkän bulıp, 1960. yıllardan ultrauñnarnıñ tamğaları bulıp qalalar. Şundí, nigezdä Fransiädäge, törkemnär şaqtí tanılğan "Occident" häm GUD eçenä alalar.
Soñğı yıllarda Kelt tärese Aq tänle Millätçelek xäräkäte tarafınnan Aq tänle Awrupalılarınıñ tamğası bulıp qabul itelde. Şulay uq ul "Öçençe Pozisiä" yä "Katolik Millätçelege" tarafdarı, radikal millätçeläre belän oxşatıla. Fransiä, İtaliä häm başqa Awrupa illärendä bu yaña símbolizm tärelärneñ borınğı mäğnäsen qapladı.
Kelt täreläre Awrupanıñ keçe Kelt xalıqlarınıñ azatlıq köräşe oyışmaları da belän bäyläp bula, mäs'älän, Breton millätçelege.
Biznə krəstiənnəre quzğalışı.
Biznä krästiännäre quzğalışı, Biznä fetnäse, 1861. yılğı krästiän reforması iğlan itelgännän soñ, şul yılnıñ Äpril ayında Qazan gubernası krästiännäre quzğalışı.
Quzğalış üzäge – Spas öyäze Urıs Biznäse awılı. Baş kütärergä öndäwçe – Anton Sidorov. Krästiännär alpawıt cirlärendä eşlämäyäçäklären, ul cirlärne xalıqqa öläşergä taläp itülären belderälär. Mondí taläplärgä yaqın-tirädäge 130lap awıldan 5 meñläp krästiän quşıla.. Baş kütärüne bastıru öçen general-mayor A.S. Apraksin citäkçelegendä xärbi köç qullanıla. Xalıqqa töbäp ut açalar, 350dän artığraq keşe yaralana, 57se hälâk bula.
Afanasi Şçapov.
Şçapov Afanasi Prokopyeviç (Urısça: Щапов Афанасий Прокопьевич; 1831-1876), taríxçı.
İrkutskidän kilgäç, Qazan ruxanılar akademiäsendä belem ala (1852-1856). Annarı alma mater'endä (1856-1860) häm Qazan Universitätendä (1869-1861) uqıta. Biznä krästiännäre quzğalışına bağíşlanğan Kurtina çirkäwe panixidasında qatnaşqanı öçen qulğa alına, uqıtu eşennän çitläşterelä (1861.) 1861-1864 yıllarda Sankt-Peterburgta; "Sovremennik" (Современник - Zamandaş), "Russkoye Slovo" (Русское Слово - Urıs Süze) h.b. jurnallar belän xezmättäşlek itä.
1864. yılda tuğan Buryat awılı Angağa (İrkutsk gubernasında) sörgengä ozatıla. Annarı İkrutsk şähärendä yäşi. Xezmätläre Seber taríxın, 17. yöz Zemstvo Soborları eşçänlegen häm Urıs Pravoslaviesendä iske din tarafdarı ("staroverlar") taríxın yaqtırtuğa qarí. 1866. yılda Turuxan yaqlarına etnografik ekspedisiäsendä qatnaşa.
Żagań.
Żagań /jaGAN'/ (Fransuzça häm Almança "Sagan") ul Polşa könbatışındağı qala. Xalıq sanı 26,665 keşe (2004), Żagań Öyäze başqalası.
1999. yıldan Lubusz Voivodlığında, ä başta (1975-1998) Zielona Gora Voivodlığında urnaşqan Żagań Sagan isemle qälğä urınında tora. Sagan feodal bilämäseneñ üzäge bula, elekke iäse Alberch von Wallenstein Utız Yıllı Suğışta ğäskär başlığı bula. Annan Sagan danlıqlı Lobkowitzlarğa, Bohemia ıruğına küçä. 1786. yılda Sagan bilämäse Peter Bironğa, Kurlândiä kenäzenä, ä annan Dorothea isemle qızına küçä. Dorothea ire, böyek Fransuz diplomatı Charles Maurice de Talleyrand-Périgord Żagań'da otstavka yılların ütkärä. 1845. yılda Prussia patşası käğäze Dorothea'nı Sagan herzoginäse nulıp iğlan itä. Napoléon III bu titulnı Fransiädä taní, Dorothea ulı Louis kenäz häm duc de Sagan bulıp kilä. İkelätä titul, Fransuz ta, Pruss ta "duc de Sagan"-ğa İkençe Bötendönya Suğışı waqıtında bitaraflıq saqlarğa bulışa: anıñ Château de Valençay bilämäsendä Fransiäneñ Alman okkupasiäse waqıtında Louvre xäzinäse saqlana.
İkençe Bötendönya Suğışı waqıtında şähärdä az bilgele Nazi Alman Stalag Luft III xärbi büläge tora.
Bilgesez demonstrant.
Tank Man yä Bilgesez Demonstrant - ul 1989.dağı Tiananmen Mäydanı protestları waqıtında uncide tanklı kolonna aldında basıp yulnı tíğan häm foto belän filmgä töşerelep xalıqara ataqlılıq qazanğan bilgesez Qıtay keşeneñ quşamatı. Foto Associated Press äğzası Jeff Widener tarafınnan Beijing Qunaqxanäseneñ altınçı qattan, yartı mil arasınnan 400mm linzalar yärdämendä töşkän.
İkençe versiä fotograf Stuart Franklin Magnum töşerä. Anıñ räsem Jeff Widenerneñ fotosın qabatlí, läkin kübräk artqı plan kürsätä, şundí planda kübräk tank kürenä. Bu foto Life Magazine'neñ 100 Photos that Changed the World (Dönyanı Üzgärtkän 100 Foto) maxsus basmada saylana.
Kön eçendä böten dönya buyı tirajlanğan Bilgesez Demonstrant süräte zur däräcäle gäzetlärdä berençe bitkä urnaşıla. 1998. Äprilendä Amerikan "TIME" jurnalı Bilgesez Demonstrantın üz 20. yözneñ 100 iñ yoğıntılı keşe isemlegenä kertä.
Räsem artında.
Waqíğa 1989.nıñ 5. Yünendä, Qıtay xakimiäte demostrasiälärne quıp taratudan ber kön ütkäç, Tíılğan Qala yulında, "Cháng Ān Dà Jiē-dä" (长安大街), "Mäñge Tınıçlıq Böyek Prospektında", Tiananmen'nan ber minutta buldı. İke sumkalı keşe yulnıñ urtasında ber üze tordı, yaqınayğan tanklarğa qaramastan. Tanklar tuqtağaç, keşe alarnı quarğa tırıştı. Täwge tank anı urap ütärgä talpındı, läkin keşe barıber protést belderep tanknıñ yulında basıp tordı. Tanklarnı taqtağannan soñ, keşe täwge tank başnásına ürmäläp mende häm yörtüçe belän aralaştı. Törle versiälärçä, ul yörtüçegä bolay äytte: "Nigä sez monda? Şähärem sezdän xaosqa birelä"; "Borılağız, xalqımnı ütermägez!"; häm "Kit monnan." Videomateriallarça, borçılğan tamaşaçılar anı xalıq törkemenä östärep kerttelär, häm tanklar üz totqan yulın ozayttılar. Kemder uylawınça, borçılğan tamaşaçılar "ştatski kiemennän" polismännär buldı.
Räsem mäğnäse.
Könbatışta Bilgesez Demonstrant Qıtay Demokratik Xäräkät tamğası bulıp kilde. Qıtay yäşlär, üz ğömärlären qurqınıç astında quyıp, autoritar xakimiäte qarşı çıqtı. Şulay uq, bu sürät ber ayırım şäxesneñ köçe küzätä.
Qıtayda bu räsemneñ mäğnäse başqa. Ul Qıtay Xalıq Azaltlıq Armiäseneñ keşegä iğtibar itü häm keşene saqlanu símbolı: tank yörtüçese keşene yaralanmí. Ä Bilgesez Demonstrant tärtip bozuçı, Könbatış provokatorı bulıp kürsätä. Materik Qıtayında Tank Man teması äle yabıq.
Kem ul, Bilgesez Demonstrant.
Demonstrant şäxese açıq tügel. İnsidentän soñ, Britan basması "Sunday Express" anı Wang Weilin (王维林), 19-yäşle student, atağan.
Anıñ aldağı taríxı da açıq tügel. 1999. yılda Amerikan prezidetnte Richard Nixon administrasiäsendä eşlägän Bruce Herschensohn Demonstrantnı 14 könnän soñ cäzalap üterüen äytte, başqalarça, ul berniçä aydan soñ ul atıp üterelä. Jan Wong yazğança, bu keşe xäzerge kön yäşäw häm materik Qıtayında yäşerenä.
1992. yılda Barbara Walters alğan interviewendä şul waqıttağı Qıtay Kompartiäseneñ General Sektretäre Jiang Zemin bolay dide: "Minemçä, ul üterelmägän."
Hong Kong basması "Apple Daily" yazğança, Wang xäzer Taiwan'da yäşi.
İttifaq âl-Möslimin.
İttifaq âl-Möslimin ("Möselmannar berlege"), Räsäy İmperiäse Möselmannarınıñ liberal-demokratik yünäleşle säyäsi partiäse. 1906. yılda Bötenräsäy Möselmannarınıñ berençe qorıltayı qararı belän oyıştırıla. Programması: konstitusion parlament monarxiäse, demokratik ireklärne tanu, däwlät fondındağı cirlär belän alpawıtlardan mäcbüri sattırılğan cirlärne krästiännärgä bülep birü, barlıq din häm millätlärneñ däwlät aldında tigez xoxuqlılığı öçen köräşü, mäçet-mädräsä mölkätlären Möselmannarğa qaytarıp birüne taläp itü h.b.
Oyıştıruçıları: Ä. Äxtämev, Y. Aqçura, S. Alkin, İsmäğil Gasprinski, R. İbrahimov, G. Tupçıbaşev, S. Canturin, Ä. Maqsudi h.b. Daimi eşläwçe Üzäk Komität häm Üzäk Büro saylana. Däwlät Dumalarında oyışqan Möselmannar fraksiäse eşenä yoğıntısı zur bula.
Firqä äğzaları Dumada Möselmannar mädäniäte häm mäğärife üseşenä tä'sire bulırday qanunnar täqdim itälär. Räsäy säyäsi oyışmaları arasında İttifaq âl-Möslimin Kadetlarğa yaqın mönäsäbättä tora. 1908. yılda partiä tarqaluın beldersä dä, urındağı (mäs., Qazandağı) büleklär eşçänleklären tuqtamílar.
Qazanda basılğan "Äxbär", "Qazan möxbire" gäzetläre İttifaq âl-Möslimin yoğıntısında bula.
1906-1907. yıllarda firqäneñ 3 qorıltayı uzdırıla.
Yilbegän.
Yilbegän ("Cilbegän"), Seberdäge Törki xalıqlar häm Tatar xalqı mifologiäsendä berniçä başlı, qanatlı, keşe aşawçı qotoçqıç zat. Qorı cirdä häm diñgezdä kön kürä.
Malmıj.
Malmıj (Urısça: "Малмыж") Kirov ölkäsenedä şähär (1780.dän), Malmıj rayonı üzäge. Xalıq sanı 9,1 meñ keşe. Mixail Xudákovnıñ tuğan yağı. Malmıj rayonında ğomümän tatar awılları küp - Salqın çişmä, Smail häm başqalar. Taralıp betkän tatar awıllarından berse Almaata.
Öçpoçmaq (aş).
Öçpoçmaq, Tatar xalqınıñ milli rízığı. Ğädättä, eçenä turalğan it, suğan, bäräñge tutırıp peşerelä torğan öç poçmaqlı qamır aşı. Tabınğa şulpa belän dä, çäy yanına da quyıla.
Ritsa.
Ritsa küle (Abxazça ', Görceçä "რიწა") ul Abxazíanıñ tönyaq öleşendä urnaşqan bozlıq-tektonik prosessları näticäsendä barlıqqa kilgän kül.
Ritsa tabiğate.
Ritsa 950 m bieklegendä, Laşipsa yılğası üzänendä, Gagra sırtınnan könbatışqa. Mäydanı 1,49 q. km, ozınlığı 2,5 km, kiñlege 1,05 km, urtaça tiränlege 63 m, iñ tirän urınında 116 m. Yañğır belän qar tuyına, su bieklegeneñ sezonlı üzgärep toruı 2-3 m. Yar ozınlığı 4,29 km. Urtaça su temperaturası 10ºC-dän artığraq (Yün-Öktäber), maksimum Augustta 17,6ºC, minimum Ğínwarda -1,1ºC. Yawım-töşem 2000-2200 mm yılda. Qışlar qarlı, cäylär cılı. Külgä altı yılğa qoya. Ritsadan İupşara yılğası, Bzıb quşıldığı, ağıp çığa. Bu Qawqaz tawlarındağı matur kül qatnaş tawlı urmannar häm subalpik bolınnar qamap alalar. Kül qamalğan tawlar bieklege 2200 - 3500 m. Ritsa tirä-yağında 70 meterle Nordmann naratı oçrí. Kül tönyağında Avadhara kurortı urnaşqan. Ritsada kerkä (forel) häm ala balıq (sig) kön kürälär.
Rits yanında Keçe Ritsa küle (0,2 q. km) urnaşqan.
Soñğı yıllar.
Külne saqlanu öçen 1930. yılda Ritsa Tabiğät Tıyulığı (16 289 ha.) oyıştırıla. 1936. yılda Qara Dingezdän yul tözelä.
Ritsda İosif Stalinnıñ daçalarınnan berse urnaşqan.
Sovet çorında Ritsa möhim turistik obyékt bulıp kilä. Kül yarlarında hotellär tözelä, kül buylap paroxod yöri. Görce-Abxaz Suğışı näticäsendä turistik infrastruktura yuqqa çığa, läkin xäzer dä siräk ekskursion törkemnär Ritsanı kürärgä baralar.
Ritsa çığışı.
Borın-borınğí zamannarda bu urında yılğa ağan, ä üzän kötüleklärendä matur Ritsa isemle qız kötü kötkän. Ritsanıñ öç abísı Agepsta, Atsetuka häm Pşegişxa köndez tawlarğa awğa yörgännär, ä kiçen uçağına qaytıp, cırlağan.
Ber kön bertuğannar awğa bik yıraq tawlarğa kitkän. Ritsa, alarnı sağınıp, yulğa kürgän häm cır cırlağan. Bu cırnı yulbasarlar Gega häm İupşara işetkän häm Ritsanı urlarğa bulğan. İupşara Ritsanı totıp alğa häm çabıp kitkän, Gega anı qaplağan. Ritsanıñ bulışqa çaqırunı bertuğannar işetkän. Pşegişxa qılıçnı ırğıtıp cibärgän, läkin ul tidermägän häm qılıç yılğanı yabğan. Su üzänne basqan häm külgä äyländergän. Şundí uq waqıtta Ritsa yulbasar qullarınnan azat itkän, läkin ayaqqa basıp torıp almíça, külgä töşkän. Böten köçtän tırışqan da, bertuğannar Ritsanı qotqarıp almağan. Pşegişxa İupşaranı eläktergän häm anı suğa ırğıtqan. Läkin Ritsa suları anı qabul itelmägän häm diñgezgä alıp kitkän. Gega anı qotqarırğa tırışıp, İupşara artınnan yögerep kitkän, läkin ireşmägän.
Qayğıdan Agepsta, Atsetuka häm Pşegişxa biek tawlarğa äylängän. Alar xäzer dä toralar, Ritsanıñ tınıçlığı saqlanalar.
Saw bul, Watan!
1930. yıllarda, Stalin daçası tözeleşe waqıtında soldtlar biek serpantin yul buylap tözü materialları taşqannar. Ber kön ber yök maşina berniçä yöz meter biekle serpantin yuldan ıçqındırğan. Maşina oçqanda yörtüçe soldat "Saw bul, Watan!" ("Прощай, Родина!") qıçqırğan. Şul waqıttan bu urınnı "Saw bul, Watan!" dip atílar.
Tatar Ensiklopediä Süzlege.
Tatar Énsíklopädiä Süzlege (TES) - Tatar xalqı häm Tatarstannıñ borınğı zamannaran alıp bezneñ könnärgä qädärge taríxın häm yäşäyeşen yaqtırtqan Tatar telendäge berençe fänni universal basma. Süzlekkä 17 000-gä yaqın mäqälä kerde. Süzlek 2002. yılda kön kürde.
Baş möxärrire M.X. Xäsänev, cawaplı möxärrir G.S. Sabircanov.
Lev Chrśonowicz.
Chrśonowicz Lev Kazimiroviç (äytelä xır-ço-NO-vitç; başqa variantlar Hrśonowicz, Hrszczonowicz, Chrszczonowicz, Urısça: Лев Казими́рович Хрщоно́вич) (1838-1907). Qazan arxitektorı. Polák milätennän. Minsk arxitektorı Kazimierz Chrśonowicz ğäiläsendä tua. 1859. yılda Sankt-Peterburg Tözüçelär Mäktäbe tämamlap, Qazanğa cibärelä. 1874-1882. yıllarda Qazan gubernası arxitektorı, 1883-1907. dä Qazan gubernası baş injenere. Chrśonowicz proyéktları belän Qazanda kirxa (Lutheran çirkäwe; 1870. yıllar), Alafuzov teatrı (1900.), Bolaq arqılı taş küper tözü (1907.) häm kostiol (Rom-Katolik çirkäwe) bínasın üzgärtep qoru (1907.) eşläre başqarıla. Arxitekturada eklektika yünäleşe tarafdarı.
Xatını Maria, Ulı Leonid - atası kebek injener.
Stepan Erzya.
Erzya (Nefódov) Stepan Dmitrieviç (1876-1959), sınçı. Metalldan häm ağaçtan uyıp yasağan sänğät äsärläre belän dönya külämendä mäşhürlek qazanğan sänğätkär. Çığışı belän Mordoviädän. 1893-1895. yıllarda Qazanda balta eşendä, annarı P. A. Kovalinskinıñ ikona bizäw ostaxanäsendä eşli, Qazan sänğät mäktäbeneñ yäkşämbe klasslarına uqırğa yöri.
1926-1950. yıllarda Argentinada yäşi. 1950. yılda Mäskäwgä qayta. Saranskida kümelä.
Ğaysanıñ Çın Çirkäwe.
Ğaysanıñ Çın Çirkäwe (Qıtayça: 真耶穌教會) ul 1917. yılda Beijingtä, Qıtay, barlıqqa kilgän bäysez çirkäw. ĞÇÇneñ Xalıqara Cíılışınıñ bügenge räise Yung-Ji Lin. ĞÇÇneñ 6 kontinenttä häm 45 ildä 1.5 million dindär isäplänä. Çirkäw Protestantizm Xristianlığınıñ Qıtay tarmağı.
Başqa qanun.
ĞÇÇ Rıştua bäyräm itmi, çönki ĞÇÇ dindärläre uylawınça Rıştua mäcüsi Rom İmperiäsendäge Qoyaşnıñ tuğan köne bäyrämennän kilä.
Çığışıníñ taríxí säbäpläre.
Qıtay taríxında çuqındıru omtıluları berniçä tapqır bula. Farsı Nestoriannarı (635-845), Rom Katolikları belän İezuitlar (1265, 1601-1724) imperatornıñ iltifatlılığın qazanmí häm yäşeren eşlilär.
1807. yılda kilgän Şotland Robert Morrisonnan başlap Qıtayda Protestant missionärläre üz eşen başlílar. 1840. yıllardağı Opium Şuğışınnan soñ böten dönyadan missionärlär kilä başlílar. 1865. yılda Hudson Taylor Qıtay Eçe Missiäsenä nigez sala. 19. yöz axırında Xristiannar saní arta, 1900. yılğa Qıtayda 111000 Protestant häm 2000 missionär bula.
İlleçelär xäräkäte häm ĞÇÇ barlıqqa kilü.
Amerika Quşma Ştatlarınnan soñ İlleçelär xäräkäte aktivlegen Qıtayğa yünältä häm Apostol İmanı Missiäse Shanghai şähärendä nigezlänä, küp Qıtaylar Xristianlıqqa küçä.
Bokserlar baş küterü, höcümnär häm cäberlärdän soñ Qıta Xristianlığı "Öç-Üz xäräkäte" taktikasına küçä: üzidärä, üzbulışu, üzpropagandalaw, barısı çit il yoğıntısın kimetü öçen. Berniçä çirkäw yarlılana.
ĞÇÇneñ öç oyıştıruçı bu niäten yaqlílar, läkin soñraq İlleçelärdän ayırılalar. Bu Paul Wei, Ling-Sheng Zhang häm soñraq Barnabas Zhang bulalar.
Xäzerge köngä ĞÇÇ Qıtay çiklärennän kilep böten dänya buylap tarata.1956. yılda Taichung şähärendä Taiwannıñ Baş Cíılışı, 1967. yılda Los Angeles'tä ĞÇÇneñ Xalıqara Cíılışı nigezlänä. 1949. yılğı kommunistlar ciñüedän soñ Qıtay Eçendä Xristiannarğa qarşí zolım başlí häm Çirkäw Qıtay Eçe dindäre belän elemtä yuğalta.
İsem.
Baştan, oyıştıruçılar "Ğaysanıñ Çın Çirkäwe" (耶穌真教會) isemen taqdim itkän, läkin Beijing polisiäse, yalğışıp, anı "Çın Ğaysa Çirkäwe" (真耶穌教會) bulıp terkälgän.
Katowice.
Katowice (; ka-TO-vi-tse; Çexçä: Katovice, Almança: Kattowitz) ul Polşanıñ Yuğarı Sileziä töbägendä şähär. Şähär Kłodnica belän Rawa yılğalarında tora.
Katowice 1999. yıldan Sileziä Voivodlığınıñ başqalası, elegräk ul Katowice Voivodlığınıñ üzäge buldı. Katowice Yuğarı Sileziä İndustrial Rayonınıñ töp şähäre. Xalıq sanı 321,163, ä aglomerasiädä 3,487,000 (2004).
Taríx.
Katowice töbäge elektän Silezlär yäşilär. Berençe monarxiä Läx Piast näsele nigezli, soñraq Habsburg näselenä küçä. Şähär 19. yözdä nigez salına, şundí waqıtta bu cir Prussiä Patşalığı astında bula. Katowice şähär xoquqı 1865. yılda ala. Almannar, Silezlär, Läxlär häm Yähüdlär yäşägän şähär Sileziä Fetnäläre (1918-1921) näticäsendä İkençe Läx Cömhüriätenä kerä. Berençe Bötendönya Suğışınnan soñ Alman şähäre "Kattowitz" autonomiä saqlanıp Polşağa birelä.
Kürşe tawlarda taşkümer yatmaları çığaru arqasında şähär çäçäk itä. İndustrial Revolúsiä waqıtında şähärdä şaxtalar häm qorıç sänäğäte alğa kitä, şähär üsä.
1953-1956. yıllarda Polşa kommunistları şähär isemen İosif Stalin xörmätenä "Stalinogród'qa" almaştıra. İkençe Bötendönya Suğışınnan soñ industrial üseş ekologiägä zur zían kiterä, läkin post-kommunist xäkimiät säyäsäte näticäsendä ekolgiä elekkä xälenä qayta.
İQTElif.
 Kíríş süz .
İQTElif (ASCII'de: IQTElif), İdíl-Ural-Qırım Tatar Elifbası ğibaresíníñ qısqartması. Ul, Idíl-Ural (Qazan) Tatarçası öçön fonetik we pragmatik qaraş noqtalarınnan iñ optimal, Qırım Tatarçası we başqa qardeş tílleríbíz bílen oxşaş imlanı te'min itken Latin-nigízlí elifba.
Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Ğğ Hh Iı İi Íí Jj Kk Ll Mm Nn Ññ Oo Öö Pp Qq Rr Ss Şş Tt Uu Üü Vv Ww Xx Yy Zz
Eytílíş.
Könbatış alınmalardağı Ee xeríflerí İQTElif'te saqlana, çönki alar Tatarçada İQTElif'tegí Íí awazınnan temamen başqa bír awaznı bilgíli, ki bu awaz 20nçí ğasırdağı elifba üzgertüleríne möxtemelen seyesi sebepler bílen Ee bularaq tírkeldí. Meselen: modemneríbízníñ.
İQTElif'tegí EE we Íí awazları Tatarça'da iñ yış qullanılğan suzıqlar we şuña küre alarnı bilgílegen xerífler böyök ehemiyetke iye.
Qanun-tışı itílgen Latin elifbasınnan ayırmalar.
Bu, konvensional xeríflerní qullanu yüneltíşín çağıldıra.
Başlıça Törkî tíller bílen tabiğî bularaq bar bulğan ízlíklílíkníñ çağıldırıluwı.
Te'min itílgen ízlíklílíkníñ derecesí bírniçe ğadi ğibarení kürsetken tübendegí cedwellerde küríle ala. Ğibarelerníñ meğnesízlígí kürsetmelí yoğıntığa qomaçaqlamıy.
Aceh.
Aceh (, a-TÇEH) ul İndoneziäneñ maxsus töbäge ("daerah istimewa"), Sumatra utırawınıñ tönyaq qıríında. Töbäkneñ tulı iseme Nanggröe Aceh Darussalam. İseme "Acheh", "Atjeh", "Achin", "Açeh" formasında oçratıp bula.
Elekke zamanda Aceh bäysez bulğan. Bäysezlegen saqlanıp tırışqanda Aceh'lelär Holland kolonistlarına häm İndoneziä xakimiätenä qarşılıq kürsätälär. Aceh'neñ tabiğät baylıqları şaqtí zur, Aceh gaz yatmaları dönyanıñ iñ zurısıdan berse. Başqa İndoneziä belän çağıştırğanda Aceh dini konservatizm belän ayırılıp tora.
Aceh 2004. yılğı Hind Okeanı cirteträweneñ episentrenä in yaqındağı cir buldı. Cirteträw tudırğan tsunami könbatış yarnı ağızıp alıp kitte, başqalası Banda Aceh zían kürgän toraq punktlarda da. 130,000 - 238,000 keşe hälâk yä xäbärsez yuğalğan, 500,000 öysez qalğan. Şundí xäl näticätendä cirle separatist xäräkäte Gerakan Aceh Merdeka (GAM), yä Azat Aceh Xäräkäte, İndoneziä xakimiäte belän Finlândiä prezidente Martti Ahtisaari aradaşlıq itkändä 2005. yılnıñ 15. Augustta solıx kileşüenä imza quyalar.
Taríx.
Könyaq-könçığış Asiägä Íslam 8. yözdä Aceh aşa kerä. Berençe Möslim Peureulak patşalığı 850. yılda xäzerge Könçığış Aceh'tä barlıqqa kilä, Banda Khalifah anıñ başqalası bula. Annan Samudra Pasai däwläte kilep çığa (bu däwlättän Sumatra utrawınıñ iseme kilä), bu däwlättäge soltan Malik uz Zahirnıñ idaräse Marco Polo häm Bine Batuta äsärlärendä yazılğan.
Keçkenä Aceh patşalığı xäzerge Banda Aceh cirendä 12. yözdä nigezlänä. Çäçäk atu çorında patşalıq yoğıntısı könyaq Thailanddağı Satun, Malay yarımutrawıdağı Johor, İndoneziäneñ xäzerge Riau töbägedäge Siakqa qädär cäyelä. 16. yöz başlarınnan Aceh Soltanlığı Portugaliägä qarşı köräşenä tartıla, ä 18. yözdän Britan belän Holland kolonial imperiälärgä qarşı. 18. yöz azaqlarında Malaydağı Kedah häm Pinang Britaniägä birergä mäcbür.
Cirle säwdädä östen bulu öçen strategik urnaşulıqtan 19. yöz başlarında Aceh köçäyä. 1820. yıllarda Aceh dönyada citeştergän qara borıçnıñ yartısı citeşterä. Läkin Aceh yoğıntısında bulğan portlarda köçäyä başlap, Aceh'tän bäysez bulırğa telilär. Aceh tarqalış qurqınıçında bula, läkin 1838-1870. yıllarda idarä itkän yaña soltan Tuanku Ibrahim agresiv häm uñay berdämlegen saqlana.
1824. yıldağı Anglo-Niderland kileşü buyınça Sumatra Hollandlar bilämäse bulıp qala. Kileşüdä İnglizlär Aceh'ne üz bilämäse bulıp kürsätsä dä, Aceh alarğa buysınmí. Başta bu kileşü buyınça Hollandlar Aceh bäysezlege belän isäpläşälär. Läkin 1871. yıldan Angliä Niderlandnıñ Aceh'ne basıp aluına qarşı çıqmí, çönki başqa potensial basıp aluçılar, töbäktä platzdarm ezläwçe Fransiä belän Quşma Ştatları alarğa naçarraq bula. 1850. yıllardan Aceh Fransiä häm Ğosman İmperiäse belän yäşeren söyläşülär ütkärüe uylanıla.
Aceh Suğışı.
1873. yılnıñ 26. Martta Holland kolonial xakimiäte Aceh'kä qarşı suğış belderä, möğäyen, çönki 1873. başlarında Sungapurda Aceh belän Amerika Quşma Ştatları wäkilläre söyläşülär ütkärde. General-mayor Köhler citäkçelegendä 1874.tä yaw cibärelä, Hollandlar yardağı cirläre basıp alalar. Böten ilne basıp alu niäte belän Köhler Soltan sarayın alırğa tırışa. Soltan İtaliädän belä Böyekbritaniädän xärbi yärdäm sorí. Aceh armiäse tizräk kenä yañarta häm Aceh'lelär Köhlerne üterep uñalar.
General Van Swieten citäkçelegendä ikençe ekspedisiä "kratonnı" (soltan sarayın) basıp alarğa tırışa. Soltan iskärtelä häm totqınlıqtan qaça. Distä yıl däwamında partizan suğışı suzıla. 1880. yılda Hollandlar stategiäne almaştıralar, xäzer alar suğışa tırışmílar, ä inde basıp alğan cirne, başqalası Banda Aceh belän keçkenä port Ulee Lheue'ne, saqlanalar. 1880.neñ 13. Öktäberdä kolonial xakimiäte suğışnı beterenüne belderä, läkin üz qullarında tik inde basıp alğan cirlären totalar.
1883. yılda suğış yañadan başlana: "Nisero" Britan qorabı Hollandlar yoğıntısı bulmağan Aceh'neñ ölkäsendä saylıqqa utırğanda cirle citäkçe Hollandlardan da İnglizlärdän dä yolım sorí. Britan basımında Hollandlar dingezçelärne azat itü tırışırğa mäcbür bula. Totqınnarnı azat itü tırışuları cimerelgändä, Holandlar cirle citäkçedän yärdäm sorílar, läkin cirle citäkçe Teuku Umar bulışudan baş tarta. Alay bulğaç, Hollarndlar İnglizlär belän basıp kerälär. Soltan totqınnarnı birä, alarnı küp saf aqçağa almaştırıp.
Niderland suğış ministere Weitzel Aceh'kä suğış belderä, häm suğış tartıla. Hollandlar cirle citäkçelärne üz yağına küçärergä tırışalar. Teuku Umar aqça, opium belän qorallar öçen Hollandlar tarafına küçep, "panglima prang besar" (Xakimiätneñ yuğarı ğäskär başlığı) däräcäsen ala.
Umar üzene "Teuku Djohan Pahlawan" (Teuku Djohan batır) atlí. 1894. yılnıñ 1. Ğíwarında Umar yaña armiä tözü öçen Holland yärdäme qabul itä. Läkin ike yıl ütkäç Niderland xakimiätenä Ache eçene basıp aluda bulışíça kiresençä, Hollandlarğa höcüm itä. Holland taríxında "Het verraad van Teukoe Oemar" (Teuku Umarnıñ xainlege).
Hollandlar xäräkätläre qaramağanda 1892-1893. yıllarda Aceh bäysez bulıp qala. In 1892 and 1893 Aceh remained independent, despite the Dutch efforts. Mayor J.B. van Heutsz kolonial ğäskärlär başlığı Aceh turında mäqälälär yaza. Van Heutsz'kä Leiden Üniversitäte doktorı, Niderlandnıñ töp İslam belgeçe Snouck Hurgronje bulışa. Hurgronje Aceh başlığında ışanıç qazanıp, Aceh cämğiäteneñ küp serlären açıqlí. Ul yasağan analíz buyınça soltan role bik az, häm iğtibarnı näseldän aqsöyäklärgä, Ulee Balang-qa yünältergä kiñäş itä. Hurgronje uylawınça cirle Möslim dini citäkçelegenä, ülämägä ışanıp bulmí, alarnı beteräse kirägen belderä.
1898. yılda Van Heutsz Aceh gubernatorı bulıp iğlan itelä häm kiläçek Niderland premier-ministereö a xäzerge leytenant Hendrikus Colijn bulışqanda Aceh'ne qatğí basıp ala. Hurgronje kiñäşkändä uleebalang belän kileşälär. Qalğan qarışuçılarnı bastıru öçen Van Heutsz polkovnik Van Daalen'ne cibärä. Van Daalen berniçä awıl watıp beterä, 2900 Aceh'le üterä, alarda 1150 xatın-balalar. Holland yuğaltuları 26 keşe isäplänä, Van Daalen üsterelä. 1904. yılğa Aceh buysına, cirle xakimiät kolonial däwläte belän xezmättäşlek itä. Suğış näticäsendä Aceh yuğaltuları 50000nän 100000gä ülgän isäplänä, millionnan artıq yaralanğan.
Ämma tawlarda partizan suğışı tämamlana. Ülämä citäkçelegendä suğışı 1910.gä qädär tämamlana, tınıçlıq xäzer dä citmi.
Bäysezlek.
İkençe Bötendönya Suğışı betkändä, İndoneziä Milli İnqilabı waqıtında Hollandlar Yapon okkupasiäsendän soñ İndoneziäne qaytarırğa tırışalar, läkin Aceh'kä basıp kermilär. İndoneziä azatlıq aludan soñ Aceh kürşe Könyak Sumatra töbäge belän bergä quşa, bu Aceh'lelärne açulandıra, çönki kürşe töbäktä başqa millät, Batak xalqı yäşi.
İndoneziä citäkçelegendä dä Aceh tulı azatlıqnı yä autonomiäne teli, berniçä qorallanğan konflikt urın ala. 1959. yılda üzäk xakimiäte Aceh'kä "maxsus töbäk" ("daerah istimewa") statusın birä, Jakartadan küp waqalatle üzidarä xäläte. Mäs'älän, Aceh'tä qanunnar başqa İndoneziädän ayırılırğa alalar. 2003. yılda Şäriğät kertelä.
Tsunami xäläkäte.
2004 26 Dekäberendä 2004. yılğı Hind Okeanı cirteträwe näticäsendä tudırğan tsunami Aceh'neñ könbatış yarlarına, şul isäptän Banda Aceh, Calang häm Meulaboh şähärlärenä taşlana. 230 000 keşe çaması hälâk bula, 500 000 çaması öysez qala. 26. Martta Richter buyınça 8,7 ballı cirteträwe näticäsendä tsunami qabatlana, Nias belän Simeulue utırawlarında 905 keşe üterep häm distä meñlär keşe öysez qala.
2004. yılda Aceh xalqı 4,271 million isäplänä, ä 2005. 15.Sentäberenä 4,031,589 keşe sanala.
Xäzer dä küp keşe wagonçıqlarda yä çatırlarda yäşilär. Sizelerlek torğızu eşlärenä qaramastan, zur progress kürenmi. 2005. 15. Augustta GAM, Aceh ğísyançılar xäräkäte, 29 yıl däwamında Aceh bäysezlege öçen köräşüdän soñ Jakarta belän waqıtlı solıx tözi. Tsunamidan soñ küp keşe dingä äylängän. Şunnan Şäriğät qanunnarı häm WH, Şäriğät Polisiäse kertelä. Yarlı töbäk bularaq, Aceh'lelär iqtisadta häm mäğrifättä pozitiv üzgäreşlären kötälär
Banda Aceh, başqala, nigezdä zarar kürmäde, läkin berniqädär rayon, Kampung Jawa häm Meuraxa tulısınça beterlde. Köyaq yarında zían kürgän şähärlärdän Leupung, Lamno, Patek, Calang, Teunom häm utrawlardan Simeulue atap çığıp bula. Tönyaqta häm könbatışta Pidie, Samalanga häm Lhokseumawe şähärläre intekte.
Zarar kürgän rayonnarda diñgez yardağı ike kilometer buffer zonası kertelde, bu cirdä yortlarnı tözep bulmí. Cirle xalıq bu çaralarğa qarşı çığa, çönki kübese balıqçılar bulıp eşlilär häm diñgezgä bäyle.
Torğızu eşläre nigezdä cirle xalıq üze eşli, qayçaqta humanitar yärdäm bularaq cíılma qorılmalar qullanıp.
Territorial büleneş.
Aceh ğädi provinsiä tügel, bu töbäk maxsus töbäk ("daerah istimewa") bularaq idarä itelä. Töbäk Jakarta xakimiätennän artuçı moxtariäte bulıp nığıp kitä.
Başqal häm iñ zur şähäre Banda Aceh ide. Başqa möhim şähärlär Sabang, Lhokseumawe, häm Langsa. Provinsiä 17 regentlekkä (öyäz-rayonğa) häm 4 munisipalitätkä bülenä: Aceh Barat, Aceh Barat Daya, Aceh Besar, Aceh Jaya, Aceh Selatan, Aceh Singkil, Aceh Tamiang, Aceh Tengah, Aceh Tenggara, Aceh Timur, Aceh Utara, Bener Meriah, Bireuen, Gayo Lues, Nagan Raya, Pidie, Simeulue, City Banda Aceh, City Langsa, City Lhokseumawe, City Sabang.
Etnik häm mädäni törkemnär.
Aceh kümillätle häm küptelle töbäk. Möhim millätläre şundí: Aceh'lelär (Aceh buylap), Gayo (üzäk häm könçığış öleşendä), Alas (könyaq-könçığış), Tamiang (Aceh Tamiang'ta), Aneuk Jamee (könyaq belän könyaq-könbatış), Kluet (Könyaq Aceh'tä), Simeulue (Simeulue utrawı). Aceh'tä küp Qıtaylar yäşilär, alardan kübese eşmäkärlär.
Aceh tele ("Bahasa Aceh") Aceh'lelärdä taralğan, İndoneziä tele belän bergä Aceh'neñ räsmi tellärdän berse. Aceh tele Aceh-Chamic törkemennän, bu törkemneñ başqa telläre Vietnam häm Kambodjada taralğan; but tel Malay törkeme tellärenä dä tuğandaş. Aceh telendä küp Ğäräp belän Malay alınmalar oçrílar. Elektä tel Ğäräp yazuında yazılğan. Aceh tele Aceh'tän tış Tönyaq Sumatradağı Langkat häm Asahan'ta belän Malaysiädäge Kedah'ta qullanıla, (Malaysia), qayçandır Pulau Pinang'ta östen buldı. Alas häm Kluet Batar törkemeneñ tuğandaş telläre. Jamee tele Könbatış Sumatradağı Minang telennän kilep çığa. Zur port bularaq, Aceh'tä böten dönyadan kilgän keşelärneñ (Ğäräplär, Töreklär, Hindlär) toqınmarı yäşilär. Qayçaqta zäñgär küzlelär dä oçrílar. Tsunami qädärdäge Daya rayonında (Lamno) bik küp "Ureuëng Gayo" - aq täñlelär keşelär yäşäde. Bu keşelär ğöräf-ğädärtläre häm başqa bilgelärdän çığışı belän Törkiädän uylanıldı.
Ústí atuı.
Ústí atuı, Ústí ütereşe (Çexça: "Ústecký masakr") ul suğıştan soñğı Çexoslovakiädä Ústí nad Labem şähärendä (Almança: " Aussig an der Elbe") sivil Almannarnı Lynch'ça ütereşe. Facíğa 1945. yılnıñ 31. Yüldä bulğan.
31. Yüldä, 15:30-da Ústí nad Labem'neñ Krásné Březno rayonında yaña Daimler-benz DB 605 oçqıç etärgeçläre saqlanğan xärbi keläte şartlí. 27 keşe hälâk bula, yözlär yaralanğan. Şartlatuda cirle Sudet Almannarın ğäyeplilär.
Çex ğäskärlär ciñdä N xärefe bulğan keşelärne (dimäk Němcy - Almannar) üzär mäydanğa häm Laba aşa küpergä quıp cíalar. Keşelärne atıp häm batıp üterälär. 80-100 Alman üterelä (tik 43 ülem raslanğan). Bu sannar Vladimír Kaiser xezmätendä bilgelängän, ä başqa çığanaqlarça 200-400 yä 600-700 keşe üterelgän. Berniqädär Sudet Almannar äytkänçä berniçä meñ ir üterelä. 1. Augustta Ústíğa general Ludvík Svoboda citäkçelegendä komissiä cibärelä. Şartlaw säbäben açıqmíça Alman sabotajçılarğa - "wehwolflarğa" - awdaralar.
Mäyetläreneñ ber öleşen Elbada batırtalar, ä qalğannarnı elekke Terezín (Theresienstadt) konslagere krematoriendä yandıralar.
Ütereşlärdä cirle Cexloar qatnaşmadılar, üterüçelärneñ küpçelege "Revolúsion Guardiädän" buldı. Çexlar uylawınça, ütereştä Sovet soldatları da qatnaştı, läkin dälillär yuq.
Şartlatu häm ütereş Çexoslovakiädän Almannarnı sörü öçen sıltawı xäzmät itä (Beneš dekretlären qara). 1989.yılğa qädärge Çexoslovakiädä bu tema yabıq bula, Çexlar küçelegenä açıq tügel. Xäzer dä Çexlarda tu tema populár tügel. Bärxet İnqilabıdan soñ şähär arxivçı Vladimír Kaiser räsmi bulmağan tikşerü ütä. Bu tikşerüdän kelätne Çex soldatı Bedřich Pokorný şartlattı, Almannarğa açu tudıru öçen yä Çexoslovak armiäsenä başqa etärgeçlär satu öçen konkurent citeşterüçelär bu soldatnı satıp aldı. Ämma publisit Jiří Loewy fikerençä, Kaiser bunı yaldan qordı.
Đurđevdan.
Đurđevdan, Djurdjevdan (Serbça:: Ђурђевдан) ul Serb dini bäyräme, Julian kalendare buyınça 23. Äprildä, ä bez qullana torğan Gregorian kalendare buyınça 6. Mayda bäyräm itelä. Đurđevdan ul Đorđe köne, İzge Georgi köne digän süz. Ortodoks Xristinalığında İzge Georgine ayıruça olılílar. Xristian mífologiä buyınça ul iman öçen ülgän, ä ikonalarda bu izge ajdahanı üterüçe sıbay keşe bulıp sürätlänä. Đurđevdan Balkannarda yaz başı belän bäylilär. Đurđevdan'nı barlıq Serblar bäyräm itälär, ayıruça Serbiä, Montenegro häm Republika Srpska'da. Serbça İzge Georgi "Sveti Đorđi" bula (Kirillçä: Свети Ђорђе).
Möselmannarda.
Đurđevdan'nı Xristiannar genä tügel, Möselmannar da bäyräm itälär: Kosovo tönyağındağı Gora töbägennän anı Gorani xalqı bäyräm itälär. Gorani ul Möslim Slaván xalqı, Könçığış Xristianlığınnan İslamğa 18. yözdä küçkännär, läkin berniçä yolalarnı saqla alğannar. Gorani bäyräm mäydanı Globočica awılın yanında urnaşalar.
Çigännärdä.
Đurđevdan'nı, yä Çigänçe Ederlezi bäyrämen elekke Yugoslaviädäge Çigännär, Möslimnär dä, Xristiannarda bäyräm itälär. Çigännärdä dä bu bäyrämne yaznıñ qaytuı belän bäylilär, yılnıñ töp bäyrämnärdän berse dip sanala. Ğädättä, Ederlezidä Çigännär yaznı çaqırıp, öylärenne çäçäklär yä çäçäk atqan botaqlar belän bizäklilär. Başqa yolalardan çäçäkle vanna kerälrä, çirkäw qoyınnan qullar yualar, öy estinälären su belen yualar. Bäyräm tabınına bärän qızdıralar, muzıka tıñlílar.
Katoliklarda.
Xorvatiädä Đurđevdan'nıñ Katolik analogı, 23. Äprilendä bäyräm itelä häm Jurjevo ("Đurđevo") atala. Bu İzge Georgigä (Xorvatça "Sveti Juraj") bağışlanğan bäyräm nigezdä Xorvatiäneñ tönyağında, Zagreb öyäzendä bäyräm itälär. Walpurgius Tönendä kebek uçaqlar salalar.
Başqa.
"Ðurđevdan" ul da "Bijelo Dugme" törkeme başqaruında "Ćiribiribela" albumına 1988. yılda yazılğan populár cır.
Richi M feat İsa Ferrer başqaruında "Ederlezi" kompozisiäse 2000. yıllarda populárlıq qazanğan da.
Çük.
Çük (Çuq), Keräşen Tatarları, Çuaşlar, Udmurtlarnıñ 20. yöz başına qädär saqlanıp kilgän kalendar bäyräme. Cäyen, Troitsa qädärge yäki Poqraw köne citkänçe, awıl xalqı cínawlaşıp sílana, yañğır teläp öslärenä su sibä torğan bulğan. Soñğı yıllarda torğızıla.
Mas Que Nada.
"Mas que nada" ("Bolay Bulmí, İptäş", "Yä İnde" itep tärcemä itärgä bula. İñ elek 1963. yılda Jorge Ben Jor tarafınnan yazılğan häm başqarılğan cır. Soñraq Brazilia cırçısı Sergio Mendes anı başqarıp mäşhür bulğan. Bu cır - Amerika Quşma Ştatlarında kiñ tanılğan häm yaratqan cırlarnıñ berse. The Black Eyed Peas törkeme "Mas que nada" cırın Sergio Mendes belän bergä 2006 yılda qabat çığardılar. Ul anıñ Timeless albomında bar.
Cır isemendä bulğan Brazil "Mas" /Maş/ " süze qaywaqıt yalğış "Mais" süze belän butala. "Mais" - "kübräk", ä "mas" "ä", "tik", "läkin" añlata. "Que" bäyläwçe kisäkçä bulıp torsa, "nada" "bernärsä", "hiçnärsä" mäğnäsenä kilä. "Hiçnärsädän artıq", "Buş urın tügel" itep tärcemäse matur bulıp kürensä dä, yalğış bulıp qala. Çın mäğnäse portugal teleneñ ber sere qala inde.
Song information.
Bu cır bügen dä Sergio Mendes häm Jorge Ben Jor çığışlarında yış yañğırap alqışlar cía. Cırnıñ ber söreme Austin Powers macaraları filmında da yañğıradı.
Volga.
Volga yılğası (borınğı iseme "Ra" yəki "Raw"; Urta Ğasırlarda: "İtil"; "Mordwaça Рав (Raw): Urısça: Волга (Volga)"), Rəsəyneŋ Awrupa ɵleşendə iŋ zur yılğa.
Ozınlığı 3530 "km" (Tatarstan çiklərendə – 180 "km"), basseynınıŋ məydanı 1360 meŋ "km2" (Tatarstan çiklərendə - 30 "km2").
Valday qalqulığında başlana, Qazanğa qədər geografik kiŋlektə, annarı meridional yünəleştə ağa, Qaspiy Diŋgezenə qoya. Tatarstan territoriyasında Volganıŋ urat ağımı, aŋa Kama, Zɵyə, Qazansu həm başqa yılğalar qoya.
Volgada gidroelektrostansiyası kaskadları həm susaqlağıçlar qorılu səbəple, sunıŋ ağış rejime nıq üzgərə. Qazan yanında urtaça yıllıq su çığımı 3510 "m3/s", Kama Tamağınnan tübəndərək 6900 "m3/s" çaması. Su ɵste tigezlegeneŋ urtaça yıllıq tirbəleşləre 6 "m" ğa qədər citə. Qazan yanında Volgağa 8 mln. "t" qatı 15 mln "t" eregən matdələr ağıp tɵşə. Suı gidrokarbonatlı, sulfatlı-kaltsiylı, sunıŋ iŋ az waqıttağı mineralləşüe 250-750 "mg/l".
Machu Picchu.
Machu Picchu (Quechuaça: "Machu Piqchu" - "İske Tübä"; berniqädär "İnkalarnıñ Yuğalğan Şähäre" dip atala) ul Peruda urnaşqan Kolumb qädärge däwerennän yaqşı saqlanğan taw sırtındağı İnka xäräbäläre. Machu Picchu 2,350 m bieklektä Urubamba Üzäne östennän, Cusco'dan 70 km könyaq-könçığıştaraq. Ğasırlar däwamında tışqı dönya tarafınnan onıtılğan qalıp, 1911. yılda Machu Picchu'nı Yale Üniversitäte arxäologı Hiram Bingham aça, bu urın turında kitap yaza.
Taríx.
Machu Picchu İnka İmperiäseneñ tanılğan bilgelärennän berençeder. 1983. yıldan ul UNESCO Dönya Mírası bulıp saqlana.
Şähär Sapa Inca (Böyek İnka) Pachacuti däwerendä, 1440. yıllarda, tözeläder, häm 1532. yılda İspan conquistador'lar tarafınnan basıp aluına qädär anda keşelär yäşilär. Arxäologik qazu eşläre belän elek kolonial dokumentlar Machu Picchu ğädi şähär bulmağanlıqnı kürsätälär, bu şähär İnka aqsöyäkläreneñ síınır urını bula, Rom villaları şikelle. Urında zur saray häm İnka täñrelärenä bağışlanğan ğíbadätxanäläre urnaşıla. Şähärdä iñ kübese 750 keşe yäşägän, häm yañğırlar fasılında, aqsöyäklär bulmağan waqıtında, şähärdä 200 läp keşe yäşäp qala.
Şähär barlıqqa kilüe belän unikal urnaşuğa burıçlı: Machu Picchu artınnan taw şäwläläre kükkä qarawçı İnkanı oxşí, häm iñ biek tübä, Huayna Picchu (dimäk Yäş Tübä) şundí İnkanıñ borını bula. It is thought that the site was chosen for its unique location and geological features. It is said that the silhouette of the mountain range behind Machu Picchu represents the face of the Inca looking upward towards the sky, with the largest peak, Huayna Picchu (meaning Young Peak), representing his nose. Tübä "Qoyaşnı bäyläw bağanası" isemendä dä mäğlüm.
1913. yılda National Geographic Society üz Äpril çığarlışı Machu Picchu'ğa bağışalana.
Intihuatana ("Qoyaş töyene") astronomik säğäteder, kemder ul astrologik priborı bula dip äytelär.
2003.tä Machu Picchu'ğa 400'000 keşe bara, UNESCO turizmdan zíannı qurqıptuın belderde. Peru başlıqları uylawınça, problem yuq, çönki Machu Picchu bik yıraq häm barırğa qíın urın, turizmğa tabiği çiklänü bar.. Waqıt-waqıt kanat yulın quyarğa täqdimnäre belän kilälär, läkin alarnı kire qağalar..
Urnaştıru.
Machu Picchu Cuscodan 70 km könyaq-könbatıştaraq, Machu Picchu tübäsendä. Ul Perunıñ iñ danlı turistik attraksionı. Taw başınnan Urubamba yılğası üzänenä 600 meterle upqın kürenä. Şundí tabiği saqlanu qorlmalar bulğannan qala urnaştıruı ser bulıp qalğan.
Machu Picchu tíulığı.
1981. yılda Machu Picchu tiräseneñ 325.92 quadrat km Perunıñ "Taríxí Tíulığı" bulıp iğlan itelde. Tíulıqta xäräbälär genä tügel, ä böten üzençälekle landşaft, üzençälekle flora häm fauna, mäsälän, orxideälär.
Soñğı fikerlärçä ul İnka "llacta'sı" bulğan: basıp alğan töbäkläreneñ iqtisadın idarä itüçelär bistäse. İñ matur llacta bulıp, anda iñ previlegiäle İnka aqsaöyäkläre yäşägän. Şulay uq ul Zapa İnca'nıñ yal sarayı, yä observatoriä, yä aorban itü urını bulğan.
Öç büleklär.
Arxäologlarça, Machu Picchu'nu 3 zur sektorğa bülep bula: "Tíılğan Sektor", "Xalıq Sektorı", "Ruxaní häm Aqsöyäklär Sektorı".
Töp arxäologik istälekläre: "Intiwatana", "Töslär Ğibadätxänäse" häm "Öç Şaqşı Çuyırtaş Bülmäse". Alar Intigä, İnka Qoyaş häm iñ böyek täñresenä bağışlanğan.
Aqsöyäklär Sektorında sözäk urını östendä yortlar räte, qızğılt tösle Amautas (aqsaqallar) yortları, trapetsoid sınlı "Ñustas" (patşa qızları) bülmäläre.
Kirmän eçendä gaz kameraları da bulğan.
Monumental Mausoleum ul gömbäzle eçele sırlanğan sın. Qorban itü yä başqa ğöreflär öçen qorlığan.
Míğmarlıq.
Böten Machu Picchu bínaları klassik İnka şomartıp yaltıratılğan döres sınlı "qorı taş" stilendä yasalğan. Şundí stilneñ ostaları bulıp, İnkalar taşlarnı ber-bersenä bik tığız caylap quyğannar, izmä qullanmiçä. Bu texnologiä ashlar atala. Taşlar arasına pıçaqnı da qadap bulmí.
İnkalar tägärmäçne belmägännär, şunnan niçek alar bu awır taşlar tawğa taşlagannar zur tabışmaq. Awış yassılıq belän keşelär yözläp etärgännär dip uylanıla. İnkalarda yazu bulmağanlıqtan tözü prosessı turında hiçnindi dokument ta saqlanmağan.
Machu Picchu 140 bínadan tora. Yöz çamasa granittan basqıç aralığı häm bik küp fontan, kanallar belän bäyläşkän. Möğäyen, ber izge çişmädän izge su bu kanallar belän här yortqa ber ber artlı ağağan.
İnka yullar çeltäre.
İnka yullar çeltäre Kolubqa qädärege Amerikada iñ qızıqlısı. Böten yullar Cuscoda, il başqalasında oçraşqan. Alarnıñ berse Machu Picchu'ğa kiterep çığarğan. İnkalar ike tör yur ayırğannar: "Camino de los llanos" ("bieklek yulları" - diñgez bbuyı yulları) häm "Cápac Ñam" - taw yulları.
Yañadan açu.
1911. yılnıñ 24. Yülendä Machu Picchu'nı könbatış dönyağa Yale Universitäte taríx professorı Amerikan Hiram Bingham III. Bingham "The Lost City of the Incas" ("İnkalarnıñ Yuğalğan Şähäre") kitabın çığarıp, dönyanı Machu Picchu belän tanıştırğan.
Bingham Vitcos şähären ezlägän, İnka imperiäseneñ İspannarğa qarşı köräşçelärneñ soñğı qälğäse. Berniçä yıl ezläwdän soñ, Machu Picchu'da yäşägän Quechua'lar anı üz awılına alıp kitergän. 1915. yılda qaytqanda berniçä qazular ütkärgän. Uğalğan Şähär turında berniçä mäqälä häm kitap yazğan.
Peru räsmiläre belän yaxşı mönäsäbälärdä bulıp, Bingham küp äyber Amerikağa alıp kitkän häm 5'000 artifakt çaması Yale'dä saqlana. Köptän tügel Peru xäkimiäte äyberlärne qaytarırğa sorí..
Simone Waisbard, Cusco tikşerenüçese äytkänçä, Enrique Palma, Gabino Sánchez häm Agustín Lizárraga Machu Picchu'da 1901. 14. Yülendä kilep, qíada imzalar quyğannar. Läkin bolay bulsa da, Bingham danı ul kimetmi.
Azat Abbasov.
Abbasov Azat Zinnät ulı (1925-2006 11. Öktäber), cırçı (lirik-dramatik tenor). Sovetlar Berlegeneñ xalıq artistı (1977).
1925. yılda Alabuğada tua. Qazan Aviasiä Texnikumın tämamlap, Qazan Boralaq Zavodında konstruktor bulıp eşli. 1944. yılda ğäilä dustı Salix Säydäş kiñäş itkändä Mäskäw Konservatoriäsenä Tatar milli opera studiäsenä uqırğa kerä. Anı tämalağaç, 1950. yılda Qazanğa qayta. 1950--1990. yıllarda Tatar Opera häm Balet Teatrı solistı.
100-nän kübräk partiä başqarğan. Töp partiäläre: Cälil, Tüläk ("Cälil", "Tülär belän Susılu", Näcip Cihanov), Samat ("Samat", Xösnulla Wäliulllin), Alfredo Gérmont ("La traviata" Giuseppe Verdi), Sergey ("Katerina İzmaylova", Dmitri Şostakoviç).
Salix Säydäş.
Säydäş(ev) Salix Camaletdin ulı (1900-1954), kompozitor, dirijör. Tatarstan ASSRnıñ xalıq artistı (1951) häm atqazanğan sänğät eşleklese (1939). Tatar professional muzıkasına nigez saluçılarnıñ berse.
Opera, balet, muzıkal komediä, simfonik häm xor muzıkası, massa-könküreş häm estrada cırları kebek töp muzıkal janrlarnıñ üseşenä etergeç yasí. İcatında töp urınnı drama spektakellärenä (muzıkal drama äsärlärenä) yazılğan muzıka alıp tora, şul isäptän Kärim Tinçurinnıñ "Zäñgär şäl" (1926) häm "Qandır buyı" (1932), Taci Ğizzätneñ "Nayomşik" (1928) äsärläre. 1922-1948. yıllarda (bülenep) Tatar Akademiä Teatrınıñ muzıka bülege mödire häm dirijöre. Konsert eşçänlege alıp bara.
1990. yıldan Qazanda muzéyı eşli. 2000. yılda Tatarstannıñ Däwlät Konsert Zalına Säyädäşev iseme birelä.
Räşit Wahapov.
Wahapov Räşit Wahap ulı (1908-1962), cırçı (tenor). TASSRnıñ xalıq artistı (1957). 1941-1962. yıllarda Tatar filharmoniäse solistı. Tatar xalıq cırların, Sälix Säydäşev, Cäwdät Fäyzi, Mansur Mozzafarov häm başqa kompozitorlarnıñ äsärlären başqaruçı.
Räşit Wahapov Yaña Tatar bistäse ziratında kümelä.
Röstäm Yaxin.
Yaxin Röstäm Möxämmätxaci ulı (1921-1993), kompozitor, pianist, Sovet Berlegeneñ xalıq artistı (1986). Töp äsärläre: fortepiano häm orkester öçen konsert (1950-1952), "Fidai" baletı (1987), fortepiano, eskripkä öçen äsärlär, 300dan artıq cır häm romans. Tatasrtan Cömhüriäteneñ Däwlät Hímnı autorı. TASSRnıñ Ğabdulla Tuqay isemendäge Däwlät büläge laureatı (1959).
Яруллин Фәрит Заһидулла улы ("Yarullin Färit Zahidulla ulı"; 1914 елның 1 гыйнвары — 1943 елның 17 октябре) — иң мәшһүр татар композиторларының берсе, беренче татар балеты «Шүрәле»нең көен иҗат итүче, ТАССРның Габдулла Тукай исемендәге дәүләт бүләге лауреаты. Камера-инструменталь әсәрләр, романслар, җырлар язган, шулай ук халык җырларын эшкәртүче дә булган.
Vasili Vinogradov.
Vinogradov Vasili İvanoviç (Urısça: Виноградов Василий Иванович; 1874-1948), kompozitor, ekripkäçe, pädagog. TASSRnıñ atqazanğan sänğät eşleklese (1944).
Berençe Tatar operaları "Saniä", "Eşçe"neñ autorı (Ğäziz Älmöxämmädev häm Soltan Ğäbäşi belän berlektä), Tatar häm Başqort muzıkasına nigezlängän simfonik äsärlär, drama spektakellärenä muzıka autorı, xalıq cırların eşkärtüçe.
Ğäziz Älmöxämmädev.
Älmöxämmädev Ğäziz Salix ulı (1895-1938), cırçı (tenor), kompozitor. Xalıq cırçısı (1929). 1922-1929. yıllarda Qazanda yäşi. Berençe Tatar operaları "Saniä", "Eşçe" (Vasili Vinogradov häm Soltan Ğäbäşi belän berlektä), vokal häm instrumental äsärlär autorı.
Soltan Ğäbäşi.
Ğäbäşi Soltan Xäsän ulı (Soltanäxmät Xäsänğata ulı) (1891-1942), kompozitor, muzıka belgeçe, xormeister. Berençe Tatar operaları "Saniä", "Eşçe" (Ğäziz Älmöxämmädev häm Vasili Vinogradov belän berlektä), vokal häm instrumental äsärlär autorı, xalıq cırların eşkärtüçe. Tatar muzıka kulturasına bağışlanğan mäqäläläre belän dä tanıla.
Din ğälime Xäsänğata Ğäbäşi ulı.
Öräk.
Öräk, Tatar häm başqa xalıqlar mífologiäsendä üterelgän keşeneñ ruxı-canı. Işanular buyınça, öräk keşe qanı qoyılğan yäisä üterelgän keşe kümelgän cirdä oçrí. Keşe qiäfätenä kerergä, bolıtqa yäki utlı öyermägä äwerelergä mömkin. Daimi räweştä üterüçene ezärlekläwe belän anı aqılınnan yazdıru däräcäsenä dä kiterep citkerüe ixtimal, imeş.
Cäwdät Fäyzi.
Fäyzi (Fäyzullin) Cäwdät Xaris ulı (1910-1973), kompozitor, folklorçı. TASSRnıñ xalıq artistı (1964), TASSR häm RSFSRnıñ atqazanğan sänğät eşleklese (1944, 1957). 1939-1941. yıllarda Tatar Akademiä Teatrınıñ muzıka bülege mödire häm dirijöre, 1944-1947, 1952-1957. yıllarda Tatar Filharmoniäse direktorı häm sänğät citäkçese. Töp äsärläre: "Tapşırılmağan xatlar" operası (1960), 4 muzıkal komediä (ş.i. "Başmağım"), 200dän artıq cır häm romans, xalıq cırların eşkärtülär. Milli muzıkal foklornı cíuçı, öyränüçe häm propagandalawçı. Tatar muzıka kulturasına qarağan mäqälälär, ädäbi äsärlär (piesalar, librettolar, xikäyälär, şiğerlär) autorı. TASSRnıñ Ğabdulla Tuqay isemendäge Däwlät büläge laureatı (1966).
Cäwdät Fäyzi Yaña Tatar bistäse ziratında kümelä.
Mansur Mozaffarov.
Mozaffarov Mansur Äxmät ulı (1902-1966), kompozitor, pädagog. Mahruy Mozaffariäneñ ulı. TASSRnıñ atqazanğan sänğät eşleklese (1950), TASSRnıñ xalıq artistı (1964). Tatar professional muzıkasına nigez saluçılarnıñ berse. 1945. yıldan Qazan Konservatoriäsendä uqıta, 1949-1961. yıllarda kompozisiä kafedrası mödire. Töp äsärläre: "Ğäliäbanu" (1940), "Zölxäbirä" operaları (quyılmağan), simfoniä (1944), Ğabdulla Tuqay häm Mullanur Waxitov istälegenä bağışlanğan simfonik poemalar (1952, 1956), eskripkä häm orkester öçen 2 konsert (1959, 1962), vokal, instrumental äsärlär, xalıq cırları yazmaları häm eşkertüläre. TASSRnıñ Ğabdulla Tuqay isemendäge Däwlät büläge laureatı (1959).
Baqi Urmançe.
Baqıy (Ğäbdelbaqıy) İdris ulı Urmançe (23. Febräl 1897-6. August 1990), näqeşçe, skulptor, sınçı, grafik häm pedagog. TASSR häm RSFSRnıñ xalıq rässamı (1960, 1982).
Tөrle janrlarda yөzlәgәn sәnğәt әsәre icat itep qaldırğan Baqıy Urmançe 1897 yılnıñ 23 fevralendә Qazan gubernası Təteş өyəzeneñ (xәzerge waqıtta Tatarstannıñ Bua rayonı) Кül-Çәrkәn awılında dөnyağa кilә. 1907. yılda Urmançievlär Qazanğa küçälär, Baqıy Möxämmädiä mädäräsäsenä uqırğa kerä. Anda Şäreq tellär öyränä. Räsem yazu häm eskripkä uynaw belän şöğellänä. Qazan Sänğän Mäktäbenä imtixannarnı birä almıyça, 1914. yılda Uralğa kitä. 1916. yılda Baqıynı armiägä alalar. Revolutsiä çorında Urmançe soldat deputalığına saylana. 1919. yılda yañartqan İrekle Sänğäti-Texnik Hönärxanägä (elekke sänğät mäktäbenä) uqırğa kerä. Qızıl Armiägä mobilizatsiädän soñ, Mäskäwgä uqırğa kerä.
1926-1929. yıllarda Qazan Sänğät-Teatr Texnikumında uqıta. 1929. repressiälänä häm Solovetskie Utrawları lagerenä sörelä, läkin 1933. yılda azat itelä. 1934-1941. yıllarda Mäskäwdä yäşi, 1941-1949.da Alma-Ata häm Semipalatinsk şähärlärendä administrativ sörgendä waqıtta Qazaq şağirläre häm yazuçıları (Abay, M. Auezov, S. Moqanov) äsärlärenä illustrasiälär, grafik seriälär, Ğabdulla Tuqaynıñ Qazaq telenä tärcemä itelgän şiğerlärenä, Qazaqstannıñ tarixı, könküreşe häm sänğät ähellärenä bağışlanğan äsärläre icat itä; 1949-1958dä Üzbäkstanda yäşi, Urta Aziä tabiğätenä bäyle näqeş häm garfir portretlar, tematik kartinalar, peyzaj, etüdlär yaza. Balxaş baqır eretü zavodı Mädäniät yortınıñ arxitekturası proyektı häm dekorativ bizäleşe avtorı (1952). 1949-1958. yıllarda Taşkent teatr-sänğät institutında, anda sın sänğäte bülegen oyıştıruçılarnıñ berse (1956). 1958. yıldan Qazanda.
B. Urmançe miras itep tatar mәdәniәte eşleкlelәreneñ skulptura portretları galereyәsen qaldırdı, alar arasında urta ğasırlar şağire Qol Ğali, mәğrifәtçe ğalim Ş. Mәrcani, Q. Nasıyri, şağir Dәrdmәnd, yazuçı F. Әmirxan hәm başqalar da bar.
Töp äsärläre: näqeş - "Separator yanında" (1928), "Tatarstan" triptixe (1976, 1985), "Saltıq bolını" (1979; sın - "Sağış" (1966), "Yazğı moñnar" (1968), "Tulpar" (1968); Tatar mädäniäte ähelläre portretları, Tatarstanníñ Qırlay awılında Ğabdulla Tuqayğa memorial arxitektura kompleksı (1976), Därdämänd häm Tuqay şiğerlärenä grafik illústratsiälär (1954-1968); balalarğa sänğät tärbiäse birügä bağışlanğan Tatarça berençe däreslek (Mäskäw, 1924), räsem sänğätenä qarağan mäqälälär häm başqa. TASSRnıñ Ğabdulla Tuqay isemendäge Däwlät büläge laureatı (1967).
Qazanda häykäle (1996) bar, muzeyı eşli (1998).
Bötentatar İctimağí Üzäge.
Bötentatar İctimağí Üzäge (BTİÜ), Tatar milli ictimağí-säyäsi oyışma.
1. oyıştıru qorıltayı 1989. yılnıñ Febrälendä Qazanda uzdırıla. Başta "Tatar İctimağí Üzäge" dip atala. 2. qorıltayda (1991. yıl, Febral) cämğiätneñ programması häm nizamnamäse qabul itelä, 35 keşelek pezideumı saylana, iseme "Bötensoyuz Tatar İctimağí Üzäge" dip üzgärtelä. 1992. yıldan xäzerge isemendä. BTİÜne oyıştıruda başlap yörüçelär: M. Mölekev, İ Ämixanov, Fäwziä Bäyrämeva, Z. Zäynulin, R. Safin, F. Safiullin h.b.
Maqsat-progrmması: Tatarlarnıñ däwlätçelegen torğızu, Räsäy Föderasiäse häm başqa däwlä tlär belän tiñ, tigez däwlätara mönäsäbätlär urnaştıru, milli mädäniätneñ, telneñ üseşenä ireşü, Tatar telen çın däwlät tel itü, İslam dine eşçänlegen yañartıp cibärü, başqa töbäklärdä yäşäwçe Tatarlarnıñ milli-mädäni häm üzbilgelänü xoquqların ğämälgä aşıruda yärdän iteşü h.b.
"Taşqın", "Millät" häm "İzvestiya TOTs" ("TİÜ xäbärläre"; Urısça: "Известия ТОЦ") gäzetläre näşer itelä. Citäkçe organnarı: qorıltay, Ğäli Mäcles (qorıltaylar arasında), Prezidium (daimi eşli), Prezidium räise (almaşlap). Qorıltayları:1.se 1989-da, 2.se 1991-dä, 3.se häm 4.se 1993-tä,5.se 1996-da, 6.sı 1999-da, 7.se 2002-da uzdırıla.
Berniqädär mäğlümätlärgä qarağanda, BTİÜdä suğışçan qanatı bar; 1990. yıllarda İçkeriä yawbaşları belän elemtä totqanı uylanıla.
Barabız.
"Barabız" yä Barabus (barabız + omnibus) 19. yöz - 20. yöz başında Qazanda keşelärne ğädi yök çanalarına utırtıp yul yörtüçe izvozçiklar şulay dip atalğan. Alar, başlıça, üz at-çanaları belän awıldan şähärgä sezonlı käsepkä kilgän Tatar krästiännärennän torğan.
Şilki.
Şilki (Silki, Abdallah) (9. yözneñ urtası - 10. yözneñ başı), Bolğar idaräçese. Bolğar qäbilälären berläşterü säyäsäten ütkärä.
Tulpar.
Tulpar, Törki xalıqlar, şul isäptän Tatar xalqı mífologiäsendä häm folklorında qanatlı yäki çaptar atnıñ simvolik obrazı.
Fódor Tútçev.
Tútçev, Fódor İvanoviç (Urısça: Тютчев Фёдор Иванович), ardaqlı Urıs yazuçısı, şağir, diplomat. Sankt-Peterburg fännär akademiä äğzası.
1803 yılnıñ 5. Dekäberendä Oról gubernası, Bránsk öyäze, Ovstug bilämäsendä tuğan. 1873 yılnıñ 27. Yülendä Tsarskoye Seloda (Patşa Awılında) ülgän.
Sankt-Petrburgtağı Novodeviçi monastıre qäberlegendä cirlängän.
München, Torino qalalarında yäşägän, Heinrich Heine, Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling belän tanış bulğan. Räsäyneñ ädäbiat tormışında qatnaşmağan, üzeñne ädip dip atamağan.
Şuña qaramastan, Tútçevnıñ 400gä yaqın şiğerläre saqlanğan, alarnıñ yulları Räsäydä yış qına telgä alınalar. Anıñ täwge şiğerläre 18. yözdäge şiğri ğöref-ğädätlär tä'sirendä yazılğan.
1830. yıllarda yazılğan şiğerlärendä Awrupa (bigräk tä Alman) romantizmı yünäleşe köçle. Anıñ fälsäfäwi (meditativ) lirikasında töp temalar bulıp il, keşe ğömere, tabiğät turında uylanular tora. 1840. yıllarda Räsäy häm könbatış sivilizasiäläre arasında bulğan mönäsäbätlärgä bağışlanğan säyäsi mäqälälär yaza.
1850. yıllarda Tútçev mäxäbbätkä bağışlanğan häm yöräkkä ütep kererlek şiğerlär icat itä, anda mäxäbbät bäxetsezlek, qayğı mäğnäsendä añlatıla. Soñraq bu şiğerlär "Denisyeva síklına",
yäğni Ye. A. Denisyeva isemle söyärkäsenä bağışlanğan şiğerlär şälkemenä, kerä.
1860-1870. yıllarda Tútçev icadına bigräk tä säyäsi şiğerlär östenlek itä.
İñ tanılğan şiğere "Silentium!" - äçenü belän öndäşmäskä çaqıra, çönki ber keşeneñ äytkänen ikençe ber waqıtta da soñınaça añlap betmi.
Säqlab.
Säqlab yä Säqalibä, 8-12. yözlärdä Ğäräp uazmalarında Könçığış Awrupa yäşäwçe qayber qäbolälärneñ (Slaván, Bolğar, Fin-Uğır) urtaq ber ataması. Mäsälän, İbne Fazlan üzeneñ yazmalarında İdel buyı Bolğarı idaräçese Almış iltäbärne Säqlablar ämire dip atí.
Sara Sadıyqova.
Sara Ğärif qızı Sadıyqova (1906-1986), aktrisa, cırçı (soprano), kompozitor. TASSRnıñ xalıq artistı (1977), RSFSRnıñ atqazanğan sänğät eşleklese (1984). 1938-1948. yıllarda Tatar Opera häm Balet Teatrı solistı. "Saniä", "Qaçqın", "Ğäliäbanu", "Başmağım", "İldar" opera häm muzıkal komediälärendä, "Qandır buyı", "Nayomşçik" muzıkal dramalarında töp partiälärne başqara.
Cırlar, "Mäxäbbät cırı" (1971), "Kiäwlär" (1972) muzıkal komediäläre avtorı (ikese dä R. Ğöbäydullin belän berlektä).
TASSRnıñ Ğabdulla Tuqay isemendäge Däwlät büläge laureatı (1990, wafatınnan soñ).
Əmirxan, Fatix.
Fatíx Ämirxan belän berläşteräse"
Fatix Zarif uğlı Əmirxan (tulı "Möxəmmətfatix Möxəmmətzarif uğlı Əmirxanov", кир.,; 1886—1926) — tatar ədəbiəteneñ klassigı. "Fətxulla xazrət" (1909), "Xəyət" (1911) novellarında, "Yəşlər" (1913), "Tigezsezlər" (1915) piesalarında, "Urtalıqta" (1912) romanında üz zamanınıñ sosial-psixologik qarşılıqların aça, XX yöz başı tatar xalqı tormışındağı ictimağıy-səyəsi məs'ələrne kütərə, kiləçək zaman keşesendə bulırğa tieşle sıyfatlarnı gəwdələnderegə omtıla. "Şəfiğulla ağay" (1926 yılda yazılğan, 1991 də nəşer itelgən) satirik novellasında Bolşeviklarnıñ dogmatik fikerlərgə yabışıp yatularınnan açı kölə. Məqələlərendə ədəbiattage həm sənğəttəge xalıqçanlıqnı həm realizmnı yaqlap çığa.
Ğabdulla Tuqaynıñ dustı.
Sofya Radzievskaya.
Radzievskaya Sofya Borisovna (Urısça: Радзиевская Софья Борисовна; 1892-1990), yazuçı, Urıs telendä yaza. İcatı: "Xaywannar turında xikäyälär" ("Рассказы о животных"), "Sazlıq Robinsonnarı" ("Болотные Робинзоны"), "Pum" ("Пум"), "Buy-buy sırt" ("Полосатая спинка"). Ädäbi tärcemälär. "Saylanma äsärlär" ("Избранное").
Möxämmäd.
Möxämmäd - shäğban ayınıñ 16nçı könendä tuğan - İslam buyınça päyğämbärlärneñ iñ soñgysy.
Möftiät.
Möftiät diep, käfer idäräse astına eläkkän Möslim belän idärä itü asat bulsın öçen ber çara atala. Anı urıs patşası ämere buyınça oyıştırğannar. Töp ürnäk bularaq urıs çuqınmışlarınıñ patriarxatı ide. Anıñ töp maqsatı bularaq, möslim keşeläre arasında urıs däwlätenä taba “uñay” qaraşın buldıru tora.
Möftiät atlı idärä çarasınıñ başı itep möfti digän keşe quyılğan. Çuqınmış patriarxların kebek, möftilärne dä urıs patşası bilgeli ide. Çuqınğan urıs däwläte belän bäyle bulğanına kürä, möftilärne möftiarx dip tä atıylar, möftiätne dä möftiarxat dip atıylar.
İslam illärendä "möftiät" atlı närsälär yuq, İslam illärendä bar cämäğätlär dä bäysez.
Çuqınmış däwlätenä eşlägän möftilärneñ barısı da üz wazıyfalın şäp başqara.
Bolak Medya Gurubu.
Bolak Medya Gurubu, Kayseri/Türkiye adresinde 1962 yılından beri fiilen gazetecilik yapmakta olan Hasan Sami Bolak 'a ait etkili bir yayın kuruluşudur. Üst düzey yöneticisi ise, Erciyes Gazetesi 'nin yazı İşleri Müdürlüğünü de yapmakta olan Fatih Bolak 'tır.
http://www.erciyesgazetesi.com adresinden elektronik olarak da yayın yapmaktadır.
Taw yağı.
Taw yağı, 16. yözneñ 2. yartısında Qazan xanlığın bilämäseneñ Tönyaq-Könbatış öleşe ataması. Üzäge - Zöyä qalası. Taw yağında yäşäwçelärne "taw yağı keşeleär" (Urısça: горные люди) dip yörtkän. Başlıça Tatar, Çuaş, Çirmeş, Mordwalar yäşägän. Soñraq Taw yağı bilämäse Zöyä öyäzenä kerä.
Qazan cirlärendä azatlıq suğışları.
Qazan cirlärendä azatlıq suğışları (Qazan suğışı) ul 1552-1556. yıllarda Qazan xanlığın torğızu öçen barğan milli azatlıq köräşe.
Urıs yawlap aluçılarına qarşı suğışlarda Tatar, Çuaş, Çirmeş, Mordwa, Udmurt xalıqları qatnaşa. Baş kütäreçelärneñ citäkçeläre: Mamışbirde, Säyet Üsäyen, Tuaqmış Şahzadä, Sarı Batır, Kebenke (Kibäk) morza, Qulay morza h.b. Baş kütärüçelär tözegän töp qarşılıq üzäkläre bulğan Çalım häm Mişätamaq qälğä-qorılmaları belän bergä şulay uq Üternäs şähärleğen sanap kitü döres bulır. Bu şähärleklärdä zur köç tuplana, kübesendä möstäqil xökümätlär tözelä; alarğa Bolın häm Taw yaqlarınıñ baytaq öleşe buysına. İvan IV xökümäte baş kütärüçeläre köçlären ciñü öçen zur ğäskäri berämlekläre qullana. Milli azatlıq öçen köräşüçe meñlägän keşe cäzalap üterelä.
Çirmeş xalqı.
Çirmeş xalqı (üzatama "Mari"), Fin-Uğır xalıqları törkemennän, İdel-Ural xalıqlarınnan berse. Ğömümi sanı 670 900 keşe (1989), şül ısäbendä Marii El'da 324 400, Tatarstanda 19 500 keşe. Zur öleşe Başqortstanda yäşi.
Çirmeş xalqı 3 eçxalqınnan tora: Taw Yağı, Bolın wä Könçığış Çirmeşläre. Çirmeş telendä 4 söyläm bar: Taw, Bolın, Könçığış (Qır?), Tönyaq-Könbatış (Urman?)). Çirmeşlärneñ şaqtí öleşe haman da Tatar telendä söyläşä.
Marii El Çirmeşläreneñ şaqtí öleşe Ortodoks Xristianlığı tarafdarı bulıp sanala, mäcüsi "Marla vera" tarafdarları da bar (Xristian yolaları da kürenä), alarda soñğı waqıtta Xristian dinennän kitü bara. Başqortstan Çirmeşläre ul Tatarlar belän bergä çuqındırudan qaçqan xalıqnıñ zur öleşe, wä bügen dä şulay uq Tatarlar arasında yäşep toralar.
Mädäniät wä ğöref-ğädätlärendä Tatar wä Urıs yoğıntısı çağıla.
Qazan Operasiäse.
Qazan Operasiäse ul Räsäy Watandaşlar Suğışı barışında bulğan xärbi bäreleş. 1918. cäy azağında Qazannı KomUç häm Çex-Slovak Korpusı basıp alalar. Bolşeviklar, Qazannan küçep, tire-yağında köçlären cíıp, azat itü operasiäsen ütkärälär.
1918. yılnıñ 5-10 Sentäberendä Qızıl armiäneñ Könçığış frontı 5. Armiäse (komandir Pótr Slaven), Arça törkeme ğäskäri berämlekläre (komandir Woldemar Azin) häm İdel buyı xärbi flotiliäse (komandir F. F. Raskolnikov) suğışların alıp baralar. Töp burıçları - KomUç Xalıq Armiäseneñ Qazan törkeme belän Çex-Slovak korpusınıñ İdel buyı armiäsen (komandir A. P. Stepanov) tar-mar itü, Qazannı alu. 5. Armiäneñ Uñyaq yar buyı törkeme İdel buyı xärbu flotiliäse yärdämendä 7. Sentäberdä İdelgä yaqınlaşuğa ireşä, Sulyaq yar buyı törkeme (komandir Jānis Judeņš) Qazansu tamağına kilep çığa. Arça törkeme şul uq könne Kinderle, Keçe Klıki awılların suğışıp ala. 9. Sentäberdä Qazannıñ könbatış çitenä Nikolay Markin citäkçelegendä flotiliä matrosları belän uqçılar desantı höcüm itä häm platzdarmnı yawlap ala. Sulyaq yar buyı törkeme belän Arça törkeme suğışçıları şul uq könne şähärne qamap alalar. 10. Sentäberdä öç taraftan beryulı höcüm itü näticäsendä Qazan azat itelä.
Räsäyneñ altın rezervı.
Çex yawına qädär Qazan bankında Räsäy altın zapası saqlağan. Qızıllar anı küçerelümäkçe bulğan da, şundí xäzinä Aqlarğa qalğan. Anıñ kiläse yazmışı bigesez, läkin Kolçak aşa Yaponnarğa tapşıru uylanıla. Ekzotik versiälärdän Altay takları ber küldä batu atap bula.
Oyıştıruçılar cıyını əğzələre komitəte.
Oyıştıruçılar (Uçreditellär) Cíını Äğzaları Komitäte (KomUç, Samar Uçredilkası), 1918. yılnıñ Yün-Sentäber aylarında Urta İdel buyı belän Ural töbägendä Eserlärneñ xakimiät oyışması.
Petrogradta Uçreditelnoye Sobranie (Oyıştıruçılar Çíını) quıp taratılğaç häm Samaranı baş kütärgän Çex-Slovak korpusı suğışçıları basıp alğaç, Samara şähärendä oyıştırıla. KomUç demokratik ireklär häm 8 säğätle eş köne buldırıluın, qızıl töstäge däwlät flagı raslanuın, eşçelär konferensiälären häm krästiän qorıltayların uzdıruğa, hönäri berleklär eşçänlegenä röxsät birelüen iğlan itä, Sovet xakimiäte dekretların yuqqa çığar, üzeneñ Xalıq armiäsen buldıra. KomUç xakimiätenä Yül-August aylarında Samara, Saratov, Sember, Ufa, öleşçä Qazan gubernaları buysındırıla. 1918. yılnıñ Sentäberendä komität üz wäkälätlären Ufa direktoriäsenä tapşıra, ataması "Oyıştıruçılar cíını äğzaları qorıltayı" dip üzgärtelä. 1918. yılnıñ Dekäberendä taratıala.
Bolşevik säyäsäte belän kileşmägän Tatar milli eşlekläre İlyas Alkin, Fuad Tuqtarov h. b. KomUç eşçänlegendä qatnaşqan, komitätneñ büro äğzaları bulğannar.
Xösäyen Yamaşev.
Yamaşev Xösäyen Minhacetdin ulı (1882-1912), revolúsion xäräkät eşleklese, publisist.
Qazanda tuğan. Qazanda 1905-1907. yıllardağı inqilab waqíğalarında qatnaşa. Tatar telendä säyäsi eçtälekle listovkalar, broşüralar ("Ürmäküç häm çeben", "Berençe adım" h.b.) yazu häm tärcemä itep taratuğa zur öleş kertä. RSDRPnıñ Ural häm Ufa komitätläre matdi yärdäme belän 1907. yılda Orenburg şähärendä Tatarça berençe revolúsion mäsläkle (legal) räsmi "Ural" gäzeten näşer itä (räsmi möxärrire xatını Xädiçä Yamaşeva). Gäzetne çığaru tíılğaç, 1907. yılnıñ Mayınnan Qazanda revolúsion häm publisistik eşçänlegen däwam itterä.
Tatarstan jurnalistlarınıñ Xösäyen Yamaşev isemendäge Respublika büläge buldırıla (1971).
Juhan Smuul.
Jurnalist bulıp eşlägän. 1952.dä Stalin Büläge, 1961 Lenin Büläge, 1965 Eston SSR'nıñ Xalıq Yazuçusu däräcälären qazanğan. Eston SSR'níñ Juhan Smuul isemendäge däwlät büläge buldırılğan. Tooma utarında, Smuulnıñ ğäiläse yäşägän yortta, muzéy urnaşa.
Fatima Soltan.
Fatima Soltan (?-1681), Qasím Xanlığınıñ soñğı idaräçese (1679. yıldan). Aqmöxämmäd Şahqol säyetneñ qızı, Arıslanğäli xannıñ xatını. İre wafatınnan soñ (1627) Räsäy patşası Mixail Fódoroviç Fatima Soltannıñ öç yäştäge ulı Säyed Borhannı täxet warísı itä häm anı atası Aqmöxämmäd belän bergä balığ bulmağan xan östennän idaräçelekkä bilgeli. Fatima Soltan ulın çuqındıruğa, Urıs patşası näselennän kilen aluğa häm xanlıqta Möselman dinen qısrıqlawğa rizasızlığın belderep yäşi. Ulı Säyed Borhan, çuqınıp, täxettän waz kiçkännän soñ, üze idaräçe bulıp qala.
Säyed Borhan.
Säyet Borhan xan (1624-1980 tiräse), Qasím xanı (1627-1679). Arıslan xan belän Fatima Soltannıñ ulı. Atası wafatınnan soñ (1627) täxetkä utırtıla, baliğlıq yäşenä citkänçe xanlıq belän anası häm babası Aqmöxämmäd Şahqol säyet idarä itälär. Säyed Borhan xakimiäte waqıtında xanlıq belän idarä itü tulısınça Urıs patşası wäkilläre qulında bula, xanlıqta Urıslar tarafınnan köçläp çuqındıru, çuqınmağannannıñ milek xoquqları çikläw çaraları kürelä başlí. Säyet Borhan xan 1679. yılda täxettän baş tarta, çuqınıp, Vasili isemen ala.
Arıslan.
Arıslan (Arslan) xan (?-1627), Qasím xanı (1614-1624), Ğäli xannıñ ulı, Küçüm xannıñ onığı. Başta atası belän bergä Räsäy däwläte xezmätendä. 16. yöz axırı - 17. yöz başındağı Bolğawır Zamanda Räsäydä yalğan patşalar belän suğış-köräşlärdä qatnaşa. 1613. yılda Mixail Romanov yaqlı bulğanğa Qasím Xanlığı täxetenä utırtıla. Xanlıqta xakimiäte çiklängän, ul barı tik Möselmannar häm şähär-bistä xalqı belän genä idarä itkän dip farazlana.
Atalıq.
Atalıq, Altın Urdada häm Tatar xanlıqlarında xan balaların tärbiäläwçe. Qayber oçraqlarda baliğ bulmağan xan isemennän ayırım olıs yäki ğäskär belän dä citäkçelek itkän.
Qundırça.
Qondırça (Qundırça) yılğası, Sok yılğasınıñ uñ quşıldığı, Bögelmä-Bäläbäy sırtlığınnan ağa. Yılğa başı häm tamağı Samar ölkäsendä. Tatarstanda Nurlat rayonı territoriäsendä buylap ağa. Ozınlığı 294 "km", Tatarstan çiklärendä 25 "km", bassínınıñ mäydanı 4360 "km2". Tatarstanda töp quşıldığı Şlama yılğası. Suınıñ iñ az waqıtındağı mineralläşüe 700-800 "mg/l". Sokqa qoyu urınında 9,44 "m3/s" ağa.
Macar.
Macar, Altın Urdanıñ Tönyaq Qafqazdağı Urta Ğasırlar (13-14. yözlär) şähäre. Kuma yılğası buyında, xäzärge Prikumsk şähäre (Stavropol krayı) tiräsendä urnaşqan bula. İdel buyın, Qara Diñgezneñ tönyaq-könbatış töbäklären Qafqaz tawları artındağı il-däwlätlär belän totaştıruçı säwdä üzäge. 1310-1311. yıllarda anda aqça suğıla. 1395. yılda Aqsaq Timer ğäskäre tarafınnan cimerelä. Taş yortlar, munça, cir astı su ütkärgeçläre, hönärçe ostaxanäläre qaldıqları saqlana.
Sarayçıq.
Sarayçıq, Urta Ğasırlar (14-16. yözlär) şähäre. Altın Urdağa, soñraq Nuğay Urdasına kergän. Küptän tügel ütkärgän arxäologik qazılmalar buyınça şähärgä 10. yözdä nigez salğan. Awrupa häm Urta Asiä säwdä yulında, Böyek Yefäk Yulınıí tönyaq tarmağındağı zur ähämiätkä iä bulğan şähär, yöklär almaşu urını. 1580. yılda Cäyek Kazakları tarafınnan cimerelä. Xäräbäläre (şähär qorılmaları, hönärçe ostaxanäläre qaldıqları h.b.) xäzerge Qazaqstanda, Ural yılğası buyındağı Sarayşıq (Qazaqça: Сарайшық) awılı yänläşäsendä saqlanğan.
Şekä.
Şekä, Tatar mífologiäsendä urmanda yäki taşlandıq yortlarda yäşäwçe kärlä qart qiäfätendäge rux. Şäke ğädättä kölkele xällärdä surätlänä.
Timer Qotlığ.
Timer Qotlığ xan (1370. yıl tiräse-1399), Altın Urda xanı (1397-1399). Timer Malik bäk ulı. Atası wafatınnan soñ (1379) Tuqtamış xan sarayında tärbiälänä. 1388. yılda Tuqtamışqa qarşı oyıştırılğan uñışsız fetnädän soñ, ağası İdegäy belän bergä Aqsaq Timer tarafına Sämärqandqa qaça. 1391-1395. yıllarda İdegäy belän bergäläp İdelneñ tübän ağımı belän Cäyek aralığında, Sarayçıq şähäre tiräsendä möstäqil däwlät (olıs) tözi. Aqsaq Timer yawınnan soñ İdegäy yärdämendä Altın Urda täxetenä utıra. 1398. yılda üz isemennän aqça suqtıra. 1399. Vorskla yılğası buyındağı suğışta qatnaşa. Soñraq Tuqtamış xan ulına qarşı alıp barılğan täxet öçen köräştä hälâk bula.
Poraimos.
Poraimos (Porrajmos, Çegän. "Yotıp beterü") yä Samudaripen (dimäk "Küpläp üterü") ul Holokaust çağında Nazi Almaniä tarafınnan Romalığa (Çegännärgä) qarşı ütkärelgän beterü säyäsäteneñ iseme. Yähüdilärne üterü turında mäğlümatlarğa qarağanda, Poraimos taríxı bilgesez qala. Poraimos süze Romalı aktivistı Ian Hancock 1990. yıllar başında uylap tabıldı. Qorbannar sanı 200 000nän 2 000 000ğa törlelänä. Tik soñğı yıllarda Romalı cämğiäte Poraimosnı tanu öçen köräş başladı.
Arí rasası çístalığı.
Soñğı meñyıllıq däwamında Awrupada yäşäwçe küçmä Çegän qäbiläläre Awrupalılar tarafınnda küptän törle gönahlarda ğäyeplängän. Ğädättä Romalı yalqawlar häm tabiğí ciñäyätçelär isäplängän. Lâkin Öçençe Reich rasa ideologları öçen anıñ çığışı berniçä problem tudıra. Çegän tele (Romani) Hind-Arí tellärenä kerä, tönyaq Hindstannan kilep çığa. Şunnan, Romalılar Hindstannı basıp alğan Arílarnıñ ber öleşe häm Almannar alardan "Arílıraq" hiç tä tügel. Nazi rasistı Hans Günther Hitlerneñ rasa teoriäsen aqlanu öçen teoriäsenä sosioekonomi komponentın östä. Günther yazğança, Romalı Arílarnıñ tübänge kastalardan kilep çığalarü Romalınıñ Arí buluı belän kileşep, ul alarnıñ başqa "tübänge rasalı" xalıqlar belän qatnaştırıluın raslí. Şunnan Romalılar Arílarnıñ rasa çístalığına qurqınıç kiterälär.
Problemanı öyränü öçen, Nazistlar Rasa Higiena häm Xalıq Biologiä Öyränü Bülegenä ("Rassenhygienische und Bevölkerungsbiologische Forschungsstelle", Reich Sälâmätlek Departmentınıñ L3 bülege) 1936 yılda nigez salalar. Dr. Robert Ritter häm assistänt Eva Justin citäkçelegendä şundí organ böten yaqtan "Çegän sorawın" ("Zigeunerfrage") çişärgä tieş bula. 1936 yazında bülek Romalılarnıñ gennarın häm genealogiäne öyränä, medisin tikşerülär ütkärelälär. Näticädä Romalılarnıñ küpçelegen beterergä qarar itälär, qalğan 10 prosent, nigezdä Sinti häm Lalleri qäbiläläre turında çişeleş tabmílar. Heinrich Himmler täqdim itkänçä, "çísta Çegännärne" ayırım rezervasiälärgä tutırıp bula.
Watandaşlıqtan mäxrüm itü.
1936. 3. Ğínwarında Yähüdilär belän Arílar öylänü tíuçı Nürnberg qanunnarı Çegännärgä cäyelderälär. 7. Martta Çegännär häm Yähüdilär saylaw xoquqlardan mäxrüi itälär.
Beterü.
Romalılarğa häm Yähüdilärgä Nazistlar bertigez çaralar qullana, Ian Hancock yazğança, Romalılarğa qarşı çaralar xättä qatıraq ta bula. Romalarnı gettolarğa cibärälär. Warşaw Gettosında köndälek totuçı Emmanuel Ringelblum yazğança, Çegännär 1942.neñ Äpril-Yünendä şundí gettoda yäşilär, çönki Nazilar
Köbçığış Frontında Einsatzgruppen Romalı taborı tuqtalarına kerep, bötem yäşäwçelärne qırıp üterälär, yazmalar da qarldırmíça.
Faşistlarğa buysınğan qurçq rejimnäre dä Çegännärne beterälär. Alardan iñ qotoçqıç Xorvatiädäge Ustaše rejime. Jasenovac konslagerendä, Serblär häm Yähüdilär belän un meñ Çegän üterelä.
1942. 16. Dekäberendä Himmler Auschwitz-Birkenauğa Romalılarnı cibärü turında färman çığara. 1943. yıllnıñ 15. Nöyäberendä Himmler Çegännär häm "öleşçä Çegännärne" "Yähüdilär däräcäsendä" konsentrasion lagerlärenä urnaştırırğa boyıra. Berniçä Nazist häm Yähüdi şahitläre süzlärençä, yış qına Çegännärne lagergä kertmiçä, platformalarda üterälär.
Berniçä Nazi berlektäş illärendä, mäs'älän Macarstan häm Romaniädä Nazist planın tutırıp ütilä, läkin şul illärdä yäşäwçe Çegännärdän küpçelege qotıla. Macarstan Auschwitz'kä 30 000-70 000 Romalı cibärä, Xorvatiä 26 000 (bu ildä üterelgän Çegännärdän yartısı Jasenovac'ta hälâk bulğan). Ion Antonescu'níñ xakimäte Rumın Çegännärennän 25 000 Transdnistriägä ozata, alardan 11 000 ülä. Bohemiä häm Moraviä Protektoratında Romalılar Lety häm Hodonín lagerlarenä cibärelä, ä annan Auschwitz-Birkenau gaz kameralarına. Lety lagerne Çex legionärlär saqlağan. Berwaqıtlar alar Almannardan qatıraq bulğan, Paul Polansky'neñ "Qara Tınlıq" kitabı yoğıntısında bulıp.
Esto-Sadok.
Esto-Sadok (Estonça "Eesti Aiake", "Esti baqçası") - ul Soçi şähärendäge Adler rayonında Esti awılı yl bistä. Krasnaya Polánadan Mzımta yılğasında 4 "km" yuğarıraq.
1886. yılda 36 Esti ğäilä tarafınnan nigezlänä (başta alar 1886. nıñ 21. Augustında Krasnaya Polánağa urnaşa).
Xalıq sanı 400 keşe. Awılda Esti yazuçısı Anton Hansen Tammsaare muzéy-yortı eşli. "Alpika-Servis" isemle taw çañğısı kompleksı bar.
Adler.
Adler - ul Qara diñgezdäge kurort, elektä qala, ä xäzer Soçinıñ Adler rayonına buysınğan bistä.
Borınğı zamannardan Sadzlar kenäzlege cirendä, Mzımta tamağında Lieş awılı torğan. 12. yözdä monda Layso isemle Genova faktoriäse urnaşılğan, ä cirlär üze Aredba ıruğınnan Sadz aqsöyäkläreneke bulğan. Aredbalarnıñ säwdä portı Törekçä "Artlar" dip atalğan. Urıslar, mona kilgäç anı "Adler"-gä üzgärtkän. Başqa teoriäçä, bu iseme "Adler" brigı (Almança "Qaraqoş") isemennän.
Xäzerge bistä 1837.neñ 18 Yündä Svátoy Dux (İzge Rux) qäläğse isemendä Urıslar tarafınnan nigezlängän.
Adlerda Troitsa, İzge Rux (Urıs), İzge Sarkis (Ärmän) çirkäwläre urnaşqan. Anda da Qawqaz Biosfera Tíulığı, Adler Rayonı Taríxı muzéyı, "Tönyaq Kulturalar" parkı.
Arça yağı.
Arça yağı, Qazan xanlığı yawlanğaç, tönyaq-könçığış töbäkneñ 16. yözneñ 2. yartısındağı ğomumí ataması. Qazan feodallarınıñ cir bilämäläre başlıça şunda urnaşqan bula. Öyäzlärgä büleneş kertelgännän soñ, Arça yağı töşençäse qullanıştan çığa. Soñraq Arça yağı cirläre Qazan öyäzeneñ ber öleşenä äwerelä.
Arça qırı.
Arça qırı, Qazan şähäreneñ tönyaq-könçığış çigendä urnaşqan. Ataması Arça yünäleşle yulbaşına nisbätle. 1552. yılda Mäskäw yawı Qazannı qamağanda qälğädän tışta qalğan Tatar ğäskäriläreneñ tuplanu häm höçüm itü urını.
Elek cäyge yärminkäläre oyıştırılğan, aña Asiä häm Awrupa illärennän kilgän säwdägärlär da qatnaşqan. 18-19. yözlärendä şähär xalqınıñ yal itü, küñel açu urını. 19. yöz başlarınnan şähär bilämäsenä kerä., "Rus Şwisariäse", "Nimes Şwisariäse" parklarına äwerelä.
Arça daruğası.
Arça Daruğası, Qazan xanlığında, 16. yöz urtaları - 18. yöz başında Qazan öyäzendä administrativ-territorial büleneş töbäge. Üzäge - Arça qalası. Bilämäsenä Qazansu, Noqsa, Kinderle, Şäpşe, Yamaşirmä, Norma, Kesmäs, Qırlay, Kültäs, Sarapul, Noqrat, Şuşma, Särdä h.b. yılğalar mäydanı kergän. Töbäktä 16-18. yözlärdä Patşa Sarayı, monastır häm yasaqlı krästiän cirläre urnaşqan bula.
Arça kantonı.
Arça Kantonı (baştaraq Qazan kantonı), 1920-1930. yıllrda TASSRda administrativ-territorial büleneş berämlege. Mäydanı 7,5 meñ "km²". Xalqı 375 meñ keşe, şul isäptän Tatarlar 59,2%, Urıslar 37,5%, Udmurtlar 2,7% (1926). Üzäge - Arça qalası. 15 volostnı berläştergän (1929). 404 mäktäp eşlägän (1927).
Ağaç häm metall eşkärtü, píala, azıq-tölek citeşterü sänäğäte üzäkläre, Paratskida yılğa qorabların tözekländerü zavodı eşlägän. Awıl xucalığında arış, arpa, solı, boday igelgän, bäräñge üsterelgän, terlek, at ürçetelgän. TASSRnı rayonlaştıru waqıtında mäydanı Arça, Döbyaz, Qızıl Yul, Tüntär, Piträç rayonnarına bülep birelä.
Arça fetnəse.
Arça fetnäse, Sovet xakimiäteneñ prodrazvórstka säyäsätenä qarşı kütärelgän Qazan, Layış, Mamadış öyäzläre Tatar krästiännäre quzğalışı. 1918. yılnıñ 25. Öktäberendä başlana. Baş kütärüçelär 10. Nöyäberdä Arçanı üz qullarına alalar. Fetnä 15. Nöyäberdä bastırıla, 31 ğísyan hälâk bula, anda qatnaşqan xalıqqa östämä azıq-tölek salımı, kontribusiä, salına.
Aşlı.
Aşlı, urta ğasırlar (11-13. yözlär) İdel buyı Bolğarı şähäre. Urıs çığanaqlarında Oşel (Ошель). Ere säyäsi häm iqtisadi üzäk. Riwayätlärdä häm qayber taríxí yazmalarda Bolğarlarnıñ borınğı şähäre, aña İskändär nigez salğan, dip faraz qılına. 1220. yılda Aşlı kenäz Svátoslav Vsevolodoviç citäkçelegendäge Urıs ğäskärläre tarafınnan cimerelä häm yandırıla. Xärabäläre "Bogdaşkino şähärlegenä" nisbätlänä.
Şähärlek Täteş Rayonındağı Bogdaşkino awılı yanında urnaşqan. 1909. yılda Ğäynetdin Äxmärev aça, 1949-1950 Nikolay Kalinin tarafınnan berençe tapqır tikşerelä. Toraq yortlar, hönärçelär eşxanäläre, çülmäk yasaw, timerdän äyberlär qoyu ostaxanäläe qaldıqları häm 11-13. yözlärgä nisbätle Möselman qäberlekläre saqlanıp qalğan.
Açlıq 1921-1922.
Açlıq 1921-1922'", Tatarstanda xärbi kommunizm näticäsendä 1921. yılnıñ közendä başlana. Açlıq afätenä 2 millinonnan artığraq keşe duçar bula. Açlıqtan bigräk tä Arça, Zöyä, Mamadış, Minzälä, Spas, Täteş, Çallı kantonnarı xalqı integä.
TASSR xökümäte 1921. yılnıñ axırında açlarğa yärdäm oyıştıru komissiäse tözi ("Tatpomgol"). Bu komissiä 1922. yılnıñ Augustına çaqlı Belarustan häm RSFSR ölkälärennän 8 million pot azıqítölek, ş.i. burıçqa 2 million pot çaması çäçülek orlığı qaytara. Açlıq afäte kiçermägän töbäklärgä (Urta Asiä, Seber, Belorussiägä) 210 meñnän artıq keşe ozatıla. Awıl häm şähärlärdä açqa integüçelärne däwlät häm cämäğätçelek yärdämendä aşatu punktları oyıştırıla.Sovet xökümäte, açlarğa yärdäm itüçe xalıqara xäyriä oyışmaları "Mejrabpom" häm "American Relief Administration" oyıştırğan aşxanälärdä 1922. yılnıñ 1. Yülenä 1,6 millionnan artığraq keşe tuqlana. Açlıq näticäsendä TASSR xalqı 400-600 meñ keşegä kimi, 86 meñ krästiän xucalığı (16,2%) yuqqa çığa.
Sänäkçelär fetnäse.
Sänäkçelär fetnäse, Sovet xakimiäteneñ xärbi kommunizm tärtiplärenä qarşı krästiännär kütäreleşe. 1920. yılnıñ 4. Febrälendä Minzälä Öyäzeneñ Yaña Yılan awılı xalqı çualışınnan başlanıp kitä. Tizdän Ufa gubernasınıñ Minzälä, Bäläbäy, Böre öyäzlärenä, Qazan gubernasınıñ Çístay, Samara gubernasınıñ Bögelmä h.b. öyäzlärenä tarala. Baş kütärüçelär İ. Milovanov citäkçelegendä fetnä ştabı oyıştıralar, Sovet xakimiäte tärtiplärenä qarşı köräşälär, azıq-tölek cíuçı eşçe häm qızılarmiäçelär berämleklären talílar, krästiän arasında azıq-tölekne alarğa birmäw qotqısı taratalar. Fetnägä qarşı köräşü öçen Minzälädä ğädättän tış komissiä oyıştırıla, citäkçese Miñlegäräy Äxmätşin. Fetnä 1920. yılnıñ Mart urtalarında bastırıla.
Sosionika.
Sosionika - ğämäli psixologiädäge yünäleş. Ul Litua sosiologı Aušra Augustinavičiūtė (Augusta pseudonimı astında yazılğan) hipotezasına nigezlängän. Bu hipoteza buyınça keşelär arasındağı psixologik täñgällek, alarnıñ nindi psixologik törgä qarawına bäyle. Augusta tör-ara mönäsäbätlär modelen Şwitsariä psixologı Carl Jung taswirlawınnan çığıp tözegän.
Sosionikanın köçle yağı - anıñ belän köndäş bulırday başqa yünäleşnen bulmawında. Psixologiädä älege başqa berkemneñ dä psixologik täñgällek teoriäsen täqdim itkäne yuq. Şul uq waqıtta, sosionika artıq küp küreneşlärne Carl Jung psixologiäse qısalarında anlatırğa tırışa, şul isäptän, anda fänni elementlardan tış, fänni bulmağannarı da küp.
Baçman.
Baçman xan (1210. tiräse - 1239-1240.), Könyaq Ural belän Könçığış Kaspi aralığında torğan Kimäk qağanlığı başlığı. Şunda yäşägän cirle xalıqnı Mongol yawlarına qarşı suğışqa kütärgän citäkçe. Äsir itelgän, cäzalap üterelgän.
Baçman xan iseme Tatar, Nuğay h.b. Törki xalıqlarınıñ şäcärälärendä häm riwayätlärendä saqlana.
Alat.
Alat yä Urıs Alatı awılı, Biektaw rayonında, Biektaw timer yul stansiäsennän 33 "km" tönyaqtaraq, Aşıt yılğasınıñ sul quşıldığı Alat suı buyında. Qazan Xanlığı däwerendä nigez salına (Alat daruğasınıñ üzäge bula). 1708-1766. yıllarda - Qazan gubernası şähäre. 1758 yänäşäsendä Alat siptzavodı nigez salına.
1989. yılda 210 keşe (Urıslar), 2000. yılda 212 keşe yäşi. Xalqınıñ töp şöğele - terlekçelek. Urta mäktäp, mädäniät yortı. 19. yöz kirpeç suğu, çilmäk yasaw käsepçelege belän mäğlüm. Uspenskaya çirkäwe - 18. yözneñ 1. çirege arxitektura istälege.
Balımer kompleksı.
Balımer kompleksı, arxäologiä istälekläre cíılması, Spas Rayonı Balımer awılı yanında urnaşqan. Mäydanı 4 "km²". A. İ. Stoyanov tarafınnan tikşerelä. Şähärleklär, qurğanlı häm çoqırlı qäberlekläre, faraz itelüençä, 9-10. yözlärdä yäşägän Wiking qäbilälärenä, Bolğarlarğa häm 13-14. yözlärdäge Altın Urda küçmä xalıqlarına qarí. Şähärleklärdä Ananyino, İmänkiskä h.b. arxäologik kulturalar qatlamnarı tabıla.
Międzyrzec Podlaski.
Międzyrzec Podlaski ul Polşanıñ Yuğarı Podlasie töbägendä şähär. Şähär Krzna belän Piszczanka yılğalarında tora.
Cöri.
Cöri awılı, Mamadış Rayonında, rayon üzägennän 34 km tönyaqtaraq, Noqrat yılğası bassíndağı Yükäçe suı buyında. Qazan Xanlığı däwerendä nigez salına. 1989. yılda 507 keşe, 2000 yılda 467 keşe, Tatarlar. Xalqınıñ töp şöğele - igençelek, umartaçılıq. Urat mäktäp, mädäniät yortı. 19. yözdä qurıs-munçala töşerü käsepçelege belän mäğlüm.
Zöyä yılğası.
Zöyä yılğası, İdelneñ uñ quşıldığı. Sember Ölkäse territoriäsennän başlana, Tatarstan territoriäsendä Kuybışev susaqlağıçına qoya. Ozınlığı 375 "km" (Tatarstanda 205 "km"), bassínnıñ mäydanı 16700 "km²" (Tatarstanda 9530 "km²"). Töp quşıldıqları: Çınlı, Qarlı, Bola, Ülämä, Bärle, Göbenä, Ärä.
Maksimal su çığımı Bua Rayonınıñ İvaşevka awılı yanında - 1590 "m³/s" (1979). Suınıñ iñ az waqıtındağı mineralläşüe 1000 "mg/l"ğa qädär. su ağışı bik nıq köylängän. Tatarstannıñ tabiğät istälege (1978).
Zöyä Rayonı.
Zöyä Rayonı, TASSRda 1927. yılnıñ 14. Febrälendä oyıştırıla. Üzäge - Zöyä şähäre (xäzer - awıl). 1931. yılnıñ 20. Öktäberendä tarqatıla, bilämäse Norlat, Yuğarı Oslan Rayonnarına birelä.
Norlat Rayonı.
Norlat Rayonı, TASSRda 1927 yılnıñ 14. Febrälendä Norlat-Açasır Rayonı bularaq oyıştırıla (1927. yılnıñ 1. Augustına qädär şul isemdä). Üzäge - Norlat awılı. 1963. yılnıñ 1. Febrälendä rayon tarqatıla, bilämäse Yäşel Üzän Rayonına birelä.
Sovet ädäbiäte.
"Sovet Ädäbiäte" ul Tatarstanda Sovet çorında çıqqan ädäbi jurnal. Xäzerge waqıtta "Qazan utları" iseme astında çığa. Baş möxärrire şağír Rawil Fäyzullin.
Ğäzi Qaşşaf.
Ğäzi Qaşşaf (Mirğäzi Soltan ulı Qaşşafetdinov) tänqıytçe häm ädäbiät ğälime, 1907 yılnıñ 15. Äprilendä elekke Ufa ğubernası Bäläbäy öyäze (xäzerge Başqortstan respublikası Tuymazı rayonı) Yaña Arslanbäk awılında tua.
1920-1925. yıllarda Ğäzi Qaşşaf Bäläbäy şähärendäge uqıtuçılar seminariasendä (soñınnan - pedagogia texniqumı) uqıy. 1925. yılnıñ közendä Qazanğa kilä häm Könçığış pedagogia institutına qabul itelä. İnstitutnı tämamlağaç, 1929 yıldan 1937 yılğa qädär, Qazannıñ törle uqu yortlarında tel-ädäbiät uqıta.
1937 yılda kitap näşriätına eşkä küçä. 1942 yılnıñ oqtyabrendä G.Qaşşafnı "Sovet ädäbiäte" (soñraq - "Qazan utları") jurnalına redaktor itep bilgelilär. 1960 yılda, dissertasia yaqlap, filologia fännäre kandidatı digän ğıylmi däräcä alğaç. G.Qaşşaf üzeneñ xezmät eşçänlegen tulısınça Qazan däwlät universitetı belän bäyli.
G.Qaşşaf bay ädäbi-fänni miras qaldırğan ädip. Anıñ berençe tänqit mäqäläläre 1928 yılda, student çağında uq basıla başlıy.
1940 yılda anıñ beryülı öç kitabı - Ş.Kamal turındağı monografiase, "Qäläm masterları" isemle tänqit mäqäläläre cıyıntığı häm çik saqçıları tormışınnan alıp yazılğan "Çül buyında" poweste basılıp çığa.
İllençe yıllardan başlap G.Qaşşaf üzeneñ qalğan böten ğömeren, bay täcribäsen häm säläten tatar xalqınıñ ğorurlığı - heroy-şağir Musa Cälilneñ legendar tormışın häm ícatın tikşerügä bağışlıy. Näticädä, "Musa Cälil" isemle külämle monografiase yazıla.
Ädäbi xezmätlären häm cämäğät eşçänlegen yuğarı bäyäläp, sowet xökümäte anı Xezmät Qızıl Bayrağı (1957), "Poçet Bilgese" (1967) ordennarı häm medällär belän büläkli.
Ğäzi Qaşşaf 1975 yılnıñ 9. Dekäberendä wafat buldı.
Studenets.
Studenets awılı, Yuğarı Oslan Rayonında, rayon üzägennän 5 "km" könyaqtaraq, Kuybışev susaqlağıçı buyında. 17. yözneñ 2. yartısında nigez salına. 1989. yılda daimi yäşäwçelär 49 keşçe (Urıslar), 2000. yılda 29 keşe yäşi. Xäzerge Qazan yanındağı daçalar urını. 19. yözdä qorablar yörtü käsepçelege belän mäğlüm.
Kuybışev susaqlağıçı.
Kuybışev susaqlağıçı, Awropada iñ zur yasalma sulıq. Tatarstan, Mari El, Çuaşstan, Sember häm Samar ölkäläre çiklärendä urnaşqan.
1955. yılnıñ Öktäberendä Stavropol (xäzerge Tolyatti) şähäre yanında İdelgä bua qoru nätiçäsendä barlıqqa kilä. İseme - Kuybışev (xäzerge Samara) şähärennän. Kuybışev susaqlağıçı yar buyı sızığınıñ ğomumí ozınlığı 2604 "km", ş.i. Tatarstan çiklärendä 1392 "km" täşkil itä. Su öslegeneñ mäydanı 6,15 meñ "km²" (şunıñ 51% Tatarstan çiklärendä). Urtaça tiränlege 8 "m", bua yanındağı urınında iñ tirän urını 41 "m", Qazan yanında 16-18 "m". Ğomumí su küläme 57,3 "km³", faydalı küläme - 32,7 "km³". Komplkslı faydalanıla torğan sulıq (energetika, qorablar yörtü, su belän tä'min itü, suğaru, rekreasiä, balıq xucalığı). Su ağışı sezonğa bäyle räweştä küylänä (51-53 meter).
İttifaQ.
İttifaQ ul Tatar telendä hip-hop häm r'n'b başqaruçı törkem.
Ittifaq.
Ittifaq "(Иттифак)" – заманча татар рэп төркеме. 2005нче елда оешты.
Ana-Watan.
Ana-Watan yä Ana-Watan çaqıra ul Mamayev Kurgandağı Stalingrad suğışına bağışlanğan häykäl kompozisiäseneñ töp sını. Xäzerge Volgogradta urnaşqan. Autorları skulptor Yevgeni Vuçetiç häm injiner Nikolay Nikitin.
Ana-Watan - ul qılıç kütärüçe häm alğa atlawçı xatın sını. Şundí surät Borınğı Yunan Nika alihäsenä xas. Ana-Watan suräte Böyek Watan Suğışı Waqıtında kiñ qullanış tapqan.
Skulptura tözeleşe 1959. yılnıñ Mayında başlana häm 1967. 15. Öktäberendä tämamlana. Bu waqıtta ul dönyada iñ zur skulptura bula. Restavrasiä 1972. hlm 1986. yıllarda ütkerelä.
Skulptura aldan kierengän beton bloklarınnan yasağan. Sın bieklege - 52 "m", qılıç ozınlığı - 33 "m". Ğomumi skulptura bieklege - 85 "m". Fundament tiränlege 16 "m". Massası - 8 meñ ton.
Mathias Rust.
Mathias Rust (1968 tua, Wedel) — ul Alman häwäskär pilotı, 1987. yılda Hamburgtan Mäskäwgä sanksiälänmägän oçış yasap, Qızıl Mäydanğa töşte. Rustnıñ iskitkeç totqarsız oçıp ütüe Sovetlar Berlegendä zur yañğırış taptı, hawa höcümenä qarşı sistemasınıñ köçsezlegen belderde häm saqlaw ministerlegendä küp otstavkalar quzğattı.
1987.neñ 28. Mayında 19-yäşle Mathias Rust aéroklubnıqı dürturınlı ciñel Cessna-172B Skyhawk oçqıçında Hamburg yanındağı Uetersen'nän oçıp kitä. Helsinki-Malmi aeroportında tutırıp salu öçen utırıp, dispätçergä Stockholm'ğa oçuın belderä. Kinät Rust elemtäne tuqtata, häm Mäskäwgä kurs alıp, Sipoo yanında Fin radarlarınnan yuğala. Şundí urınğa cibärelgän qotqaruçılar kerosin timgellären tabalar, bu timgellär häläkät dälilläre bulıp sanalar.
Şul waqıtta Rust Estoniädä SSSRnıñ däwlät çigen boza. 14:29 ul saqlaw radarında barlıqqa kilä. "Üze-çit" sistemasına cawap birmägännän "tsel nomer 8255" bilgelänä. Öç division anı kötkän, läkin töşeregä boyırıq bulmağannan anı tüşermilär. PVO suğışçan äzerlegenä äylänä häm ike oçqıç anı tabarğa cibärelä. 14:48 Gdov yanında ber pilot "Yak-12 şikelle" aq sport oçqıççığın taba, anı töşerergä röxsät sorí, läkin sorawnı kire qağalar.
Annan soñ oçuçılar anı yuğaltalar häm Staraya Russa yanında Rust radarlarınnan çığa. Radar sayın, Rust yuğala häm barlıqqa kilä. Läkin Pskov yanında xärbi öyränülär bulğanlıqtan cirle PVO başlıqları anıñ "üze-çit"-kä cawap qaytarmawı täcribäsez yäş pilotlarğa xas totış bulıp sanalar häm bu rayonda cawap qaytarmawçı oçqıçlarğa "üzelär" statusın birälär.
Torjok yanında töşkän oçqıçnı ezläw eşläre säbäbennän Cessna'ğa iğtibar itmilär. Anı boralaq yä öyränü oçqıçı dip uylílar. Monısı da qızıq: Şeremetyevo yanında Rust oçqan waqıtında PVO özelgän bula, häm bu zonada böten oçışlar tíıla. Şundí waqíğalarnıñ säbäbe açıq tügel.
19:00 Rust Mäskäw üzäge östennän oça. Ber bocra oçudan soñ, ul Vasilyevski Spuskqa töşä häm Vasili Blajenní Çirkäwennän 100 meterdä oçqıç tuqtata.
Töşüdän soñ.
19:10 Rust, oçqıçtan töşep, autograflar birä. Un minuttan soñ ul qulğa alına. Anı huliganlıqta häm çikne bozuda ğäyeplilär.
Mäxkämädä Rust üz adımnı "solıxqa çaqıru missiäse" atlí. 4. Sentäberdä ul 4 yılğa xökem itelä. 1988. 432 kön utırudan soñ, 3. Augustta ul amnistiälänä häm FRGğa qayta.
Näticälär.
Bu insident näticäsendä Mixail Gorbaçov üz säyäşi doşmannarın, saqlaw ministeren, Sergey Sokolovnı, PVO başlığın, Aleksandr Koldunovnı, xärbi hawa köçlär başlığın, Aleksandr Yefimovnı, Mäskäw PVO okrugı bağlığın, Anatoli Konstantinovnı otstavkağa cibärä. Yaña minister, Dmitri Yazov Gorbaçovnıñ tarafdarı bula.
Cessna'ğa taläp barlıqqa kilä (Rustnıñ atası bu oçqıç belän säwdä itkän). Cessna xäzer dä bik tä populár.
1987. yılnıñ 31. Mayında, Rusttan 3 könnän soñ, ber pilot üz Cessna'nı AQŞnıñ Panamadağı xärbi bazasında utırılğan.
Rustnıñ kiläse yäşäwe.
Alternativ xezmätendä bulğanda, 1989 Noyaberendä, Rissen hospitalendä eşläwçe şäfqät tutaşın pıçaq belän qada. 1991. yılda anı 4 yılğa xökem itelä, läkin 5 aydan soñ ul azat itelä. 1994. Räsäygä kilä, balalar baqçasına yärdäm itä. Şunnan soñ Mäskäwdä ayaq kieme belän säwdä itä. 28 yäşlek Rust watanına qayta. Bombay çäy säwdägäre qızı Geetha belän niqaxlaşa. 2001. Äprilendä käşemir switere urlaw säbäbennän mäxkämä aldında kilep basa. 2002. yılda ikençe xatını Athena belän Hamburgta yäşi.
Rust oçqan Cessna'ğa xäzer ber Yapon eşmäker iä bula. Anıñ işanuınça, oçqıçqa bäyäse artırır.
İllät.
İllät yılğası, İdelneñ sul quşıldığı. Yılğa başı häm tamağı Marii Eldä. Ozınlığı 204 "km" (Tatarstanda 34 "km"), bassínınıñ mäydanı 6471 "km²". Töp quşıldıqları: Yuşut, Aşıt, Petyalka. Sunıñ maksimal çığımı 1180 "m³/s" (1979). Suınıñ iñ az waqıtındağı mineralläşüe 1000-1400 "mg/l". Turizm.
Mişşi Çäçpel.
Çäçpel Mişşi (Kuzmin Mixail Kuzma ulı tuğan; 1889-1922), şağir, Çuaş Sovet siğriätenä nigez saluçı. 1917-1918. yıllarda Täteş uqıtuçılar seminariäsendä uqí, Qazandağı waqıtlı matbuğat bitlärenä yazışa. "Saylanma äsärlär" (Çabaqsar, 1989).
Qaban artı mäçete.
İslam Qabul İtüneñ Meñyıllığı Şäräfenä Salınğan mäçet (Qaban artı mäçete, Yübiläy mäçete), Qazanda Tatar dini arxitekturası istälege. 1924-1926. yıllarda milli romantik modern formalarında, arxitektor AüMü Peçnikov proyektı belän İdel buyı Bolğarınıñ İslam dinen qabul itüenä (922) meñ yıl tulu xörmätenä tözelä. Tübä Qaban küleneñ köçığış yarına urnaşqan. Manarası bína poçmağındağı işek östenä quyılğan ber zallı, antresolle camiğ mäçet. 1991.dän äwwälgä maqsatlarında faydalanıla başlí. 1992.dä müçet qarşında mädräsä açıla.
Nurulla mäçete.
Peçan Bazarı mäçete ("Cidençe camiğ mäçet", "Nurulla mäçete"), Qazanda Tatar dini arxitekturası istälege. "Bazar mäçete", "Yunıs mäçete", "Päçen bazarı mäçet", "Baş mäçet", "Aq mäçet" häm başqa isemnär belän atalıp yörgän. 1845-1849. yılarda säwdägär Ğ. M. Yunısov iğänäsenä arxitektor A. K. Loman proyektı belän tözelgän dip faraz itelä. 2 qatlı, zallı gömbäzle camiğ möçet, 3 qatlı silindrik manarası tönyaqqa işek östenä quyılğan. Bína bizäleşendä Urta Ğasır Bolğar häm Yaqın Köçığış arxitekturası alımnarı qullanılğan. 1929-1992. yıllarda eşlämi, toraq bularaq häm törle oyışmalar öçen faydalanıla. 1992. yıldan "Nurulla" mäçete dip isemlänä, üz wazífasın üti. 1990-1995 üzgärtep qorıla; 1929.da sütelgän manarası torğäzäla. (arxitektor R. W. Bilalov)
Soltan mäçete.
Soltan mäçete ("Cihanşa bay mäçete", "Qızıl mäçet", "Ğosman mäçete", "Sigezençe camiğ mäçet"), Qazanda Tatar dini arxitektura istälege. 1868. yılda säwdägär Cihanşa Ğosmanov iğänäsenä Urta Ğasırlar Bolğar baniäte üzeçälekläre belän milli romantik yünäleştäge eklektik formalarda tözelä. Ber zallı, işek atında öç qatlı manaralı, antresolle cämiğ mäçet. 1931. yıldan yabıla. Manarası 1990. yılda torğızıla, 1994. yıldan üz wazífasın üti.
Mixail Nujin.
Nujin Mixail Tixonoviç (1914-1983), matematik, mexanik, fiz.-mat. fännäre doktorı (1954), professor (1955). RSFSRnıñ atqazanğan fän eşleklese (1964). 1947. yıldan Qazan Üniversitätendä, 1954-1979. yıllarda rektor, teoretik mexanika kafedrası mödire. Analitik funksiälär öçen qaytma qırí mäs'älälär tözüçelärneñ berse. Xezmätläre matematika häm mexanikağa qarí. RSFSR (1959-1967) häm TASSR (1971-1980) YŞ deputatı.
Qazan sinagogası.
Qazan sinagogası - neoklassisizm stilendäge 3 qatlı kirpeç bina, 1913-1915. yıllarda tözelä, 1940. yılda R. M. Mortazin proyektı belän Uqutuçılar yortı öçen üzgärtep qorıla. 1995. yılda Yähüdilärneñ dini cämğiätenä qaytarıla.
Sinagoga.
Sínagoga (Yunança "synagogé" - cíın, cíılış) - Yähüd dinendä ğibädät yortı.
Olı Çirmeşän.
Olı Çirmeşän yılğası, İdelneñ sul quşıldığı. Bögelmä-Bäläbäy qalqulığında başlana, Sember ölkäsendä Dmitrovgrad yanında Kuybışev susaqlağıçına qoya. Ozınlığı 336 "km" (Tatarstanda 160 "km"), bassínıníñ mäydanı 11 500 "km²". Tatarstanda töp quşıldıqları: Olı Sölçä, Keçe Çirmeşän. Maksimal su çığımı 1660 "m³/s" (1979). Suınıñ iñ az waqıtındağı mineralläşüe 600-800 "mg/l". Su yulı bormalı, tuğayı kiñ. Tatarstannıñ tabiğät istälege (1978).
Bäxtiär Qanqayıv.
Bäxtiär Qanqayıv (?-?), Yemelyan Pugaçovnıñ köräştäşe, aníñ armiäsendä ölkän polkovnik. Pugaçov xäräkätenä 1773. yılnıñ Dekäberendä quşıla. Qazan, Könger, Ufa öyäzlärendä xalıqnı xäräkätkä quşılırğa öndi, baş kütärüçelär berämlegen berläşterä, Qazannı qamaw suğışında qatnaşa. 1774. yılda berämlege Balıq Bistäse awılı tiräsendä tar-mar itelgännän soñğı yazmışı bilgesez.
Gelnhausen.
Gelnhausen şähäre Almaniada, Hessen federal ğirendä. Xaliq sanı – 22.291 keşe (2006).
Gelnhausenníñ süräte. Räsemneñ urtasinda Maria çirkäwe kürsätelgän.
Harvard universitetı.
a>Harvard universitetı (Гарвард университеты, Һарвард университеты). AQŞnıñ Cambridge şähärendä urnaşqan xosusıy uniweritet, Ürmäle göl liğäsı äğzası. 1636 yılda eşen başlap cibärgän, häm AQŞnıñ iñ qart universitetı bularaq sanala. Yäş din ähele Harvard iseme universitetqa 1639 yılnıñ 13 martında birelä.
Harvard kitapxanäsendä 15 millionnan artıq kitap saqlana. Zurlığı buyınça ul dönyanıñ Böyekbritaniä (British Library), Conrgess (Library of Congress) häm Fransia Milli kitapxanälärennän genä qalışa (Bibliothèque Nationale). Harvard kitapxanäsendä tatar telendä yazılğan kitaplar da şaqtıy zur urın alıp tora. Monıñ belän berrättän tatar xalqınıñ taríxına bağışlanğan kitaplar da bar.
Harvard dönya universitetları arasında iñ zur endawnmentqa (endowment) iä. 2006 yılda anıñ küläme 29.2 milliard dollar täşkil itte.
Harvardta 2400 yaqın professor-uqıtuçı xezmät quya, 6,700 baqalawr häm 12,400 mağistr belem ala. Universitetnıñ räsmi töse – qızğılt şämäxä.
Ürmäle göl ligası.
Ürmäle göl ligasıÜrmäle göl ligası (Үрмәле гөл лигасы). AQŞnıñ tönyaq könçığışında urnaşqan sigez xosusıy universitetnı berläştergän sport-ictimağıy oyışması. Oyışmanıñ töp mäğnäse – anı täşkil itkän wuzlarnıñ yuğarı däräcäle buluında häm sosial' elitizm tösmerlärenä iä buluında.
Brown universitetı (Brown University) – 7,769 student
Columbia universitetı (Columbia University) – 19,694 student
Cornell universitetı (Cornell University) – 20,400 student
Dartmouth college (Dartmouth College) – 5,753 student
Harvard universitetı (Harvard University) – 20,042 student
Princeton universitetı (Princeton University) – 6,677 student
Pennsylvania universitetı (University of Pennsylvania) – 19,771 student
Yale universitetı (Yale University) – 11,483 student
Stanford universitetı.
Stanford universitetıStanford universitetı (Стэнфорд университеты, Стәнфорд университеты). San-Francisco şähärennän könyaq-könçığış yünäleşentä, 60 kilometr yıraqlıqta urnaşqan xosusıy universitet. Stanford zamanında Siliqon üzänen oyıştıru qatalízatorı bulğan yuğarı uqu yortı.
Tarix.
Stanford universitetın timer yul mağnatı Leland Stanford oyıştıra. Häm aña tiftan ülgän ulınıñ isemen birä. Cirle xalıq arasında universitetnı «Ferma» dip ataw kiñ taralağan. Bu quşamatnıñ säbabe, universitetnıñ qampusınıñ iske fera kişärlelärendä urnaşuında.
Universitetnı oyıştıru turında grant 1885 yılnıñ 11 noyaberendä imzalana. Universitetqa berençe taş 1887 yılnıñ 14 mayında salına. Stanfordtıñ räsmi dewizı
“Die Luft der Freiheit weht” (İsä Azatlıq cilläre)
Campus.
Stanford universitetı 32 kv. km çaması cir kişärlegenä iä. Faqtlarğa nigezlänep, bu campusnıñ dönyada iñ zur universitet campusı ikänen açıqlap bula.
Binalarnıñ kübese 1906 yılğı San-Francisco cir teträwe waqıtında cimerelä. Läkin, iske Ximia binası häm Encina Hall bezneñ könnärgä qädär isän saqlanğannar.
İnstitutlar.
Stanford universitetı Trust yärdämendä idarä itelä. Stanford universitetı sostawına Stanford fänni tikşerenü parqı, Stanford säwdä üzäge, Cantor sınlı sänğät üzäge, Stanford medisina üzäkläre kerä.
Stanford universitetı sostawına şulay uq Hoover Suğış, Revolusia häm Solıx İnstitutı, Freeman Spogli isemendäge Xalıqara Öyränülär İnstitutları kerä. Zamanında Sovetlar Berlege, Pravda gäziteneñ berençe sanın üz ilendä taba almaw näticäsendä Stanford universitetına möräcäğät itärgä mäcbür bula.
Stanfordnıñ 19 kitapxanäsendä 8 millionnan artıq kitap saqlana.
Akademik tormış.
Stanfordta barlığı 6,700 baqalawr häm 8,000 mağistr beleyem alalar. Universiteta 1,700 yaqın professor xezmät quya. Şularnıñ 40% medisina mäktäbendä eşli.
Stanfordnıñ xäzerge professorları arasında 18 Nobel büläge lawreatı, 135 – Milli Fännär Akademiası äğzaları h.b. bar
Keşelär.
Rektor wazıyfasına nigez 1952 yılda salına.
Brown universitetı.
Brown universitetıBrown universitetı (Браун университеты). AQŞnıñ Rhode Island ştatınıñ Providence şähärendä urnaşqan xosusıy universitet. Brown universitetına nigez 1764 yılda salına. Ul AQŞnıñ yäş buyınça cidençe universitetı, Ürmäle göl ligası äğzası.
Tarix.
1763 yılda James Manning isemle Baptist din ähele Rhode Islandqa qolledj oyıştıru öçen cibärelä. 1764 yılnıñ 3 martında qolledj tözü turındağı Ustav qabul itelä. Ustawqa imza quyaçılar arasında John häm Nicholas Brownnar bula. Universitet näq menä alar iseme belän atala da.
Ustav nigezendä universitetnıñ Trustı 36 äğzadan torırğa tieş bula. Şulardan yegerme ikese Baptist (Baptist), biş Duslıq (Friends), dürt Congregationalist (Congregationalist), häm bişese Episcop (Episcopalians) çirkäwlärenä qarağa tieş bula.
1765 yılda James Manning, qolledjnıñ berençe prezidentı bularaq bilgelänä.
Brown universitetınıñ dewizı “In deo speramus” (Latinçadan, Allahı Täğälägä ömetlänäbez).
Campus.
Brown Providence şähärendä iñ zur cir biläwçe oyışma. Töp qampusnıñ 143 aqr bilämälerendä 235 bina urnaşqan. Şular arasında AQŞnıñ iñ zur qoloniäl çor qorılmaları tuplanması.
Oyışma.
College häm Mağistr mäktäbe universitetnıñ iñ zur berämleklärennän berse. Monda barlığı 100 dän artıq belgeçlek buyınça belem alıp bula. 2000gä yaqın qurs täqdim itelä. İñ popular belgeçleklär – Biologia, Tarix, Xalıqara mönäsäbätlär.
Watson Xalıqara mönäsäbätlär mäktäbe. Bu mäktäpne AQŞnıñ Sowet berlegendäge elekkege ilçese häm IBM qorporasiäse prezidentı Thomas Watson oyıştıra.
Warren Alpert Medisina mäktäbe. Medisina programması 1811 yılda başlanıp kitä.
Columbia universitetı.
Columbia universitetı (Колумбия университеты). AQŞnıñ New York ştatınıñ New York şähärendä Manhattanda urnaşqan xosusıy universitet. Columbia universitetına nigez 1754 yılda salına. Ul AQŞnıñ yäş buyınça bişençe universitetı, Ürmäle göl ligası äğzası.
Columbia universitetı AQŞ fänni oyışmaları arasında Nobel büläge lawreatları sanı buyınça berençe. Ul şulay uq jurnalistika, sänğät häm matur ädäbiät ölkälärendä mäşhür Pulitzer prizın birüçe oyışma.
Tarix.
Columbia universitetı taríxın King College iseme astında 1754 yılda başlıy. Amerika Revolusia suğşınnan soñ ul Columbia isemen ala. Şul däwer eçendä universitet 20 fänni mäktäpne üsterä.
Universitetnıñ töp campusına nigez 1896 yılda salına.
1893 yılda Columbia university Press näşriätı tormışın başlıy. Bu näşriät Columbia Ensiklopediäsın bastıru belän tanış.
1902 yılda New Yorknıñ gäzit eşmäkäre Joseph Pulitzer Universitetqa jurnalistika belgeçlegen açıp cibärü öçen şaqtıy zur külämdä aqça bülep birä. Jurnalistika mäktäbe berençe tapqır üz işkelären 1912 yılda açıp cibärä.
Columbia Business mäktäbe 20nçe ğasır başında eşen başlıy.
Columbia universitetınıñ dewizı “ In lumine Tuo videbimus lumen” (Latinçadan, Utta yaqtılıq kürergä tieşbez).
Campus.
Columbia uniwersitetınıñ campusı Manhattannıñ tönyaq-könbatışında, matur urında urnaşqan. Töp campus 32 aqr cir bili. Şulay uq universitet milkendä professorlar, yuğarı qursalr studentları öçen 7000 yaqın fatir da bar.
Columbia universitetınıñ kitapxanäsendä 9 millionğa yaqnı kitap urın alğan. Mäşhür kolleksiälär arasında arxitekturağa bağışlanğan kitaplar tuplanmasın atap bula.
Campusnıñ Fälsäfä binasında berençe FM radío alğıçı uylap tabılğan.
Söläyman Yosıpov.
Söläyman Yosıpov (Сөләйман Йосыпов). Cırçı, Tatarstannıñ atqazanğan artistı. Teläçe rayonınıñ Alan awılında tua.
1948 yılda xärbi xezmätkä alınğaç, ul Belorussiä xärbi oqruğınıñ cır häm biü ansamblendä cırlıy başlıy häm bik tiz arada tanılu yawlıy.1950 yılda xärbi xezmättän qaytqaç, anı Tatar däwlät cır häm biü ansamblenä eşkä alalar. S.Yosıpovnıñ yegerme yıllap ícatı şuşı danlıqlı kollektiv belän bäylängän. Töp solistlarnıñ berse bularaq, anıñ quätle, bärxet bas tawışı älege çorda küp säxnälärdän yañğırıy. Ansambl' belän ul Qıtay, Mongolia häm başqa çit illärdä ğastrollärdä qatnaşa. 1964 yıldan ul, estradağa küçep, üz briğädäsı belän eşli başlıy.
Söläyman Yosıpov, tatar xalqınıñ moñlı köylären, kompozitorlarnıñ äsärlären başqarıp, tatar cır sänğäteneñ sünmäs yoldızı bulıp balqıdı. Ul 2003 yılda bezneñ aradan kitep bardı.
Şämsetdin Zäki.
Şämsetdin Yäräxmät ulı Ğöbäydullin (Шәмсетдин Ярәхмәт улы Гобәйдуллин). Şağıyr', ädäbi iseme Şämsetdin Zäki (Шәмсетдин Зәки)- Orenburg ğubernası Zäk suı buyındağı İşmät awılında tuğan. Şul yılğa isemenä nisbätle räweştä ul üzenä, şağıyr' bulğaç, “Zäki”digän täxällüs alğan.
Tumıştan suqır bulğan bu şağıyrneñ biografiase bik ğıybrätle. Ul, xalıq mäqälendä äytelgänçä, “suqır küp kürer, küp yörer” digän keşelär törkemenä qarıy. Küze bötenläy kürmäsä dä, anda küzlelär dä tözätä almağan säğätlärne tözätü ostalığı bulğan. Ul başta Estärletamaq öyäze tatar mädräsälärendä, soñınnan Aşqazar-Balıqlı, Estärlebaş awıllarındağı ataqlı mädräsälärdä belem alğan, uqıtqan.
Şämsetdin Zäki - sufíçılıq qaraşların alğa sörüçe şağıyr'. Anıñ fälsäfäseneñ töp maqsatı - “xaqıyqätkä ireşü”. Şağıyr' üzeneñ şiğerlärendä “xaqıyqätne ezläwçe kyäfer - bozıqlıq artınnan yörüçe möselmannan xäyerleräkter”digän fikerdä tora.
Ul ğäräp, farsı tellären tatar tele kebek ük qämil belgän, här öç teldä şiğerlär ícat itkän.
Ş.Zäki 40 yäşendä xac säfärendäge yulda Tağanroğ şähärendä kinättän wafat bulğan.
Täxällüs.
Yazuçılar, sänğät eşleklşçre tarafınnan alına torğan ikençe isem. Mäsälän, Musa Cälil - Musa Cälileweñ täxällüse.
Pennsylvania universitetı.
Pennsylvania universitetı (Пенсильвания университеты). Şulay uq, qısqartılğan Penn iseme belän dä atala. AQŞnıñ Pennsylvania ştatınıñ Philadelphia şähärendä urnaşqan xosusıy, dinnär belän bäylänmägän, universitet.Ul AQŞnıñ yäş buyınça dürtençe universitetı, Ürmäle göl ligası äğzası.
Universitetnı oyıştırıp cibärüçe Benjamin Franklinnıñ küzallawı buyınça, bu uqu yortı kommersia häm cämäğeyät fännäre belän berrättän iğtibarnı klassikağa häm teologiagä dä yünälter dip kötelgän.
Xäzerge waqıtta 4,500 çaması professor-uqıtuçı 10,000 baqalawriat häm 10,000 mağistrlıq studentlarına xezmät kürsätä. Penn humanitar fännär buyınça iñ aldınğı universitetlarnıñ berse.
2007 yıl budjetı farazı buyınça, Penn Ürmäle göl ligası äğzaları arasında, iñ küp aqça sarıf itüçe bularaq tanılırğa mömkin. Barlığı 4.77 milliard dollar plannaştırılğan.
Tarix.
1740 yılda Philadelphianıñ bertörkem keşeläre, evangelist (Evangelist) George Whitefield atakay öçen doğa qılu binası salu maqsatı belän berläşälär. Läkin baştan uq finanslar probleması kilep tua. Şuña kürä dä oyıştıruçılar Benjamin Franklin taraflarına möräcäğät itärgä mäcbür bula. Franklin Trust äğzaların berläşterep, eşkä kereşä. 1751 yılda Akademia berençe studentların qabul itä.
Penn AQŞta berençe medisina mäktäben oyıştırıp cibärä.
Pennsylvania universitetınıñ dewizı Legis sine moribus vanae (Latinçadan, Äxlaqsız qanunnar faydasız).
Campus.
Penn universitetınıñ arxitekturasında beryülı Oxford häm Cambridge universitetları binalarınıñ elementların tabıp bula. Xäzerge campus 269 aqr çaması bir bili.
Princeton universitetı.
Princeton universitetı (Принстон университеты). AQŞnıñ New Jersey ştatınıñ Princeton şähärendä urnaşqan xosusıy universitet, Ürmäle göl ligası äğzası.
Başlıça Elizabeth, New Jersey ştatında açılğan bu uqu yortı, 1756 yılda Princeton şähärenä küçerelä häm xäzerge isemen ala. Princetonnıñ berqayçan dingä tirän qatnaşı bulmıy, bu şul zamandağı universitetlar arasında siräk sanala.
Ozaq yıllar däwamında Princeton üzeneñ eşçänlegen başlıça bakalavr studentlarına belem birügä häm fänni ezlänlärgä yünältä. Läkin soñğı waqıtta magistr studentarına da iğtibar arta bara.
Tarix.
İñbaşta Princeton Presbeterian din ähellären äzerläw öçen oyıştırılsa da, yaña urınğa küçkäç, bu maqsat üzgärä. Amerika inqıylabı waqıtında universitet ike yaq tarafdarları qulında bulıp ala. Princeton suğışı George Washington yaqlı keşelär öçen iñ zur ciñülärneñ berse bula. Princeton şähäreneñ ike iñ mäşhür yäşäwçese Azatlıq turında Deklarasiägä qul quya. 1783 yılda Kontinental Kongress Princeton universitetı binalarınıñ bersendä cıyıla.
1969 yılda Princeton universitetı berençe tapqır xatın-qızlarnı qabul itä.
Princeton universitetınıñ devizı Dei sub numine viget (Allahı Täğälä qulı astında ul çäçäk ata).
Kampus.
Princeton universitetınıñ töp binaları neo-gotika stilendä eşlängän häm kübesençä 19nçı -20nçe ğasırlar başına qarıy. Berençe bina Nassau Hall, Kampusnıñ tönyaq noqtasındla urnaşa.
Universitet cirendä urın alağan Princeton Sänğät muzeyı tarixi yädkärlärgä bay häm 60,000 yaqın eksponatnı tuplıy. Şul isäptän, Qıtay sänğäte ürnäkläre iñ köçläyelärdän sanala. Muzeyda Claude Monet häm Andy Warhol äsärlären dä tabıp bula.
Oyışma.
Princeton 14.2 milliard dollar endowmentı belän dönyanıñ iñ bay universitetlarınnan sanala.
Barlığı altı kolledj eşli. Härber collegeda berniçä toraq korpusları, aşxanälär, kitapxanälär h.b. urnaşqan. Şulay itep bu kolledjlar ayırım yuğarı uqu yortı strukturasın xäterlätä.
Bakalavriat studentları, härber ekzamen aldınnan Akademik tuğrılıq antın yaza häm qul quya. Bu ant süzläre tübändägedän ğıybarät: «Min bu ekzamen waqıtında Namuslıq Kodeksın bozmawıma ant itäm». Ekzamen tämamlanğaç, studentlar maxsus qömietqa aldaw oçraqları turında xäbär itärgä tieş dip sanala. Şulay itep, uqıtuçılar studentlarnıñ ekzamen waqıtında küçerü-küçermäwen küzätmi. Akademik yalğan Princetonda iñ qatı tärtip bozu bulıp sanala, häm anıñ öçen studentlar uqu yortınnan quılırğa mömkin.
Universitet kitapxänäse 8 millionğa yaqın kitapqa iä
US News & World Report gäzite isäpläwençä, sigezençe yıl rättän 1nçe urın (2001-2008)
Washington Monthly buyınça, Amerika millätenä kitergän fayda buyınça yuğarı belem birü yortları arasında 43nçe.
Keşelär.
Universitetnı törle yıllarda tämmlawçılar arasında Woodrow Wilson häm James Madison, Bangladeşnıñ xäzerge prezidentı Fakhruddin Ahmed, John F. Kennedy (awırtu säbäple Harvardqa kühärgä mäcbür bula), Google prezidentı Eric E. Schmidt, korporatív rayder Carl Icahn, Nobel büläge laureatları John Nash, Steven Weinberg, Gary Becker h.b.
Charles Dickens.
Charles Dickens (Чарльз Диккенс) – tanılğan ingliz yazuçısı. Victorian çorına qarıy. 1812 yılnıñ 7 fevrälendä, Böyekbritaniäneñ Portsmouth şähärendä dönyağa kilgän.
Charles Dickens keçkenä yäştän yazu eşenä säläten kürsätä. Ğailäse xälle bulğanğa kürä, yäş yegetkä yaxşı belem alu mömkinçelege açıla. Yazuçı başlanğıç xoquq belem alsa da, tiz arada yazu eşenä kerep kitä, häm böten dönyağa tanılğan şedevrlarnı tudıra.
Charles Dickens 1870 yılnıñ 7 yünendä wafat
Чарльз Джон Гаффам Диккенс (ингл. "Charles John Huffam Dickens", 1812 елның 7 феврале, Лендпорт, Бөекбритания — 1870 елның 9 июне, Кент, Бөекбритания) — инглиз язучысы, XIX гасырның иң бөек прозаикларның берсе, гуманист, дөнья әдәбияты классигы.
Zur ömetlär.
Zur ömetlär (Зур өметләр) – Charles Dickensnıñ iñ tanılğan äsärläreneñ berse. Äsärneñ berençe bülekläre 1860 yılda dönya kürä başlıy. Töp waqığalar 1812 yılnıñ Raştua bäyrämennän alıp 1840 yılnıñ qışına qädär bara. Roman küreneşläre başlanğanda, töp heroyğa 7 yäş bula.
Zur ömetlär äsärendä süz Pip isemle keçkenä yäştän yätim qalğan malay turında bara. Aña, yıllar ütü belän, utnı-sunı kiçärgä turı kilä, çın duslıqnıñ, mäxäbbätne uquçı töp heroy belän bergä kiçerä. Pipnıñ başlanğıç tormışı yawız apası yortında ütsä dä, monda ul apasınıñ ire timerçe Joe tarafınnan yaxşı mögämmälä taba, häm alar ğömerlek duslar bulıp qalalar.
Berençe säxnä.
1812 yılnıñ Raştua tönendä Pip äti-äniseneñ qäberen qararğa dip iske çirkäw ziratına kilä. Monda anı qaçqın cinayätçe qurqıtıp, öydän rizıqlar alıp kilärgä quşa. Şunnan Pip, Raştuağa dip äzerlängän apasınıñ aşların bu qaçqınğa (Abel Magwitch) kiterep birä. Bu cinäyätçeneñ Pip tormışında uynağan role bäyäläp betergeseze häm bez anı soñraq küz aldınnan kiçererbez.
Pipnıñ yazmışı, Miss Havisham isemele qart xatın tarafınnan kinät üzgärä. Miss Havisham Pipnı üzeneñ zinnätle yortına küñel açu öçen çaqıra torğan bula. Şul waqıtta Pipta Miss Havishamnıñ ügi qızı Estelleğa qarata mäxäbbät xisläre uyana.
Miss Havisham küpmeder waqıt ütkäç Joeğa Pipnı timerçe hönäre serlärenä öyrätsen öçen qompensasiä tüli.
Bu säxnäneñ qülminäsion momentı bulıp London advokatı Mister Jagger belän oçraşu tora. Mister Jagger Pipqa, isemen açırğa telämägän ber ximayaçı taarfınnan zur külämdä miras qaldırğanlığın citkerä. Şunnan soñ Pip Londonğa küçep, Şunnan soñ Pip Londonğa küçep, gentlemenlıq serlärenä öyränä başlıy.
İkençe säxnä.
Londonğa kilgäç, Pip zinnätle tormış alıp bara başlıy, häm tizdän finans qıyınlıqlarğa yulığa. Bu säxnäneñ iñ qızıqlı momentlarınıñ berse – timerçe Joenıñ Pip fatírına qunaqqa kilüe. Bu küreneştä uquçı ike heroynıñ niçek bersennän berse yıraqlaşuın kirä, çönki Pip inde östäl artında häm cämğıyattä üz-üzen totu serlärenä yörängän bulsa, timerçe Joe awılça samimi maneralarğa iä. Pip üzeneñ yaqlawçısınnan çın-çınlap oyala.
Öçençe säxnä.
Qarañğı tönnärneñ berendä Pip işek şaquwın işetä, häm açqaç, qaradan kiengän säyere ber keşene kürä. Bu keşe 1812 yılda Raştua tönendä Pip rizıqlar kitergän cinayatçe bulıp çığa. Ul şaqtıy talçıqqan, häm berniçä yıl däwamında Böyekbritaniä polisiäsennän qaçıp yöri bula. Läkin, bu cinyätçe (Abel Magwitch) ber ük waqıtta Pipnıñ ximayaçısı da bulıp çığa. Qaçqın üzeneñ facigäle biografiasen yegetkä söyli.
Zamanında anı keşe ütergän öçen yalğan yağa belän xatını urınına Xäkim aldına basa. Bu waqıtta Abel Magwitchnıñ yaqlawçısı bulıp advokat Mister Jagger bula. Şuña östäp, bu qaçqınnıñ ul waqıtta yaña tuğan qızı buluı açıqlana. Läkin Pip belän oçraşqan waqıtta Abel Magwitch qızınıñ ülgän buluın iskärtä.
Çınında isä, Mister Jagger ul qıznı bäladän yıraq bulsın öçen, Miss Havishamğa asramağa birä. Bu qıznıñ– Pipnıñ söygäneneñ iseme – Estella. Bolarnıñ barısı da Pipnıñ başında pazl kisäklärennän cıyılğan räsem kebek tözelä. Şulay itep Abel Magwitch üzeneñ qızınıñ isän buluın belmi yäşi.
Berniçä könnän, Australiagä kitüçe qorabqa taba barğanda Abel Magwitch polisiä tarafınnan totqarlana häm soñınnan ülemgä xökem itelä. Üler aldınnan Pip aña Estellanıñ isän buluın äybet qalırğa citeşä.
Qızğanıç, Estella Pipnıñ öylänü turındağı täqdimen kire qağa häm cilbezäk ber gentlemennıñ xatını bula. Miss Havisham ülgännän soñ Pip belän Estellağf şaqtıy miras qaldırsa da, Estellanıñ ire bu mirasnı tuzdırıp beterä.
Roman tirän eçtälekle, personajlaryuğarı zäwıq belän uylanılğan.
"Zur ömetlär" romanı distä tapqırdan artıq säxnäläşterelä.
Blog.
Blog (Блог). Tulı iseme – web blog, web saytlarnıñ ayırım ber töre. Blogtağı yazmalar xronologik tärtiptä tözelä. Bloglar, ğädättä, dönya xällärenä bağışlanğan fikerlärne tuplıy häm qatnaşuçılarğa qommentlarnı qaldırırğa mömkinçelek birä. Küpmeder däräcädä, strukturası buyınça, blog elektron köndälekkä oxşaş, läkin ğädäti köndäleklärdän ayırmalı bularaq anda wideo, awdio häm wizuäl mäğlümatlarnı urnaştırırğa bula. Bloglarnı totuçı keşelär blogger dip atala.
Soñğı yıllarda blog ayıruça kiñ taralış taptı. Mäsälän bloglarnı ezläw caylanması 2007 yılnıñ mayında 71 million blognı üz eçenä alğan.
Tarix.
Washington Post gäzite fikerençä, berençe blog Tim Berners-Lee tarafınnan 1992 yılda yañalılklar turında bäxäsläşü maqsatı belän oyıştırılğan bulğan. Läkin 1996 yılda ğına bu tör web saytlar kiñ popularlıq qazana.
1999 yılda San Francisco şähärendä berençe blog portalı Blogger eşli başlıy. Soñınnan Bloggernı Google satıp ala
«Apple bloglarğa qarşı» sud eşe näticäsendä Amerika Xäkime bloggerlar jurnalistlar kebek mäğlümät çığanaqların faş itmäw xoquqına iä dip qarar çığara.
Faydalanılğan cihaz buyınça.
Käräzle telfonnar öçen maxsus eşlängän bloglar moblog dip atala
Janr buyınça.
Bloglar ayırım temalarğa bağışlanğan bulırğa mumkin. Şul isäptän
Bloglar häm başqa media.
Blog lar kiñ taralğan sayın, keşelär alarnı mäğlümat alu öçen dä faydalana başlıylar. Küp kenä dönya gäzitläre üzläreneñ web saytlarında bloglarnı alıp balarlar, alar küpmeder külämdä uquçılar belän aralaşu çarası bulıp tora. Şul uq waqıtta qayber xäwäskär blogçılar üzlären tradision media çaralarınnan ayırım kürä.
Bloglarnıñ möhim çağılışı – keçe tellärdä söyläşüçelärne berläşterü. Mäsälän, blogdar yärdämendä siräk oçrıy torğan Gaelic telendä söyläşüçelär xätta Qazaqstanda da tabıldı.
Blognı alıp barunı küp kenä tanılğan artist, jurnalist, eşmäkärlär, fiker iäläre kiräk dip taba.
Mäsälän, soñğı arada AQŞta Whole Foods şirkäte citäkçese John Mackeynıñ bloglarda artıq mäğlümatnı bastıru arasında kilep tuğan wäzğeyät kiñ disqussiälänä.
Duke universitetı.
Duke universitetı AQŞnıñ North Carolina ştatınıñ Durham şähärendä urnaşqan xosusıy universitet. Duke universitetına nigez 1838 yılda salına.
Duke universitetınıñ dewizı “Eruditio et Religio.” (Latinça, Belem häm ışanu).
İske Taş mäçet.
İske Taş mäçet(e) ("9. Camiğ mäçet", "Zur Taş mäçet"), Qazanda Tatar xalqınıñ dini arxitektura istälege. Riwayätlär qarağanda, 1552. yılda Qazannısaqlawçılarnıñ tuğannar qäbere urınında, "zur iske taş" quyılğan cirdä urnaşqan häm 1802. yılda Ğabdulla Ütämişev iğänäsenä tözelgän. 1830. yıllar başında klassisism stilendä üzgärtep qorıla häm Alexander Schmidt proyéktı belän başqarılağn dip farazlana. 2 qatlı häm 2 zallı, tübäsendä 4 yaruslı manarası bulğan camiğ mäçet. 1930-1992. yıllarda mäktäp häm kelät itep faydalanıla. 1994. äwwälge maqsatlarında faydalanıla başlí.
Çikləwek Watuçı.
Çikläwek Watuçı baletı öçen kostyum eskizı
Çikläwek Watuçı (Щелкунчик, The Nutcracker). İke aqttan torğan äkiäti balet. Pyotr Çaykovskiy tarafınnan 1891-1892 yıllarda icat itelä häm E.T.A. Hoffmannıñ «Çikläwek watuçı häm tıçqan patşası» isemle äkiätenä nigezlängän.
Könbatış illärendä bu balet iñ danlıqlı baletlarınıñ berse bularaq sanala, säm ğädättä, Raştua bäyrämendä säxnäläşterelä.
Baletnıñ premyerası 1892 yılnıñ 18 dekäberendä Mariin teatrında ütä. Lev İvanov belän Marius Petipa – baletmeyster, Riccardo Drigo – dirijor wazıyfaların başqaralar.
Baletnıñ dönyaküläm şöhrät qazanuın ğadättä Mixail Barışnikov eşkärtüe belän bäylilär. Ul berençe tapqır 1976 yılda Kennedy Centerda quyıla.
İkençe akt.
- Ginger Ana häm anıñ balaları
Pótr İlyiç Çaykovski.
Pótr İlyiç Çaykovski (Rusça Пётр Ильич Чайковский) - romantik çorğa qarağan rus kompozitorı.
Çaykovski dönyaküläm şöhrät qazana. Biograf yazuçı Anthony Holden assızıqlawınça, Çaykovskigä qädär rus muzıkası xalıq cırlarınnan häm kapella yañğırawlarınnan torğan. Şulay uq Tchaikovsky berençe tapqır çit il tıñlawçısın rus muzıkası belän tanıştıra. Mäsälän, Mixail Glinka (Михаил Глинка) üz tormışında berdänber tapqır çit il konsertın Parijda birä.
Tormışı.
Pótr Çaykovski 1840 yılnıñ 7 mayında xäzerge Udmurtiä respublikasınıñ Votkinsk şähärendä dönyağa kilä. Ätise – İlya Petroviç şaxta injenerı, änise – fransuz tamırınnan bulğan Aleksandra Andreyevna Assier. Çaykovski öyendä pianino tawışı tuqtmağan. Pyotr berençe muzıka däreslären 5 yäşendä başlıy. Öç yıl eçendä ul notalarnı uqıtuçısı däräcäsendä uqıy alırday yuğarılıqqa kütärelä.
1850 yılda Çaykovski Sankt-Peterburgnıñ Xoquq mäktäbenä kerergä dip äzerlek klassların ala başlıy. 1858 yılğa xätle ul şul mäktäpne tämamlıy. Şunnan soñ ul Yustitsiä Ministrlığına bilgelänä. Bu eşne ul öç yıl däwamında alıp bara.
1862 yılda Çaykovski Anton Rubinstein qulı astında muzıka däreslären ala başlıy.
1891 yılda Çaykovski konsertları belän AQŞnı qolaçlıy. Carnegie Hall açılu tantanasında ul Slavonic March äsären başqara.
1893 yılda Çaykovskigä Cambridge universitetınıñ Muzıka fännäre doktorı däräcäse birelä.
Kompozitor 1893 yılda dönya quya.
Şäxsi tormış.
Ozaq yıllar däwamında Çaykovski icatın öyränüçelär anıñ gomoseksual sıyfatların tikşerep kildelär. Bu ezlänülär Sovet xökümäte waqıtında ber çiktän ikençe çikkä taypıla. Läkin, närsä genä bulsa da, 1870nçe yıllar tiräsendä Çaykovski ğäilä qoru teläge belän yana başlıy.
Ozaq yıllar buyınça Çaykovskigä emotsianäl yaqtan zur teräk bulıp Nadejda fon Mek tora. Bu xatın belän ul berqayçan da oçraşmasa da, anıñ patornatı häm finans yärdäme belän dönya kürä. Alarnıñ küpsanlı xatları Çaykovskineñ şäxsi tormışı turında bay mäğlümatlnı açıqlıy.
Dartmouth college.
Dartmouth College (Дартмут Колледжы). AQŞniñ New Hampshire ştatında Hanover şähärendä urnaşqan xosusıy universitet. Ürmäle göl ligası äğzası.
Universitet 1769 yılda Eleazar Wheelock tarafınnan oyıştırılp cibärelä, finansalar belän cirle din ähäyele Samson Occom yärdäm itä. Amerikä Quşma Ştatlarında baylığı buyınça cidençe college. Dartmouthnıñ töp mäktäpläre bulıp İrekle sänğät, meditsina, injenerlıq häm eşmäkärlek mäktäpläre sanala. Şulay itep Dartmouth tulısınça universitet dip ata ala, läkin traditsiälärne sklaw maqsatınnan universitet citäkçelege college atamasınann waz kiçärgä telämi.
Tarix.
Dartmouth College Patşa tarfınnan raslanğan soñğı yuğarı uqu yortı. Bu status 1769 yılda birelä. Dartmouthnıñ başlıça maqsatı – cirle yäş Indiannarnı keräşenläşterü häm belem birü bula.
College Hanover şähärenä 1770 yılda küçenä. Berençe fänni däräcä isä 1771 yılda birelä.
1972 yılğa qädär Dartmouth işekläre irlär öçen genä açıq bula. Şunnan soña xatın-qızlar da baqalawr proğrmmalarına qabul itelä başlıy. Çama belän şul waqıtta, universitet D-planın qabul itä. Bu plan universitetqa sıyıdırışlığın arttırmıyça uquçılar sanın küpkä arttırğa mömkinçelek birä. Plan nigezendä uqu yılın dürt tigez kisäkkä bülü tora. Studentlar freshmen yılında, sophmore cäy semestrında häm senior yılında qampusta torığa tieş.
Dartmouth Collegenıñ dewizın Vox Clamantis in Deserto (Latinça, Cawapsız qaldırğan çaqıru).
Qampus.
Hopkins isemendäge icat häm sänğät üzäge (Hopkins Center for the Creative and Performing Arts. Bu binada uqu yortınıñ drama, muzıyka häm kino ostaxanäläre urnaşqan. Şulay uq bu binada studentalarnıñ poçta yäşnekläre dä urın alğan. New Hampshire ştatınıñ ähämiätle mädäni üzäge bulıp tora.
Nelson A. Rockfeller isemendäge İctimığıy säyäsät häm sotsiäl fännär üzäge (Nelson A. Rockfeller Center for Public Policy and the Social Sciences). Bu binada şaqtıy möhim säyääsi waqığalar, lançlar ütä.
John Sloan Dickey isemedäge xalıqara añlaşü üzäge (The John Sloan Center for International Understanding). Bu üzäkneñ töp maqsatı – irekle sänğät belegçleklärendä xalıqara mönäsbätlärgä qarata bulğan qarşnı tiränäytü häm üsterü tora.
Aqädemiä.
Dartmouth universitetında 4,078 baqalawr uqıy häm bu uqu yortı dönyada iñ centekle saylap ala torğan yuğarı uqu yortlarınıñ berse. Mäsälän, 2013 yılnı tämamlawçı klass öçen 1,000 urınğa 13,933 keşedän ğärizä qabul itelgän. Universitetqa uqırğa kerüçelärneñ 90% mäktäpne iñ yaxşı 10% uquçılar arasında tämamlıy.
Universitet rangları, däräcälär.
US News & World Report gäzite isäpläwençä, 9nçı urın (2007). Şul uq waqıtta Dartmouthnı fänni-tikşerenü universitetları arasında bäyäläw şaqtıy soralura tudıra, çönki bu uqu yortı üzeneñ, berençe çiratta baqalvr belgeçlege belän dan tota
Amerika student atamaları.
Amerika student atamaları. Dönyanıñ başqa illärennän ayırmalı bularaq, AQŞta baqalawriat studentların, uqu yılına qarap dürt törgä bülälär.
The Wall Street Journal.
The Wall Street Journal Dow Jones & Company tarafınnan New York şähärendä näşer itelä torğan häm AQŞ tormışında ähämiätle urın totqan köndälek basma. Aziä häm Awropa bülekçäläre belän bergä 2 million nösxä bulıp çığa, 931,000 keşe gäcitne online yazdırıp uqıy.
Journal kübesençä iğtibarın AQŞ häm xalıqara biznes häm finans yañalıqları häm mäsäläre buyınça yaza. Gäcitneñ iseme New Yorknıñ töp finans üzäge – Wall Street uramı arqasında birelgän. Gäzit 33 Pulitzer bülägenä iä.
2007 yılnıñ 31 yüldä, ozaqqa suzılğan awır söyläşülärdän soñ, dönyanıñ iñ bay media-mağnatlarınıñ berse, Rupert Murdoch, The Wall Street Journal gäziten $5 milliardqa satıp alu turında Bancroft ğäiläse belän kileşügä ireşte.
Cornell universitetı.
Cornell universitetı (Корнелл университеты). AQŞnıñ New York ştatınıñ Ithaca şähärendä urnaşqan xosusıy universitet, Ürmäle göl ligası äğzası. Universitetnıñ ike meditsina campusları New York häm Qatar ileneñ Mäğärif şähärendä urnaşqannar.
Universitet 1865 yılda Ezra Cornell häm Andrew Dickson White tarafınnan dinnärdän ayırım, irlärgä häm xatın-qızlarğa tigez mökinçeleklär birä torğan institut bularaq açıla. Başlıça universitetnı açuçılar Cornell fänneñ barça ölkälären dz qolaçlar digän ömettä bulalar. Bu ideyälär Cornell universitetınıñ dewizında da çağılış tapqan.
Universitet cide baqalvr häm cide mağistr mäktäbennän tora, härberse üz proğrammasın üze bilgeli. 20nçe ğasırnıñ urtalarınnan universitet üzeneñ eşçänlegen dönya qülämendä alıp bara başlıy. 2001 yılda Qatar däwlätendä meditsina qampusı açıla.
Xäzerge waqıtta universitet 40 Nobel büläge belän dan tota.
Fänni ezlänülär universitetnıñ töp eşçänlegen täşkil itä. 2005 – 2006 yıllarda universitet fänni-tikşerenü maqsatlarına 605 million dollar sarıf itkän.
Tarix.
Cornell universitetı 1865 yılnıñ 27 aprelendä oyıştırıla. Ezra Cornell üzeneñ fermasın häm 500,000 dollar külämendä aqçasın universitetqa miras itep birä. Senator Andrew Dickson White isä universitetnıñ berençe prezidentı wazıyfaların başqarırğa üzeneñ rizalığın birä.
Berençe studentlar 1868 yılnıñ 7 oqtyaberendä qabul itelä. İke yıldan xatın-qızlar universitetqa uqırğa kerergä xoquqlı bula.
Cornell universitetınıñ devizı I would found an institution where any person can find instruction in any study (İnglizçädän, Min teläsä kem teläsä nindi fän ölkäsendä kiñäş taba alırday universitetnı başlap cibärermen).
Qampus.
Cornell universitetınıñ töp qampusı Ithaca, New York ta urnaşqan. Berençe yıllarnı universitet 0.85 kvadrat km cir bili. Bu urında 260 yaqın bina urnaşqan. Töp campusta arzitekturanıñ törle stillärenä qarağan binalarnı tabıp bula. Şul isäptän, Ğotik, Wiktorian häm Neoqlassik kimälendägelären.
New York qampusı şähäreneñ öske Manhattan öleşendä urnaşqan häm anda Meditsina mäktäbe urın alğan.
Qatar qampusı Mäğärif şähärendä (Education City) Doha yanında urnaşqan. 2004 yılda açılğan bu mäktäp, Amerikädan çittä berençe Amerikä meditsina mäktäbe bula. Bu proğramma ilneñ meditsina ölkäsen üsterü maqsatına ireşü öçen täğayınlängän. Qatar xäkümäte 750 million dollar külämendä aqça bülep birä.
Oyışma.
Cornell tabışsız oyışma bularaq sanala, häm şuña kürä aqça fondaları uqu öçen tüläwlärdän, fänni-tikşerenü grantlarınnan, ştat xaqimiäte küçermälärennän häm alumni kertemnärrenän cıyıla.
Cornell şaqtıy desentralizasiälängän uqu yortı bularaq, collegelar bäysez sanala. Härber mäktäp üze uqu proğrammaların tözi. Universitet däräcsendäge taläplär tübändägedän ğıybarät
Mağistr däräcäse.
2011 yılğı çığarılış klassına uqırğa kerüçelärneñ 20.5% ğına Cornell universitına alındılar. Studentlarnıñ 96% ikençe yılda da uquların däwam itä.
2005-2006 uqu yıllarında Cornellda 1,594 professor-uqıtuçı xezmät quya. Şularnıñ öçese Nobel buläge lawreatları.
Universitet rangları, däräcälär.
US News & World Report gäzite isäpläwençä, 12nçe urın (2001-2007)
Böyekbritaniäneñ THES-QS World farazlawı buyınça, döndşça 14çe
Washington Monthly buyınça, Amerikä millätenä kitergän fayda buyınça yuğarı belem birü yortları arasında 8nçe.
Keşelär.
Universitetnı törle yıllarda tämmlawçılar arasında elekkege Taiwan, İran, Quba prezidentları. Amerikä däwlät eşleklärennän Paul Wolfowitz, Janet Reno.
Cornellnı tämamlawçılar Alamo Rent-A-Car, Burger King, Carrier, Citigroup, Coors Brewing Company, Staples, Qualcomm kebek şirkätlären oyıştırğannar.
AQŞnıñ ike xatın-qız Nobel bülägen aluçılarıda Cornellnı tämamlağannar..
Giuseppe Verdi.
Giuseppe Verdi (Джузеппе Верди). Italiäneñ Romantik çorına qarağan kompozitorı, kübesençä, operalar autorı. Ul 19nçı ğasır İtaliä opera sänğäteneñ iñ aldınğı autorlarınıñ berse bularaq, küp kenä zamandaşlarınnan kübräk dan qazanğan. Giuseppe Verdi äsärläre dönyanıñ küplägän zallarında säxnäläşterelä.
Başlanğıç yıllar.
Giuseppe Verdi 1813 yılnıñ 9 (10) oktäberendä Parma and Piacenza kenäzlegendä, Busseto şähärennän yıraq bulmağan ber awılda dönyağa kilä. Şul uq Busseto şähärendä ul berençe muzıyka däreslären ala.
Yegerme yäşendä Verdi Milan şähärenä muzıyka belemen tiränäytü maqsatı belän kilä. Şul uq waqıtta ul däreslär belän bergä opera tamaşalarına öyri başlıy häm opera äsärlären icat itü belän xıyallana. Küpmeder waqıttan soñ Verdi yañadan Busseto şähärenä muzıykant bulıp qayta. Berençe tamaşasın ul Barezzi isemle cirle bay ında kürsätä. Verdinıñ muzıykasın yaratqanğa kürä, Barezzi anı üzeneñ qızına şäxsi uqıtuçı itep çaqıra. Tizdän yäşlär ğaşıyq bula häm 1836 öyläneşälär. Margherita Verdiğa ike bala birä, läkin alarnıñ ğömere qısqa bulıp çığa. Margherita şulay uq 1840 yılda can täslim qıla.
Berençe tanılu.
Milan şähäreneñ La Scala teatrı tarafınnan quyılğan Oberto isemle berençe operanıñ zur uñışı Verdinı qanatlandıra. Şunnan soñ La Scala teatrı Verdi belän tağın ike äsär icat itü turında qontraqta qul quya. Şul operalarnıñ berse yazğanda, Verdinıñ xatını ülä dä inde.
1843 yıldan soñ un yıl eçendä küp oprealar dönya kürä. Qayberäwlär öçen iñ originäl häm möhim opera bulıp 1847 yılda icat itelgän Macbeth operası sanala. Berençe tapqır Verdi operanıñ syüjetına mäxäbbät temın kertmi qala – bu üzenä kürä 19 ğasır İtaliä opera sänğäte öçen qaharmanlıq.
Dahi master.
Bu çorda Verdi üzeneñ iñ güzäl äsärläreneñ bersen Rigolettonı tudıra. BU opera berençe tapqır Veniceta 1851 yılda säxnä kürä. Opera tiz arada uñış qazana. Rigoletto yärdämendä Verdi üzeneñ muzıykäl dramağa qarata fikeren yaqlıy, anıñça, bu tör äsärlär törle elementlardan cıyılğan, häm tormışnıñ tirän ictimağıy häm mädäni problemnarın yaqtırtqan bulırğa tieş.
Şunnan soñ 1853 yılda Romeda Trovatore häm Veniceta La traviata dönya kürälär.
Küplär Verdinıñ iñ gradioz äsäre – Aidanı Suez qanalınıñ açıluı uñayınnan yazılğan digän fikerdä tora. Şulay da zamanında Verdi mondıy işe täqdimnärne kire bora. Aida äsäre berençe tapqır 1871 yılda Cairoda säxnäläşterelä häm şunda uq zur uñışqa iä bula.
Sünü häm ülem.
Soñğı yılların Verdi äsärlären yañartuğa häm küçerep yazuğa bağışlıy. Avtor 1901 yılnıñ 27 ğiynwarında dönya quya.
Carmen.
, tarafınnan yazılğan iñ tanılğan operalarnıñ berse.
Romantiq yıllardan başlap küpsanlı yazuçılar, kompozitorlar häm sänğät ähellären Ispania üzenä tartqan. Şularnıñ berse fransuz yazuçısı. Ğailäse Romantiq çor belän bäylänmägän bulsa da, Mérimée şul stil'dä dä äsärlär icat itügä ireşä. İñ tanılğan äsärläre arasında Colomba häm Carmen.
Yazılu taríxı.
Carmen sujetın dönyaküläm tanıtqan daxi isä - Bizet bula. Ul Prosper Mériméenıñ romanın muzıkağa küçerä, häm opera formasında säxnäläşterä. Bizet Carmen äsären yazunı 1873 yılda başlıy, häm berençe repetisialär şul uq yılnıñ oqtyaberenä täğäyenlängän bula. 1873 yılnıñ cäyendä avtor berençe aqtnı tämamlıy, opera quyılışı Opéra-Comique teatrında kiçekterelä, häm Bizet ikençe opera yazuğa küçä. 1873 yılnıñ öktäbrendä Opéra yana häm Bizetnıñ äsäre kön tärtibennän töşep qala.
Berniçä aydan soñ Opéra citäkçelege Carmennı 1874 yılnıñ avgustına quyırğa dip täqdim yasıy. Şunnan Bizet operanı tiz arada, ike ay eçendä orkestrlaştıra. Repetisialär 1874 yılnıñ oqtyabrendä başlanıp kitä häm berniçä ayğa suzıla. Carmennıñ berençe säxnä quyılışı Opéra-Comique teatrında 1875 yılnıñ 3 martında ütä. Tänqitçelär operanı oşap betermäsälär dä, xalıq arasında ul dan qazana. Berse artınnan berse postanovqalar başlança: Viennada, Brüsseldä, Sankt-Peterburgta, Londonda häm New-Yorkta. Şulay itep Carmen Pótr Ilyiç Çaykovski süzlärençä, dönyanıñ iñ popular operasına äwerelä.
Sujet.
Propser Mériméenıñ äsärläre ğädättä berençe zattan, yağni avtor isemennän yazılalar. Mérimée da, xikäyäläwçe dä äsärneñ töp heroylarına moräl yaqtan bäyä birmi, neyträl pozisiadä toralar.
Carmen äsärendä xikäyätçe – arxeolog bula. Ul 1830 yılda Caesarnıñ İspan suğışı qırın öyränü öçen İspaniagä kilä. Başta arxeolog Andalusianıñ dalasında küpne kürgän bandit belän oçraşa häm anı soldatlar tarafınnan qulğa alınudan qotqarıp qala. Tizdän, qalasında ul çegän qızı Carmennı oçrata, häm bu qız anı yazmışın küzallap birü öçen öyenä çaqıra. Seans qıznıñ xucası, José Navarro tarafınnan tuqatıla. Läkin, soñınnan arxeoloğ qunaqxanägä qaytqaç, altın säğäteneñ yuğalğanlığın sizep ala, häm Carmennı urlawda şikli.
Ikençe könne xikäyätçe Seville şähärenä säyäxät itä, häm berniçä aydan Cordoba'ğa kire äylänep qayta. Şunda ul José Navarronıñ zindanda keşe ütergäne öçen ülem cäzasın kötkänen belä. Räsmilärdän säğäten taptırğaç, xikäyätçe José Navarro yanına kilä. José Navarro aña üzeneñ tormış yulın, törmägä niçek kilep eläkkänen söyläp birä. José Basq provinsiaseneñ Navarro şähärendä tuan bula, läkin bilgele säbaplär arqasında şähärdän qaçarğa mäcbür bula. José drağunnan otryadına quşıla häm qapral däräcäsenä kütärelep, qalasına bilgelänä.
Könnärneñ berendä, 400-500 läp xatın-qız eşlägän tämäke fabrikası yanında kizü torğanda, José Navarro tılsımlı kölü tawışın işetep ala. Bu irennärendä al çäçäk totqan çegän qızı bulıp çığa. İseme - Carmen. Soñınnan fabrikada cäncal quba, anıñ säbapçese bulıp, Carmennı çegän ikänlegen mısqıllap äytüçe ber xanım bula. Qızlar suğışıp kitä. José Navarroğa Carmennı törmägä alıp kilärgä ämer birälär, läkin ul Carmenğa qaçarğa mömkinlek birä, häm üze zindanğa yabıla. Zindannan çıqqaç anıñ däräcäsen ğädi soldat däräcäsenä töşerälär, läkin ul çegän qızın yezläwne tuqtatmıy.
Kiçlärneñ bersendä, polkovniknıñ ştabınıñ tışında kizü torğanda, Carmen häm berniçä sçegän qızı ofitserlarnıñ küñelen açarğa dip kilälär. Näfrät utında yanğan José alarnıñ östäl ästendä biülären patio işege arqılı küzätä. Binadan çıqqanda Carmen Joséğa ber kafeda bik yaxşı balıq äzerlänüwen şıpırt itep äytep qala. Kizü toru waqıtı ütkäç tä, José Navarro şul kafeğa omtıla häm anda Carmennı taba. Alar aşap alalar, Carmen, watılğan tälinkä kisäklären castaneta kebek qullanıp biep kürsätä. Kire komendaturağa qaytu kiçekterep, José Navarro tönne Carmen yanında ütkärergä bula. Yeget çegän qızına mäxäbbätennän şaşqan bulsa da, şul tönnän soñ qız yuğala.
Mönäsäbätlär, Carmen başqa cinayätçelär Gibraltar kontrabandaçın José Navarro saqlağan diwar qapqası arqılı alıp kergännän soñ, dörläp qabınıp kitä. José Navarro Camrennı ber ofitser yanında kürgäç, ofitsernı üterä häm urmanğa qaça. Şunnan soñ José Navarro kontrabanidstlar törkemenä quşıla. Berse artınnan berse üterülär kitä. Başta yeget Carmennıñ çegän iren ütersä, ikençesendä, Gibraltarnıñ ingliz ofitserın. Tizdän Carmen toreador ğaşıyq bula, häm José Navarro, näfrätenä tüzä almıyça, qıznı tawlarğa iltep üterä. İkençe könne, ul polisiagä birelrgä qara qıla.
Xevsureti.
Xevsureti (Görceçä: ხევსურეთი) ul Könçığış Görcestanda (Gruziädä) tarixi ölkä, Olı Qawqaz sırtınıñ ike bitläwendä urnaşqan. "Xevsureti" ul Görceçä "üzännär ile" digän süz häm berençe tapqır 15. yözdä oçrí.
Geografiä.
Xevsureti Ardoti, Şatili, Arxoti häm Aragvi yılğaları üzännärendä, Mtsxeta-Mtianeti ölkäseneñ Duşeti rayonına kerä, Çeçniä belän çikläşä. Xevsureti mäydanı 1050 "km²", qışqı xalıq sanı 3200 keşe. İñ zur awılar Barisaxo häm Şatili.
Etnografiä.
Başta Xevsureti, kürşendäge Pşavi belän, Pxovi iseme aldında yöri. Urta Ğasırlarda monda Görce patşalarğa qarşı Pxovi fetnäläre urın ala, läkin Pxovlar ciñelä. Şundí fetnälär näticäsendä Pxovida feodal sisteması urnaşılmí häm tawlılar tik ğädät buyınça yäşilär. Berniçä yıldan soñ tawlılar Xristianlıqnı qabul itälär. Patşağa ğına buysınıp, alar çiklärne saqlílar häm üzidärä itälär.
20. yözdä dä Xevsurlar köbä kiep yörilär, kiemne tärelär belän bizälälär. Xevsurlarnıñ suğışçanlığı "Xevsuruli" ğäskär biüendä urın alğan.
Xevsurlar dinendä Görce Ortodoks Xristianlığı belän mäcüsilek quşılması sizelä. İzge urınnar "jvari" ("tärä"), "xati" (“ikona”) yä "salotsavi"-gä (“ğibädätxanä”) bülänälär. Din yolaları Sovet çorında da üzgärmilär. Läkin 1950. yıllarda Xevsurlarnı tawlardan küçerälär, küp awıllar buş qala. Soñğı yegerme yıl däwamında Xevsureti xalıq sanı kimi.
Yolalar.
Başqa taw ölkälärendä kebek, Xevsureti dä küp yolalar saqlana. Görce tele dä Urta Ğasırlar çorındağı Görceçägä oxşaş. Qan üçe 20. ğasırğa qädär saqlanğan. Muzıka da Urta Ğsırlar muzıkasına oxşaş.
Xevsuretidä küp qälğä tözelgän, çönki borınğıdan alar Çeçen häm Kist tawlılarğa qarşı suğışalar. Şundí bäreleşlär Görce şağire Vaja-Pşavelanıñ "Aluda Ketelauri" poemasında yazıp alğan. İñ tanılğan Xaxmati, Axieli, Lebaiskari, Mutso, Şatili qälğäläre häm Gudani häm Anatori täreläre.
"Encyclopædia Britannica" 1911. yılda yazğança, Xevsurlar arasında küp qızıq yola tapqan. Balanı tuu waqıtında xatın ayırım alaçıqta bula, ä ire yanında mıltıqtan ata. Tuudan soñ bala tabuçı ber ay alaçıqta yäşi, şunnan soñ bu alaçıqnı yanıp beterälär. "Sc’orproba" - tağın ber qızıqlı yola. Tuyğa qädär yäş par tön buyı bergä yatap alar, üz arasında qılıçnı urnaştırıp. Censi mönäsäbätlär kilep çıqsa, yegetne çäzalap üterälär.
Yale universitetı.
Yale universitetı (Йельский университет). AQŞnıñ Connecticut ştatınıñ New Haven şähärendä urnaşqan xosusıy universitet, Ürmäle göl ligası äğzası.
Yäş buyınça Yale universitetı AQŞnıñ öçençe universitetı. Ayıruça. Bakalavriat mäktäbe, Yale College häm Yale xoquq mäktäbe kiñ tanılu alğan. Sonğısın berniçä däwlät citäkçeläre, prezidentlar tämamlağan. 1861 yılda Yale Xoquq Mäk‏täbe AQŞta berençe tapqır Ph.D. däräcäsen birgän uqu yortı.
Universitetnıñ aktivları 20 milliard dollar endowmentan tora (küläme buyınça AQŞta ikençe). Kitapxänälardä 12.1 millionğa yaqın kitap saqlana. Bakalavriat studentları kübesençä irekle sänğät ölkäsen saylıy.
Yale belän Harvard universitetı ozaq yıllar däwamında köndäş uqu yortları bulıp sanala.
Yale universitetınıñ quşamatları – ‘Elis’ häm ‘Yalies’.
Tarix.
1701.nçe yılnıñ 9.çı oktyabrendä ‘An Act for Liberty to Erecet a Collegiate School’ qanunı raslanğannan soñ, James Pierpont citäkçelegendä bertörkem keşelär üzläreneñ şäxsi kitapların Yale universitetına berençe kitapxänägä tapşırıla.
1718 yılda universitet New Haven şähärenä küçä.
Egermençe ğasır başında Yale, başqa Ürmäle göl ligası uqu yortları belän berrättän, aq tänle bay amerikan studentların cälep itügä ünälderelgän säyäsätne qabul itä. Bu säyäsät 1970 yılda ğına tuqtatıla.
Yale universitetınıñ devizı אורים ותמים (Yähüdi, Urim V'Tumim – Yaqtliq häm xaqlıq)
Binalar.
Yale universitı zur külämdä kolledj gotik binalar kollektsiäsenä iä buluı belän bilgele. Şular arasınnan Louis Kahn Yale Art Gallery häm Center for British Art, Eero Saarinennıñ Ingalls Rink, Ezra Stiles häm Morse College, Paul Rudolphnıñ Art & Architecture Binası. Yalenıñ küp kena binaları 1917-1931 yıllarda neo-Gotika stilendä icat itelgän. Kampustağı iñ borınğı binalarnıñ berse – Connecticut Hall Georgian stilendä eşlängän.
Campus.
Yale 12 toraq kolledjdan tora. Bu sistema Oxford häm Cambridge universitetlarınnan ürnäk alğan. Härber collegenıñ üzenä xas arxitektur üzençälekläre bar. Bakalavrlar, nindi kolledjda uqularına qaramastan, Yaledäge ike meñgä yaqın kurslarnıñ teläsä qaysısın saylap ala. Toraq binalar mäşhür şäheslär isemnären yörtä.
Xosusıy universitet.
Xosusıy universitet – däwlät qaramağınnan azat bulğan yuğarı uqu yortı. Xosusıy universitetlar Bangladeş, Qıtay, İndstan, Yaponiä, Meksika, Portugaliä, AQŞta kiñ taralış tapqan. Xosusıy universitetlarda uqu, däwlät universitetlarına qarağanda şaqtıy zur.
Qayçaqta xosusıy universitetlar qısqa waqıt eçendä akademik däräcä alırğa mömkinçelek birä. Mäsälän, öç yıllıq programmanı ike yılda tämamlap bula. Bu toraq, uqu çığımanrın kimetergä mömkinçelek birä.
AQŞta iñ aldınğı universitetlarnıñ kübese - xosusıy universitet. Şul isäptän, Ürmäle göl ligası äğzaları
Georges Bizet.
Alexandre-César-Léopold Bizet, yäisä Georges Bizet [jorj biZÉ] – Romantik erağa qarağan Fransuz kompozitorı häm pianist. Carmen äsäre belän tanılğan.
Tormış.
Georges Bizet 1838 yılnıñ 25. Öktäberendä tua. Kompozitornıñ atası cır uqıtuçısı bula häm ulınıñ cır talantı buluın irtä sizep ala. Bizet un yäşendä Konsevatoriägä uqırğa alına. Konservatoriädä Bizetnıñ uqıtuçısı P.J.G.Zimmermann bula, soñınnan ulı Charles Gounod uqıtuçı hönären atasınnan miras itep ala. Gounod üsmer çağında berençe töple äsärlären icat itüçe yäş Bizetğa iñ zur yoğıntı yasıy. 1857 yılda Bizetnıñ ber aqtlı Le Docteur Miracle (Serle Doktor) äsäre Jacques Offenbach tarafınnan oyıştırılğan konkursta berençe büläkne ala. Büläk Offenbachnıñ teatrında äsär quyılışın üz eçenä ala torğan bula. Şul uq yılnı Bizet Prize de Romeda ciñep, öç yıl İtaliädä uqu mömkinçelegen ala. Uqu tämäläp Parisqa qaytqaç, Bizetğa öç aqtlı libretto birelä. Häm şul librettodan Bizet 1863 yılda Théâtre-Lyrique teatrında Les Pêcheurs de perles (Ence ezläwçelär) äsären quya. Läkin ul tänqitçelär häm kiñ publika arasında qatnaş xislär tudıra. Kiläse berniçä yılda Bizet şäxsi pianino däresläre birep kön kürergä mäcbür bula. Kiläse biş yıl eçendä unğa yaqın opera proektın başlap cibärsä dä, Bizetğa 1872 yılnıñ mayına xätle säxnäläşterü bäxete tätemi. Ul opera, Djamileh, artıq uñış qazanmıy, läkin Bizet säxnäläşterü belän qänäğät qala, häm şul uq yılnı Opéra-Comique öçen öç aqtnı tämamlawın iğlan itä. Bu öç aqt soñınnan dönyaqüläm tanılğan Carmen operasın täşkil itä.
Georges Bizet 1875 yılnıñ 3. Yünenä dönya quya.
Attila (opera).
Attila (Атилла). Giuseppe Verdi tarafınnan icat titelgän opera. Zacharias Wernernıñ Attila, König der Hunnen ("Attila, Hunnar Patşası") äsäreña nigezlängän. Operanıñ premerası Teatro La Feniceta 1846 yelnıñ 17 martında ütä.
Eçtälek.
Opera prolog häm öç aqttan tora.
Cimerelgän Aquileia şähärendä, Attila häm anın ciñelmäs urdası suğış äsirlärenen xatın-kız bulularına şakkatalar. Alarnıñ liderı Odabella, nişläp Hun xatınnarı ğädättä öydä utıralar dip sorıy. Attila, bu xatınnıñ batırlığına soqlana häm teläsä nindi üteneçen başkaraçağın äy‏tä. Kız Attiladan, atasın ütergäne öçen üç alır öçen kılıç sorıy.
Roman ilçese Ezio kilä häm imperiän bülü turında üz täq’dimnären citkerä. Attila anı kire kağa. Säxnä sazlık cirlegenä, Venicenıñ bulaçaq urınına küça. Attila haman Odabella turında uylana, läkin şähär tözeleşenä böten köçen kuya.
U.S. News & World Report.
U.S. News & World Report AQŞnıñ atnalıq yañalıqlar basması. Başlıça United States News ismen yortä, soñınnan World Report basmasına kuşılu säbäple, isemen üzgärtä.
"U.S. News & World Report" Washington, D.C.'da urnaşqan. Töp köndäşläre - "Time" häm "Newsweek" basmaları.
1983 yıldan birle "U.S. News & World Report" Amerikanıñ iñ yaxşı kolledjlar ismelegen tözü belän mäşğül. Bu rankinglar Amerika yuğarı uqu yortlarına cibärelgän soraulıqlardan tozelä.
Sınlı Sänğät Muzeyı (Boston).
Museum of Fine Arts, Boston
Sınlı Sänğät Muzeyı (inglizçä "Museum of Fine Arts") - Boston şähärendä (Massachusetts ştatı) urnaşqan AQŞnıñ iñ ere muzeylarınıñ berse. Muzey, Nyu Yorktağı Metropolitan muzeyınnan qala, kolleksiäse buyınça Amerakada ikençe urında.
Muzeyğa nigez 1870nçe yılda salına. Xäzerge urınına isä muzey 1909 yılda küçä. 2000 yılda muzeynı kiñäytü planı iğlan itelä. Yaña binalar 2010 yılda açılır dip kötelä.
İmpressionizm.
İmpressionism19çı ğasırda barlıqqa kilgän sänğät ağımı. Başlıça "İmpressionistlar" dip Parista yäşägän räsem yasauçılarnı atıylar. Ağımnıñ iseme Claude Monet tarafınnan yazılğan "Impression, Sunrise" isemle kitabınan alına.
İmpressionistlarğa xas alımnar - utä kürenmäle pumala ezläre, açıq kompozitsiä, utqa basım yasau, xäräkät. Sınlı sänğät ölkäsendä "impressionizm" ağımınıñ barlıqqa kilüe, muzıkada häm ädäbiättä dä oxşaş ağımnarğa kiterä.
frame
İmpressionist.
İmpressionist - Sınlı sänğättä Impressionism ağımına qarağan avtorlarnıñ cıyılma iseme. Mäşhür "impressionist"lar - Claude Monet, Renoir, Edgar Degas.
Импрессионизм - XIX гасырда барлыкка килгән сәнгать адымы. Башлыча "импрессионистлар" дип Парижда ясаган рәсем ясаган ясаучыларны атаганнар. Агымның исеме Клауд Монет тарафыннан язылган "Impression, Sunrise" исемле китабыннан алына.
frame
The Economist.
The Economist (Tatarça: "İqtisatçı", Urısça: "Экономист") - ingliz telendä çığa torğan säyäsi, iqtisadi häm xalıqara yañalıklarğa bägışlanğan atnalıq basma. Ul "The Economist Newspaper Ltd" şirkäte tarafınnan Londonda çığarıla. 2006. yıl sannarı buençä atnalıq tirajı - 1 million nösxägä yaqın. Şulay itep, "The Economist" dönyanıñ in popular basmalar rätenä kerä.
"The Economist"nıñ maqsatı - "alğarışqa iltä torğan intellektual'lek häm täräqqiätne totqarlıy torğan samimi dorfalıq arasında bulğan köndäşlektä katnaşu". Basmada kübesença iqtisat, säyäsät, eşmäkärlek, finanslar, fän, texnologiyä häm sänğätkä qarağan yazmalarnı tabıp bula. "The Economist" dönyanıñ aldınğı qaraşlı keşeläre, liderlar arasında tirän ixtiram qazana.
Basma xezmätkärläre "The Economist"nı gäzit dip atasa da, ul atnalıq surätta, jurnal formatında çığa.
1928 yıldan birle "The Economist"nıñ xıyssäläreneñ yartısı "Financial Times" gäzite qulında. Qalğan yartısına bäysez keşelär xuca. Basma citäkçelegeneñ bäysezlege, "Board of Trustees" yärdämendä buldırıla.
"The Economist" basmasın dönyada "Big Mac Index"`ın bastıruçı bularaq ta belälär. Bu indeks, törle illärdä satıla torğan "McDonalds Big Mac"`nıñ bäyälären çağıştıru yulı beläñ waluta kursın täğaenlärgä mömkinçelek birä.
Tokat Arif Nihat Asya Mäktäbe.
Tokat Arif Nihat Asya Mäktäbe
Tokat Arif Nihat Asya Mäktäbe, Törkiä'neñ "Tokat" şähärendä mäktäp.
Curitiba.
Curitiba şähär (Brazil), aşqalası ştat könyaqta Paraná.
Räsäyneñ altın xäzinäse.
Räsäyneñ altın xäzinäse, 1918. yılnıñ Mayında däwlät fondında bulğan altın, kömeş, platina häm qimmätle käğäzlär Mäskäw, Tambov, Samara saqlağıçınnan Qazanğa küçerelä. Qazan baş kütärgän Çex-Slovak korpusı ğäskäri berämlekläre häm KomUçníñ Xalıq Armiäse qulına küçkäç, Räsäy xäzinä-altınnarı zur öleşen başta Samarağa (1918, August), annarı Ufağa, Öktäberdä Omsk şähärenä ozatalar. Xäzinäneñ küpme bulğanlığı täğäyen mäğlüm tügel, isäp-xisap käğäzläre saqlanmağan. 1919. yılnıñ May ayında admiral Kolçak ämere belän isäpkä alınğan baylıqnıñ nominal qimmäte 651 532 117 sum 86 tien täşkil itä. Kuytun kileşüe näticäsendä Çex-Slovak korpusı citäkçelege Sovet xökümätenä xäzinäneñ 409 625 870 sum 86 tienen qaytarıp birä. Xäzinä 1920. yılnıñ May ayında qabat Qazanğa qaytırıla, RSFSR Däwlät bankınıñ Qazan bülegenä salıp quyıla, annarı şul yılnıñ azaqlarında Mäskäwgä küçerelä.
Kamil Motíğí.
Motíğí Kamil (Töxfätullin Kamil Motíğulla ulı) (1883-1941), naşir, jurnalist, cırçı (bariton). 1905-1907. yıllarda "Älğasrelcädid", "Uqlar" jurnallarınıñ, "Fiker" gäzeteneneñnaşire häm möxärrire, "Uralets" (1906. yıldan "Uralskiy dnevnik") gäzeteneñ naşire. "Yaña tormış" gäzeteneñ oyıştıruçılarnıñ berse (1907-1909). 1909-1917, 1925-1929. yıllarda konsert eşçänlege alıp bara.
Säğit Rämiev.
Rämiev Säğit Lotfulla ulı (1880-1926), kürenekle şağir. 1906-1907. yıllarda "Tañ yoldızı" gäzeteneñ cawaplı möxärrire, "Tawış" gäzeten, "Tañ mäcmuğası" jurnalın oyıştıruçılarnıñ berse. Ğabdulla tuqaynıñ fikerdäşe. Rämiev icatınıñ nigezen romantik lirika täşkil itä. Tatar poeziäsenä söyläm tele intonasiälären kertä, milli şiğer tözeleşen yaña çaralar belän bayıta. İcatı: "Tañ waqıtı", "Sin", "Min", "Keşe", "Minutlar" isemle şiğerlär yañaça yazıla. Qayber şiğerläre Tatar poeziäse taríxında berençe tapqır Urıs telenä tärcemä itelä häm basıla. Lev tolstoy, Anton Çexov icatınnan Tatar telenä tärcemälär. '
"Saylanma äsärlär" (1962), "Tañ waqıtı" (1980) isemle cíıntıqlar.
Därdemänd.
Därdemänd (Rämiev Möxämmätzakir Möxämmäsadíq ulı) (1859-1921), kürenekle şağir, altın priiskaları xucası. Därdemänd poeziäsenä fälsäfi tiränlek, obrazlılıq, tel-surätläw çaralarında näfislek, neçkä lirizm häm psixologizm xas: "Qorab", "Büzlärem mana almadım", "Bez", "Xäyät", "Widağ", "Quandı il, qanat qaqtı mäläklär...". tatar poeziäsenä zur yoğıntı yasıy.
Abıysı Şakir Rämiev belän bergäläp "Waqıt" gäzeten, "Şura" jurnalın näşer itä, 1909-1918 "Waqıt" basmaxanäsen tota. 1. Däwlät Duması deputatı (1906).
"Därdemänd" (1929), "Saylanma äsärlär" (1959), "İsä cillär" (1980) cıyıntıqları.
Quşlawıç.
Quşlawıç awılı, Arça Rayonında, rayon üzägennän 24 "km" Tönyaq-Könbatıştaraq, Qazansunıñ uñ quşıldığı Qızılsu yılğası buyında. Qazan Xanlığıdäwerendä nigez salına. 1989. yılda 137 keşe (Tatarlar), 2000. yılda 151 keşe yäşi. Xalıqnıñ töp şöğele - igençelek, terlekçelek. Başlanğıç mäktäp, klub. Ğabdulla Tuqay tuğan awıl, şağineñ muzey-yortı
İl Gizüçe Bolğarda.
"İl Ğizüçe Bolğarda" ul Tatarça rok-opera ide.
Uyınçılar.
Venera Ganieva, Zölfät Xäkim, häm başqalar.
Nobel büläge.
Nobel büläge ("Нобель бүләге") - fänneñ meditsina häm fiziologiä, fizika, ximiä, ädäbiät häm solıx ölkälärendä birelä torğan dönyanıñ iñ möhim büläge. Ekonomika ölkäsendäge büläk 1968 yılda Şvetsiä üzäk bankı tarafınnan Alfred Nobel istälegenä bağışlap birelä. Berençe tapqır Nobel büläge 1901. yılda birelä başlıy. Nobel Solıx büläge küp belgeçlär tarafınnan säysi yaktan yoğıntığa birelgän dip täñqitlänä. Solıx bülägennän qala, Nobel büläkläre Stockholm şähärendä yıl sayın 10. Dekäberdä, Alfred Nobelneñ ülgän könendä tapşırıla. Härber büläk aluçı, ğädät buyınça, cıyılğan qunaqlar aldında leksiä belän çığış yasarğa tieş.
Büläkläw tärtibe.
Tieşle komitetlar Nobel büläge laureatların Öktäber ayında iğlan itä. Şunnan soñ, bülaklär tantanalı räweştä 10. Dekäberdä tapşırıla. Sönğı yıllarda banket Stockholm Şähär Sarayında ütä.
Büläk maksimum öç laureatqa birelä ala. Härber büläk altın medaldän, diplom häm aqçadan tora. Xäzerge waqıtta aqçalata büläkneñ zurlığı - $1 million çaması.
Matematika buläge.
Alfred Nobelneñ büläkne matemtiklarğa birmäw mäs'äläse buyınça törle fikerlär yöri. Nobel wasiäte praktik açışlar turında süz yörtä, ä matematika isä, praktik fännär rätenä kermi. İkençe säbäbe - 20. yöz başında Şvetsiädä inde matematika ölkäsendä zur bülakneñ buluı. Şulay uq, legenda räweşendä, Nobel xatınınıñ ber matematik belän bulğan mäxäbbäte atalsa da, bu legenda çınğa aşuı mömkin tügel, çönki Nobel berqayçan da öylänmägän bulğan.
Qol Ğäli.
Qol Ğali (yaqınça 1183-1236), Bolğar-Tatar şäğire, Tatar yazma ädäbiätenä nigez saluçı, mäşhür "Qíssai Yosıf" (1233) liro-epik poemasınıñ avtorı. Äsärneñ süjete Yosıf päyğämbär turında Täwrättä häm Qor'ändä bäyän itelgän qíssadan alınğan. Äsär küp kenä ğomumkeşelek problemaların çağıldıra: yaxşılıq häm ğädellek yawız köçlär belän köräşe, keşelärneñ yaqtığa-bäxetkä, äxlaqí saflıqqa, kamillekkä omtılış h.b.
Poema Tatar xalqınıñ äxlağın tärbiäläwgä, añarda humanizm sífatların üsterügä, ädäbi teleneñ formalaşuına zur yoğıntısı yasağan. Tatarlar küpläp yäşägän töbäklärdä äsärneñ 200-dän artıq qulyazma nösxäläre häm küçermäläre tabıla. Kitap räweşendäge berençe basması şağir Utız İmäni äzerlägän fänni tekst 1839 yılda Qazanda dönya kürä (naşire - Räxmätulla Ämirxanov). Äsärneñ Qazanda çıqqan basmaları 80-nän artıp kitä, alar arasında F. Fasiev äzerlägän cıyılma tänqidi-fänni basması 1983 yılda näşer itelä.
Mongol tele.
Mongol tele. Bu termin Mongolíanıñ Mongolları tele wä barça Mongol törkeme telläre añlata. Monnan tış "Mongol tele" terminı belän şulay uq borınğı ğomumi Mongol tele häm iske yazu Mongol tele añlana.
Mongol tele tar mäğnädä.
Mongollarnıñ, töp MR xalqınıñ wä Eçke Mongolíanıñ wä törle Qıtay regionlarında yäşi torğan ayırım törkemnärneñ tele. Töp dialekt buyınça yış "xalxa*mongol" yä ğadi "xalxa" atala.
Xalxa teleneñ ädäbiät normı häm MNR däwlät tele xälät bar. Anda söyläşüçelär sanı 2.3 mill. keş. çaması(1995). Xalxa dialektı mongol tele dialektlar üzäk törkemenä kerä. Anıñ beländer berättän könçığış da könbatış gruppları şulay uq ayırılalar. Dialektlar arasındağı ayırımlıklarnıñ nigezdä fonetik täbiğäte bar.
Mongolía milli tele bularak ul Mongol xalıq révolütsiyäsennän (1921) soñ xalxa dialektı buyınça tözelä başladı. 1943nçe yıldan birle anıñ kirillik älifba buyınçağı yazuwı bar.
Mongol telläre törkeme.
Xalxa-mongol belän mongol yazuwı tele mongol telläre törkemenä kerälär. Bu törkem kiläçäk törkemnärgä bülenä: Tönyaq-Mongol telläre: burât, qalmıq, ordos, xamnígan, oyrat; Könyaq-Mongol telläre: dagur, şira-yugur, dongxiang, baoan, tu; mogol tele Äfgänstanda ayırımça bula. Bu tellär ber-bersenä bik yaqın.
Üz tözüwe buyınça, bolar agglütinativ tellär flektivlek elementläre belän bula. Küpçelek tellärdä (qalmıqtan häm burâttan başqa) şäxessez fiğil törlänüe sífatlı. Monnan tış morfologiä sferasında alarda süz alıştıruı häm süz eşäwe arasındağı ayırma yuq. Mäsälän, kileş formaları ber süzneke yaña süzlär kebek bula häm tağın ber tapqır kileş buyınça törlänä alalar. İälek almaşlıqları urınında ayırım affíkslar bar: şäxesle dä şäxessez. Predikativ affíkslar buluı, isemlär fiğil kebek törlänä alalar, dip täesir qaldıra. Süz törläre yomşaq ayırıla. Bolar: isem, fiğil dä üzgärmäüçe kicäkçälär. İsem dä sífat küpçelek tere tellärdä häm yazu tellärendä morfologikça tügel ä sintaksís funktsiäse belän genä ayırılalar.
Sintaksísta spetsial bilgelänüçe aldında bilgeläwçe urını, cömlä axırında fiğil urını da bilgelänüçe wä bilgeläwçe kileş yä san buyınça kileşterü yuqlığı bula.
Bella Äxmädullina.
Bella Äxät qızı Äxmädullina ("Белла Әхәт кызы Әхмәдуллина") – tanılğan sovet şağiräse, XX yözneñ ikençe yartışında iñ zur yazuçılarnıñ berse. Rusiä yazuçılar berdämlege, Rus PEN-üzäge, A.Puşkin is. Sınlı Sänğät muzeye dusları berlege äğzası. Amerika sänğät häm ädäbiät akademiäse layıqlı äğzası.
Tormış yulı.
Bella Äxmädullina 1937 yılnıñ 10nçı aprelendä Mäskäwdä dönyağa kilä. Atası milläte buyınça tatar, anası – İtaliä çığışınnan bulğan rus. Mäktäp yıllarında uq şiğir yazu belän qızıqsına başlıy. 1960nçe yılda Ädäbiät institutın tämamlıy.
1964 yılda “Живет такой парень” ("Şundıy yeget yäşi") filmında jurnalist rolendä uynıy.
Berençe şiğiyr cıyıntığı – “Qıllar” ("Струны") 1962 yılda dönya kürä. Annan soñ “Yalqınsınu” (Озноб, 1968), “Muzıka däresläre” (Уроки музыки, 1970), “Şiğirlär” (Стихи, 1975), “Qarlı buran” (Метель, 1977), “Şäm” (Свеча, 1977), “Ser” (Тайна, 1983), “Baqça” (Сад, 1989). Soñǧısı öçen avtorğa Sovet Berdämlege däwlät premiäse birelä.
Bella Äxmädullina icatında Görci teması zur urın alıp tora. Äxmädullina bertörkem görci şağirläreneñ äsärlären tärcemä itä.
Bella Äxmädullina qäläme astınnan berniçä zamandaşı - tanılğan şağirlärgä bağışlanğan istäleklär, A.Puşkin, M. Lermontov turında esselar çığa.
Karl Raimund Popper.
Sir Karl Raimund Popper (Сэр Карл Раймунд Поппер, 28. Yül, 1902 – 17. Sentäber, 1994) – mäşhür Austria häm Böyek Britaniä fälsäfäçese, London School of Economics’nıñ professorı. XX yözneñ iñ möhim fän fälsäfäçese bulıp sanala. Şulay uq küpsanlı cämğiäwi ham säyäsi fälsäfä äsärläre avtorı. Popper küplär öçen klassik fälsäfägä qarağan induktiv fänni metodnı tänqitläwçe häm falsifikatsiä metodın alğa sörüçe ğälim bularaq bilgele.
Tormış yulı.
Karl Popper 1902 yılda Vienna şähärendä dönyağa kilä. Ata-anası – katolik dinenä küçkän yähüdilär bula. Popper Vienna universitetında belem ala. Popper 1928 yılda fälsäfä fäne buyınça PhD däräcäsenä layıq bula.
1934nçe yılda berençe kitabı – ‘’Logik der Forschung’’ (Fänni açış mantıyği) – psixologizm, naturalizm, induktsionizm häm mantıyqi positivizmnı tänqitli häm falsifikatsiä printsibin fänne fän bulmağan töşençädän ayıruçı bularaq iğlan itä.
1937. yılda Nazism qurqınıçı astında Yaña Zellandiägä küçä. Şunnan soñ Popper berniçä ilne alıştırıp, soñğı könnaren Böyek Britaniädä ütkärä. 1965. yılda anı Elizabeth II patşabikäse Sir isemenä layıq dip taba.
Fälsäfä.
Popper kritik ratsionalizm töşençäsen üzeneke itä. Bu töşençagä nigezlänep, ul klassik empirizm häm induktivizm başlanğıçların inkyar itä. Popper fänni teoriäläreneñ abstrakt buluların, häm şuña kürä alarnıñ näticäläre yärdämendä genä tikşerep buluları turında yaza. Ul fänni teoriäneñ bilgele tarixi häm mädäni şartlarda tuğan problemlarğa cavap ezläw öcen barlıqqa kilä dip sanıy.
Mantıyq yağınnan qarağanada, fänni teoriäne küpsanlı testlar döres dip tabarğa mömkin, läkin ber negativ näticä anı tulısınça inkyar itargä citä. Bu nätica Popper’nı falsifikatsiä printsibın qullanırğa inandıra.
Popper şulay uq ‘’xaqlıq’’ töşençasen añlatu östendä dä eşli. Anıñ fikere buyınçä, bilgele ber teoriä yäki fanni näticäneñ xaqlığın töşençaneñ “döres eçtälek” häm “yalğan eçtälek”lären çağıştırudan soñ bilgeläp bula.
Säyäsi fikerlär.
‘’Açıq cämğiät häm anıñ doşmannarı’’ (The Open Society and Its Enemies) häm ‘’Tarixçilıqnın yarlılıgı’’ kitaplarında Popper tarixçılıq töşençäsen tänqitli häm liberal demokratiä qimmätlären alğa sörä. Tarixçılıq teoriäse nigezendä tarixnıñ bilgele ber qanunnar buyınça aldan belengän axıra baruı raslana. Popper isä monın küp oçraqta avtoritarizm häm totalitarizm sistemlarına iltüena işäräli. Ul tarixçılıqnıñ yalğış näticälärgä bäylänüen dälilli.
London School of Economics.
London School of Economics, LSE ("London iqtisad häm säyäsät beleme mäktäbe") – 1895. yılda barlıqqa kilgän maxsus yuğarı belem birü yortı. Ul London Universitetı kollejları sistemasına kerä häm üniversitet däräcäsendä belem birä (BA, MA/MS, PhD). Bu mäktäb üzen dönyanıñ сämğiäwi fännär ölkäsendä äydäp baruçı institut dip atıy.
"The Guardian" gäzite işäpläwençä, LSE Böyekbritaniädä Oxford'tan qala ikençe yuğarı uqu yortı sanala.
LSE'da uqıp çıqqan Tatarstanlılar: Oskar Prokopyev - Qazan şähäre xakimiate başlığı urınbasarı, şähär xakimiate finans idaräseneñ başlığı.
Robert İskändär ulı Niğmatulin.
Robert İskändär ulı Niğmatulin ("Роберт Искәндәр улы Нигмәтулин") – tanılğan tatar ğälime, Rusiä Fännär Akademiäse şäräfle äğzase (akademik).
Fizika-matematika fännäre doktorı. Lenin komsomolı premiäse iäse. 1983nçe yılda gaz-sıyıqça matdälärendäge dulqınlı dinamika ölkäsendäge xezmätläre öçen Sovet Berdämlege däwlät premiäse belän büläklänä. 2000 yılda Dan ordenına layıq bula. 200 artıq fänni yazmalar avtorı, şularnıñ sigeze – kitaplar, 21 avtorlıq turındağı tanıqlıqqa (patent) iä.
RFAneñ P. Şirşov isemendäge okeanologiä institutı direktorı.
Räşid Sönniev.
Räşid Ğäli ulı Sönniev ("Рәшит Гали улы Сөнниев") – tanılğan Räsäy ğälime, cämğiät eşleklese. Tatar millätennän. Üzbäk Sotsialist Cömhüriäteneñ Taşkent şähärendä 1943 yılnıñ 1çe martında dönyağa kilä. Räşid Sönniev – Rusiä Fännär Akademiäseneñ şäräfle äğzası.
Tormış yulı.
Räşid Sönniev Mäskäw fizika-texnika institutın häm Mäskäw däwlät universitetın tämamlıy. Fizika-matematika fännäre doktorı (1973), MFTI porfessorı (1974). Ul Rusiä Fännär Akademiäseneñ yuğarı energiä bülegen citäkli, Ğäläm tikşerenüläre institutınıñ äydäp baruçı fän xezmätkäre. Şulay uq, Maks Plank Astrofizika institutı direktorı (Garhing, Almaniä).
Ya. Zeldoviç belän xezmättäşlekltä ‘’Sönniev-Zeldoviç effektı’’ isemle teoriä avtorı. Bu teoriä nigezendä, Ğälämdä relikt nurlanışı elektronnar tä'sire astında waqıt ütü belän tarala.
N. Şakura belän berlektä R. Sönniev matdälärneñ qara tişekkä töşüe häm ikele sistemanıñ (ber yoldız qara tişek yäki neytron yoldız bulğanda) köçle rentgen nurlanışı astında barlıqqa kilgän akkretsion disklar modelen eşli.
Räşid Sönniev Mir orbital kompleksına kergän “Kvant” module tözegän häm anıñ belän idarä itkän törkemne citäkli. Bu modul yärdämendä 1987 yılda berençe tapqır ör-yaña yoldıznıñ rentgen nurlanışı yazıla. Xäzerge waqıtta R. Sönniev bülege ‘’Spectrum-X-Gamma’’ isemle xalıqara astrofizika proyektın äzerläwdä qatnaşa. Ber ük waqıtta ul Garhingta Awropa kosmik agentlığınıñ ESA Planck kosmik appartın Ğälämgä cibärü eksperimentları östendä eş alıp bara.
Räsäy Fännär Akademiäse.
Räsäy Fännär Akademiäse ("Русия Фәннәр Академиясе") – Räsäyneñ milli fännär akademiäse. Qısqaça - RFA. RFA eçenä Rusiäneñ törle töbäklärendä urnaşqan küpsanlı fän oyışmaları kerä. 2005 yılda RFAdä 500 yaqın tulı äğza bulğan. Akademiäneñ bäs ofisı Mäskäwdä.
RFA 9 fänni tarmaqtan tora, 13 cirle bülekkä bülengän. RFAdä küptörle kiñäş organnarı, komissiälär urın alğan.
Renad Säğdiev.
Renad Zinnur ulı Säğdiev ("Ренад Зиннур улы Сәгъдиев") – tanılğan ğälim, fän eşleklese, ximiä fännäre doktorı, RFA akademigı (1997), Xalıqara tomografiä üzäge direktorı (1993dan başlap). Tanılğan ğälim, şulay uq RFA akademigı Roald Säğdievneñ bertuğan enese.
Tormış yulı.
Renad Säğdiev dönyağa Qazanda 1941nçe yılnıñ 13nçe dekaberendä kilä. 1965nçe yılda Novosibirsk däwlät universitetın tämamlıy. 1965-1983nçe yıllarda SSSR Fännär Akademiäseneñ Seber bülegeneñ Ximiä kinetikası häm yanu institutında stajor, fänni xezmätkär, laboratoriä citäkçese. 1983-1993 yıllarda şunda uq direktor urınbasarı.
1993nçe yılda Renad Säğdiev Xalıqara tomografiä üzägen oyıştıra häm anıñ direktor wazifaların başqara. Bu üzäk Seber xalqınıñ sälamätlegen saqlayda zur eş quya, şulay uq bu üzäk Rusiäneñ ximiädä magnit küreneslären öyränüce töp fänni berläsmäse.
RFAneñ Seber bülege direktorı urınbasarı.
Renad Säğdiev Rusiädä ximiä fizikası ölkäsendä iñ zur ğälimnärneñ berse, “Химическая физика”, “Сообщения по кинетики и анализу” basmalarınıñ redkollegiä äğzası. Mäskäw däwlät, Rostov däwlät, İrkutsk däwlät universitetlarınıñ layıqlı professorı.
Roald Säğdiev.
Roald Zinnur ulı Säğdiev ("Роальд Зиннур улы Сәгъдиев") – tanılğan ğälim, fän eşleklese, fizika-matematika fännäre doktorı, RFA akademigı (1968). Tanılğan ğälim, şulay uq RFA akademigı Renad Säğdievneñ bertuğan enese. Roald Säğdiev elekkege AQŞ prezidentı D.Eisenhower’nıñ oñığına öylängän.
Tormış yulı.
Roald Säğdiev dönyağa Mäskäwdä 1932nçe yılnıñ 26. dekaberendä kilä. 1955nçe yılda Mäskäw däwlät universitetınıñ fizika fakultetın tämamlıy. 1956-1961nçe yıllarda SSSR Fännär Akademiäseneñ Atom energiäse institutında (xäzer Kurçatov institutı) eşli.
1968nçe yılda, utız biş yäşendä Roald Säğdiev SSSRnıñ iñ yäş akademigı bula. Şulay uq ul Sovet ilennän berdänber Vatikan fännär akdemiäse akademigı däräcäsenä ireşä. 1961-1970nçe yıllarda Atom-tös fizika institutında laboratoriä citäkçese (Novosibirsk).
1970-1973nçe yıllarda SSSR Fännär akademiäseneñ Yuğarı temperaturalar institutında eşli. Roald Säğdiev zamança plazma fizikasıñ öyränüçe aldınğı ğälim. Anıñ Kurçatov institutında başqarğan esse plazma häm idarä itelä torğan termo-töş sintez ölkäsendäge açışları xalıqara däräcädä tanıla.
1973-1988nçe yıllarda Roald Säğdiev SSSR Fännär Akademiäseneñ Ğäläm tikşerenüläre institutında direktor. Bu waqıtta ul unikal fänni programmalar (“Kosmos”, “Prognoz”, “İnterkosmos”, “Meteor”, “Apollon” h.b.) östenedä eşli.
1987-1991nçe yıllarda SSSR Yuğarı Sovetı deputatı itep saylana.
1985-1988nçe yıllarda Roald Säğdiev yuğarı dairälärdä ütkarelgän Jeneva, Vaşington häm Mäskäw oçraşularında SSSR citakçese M. Gorbaçev kiñaşçese bula.
1989dan xäzergäçä Merilend universitetı professorı (AQŞ).
İldar İbrahimov.
İldar Ğabdulla ulı İbrahimov ("Илдар Габдулла улы Ибраһимов") – tanılğan ğälim, fän eşleklese, texnika fännäre doktorı (1966), RFA akademigı (1997), RFAneñ V.A.Steklov is. İnstitutında kiñäşçe.
Tormış yulı.
İldar İbrahimov 1932nçe yılda Leningrad şähärendä tua. 1956nçe yılda Leningrad universitetın tämamlıy. 1972nçe yılda İldar İbrahimov RFAneñ V.A.Steklov is. İnstitutında statistika metodları laboratoriäsen citäkli. Töp fänni eşläre matematika statistikası, oçraqlıq teoriäse alımnarına bağışlanğan.
1997nçe yıldan İldar İbrahimov Sankt-Peterburg däwlät universitetınıñ oçraqlıq teoriäse häm matematika statstikası kafedrasın citakli.
Rivner Fazıl ulı Ğaniev.
Rivner Fazıl ulı Ğaniev (Ривнер Фазыл улы Ганиев) – tanılğan ğälim, fän eşleklese, texnika fännäre doktorı (1968), "RFA" akademigı (1994), RFAneñ Liniyäle bulmağan dulqınlı mexanika häm texnologiä fänni üzäge direktorı (1987nçe yıldan).
Rivner Ğaniev 1937nçe yılnıñ 1çe aprelendä Başqortostan ASSRnıñ İleş rayonı Tazıy (?) awılında tuğan. 1959nçe yılda Ufa aviatsiä institutın tämamlıy. Töp fänni eşläre rezonanslı küreneşlär teoriäsenä qarıy.
300gä yaqın fänni xezmät avtorı. Rivner Ğaniev 100dän artıq patent iäse.
Marat Yunısov.
Marat Sabir ulı Yunısov ("Марат Сабир улы Юнысов", 1940) – tanılğan ğälim, fän eşleklese, ximiä fännäre doktorı (1974), RFA akademigı (2003).
Tormış yulı.
Marat Yunısov 1962nçe yılda Mäskäw däwlät universitetın tämamlıy, 1962-1990nçı yıllarda Üzbäk Sotsialist Cömüriäteneñ Fännär Akademiäsendä eşli. 1992nçe yıldan RFAneñ Ural bülekçäsendä Organik ximiä institutı direktorı urınbasarı.
Marat Yunısov bioorganik ximiä, tabiği häm fiziologik aktiv matdälärneñ ximiäse, alkoidlar ximiäse ölkälärendä zur belgeç. 180nnän artıq fänni xezmät avtorı.
15 avtorlıq sertifikatı, Şweytsariä, Fransiä häm AQŞ patentları iäse.
Kamil Wäliev.
Kamil Äxmät ulı Wäliev ("Камил Әхмәт улы Вәлиев") – tanılğan ğälim, fän eşleklese, fizika-matematika fännäre doktorı, RFA akademigı, RFA’neñ Fizika-Texnologiä İnstitutı direktorı (1988. yıldan).
Tormış yulı.
Kamil Wäliev 1931. yılnıñ 15. Ğínwarında Tatarstannıñ Mamadış rayonı Yuğarı Şandır awılında dönyağa kilä, Qazan Däwlät Universitetınıñ aspiranturasın tämamlí.
1953-1964. yıllarda Qazan Däwlät Pedagogika İnstitutında ölkan uqıtuçı, dosent, fizika kafedraşı çitäkçese. 1964. yılda Zelenograd şähärendä fänni institutnıñ laboratoriäsendä eşli. 1977-1983. yıllarda SSSR Fännär Akademiäseneñ P.N.Lebedev is. Fizika İnstitutında mikroelektronika sektorı çitäkçese, 1984-1988. yıllarda şundä uq mikroelektronika laboratoriyäse çitäkçese, Fizika İnstitutı direktorı urınbasarı.
1988. yılda Kamil Wäliev SSSR Fännär Akademiäseneñ Fizika-Texnologiä Institutı direktorı, beryulı şul universitetta quant sanaqları laboratoriäsen citäkli.
Kamil Wäliev SSSR häm soñınnan Räsäy elektronika sänäğäte üseşenä ın zur öleş kertkän şäxes, fänni mäktäb başlap cibarüçe.
Kamil Wäliev Tatarstan Fännär akademiäse şäräfle äğzäse.
Altın Minbär Xalıqara Möselman kinosı festivale.
"Altın Minbär" kinofestivale Qazanda ürkärelä torğan kinofestival. Festival qısalarında konkursqa Möselman ruxın çagıldırgan filmnar täkdim itelä. Festivalne ütkärü fikereneñ autorı "İslam dönyası" televideokompaniasennän Zawdi Mamirgov. Oyıştıruçılar arasında Räsäy möftiläre şurası häm Tatarstan Mädäniät ministırlığı bar.
III Altın Minbär Xalıqara Möselman kinosı festivale.
III "Altın Mönbär" Xalıqara Möselman kinosı festivale 6-12. Sentäber 2007. yıl könnärendä Qazanda ütkärelde. Çırattağı bu festivalneñ lozungı "Mädäniätlär dialogı aşa dialog ädäbenä" süzläre buldı. 14 Awrupadan, barlığı 46 törle ilden qatnaşuçı buldı. Açılış tantanasına sponsorlığında maqtaulı qunaq bularak dönyaküläm tanılğan aktrisa qatnaştı. III festivalda barlığı 75 film qatnaştı - 49 film bäyge qısalarında, 26 film bäygedän tış, filmnar Qazannıñ 3 kinoteatrında kürsatelde.
Bäygedäge filmnar.
Suvar Plaza häm Grand Cinema kinoteatrlarında.
Bäygedän tış filmnar.
Mir kinoteatrında.
Dilemma (film).
Film iñ elek "Aritmi" iseme belän töşerelä başladı. Filmda "Vertigo" kompleksı, yañadan tuu häm näsellär arasındağı mönäsäbät temaları turında süz alıp barıla. Stsenariynı Aysılu Hafizova yazdı. III Altın Minbär Xalıqara Möselman kinosı festivalendäge bäyge qısalarında qatnaşqan bu film 20 oktyabr könne Suvar Plazadağı Grand Cinema zalında tamaşaçılar aldına çıqtı. Filmnıñ büdjetı turında rejissör Ramil Töxfätullin 1 milyon dollardan 2.5 tapqır äzräk bulganın äytkäne belenä.
Grbavica.
ul Bosnak rejissör xatınıñ berençe dramatik filmı.
II Altın Minbär Xalıqara Möselman kinosı festivale.
II "Altın Minbär" Xalıqara Möselman kinosı festivale 10-15. Sentäber 2006. yıl könnärendä Qazanda ütkärelde. Bu festivalneñ lozungı "Dini tatulıq häm säyäsi ädäplelek" süzläre buldı. Festivalga qatnaşqan filmnar Suvar Plaza häm Grand Cinema kinoteatrlarında kürsätelde.
Mäxsus büläklär.
- Tatarstan Respublikası Prezidentı büläge: "Ata-babalarnıñ sandığı" (Rej. Nurbäk Eğen)
Ata-babalarnıñ sandığı.
Altın Minbär
Ramil Töxfätullin.
Ramil Çıñğız ulı Töxfätullin (Töxfätulla) (2. Öktäber 1966) - kinorejissör, teatr artistı häm türä. Tatarstan kinosınıñ iñ küp film töşergän rejissörı bularaq diqqät cälep itä.
Tormış yulı.
2. Öktäber 1966. yılda Tatarstanda tuğan. 1982-1987 yıllarda Qazandağı teatr mäktäbendä uqıy. 1987-2007 yıllarda Ğaliäsğär Kamal teatrı akterı bularaq başqargan möxim rolläre belän tamaşaçılarnıñ küñelenä kerep qaldı.
Ramil Töxfätullinnıñ yaqın dusları üz itep anı Ramay dip yörtälär. Şuña kürä ul 2000. yılda kino studiäsen başlap cibärgändä,anıñ isemen "Ramay studiase" dip quya. Ul şulay uq "Tatarstan-Cinema" kino sänğäten üsterü fondı prezidentı. 1. Mart 2007 könne Tatarstan Respublikası Ministrlar Kabinetınıñ mädäniät häm Tatarstan xalıqlarınıñ tellären üsterü bülegeneñ citäkçese bularaq bilgelände.
Upqın (film).
Upqın - kriminäl drama. Film real waqıyğalarğa nigezlänep eşlängän häm Eçke eşlär ministrlığı narkotiklarnıñ qanunsız äyläneşe belän köräşü idaräsenä bağışlana. Ul 2002 yılda Eçke eşlär ministrlığınıñ 200 yıllığına bağışlanğan bäygedä “İñ yaxşı ädäbi äsär” nominasiasendä berençe urın yawlıy.
Zöläyxa (film).
Zöläyxa - tarixi film, Tatar ädäbiäte klassigı Ğayaz İsxaqínıñ "Zöläyxa" piesası buyınça quyıldı. Filmdağı waqıyğalar 19. yöz axırında bara. Süjetnıñ üzägendä ğädi ber tatar xatınınıñ faciğäle yazmış sürätlänä. Yaratqan irennän, balalarınnan ayırıp alıp, köçläp çit dindäge keşegä kiäwğä birelgäç, Zöläyxa yäşäwneñ mäğnäsen yuğaltıp, aqıldan şaşu däräcäsenä citä. Şuña qaramastan, yazmış bersennän berse qatlawlıraq sınawlar quya häm tarix tägärmäçe Zöläyxa kebek bik küplärne faciğäle çorlarğa alıp kerep kitä. Eçtälek buyınça kiñäşçelär: Räsäy möftiläre şurası räise Rawil Ğäynetdin, Razil Wäliev häm Tufan Miñnullin. Piträç, Töläçe, Aqsubay, Çistay, Qazan häm Çuaşstanda kebek törle töbäklärdä töşerelgän bu filmda barlığı 150-dän artıq uyınçı qatnaştı. Kibetlärdä dä satılğan räsmi DVDlarnı Urısça häm İnglizçä subtitraları belän qaraw mömkinçelege dä bar.
25 sentäbr 2003 yılında töşerelä başlagan film ber yıl eçendä tämamlandı häm 27. dekabr 2004 könne premyerası yasaldı. Büdjetı 6 milyon sumnan artıq bulğan Zöläyxa filmının räsmi täqdime 2 Mart 2006. yıl könne Tatarstan Respublikası massaküläm kommunikasialär "Tatmedia" agentlığında yasaldı.
Xäzinä (film).
Xäzinä - Ğärif Axunov romanı nigezendä Tatarstan neftçeläre turında 1975. yılda töşerelgän dramatik film.
Salawat Fätxetdinov.
Salawat Zäki ulı Fätxetdinov (1960) Tatar pop-cırçısı. Estradada xäzerge Tatar cırların osta başqaruçı. Tatarstannıñ xalıq artistı (1995).
I Altın Minbär Xalıqara Möselman kinosı festivale.
I "Altın Minbär" Xalıqara Möselman kinosı festivale 10-11. Sentäber 2005. yıl könnärendä Qazanda ütkärelde. Yabılu tantanası Ximiklar mädäniät sarayında ütte.
Mäxsus büläklär.
- Tatarstan Respublikası Prezidentı büläge: " (Rej.)
Tatar mifologiäsendä Şüräle.
Şüräle – Tatar mifologiäsendä urmanda yäşäwçe ozın barmaqlı, mañğayında mögezle, yonlaç ir-at qiyäfätendäge zat. Işanular buyınça, keşelärne urman quyılığına aldap alıp kerep, adaştıra häm qıtıqlap üterä.
Tälğät Niğmätullin.
– tanılğan Sovet kino artistı.
Tälğät Niğmätullın dönyağa Qırğız SSRınıñ Qızıl-Kiä şaxtyorlar şähärçegendä 1949. yılnıñ 5. Martında kilä. Tuğan şähäreneñ töp uramı xäzer anıñ isemen yörtä. 1971. yılda ul VGIK’nıñ Sergey Gerasimov studiäsen tämamlıy häm Üzbäkfilm şirkätendä eşen başlap cibära. Ber ük waqıtta ul Yuğarı rejissyor kurslarında säxnäläşterü bülegendä belem ala. Tälğät karate masterı bula häm küp yäşlärneñ tormışın şulay itep üzgärta. Artistnı tanitqan töp rol – "20. Ğasır piratları", berençe Sovet boyevik filmı bula.
Tälğät Niğmätullın 1985. yılda faciğäle töstä wafat bula
Säyed Daşuk-Niğmätullin.
Säyed Tälğät ulı Daşuk-Niğmätullin ("Сәед Тәлгать улы Дашук-Нигмәтуллин") - bilgele Rusiä kino häm teatr artistı, mäşhür Tälğat Niğmätullinnıñ ulı.
Azerbaijan Airlines.
Azerbaijan Airlines ("Azärbaycan Hawa Yulları", Azäriçä: "Azərbaycan Hava Yolları") - Äzärbaycannıñ töp hawa şirkäte.
Tatarstan Hawa Yulları.
Tatarstan Hawa Yulları ("Татарстан Һава Юллары") – Qazan şähärendä urnaşqan Tatarstan Cömhüriäte milli hawa şirkäte. 1999. yılda Qazan häm Tubän Qama hawa şirkätlären berläşterü näticäsendä barlıqqa kilgän. Töp hablar (urnaşu urınnarı) – Qazan häm Tübän Qama şähärlärendä.
Tarix.
Berençe Tatarstan hawa şirkäte Sovetlar Berlege taralu belän 1993. yılda barlıqqa kilä. 1999. yılda, Tatarstan Xäkimiäte boyırığı nogezendä, bu hawa şirkätenä Tübän Qama hawa şirkäte quşıla. 2001-2006 yıllarda Rusiä Qanatları bäygesendä berniçä büläk ala. Xäzerge waqıtta şirkät aktiv räweştä Rusiä hawa bazarın yawlau belän mäşğül.
Air France.
Air France () — Air France-KLM һава ширкәтенең бер өлеше булып тора. KLM ширкате белән берләшкәнгә кадәр Франциянең милли авиаширкәте була. Эшчеләр саны 71654 кеше (январь 2005 ел).
Б Orly Airport, Saint-Exupéry International Airport, Côte d’Azur International Airport аэропортларында туктала.
Халыкара SkyTeam альянсына керә, Аурупада Alitalia һәм Аэрофлот белән хезмәттәшлек итешә. Төп урыны — Шарль де Голль исемендәге Халыкара аэропорт. Ширкәт 1933 елның 7 октябрендә оеша.
Delta.
Delta Air Lines — Америка Кушма Штатлары һава ширкәте. Аның штаб-фатиры Атлантада (Джорджия штаты) урнаша.
Continental Airlines.
Continental Airlines, Inc. ("Контине́нтал Әйрлайнз") — зурлыгы буенча Америка Кушма Штатларының дүртенче һава ширкәте. Штаб-фатиры Хьюстонда (Техас штаты) урнаша. 2010 елның 1 октябреннән ширкәт рәсми төстә United Airlines белән берләште. Яңа һава ширкәте United Airlines бренды һәм Continental Airlines логотибы белән эшләячәк. Ул дөньяда иң зур һава ширкәте булыр дип көтелә.
Continental Airlines ширкәте көненә чит илләргә 190 җиргә һәм АКШ эчендә 151 җиргә 3 мең рейс башкара. Күбесенчә ширкәт Канада, Латин Америкасы, Аурупа, АКШ шәһәрләренә рейслар башкара.
Continental Airlines тарихы 1934 елның 15 июленнән башлана. Бу көнне зур булмаган Varney Speed Lines ширкәте нигезләнә. 1937 елның 8 июлендә ул исемне "Continental"га алыштырды.
Ay.
"Ay" süz börtegeneñ etimologiäse.
bu ike süz börtege etimologik bäyläneşkän. Şun uq xäl Urıs häm İñliz tellärendä: - месяц, -.
Hicri ay.
Ni öçen 29-30 - çönki şul waqıt eçendä cirneñ iärçene aynıñ fazası äylänep çığa. Hicri täqwimdäge ay tögäl şuşı waqıtqa turı kilä. ay fazası üzgärü periodı tögäl 30 kön tügel, 29,5 tiräse.
121 (Film).
Tatar xalıq şağire Ğabdulla Tuqay turında qısqa film. Rejissör Salawat Yuzeyev 25 minutlıq film tasmasında yaña zaman Tatar ädäbiätenä häm ädäbi telenä nigez saluçı, ädäbi täñqitçe häm publisist şağirneñ tormışı turında sürrealist yassılıqta üzeneñ qaraşın belderä. Tarixi faktlarga nigezlängän film tamaşaçılarnıñ künekkän räweştä başın qatırır urınına Anglianıñ "BBC" şirkäte ısulları yärdäme belän filmga uyın säxnälären qatnaştırıp Tuqaynıñ tormışı yäki tatarlıq belän qızıqsınmagan tamaşaçınıñ da diqqäten cälep itä ala. Filmda Tuqaynı, yaqın dustın Ämirxannı, ostaz Puşkinnı söyläşterä, tarix belän xäzerge zamannı ber yulı ähäñle uñayennan añlata. Filmga üzeneñ qatnaşın kertüçelär arasında rässam İlgizär Xäsän häm möxarrir İldus Äxmätcan kebek kürenekle sänğat eşlekleläre dä bar.
Filmnıñ Galası (berençe kürsätelüwe) 13. iyün 2007 könne Qazandağı Avrora 1991 sänğat galereyasendä uzdı. Räsmi täqdime 14. iyün 2007 könne "Tatar-inform" mäğlümat agentlığında ütkärelde, täqdimdäğe äñgämäğä Rejissör Salawat Yuzeyev, Prodüser Marina Galistkaya häm uyınçı Liliä Zahidullina qatnaştı.
Avrora 1991.
Qazanda sänğat alanında eş kürsätkän oyışma. 2005 yılında qorılğan Polina Morozova häm Artem Azimov citäkçelegendäge OOO "Kulturnıe traditsii" şirkäteneñ säüdä ataması. "Avrora 1991" säüdä atamasın 1990. yıllarnıñ başında Qazanda UNIKS binasında Qazan rässamı Viktor Arşinovnıñ qızı Natalya tarafınnan açılğan sänğat galereyasınnan ala - çınnan räsem häm sänğat galereyası äsärläre satıla torğan cirdän. 2005. yılında Natalyanıñ tuğanı bulğan Artem Azimov fikerdäşe Polina Morozova belän Avrora fikerenä yaña sulış birep bu oyışmanı virtual dönyada barlıqqa kiterälär - isemen "Avrora 1991 zamana sänğat galereyası" dip quyalar. "Avrora 1991" çaraların şähärneñ törle urınnarında ütkärä, başqarğan eşlärnen üz web-sähifälärendä kürü mömkinçelege bar, daimi urınnarı yuq.
İlgizär Xäsän.
İlgizär Xäsän ("Ильгизар Хасанов") Tatarstannıñ kürenekle zamana räsem ostazlarınnan.
İqtisat.
İqtisat (Ğäräpçädän), yä dönyaküläm terminologiädä Yunançadağı "oikos" (öy) häm "nomos" (ğädät yäki yola), yäğni "xucalıq yolası" mäğnäsendäge süzlärennän yulga çığıp xäzerge waqıtta "lingua franca'ğa" äwerelgän İnglizçädäge "Economics" süze belän yışraq almaş qullanıla häm kübesençä asatlıraq añlaşıla.
Gomümän İqtisatnıñ meñlägän tören berbersenen astına quyep şäcärä xälendä kürsätüne döres dip äytep bulmıy, xättä mömkin tügel. İqtisat belemenä tarixi xronologiä yagınnan iqtisat teoriyaläre nigezendä yaqınlaşu iñ kiñ taralgan ısullardan berseder. Kübesençä İngliz telendä işäytelgän belemneñ bu yünäleşe büten belem yünäleşläre belen berğä tasvirlana - Säyäsi iqtisat, İqtisadi cäğräfä, Moxit iqtisadı, Sänäğät iqtisadı h.b.
Äqdäs Niğmät Qurat.
Äqdäs Niğmät Qurat (Urısça: Акдес Нигматов, Törekçä: Akdes Nimet Kurat) 1903. yılda Älmät awılında tuğan. 1927. yılda Berlin universitetınıñ tarix fakultetın tämamlıy, 1928. yılda fälsäfä doktorı däräcäsen (PhD) alıp, Törkiägä kitä. Ankara universitetınıñ tel tarix geografiäse fakultetına professor bulıp urnaşa häm 1971. yılğa qädär şunda eşli. Borınğı (VI-VIII ğasırlar) häm soñğı çor (XVII-XX ğasırlar) çığanaqların tigez däräcädä yaxşı belüçe kiñ qırlı tikşerenüçe bu ğälimneñ Törek, Alman, İngliz häm Fransuz tellärendä 100 dän artıq xezmäte basılğan. A. Niğmät Qurat 1971 yılda automobil bäreleşenä yulığıp hälaq bula. İstambuldağı Erenköy-Sahrayıcedit ziratında kümelgän.
Äqdäs Niğmät Quratnıñ häm iptäşe Hadiye Quratnıñ qaber taşı
Saq-Soq törkeme.
Saq-Soq törkeme Zahir Nasıbullin citäkçelegendäge Çallı şähärendä 1990 barlıqqa kilde. Awrupa turnesendä Bonney M belän ber üq säxnägä çıqtı. 1995 yılında taraldı. 2003 yılında 2 tamaşa öçen qabat berläşte. İcat tormışında törkem 1 genä albom çığara aldı, ansın da 1993. yılnı Almaniada çığarğan bulu säbäple RF'da taratılmadı.
"The First Lesson of Tatar" albom tışlığı.
Törkem äğzaları.
Zahir Nasıbullinnıñ "Qazan - Yäşlek ilem" isemle solo albomı 2005. yılnı BLG Recordstan dönya kürde.
KGB törkeme.
KGB törkeme - 1992. yılnı Qazanda qorıldı. Ğömere buyınça muzıka belän şöğellängän Deniz Bedretdin Qazanğa kilgäç yaña dusları belän tanışa. Tanışudan yaña gruppa tua. Deniz Bedretdinnıñ Helsinkida, bütän törkem äğzaları Qazanda toru häm härkemeñ üz eşläre belän şögellänüe säbäple törkemneñ icatı passif räweştä däwam itä. Nixayät, 2003. yılnı "Tatarstan poyezı" isemle albom çığaralar.
"Tatarstan poyezı" albomı isemen Mäskäw-Qazan arasında yörgän "Tatarstan" poyezdınan ala, bu poyezd Qazannı könbatışqa totaştıra häm Deniz Bedretdinnıñ ata-babalarınıñ tuğan yağı bulğan Tübän Novgorodtan (Särgaç) da uza.
Törkem äğzaları, härwaqıttağıça, "The Beatles"nı yaratıp, urısça rok cırlauçı-uynauçılar. Deniz Bedretdinnıñ qolağı ise Skandinav rok muzıkasına häm Tatar xalıq köylärenä iyälängän. Albom, tawış yağınnan urıs rok tradisiyaların iskä töşerä häm şulay uq Deniz Bedretdinnıñ moñarçı Finlândiädağı tatarlar belän berğä çığarğan albomnardağı (LP) kebek lirik-akustik yañgırawı da bar. Şulay itep, "dialektika" belän barlıqqa kilgän albom uñışlı dip sanala. Albomda qayber Başkarma ansamble zamanınnan qalğan cırlar belän (Mäs.:"2-Elmira", "9-Sin sazıñnı uynadıñ") yaña cırlar da bar. Bolar arasında "1-Tatarstan poyezı" häm "10-Birelmä tatar halıgı" cırları süzläre belän ayırılıp çığıp tora, "2-Elmira" häm "11-Kızım Zarifä" başqaru räweşläre belän diqqat cälep itä. "12-Tuğan tel"neñ härwaqıttağıça köye tanış, süzläre uylandıra, vokalda qunaq Zölfiyäneñ tawışın işetü söyenderä.
KGB törkeme xalıqara profile, ğadättän tış tawışları häm başqaruları belän Törkiädä eşläüçe ber radio alıpbaruçınıñ küzenä çağıla. Cenk Akyol isemle bu keşe "Açık Radyo 94.9 fm" kanalında üzeneñ "Terra Incognita" isemle tapşıruwınıñ bersen (2007. yılnıñ May ayında) "KGB törkeme"nä bağışlıy. Şulay itep bu törkem turında, 2000-le yıllarda üzläre yäşäp icat itkän töbäktän tış bütän ildä tawışın yañgıratqan berençe Tatar rok törkeme dip äytep bula (1990-lı yıllarda Saq-Soq törkeme "Boney M" belän ber säxnäğä çıqqan ide).
Äylän-Bäylän (albom).
Äylän-Bäylän - halikara balalar cirlari albomı. Finlândiä yäşäüçe tatarlar tarafınnan äzerlände häm 2007. yılnı satuğa çıqtı. Kiñ itep tanılgan häm küp itep cırlanğan halıqara balalar cırları bu albomda Tatar telendä başqarılğan.
Başkarma ansamble.
Başkarma ansamble (Başqarma törkeme) 1970. yıllarnı Finlândiädağı The Sounds Of Tsingishan (Çınğızxan tawışları) törkeme nigezendä, 1985. yılda Finlândiädağı tatarlar tarafınnan qorıldı. 1989. yılnı berençe tapqır Tatarstanda konsert birdelär. 1991. yılnı yaña sänğatçelär quşıla häm Başkarma "Kizleü" albonmarın çığardı. 1992. yılnı şul uq albom Mäskäw häm St.Petersburgta dönya kürde.
Öternäs.
Öternäs şähärlege (Urısça: Утернясское городище): Tatarstannıñ Saba rayonında Baylar Sabası häm Şämärdän arasındağı Qala Taw isemle cirdä urnaşqan bulğan qala urınında arxeologiä häykäle. Xäzerğe köndä ul tirädä Öternäs, İleber häm Ezmä awılları urnaşqan. 1552. yılnı Qazan yawlap alınğan 15 meñ çaması keşe bu tiräğä küçenep, şähär qorıp cibärep, möcädälälären monnan däwam ittererğä tırışqannar. 1553-1554. yıllarnı Şuyski citäkçelğendäğe ğaskärlär bu yaña şähärne yawlap ut törkännär.
1998. yılnıñ Yül ayında bu tirälärdä tikşerenü öçen arxäologiä törkeme lager qordı.
Küktaw (film).
Ber bersen oçratqan ike yalğız keşeneñ xikäyäse. Berse qısqa gömeren kolyaskada uzdırırğa mäcbür bulğan Bulat "(Yosıf Bikçäntäyev)" isemle malay, ikençese faciğadan soñ yalğız qalğan Kärim "(Färit Bikçäntäyev)" isemle ir keşe.
Zölfät Xäkim.
Zölfät Xäkim - dramaturg, şağir, cırçı. Köyen häm süzlären üze yazğan cırları fälsäfi mäğnase belän ayırılıp tora. Tatarça cırlanğan muzıkada Zölfät Xäkim icatınıñ ähämiäten nıqı belän çağıştırıp bula. Ğomümän, köndälek tormış tırunda tänqit süzläre äytkäne dä bula. Tänqit anıñ şiğriyätendä häm dramaturgiya äsärlärendä dä sizelä.
ZMÇ törkeme.
ZMÇ törkeme (Записки мертвого человека, ЗМЧ, ZMC) – törkemneñ iseme “Ülgän keşeneñ yazuları”nıñ baş häreflärennän tora. 1986. yılnı Qazanda qorıldı. Törkemneñ muzıkasın Psixodelik rok yünäleşendä yasap, süzlärä sosial mäğnä birerğä tırıştılar. Üzlärneñ icatlarında rok mızıkasın şärqi fäläsäfä häm mädäniäte belen berläştergä omtılalar. 1989. yılnı törkemğä Vitaliy Karsev, A. Gasilov, Yevgeniy Gasilov häm İ. Dinavestkiy quşıldı. Şul uq yılnı “Avrora-89” festivalendä çığış yasıylar. 1989. yılnı Räşit Kallimullinnıñ İl Gizüçe Bolğarda Rok operasında muzıka başqaralar. Albert Asadullin belän Räşit Kallimullinnıñ “Mähdi” Rok operasında bergä eşlilär. 1990. yıl säxnä çığışları belän ütä, Oktyabr ayında Bornauldağı “Rok Azia” festivalenä qatnaşalar. 1990. yılı solistları almaşınıwı belän näticälänä.
Albom tezmäse.
- Tağın ber “Мольба” (Yalwaru) isemle LPları çıqqanı, anda "Al-Fahh" (side A) häm "As-Salä" (side B) isemle cırlar bulganı belenä. Dönya kürü waqıtı turında mäğlümät yuq.
Tatmedia.
"Tatmedia" agentlığı Tatarstan Respublikası Prezidıntınıñ 2003 yılnıñ 30 äprelennän 303. nomerlı boyırığı "Massaküläm kommunikasialär buyınça Tatarstan Respublikasınıñ "Tatmedia" agentlığın tözü turında" häm Tatarstan Respublikası Ministrlar Käbinetınıñ 2003 yılnıñ 4 Augustınnan 410. nomerlı qararı nigezendä tözelde.
TR Prezidentınıñ 2003 yılnıñ 12 Mayınnan 324. nomerlı qararı nigezendä Marat Yäşär ulı Moratov Massaqüläm kommunikasialär buyınça Tatarstan Respublikasınıñ "Tatmedia" agentlığı general mödire itep bilgelände.
Aksenov-fest.
Aksenov-fest xalıqara ädäbi-muzıkal festival, 2-3. Oktäber 2007 könnärendä Tatarstan Respublikası başqalasında dönyanıñ tanılğan Urıs yazuçısı, yaqtaşıbız Vasili Aksenovnıñ 75 yaşlek yubileye uñayınnan "Aksenov-fest 2007" iseme belän berençe tapqır ütkärelde. Kazanda uzğan festivalnı oyıştıruçılar arasında tanılğan rok cırçısı, prodüsser Andrey Makareviç ("M-Production" prodüsserlek şirkäte) häm Kazan xakimiäte başlığı İlsur Metşin bar. Açılış tantanası Musa Cälil Opera häm Balet teatırında 2 Oktäber 2007 könne uzdı.
Awrupa–Azia festivale.
Xalıqara "Awrupa – Azia" zamança muzıka festivale 1999 yıldan birle Tatarstanda yıl sayın ütkärelä. Tatarstan kompozitorlar berleğe häm Tatarstan Mädäniät ministırlığı tarafınnan oyıştorıla başlağan bu festival 2004. yıldan başlap Sofya Göbäydulina Zamana muzıka üzäğe qatnaşı belän uzdırıla.
Almazán.
ul İspaniä, Leon häm Kastiliä, Soria provinsiäsedä üzidarä (munisipalität). Xalıq sanı 5 755 (2004).
Musa Aqyeget.
Musa Aqyeget (-zadä) (Törekçä: Musa Akyiğit/Akyiğitzade/Akyiğitoğlu) (1865-1923) - kürenekle ğälim, iqtisatçı, yazuçı, Ğosmanlı byurokratı, tatar "menla"sı.
Tormış yulı.
Musa Aqyegetzadä 1864 yılnıñ 3 dekäbrendä Räsäyneñ Penza gubernası Çanbar öyäzenä kergän Qaybıl awılında dönyağa kilgän. Anıñ babası Altınbay Aqyegetzadä Aleksandr I zamanında 25 yıl patşa ğäskärendä xezmät itep, ireşkän uñışları öçen törle medällär belän büläklängän bulğan. Atası Möxämmätcan isä, 4 klasslı urıs mäktäben tämamlağannan soñ, xökümät eşendä törle räsmi wazıyfalar başqara.
Musa başlanğıç belemne babasınıñ awılı Maçalı mädräsäsendä ala. Biredä ul din ğilemennän tış, tatarça uqu-yazunı da öyränä. Çanbarğa kire qaytqannan soñ, andağı 4 klasslı urıs mäktäben tämamlıy. Atasınıñ qararı buyınça, 1878 yılda Musanı Penzağa urıs gimnaziäsenä uqırğa iltälär. Bu uqu yortın 1884 yılda yaxşı däräcä belän tämamlağan yäş yeget, Mäskäw universitetına uqırğa kerergä teläk belderep, ğäriza yaza, tik ğärizası qabul itelmi. Musanı Qazanda da uñışsızlıq kötä, anı biredäge universitetqa da almıylar.
1884-1888 yıllarda Musa Aqyegetzadä Qazan, Penza şähärlärendä häm Qırımda yäşi, berara İsmağil Gaspralınıñ “Tärceman” gazetasında da eşläp ala. Belem alunı İstanbulda däwam itterergä digän qararğa kilüenä dä Gaspralınıñ tä'sire bulğandır, möğäyen. Berençe äsäre bulğan “Xisametdin menla” povesten ul 1886 yılda yaza (Äsärneñ çın iseme “Xisametdin menla” bulsa da, Törkiädä ul “Xisametdin mulla” bulıp taralğan).
Aqyegetzadäneñ bu äsäre tatar dönyasında Gaspralınıñ törkiçelek ideyälären taratu yulında berençe xikäyä buluı belän dä ähämiätle. Tatar ädäbiätınıñ formalaşuında ul yul kürsätüçe rolen başqarğan. Bu xikäyädän soñ, Zahir Bigi, Rizaetdin Fäxretdin, Fatix Kärimi h.b. kebek tatar zıyalıları da xikäyä yaza başlıylar. Xikäyäneñ ikençe basması 1925 yılda “Tatar ädäbiätı kitapxanäseneñ” altınçı xikäyäse bularaq basıla. Xikäyä şulay uq İstanbulda da 1901 (Hicri: 1317) yılda “Zaman” kitapxanäse tarafınnan törekçä näşer itelgän. Tatarstanda ğämäldä yörgän xäreflär belän “Tatar mäğrifätçelek ädäbiätı” (Qazan, 1979, 45-86 b.) kitabında xikäyä tulısınça basılğan, qayber xezmätlärdä isä qısqaça eçtälege genä birelgän.
Мишә елгасы, Каманың уң кушылдыгы, Тaтaрcтaндa aгa, Куйбышeв cуcaклaгычынa коя. Озынлыгы 204 "км", елга бaccейнының мәйдaны 4180 "км²". Төп кушылдыклaры: кaзкaш, кeчe мишә, тәмтeбaш, нырcы, нурмa, cолa елгaлaры. Мaкcимaль cу чыгымы күләме 1400 "м³/c" (1979). Ял итү зонacы. Тaтaрcтaнның тaбигать иcтәлeгe (1978).
Vsevolod Luknitski.
(1844-1917), xärbi eşlekle, general-litenant. 1885-1917. yıllarda Qazan Qazna Darı zavodı başlığı. 1917.dä zavodta yanğın bulğanda batırlıq kürsätep, şlüzlär aça häm küp şartlatqıçnıñ su belän bastıra. Şaltrawdan yaralanıp häläk bula.
Ximäyäçelek.
Ximäyäçelek (Protectionism) - iqtisadi ısullardan berese. Ximäyä süzeneñ mäğnäse yaqlaw yäki saqlaw dip tärcimä itep bula. Liberal iqtisatqa qapma-qarşı qaraş.
Ximäyäçelek - iqtisadi oyeşmanıñ (ürnäk: däwlät yäisä ber niçä ilneñ barlıqqa kitergän iqtisadi blok) üz qısalarında eş itkän iqtisadi beremleklärneñ mänfäğätlären ul iqtisadi oyeşmanıñ wäqalätle organnarı (ürnäk: xökemät) tarafınnan yaklaw säyäsäte. Kübesençä waqıtlı säyäsät ısulı bularaq qullanıla, töp maqsatı - iqtisadi aktörlarnıñ çittän kilğän (çit il iqtisadi aktörları, global bazar) basımğa çıdam xälğä kilep konkurent räweştä säüdä itä aluları öçen kiräkle şartlarnı tudıru.
Ximäyäçelek säyäsäteneñ qoralları.
Härqaysı iqtisadi ısulnıñ töp ülçäwe näticälelek. Ximäyä ısulın, ozaq waqıtlı perspektivada näticälelek öçen qısqa waqıtlı perspektivada baş tartu dip añlatıp bula.
Qimmät.
Qimmät - malnı barlıqqa kiterü yäki xezmät kürsätü öçen totılğan tulayem çığımnarnıñ akçağa yäki bütän malğa qarata tiñleğe.
Uetersen.
Uetersen () şähäre – Almaníada. Xaliq sanı – 17.865 keşe (2006).
Oyungezer.
"Oyungezer" jurnalınıñ fevral sanınıñ tışlığı
"Oyungezer" jurnalı - Törkiädä çıqqan bäysez uyın jurnalı, Törek telendä "Uyın gizär" mäğnäsenä turı kilä. Berençe sanı 2007. yılnıñ 1. Nöyäberendä dönya kürde. Jurnalnıñ baş möxärrir wazifasın "homesick alien" quşamatlı Serpil Ulutürk xanım alıp bara.
Qadır Räxim ulı Timerğazin.
Qadır Räxim ulı Timerğazin (5 Febräl 1913, Sabaqtıkül awılı, Yeakterinbur guberniäsı, — 4 Äpril 1963, Mäskäw) — sovet näftä geoloğı. Başqort xalqı arasında berençe geologiä-mineralogiä fännare doktorı häm professorı.
Trabzonspor.
Trabzonspor deyip, Trabzonda 1967. yılda qorılğan sport klubı atala. Tösleri bolıp qoyı qızıl da zeñger sanala. Özınçeligi şonda ki, Törkiä çempionı bolğan 4 klubtan Anadoludan bolğanı ol ğına.
Qärdäşlek.
Qärdäşlek assotsiatsiäse - Mäskäwdä uqığan tatar studentlarınıñ oyışması. Saytları: http://kardeshlek.ru/.
UIN deyep, İnglizçe "User Identification Number", yeğni "Qollanıwçınıñ Tanıtma Sanı" söztizmesiniñ qısqartmasın añlıylar.
Şol UIN deygeni bo könge köbrek ICQ bilen beyli.
ICQ deyip, awıq aralaşıw öçin yasalmış boşlay sistemlerden birsi atala. Ol sistemni Mirabilis atlı şirket oylap çığarıp, yasap qoydıp, ğemelge kirtti. İnglizçe «I seek you» (yeğni “İzleyim seni”) tizmesiniñ qısqartması ol.
Íslam.
İslam (Ğäräpçä الإسلام: Allahı täğälä xökemenä buysınu), dönyaküläm taralğan 3 dinneñ berse. Aziä, Afrika xalıqlarınıñ şaqtıy öleşeneñ häm öleşçä Awrupada yäşäwçelärneñ, ş.i. Tatar xalqınıñ tarixın, ictimağıy häm mädäni tormışın bilgeli.
İslamnıñ töp nigezläre Qör'ändä häm Sönnädä bilgelänä.
Töp yünäleşläre: - Sönniçelek häm Şiğilek.
Cirdä 1 mlrd.qa yaqın Möselman (İslam dine totuçı) yäşi, şunıñ 90% Sönnilär.
İslam Tatarstanda.
1917. yılğa qädär İslam Tatar xalqınıñ milli üzañın bilgeläwdä, mäğrifäte, fäne, mädäniäte üz eşendə töp, ayırılmas sıyfatı bulğan häm yäşäw räweşen bilgälägän. 20. yöz başında Qazan Tatarlarında 150 keşegä 1 mäçet turı kilgän. Kiñäş çorında xalıqnıñ ruxi tormışında İslamnıñ yoğıntısı kimi, 1990. yıllarda yañada üsä başlıy. 2002. yıl başında Tatarstanda 1000gä yaqın Möselman oyışması terkälgän, Möselman uqu yortlarında 1 meñgä yaqın şäkert ğilem ala.
Ágreda.
ul İspaniä, Leon häm Kastiliä, Soria provinsiäsedä üzidarä (munisipalität). Xalıq sanı 3215 (2004).
Arancón.
ul İspaniä, Leon häm Kastiliä, Soria provinsiäsedä üzidarä (munisipalität). Xalıq sanı 108 (2005).
Älifba.
Älifba här telneñ awazlarına turı kilgän häreflär tezemeder. "Älifba" süze ğäräp teleneñ berençe ike härefe isemennän oyışqan.
1. Räsmi bularaq qullanışta bulğanı - Kiril älifbası.
2. 2000. yıllar başında kertelä başlanğan, läkin soñraq Räsäy xökümäte tarafınnan tıyılğan Yañalif.
Yazulı belgelär taşığan añlam buyınça tellär ike törgä bülenä: tawışçıl tellär (fonetik tellär) häm ideogramlı tellär. Tawışçıl tellärdä här ayırım belgeneñ añlamı bulmıy, ul berär awaznı ğına belderä häm añlamnı başqa häreflär belän bergä kilgändä genä qazana. İdeogramlı tellärdä ğädättä här belge berär äyberne añlata, qayber äyberlär ike yä kübräk belge belän belderelä (ürnäge: Yapon tele).
Ölkälärdä qullanıla torğan älifbalar.
Elifba-beyli eyikli de ciklengen dereyede logografik
Tiptär.
Tiptärlär - xäzerge Başqortstan häm Könçığış Tatarstanda yäşäp torğan tatarlarnıñ törkeme.
1790 - 1855 yıllarda ike tiptär irregulär polk bulğan ide.
1812 y. Watan Suğışı waqıtta 1-ençe Tiptär polk (mayor Temirov yulbaşçı) general Platov partizan berläşmädä suğışqan.
1755 - 1866 yıllarda Başqort-Mişär Ğäskäre (Urısça: Башкиро-Мещерякское Войско) härbi äğzaları.
Qasím xanlığı.
Qasím xanlığı ("Qasím patşalığı"), Tatar xanlığı, Räsäy daimi vassalı. 1450. yıllarda Mäskäwneñ Böyek Kenäze Vasili II tarafınnan Qazan xanzadäse Qasímğa bülep birelgän bilämä cirlegendä oyıştırıla. Üzäge – Qasím şähäre. Bilämäsenä Uqa yılğasınıñ urta ağımı buyları (xäzerge Rázan ölkäseneñ tönyaq-könçığışın öleşe) kergän.
Borınğı taríx.
İñ berençe xalqı – Meşçera häm Muroma Fin-Uğır xalıqları. Kiev Ruse belän İdel buyı Bolğarı tä'sirendä yäşi. Vladimir-Suzdal kenäzlegenä kerä. 1152 yılda kenäze Yuri Dolgoruki Gorodets-Meşçórski nigezlänä. Mongol yawlarınnan soñ, 13. yöz azaqlarında ul cirlärdä Altın Urdadan çıqqan Möxämmäd Şirin bäk Mişär yortı nigezlägän bulğan; 1393. yıldan ul Rus' (Mäskäw) kenäzgele bilämäse. Suzdal yanındağı suğıştan soñ 91445) Oluğ Möxämmäd xan anı anı kire qaytarıp birüne taläp itä. Vasili II, şul taläpne ütäp, ul ölkägä Qasím xanzadäne utırta. Qasím Räsäy patşası xezmätenä kerä. Şul cirlektä Qasím xanlığı barlıqqa kilä.
Däwläti tözeleş.
Töp xalqı Tatarlar, Urıslar, Mordwalar. Alar igençelek, terlekçelek häm hönärçelek belän şöğellängän. Töp idaräçe ıruğlar: Manğıt, Arğın, Cälair, Qıpçaq. Qasím xanlığı idaräçelären Mäskäwneñ böyek kenäzläre häm patşaları Qazan, Qırım, Seber h.b. xanlıqlardan çıqqan idaräçe dairä wäkillärennänn bilgeläp quyğannar.
Taríx.
Qasím xanlığı xannarı yış qına Mäskäwneñ Qazan oyıştırılğan yaw-höcümnärendä üz ğäskärläre belän qatnaşalar (1467-1469, 1487, 1552). Qasím xanı Şahğäli (1515-1567) Mäskäw patşalığı yärdämendä öç märtäbä Qazan täxetenä utırtıla. Qazan xalığı Mäskäw däwlätenä köçläp quşılğannan soñ Qasím xanlığınıñ möstäqillege kimi, axırda xakimiät Mäskäw voyevodaları qulına küçä. Säyed Borhan xan zamanında (1627-1679) Qasím xanlığı xalqın çuqındıru säyäsäte başlana. Bäklär yomışlı cibärüçelärgä äylänälär. Şul säyäsätkä qarşı Tatarlar 1656. yılda baş kütärälär. Xanbikä Fatima Soltan wafatınnan soñ (1681) Qasím xanlığı yäşäwdän tuqtí.
КАМАЗ ("Kama automobil' zavody") — Jar Callyda (Tatarstan) oornachkan iri Resej machyna tuzuw ichletmesi. Negizde awyr jukliklerni cygara.
Tarih.
Tuzilichi 1969 jylda Sovetlar Birligi hukumeti karary boojynca bachlana. Birinci KAMAZ machynasy bach konvejerdan 1976 fevral 19da cyga.
1987de Oka kici machynalar cygaryla bachlyj. 1994te jitichtiruw jan'a acylgan Kici machynalar ichletmesine ("Завод малолитражных автомобилей") kuucirile.
1990 jun 25de ichletme acyk aksyonerlyk jemgijetine ejlene.
1993 april 14 jangynda KAMAZ itergicler ichletmesi jook boola.
2005te ZMA Severstal chirketler turkimine satyla.
КАМАЗ turkimi.
Jyllyk jitichtiruw mumkinligi: 65000 juklik, 75000 kuc machynasy, 1000 autobus.
2006da 42.8 min'nen artyk' juklik satylgan edi.
Tallinn.
Tallinn şähäre Éstonia Réspublikasınıñ başqalası häm iñ möhim diñgez portı. Éstonianıñ tönyaqta, Baltík Diñgeze yarında urnaşqan. 1918.gä qädär şähärne Reval dip atadılar. Anıñ başqa taríxí isemnäre: Kolıvan, Lindanise, Lindanisa (Lindanäs), Revalia, Revel and Reveln.
İseme.
Xäzergä isemeneñ tamırlar belmägän. Berniçä yuramalar da bar. Bernçese buyınça, "talu linn", Estiçä "cirdä eşläwçelärneñ qalası".İkençese buyınça, "Taani-linn", Estiçä "Dänmarklı qala".
Şähärne hiçqayçan doşmannar alalar yä alırğa telilär. Tallinn toz säwdäseneñ üzäge bula, Hansa'ğa kerä. Tallinnlılar doşmannardan saqlaw öçen kirmän tözilär.
Şähärdä qullanuçı tellär.
Şähärdä Estiçä (Fin telenä oxşaş), Rusça söyläşälär. İngliz telen küp keşe añlata.
Statistik.
Böyek Watan Suğışı waqıtında bomblanlu qaramastan, Tallinn üze charm'ın saqla. Tallinn üzäge UNESCO Dönya Mírası dip sanıla.
Şähärdä 400,400läp (2000) keşe yäşi. 387 224 (2003) keşe registerlängän.
2002. yılnıñ 25. Mayında, Tallinnda 47. Eurovision Cir Konkursı buldı.
Transport.
Tallinn Aérportı şähär üzägennän 5 kmda urnaşqan. Timer yul Tallinn'nı Rīga häm Sankt-Peterburg bäylänä. Tallinn Via Baltica highway'e buyınça Polşa belän bäylänä.
Parom xezmäte Tallinn Helsinki häm Stockholm belän bäylänä. Finlândiägä boralaq belän kilärgä bula. Bilet böylse 189 Euro.
Tallinnda tramway, trolleybus häm autobus eşli.
La traviata.
La traviata (Травиата). Giuseppe Verdi tarafınnan icat titelgän, öç aqttan torğan opera. Alexandre Duma, ulınıñ La dame aux Camélias romanına nigezlängän. ‘’La traviata’’nıñ tärcemäce – Adaşqan xatın. Berençe tapkır Teatro La Feniceta dön’ya kürä.
Berençe Aqt.
Violetta Valery, mäşhür courtesan, ozaqqa suzılğan awıruınnan sawiqlanu uñaenna Parisdağı yortında zinnätle kiçä ütkärä. Gaston ismle graf, şul kiçägä yaş aqsöyäk Alfredonı iärtep alıp kilä. Alfredo Violettanı kürü teläge belän yana. Alfredo, tanişqannan soñ şunda uq üzeneñ mäxäbbäten faş itä. Violetta anı kire kağa, läkin kameliä çäçägen birep cibärä häm şul çäçäk şingäç kilergä kuşa. Anıñ teläge azat, tulı köçle tormış alıp baru bula.
Ikençe Aqt.
Berençe säxnä Berniçä aydan soñ, Violetta belän Alfredo Parisnıñ çitendä idillic tormış alı baralar. Violetta Alfredoğa ğaşıyk bula häm tormışıñ töbennän üzgärtä. Läkin Alfredo, Violettanıñ tormış alıp baru öçen böten şäxi äyberlären satuın belgäç, şähärgä aşkına. Alfredo öydä bulmağan çaqta, anın atası Violettanıñ Alfredo tormışıñ cimerüdä ğäepli.
Ikençe säxnä Qayğıdan arınu öçen, Violetta azğın tormış koçağına çuma. Kiçälärneñ bersendä Alfredo anı oçrata häm aña kursätkän xezmätläreñ öçen dip, aqça ırğıta. Violettanıñ escortiı, Baron Douphol, Alfredonı duelgä çakıra. Violetta añına kilä häm Alfredoğa qarata maxabbätenä ant kıla.
Öçençe Aqt.
Berniçä aydan soñ Violettanı ayağınnan eğä. Alfredo, Baronnı cäräxätläğäne öçen tormädä utırıp çıqqannan soñ Violetta yanına aşkına häm anıñ Alfredoğa bulğän mäxäbbäte xaqına fida kıluı turında belä ham ğafu itüen sorıy. Violetta Alfredo kulında can täslim kıla.
Ğabdulla Tuqay.
Mɵxəmmətğarif ulı Ğabdulla Tuqay (1886-1913), Tatar xalıq şağire, Tatar ədəbiyəte klassigı, ədəbi tənqitçe, publisist, yaŋa zaman Tatar ədəbiyətenə həm ədəbi telenə nigez saluçı.
1886. yılnıŋ 26. Əprilendə Qazan gubernasınıŋ Arça yağında, Quşlawıç awılında tua. 1895-1907. yıllarda Cayıq şəhərendəge "Motıyğiyə" mədrəsəsendə uqıy, tipografiyədə, gəcit həm jurnal redaksiyələrendə eşli. 1905-1907. yılğı inqıylabi xərəkətlərdə qatnaşa. 1907. yılnıŋ kɵzennən Qazanda "Yəşen", "Yalt-Yolt" jurnalların çığaruda qatnaşa. Şağirneŋ bɵyek talant iyəse həm kiŋ məğlümatlı şəxes buluı, Tatar xalqı tormışın bɵten tulılığında gəwdələnderü həm 20. yɵz başı Tatar poeziyəsen moŋarçı kürelməgən tizlek həm sənğəti kamillek belən üsterep cibərü ɵçen zur mɵmkinleklər aça. Realistik həm romantik ruxtağı poeziəsendə Tuqay şağirneŋ cəmğiyəttəge rolen bik yuğarı bəyəli. ("İ, kələm!", 1906; "Mɵxərrirgə", 1907); tuğan telgə, tuğan cirgə məxdiə uqıy ("Şürəle", 1907; "Par at", 1907; "Tuğan tel", 1907, h.b.); xatın-qızlarnıŋ xoquqların yaqlap çığa ("Tatar qızlarına", 1906; "Xatınnar xɵrriyəte", 1909); sosial həm milli izelüdən azat bulğan cəmğiyət turındağı fikerləren belderə ("Xɵrriyət xaqında", 1905, "Kitmibez", 1907). "Sorıqortlarğa" (1906), "Peçən bazarı, yaxud Yaŋa Kisekbaş" (1908), "Mədrəsədən çıqqan şəkertlər ni dilər" (1907) kebek satirik əsərlərendə həm publisistikasında samoderjaviene, feodal-patriarxal yəşəyeşne, cəmğiyəttəge hərtɵrle iskelek qaldıqların, Qədimçelərne həm iske tip mədərəsələrne, əxlaqsızlıq küreneşləren tənqitli; "Sayfiə" (1911), "Əxlaqsızlıq" (1912) şiğerlərendə, "küz yəşe aralaş kɵlep", baylıq həm xəyerçelek arasındağı sosial qarşılıqlarnı kürsətə. Tuqay Tatar realistik tənqitenə nigez saluçı da ("Tənqit kirəkle şəyder", 1907). Krılov, Byron, Goethe, Heine, Schiller, Puşkin, Lermontov şiğerləren irekle tərcemə itə həm nəzıyrələr yaza. Tatar həm Tɵrki telle xalıqlar ədəbiyətlərendə Awrupa tibındağı realizm həm romantizm ısulların üzləşterügə üzennən zur ɵleş kertə. Tuqay Tatar xalqınıŋ sɵyekle şağirenə əwerelə, tormışı həm icatı bɵten Tatar ədəbiyəte üseşenə bügen də üzeneŋ şifalı yoğıntısın yasap tora. Rus telendə berençe kitabı 1920. yılda basıla (Valentin Volnov tərceməsendə).
1858. yılda Tatarstan Respublikasınıŋ Ğabdulla Tuqay isemendəge Dəwlət büləge buldırıldı. Arça Rayonınıŋ Yaŋa Qırlay awılında Ğabdulla Tuqay muzey-kompleksı, Arça Rayonınıŋ Quşlawıç awılında Tuqayıvlar muzey-yortı, Qazanda Ğabdulla Tuqay ədəbi muzeyı eşli.
Ğabdulla Tuqay Yaŋa Tatar bistəse ziratında kümelə.
Mangazeya.
Mangazeya (Urısça: Мангазея, Nenets tärcemä itelmi torğan etnonimnan) – Polár Tügäräge artında häm Könçığış Seberdä berençe Urıs qala.
Mangazeyağa 1601. yılda Turuxanski Kray'da, Taz yılğasınıñ biek uñ yaqta nigez salğannar. Karskoye diñgezeneñ Taz gubasınnan (qultığınnan) 300 kilometerdä urnaşqan.
Nigez.
1600. yılda Räsäy patşası Boris Godunov Mangazeya ciren basıp alu maqsatı belän bu yaqqa strelets ğäskäre cibärä. Şundí waqıtta Mangazeya yaqlarında ähämiätle tabíğí baylıqlar – aq tölke tirese, morj teşläre, altın tabıla. Cirle xalıq basqınnarnı duslarça oçraşa. Ğäskärlär citäkçese Miron Şaxovski Taz buyında taşlandıq Pomorlar bistäne taba häm 1601.neñ yazında qälğägä nigez sala.
Räsäydä Bolğawır Zaman başlanğaç, küp xalıq Sebergä küçä başlí. Mangazeyada xalıq sanı bik tiz üsä. İqtisadına töp öleşe keş häm aq tölke tirese belän säwdä kertä. 1608. yılda Räsäy patşası Vasili Şuyski Mangazeyanı şähär bulıp iğlan itä. Bu waqıtta Mangazeyada diwarlı kirmän, bistä, öç çirkäw, säwdä yortı, patşa ambarları urnaşa. Bar bínalar mäñgelek tuñlıqta toralar. Fundamentlar tuñdırğan yomıçqa belän nığıtqannar. Fundament astına qayın tuzınnan eşlängän tabaqlar salalar, grunt sulardan nığıtu maqsatında. Şähärdä 500 yort bula, 1500dän artıq keşe yäşi.
Kirmän diwarlarında 5 manara urnaşa: Spasskaya (ütädän-ütä yöri torğan), Uspenskaya, Zubtsovskaya, Ratilovskaya häm Davıdovskaya. Qalanı äyländerep ike ineş: Ratilovka häm Osetrovka ağalar. Mangazeya çirkäwlär başları altın belän qaplanğan ide. Şähär Rus Tönyağınıñ iñ matur şähärlärdän berse sanala.
1619. yılda könläşkän kürşe Tubıl voyevodası İvan Kurakin Mäskäwgä Mangazeyadağı çit il keşeläre belän aqçalata cíımsız säwädä turında äläk cibärä. 1619. yılda Mixail Fedoroviç patşa Pomoryedän Mangazeyağa diñgez yulnı yaba. Sebergä yul Beryozov şähäre aşa bulu turında färman çığara.
Azaq.
Şuña qaramastan, Mangazeya Seberdä zur rol uyní äle. Läkin mangazeylılar keşkä varvarlarça awlílar. Keş başqa cirlärgä üçä. 1642. yılda zur yanğın kilep çığa. Yanğınnan soñ şähär yaıadan torğızıp almí. iwayät buyınça, ber çirkäw yanında cirdän tabut çığa. Tubíl arxiyepiskobı Simeon Mangazeyağa İvan Semyonov ataqaynı cibärä. Tabutnı açqaç, ataqay 16-yäşle Vasili Fedorovnıñ mäyete taba. Vasili ber Mangazeya bayda xezmät itkän, şundí bay anı açqıç belän bärep ütergän. Tabut yanında moğcízalar häm tereltülär kilep çığalar. Vasili Mangazeyskiy izgeläre rätenä kerttelä, seberneñ iñ xörmätle izgelärdän berse sanala. Anıñ xörmätenä Taz yılğasında käşänä tözilär. Läkin 1960. yıllarnıñ azağında mäyet qaldıqları Turuxanskqa küçerälär. 1672. yılda Mangazeyanıñ soñğı toruçılar Turuxanskqa da küçälär.
Xäzerge kön.
Ütkän ğasırlada Mangazeya mäñgelek tuñlıqqa batıp kitkän. 1900. yılda Urıs säyäxätçese V.İ. Markgraf Mangazeya qaldıqların taptı. 1946. yıldan arxäologik qazılmalar ütkärälär
Lamantin.
Xaywannar>Xordalılar>İmezüçelär>Sirennär> Trichechidae> "Trichechus"
Lamantinnar (Trichechidae isemle ğäilälek, "Trichechus" isemle törkeme) zur su imezüçese, qayçaqta "diñgez síırı" atala. Trichechidae Dugongidae'dän baş söyäge häm qoyrığı küreneşe buyınça ayırıla. Lamantinnıñ qoyrığı işkäk küreneşle, Dugong'nıñ qoyrığı çäneçkä küreneşle ide. Lamantin ülän aşawçı xaywan ide, üze waqıtınıñ küpçelegen saylıqta kötüdä yörep ütkärä.
Lamantin Tönyaq, Üzäk häm Könyaq Amekikanıñ, Karib Diñgezeneñ say, sazlı yarlarında yäşi.
Lamantinnıñ ber töre ("Trichechus senegalensis") Afrikanıñ Könbatışında, "T. inunguis" isemle tör Könyaq Amerikanıñ Könçığışında, öçençese ("T. manatus") Karib Diñgezendä West İndia utırawlarında kön kürä. Florida Lamantinı ayırım tör bulıp uylanıla, ITIS buyınça ul "T. manatus"nıñ törçelege ide. Lamantinnıñ ozınlığı 4.5 "meter" häm zurraq ide, lamantin tozlı häm tozsız suda yäşi ala. Lamantin awlaw may häm it öçen oyıştırıldılar, ämmä xäzer räsmiçä lamantin awlap yaramí.
West India lamantinı siräk oçrí torğan tör bula. Lamantinnıñ tabiğí doşmannar bulmağaç, keşeneñ ekspansise sazlı diñgez yarlarda anıñ tabiğí yäşäw tirälegen yuq itte. Bik küp lamantinnar köymä motorları belän yaralanğan bulalar. Aşap, balıq totu qoralların (qarmaqlar, batırğıçlarnı) yış yotalar. Bu äyberlär alarğa zían kitermi, qarmaq cebelärdän tış. Bu äyber aş qaynatu organnarğa yulnı yaba, şunnan xaywan ozaq ülä.
Lamantinnar sunı cılıtuçı elektrostansílar yänäşäsendä cíılırğa yaratalar. Alar bu tabiğí bulmağan cılılıqqa ışanalar häm sunıñ daimi temperatur buluı säbäple migrasí itmilär. Elektrostanşílar betkändä, "U.S. Fish and Wildlife Service" däwlät tabiğät saqlaw xezmäte lamantinnarğa öçen sunı cılıtu ısulı ezli.
"Mon-da qara: "Afrika Lamantinı".
Altın Urda.
Altın Urda, 1389.Altın Urda ul Batu xan isemle Çınğız xan onığı barlıqqa kitergän böyek däwlät iseme.
1236. yılda Moğollar İdel buyı Bolğar däwläten yawlap alğannar.
1440. yılda Altın Urda qabat eçke suğışlarğa bata wä tulısınça biş ayırım xanlıqqa bülenep tarala: Qazan Xanlığı, Seber Xanlığı, Ästerxan Xanlığı, Qırım Xanlığı, Zur Urda, Nuğay Udası
Musa Cälil.
Musa Mostafa ulı Cälil (1906.-1944.), şağir, Sovet Berlege Qaharmanı (1956., wafatınnan soñ). Ícatı: "İptäşkä" (1929.), "Ordenlı millionnar" (1934.) isemle şiğer cíıntıqları, "Xat taşuçı" (1940.) poéması, "Altınçäç" (1935.-1941.), "İldar" (1940.) operaları librettosı, "Tupçı antı" (1943.) cíıntığı. 1939.-1941. yıllarda TASSR Yazuçılar Berlege idaräseneñ cawaplı särkätibe, 1941. dä suğışqa kitä, 1942.dä äsirlekkä elägä. Sovet xärbi äsirlärennän yäşeren oyışma tözi (q. Cälilçelär). 1944. tä Nazistlar (Faşístlar) xökeme tatarfınnan ülem cäzasına xökem itelä häm Plötzensee törmäsendä cäzalap üterelä. Zíndanda "Moabit däftäre" isemle şiğerlär cíıntı (Lenin büläge, 1957.) ícat itä. Ädäbi tärcemälär. Publiçistik mäqälälär. Cır mätennäre. "Äsärlär" (1-4 t., 1975.-1976.). Äsärläre Urıs, İngliz häm başqa tellärgä tärcemä itelgän. 1983. yılda Qazanda muzey-fätiräse açıla.
Tatarstanda dini tormış.
Tatar xalqınıñ borınğı babaları, uydırma-xorafatlarğa ışanıp, äylänä-tirä dönyanı canlı itep kürgännär. Alarnıñ küzallawlarınça, törle küreneşlär b-n ilahi köçlär idarä itkän, kük allası Täñre - baş alla sanalğan (k. Mäcüsilek).
8-9 yözlärdä bolğarlar cirenä Íslam dine ütep kerä başlí.
922. yılda İdel buyı Bolğarında Íslam däwlät dine dip iğlan itelä. Şunnan soñğı Tatar däwlätlärendä íslam dine ruxi-mädäni wazífanı başqarıp kilä.
16. yözdä Tatar xanlıqların Rus däwläte üzenä buysındırğannan soñ, Tatar xalqı mäktäp-mädräsälären, mäxällälären, ruxaníların yuğalta, ruxi tormışı fäqirlänä bara. Patşa xökümäte häm prawoslawie çirkäwläre tarafınnan dini häm milli ezärlekläwlär näticäsendä möselman xalıqları küp tapqırlar baş kütärergä mäcbür bula.
1773. yılda Sinod färmanı basılıp çığa, 1788 yılda Ufa şähärendä möselmannarnıñ Diniä näzaräte oyıştırıla (k. Räsäy häm BDBnıñ Europa illäre möselmannarı Üzäk diniä näzaräte), bu inde íslam dineneñ räsmi tanıluın añlata.
1992. yılğa qädär bu näzarät Eçke Räsäy häm Seber möselman cämğiätlärenä citäkçelek itä.
20. yöz başında Qazan ğubernasında ğına da 1152 mäçet eşli.
16. yözneñ 2. yartısında töbäktä xristian dine tarala başlí.
1555. yılda Qazan yıparxiäse oyıştırıla (k. Xristianlaştıru säyäsäte).
20. yöz başında Tatarstan terr-yäsendä Qazan, Vyatqa, Samara, Sember häm Ufa yıparxiälärenä qarağan 600 prawoslawie mäxälläse häm 30 monastır' eşläp kilä. Sowet däwläteneñ din ölkäsenä qağılışlı säyäsäte RSFSR XKSnıñ "Çirkäwne däwlättän häm mäktäpne çirkäwdän ayıru turında"ğı ("Ob otdelenii serkwi ot ğosudarstwa i şqolı ot serkwi", 1918) dekretı h.b. doqumentlar b-n bilgelänä. Dinneñ cämğiät tormışına yoğıntısı şaqtí çiklänä.
1980. yıllar axırına Tatarstanda terkälgän 38 dini cämğiät kenä qala (18 möselman, 15 prawoslawie, 1 protestant h.b.).
1990. yıllar başınnan dini konfessílarnıñ eşçänleklären cäyelderü öçen yaña mömkinleklär tua.
1992. yılda Tatarstan möselmannarınıñ Diniä näzaräte tözelä häm ul 2001. yılda räsmiläşterelgän 804 möselman cämğiäten berläşterä. Qazan yıparxiäsenä 175 dini cämğiät kerä. TRda prawoslawieneñ iske tärtip tarafdarları (staroobryadçılar), katolíklar, lyüterännar, baptistlar, adwentistlar, yähüdilär, buddistlar h.b. dini cämğiätläre dä bar.
1990. yıllarda Bahawiä, Äxmädiä, Soñğı Ğähed h.b. dini xäräkät häm ağımnar tarala başlí.
Mäğärif.
Soñğı yıllarda Tatarstan Cömhüriätendä Íslam dine belän qızıqsınu, mäxällälärdä ímam-xatíb bulıp häm möselman uqu yortlarında möğällimnär bulıp eşläwçe hönärilärgä íxtíac artu säbäple hönäri möselman uqu yortları buldırıldı.
Sanap ütelgän uqu yortlarında 1000nän artıq şäkert uqıtıla, wä här mäçettä diärlek başlanğıç mädräsälär dä eşli.
TC MDN tarafınnan barlıq uqu yortları öçen uqu plannarı tözelgän.
Tatar xalqı.
"Borınğı Tatarlar turında ayırım mäqälädä äytelä"
Tatar xalqı ul Törki xalıq, Tatarstannıñ töp xalqı. Tatar xalqınıñ küpçelege İdel-Uralda yäşi. Şaqtıy öleşe Räsäydä yäşi İdel-Ural da (kübräk Mäskäwdä häm Seberdä). Çirmeşlär Tatar xalqın «Çuaş» dip atıylar.
Xalıq törkemnäre.
Ş.u. Polşa-Litva Tatarları törkeme dä bar. İdel-Ural töbäge törkeme - iñ zurısı, anda 4 mln.nan artıq Tatar isäplänä. Tatar telendä söyläşälär. 13-15. yözlärdä ğomumi Tatar ataması b-n yörüçe qayber Törki xalıqlar (Qırım Tatarları, Nuğaylar w.b.) 18. yözneñ 2. yartısı — 19. yöz axırlarında üzläre möstäqil milli törkem bulıp oyışalar.
Din.
Tatarlarnıñ küpçelege möselman-sönnilär. Tatar milläteneñ köçläp çuqındırılğan öleşläre dä bar: Keräşen Tatarları, Nağaybäklär. Möselman Tatarlarnıñ xäzerge din üzäkläre: Qazan, Mäskäw, Ufa, Irımbur, Sarıtaw, Xacitarxan, Tömän w.b. şähärlärdäge möftiyätlär. Ş.u. Polşa-Litva Tatarlarınıñ üz dini oyışmaları bar.
Millätneñ kälep çığışı.
Tatarnıñ kilep çığışı mäsäläsendä fändä 3 töp konsepsiä bar.
Bolğar-Tatar konsepsiäse.
Anıñ buyınça Tatarnıñ kilep çığışınıñ töp nigeze - Bolğarlar häm Törkiläşkän cirle Fin-Uğır xalqı. ä.Wälidi, X.Ğäbäşi, M.Zäki, F.Urmançı h.b. ğälimnär Bolğarlar kilep çığışında Awraziäneñ iñ borınğı çordan mäğlüm küçmä Skif, Sarmat, Alan-asam h.b.nıñ da qatnaşı bar dip isäplilär. Bolğar-Tatar qaraşı tarafdarları Tatarnıñ milli mädäniät wä ğöref-ğädät nigezläre İdel buyı Bolğar däwläte däwerendä şäkellängän häm Altın Urda, soñraq Qazan xanlığı däwerlärendä ällä ni zur üzgäreşlär kiçermägän dip sanıylar. Altın Urda çorında Bolğar xalqı berniçä milli-mädäni törkemgä bülenä. Qazan xanlığı däwerendä Bolğarlarnıñ Moğollarğa qädär bulğan ğöref-ğädät, yäşäw räweşläre yañadan torğızıla häm alğa taba üzençälekle üseşe däwam itterelä. Xätta xalıqnıñ "Bolğar" räweşendäge üzataması da 1920. yıllarğa qädär saqlana dip uylanıla. Tatarnıñ kilep çığışına qarağan bu konsepsiä 20. yöz başlarında R.F.Fäxretdin, G.N.äxmär, N.N.Firsov, M.G.Xudyakov w.b. ğälimnärneñ xezmätlärendä dä çağılış taba. VKP(b) ÜKneñ 1944. yılğı 9. August qararınnan ("Tatarstan partiä oyışmasında massa-politik wä ideologiä eşeneñ torışı wä anı yaxşırtu çaraları turında") wä SSSR FAneñ Qazan Tatarları millät çığışın açıqlawğa bağışlanğan fänni sessiäsennän (1946) soñ älege konsepsiä räsmi bularaq qabul itelä, X.G.Ğimädi, A.P.Smirnov, N.F.Kalinin, L.C.Cäläy, H.V.Yosıpov, A.X.Xalikov, M.Z.Zäki w.b. ğälimnärneñ xezmätläre şuşı konsepsiägä nigezlänä.
Tatar-Moğol konsepsiyası.
Könçığış Awrupağa Tatar-Moğol qabiläläre b-n bergä küçep kilgännär, cirle qıpçaqlar b-n quşılıp wä Altın Urda däwerendä İslam dinen qabul itep, Tatar mädäniäten wä däwlätçelegen barlıqqa kitergännär digän qaraşqa nigezlänä. Bu konsepsiäneñ töp asılı qayber Urıs, Başqort, Çuaş ğälimnäre: N.A.Mäcitev, V.F.Kaxovskiy, V.D.Dmitriyev, N.İ.Yegorov, M.R.Fedotov w.b. xezmätlärendä çağılış taba.
Törki-Tatar konsepsiäse.
Bu konsepsiä Tatar xalqınıñ kilep çığışında İdel buyı Bolğarı xalqı b-n bergä Qıpçaq, kimäk däwläti berläşmälärenä kergän xalıqlar qatnaşuına da zur urın birä. Bu qaraşta toruçılar fikerençä, Tatar xalqınıñ töp üzençälege wä yäşäyeş ölgeläre - xalıqnıñ tarixında wä tormışında gäwdälängän üzañı üseşendä, ğasırlar buyı däwam itkän dini yolalarında, däwlätçelektä, yazma mädäniät wä mäğrifät ğädätlärendä çağıla. Tatar xalqı milli tarixınıñ töp üseş däwere Altın Urda çorına turı kilä; şul çorda cirle Bolğar wä Qıpçaqlar Moğollar b-n kilgän işle Törki-Tatar qabilälärenä quşıla, yaña däwlätçelek wä mädäniät ğädätläre, Törki nigezdä urtaq ädäbi tel barlıqqa kilä. Altın Urdanıñ möselmanlaşqan aqsöyäk qatlawı arasında yaña tarixi ğädätlär wä mäğlüm milli üzañ oyışa. Şuşı yaña milli üzañ oyışu barışında, 13. yözneñ urtalarında, Moğollar yawına qädärge cirle qäbilä atamaları yuqqa çığa wä Törki-Moğol ıruğ-qäbilä atamaları östenlek ala başlıy (Nayman, Qoñğırat, Kiräit, Tabın, Qatay, Manğıt, Oğlan, Cälair, Uyşın w.b.). Altın Urda çorında yaña mädäni-tarixi üseş-räweşläneşe üzägendä törle xalıqlar mädäniäten, ş.i. Çıñğızıylar ğädäte b-n İslam dine yolaların berläştergän ayırım ber imperiäçel törkem - yuğarı däräcäle türä, ruxani wä xärbilär qatlawı oyışa. Törle qabilä wäkilläre buluğa qaramastan, alar üzlären ayırım etnoslardan östen quyalar wä 14. yöz tirälärendä şunda bulğan mädäniätlär cirlegendä tudırılğan yaña milli-mädäni cämğiätkä nigez salalar. Şul räweşle milli-säyäsi Tatar berdämlege barlıqqa kilä. Altın Urda däwerendä ber ük waqıtta Uğız wä Qıpçaq telläre nigezendä ayırım qabilä söylämnärennän östen bulğan ädäbi tel nigeze barlıqqa kilä, İdel Törki. Altın Urda tarqalğaç (15. yöz) oyışqan Tatar däwlätlärendä (Olı Urda, Qazan xanlığı, Xacitarxan xanlığı, Qasıym xanlığı, Seber xanlığı, Nuğay Urdası w.b.) Xacitarxan, Qazan, Qırım, Qasıym, Seber Tatarları dip atalğan yaña cirle millät törkemnäre barlıqqa kilä. İdel, Ural, Seber töbäkläre Urıs däwläte tarafınnan yawlap alınğannan soñ (16. yözneñ 2. yartısı), Tatarnıñ törle milli-cirle törkemnäre arasında küçeş wä üzara aralaşu, mädäni yaqınayu xäräkäte köçäyä; Qazan, Seber, Xacitarxan Tatarlarınıñ telläre wä mädäniätläre yaqınlığı arta bara. Şunıñ näticäsendä ayırım milli törkemnärne berläştergän din cirlegendä ğomumiläşterelgän "Möselman" ataması yışraq qullanıla başlıy. 19. yözneñ 2. yartısında, burjuaz sosial-iqtisadi mönäsäbätlär köçäygän çorda, ayırım milli mädäniätlär, bigräk tä İdel-Ural töbägendäge Tatar mädäniäte yuğarıraq basqıçqa kütärelä. Tatar xalqınıñ tarixi-mädäni berdämlege mäs'äläse wä ütkäne b-n qızıqsınu arta, tarixi ğädäte barlaw yañartıla (Ş. Märcäni, H. Atlasıy, Ğ. İsxaqıy w.b.). Bu çorda Qazan Tatarnıñ yuğarı üseşkä ireşkän mädäniät, ädäbi tel, uqu-uqıtu, kitap bastıru wä waqıtlı matbuğat qazanışları Rusiädä yäşäwçe baytaq Törki xalıqlar öçen ürnäk bula, başqa Tatar milli törkemnäreneñ milli üzañı üsüenä kiterä, alarda berdäm Tatar xalqı bulu xise köçäyä. 1926. yılda xalıq sanın isäpkä alu waqıtında SSSRda yäşäwçe Tatarnıñ 88% üzen şul isem b-n atağan. İdel-Ural töbägendäge Tatarnıñ ber öleşe üzlären Mişär, Keräşen, Tiptär, Xacitarxan yaqlarında Nuğay, Qarağaş, Seberdägeläre Boxarıy w.b. dip yazdırğan. Tatarnıñ kilep çığışında Törki-Tatar konsepsiäsen yaqlawçı ğälimnär: G.S. Ğöbäydulla, ä.N.Qurat, N.A.Basqaq, Ş.F.Möxämmädyar, R.G.Quzi, M.G.Ğosman, R.G.Fäxretdin, ä.G.Möxämmädi, N.Däwlät, D.M.İsxaq, U.Şamilulı w.b.
Tormış-könküreş.
Tatarnıñ ata-babadan kilgän wä tormış-könküreştä iñ möhim urın totqan töp şöğılläre: igençelek, terlek asraw, umartaçılıq wä sunarçılıq.
Cir bilämäläre awıl cämäğät qaramağında bula; anı tigez büleşep faydalanalar: sörü cirläre, bolın-tuğaylar wä urmannar başlıça ir-at sanınça, imanalap bülenä. Ğädättä 3 basulı çäçü äyläneşe qullanıla. Ş.u. İdel buyı wä Ural töbäklärendä borınğıdan kilgän çäçülek mäydanın buldıru ısulı - ışna äzerläw dä 20. yöz başlarına qädär saqlana. Başlıça arış, solı, arpa, yazğı boday, tarı, boray, qaraboday, borçaq, yasmıq igälär, xucalıqqa kirägençä citen, kinder çäçälär. Xacitarxan wä Seber Tatarlarınnan qala başqa milli törkemnärdä terlekçelek xucalıqta ikençel urında torğan; at, sıyır, sarıq, käcä asrıylar, qoş-qorttan tawıq, qaz, ürdäk ürçetälär. Keräşen Tatarlar wä Nağaybäklär arasında Sovet çorınnan başlap duñğız asraw başlana. Qayber xucalıqlarda östämä tabış öçen umarta qortı totıla (19. yöz axırlarına qädär qayber urınnarda qırğıy qort balın da cıyalar). Xacitarxan wä Seberdä bigräk tä balıqçılıq wä sunarçılıq käsebe kiñ tarala, başqa töbäklärdä ul käsep ayırım häwäskärlär eşe bularaq sanala. Tatar yäşelçä üsterü, baqçaçılıqqa az ähämiät birälär, qarbız, qawınnı küpläp citeşterü b-n başlıça Könyaq Ural wä Xacitarxan, Qırım töbäklärendä genä şöğıllänälär. Başqa töbäklärdä kübräk suğan, kişer, çögender, torma, şalqan, qabaq üsterelgän, ayırım xucalıqlarda qıyar, käbestä, tomat işe yäşelçä dä citeşterelgän. 19. yöz] urtalarınnan bäräñge Tatarnıñ ikençe ikmägenä äwerelä. İdelneñ uñyaq yarı töbäklärendä yort yanı baqçalarında alma, çiä, qura ciläge, qarlığan w.b. cimeş ağaçları da üsterelä. Ayırım hönärçelär baqır, timer taşların eretep, törle eş wä suğış qoralları yasağan, ağaçtan wä balçıqtan kiräk-yaraq äyberlär citeştergän, kiez basqan, keläm, palaslar tuqığan. Käcä mamığınnan şäl bäyläw, yonnan yäki kinderdän, citen süsennän törle tuqımalar tuqu eşe, yon tetü, tire iläw wä kün äyberlär eşläw, kiez ayaq kiemnäre wä tula basu, kün ayaq kiemnäre tegü, çıpta-qap suğu, kismäk yasaw, sabın, sumala qaynatu, deget quu, kümer yandıru, arba-çana yasaw, zärgärçelek, eşkärtelgän tiredän zatlı ös kiemnäre, uqalap çigep baş kiemnäre tegü w.b. - Tatarnıñ kiñ taralğan käsepläreder. Säwdä eşe, säwdä aradaşlığı da Tatarnıñ borınğı däwerlärdän kilgän ğädäte. 16. yöz urtalarında däwlätçelekne yuğaltqaç qına satu-alu b-n kön kürüçelär sanı bik küpkä kimegän. 18. yöz urtalarınnan patşa xäkimiäte Tatarlarğa Urta wä Üzäk Aziä illäre b-n säwdä mönäsäbätläre urnaştıruğa mömkinçelek birä, şunnan soñ Qazan, Irımbur governılarında, Rázan governısınıñ Qasıym töbägendä Tatarnıñ zur säwdä üzäkläre barlıqqa kilä. Tatarlar, nigezdä, utraq tormışlı xalıq. Qayber töbäklärdä ayırım tör xucalıq eşlären başqaru öçen cäy-köz aylarında cäyläwgä çığıp yäşäw ğädätläre dä saqlanıp kilä. Toraq yortları ğädättä büränädän yäki tabiğıy taştan, kirpeçtän wä yandırılmağan saman kirpeçtän tözelä. Borınğıraq zamannarda cäyen kiez tirmälärdä, qış aylarında yartılaş cirgä qazılğan öylärdä yäşäw oçraqları da bulğan. Soñraq tirmälär cäyläwdä yäşäw aylarında ğına faydalanıla. Här awıl wä şähärdä mäçetlär salına, mäktäp yäki mädräsälär açıla. Tatar xalqınıñ kiem-salımında, könküreşeneñ başqa ölkälärendäge kebek ük, borınğı küçmälärgä dä, utraq tormışta yäşäwçelärgä dä xas mätdi mädäniät ğädätläre berdämlege küzätelä. Kiem-salım tegüdä wä bäyläwdä kün, zatlı tirelär, yon äyberlär, käcä mamığı (debet), bäz, kinder-citen tuqımalar, qıtat tuqıma, Urta Aziädan qaytarılğan yefäk qullanıla. Bizänü äyberläre altınnan, kömeştän, törle asıl taşlardan (firüzä, yaqut, axaq w.b.) eşlänä. Rizıqta it, söt wä qamır aşları östenlek itä. Könküreştä Awrupaça yäşäw tärtipläre tiränräk ütep kergän sayın kiyem-salım, aşaw-eçü, bizänü äyberlären qullanuda ğomum cämğiäwi üzgäreşlär tösmerlänä bara. Borınğıdan kilgän ğöref-ğädät, yola ütäleşläre dä (Saban tuyı, Cıyın, Narduğan w.b.) yäşäw räweşenä qarap üzgäreş kiçerä. Tatarnıñ borınğıdan kilgän däwlätçelek tradisiäläre 1552. yılda Qazan xanlığın Urıslar yawlap alğannan soñ özelä. 1917. yılğı Febräl ıynqıylabınnan soñ Tatar üzläreneñ däwlätçelegen torğızu yünäleşendä omtılış yasıylar (k. İdel-Ural Ştatı). 1920. yılnıñ Mayında üzäk xäkimiät ämere b-n TASSR tözelä.
Diaspora.
Xәzergә köndä tatarlar böten dönyada da yäşilär dip äytergä bula. Awrupada: Almaniädä, Finländiädä, Polşada, Litvada, Estoniädä h.b.
Mäskäwdä dä tatarlar bik küp.
Däwlätlär isemlege.
Älifba buyınça tezelgän däwlätlär wä kolonílar isemlege.
Abxazía – Acarstan – Äfğänstan – Äfiopiä – Albaniä – Almaniä – Amerika Quşma Ştatları – Andorra – Angola – Antigua häm Barbuda – Argentina – Ärmänstan – Australiä – Austriä – Azärbaycan
Bahama Utırawları – Bahräyn – Bangladeş – Barbados – Belarus – Belgiä – Beliz – Benin – Berläşkän Ğäräp Ämirlekläre – Butan – Boliviä – Bosniä häm Hersegovina – Botswana – Böyek Britaniä – Brazil – Bruney – Bolğarstan – Burkina Faso – Myanmar – Burundi
Çad – Cäzäir – Çexiä – Çile
Daniä – Djibuti – Dominica – Dominikan Réspublikası
Équador – El Salvador – Équatorlı Guinea – Eritrea – Éstonia
Fälistıyn – Folklend Utırawları – Färö Utırawları – Fiji – Filippinlär – Finlândiä – Fransiä
Gabon – Gambiä – Ğıyraq – Görcästan – Gana – Grenada – Gretsiä – Grenlandiä – Guatemala – Guinea – Guinea-Bissau – Guyana
Haiti – Hindstan – Honduras
İndoneziä – İran – İrlandiä – İslandiä – İsrail – İswäç – İswiçrä – İtaliä - İspaniä
Kambodja – Kanada – Kenya – Kiribati – Kipr – Kamerun – Kongo – Könbatış Sahara – Könbatış Samoa – Könyaq Korea – Kuba – Küwäyt - Kabo Verde – Kolumbiä – Komoro Utırawları – Kuk Utırawları – Kosta Rica – Kot d'İvuar
Laos – Latviä – Liban – Lesoto – Liberiä – Libiä – Lixtenşteyn – Litva – Lúksemburg
Macarstan – Makédoniä – Madagaskar – Malawi – Malayziä – Maldiv Utırawları – Mali – Malta – Marshall Utırawları – Mawritaniä – Mauritius – Meksika – Mikronesia – Misır – Moldova – Monako – Mongoliä – Marokko – Mozambik – Myanmar - Montenegro
Namibiä – Nauru – Nepal – Nederland – Nikaragua – Niger – Nigeriä – Niue – Norvegiä
Pakistan – Palau – Panama – Papua Yaña Guinea – Paraguay – Peru – Puntland – Polşa – Portugal
Qatar – Qazaqstan – Qırğızstan – Qıtay
Romaniä – Räsäy – Rwanda
Sent Kitts häm Nevis – Sent Lusiä – Sent Vinsent häm Grenadinlär – Samoa – San Marino – San Tome häm Prinsipi – Senegal – Serbiä – Seyşel Utırawları – Syerra Leone – Singapur – Slovakiä – Sloveniä – Söğüd Ğäräpstan – Solomon Utırawları – Somali – Somaliland – Şri Lanka – Sudan – Surinam – Şvetsiä – Şweysariä – Swaziland – Süriä
Taywan – Tacikstan – Tanzaniä – Tayland – Timor Leste – Togo – Tonga – Tönyaq Afrika – Tönyaq Korea – Tönyaq Osetiä – Törkemänstan – Törkiä – Trinidad häm Tobago – Tunis – Tuvalu – Turks häm Kaykos Utırawları
Uganda – Ukraina – Uruguay – Üzäk Afrika Cömhüriäte
Vanuatu – Vatikan – Venesuela – Vyetnam
Wallis häm Futuna
Yaña Zelandiä (Aotearoa) – Yaponiä – Yämän – Yordan – Burkina Faso
Zair – Zambiä – Zimbabwe
Törkiä.
– Tulayım – % Su || 780.580 km² 1.3%
Törkiä diyep Awrupa ilä Asiädä urnaşqan il atala. Ataması ike öleşten tora: İske Törekçädä "Türk" süze "qatı, nıq, bögelmäs" añlata, "iyä" süze bügenge Törekçädä şul kileş qullanıla. Başqaça äytmeşli "nıq keşelär iyä bulğan il" digänne añlata.
Awrupada Trakya, Asiädä Anadolu. Anadolu Qara Diñgez, Märmär Diñgeze, Äge Diñgeze häm Urta Diñgez belän yuıla. Törkiäneñ kürşeläre: Azärbaycan, Bulğarstan, Yunanstan, Görcistan, Ärmänstan, İran, Ğıyraq, Süriä.
Säyäsät.
Bügenge Törkiyä xaläte bäysez cömhüriät dip sanala. Cömhüriät 1923. yılnıñ 29. Öktäberendä Kemal Atatürk tarafınnan barlıqqa kiterelgän.
Törkiä xökümäte soñğı arada Awrupa Berlegenä kerü kandidatı statusına iyä.
Cäğräfiä.
Mäydannıñ zur öleşe Anadolu (Anatolia) yäki Keçe Asiä yarımutrawına turı kilä. Şulay uq İstanbul buğazınıñ könbatışında Trakya (Frakiä) yarımutrawınıñ könçığış öleşendä urnaşqan.
Azärbaycan.
Azärbaycan (Azärbaycan Cömhüriäte) (Azäri: "Azərbaycan" yä "Азәрбајҹан", Urıs: "Азербайджа́н") Qawqazda, Qaspi Diñgezendä urnaşqan. Kürşelär: tönyaqta Rusiä, könçığışta Görecästan, Ärmänstan, könyaqta İran. Naxçıvan éksklavınıñ kürşeläre: Ärmänstan, İran häm Törkiä.
Azärbaycan tatarları tarixı.
Azärbaycan cirendä tatarlar 19. yözdän yäşilär, monda Qawqazdağı iñ zur tatar cämğiäte bulğan. 1970.tän Azärbaycanda tatar xalqı başlıy. 1989.da 29 meñ tatar yäşi, ş.i. Baquda 24,3 meñ. 1993.tän Azärbaycanda Tatarstannıñ tulı wäqälätle wäkillege, 1990.nan "Tuğan tel" tatar mädäniäte cämğiäte (Baqu), "Azärbaycan – Tatarstan" cämğiäte, Şihabetdin Märcani isem. tatar xäyriä fondı eşli.
İseme.
Azärbaycan – ğäräplängän "Azarpayagan" – Farsı telennän: Azar+payag+an. Azar=Ut; payag=urın; an=urın suffiksı.
Administrativ Bülenü.
Abşeron Rayonu, Agcabadi Rayonu, Agdam Rayonu, Agdas Rayonu, Agstafa Rayonu, Agsu Rayonu, Ali Bayramlı Şəhəri*, Astara Rayonu, Bakı Şəhəri*, Balakan Rayonu, Barda Rayonu, Beylaqan Rayonu, Bilasuvar Rayonu, Cabrayil Rayonu, Calilabad Rayonu, Daskasan Rayonu, Davaci Rayonu, Fuzuli Rayonu, Gadabay Rayonu, Gəncə Şəhəri*, Goranboy Rayonu, Goycay Rayonu, Haciqabul Rayonu, Imisli Rayonu, Ismayilli Rayonu, Kalbacar Rayonu, Kurdamir Rayonu, Laçin Rayonu, Lənkəran Rayonu, Lənkəran Şəhəri*, Lerik Rayonu, Masalli Rayonu, Mingəçevir Şəhəri*, Naftalan Şəhəri*, Naxçıvan Muxtar Respublikasi**, Neftçala Rayonu, Oguz Rayonu, Qabala Rayonu, Qax Rayonu, Qazax Rayonu, Qobustan Rayonu, Quba Rayonu, Qubadli Rayonu, Qusar Rayonu, Saatli Rayonu, Sabirabad Rayonu, Saki Rayonu, Saki Şəhəri*, Salyan Rayonu, Samaxi Rayonu, Samkir Rayonu, Samux Rayonu, Siyazan Rayonu, Sumqayit Şəhəri*, Susa Rayonu, Susa Şəhəri*, Tartar Rayonu, Tovuz Rayonu, Ucar Rayonu, Xacmaz Rayonu, Xankandi Şəhəri*, Xanlar Rayonu, Xizi Rayonu, Xocali Rayonu, Xocavand Rayonu, Yardımlı Rayonu, Yevlax Rayonu, Yevlax Şəhəri*, Zangilan Rayonu, Zaqatala Rayonu, Zardab Rayonu.
Démografiä.
Azärbaycanlılar — 97%, Dagestan halıqları (lezginnar, avarlar, tsaxurlar, xinaluglar) — 0,5%, Urıslar— 1,8%, başqa haliqları (Ukrainnar, Tatlar, Tatarlar, häm başqalar) - 0,7%
Ästerxan.
Ästerxan (Urısça: А́страхань /ASTraxan'/) Räsäy Кönyağında zur häm ähämiätle şähär, Ästerxan ölkäseneñ üzäge. Şähär İdelneñ tübän ağımında urnaşqan, şul yılğanıñ İdel Deltası dip atalğan Qaspi Diñgezenä qoyu urınında. Koordinatları. Xaıq sanı (1.1.2004): 502,800.
Tarix.
Bay häm sulı İdel Deltası elektän keşelärne tarta. Bu urınında Xäzärlär häm Kimäklär üz başqallarınına nigez salalar, bay İtil, Saqsin häm Saray Bärkä şähärlär barlıqqa kilälär. 13. yöz başlarında Xacitarxan berençe tapqır telgä alına. Aqsaq Timer anı tulısınça yandırıla. 1459-1556. yıllarda Xacitarxan Xacitarxan xanlığınıñ (yä Ästerxan xanlığınıñ) başqalası ide. 1556. Xacitarxan İvan IV tarafınnan küpyıllı yawdan soñ yäşäwdän tuqtıy. 12 "km" tübänräk Urıslar yaña şähärgä nigez salalar. 1569. yılda Ğosmanlılar tarafınnan qamalışqa alına. Läkin basıp ala almıylar. Şuşı xaldän soñ İdel tulısınça Räsäy qullarına kilä. 17. yözdä şähär Räsäyneñ Şäreqkä qapqası, ähämiätle säwdä üzäge. Ärmän, İran häm Xoräzm säwdägärläre Ästerxan üzägendä yäşilär. Şähärdä xalıqara duslığı tolerantlıq belän urnaşa.
Ästerxan 17. yözendä.
1670-1671. yıllarda 17 ay däwamında Ästerxan Stenka Razin Kazakları qamalışında bula. Piter I Ästerxanda admirallıq sala, Qaspi flotı öçen karablar tözelälär. Ekaterina II şähärgä östen xoquqlar birä.
1705. yılda şähärlelär Kazak Kondrati Bulavin citäkçelegendä baş kütärä. Berniçä tapqıp şähärne Qalmıqlar qamıy. 1711.dä Ästerxan Qazan gubernasınnan ayırılğan Ästerxan gubernasınıñ başqalası bula başlıy. Berençe gubernatorlardan Artemi Petroviç Volınski belän Vasili Nikitiç Tatişçev iñ tanıqlıy. 1702., 1718. häm 1767. yıllarda şähär yana, 1719. Farsılar tarafınnan talana. 1830. xolera epidemiäse näticäsendä küp keşe ülä.
Kirmän.
Ästerxan kirmäne (Kreml) 1580-1620. yıllarda Saray Bärkä kirpeçlärennän tözelä. İke kafedral çirkäwlär 1700. belän 1710. yıllarda Yaroslavl ostaları tözilär. Çirkäwlär Urıs tradisiälärendä tüzelgän, läkin bizäge baroque stilendä eşlängän.
Törki xalıqlar.
Törki xalıqlar ul Törki telendä söyläşä torğan küp xalıqlar berläşterä torğan atama. Törkilärneñ tulayım sanı 250 millionnan artıq.
Atamalar.
"Türek" atamasınıñ berençe iskä alu 6. yözneñ Küktürklär turında buldı. Qıtay ilbaşı 585. yılda İsbara isemle Küktürk xanına xat yazğanda, tegesen «Böyek Türk xanı» dip atí. Şul çordağı Orxon yazmalarında da «Türük/Török» ataması qullanıla.
Bügenge Törkiädä «Türk» atamasınıñ mäğnäsen yışraq “köçle” wä “qüätle” itep açıqlílar.
Böten dönyada «Törki» süzen mädäniäte, tele, milläte, taríxı belän yaqın bulğan xalıqlarnı ataw öçen qullanalar. «Törki» süze urınına «Törki-Tatar» adı da kiñ qullanıla.
Törki xalıqlarnı öyränü fäne «"Türkologí"» dip atala.
Yäşäw cirläre wä milli büleneş.
Bügenge köndä Törki xalıqlarnıñ iñ zur törkeme Törkiädä yäşi. Başqa olı Törki xalıqlar Äzerbaycan, Kipır, İdel-Ural, İran, Qazaqstan, Qırğızstan, Törekmänstan, wä Özbekistan cirlärendä yäşilär. Bu Törki däwlätlärdän tış Törki xalıqlar Çığış Törkistan, Tönyaq Ğíraq, Äfğänstan, Moldova, Balkannar (Bulgaria) illärendä dä yäşilär.
Törki xalıqlar öyränü buyınça tanılğan ğälim Wilhelm Radloff 1866. yılda bolay yaza: "Tönyaq Afrikadan başlap Awrupılı Törkiägä tikle, Könyaq-Çığış Räsäydän başlap Keçe Asía ilä Turan, annarı Seber aşa Gobi çülenä tikle cirlärendä Törki telendä söyläşä torğan ıruğlar yäşilär. Bu dönyanıñ şul tikle kiñ cäyelgän alanda qullanıla torğan Törki tele belän çağıştırmalı başqa tel yuq" (Çığanaq: "Törki Mädäniät Näzäräte").
19. yöz azağınnan başlap 20. yöz buyı Urıslar wä Stalin xalıqlarnı bülü/butaw/sörü säyäsäten uzdırğan, monıñ näticäse bularaq Törki xalıqlarnıñ, alarnıñ söylämnäreneñ şaqtí ayırılu başlaw, bu närsä Törki xalıqlarğa açıq küzätü yasaw qatlawlı itä.
19. yözdä zamança säyäsät çorı başlanğaç, Törki xalıqlarda berläşü maqsatın quya torğan Pan-Türkism atlı xäräkät barlıqqa kilä, «"Törki"» atamasın qullanırğa täqdim itelä.
Tışqı küreneş.
Törki xalıqlar tışqı küreneş belän ber bersennän şaqtí ayırılalar. Zur öleşeneñ qiäfäte Qawqaz xalıqlarınıñ kük, yäğni körän/qara çäç belän körän küzlelär. Şayqtí öleşe sorı/qızıq çäşle zäñgär küzle. Qayber cirlärdä yäşägän Törkilär açıq tösle tän/küz belän bulıp, Moğol töçençelärene dä yörtälär, mäsälän Özbäklär berlän Tatarlar. Törki xalıqlarınıñ kübese kiñ yañaqlı, tügäräk başlı wä turı çäçle.
Törki xalıqlarnı nindi rasığa sanísı da zur bäxäslärne çığara.
Din.
Törki xalıqlarnıñ kübese Söni Möselmannar. Ämma İranda wä Äzerbaycanda Törkilärneñ kübese Şiä Möselmannarı.
Çuaş, Ğağauz wä Yaqut xalqı Xristian dip sanala.
Şulay uq Şamanízm, Buddízm, Baha wä Yähüd dine tarafdarları da beraz bar.
Törki tellär.
Törki tele yä ki "Törki/Türki" ul Törki xalıqlarnıñ ana tele. Anı başqa xalıqlarda "Turko-Tatarish" ta, "Tatarish" dip tä atílar.
Dönyada taralu.
Bu dönyada Törki telendä 150-250 million çaması keşe söyläşä wä ul iñ kiñ qullanıla torğan 14 tel arasına kerä. Törki tele Altay tiräsendä barlıqqa kilgän dip farazlílar, wä şuña kırä anı Altay telläre törkemenä salalar. Şul uq törkemdä Moğol tele ilä Tunğus tele dä kerä. Elek Törki telen Ural-Altay telläre törkemenä kertälär ide.
Törki tele xalıqara bularaq ta yöri, elegräk bigräk tä. Törki teldä söyläşüçe xalıqlar Urta Awrupıda, Yaqın Şäreqtä, Asíada yäşilär. Monnan tış Törki teldä söyläşüçeläre Batış Awrupıda, Amerikada, Australiada da bik küp.
Törki xalıqlar öyränü buyınça tanılğan ğälim Wilhelm Radloff 1866. yılda bolay yaza: "Tönyaq Afrikadan başlap Awrupılı Törkiägä tikle, Könyaq-Çığış Räsäydän başlap Keçe Asía ilä Turan, annarı Seber aşa Gobi çülenä tikle cirlärendä Törki telendä söyläşä torğan ıruğlar yäşilär. Bu dönyanıñ şul tikle kiñ cäyelgän alanda qullanıla torğan Törki tele belän çağıştırmalı başqa tel yuq" (Çığanaq: "Törki Mädäniät Näzäräte").
Qayber ğalimnärdä Qamançı, Maya kebek elekkege Tönyaq Amerika xalıqlarınıñ telläre dä Törki telennän çıqqan digän fiker bar, 4-10 meñ yıl ele Asíadan küçkän bulsalar da, alarda xäzer dä yözlär Törki süzlär üzgärelmiçä berkileş kenä qalğannar diärlek. Bu oxşaşlıqlarnı berençe märtäbä centekläp Alman keşese Otto Rerig öyrängän ide.
Cirle söylämnär.
Törki teleneñ cirle söylämnärne “Törki tellär” dip tä atasalar da, Törki xalıqlar ber-bersen tärcemäçsez dä bik yaxşı añlílar.
Törki telneñ cirle söylämnärne yaqınaytu eşe berlän İsmäğil Gaspıralı şöğellängän, urtaq süzlärne qullanıp «Terciman» gazetasın çığarğan ide.
Törki teleneñ bügengä iñ kiñ qullanıla torğa söyläm Törekçäder.
Tel beleme.
Törki tele yalğılmalı tellärgä kerä. Suzıq oxşaşlaw da saqlana.
Süz baylığı.
Törki telendä Ğäräp, Farsí wä Qıtay tellärennän alınmalar küp.
Päräwezdä.
Törki tellär
Tatarstan sportı.
Tatarstanda 2002. yılda 3615 fizik kultur törkeme, 130 balalar-yäşlär sport mäktäbe, sport yünäleşle 163 üsmerlär klubı, 6884 sport qorılması (şunıñ 34e stadíon, 1678e sport zalı, 50 se yabıq yözü basseynı h.b.), fizik kultur häm sport ölkäsendä yuğarı belemle 4011, maxsus urta belemle 1450 keşe eşli.
Tatarstanda 1930. yıllarnıñ 2. yartısınnan 2000. yılğa qädär maqtawlı isemnärgä layıq buluçılar: SSSRnıñ (Räsäy) atqaz. sport ostası - 21, Tatarstannıñ atqazanğan sport ostası - 58 häm sport ostası - 70 keşe. SSSRnıñ (Räsäy) atqazanğan trenerı - 68, Tatarstannıñ atqazanğan trenerı - 47 keşe. Tatarstanda bügenge köndä ğämäldäge sport törläre: şahmat, hokkey, futbal, arbada uzışu, basketbal, regbi, qılıçlı yarış w.b.
Törkemnär.
Tatarstanda hokkey, futbal, basketbal, volleybal, tuplı hokkey w.b. törkemle sport uyınnar bar.
Çañğı, timerayaq, tägärayaq (roll) belän şöğellänü kiñ taralğan. Ämmä velosiped xäräkäte qızğanıçqa qarşı yuq, velosipedçılar öçen kiräkle şartlar tudırılmağan.
Taríx.
Künegülär wä uyınnar (yögerü, sikerü, ırğıtu, cäyädän atu, köräş, awırlıq kütärü, at çabışı h.b.), tän tärbiäneñ qayber törläre İdel buyı Bolğar däwläte çorında uq mäğlüm bulğan. Älege künegülärne üsterüdä Saban tuyı, Cíın w.b. ğädäti xalıq bäyrämnäre möhim urın alğan. Töbäktä fizkultur häm sport belän maxsus şöğellänü 19. yözneñ 2. yartısınnan başlana.
1918. yıldan soñ fizkultur-sport xäräkäte däwlät organnarı sosíal-mädäni säyäsäteneñ ber öleşenä äwerelä.
1918. yılda ildä ğomumí mäcbüri xärbi uqıtu sisteması buldırıla.
1919. da fizkultur, sport eşlären Qazan gouvernası xärbi komisariatı qarşındağı sportnı üsterü bülege häm ğuberna sport berlege citäkli.
1920.-1930. yıllardan fizkultur-sport eşe Fizik kultur qömitetlarına yöklänä, alarda sportnıñ ciñel häm awır atletík, yözü, boqs, köräş, fextowanie, şaxmat, şaşqa kebek törlären üsterügä zur ähämiät birelä.
1920. yılda TASSR Sälamätlek saqlaw häm Mäğärif xalıq qömis-tları qarşında fizik tärbiä birü bülekçäläre oyıştırıla, alar tarafınnan berençe märtäbä 1 häm 2. basqıç mäktäpläre öçen fizik kultur programnarı tözelä.
1934. tä republíkta ğömümi belem birü mäktäpläre uquçılarınıñ 80% fizkultur däreslärenä tartıla. «"Gotov k trudu i oborone SSSR"» (1931.-1934.) kompleksı häm Berdäm bötensoyuz klassifikasísı (1935.-1937.) kertelü ildä fizkultur häm sportnı üsterüdä möhim etap bulıp tora.
1940. yıllar başına GTO kompleksı normaların tapşıruçılar sanı 15 meñgä citä. Fizkultur belän şöğellänü awıl cirlärendä dä kiñ cäyelä.
1934. yılda 196 kolxoz häm sovxoz fizik kultur kollektífları häm 33 rayon fizik kultur sowetı eşli.
1936.-1937. dä Tatarstanda hönärberkläşlärneñ 10 irekle sport cämğiäte oyışa: «"Burevestnik"», «"Plamya"», «"Molnia"», «"Start"», «"Azot"», «"Temp"», «"Medik"», «"Krılia Sovetov"», «"Neftánik"», «"Proletarskaya pobeda"», ş.u. student yäşlär fizik kultur kollektífların berläştergän «"Navka"» cämğiäte häm 1927. yılda oyıştırılğan OSOAVİAXİM (1951.-1991.dä - DOSAAF, 1991. yıldan - OSTO).
1940. yıllar başına Tatarstanda 9 meñ çaması fizik kultur kollektífı, 30 irekle sport cämğiäte sowetı isäplänä. 35 meñgä yaqın keşe fizkultur häm sport b-n daimi şöğellänä, şunıñ 11 meñe - awıl rayonnarında. Tatarstannıñ qayber sportçıları häm cíılma qomandaları ciñel häm awır atletík, futbal, basketbal (xatın-qızlar), yözü, qılıç, çañğıda uzışu w.b. buyınça il külämendä uzdırılğan yarışlarda: İdel buyı xärbi olimpiadalarında (1921., 1923.-1924.), 1. Bötensoyuz spartakíadasında (1928) w.b. büläklär yawlí.
TASSRda fizkultur-sportnı üsterüdä, qualifikasílı belgeçlär äzerläwdä däwlät sisteme zur urın ala.
İkençe dönyawí suğışı yıllarında TASSR fizkultur-sport oyışmalarınıñ töp ígtíbarı yäşlärne Qorallı Köçlär saflarında xezmät itü öçen äzerläwgä yünältelä.
1950.-1960. yıllarda fizkultur-sport xäräkäte tağın da kiñräk cäyelä. Tatarstannıñ cíılma törkeme SSSR häm RSFSR xalıqara spartakíadalarında autonom republíklar arasında 1. urınnı ala.
1980. yıllar axırına republíkta fizkultur häm sport b-n şöğellänüçelär sanı 2 mln. keşegä citä (SSSRda iñ yuğarı kürsätkeç), sportta ireşkän uñışları buyınça Tatarstan autonom republíklar arasında 1. urınğa çığa häm SSSRda Éstonia belän 8. urınnı büleşä.
1980. yıllar axırı - 1990. yıllarnıñ 1. yartısında, Säyäsi häm íctímağí-íqtísadí tormışta üzgärtep qorular başlanğaç, ildä «"Trud"», «"Burevestnik"», «"Spartak"», «"Urojay"», «"Lokomotív"» h.b. irekle sport cämğiätläreneñ eşçänlege tuqtalıp qala, fizik kultur kollektíflarına häm sport klublarına citäkçelek itü profsoyuzlarnıñ Bötensoyuz irekle sport cämğiäte, Räsäy häm Tatarstannıñ "Fizkultur, sport wä turízm buyınça däwlät komitätläre" tarafınnan ğämälgä aşırıla.
"Monı da qara": Tatarstannıñ fizkultur, sport wä turízm buyınça däwlät kömitäte.
Tanılğan sportçılar.
Tatarstannıñ tanılğan sportçıları Awrupı, dönya, Olympia uyınnarı çämpionnarı bulğannar: A.M.Ğälläm'evä, N.F.Ğiläc'evä, O.V.Danílova, S.A.Dómina, D.V.Kapustin, O.N.Knázeva, N.F.Kolesnikov, A.N.Kolesnikova, A.P.Kurnov, L.İ.Loginova, R.H.Näcmetdin'ev, V.G.Nikonova, L.F.Nuretdin'eva, F.P.Simaşov, L.E.Şubína h.b.;
Trenerlar: V.T.Gluxix, S.K.Dómin, V.V.Jitlov, N.İ.Moráşiçev, F.Ş.Nuretdin'ev, V.A.Pavlov, M.M.Säxäbetdin'ev, E.Ä.Timercan'ov, S.M.Ulyanov, Ä.Ş.Şäyxetdin'ev, S.S.Yarulla'in h.b.
Xristianlıq.
Xristianlıq'", Dönyada iñ kiñ taralğan dürt dinneñ berse (Yähüdi, Buddizm häm Íslam belän berrättän).
Xristianlıq çığanığı bulıq – İzge yazu ("Biblia, Täwrät") tora; Xristianlıq 1. yözdä barlıqqa kilä häm Urta Diñgez buyı xalıqlarında tarala başlí. Xristianlıq dogmatlarınıñ ayırım öläşlären törleçä añlatu 11-16. yözlärdä oyışqan töstä 3 tarmaqqa: Ortodoks Xristianlıq ("Pravoslavie"), Katolisizm häm Protestantlıq büläenügä kiterä. 17. yözneñ 2. yartısında Ortodoks Xristianlığınnan "iske din din tarafdarları" (Urısça: "старообрядчество") ayırılıp çığa. 17-20. yözlärdä Protestantlıqnıñ küp kenä yaña yünäleşläre tua (Baptizm, Adventizm, İllelekçelek h.b.).
Tatarstanda Xristianlıqnıñ östenlek itüçe yünäleşe bulıp Urıs Ortodoks Çirkäwe sanala.
Qırım.
Qırım ul Qara diñgezendä urnaşılğan yarımutraw. Bu yarımutrawda şul uq isemle cömhüriät urnaşılğan, Qırım Cömhüriäte.
Cäğräfiä.
Qırım alanı 25 900 "km²" zurlığında: Tönyaqtan Könyaqqa 200"km" wä Çığıştan Batışqa 325"km" ozınlığında. Çik ozınlığı 2500"km" çaması. Alannıñ 72%ın tigezlek, 20%ın tawlar wä 8%ın küllär ala.
Taríx.
1944. yılnıñ 18. Mayda Sovet ğäskärläre Qırım Tatarlarını Urta Asíağa sörälär, küçerü waqıtında Qırım Tatarlarınıñ yartısı wafat bula.
1985. yılda Qırım Tatarlarığa kire üz watanına qaytırğa röxsät itelä.
1992. yılnıñ 5. Mayına Qırım Cömhüriäte üzidäräne íğlan itkän.
Xalıq.
2000. yılğı beleme buyınça 260 800 Qırımtatar yäşi. Alardan başqa Ukrainnar, Urıslar wä başqa xalıqlar.
Şähärlär.
Yalta, Soqdak, Baqçasaray
Timişoara.
Timişoara (Romança: "Timişoara", Almança: "Temeswar/Temeschwar/Temeschburg", Macarça: "Temesvár", Serbçä: "Temišvar", Törekçä: "Tamışvar-Temeşvar") ul Batış Romaniada Banat töbägendä Timiş cirlegeneñ ber şähäre.
Şähär iseme Timişel yılğa isemennän çıqtı, wä bügen bu yılğa Bega isemen yörtä.
Xalıq.
2000. yılda uzğan canisäp buyınça şähärdä 329,554 keşe yäşi.
Şähär xalqı küpmillätle, anda Alman, Macar, Serb, İtalian, Fälistin wä Yunan millätlärennän keşelär yäşi.
Mädäniät.
Şähär küpmillätle buluına säbäple, ul küpmädäniätle dä.
Şähärgä Parisdan Eifel kilep Bega arqılı küper salğan ide.
Başqort tele.
Başqort tele () yä ki Başqortça ul Başqort xalqınıñ tuğan tele, Törki telläreneñ berese. Başqortstan respublikasında räsmi tel. Tatar telenä yaqın tora, bu ike teldä söyläşkän keşelär ber-beresen ciñel añlıy ala.
Tatarçadan ayırıluı.
Başqort teleneñ küp süzläre dä Tatarçadan ayrıla, mäsälän: "şomırt ağaçı", "tupıl ağaçı", "çäpçek" "yıraq", "çükeş", "döyä balası".
Başqort tele dialektları.
Başqort tele öç töp dialektqa bülenä. Batış dialektı Tatar telenä yaqınraq tora. Könyaq dialektında iñ küp keşe soyli, bu dialektnıñ nigezendä ädäbi Başqort tele qorılğan, küp sanlı Başqort yazuçıları (Mostay Kärim, Zäynäb Biişeva, Dawıt Yultıy wä başqalar) kitap yaza, gäzit-jurnallar näşer itelä. Çığış dialektında Başqortstan respublikasınnıñ Çığışında (Uçalı, Salawat, Dıwan, Mäçetle rayonnarında), Çiläbe (Arğayaş, Qonaşaq rayonnarı), Qorğan oblastlarında torğan başqortlar söyli. Çığış dialekt Tatar telenän iñ yıraq tora, qay ber oçraqlarda anı añnarğa qıyın. Qorğan oblastınnıñ Safakül rayonında torğan küp Tatarlar da şuşı dialektqa küçkän.
Tramway.
Tramway, şähär cirendä elektr yärdämendä xäräkät itä torğan timer yul wagonı yäisä berniçä wagon. Asılmalı kontakt çeltäre aşa 500-700 "V" egärlektäge daimi tok belän (kire togı rélsta) tä'min itelä. Qazanda elektr yärdämendä eşli torğan berençe tramway 1899. yılda (1875.-1899. yıllarda at tartıp yöri torğan timer yul transportı) kürenä. 1967. yılda Tübän Kamada häm 1973. yılda Çallıda tramway xäräkäte açıla. 2000. yılda tramway yulı ozınlığı, ikä yänäşä yulnı quşıp isäplägändä, 152,3 "km", wagonnar sanı – 588 danä, 260,5 mln. passajir yörtelä. Şulay uq qara. "Qazanda Belgiäneñ Atlı Timer Yullar Anonim Cämğiäte".
Tatarstan klimatı.
Tatarstan klimatı, urtaça kontinental, çäye cılı, qışı urtaça salqın. Qoyaş radiasiäse häm atmosfera sírkulásiäse tö'sirendä formalaşa. Klimatqa urınnıñ reliefe, üsemleklär qaplamı, hídrografik çeltäre yoğıntı yasí. 20. yöz urtalarınnan başlap klimatqa keşelär eşçänlege tä'sir itä. Yıllıq ğomumí radiasiä 3900 "MJ/m2" çaması, yıllıq radiasion balans 1350 "MJ/m2". Qoyaş balqışı ber yılğa 2000 säğätkä yaqın. Közen-qışın, ğomumän, yıl däwamında cillär kübräk könyaq häm könyaq-könçığıştanraq isä. yaz häm cäy könnärendä tönyaq cilläre qabatlana. Köçle cillär qışqı aylarda küzätelä. Yılnıñ salqın waqıtında cömhüriät territoriäse Atlantik Okean (Íslandiä minimumı) häm Seber (Aziä maksimumı) hawa massaları tä'sirenä duçar itelä, şuña kürä hawa temperaturası könbatıştan könçığışqa taba töşä bara. cılı waqıtta sírkulásiä prosessları kimi, temperatura rejime farmalaşuına Qoyaş radiasiäse häm cirle faktorlarnıñ tä'sire arta. Hawanıñ urtaça temperaturası Ğínwarda -14"°C", Yüldä 19"°C"; absolút minimum -52"°C", absolút maksimum 40"°C". Cılı könnär (temperatura 0"°C"tan yuğarı) 198-209, salqınnarı – 156-167. Yıllıq yawım-töşem küläme 460-540 "mm". İdel aldı, Çulman aldı töbäklärendä häm Çulman artyağınnıñ könyaq-könçığışında yawın-töşem kübräk. Yawım-töşemneñ 60-70% cılı waqıtqa turı kilä. Totrıqlı qar qaplamı Nöyäber axırında xasil bula, 140-150 köngä suzıla; tufraqta tuñ tiränlege 74-114 "cm".
Qırım Tatarları.
Qırım Tatarları (üzataması: "Qırımtatarlar", "Qırımlar"), Törki xalıq.
1989. yıldağı xalıq sanın isəpkə alu waqıtında 270.000nən artıq keşe terkəlgən. Ukrainada (Qırım yarımutrawında, Xerson ölkəsendə), Rəsəydə (nigezdə Krasnodar həm Stavropol kraylarında) həm Üzbəkstan (başlıça Toshkent (Taşkent) belən Fərğənə ölkələrendə) yəşilər. Törkiə, Rumıniə həm Bolgariədə də Qırımtatar diasporaları bar.
Törkemnər.
Dala yaq (Noğay Tatarlar), Taw Aldı (Tatlar) həm Könyaq yar buyı (Yalıboylular) Tatarları subetnik törkemnərenə bülenələr.
Tel həm yazu.
Qırımtatar telendə söyləşələr. Yazuda 1926. yılğa qədər Ğərəp əlifbasın, 1939. yılğa qədər Latin əlifbasın (Jaŋalifkə oxşaş), 1940 Urıs əlifbasın (östəmə xəreflərsez, digraflarnı qullanıp), 1990. yıllardan qabat Latin əlifbasın (Törek əlifbası nigezenə Q həm Ñ quşqaç) qullanalar.
Din.
Möselman-Sönnilər. İslamnı Altın Urda dəwerendə qabul itkən, dip uylanıla. IYAslamğa qədər Qırımtaralarnıŋ babaları öleşçə Xristian yəki Yəhüd dine totuçıları bulğan.
Atalar.
Qırımtatarlar etnogenezendə Xəzər, Qıpçaq, Nuğay, şulay uq cirle qabilələrdən Tawır, Kimmeri, Törki Alan həm başqa qatnaşqan. Hunnarnıŋ həm Skiflarnıŋ yoğıntısı da bar. Berböten xalıq bularaq formalaşuları Altın Urda həm ul tarqalğanda Qırım Xanlığı dəwerendə turı kilə.
Tarix.
Rəsəy Qırım Xanlığın basıp alğaç, Qırımtatarlar 1850. yıllardan Törkiəgə küçə başlıylar.
Zamança tarix.
1918. yılda yarım möstəqıyl Qırım Xalıq Cömhüriəte, 1921. yılda RSFSRda Qırım ASSR oyıştırıla; 1945.tə autonomiə yuqqa çığarıla.
İkençe Bötendönya Suğışı barışında Qırım okkupasiya waqıtında (1941-1943) Nazi propaganda səbəple küp Qırımtatarlar Almannar tarafında Sovet xöküməte həm Bolşevik partizannarı qarşı suğışalar, etnik çistartularda (Yəhüdlər həm Urıslarğa qarşı) qatnaşalar.
Deportasiə.
1944. yılnıŋ Mayında Qırımtatarlar (238,5 meŋ keşe) Qırımnan məcbüri rəweştə Seber, Urta Asiə həm Urta İdel buylarına sörelə. Ayawsız qırıs şartlarda ütkərelgən küçerü barışında həm sörgendəge berençe aylarda Qırımtatarlarnıŋ çama belə yartısı ülə.
Reabilitasiə.
1967. yılda Qırımtatarlarnıŋ konstitutsion xoquqı çikləngən rəweştə torğızılsa da, 1980. yıllarnıŋ axırlarına qədər alarğa üz watannarına qaytu röxsət itelmi. Üz illərenə qaytqan Qırımtatarlarnıŋ ber öleşe torğızu öçen körəşə. 1992. yılda Qırımğa "Cömhüriət" xələte birelə.
1990. yıllardağı Üzbəkstanda etnik çistartular səbəple Fərğənə üzenendə yəşəğən Qırımtatarlar Awrupağa küçte.
İske Qazan.
İske Qazan, 13.-16. yözlärdä Qazansu yılğası buyındağı Bolğar-Tatar şähäre.
13.-14. yözlärdä Qazan artınıñ ere säyäsi häm iqtisadi üzäklärennän berse.
Urıs ğäskärläreneñ 1376. wä 1399. yıllardağı yawlarınnan soñ elekke ähämiäten yuğalta.
Qazan xanlığı çorında (15.-16. yözlär) ere bäk bilämäsenä äwerelä.
İske Qazan ul Canğäli xannıñ 1535. yılğı sörgen urını da.
1552. yılda Urıs ğäskärläre İske Qazannı xäräbä xälenä töşerä.
18. yöz Tatar yazma ädäbiätendä İske Qazanğa bertuğannar Altınbäk belän Ğälimbäk nigez salğan digän riwäyätlär bar.
Xäzerge Urıs Urmatı awıllığı häm Qamay şähärlege qazış cirläre şul İske Qazan qaldıqları dip uylanıla.
Rigoletto.
"Rigoletto" (Риголетто). Giuseppe Verdi tarafınnan icat itelgän opera. Victor Hugonıñ Le roi s’amuse pyesasına nigezlängän. Operanıñ premyerası Teatro La Feniceta 1851 yelnıñ 11 martında ütä.
Rigoletto dönyada iñ popular operalar rätenä kerä.
İcat itü tarixı.
Verdi 1850 yılda La Fenice teatrı tarafınnan yaña opera yazırğa cälep itelä. Şunnan soñ Verdi berniçä avtornñ äsärlärenä möräcäğät itep qarıy. Läkin oçraqlı räweştä Victor Hugonıñ Le roi s’amuse äsären tanıp ala. Soñınnan avtor bu äsärne ’’iskitkeç qüätle noqtaları bulğanı… Syujetnıñ böyek, çiksez buluın’’ dip taswirlıy.
Läkin syujet iskitkeç qatlawlı bulıp çığa häm Verdi Fransiä tsensurasınnan şaqtıy cafa çigä.
Berençe Akt.
Berençe säxnä. Patşa saraendağı ber bülmä. Kenäz çirkäwdä kürgän tanış bulmağan çibärkäygä xuca bulu telägennan yana. Ul şulay uq Countess Ceranoğa tieşle tüläwlärne başqara. Rigoletto, şamaqaynıñ töp eşe – kenäzneñ küze töşkän qızlarınıñ irlären mısqıllaw bula. Şulay uq ul, kenäzgä qaysılarıñ üterü turında kiñäşlär birä torğan bula. Çirkäw qızınıñ atası, Graf Monterone Kenäzne qähärli.
İkençe säxnä. Uram. Säxnäneñ yartısı diwar belän bülengän, anda Rigoletto işegaldınıñ ber küreneşe. Şul qähär turında uylağanda, şamaqayğa bandit Sparafucile möräcäğät itä häm üzeneñ xezmäten täqdim itä. Rigoletto, asqa töşep, qızı, Gildanıñ xälen belep çığarğa bula. Qızıñ ul keşe küzennän häm, berençe çiratta, Kenäz qaraşınnan. Bu qıznıñ keşe aldına, çirkäwdän qala, çıqqan çağı bulmıy. Rigoletto kitkäç, Kenäz bülmägä kerä häm şul waqıtta Gildanıñ xezmätçesenä çirkäwdä kürgän yegetkä ğaşiyk buluıñ häm mäxäbbät tarıxın işetä.
Gilda yegetne yaratu seren açqanda, Kenäz küz aldıña küreñä häm qıznı çin-çinlap yaratuın äytep birä. Soñınnan Kenäzne qıznı çit keşelär urlıy.
İkençe Akt.
Kenäz Gilda’nıñ urlanuın işetä. Läkin küpmeder waqıt ütkäç qız sarayğa kiterelä. Şul waqıtta Kenäz qız mäxäbbäte xaqına böten baylığınnan waz kiçä aluın söyli. Qız atası yanına qaytıp, anıñ eşennän oyalğanıñ äytep birä. Säxnä azağında Rigoletto Kenäzdän üç alaçağına ant birä.
Öçençe Aqt.
Uram. Sparafucile’nıñ yort küreneşe. Rigoletto Gilda belän kilep kerä. Gilda Prinsqa qarata mäxäbbät xise belän yana. Kenäz operanıñ iñ matur ariäläreneñ bersen başqara. Bu ariädä süz xatınnarnıñ xıyänät xolqı turında bara.
Rigoletto bandit belän qunaqnı üterü turında satulaşa. İr kiemenä kienderep, Rigoletto qızın Veronağa cibära. Qız söygänenä qurqınıç anuın toyımlıy. Rigoletto Kenäzne üterü xaqıñ 20 skudi itep bilgeli.
Kük kükri. Kenäz Superficile yortında tön qunarğa bula. Gilda kire öygä qaytırğa bula, häm kinät bandintnıñ keşe üteräçägen işetp ala. Qız, ir kiemnärenä kiengän kileş, bülmägä kerä.
20 skudinı alğaç bandit mäyetne Rigolettoğa birä. Şul minutta ul Kenäz ariäsen tanıp ala, häm mäyetne açqaç, qızın tanıy. Qız, sonğı sulışın alıp, söygäne xaqına ülüena şat buluıñ äytä. Rigoletto ’’Läğnät’’ dip qıçqıra.
Nurlat Rayonı.
Nurlat rayonı, Tatarstan]nıñ könyağında urnaşqan, Samara ölkäse belän çiktäş. 1930. yılnıñ Öktäber rayonı bularaq oyıştırıla (1997. yılnıñ 10. Dekäberenä qädär şul isemdä). Mäydanı – 2293,8 "km2". Xalqı – 1989. yılda 54,4 meñ keşe (Tatarlar 44,2 %, Çuaşlar – 29,1 %, Urıslar – 25,6 %), 2000. yılda 30,0 meñ keşe (Nurlat şähärendä yäşäwçelärne sanamíça). 88 toraq punktı berläşterä. Üzäge – Nurlat şähäre.
Reliefe – tigezlek, bieklege 100-150 "m"). Zur Çirmeşän yılğası, anıñ quşıldığı Zur Sölçä suı häm Qondırça yılğası ağa.
Cirläre kübesençä seltesezlängän, tipik, kölsulanğan qara, qara töstäge bolın, qarasu-sorı urman tufraqlı. Territoriäseneñ 43,9% urmannar üsä. Näft, gaz, torf, betonitlı balçıq yatmaları bar. Rayonda näft çığarıla. Nurlat şähärendä sänäğät şirkätläre, rayonda urman xucalığı eşli. 2002. yılda awıl xuçalığı 121,2 meñ "ha" cir bili, ş.i. sörü cirläre 91.5 meñ "ha". Saban bodayı häm közge boday, arış, solı, tarı, borçaq igelä, şikär çögendere, bäräñge üsterelä. Mögezle ere terlek, sarıq, duñğız asrala.
Nurlat rayonı territoriäsennän Sember-Ufa timer yulı, Çístay-Nuralt automobil yulı uza. 2000. yılda 64 ğomumí belem birü mäktäbendä 10728 uquçı uqí. 52 kitapxanä, 61 klub, 546 urınlı 5 xastaxanä xezmät kürsätä. Tatarça "Duslıq", Urısça "Drujba", Çuaşça "Tuslăx" gäzetläre näşer itelä.
Balet.
Balet (Fransuzça: ballet, İtaliança: balleto – biim), säxnä sänğäteneñ eçtälegen muzıkal-xoreografik sürätlär yärdämendä tawirlağan töre.
Balet töşençäse 16. yözneñ 2. yartısında İtaliada barlıqqa kilä, 17. yözdä başlıça Fransíada, 18-19. yözlärdä Awrupanıñ başqa illärendä dä üsep kitä. 19. yözneñ 2. yartısında Räsäydä yaña üseş ala. Zamança baletkä stil, janr häm formala törlelege xas.
Tatar balet sänğäte 20. yözneñ 20-30. yıllar başında muzıkal dram teatrı säxnäsendä quyılğan muzıkal dramadağı xoreografíä küreneşläre nigezendä tua. Baletneñ janrınıñ berençe ürnäge "Şüräle"neñ köyen 1941.dä Färit Yarullin ícat itä. 1945. yılda bu balet quyıla.
Qasím I.
Qasím I xan(?-1500. yıllar tiräse), Ästerxan xanı (1470. yıllardan). Mäxmüd xannıñ ulı. Atası ülgäç täxetkä utıra. Olı Urda xannarı belän suğış alıp bara.
Qazansu.
Qazansu yä Qazan yılğası, İdelneñ sul quşıldığı. Arça Rayonınıñ Bimär awılı yanında başlana. Qazan Kremlen uzıp, İdel yılğasına (Kuybışev susaqlağıçına) qoya. Ozınlığı 140 "km", bassínınıñ mäydanı 2600 "km2". Töp quşıldıqları: İä, Kesmäs, Şimäk, Sölä yılğaları. Maksimal su çığımı 299 'm3.s" (1979). Suınıñ iñ az waqıtındağı mineralläşüe 400-1000 "mg/l". Su ağışı salmaq. Tatarstanníñ tabiğät istälege (1978).
Qazaq tele.
Qazaq tele/Qazaqşa ("Qazaq tili", "Qazaqşa") ul Törki telläreneñ berse wä Qazaq belän söyläşü öçen Tatarğa tärcemäçe hiç tä kiräk tügel.
Yazılış.
Qazaqça yazu öçen Urısälif, Latínälif (Törkiädä) wä Ğäräpälif (Qıtay, İran, Äfğänstan) qullanıla.
Şul uq waqıtında Latínälifkä küçärgä täqdimnär bar.
İvan IV.
İoann Vasilyeviç yä İvan IV (Urısça: Иоанн Васильевич Tatarlarda "Yawız İvan", "Mödhiş İvan", Urıslarda "İvan Grozní (Иван Грозный)")(1530-1584), Mäskäw kenäzlegeneñ Böyek Kenäze (1533. yıldan), 1547. yıldan patşa. Kenäz Vasili III'neñ ulı.
Qazan Xanlığı.
1545. yıldan Qazan Xanlığın yawlap alu höcümnären oyıştıra (q. Qazanğa Urıs däwlätneñ yawları). 1552. yılda zur suğıştan soñ Mäskäw ğäskäre Qazannı yawlap ala. 1556. yılda Ästerxan Xanlığı da Mäskäwgä buysındırıla. Elekke Qazan Xanlığındağı cirle xalıqlarnıñ baş kütärülären ayawsız bastıra (q. Qazan cirlärendä azatlıq suğışları). Qazan Xanlığı cirläre häm xalqı belän idarä itü öçen Qazan saray idaräxanäse buldırıla. Qazan, Zöyä h.b. şähärlärgä patşa isemennän idarä itüçe namestnik-voyevodalar bilgelänä. İvan IV zamanında elekke Qazan Xanlığı cirlären kolonílaştıru, xalqın çuqındıru häm urıslaştıru säyäsäte başlanıp kitä.
Aqtanış Rayonı.
Aqtanış Rayonı (Rus: "Актанышский район (Aktanışskiy rayon)").
Taríxı.
TRnıñ yıraq könçığışında urnaşqan, Başqortostan belän çiktäş. 1930. yılnıñ 10. Augustında oyıştırıla. 1963. yılnıñ 1. Febrälendä rayon tarqatıla, bilämäse Minzälä Rayonına birelä. 1965. yılnıñ 12. Ğínwarında yañadan torğızıla.
Geografiäse.
Relyefe – qalqulıqlı tigezlek (bieklege – Kama häm Ağidel üzännärendä 60 "m" çaması, könyaqta 160-235 "m"). Kama yılğası (Tübän Kama susaqlığıçı), Ağidel yılğası häm quşıldağı Sön yılğası ağa. Rayon küllärgä bay. Tönyaq-könbatışta Külägäş sazlığı. Cirläre kübesençä seltesezlängän, kölsulanğan häm qara tufraqlı. Territorísınıñ 9,6 % da urman. Torf, çuyır-taş, qom yatmaları bar.
Íqtísadı.
Aqtanış awılında şänäğät şirkätläre eşli. 2002. yılda awıl xucalığı 124,1 meñ "ha" cir bili, ş.i. 93,1 meñ "ha" sörü cire. Saban bodayı, arış, arpa, solı, borçaq igelä, bäräñge üsterelä. Mögezle ere terlek, sarıq asrala. Ağidiel buyında "Äcäkül" pristane. "Aqtanış" aéroportı. Aqtanış rayonı cirennän Qazan-Ufa automobil yulı uza.
Mädäniäte.
2000. yılda 67 ğomumí belem birü mäktäbendä 5180, hönär mäktäbendä 391 uquçı uqí. 40 kitapxanä, 64 klub, 291 urınğa isäplängän 5 xastaxanä bar.
Şota Rustaveli.
Rustaveli Yerüsälem freskalarındaŞota Rustaveli (Görceçä: შოთა რუსთაველი, ?-?) — Görce (Gruzin) säyäsätçe häm 12. yözdäge şağir, "Yulbarıs tiresendä batır" epik poemasınıñ autorı.
Rustavelineñ biografiäse çınlap açıq tügel. Rustaveli Görce kenäze, Tamar şahinäneñ qaznaçısı ("Mechurchletukhutsesi") bulğanı, Yunanstanda (Gresiädä) uqığanı, Yerüsälemdäge İzge Xäç monastırendä freskalar yasağanı dip uylanıla. Ber freskada Rustaveli üze sürätlängän. İkençe isem, "Rustaveli", familiä tügel, bu borınğı Rustavi qalasınnan çığışınnan, Görceçä "Rustaveli" Tatarça "Rustavi-le-gä" turı kilä. Poemasınnan anıñ Axaltsixe ölkäsennän çığışı turı kilä.
Rustaveli üz poeması "Yulbarıs tiresendä batır" ("Vepxis Tqaosani", "ვეფხის ტყაოსანი") belän dönyawi dan qazana. Şundí poemada Farsı batırları Avdandil belän Tariel därtläre häm macaraları sürätlängän. Poemada 16 icekläp 1637 strof. Original saqlanmağan, poema qulyazma küçermälärdä birelä. Törle küçermälärdä törle östämälär häm däwamnar ("Omaniani" isemendä) tabılalar.
Ruxanilar bu äsärgä qarşı çıqqan, çönki poema dönyawi icat buluı säbäple, Xristian xäzinälären çağılamağan. Monnan tış, Rustaveli yazğança, ul original Farsı proza xikäyäsen tapqan häm şiğri yullarğa küçerelgän. farsı originalı tapmağan.
Urıs xalqı.
Urıslar (üzatama: "Русские", "Russkiie"), Slaván xalqı.
1989. yılda Sovet Berlegendä ğomumí sanı 145,16 million keşe, ş.i. Räsäydä 119,87 million, Tatarstanda 1,157 million keşe. Urıs telendä söyläşälär. Dinnäre – Xristian dineneñ Ortodoks (Urısça: Православие) tarmağı. Millät bularaq, Ukrain häm Belarus xalıqları kebek ük, Könçığış Slaván qäbiläläre berdämlekläreneñ tarqaluı barışında borınğı Kiev Ruse kenäzlege cirlegendä barlıqqa kilä. Taríxí-etnik bilämälre zurayu häm başqa qäbiläläre belän quşılu barışında Tönyaq, Könyaq häm Urta Urıs söylämıkönküreş törkemnärenä ayırıla. İdel buyında Urat Urıs söyläm törkemeneñ berniqädär üzençälege bar. Xäzerge Tatarstan cirlärenä Urıslar 15. yözdän küçep utıra başlílar. Qazan xanlığı yawlap alınğannan soñ (1552.), alanıñ küçenü xäräkäte tağı da köçäyä. Cirle Törki häm başqa xalıqlar belän aralaşu näticäsendä Urıslar etnokultur üzgäreşe kiçergännär (bu yöz-qiäfät, tormış-könküreş ğädätläre, kiem-salım, azıq-tölek häm başqa çağıla). Üz näwbätendä Urıslarnıñ İdel-Ural xalıqlarınıñ tormığı-könküreşenä, tel-söylämenä, matdi häm ruxí tübänäyüenä yoğıntısı bar.
Bua.
Bua, respulika qaramındağı şähär (2000. Yülennän), Bua Rayonı üzäge. Tatarstannıñ könyaq-könbatışında (Qazannan 137 "km"), Zöyä yılğasınıñ sul quşıldığı Qarlı suı buyında urnaşqan. Sember-Zöyä timer yulındağı stansísı. Xäzerge Bua urındağı berençe awılğa 17. yöz urtalarında nigez salınalar., 1780. yıldan Sember namestniklığınıñ öyäz, annarı guberna şähäre. 1920. yıldan TASSRda, 1920.-30. yıllarda kanton, 1930. yıldan rayon üzäge. Mäydanı – 8,8 "q. km". Xalqı 1989. yılda 16,8 meñ keşe (Tatarlar – 62,3%, Ruslar – 25,5%, Çuaşlar – 10,9%), 2000. yılda 18,4 meñ keşe. Elekter-mexanik zavodı; tasma tuqu, mamıq, tämäke fabrikları, it kombinatı, may-sır, çüprä häm şikär zavodları. 8 ğomumi belem birü mäktäbe, 1 hönäri mäktäp, veterinär texnikumı, medisin mäktäbe. 2 mädäniät yortı. Töbäk taríxın öyränü muzéyı. Rayon üzäk xastaxanäse. "Möräy" mädräsäse binaları kompleksı, mäçet. Troitsa çirkäwe – 19. yöz-20. yöz başları arxitektur üzäge.
Minzälä.
Minzälä, rayon qaramağındağı şähär, Minzälä Rayonı üzäge. Tatarstannıñ könçığışında (Qazannan 292 "km"), Minzälä yılğası Çulmanğa qoyğan töbäktä, Ägerce-Aqbaş timer yulındağı krugloye Pole stansiäsennän 65 "km" tönyaq-könçığışraq urnaşqan. 1584-1584 Altın Urda, Qazan Xanlığ däwerendäge awıl urınında salına; 1781. yıldan Ufa gubernasınıñ öyäz şähäre. 1920. yıldan – TASSRda kanton üzäge, 1930.dan rayon üzäge. Mäydanı 7,4 "km2". Xalqı – 1989. yılda 15,2 meñ keşe (Urıslar – 49,3%, Tatarlar 46,8%), 2000. yılda 15,4 meñ keşe. İkmäk zavodı, araqı-şärab zavodı, tözü materialları kombinatı. 3 urat mäktäp, 2 gímnaziä, awıl xucalığı texnikumı, pädagogik, medisin, hönär kölliätläre. 2 mädäniät yortı. Tatar drama teatrı. Musa Cälil häm rayon taríxın muzéyları. 19. yözdä-20. yöz başında yärminkäse belän mäğlüm. Nikolski kafedral çirkäwe, ayırım toraq bínaları – 19. yözneñ arxitektura itälekläre bulıp sanalalar. Timer yul öçen tözelgän timeryulsız küper – Minzäläneñ kürenekle urını.
Söyembikä.
Söyembikä citkän bulmağan ulı Ütämeşgäräy xan waqıtında Qazan xanlığı patşa–bikäse (1549.-1551.). Yäşäw yılları açıq tügel, 1516.-1520. yıllar tiräsendä tuğan bulsa, wafat bulu bötenläy belgeses, 1552. yıldan soñ.
Äwwäle "Söyenbikä" digän isemne xalıq üz beldege ilä "Söyembikä" dip, yäğni "söyekle", "söyügä layıq" itep üzgärtkän.
Söyembikä ul Yosıf bäk qızı ide. Qazan xannarı Canğäli (1533.-1535.), Safagäräy (1536.-1549.) häm Şahğäli (1553. yıldan soñ) xatını.
1550. yılda patşalıqtan töşerelä. wä 11. Augustta ulı Ütämeşgäräy belän bergä Mäskäwgä ozatıla. Xalıq telendä Söyembikägä bağışlamğan riwäyätlär saqlana, ş.i. Qazan Kirmänendäge manarağa bäyle riwäyät.
Nindi şartlarda wafat buluı açıqlanmağan. Ber faraz buyınça, 1570. yılda Urıs patşası ämere belän ağu eçertep üterälär.
İdel buyı Bolğar däwläte.
İdel buyı Bolğar däwläte ("İdel-Çulman buyı Bolğarı"), Urta İdel häm Çulman buyındağı feodal däwlät (9-13. yözlär).
Taríx.
Şuşı töbäktä yäşäwçe Bolğar, Barsil, Bäräncär, Bilär, Suar-Sabir, Äsägel, Bortas h.b. Törki häm Fin-Uğır qäbilällär bilämäläre berläşüennnän barlıqqa kilgän. Başqalası - Şähri Bolğar
Bolğar däwläten oyıştıru häm Xäzär Qağanlığı, Kiev Ruse belän köräş-bäreleşlär 10-11. yözlärdä Almış iltäbär, Mikail bine Cäğfär, Mö'mim bine Äxmäd, Mö'min bine âl-Xäsän, Talib bine Äxmäd h.b. idarälegendä däwam itä. Boxara häm Bağdad belän ilçelek bağlanışları urnaştırıla (q. Bolğarğa âl-Moqtädir ilçelege), Kiev h.b. Rus kenäzlekläre beläpn solıx kileşüe tözelä (q. Bolğar-Rus kileşüläre). 922. yılda däwlät külämendä Íslam dine qabul itelü däwlätçelekne nığıtuğa, mädäni häm säyäsi üseşkä kiterä. 11-13. yözlärdä Bilär, Bolğar, Aşlı, Cükätaw, İbrahim, Suar h.b. şähär-qalalarda timer äyberlär häm qoral citeşterelä, tire-kün eşkärtelä, altın-kömeştän bizänü kiräk-yarağı h.b. eşlänä, säwdä alğa kitä. Ğäräp xälifälege, Bízantía, Rus kenäzlekläre, Urta Asía il-mämläkätläre belän säwdä bäyläneşläre urnaştırıla. Kürşe kenäzleklär belän suğış-bäreleşlä dä qabatlanıp tora. Bolğar bäk-ämirläre Murom (1088), Suzdal (1107), Yaroslavl (1152), Ustyug (1218) h.b. rus şähärlärenä yaw yörgännär. ber ük waqıtta Rus kenäzläre oyıştırğan höcümnäre kire qaqqannar.
İdel buyı Bolğar däwlätenä oyıştırılğan yawlar.
Şuşı suğışlar häm Mongol yawları (1223, 1229, 1232) Bolğar däwläten köçsezländerä. 1236-1237. yıllarda Batí xan ğäskäre İdel buyı Bolğar däwläte yawlap alalar. Yawğa qarşı xalıq kütäreleşläre bastırılğaç (Bayan belän Cik quzğalışı, Baçman xäräkäte), Bolğar däwläte Altın Urdanıñ ber olısı bulıp qala. 13. yöz axırı - 14. yöz başlarında elekkege däwlät cirlegendä Bolğar, Qazan, Qaşan, Cükätaw bäklekläre barlıqqa kilä.
Yapon tele.
Yapon tele ul Yaponída qullanuda yöri torğan söyläşüle wä yazulı tel. Yapon xalqı üz telen "Nihongo 日本語" itep atí.
Awazlar.
Yapon awazları şaqtí ciñel wä alarnı başqa tellärendäge belän şağıştırıp bula. İceklärneñ kübese ber suzıqtan wä ber tartıqtan tora. Yaponçada 5 suzıq wä 17 tartıq awaz bar.
Bügenge yazu törläre.
Mäsälän “min” mäğnäse belän "watashi" süze dürt yazu belän bolay yazıla.
Kanji yazuı Qıtay yazuınnan 6. yözdä Yaponída taraldı. Qıtay häm Yapon yazuları arasındağı qíınnıqlarnı beterü maqsatınnan ike yazu töre tözelä – Hiragana häm Katakana. Yapon tele öyränü maqsatınnan Latín älifbası nigezendä Rōmaji yazu tözelgän. Yapon xärefläre östän asqa, wä suldan uñğa yazıla. Elekkege zamannarda Yaponnar pumala belän yazğannar.
Öyränü.
Yapon telen öyränü eşe ímla, awazlar, yazu wä süzlek öyränüennän tora. Yapon awazlarını başqa tellärendägelär belän dä çağıştırıp bulsa, yazu wä süzlek isä Yapon mädäniätenä nıq bäyle, wä alarnı öyränü qatlawlıraq bula ala. Yapon telen öyränüneñ töp maqsatları arasında Yapon şirqätlärendäge eş urınına kerü. Yapon bulmağan keşelär tel belemen tikşerü öçen "Japanese Language Proficiency Test" (JLPT) isemle sınaw uzalar.
Urıs tele.
Urıs tele (русский язык, "russkij jazyk"), Urıs xalqınıñ milli tele, Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ 6 räsmi telennän berse, elekke SSSR-da häm Warşaw blogında yäşägän xalıqlarnıñ millätara aralaşu çarası, Tatarstanda ike däwlät telneñ (Tatar tele belän berrättän) berse. Hind-Awrupa telläre ğäilälegenä kerä. Slaván telläreneñ Könçığış törkemenä qarıy. Urıs teleneñ nigeze itep Urta Urıs söyläşäläre alınğan. Yazuı – Kiril älifbası.
Çuaş tele.
Çuaş tele, Çuaş xalqınıñ tele, Törki tellär törkemenä kerä. Hunnar häm Bolğarlar tellärennän çığarılıp uylanıla.
Ädäbi tel ul Tübänge söyläm nigezendä barlıqqa kilä.
Fin-Uğır törkemendäge tellärneñ häm Tatar teleneñ köçle yoğıntısında üsä. Söylämendä Urıs, Çirmeş w.b. tellärdän alınmalar küp. Ğäräp-Farsí süzläre dä bar.
Älifba.
Älifbalarsı 1873. yılda Urısälif nigezendä İ.Y. Yakovlev tarafınnan tözelä.
Tatarçadağı q,ğ Çuaşçadağı x"ğa turı kilä, ä - e, a - a, e,ö - ĕ, ı,o - ă, u - у, ü - ÿ, c - ç.
Эчер (маҗарча "Ecser", словакча "Ečer") — Венгриядә, Будапешт янында урнашкан кечкенә авыл.
Алма́н теле́, немец теле (алм. "Deutsch, deutsche Sprache") — алманнар, австриялеләр, лихтенштейнлылар һ. б. халыкларның теле. Алмания, Австрия, Лихтенштейн, Швейцария, Люксембург, Бельгия дәүләтләренең рәсми теле. Латин әлифбасы кулланыла.
Lufthansa.
Deutsche Lufthansa AG — Алманиянең иң эре һава ширкәте.
Алманча "Luft" һава дигәнне аңлата, "Hansa" сүзе исә ирекле шәһәрләр берлегенә ияреп алынды.
Дөньяда зурлыгы буенча Lufthansa бишенче һава ширкәте булып санала. Африка, Америка, Аурупа һәм Азия кыйтгаларында, барлыгы 78 илгә очышлар оештырыла.
Şäriğät.
Şäriğät (Ğäräpçä: شريعة) Íslam qanunnarınıñ tuplanması bula. Töp mäğnädä bu süz "turı yul" yäki "(çişmägä alıp barğan) döres yul"nı añlata ul.
Tulayım alğanda, şäriğät Allah Täğälädän bulğan cämäğät qanunlığı ul. Elek yähüdi şäriğät bulğan ide, soñraq nasara (xiristiän) şäriğäte üz köçenä kergän ide. Läkin Allah Täğälä Íslam şäriğäten (İñ soñğı şäriğätne) barlıqqa kitergäçtän, elekke şäriğätlärneñ köçe betkän.
Şäriğät törle keşe eşlärenä iğtibarlı: säyäsät, eşmäkärlek, kileşülär tözü, ğailä, censi mönäsäbät, tazalıq wä ictimağıy mäsälälärgä qädär.
Şäriğät qanunnarı däwlätneke yä keşeneke genä bula almıy. Çönki şäriğät däwlätkä dä, ayırım keşegä dä bäyle.
Íslam şäriğäte bügenge köndä donyada kiñ taralğan xoquq sistemnarınnan berse.
1. Bank häm iminiät eşe (Riba, Möräbäh, Täkkäfül, Soquq)
1. Päqlänü (Tähärät, Ğösel, Täyämmüm, Miswäk)
2. Aşaw (Çalu, İsertkeç, Duñğız ite)
Şäriğät ğasqäre, Motawa (ğäräpçä مطوعين‎‎ — motawwağin) şäriğät qanunnarın ütäleşen küzätüçe xärbi törkem. Íslam illärendä alar polisnıñ bülekläre itep sanala (mäsälän, Soğud Ğäräpstanda Şäriğät ğaskäre Yaxşılıqqa öndäw komitetı qaramağında eşli).
Motawanıñ töp burıçları şulardan tora: uramnar belän cämäğäti urınnarın küzätep eçkeçelek, xämer (narqutik) satu, zina qılu, tärtip bozu, urlaw oçraqların buldırmawı.
Şulay uq alar şikayät ğärizaların cıyıp tikşerenü eşlären alıp baralar.
Östäwenä, qanunnarnı bozuçılarğa (qazıy qararı buyınça) cäza birelüe dä wazífası şul ğaskärgä yöklängän.
Xatın-qıznıñ xäle.
Xicab (— yawlıq, yapma) — İslamda törle kiem iseme, wä läkin bügenge köndä "xicab" süze ğädäti möselman yawlığın añlata.
Tatar xatınnarında yawlıq (xicab) kiyep yörü isä Allah Täğälägä ışanuın belderä torğan borıñğı ğädät bula.
thumb
Cilbäb (ğäräpçä جلباب) diep möselman xatınnarnıñ ozın külmäge atala. Zamança cilbäb yöz, baş, qullar wä ayaqlardan qala, başqa urınnarnı qaplıy. Baş östenä maxsus şarf kebek äyber kiälär. İslam qanunnarına tup-turı kilä torğan külmäk bu. Şuña kürä, Hindonesiädän alıp Zanzibarğa xätle faydalana.
thumb
Ubuntu.
Ubuntu (зулу «"кешелеклелек"», «"убу́нту"» дип әйтелә) — Linux төшен кулланучы операцион система, Debian проектына нигезләнгән. Төп иганәче һәм уйлап табучы - Canonical Компаниясе. Хәзерге вакытта ирекле кулланучылар тарафыннан киң үсеш ала.
Ubuntu кайбер программа белән тәэмин ителеше серверлар һәм эш станцияләре өчен чыгарыла. CD- яисә DVD-мәгълүмат йөрткечләр, алар өстәл санакларына LiveCD яисә текстлы урнаштыргыч ярдәмендә урнаштырыла. LiveDVD ярдәмендә урнаштыру барышында күпкә кулайрак мөмкинлекләр бар, мәсәлән, анда урнаштыруны график юл белән генә түгел, «Desktop» юрамасындагы кебек, шулай ук текстлы, «Alternate» юрамасындагы кебек, режимнар кулланырга мөмкин. Урнаштыру системаны яңадан кайтарудан алып, программаның тулысынча локализациясе белән тәмамлана. Дискта шулай ук гамәли программалар пакеты да бар. Шулар белән берлектә i386, amd64, ARM да күзәтелгән.
Ubuntu проектының баштагы чын исеме "no-name-yet.com". ()
Башлангыч этапта Ubuntu (20 октябрь 2004 ел) бары тик Debianның бер тамыры гына дип күзаллана. Аның төп функцияләренә яңа чыккан системаларны тикшереп карау гына керә.
Башка Debian сабакларыннан аермалы буларак, мәсәлән Xandros, Linspire һәм Libranet (инглизчәдән карагыз), Canonical Debianның төп фәлсәфәсен саклап кала һәм Ubuntu өчен ирекле программалы тәэмин ителеш үзенчәлекләрен югалтмый.
Ubuntu җыелмасы күбесенчә Debianның стабиль булмаган пакетлар "(unstable)" төркеменнән тора. Ubuntu шулай ук аның Advanced Packaging Tool өлешен, пакетлар идарә итү өчен куллана. Ләкин шуңа да карамастан кайбер Ubuntu һәм Debian пакетлары бер-берсенә мәҗбүри рәвештә бәйле түгел. Кайсыбер Ubuntu пакет ясаучылары Debianда да эшли һәм шуның нигезендә күбесе үзгәрешләр ике ОС өчен дә ясала.
Хәзергесе вакытта Ubuntu Марк Шаттлворт һәм аның Canonical ширкәте нигезендә тәэмин ителә. 2005 елның 8 июлендә Canonical Ubuntu Foundation фонды ясау турында хәбәр итә һәм 10 миллион доллар күләмендә ярдәм күрсәтә. Фондның төп максаты булып киләсе елларда чыгучы Ubuntu юрамаларын тәэмин итү һәм алга этәрү тора. Ләкин 2009 елга карата фонд һаман да кулланылмаган булып кала. Шаттлворт әйтүенчә бу фонд бары тик гадәттән тыш хәлдә генә кулланачак.
Ubuntu'ның 2011 елның апреленнән 11.04 «Natty Narwhal» юрамасыннан башлап, Ubuntu Desktop Edition гадәти булган эш өстәле тирәлеге GNOME Unity белән алмаштырылачак, ә киләсе X.Org Server Wayland белән алмашачак..
Ubuntu'ның бер тармагы булган «Grumpy Groundhog»ка карата да планнар бар. Киләчәктә дә исә ул киләсе юрамаларны үстерү, тикшерү һәм сынап карау урыны булып калыр дип күзаллана. Шуның нигезендә оста кулланучылар һәм җитерштерүчеләр өчен кайбер программаларның эшчәнлеген «минутына кадәр дөреслек» белән тикшерергә ярдәм итәчәк. Ә бу исә кайбер хаталарны иртәрәк табарга ярдәм итәчәк дип тә планлашиырыла
Ubuntu гадилеккә һәм эшләү уңайлыгына нигезләнгән. Ул үз өченә киң таралыш алган codice_1 утилиталарын, шуның ярдәмендә бик куркыныч булган суперкулланучы сессиясен кабызмыйча санак идарәчесе вазыйфаларын башкарарга мөмкин.
Ubuntu, шулай ук киң интернационализацияләшкән, бу исә максималь рәвештә күптөрле телләргә ия булган кулланучыларны җәлеп итә. 5.04 брамасыннан башлап төп кодировка иттереп UTF-8 санала.
Ubuntu эшләсен өчен 256 мегабайт RAM һәм, каты дискка урнаштырганда, дүрт гигабайт буш тирәлек.
Ubuntu GNOME эш өстәленә нигезләнгән, ул иренкле, гади һәм аңлаешлы интерфейска ия булып тулы көченә заманча технологияләр тәкъдим итә. GNOME'га кергән кушымталардан кала Ubuntu'да өстәмә программа белән тәэмин ителеш каралган, шулай ук боларга OpenOffice.org, web-гизгеч Mozilla Firefox керә.
6.06 һәм соңрак юрамалардан башлап LiveCD белән берлектә урнаштыручы-CD, икесен бергә, компакт-дискка берләштерә башлыйлар.Бу диск эш өстәлен урнаштырып кулланучыларга үзләренең мөмкинлекләрен тикшереп карарга һәм барлык кушымталар белән тәҗрибәләр ясарга ярдәм итә. Ubuntu'ны каты дискка урнаштыру өчен "Ubiquity" "()" график урнаштыргычы кулланыла. Инсталляция процессы «тере» эш өстәлендә ясалган барлык документларны да саклап кала. Альтернатив урнаштыру debian-installer нәтиҗәсендә башкарыла, ул график ысулга караганда күпкә тирәнрәк кергән идарәчеләр, күп системалар урнаштыручы кулланучылар һәм оператив хәтере 192 мегабайттан да аз булган санаклар өчен кулланыла. Шулай ук дистрибутивка USB Flash-дискка урнаштыру программасы да кертелгән. Ул LiveCD һәм CD кебек барлык мөмкинчелекләргә дә ия. Күбесе очракта бу ысул нетбукларда еш кулланыла.
Һәрбер релиз елга, айга нигезләнгән үзенә бертөрле кодлы исем һәм юрама йөртә. Кодлы исем ике ингглиз сүзеннән тора: бер үк хәрефтән башланучы сыйфаттан һәм хайван исеменнән. 6.06 Dapper Drake (LTS) юрамасыннан тытынып кодлы исемнең беренче хәрефләре латин әлифбасына туры китерелеп үзгәртелә
LTS () дип тамгаланган релизлары Ubuntu ның башка бик күп юрамалары белән чагыштырганда Canonical тарафыннан бик озак тәэмин ителә. Пакетларны яңарту мөмкинлеге кулланучылар өчен өч ел дәвамында, ә серверлар өчен биш елга кадәр каралган, шулай ук Canonical шул период чорында түләүле техник ярдәм дә күрсәтә. Яңа LTS юрама чыкканга кадәр әлеге юраманың өлешләре һәрвакыт яңартылып тора һәм һәрбер яңарту үзенең кодлы исеменә лаек була. Мәсәлән, 6.06 Dapper Drake юрамасы өчен ике; 8.04 Hardy Heron өчен тагында күбрәк, якынча ярты елга бер яңартулар чыга. Хәзерге вакытта 8.04 юрамасы өчен дүрт яңарту чыкты, шуның белән бу юрама өчен яңартулар чыгу күзәтелми. Хәзерге вакыттагы LTS релиз булып Ubuntu 10.04 Lucid Lynx тора.
Соңгы, хәзерге Ubuntu 10.10 "Maverick Meerkat" юрамасына Linux 2.6.35 юрамалы төше, GNOME 2.32, Mozilla Firefox 3.6.10, OpenOffice.org 3.2.1, GCC 4.4.4 кертелгән
Ubuntu һәм аның төрле вариантлары ясалган һәм бушлай рәвештә Canonical Ltd тарафыннан бирелгән "ShipIt" ярдәмендә CD-ROM дисклары җибәрелергә мөмкин.
Canonical ширкәте әйтүе буенча Ubuntu үзенең кулланучыларына тулы көчле азатлыкны һәм ирекне "(классик аңлатмада Free Software Foundation)" гарантияли. Болар барсыда үз манифестында "(җәмәгать офертасы,)" күрсәтелгән, дөреслектә исә бу GPL лицензиясенә бик нык ошаган. Ләкин шул ук вакытта кайбер релизлар үз эчендә ирекле кулланышта булмаган драйверларны тәшкил итә, ә махсус кибетләрдә лицензион һәм ирекле кулланышта булмаган декодерлар да бар. Мәсәлән, моның хисабына Windows Media форматын китерергә мөмкин.
Мәче (песи) (Félis cátus) – йорт хайваны
Эт (Canis lupus familiaris) – йорт хайваны
Дөя (Camelidae) – Бер яки ике өркәчле эре гәүдәле күшәүче хайван. Кешеләр аны йөртү һәм йөк ташу өчен файдаланылар. Чүлдә яки ярым чүлдә яши.
Урта Азияда очрала ике өркәчле – бактриан (C. bactrianus); һәм Гәрәбстанда, Африкада бер өркәчле- дромедар (C. dromedarius)
Маркс белән Энгельcның яшь фәнгә йогынтысы әйтеп бетергесез. Алар, күп гыйльми мәсьәләләр чишү өстенә, социологиягә гомумән көчле импульс биргәннәр. Классик исемен йөрткән күпчелек теорияләр марксизм белән катгый принципиаль бәхәстә туа.
Końskowola.
(UFA: [kɔɲskɔ'vɔla]) – ul Polşanıñ könyaq-könçığışında awıl, Puławy belän Kurów arasında, Kurówka yılğasında urnaşqan. Lublin Voyevodalığınıñ Końskowola gminasınıñ üzäge. 2004. yılda xalıq sanı 2,188.
Ат (Equus ferus caballus) — кешеләр йөртү һәм йөк ташу өчен файдаланыла торган йорт хайваны, эре терлек.
Şäymiev Mintimer.
Mintimer Şärip ulı Şäymiev (1937.), däwlät häm säyäsät eşleklese, Tatarstannıñ berençe Präzidente. Mäskäw Xalıqara Mönäsäbätlär İnstitutınıñ şäräfle professorı (1998.).
1959. yıldan xucalıq häm däwlät eşendä; 1969.-1983. yıllarda TASSR meliorasí häm su xucalığı ministere; 1983. yılda MŞ räiseneñ 1. urınbasarı. 1983.-85. yıllarda KPSSnıñ Tatarstan Ölkä Komitäte särqätibe. 1985.-89.da TASSR MŞ räise. 1989.-90. yıllarda KPSSnıñ Tatarstan Ölkä Komitäte 1. särqätibe. 1990.-91. dä TSSR YŞ Präzidiumı räise. 1991. yılnıñ Yünennän TR Präzidente (1996. yılnıñ Martında ikençe, 2001. Martında öçençe tapqır şul wazífağa saylana). 1975.-90. yıllarda TASSR YŞ deputatı, 1994.-2001. dä RF Föderal Cíınınıñ Föderasí Sovetı äğzası. 2000. yıldan RF Däwlät Sovetı äğzası. Şäymi'evneñ inisiative belän häm anıñ citäkçelegendä 1990. yılnıñ 30. Augustında "Tatarstan SSRnıñ Däwlät Suverenitäte turında Deklarasí", 1992. yılnıñ 6. Nöyäberendä TRnıñ yaña Konstitusísı qabul itelde. 1994. yılnıñ 15. Febrälendä RF belän TR arasında üzara iqtisadi häm säyäsi mönäsäbätlärne cayğa saluğa yönälderelgän "Rüssiä Föderasísı Däwlät Xäkimiäte Organnarrı arasında Eşlär Büläşü häm Üzara Wäqälätlär Almaşu turında" şartnamägä qul quyıldı. Şäymiev Rüssiädä föderalizm prinçiplären köçäytügä, Tatarstannıñ möstäqillegen nığıtuğa, republikta ictimağí-säyäsi häm iqtisadi totrıqlılıq buldıruğa zur ähämiät birä, cämğiätneñ ruxí häm mädäni üseşen, soçial-iqtisadi xälen yaxşırtunı kompleksle programma nigezendä ezlekle eş alıp bara, Tatarstanda yäşäwçe xalıqlarnıñ üzara duslığı öçen tieşle şartlar tudıruğa, millätara mönäsäbätlärdä totrıqlılıqnı tä'min itügä, TRnıñ yaqın häm yıraq çit illär belän eşlekle xezmättäşlek elemtälären nığıtuğa zur köç quya.
2010 yeldan däwlät kiñäşçese wazıyfasın başqara.
Tatarstan mäğärife.
Tatarstanda 148 Çuaş, 45 Udmurt, 24 Çirmeş, 5 Muqşı-Erzä mäktäbe uñışlı eşli. Şulay uq 55 Ukrain, Äzeri, Ärmän, Yähüd, Görcä, Başqort, Alman telläre uqıtqan yäkşämbe mäktäpläre dä bar.
Tatar telen däwlät tele bularaq qullanu maqsatınnan, ul Tatarstannıñ böten mäktäplärendä dä uqıtıla.
Mäğärif ölgäsendä mäğlümätläşterü eşendä şaqtí zur eş ütkärelde. Tatarstannıñ 2015 mäktäbendä informatík sínıfları açıldı. Päräwezgä çığa alğan mäktäplärneñ sanı üste. Mäktäplärdä sanaqlar bulu säbäple, alarnı belem birü eşenä kertü tere räweştä başqarıla.
Xäzerge köndä Tatarstanda 8 tözätü mäktäbe eş itä. Bu mäktäplärdä 7267 bala uqí, alarnıñ 2113e zäğif.
Tatarstanda Qazan, Çallı, Tübän Kama, Älmät, Aznaqay, Bögelmä şähärlärendä urnaşqan 10 Tatar-Törek liseye bar. Bu liseylarda 2.5 meñ uquçı belem ala. Tatar-Törek litseyları — sünawlı uqu yortları. Anda uqıtu Tatar, İngliz, Törek, Urıs tellärendä bara. Liseylarnıñ uqu plannarı häm programnarı Törkiä Cömhüriäteneñ iñ yaxşı uqu yortları uqu plannarı häm programnarına yaqınlaştırılğan. Lisey tämamlawçılarnıñ 98 prosentı yuğarı uqu yortlarda belem aluların däwam itälär.
2002.-2003. uqu yılı başına Tatarstanda 70 urta maxsus uqu yortı terkälängän. Şulardan 66sı möstäqil uqu yortı bularaq, 3 filial häm berse yuğarı uqu yortı qaramağında sanala. Yuğarı hönäri mäktäbe däräcäsen 15 urta maxsus uqu yortı qazanğan. 2002. yılnıñ 1. Öktäberenä urta maxsus uqu yortlarında 58.4 meñ uquçı belem ala.
Tatarstan Cömhüriäteneñ urta maxsus uqu yortlarında 100dän artıq hönärlär buyınça belgeçlär äzerlilär. Soñğı yıllarda yäşlär kübräk íqtísadí hönärlärgä íğtíbarların yünältälär.
Cömhüriättä 64 yuğarı uqu yortı bar. Alardan 34e däwlätneke. Barlıq yuğarı uqu yortlarında barısı 170 000 talíp uqí.
Soñğı yıllarda bazar íqtísadı şartlarında eşläw öçen belgeçlär äzerläw östendä eş bara. Xäzerge zamanda yäşlär íqtísad, menejment, xalıqara mönäsäbätlär, çit tellär beleme, xoquqlıq, psixologí, sosíologí häm qayber texnik belgeçleklärgä íğtíbar itä.
Taríx.
İdel buyı töbägendä xalıqnı uqırğa-yazarğa öyrätü İdel buyı Bolğar däwläte zamanında uq başlana. 16 yöz urtalarına qädär belem birü ğäräp, íslam dine tradísíları yoğıntısında üsä. 10 yöz başlarında farsı säyäxätçese İbne Rustä bolğar "...awıllarında... mäçetlärdä möäzzin häm imamnar citäklägän başlanğıç mäktäplär bar", - dip yaza. Bolğarlarnıñ ber öleşe Boxara, Sämärqand, Bağdad, Merv häm Şäreqneñ başqa mädäni üzäklärendä belem ala. İdel buyı Bolğar däwläteneñ başqalasındağı (Şähre Bolğar) mädräsä urta ğasırlar íslam dönyasında fänni häm ğomumí belem birü üzäklärennän berse bularaq tanıla. İdel buyı Bolğarında alğa kitkän mäğärif sisteması Altın Urda zamanında tağın da üsä töşä. Qazan xanlığında da dini mäktäp häm mädräsälär çeltäre kiñ cäyelgän bula. Şäkertlär íslam dine ğilemen häm qayber dönyawí fännär (matematík, geografí, tarix, astronomí, medisín) nigezlären öyränä. Qazan xanlığın Rus däwläte yawlap alğannan soñ (1552) mäçetlär sanı bik nıq kimi. Alar qarşındağı uqu yortları yabıla, xalıq qulında yörgän qulyazma kitaplar yuqqa çığarıla, Tatar xalqınıñ añ-belemgä omtılışı sürelep qala. Fäqät barlıq dinnärneñ dä tigez xoquqlılığın raslağan İzge Sinod färmanınnan (1773) soñ ğına xökümät dini mäktäp-mädräsälär açuğa elekkegeçä ük qomaçawlıq itmi. 19 yöz axırı - 20 yöz başında mäktäp-mädräsälär, dönyawí uqu yortları barlıqqa kilü näticäsendä Tatar xalqı arasında añ-belem aluçılar sanı işäyä. 18 yözdän töbäktä Urıs xalıq mäğärife sisteması oyışa başlí (k. Qazan arxierey slawyan-latin mäktäbe, Qazandağı Berençe ir balalar gimnazísı). 19 yöz urtalarınnan töbäktäge awıl cirlärendä zemstwo, ministerlıq, boradärlek başlanğıç mäktäpläre, şähärdä - öyäz, soñraq şähär başlanğıç mäktäpläre oyıştırıla. Qazan ğubernasında keräşen Tatarları häm Urıs bulmağan başqa xalıqlarnıñ balaların uqıtu öçen 1867 yılda berençe 7 çirkäw-prixod mäktäbe açıla. 1891/92 uqu yılında alarnıñ sanı 61 gä citä. Ber ük waqıtta arxierey İzge Ğuriy boradärlegeneñ prawoslawiele missionerlar mäktäpläre dä buldırıla. 1870 yıldan Räsäy Mäğärif ministerlığı, patşa xökümäteneñ Urıslaştıru säyäsäten uzdıru häm imperídağı Urıs bulmağan xalıqlar arasında prawoslawiene taratu maqsatın küzdä totıp, Urıs-Tatar mäktäplären aça başlí. 19 yöz axırına alarnıñ sanı 57 gä citä. Älege mäktäplärgä uqıtuçılar äzerläw öçen Qazan Tatar uqıtuçılar mäktäbe (1876) açıla. 1914 yılda Qazan ğubernasında xökümät, zemstwolar häm missioner oyışmaları xisabına 1826 başlanğıç mäktäp, ş.i. 35 Urıs-Tatar mäktäbe (114700 uquçı) eşli. Tatar xalqında añ-belem taratu eşen mäxällälär, mäktäp-mädräsälär üz östenä ala. 19 yözneñ 2 nçe yartısında Räsäy külämendä alarnıñ sanı yıldan-yıl arta bara: Ufadağı Diniä näzaräte üz qaramağına kergän Qazan, Orenburg, Ufa, Ästerxan ğubernalarında häm Tatar xalqı yäşi torğan başqa ölkälärdä 3750 mäxällä (mäçet), 1569 mäktäp häm mädräsäne xisapqa ala. Qazan ğubernasında isä 1860 yılda - 430 mäktäp, 33 mädräsä bulsa, 1912 yılda mäktäplärneñ sanı 1088 gä citä. 1870-80 yıllarda Tatar uqu yortlarında uqıtu-belem birüneñ eçtälegen häm ısulların yañartu xäräkäte başlanıp kitä. İske ısullar b-n uqıtu yortları b-n berrättän yaña ısul b-n (k. Cäditçelek) belem birüçe mädräsälär barlıqqa kilä. Alarda, din ğilme fännärennän tış, dönyawí fännär - matematík, geografí, tarix, ğäräp, farsı, Urıs tellären uqıtuğa zur urın birelä. 1914 yılda möselman uqu yortlarınıñ ğomumí sanı 1 meñnän artıp kitä. 20 yöz başına Räsäyneñ barlıq töbäklärendä Tatar xalqınıñ iñ zur küpçelege (80% çaması) ana telendä uqırğa-yazarğa öyränä häm belem ala. 20 yöz başlarında Qazanda häm Räsäyneñ başqa şähärlärendä (Orenburg, Ufa, Troisk h.b.) Tatar xatın-qızları öçen berençe uqu yortları (k. Läbibä Xösäyeniä mäktäbe, Fatíxa Aítowa gimnazísı) açıla. Oqt. rev-sísenä qädär Qazan ğubernasında däwlät qaramağındağı 5 yuğarı uqu yortı (k. Qazan universitetı, Qazan veterinarí institutı, Qazan ruxanílar akademísı, Qazan uqıtuçılar institutı, Xatın-qızlarnıñ yuğarı qursları) häm 20läp maxsus urta belem birü yortı ğämäldä bula. 1917 yıldan soñ olı yäştägelärneñ uqí-yaza belmäwen beterü buyınça kiñ külämle eş cäyelderelä. Xalıq mäğärifeneñ yaña (sowet) sistemasın üsterügä Ş.G.Äxmädiev, Ş.G.Başkirov, A.A.Maqsimov, N.K.Möxetdinev, V.Yä.Struminskiy h.b. şaqtí öleş kertä. Uqu yäşendäge balalarğa ğomumí mäcbüri başlanğıç belem birüne ğämälgä quyu - republíkta xalıq mäğärifen üsterüdä iñ zur qazanışlarnıñ berse. 1933/34 uqu yılınnan - 4 yıllıq başlanğıç, 1955/56 uqu yılınnan - 7 yıllıq, 1959/60 uqu yılınnan - 8 yıllıq, 1976/77 uqu yılınnan mäcbüri urta belem birü ğämälgä aşırıla. Republíkta Tatar häm Urıs mäktäpläre b-n berrättän mari, mordwa, çuaş, udmurt mäktäpläre eşläp kilä. Xalıqnıñ belem däräcäsen kütärüdä kiçke eşçe häm awıl yäşläre mäktäpläre möhim rol' uyní. Xalıq mäğärife uçrejdenieläre sistemasında uqu yortları häm uquçılar sanı yağınnan ikençe urında Hönäri-texnik belem birü uqu yortları bulıp, şularnıñ yartısı diärlek ber ük waqıtta eşçe hönäre b-n bergä ğomumí urta belem dä birep çığara. 1950-80 yıllarda Sowet xakímítınıñ Urıs bulmağan xalıqlarnı Urıslaştıruğa häm alarnıñ ana tellärendä uqularına çik quyuğa yünältelgän säyäsät alıp baruı näticäsendä republík xalıq mäğärifenä citdi zían kilä. 1990 yıllardan TRda xalıq mäğärife sistemasın üzgärtep qoru - milli mäktäplärne torğızu, yaña tip uqu yortları - gimnazílar, litseylar, kölliätlär, däwläti bulmağan (cämäğätçelek, qooperativ, xosusí, konfessí-ruxaní) belem birü uçrejdenieläre oyıştıru kiñ taralış ala. Mäktäplär kompúterlar b-n cihazlana (2001). Bügenge köndä TR - RFdä maxsus urta häm yuğarı belem birü ölkäsendä iñ zur üzäklärneñ, Qazan un-tı - Räsäydä iñ oluğ yuğarı uqu yortlarınıñ berse. 2000 yılda TRda 21 yuğarı uqu yortı (93,4 meñ student), 20 dän artıq däwläti bulmağan yuğarı uqu yortı (ş.i. filiallar, 14,1 meñ student) (k. Yuğarı uqu yortları), 2001/02 uqu yılında 2513 ğomumí belem birü mäktäbe (557087 uquçı), ş.i. 1144 Tatar mäktäbe (89161 uquçı) eşli.
Entrena.
ul İspaniä, La Rioja dä üzidarä (munisipalität). Xalıq sanı 1 451 (2008).
Linux.
Linux – Unix операцион системалар гаиләсенә керә торган һәм нигезендә Linux төше ("Linux kernel") булган операцион система ("operating system"). Хәзерге вакытта Linux ачык кодлы ("open source") программаларның ин күренекле мисалларыннан берсе булып санала; барлык язылган код һәрбер кеше тарафыннан үзгәртелергә, кулланылырга һәм таратылырга мөмкин.
Элегрәк бары тик серверларда гына кулланылса, бүгенге көндә аны кесә телефоннарыннан алып супер-санакларга ("supercomputers") кадәр урнаштырыла ("install").
a> — «Linux» төшен уйлап табучы.
Linux төше 1991 елда Линус Торвальдс тарафыннан языла. Системанын китапханәләре ("libraries") һәм әгъзалары ("utilities") гомуми буларак GNU операцион системасыннан алынган.
Unix.
Unix – операцион системалар ("operating system") группасы.
1969нчы елда AT&T ширкәтенең Bell Labs лабораторияләрендә Кен Томпсон, Денис Ритчи, Дуглас МакИлрой һ.б. тарафыннан барлыкка китерелә.
1970нче елларның ахырында һәм 1980нче елларның башында Unix нигезендә күп кенә яңа операцион системалар барлыкка килә. Аларның иң танылганнары: Solaris, HP-UX һәм AIX. Бүгенге көндә гадәти Unix-системаларга кушып Linux һәм BSD кебек "Unix'ка охшаган" ("Unix-like") системаларны да атыйлар.
Unix һәм Unix'ка охшаган системаларның шәҗәрәсе.
800px
Себер (, "Сиби́рь") – бөтен Төньяк Aзияне диярлек тәшкил итүче киң өлкәгә бирелгән атама, хәзерге вакытта күбесeнчә Русия Фeдeрaциясенең үзәк һәм көнчыгыш өлешләре булып хезмәт итә, шyлай ук С.С.Р.Б.ның (барлыкка килү вакытыннан) һәм Рәсәй Импеpиясeнeң (16 гаcырдан башлап) зур өлеше. Гeoгpaфик яктан, аңа Евразия Даласы киңлекләре керә һәм ул Урaл Тaуларыннан Тын һәм Төньяк Боз елгa бaссейнары арасындагы субүләргә көнчыгышка таба, Төньяк Боз Oкeaныннан төньяк-үзәк Kaзaкъстaнның һәм Moнгoлия белән Кытaй милли чикләренең калкулыкларына көньякка таба сузылган. Ул Рәсәйнең 77% территoриясен (13.1 миллиoн квaдрат килoмeтр), ә халыкның быры тик 30%-н гынa алып тора (42.2 миллиoн кeшe).
Кайбeр чыганакларга кaрaганда, ул төрки теленнән кергән һәм "йокы иле"н аңлата. Икeнче версия буенча, аңа "Сибила" исемле ыруг атама биргән (бу төрки күчмә хaлыклар соңрак Себeр Татарлары белән aссимиляцияләнгән).
Mähär.
Mähär isä ğäräp süze, kiäw tarafınnan qız yağına birelä torğan mal yäki aqçanı belderä. Bu töşençä törki xalıqlardağı birnä-qalımğa öleşçä turı kilä. Mähärneñ küläme tögäl qaralmağan, läkin qayber möselman illärendä añıñ iñ zur çige bilgelängän.
Mähär ğädättä ike öleşkä bülenä: xäzer qulğa birelä torğan mähär — näqıd häm kiçekterelgän mähär — nasiä. Berençese — kiäw tarafınnan käläşkä niqaxlaşqanda birelä torğan bilgele bur summa yäki mölkät, ikençese — ire ülgän oçraqta yäki anıñ teläge belän niqax tarqalğanda xatınğa birelä torğan aqça yäki mölkät. Ğomumän, ägär ir belän xatın niqaxtan soñ yaqın mönäsäbätlärgä kermägän bulsalar, ir ğayıbe belän niqax tarqalğanda, xatın mähärneñ yartısına xaqlı bula. Ägär niqax xatın ğayıbe belän özelsä, mähär tülänmi, tülängän bulsa, irgä kire qaytarıla.
Tel.
Tel diep simvollar aşa tözelgən qatnaşu sisteması həm alarnı bəyli torgan elementlar ciıntığı atala. Tel - aralaşu qoralı
Alabuğa.
Alabuğa — Tatarstanda urnaşqan şähär, 72 000 yaqın xalqı bar. Bolğar däwläte waqıtınnan qalğan tözelmäse bar.
Hessen.
Hessen — Almaniəneñ federal cire. Wiesbaden — Hessenıñ başqalası. Hessenıñ xalıq sanı — 6 069 meñ keşe. Hessennıñ iñ zur şəhəre — Main buyı Frankfurt.
Bayern.
Bayern — Almaniəneñ federal cire. Münxen — Bayernıñ başqalası. Bayernıñ xalıq sanı 12 517 meñ keşe (2008).
Qasıym.
Qasıym şəhəre – Rəzan ölkəseneŋ milli mədəniət istəleklərenə bay iŋ borınğı şəhərləreneŋ berse. Ul 1152 nçe yılda barlıqqa kilgən dip faraz qılına, çönki bu yılda berençe tapqır yılyazmalarda Meçera Şəhərçege iskə alına. Yuriy Dolgorukinıŋ boyırığı buyınça ul nığıtmağa əylənderelə, 1376 yılda bu nığıtmanı Altın Urdalılar cimerə. Soŋraq ul xəzerge Qasıym şəhəre urınında torğızıla.
Oluğ Möxəmmət 1444 nçe yılda Tübən Novgorodnı alu belən ruslarğa qarşı xərbi xərəkətkə küçə. Xan monda qışlarğa qala həm 1445 nçe yılnıŋ ğıynvarında Murom şəhərenə ber törkem ğəskəren cibərə. Tik anda alar ruslarnıŋ köçle qarşılığı belən oçraşalar həm çigenergə məcbür bulalar. Tübən Novgorodnı da taşlıylar. Yaz citkəç höcüm qabatlana. Aprel ayında Tübən Novgorod yaŋadan alına. Xan ulları Məxmüt həm Yaqub citəkçelegendəge ğəskər Məskəw ölkəsenə kilep kerə həm Vladimirğa qədər barıp citə. 7 nçe iüldə Suzdal tirəsendə bulğan qatı suğışta ruslar tar-mar itelə. Böyek kenəz Vasiliy həm anıŋ tuğannan tuğanı Mixail Vereyskiy qazanlılarğa əsirlekkə töşə.
Əsirlektən qotılır öçen böyek kenəz bar şartlarğa da riza bulırğa məcbür bula. Mixail Xudyakov farazınça, şul şartlarnıŋ berse bulıp rus cirləreneŋ ber öleşe xan ulı Qasıymğa birelergə tieş bula. Biləmə bularaq birelgən Meçera Şəhərçege soŋraq Qasıym şəhəre dip atala başlıy. Başqa ber fiker buyınça bu şəhər Qazannan rus ximayəse astına qaçıp kitkən Qasıym isemle xan ulına biləmə bularaq birelgən. Ləkin bu faraz nigezgə iə tügel, çönki tarixtan bilgele bulğança, Qasıym xanlığı soŋraq Qazan belən ittifaq qora. Şulay uq Məskəw dəwləte Qasıym xanlığına yasaq tüli torğan bula. Bu 1496 nçı yılnıŋ 19 ınçı avgustına qarağan Rəzan kenəzləre İvan həm Fedor Vasilyeviçlarnıŋ kileşüennən bilgele. (Mixail Xudyakovtan)
17. yözdə Qasıym öç öleştən torğan. Qasıym xannarı, bəkləre yəşəgən "İske Bistə" həm "Tatar Bistəse"; Məskəw qaramağında bulğan yamçılar bistəse; "Marfin Bistəse" – şəhərneŋ Qasıym "voyevodasına" buysınğan öleşe.
1910. yılda 17,000 keşe, 2,000 Tatar; 2000.də – 38,000 keşe, 500gä yaqın Tatar yəşi. 1467. yılda tözelgən taş məçet, Şahğali xanğa (1555.) həm Əfğan Möxəmmədkə (1658) atap tözelgən törbələr saqlana. a> törbəse
Məxmüd Qaşğari.
Məxmüd bine əl-Xösəyen bine Möxəmmət əl-Qaşğari (1029—1101) — Qaşğar şəhərennən törki telle ğəlim.
1029nçı yılda Qaşğar şəhərendə Qaraxanlılar idərəse zamanında tua. Qaraxanlılar nəseleneñ ber wəkile bula. Eşçənlegen nigezdə Bağdad şəhərendə alıp bara. Divan-i Löğət ət-Türk cıyıntığı belən tanılğan.
Məskəw.
Məskəw — Rusiə Federatsiəseneŋ başqalası. İseme, ruslar kilü aldında anda yəşəgən fin-uğır xalıqlarınnan qalğan. Şəhər 850 yıl elek salınğan ide. Bu şəhərneŋ mɵximlege Altın Urda waqıtında üskən.
Şəhərdə yəşəwçelər.
Şəhərdə 12 million tirəse keşe yəşi. Bügen anda 200 meŋgə yaqın tatar, millionnan artıq əzeri yəşi.
Şahğəli.
Şahğəli xan (Şəyex Ğali xan) (1505.-1567.), Qasıym xanı (1516.-1519., 1535.-1546., 1546.-1551., 1552.-1567.), Qazan xanı (1519.-1521., 1546., 1551.-1552.). Keçe Möxəmməd xannıŋ onığı, Şəyex Allahiər xannıŋ ulı. Atası wafatınnan soŋ (1516.) Qasıym Xanlığı təxetenə utıra. 1519. yılda bəklər bəge Bulat Şirin törkeme tarafınnan Qazanğa çaqırılıp kiterelə. Məskəw yaqlı səyəsət totuı səbəple, 1521. yılda Tatar aqsöyəkləre anı təxettən qua. Məskəwneŋ böyek kenəzləre yərdəmendə Şahğəli xan tağın berniçə mərtəbə Qasıym həm Qazan təxetlərenə utıra. Berniçə tapqır Məskəw ğəskərləreneŋ Qazanğa qarşı yawlarında qatnaşa (1537., 1540., 1541., 1548., 1552.). 1559. yılda Livoniəgə qarşı suğışta Urıs ğəskərləre avangardı citəkçese. Narva, Pərnu (Derpt, Yuryev) şəhərləren yawlaşa. 1562. yılda Polotsk şəhərenə oyıştırılğan yawda, 1564.-1565. yıllarda Velikiye Luki töbəgendə Urıs dəwləte çikləren saqlawda qatnaşa.
Ğäräp tele.
Ğäräp tele üz çığışı belän Semit telläre ğäiläsenä kerä. Ğäräp tele 1500 yıldan artıq ädäbi tel bulıp sanala, monnan tış İslamda ul ğibädät tele bulıp yöri.
Ğäräp teleneñ şaqtıy küp söylämnäre bar. Ämma matbuğatta häm Qör'ändä "Saf Ğäräp tele" (اللغة العربية؛الفصحى) qullanıla.
Böten dönyağa kiñ taralğan "algoritm, alximiä, alkohol, azimut, nadir, zenit" sıman süzlär barısı da Ğäräp telennän kilgännär. Törki tellär dä Ğäräp süzlär belän tulı. İspan telenä dä Ğäräpçädän bik zur tä'sir bulğan.
Yazu.
"Töp mäqälä: Ğäräp älifbası"
Ğäräp älifbası Aramay älifbasınnan çıqqan.
Awazlar.
Ğädäti Ğäräpçädä öç kenä suzıq bar: [i], [a], [u]. Alarnıñ qısqa häm ozın törläre bar.
Aziə.
Aziə dönyanıŋ iŋ zur qıytğasıdır. Awrupa belən berlektə ul Awraziə kontinentın xasil itə. Anıŋ məydanı yaqınça 43,4 mln km². Aziyada 3981 mln keşe yəşi (2007).
Tübätäy.
Törki möselman xalqında, şul isäptän tatarlarda da, milli kiemneñ ayırılğısız öleşe bulıp tübätäy sanala.
Tatarlarda tübätäylärneñ ike töre bilgele: yarımşar formasındağı taqıya häm kisek qonus formasındağı käläpüş.
Qalfaq.
Qalfaq - tatar xalqında kiñ taralğan xatın-qızlarnıñ milli baş kiemnärneñ berse.
Leisan Utiasheva.
Elmira Dasaeva.
Alina Kabaeva.
Baraq Husseyın Obama II.
Barack Hussein Obama II — Amerika Quşma Ştatlarınıñ 44-çe prezidente.
Barack Obama çığışı belän Kenyadan bulğan möselman ber äti belän aqtänle Amerikalı ber änineñ ulı bularaq 1961 yılnıñ 4 avgust könne Amerika Quşma Ştatlarınıñ Hawaii ştatındağı Honolulu qalasında dönyağa kilde.
Obamanıñ änise häm ätise ätiseneñ çit il uquçısı bularaq kilgän Hawaiida tanıştı häm öylände. Yaña öyläneşkän par Obama äle 2 yäşendä genä bulğan çaqta ayırıldı. Harvard universitetında stipendiat bularaq uqığan äti Obama, 1965 yılda Kenyağa qaytıp, xökümät öçen eşlägän bulsa, änise isä şulay uq çit il studentı bulğan İndoneziyalı Lolo Soetoroğa kiyäwgä çığa.
Obamanıñ äti-änise ayırılğannan soñ barı tik ber tapqır qına Amerika Quşma Ştatlarına yasağan säyäxäte waqtında 1971 yılda küreşep söyläşkän ätise 1982 yılda Nairobidä avtomobil qazasında ülde. Änise isä, 1972 yılda ikençe irennän ayırılıp, Amerika Quşma Ştatlarına kire qayttı häm 1995 yılda analıq yaman şeşennän ülde. Obamanıñ äni yağınnan 1 ügi bertuğanı, äti yağınnan isä 7 ügi bertuğanı bar.
Obama änise häm ügi ätise belän bergä İndoneziyağa küçende. Başlanğıç mäktäptän soñ Honoluluğa äylänep qaytqan Obama 1979 yılda litseynı betergänçegä çaqlı äbise häm babayı belän bergä yäşäde. Litseydan soñ Los Angelestağı Occidental Collegeta universitetnıñ berençe ike sıynıfın uqıdı. Annan soñ isä New Yorktağı Columbia universitetına küçep, 1983 yılda Säyäsi belemnär bülegen tämamladı. 1988 yılda Harvard universitetınıñ xoquq fakultetına uqırğa kerde. Harvard universitetında çaqta uquçı yäşlär tarafınnan näşer itelgän "Harvard Law Review" jurnalınıñ baş möxärrir wazifasın başqarğan berençe Afrikalı-Amerikalı buldı. 1991 yılda isä advokat diplomın aldı.
Obama 1989 yılda Michelle Robinson belän tanıştı häm yäşlär 1992 yılnıñ 3 üktäbr könne öyläneşte. 1994 yılğı Michelle Obama ire Barack Obama kebek Harvard universitetınıñ xoquq fakultetın betergän advokat. Parnıñ 1998 häm 2001 yıllarda tuğan Sasha häm Malia isemle ike qız balası bar.
Alia Yusupova.
Amina Zaripova.
Dinara Gimatova.
Galima Shugurova.
Yana Batyrshina.
Eugenia Kanaeva.
Vera Sesina.
Ruslan Chagaev.
Oleg Saitov.
Airat Hamatov.
Nikolay Valuev.
Amerika Quşma Ştatları.
Amerika Quşma Ştatları (inglizçä "United States of America", kiril - "Америка Кушма Штатлары") - Tönyaq Amerikada urnaşqan däwlät. Xalıq sanı buyınça öçençe, mäydanı buyınça dürtençe urında. Dönyanıñ iñ ere iqtisadi, säyäsi, mädäni häm fänni üzäklärennän sanala. Başqalası - Washington, D.C. Administrativ yaqtan il 50 ştat, Kolumbiä federal okrugı häm berniçä buysınğan cirleklärdän tora. Amerikada yäşäwçelärne "Amerikannar" dip atıylar. Amerika Quşma Ştatlarnıñ qısqaça iseme - AQŞ.
Etimologiä.
"Americas" terminı 16nçı ğasırnıñ başında İtaliä säyäxätçese Amerigo Vespucci arqasında barlıqqa kilä. İlneñ tulı iseme berençe tapqır Azatlıq turındağı Deklaratsiädä atala. Bu Deklaratsiä "13 Amerika Quşma Ştatlarınıñ ilçeläre" tarafınnan "bertawıştan xuplanğan Deklaratsiä"bulıp tora.
Geografiä.
AQŞnıñ kontinental öleşe Atlantik okeannan Tın okeanğa, Kanada çigennän Meksika çigenä xätle suzılğan. Ber ştat, Alaska, töp territoriädän Kanada arqılı bülengän. Mäydanı buyınça Alaska iñ zur ştat, ul beryulı Arktik häm Tın okeannar belän çiktäş. Hawaii Tın okeandağı arxipelagta urnaşqan. Puerto Riko - xalıq sanı häm mäydanı buyınça Karib diñezendä AQŞnıñ iñ zur territoriäse. Guam häm berniçä keçe territoriälärdän başqa, AQŞ tönyaq Cir yarımşarında urnaşqan.
AQŞtan iñ biek noqtası - McKinley tawı (6, 194 m). Rocky Mountains isä, ozınlığı buyınça in zur taw sisteması.
AQŞnın mäydanı zur bulğanğa kürä, klimatnıñ barllıq törlären dä tabıp bula diärlek.
Administrativ büleneş.
Administrativ yaqtan AQŞ 50 ştattan, berniçä çit territoriädän tora. Ştatlar county'larğa bülenä.
[Räsem:United_States_Administrative_Divisions.png|float=right]
Säyäsät.
AQŞ dönyanıñ in berençe federativ däwläte. Ul beryulı reprezentativ demokratiä häm konstitutsion respublika. AQŞnıñ federativ sisteması öç qatlamğa bülenä: federativ, regional häm lokal. Lokal xäkimiät ğädättä munitsipal häm cirle qalıplarğa bülenä. Küp oçraqta xäkimiät organnarına keşelär küpçelek printsibı näticäsenda saylanıla. Federal qatlamda proportsional printsip faydalanılmıy. Saylay xoquqı 18 yäştän birelä.
House of Representatives 435 äğza täşkil itä, härberse ike yılğa saylana häm konstitutsion okrugnı täqdir itä. Okruglar här 10 yılnı yañadan üzgärtelä. 2000 yılğı xalıq sanın alu buyınça cide ştat berär keşene cibärä. Härber ştat ike senatornı saylıy. Bu senatorlar altı yıllıq srokqa saylana. Prezident dürtär yıldan torğan ike srok däwamında çitäkçelek itä.
İqtisad.
AQŞnıñ iqtisadı qatnaş kapitalistik iqtisad törkemenä kerä. AQŞnıñ Berdäm Tulayım Produktı 13 trillionnan artıq, bu Cir Şarınıñ 20% täşkil itä.
2005 yıl sannarı.
Median kerem (ğäilä isäbe) - 46,326 dollar
İñ yarlı 25% ğäilälärneñ median kereme - 9,960 dollar
BTP (Berdäm Tulayım Produkt) üseşe - 3.3%
Däwlät äcäte - 8,94 trillion dollar
Demografiä.
Xalıq sanı buyınça, 301,7 million keşe belän, AQŞ dönyada öçençe urında. 2006 yılnıñ 17 oktyaberendä ilneñ xalıq sanı 300 million keşe täşkil itte. Amerika xalqın isäplägändä, ğädättä 12 million dokumentsız migrantnı kertälär. Tulayım üseş tizlege - 0.89%, bu Awrupa Berlegendäge 0.16% üseş belän çağıştırğanda. Bala tuu sanı urtaça dönya kürsätkeçlärennän keçeräk. 2006 yılda 1.27 million migrantqa rezident statusı birelde. Yaña Amerika grajdannarınıñ kübese Meksika, Qıtay häm İndstannan kilä.
AQŞta xalıqnıñ küpçelege - aq amerikannar. Alrnıñ töp çığış illäre - Almaniä, İrlandiä, Angliä. Rasa tözeleşendä Aziä keşeläre (kübesençä qıtaylılar häm filipinlelär) ikençe urında.
İspan Amerikannarnıñ sanı artuı töp demografik trend bulıp sanala. Tulayım alğanda, AQŞta 42 million İspanik Amerikan keşese yäşi dip işäplänä. Şul waqıtta, 2000nçe häm 2004 yıllar arasında İspanik Amerikannar sanı 14% arttı. Bu trendnıñ töp säbäbe, migrasiädä bigräk, İspannarnıñ ğäilälärendä urtaça 3 bala buluında, Afrikan Amerikan xatınnarı urtaça 2.2 bala tudırsa, İspanik bulmağan amerikannar - 1.8 bala taba. Bu trend saqlanğan oçraqta, 2050 yılda aq amerikannar sanı 50% azraq bulaçaq (xäzerge waqıtta - 69.7%).
Xalıqnıñ 83 % ilneñ 361 metropoliten kişärlegendä yäşi. 2005 yıl sannarı buyınça, 254 urında xalıq sanı 100,000, 9da - 1 millionnan artıq, 4 global şähärdä (Nyu York, Los Andjeles, Çikago, Hyuston) - 2 millionnan artıq.
Qazan.
Qazan (1918.-1928. yy. – قازان) şəhəre bügen Tatarstan başqalası. Urısça - "Казань", İnglizçə – "Kazan" itep yazalar. İdelneŋ sul yağında,Qazansu yılğasınıŋ İdelgə qoyğan tamağında urnaşqan. İdel-Uralnıŋ iŋ zur şəhərlərennən berse sanala.
Məydanı – 425,2 "km2". 7 administrativ rayonğa bülenə. Şəhər xakimiətenə buysınğan bistələrne kertep, xalqı 1989 yılda – 1094,4 meŋ keşe (Tatarlar – 40,5 %, Urıslar – 54,7%), 2002 yılda - 1085,5 meŋ, 2008 -1180,2 (1460 aglomeratsiədə). Automobil həm timer yullar üzəge. Yılğa portı. Xalıqara aeroport.
Tarix.
Anıŋ salınu yılı bilgesez həm 1005-nçe yılda barlıqqa kilde dip sanala, çınlıqta anıŋ tağın da borınğıraq buluı ixtimal. 10-11-nçe yözlərdə – İdel buyı Bolğarınıŋ Tönyaq töbəgendə səwdə itü həm doşman höcümennən saqlanu punktı. 13. yözdən 1430. yılları axırına qədər bəklek üzəge, 1438. yıldan Qazan Xanlığı mərkəze. 1552. yılda Urıs dəwləte tarafınnan yawlap alına. 1708-1920. yıllarda – guberna (1781-1796. yıllarda "namestniklıq") üzəge. 19. yözdən Qazan Rəsəy İmperiseneŋ zur mədəni, fənni həm səngət üzəgenə əwerelə. 1791. yıldan teatr eşli, 1804.tə Rəsəydəge təwge üniversitetlarnıŋ berse açıla (Qazan Universitetı). 1811. yılda provinsiədəge berençe gəcit nəşer itelə. 1905. Berençe Rəsəy İnqilabı nəticəsendə Tatarlarğa bar xoquqlar birelə, Tatar telendə gəcitlər nəşer itelə başlıylar, Tatarça teatr barlıqqa kilə. 20. yöz başı – sənəğəti üseş çorı. Şəhərdə küp fabrikalar, tramway barlıqqa kilə. Xalıq sanı tiz arta. 1918. yılda Grajdannar suğışı waqıtında şəhər cimerelmi, ləkin xalqınıŋ küpçelege qaçaq bulıp awıllarğa kitə. Grajdannar suğışı waqıtında Qazan kontrrevolusion İdel-Ural Ştatı başqalası dip uylanıla. 1920. yılnıŋ 27. Mayınnan – TASSR, 1990. yılnıŋ 30. Augustınnan – TSSR, 1992. yılnıŋ 7. Febrəlennən Tatarstan Cömhüriəte başqalası.
Sənəğət.
Qazanda maşinalar tözü (oçqıç, boralaq, kompressor, vakuum texnikası, cılılıq ülçəgeç, meditsina qoralları, gaz apparatları h.b.), metall eşkərtü, ximiə, nəft ximiəse sənəğəte (polietilen, plastmass, yasalma kauçuk, yasalma yuu əyberləre, rezin-texnik eşlənmələr h.b. citeşterü); ciŋel sənəğət (ös həm ayaq kieme tegü, kün, tire eşkərtü, tuqu şirkətləre); azıq-tölek sənəğəte (konditer fabrikası, it, söt kombinatları, sıra qaynatu zavodı h.b.) üseş ala; tözü materialları (timer-beton caylanmalar, silikat kirpeç, ere panellər) citeşterelə.
Fən həm belem alu.
Qazanda Tatarstan Fənnər Akademiəse, Rəsəy Federasiəseneŋ Qazan Ğilmi Üzəge; 50dən artıq fənni-tikşerenü institutı həm konstruktorlıq bürosı; Qazan Dəwlət Universitetı, Medisina, Pedagogik, Texnika, Texnologik, Energetik, Mədəniət həm sənğət Universitetları; Konservatoriə; Arxitektura-Tözeleş, Awıl Xucalığı, Veterinər Akademiələre; Finans-İqtisad, Səwdə, Biznes, Yuridik həm başqa İnstitutlar bar. Berniçə texnikum, kölliət, hönəri məktəp həm lisey. 193 ğomumi belem birü məktəbe.
Mədəniət.
Tatarstan Milli kitapxanəse, Nikolay Lobaçevski isemendəge Qazan Universitetı Fənni Kitapxanəse kebek ere kitapxanələr; Ğəliəsqər Qamal isemendəge Tatar Akademiə Teatrı, Musa Cəlil isemendəge Tatar Opera həm Balet Teatrı, Vasiliy Kaçalov isemendəge Zur Drama Teatrı, Kərim Tinçurin isemendəge Tatar Drama həm Komediə teatrı, Qazan Yəşlər Teatrı, "Əkiət" Qurçaq Teatrı h.b.; Tatarstannıŋ Salix Səydəş isemendəge Zur konsert zalı, "Qazan" milli-mədəni üzəge; Filarmoniə; Sirk; Sport Sarayı; Tatarstannıŋ Milli Muzeyı, Vladimir Lenin muzeyı, Sınlı sənğət Muzeyı, Ğabdulla Tuqay, Şərif Kamal, Musa Cəlil, Maksim Gorkiy, Baqıy Urmançe, Salix Səydəş, Nəcip Cihanov muzeyları h.b.
Kirmən.
Qazannıŋ tarixi üzəge – "Kreml (Kirmən)". Kirmənneŋ diwarları həm manaraları 16. yözdə qorılğan; 17, 19, 20 həm 21. yözlərdə qat-qat yaŋartıla, rekonstruksiə-tözeklənderü eşləre xəzergəçə alıp barıla, Qol-Şərif məçete yaŋadan qorıldı); Söyembikə manarası; Blagoveşçenski çirkəwe (1552-1562); Gubernator Sarayı (1845-1848).
Qazan həm İske Tatar Bistələre.
Şəhərdə bügengəçə saqlanıp qalğan arxitektur istəleklər: Petropavlovski (Piter həm Paul) çirkəwe (1723-1726); Mərcani (1766-1770), Apanay (1768-1769), Bornay (1872, Əcem (1890) məçetləre; 18-19. yözlər həm 20. yözbaşı xakimiəte torağı, cəmğıyət binaları – Admirallıq kontorası (1770), Qazan Universitetı kompleksı (1820-1830), Şamil yortı (1903), Uşkova yortı (1903-1906) həm Qazan Xərbi Bülege Komanduşçiysı yortı (1906), Dəwlət Bankı binası (1912-1915) h.b.
Böten şəhərdə.
Baytaq qına arxitektur istəlekləre, ş.i. Qazanğa Awrupa-Aziə tösmere birep torğan ğibadətxanələr həm dönyawi binalar 1930-1970. yıllarda (ə iŋ soŋğı – 1990-2000 !) yıllarda cimerelə, alar urınına zamança binalar tözelə; 1950. yıllardan soŋ ğomumi proyektlar nigezendə tözelgən zur, yaŋa mikrorayonnar barlıqqa kilə (Sotsgorog, Dərwişlər, Tankodrom, Tawlıq, Quartal, Jilka, Azino h.b.), cəmğıyət binaları salına; 1990. yıllar başınnan şəhərneŋ tarixi öleşen tözeklənderü eşləre (küp arxitektur istəleklər cimerelgən həm məŋgegə yuğalğan!), 1997. yıldan metropolitən tözeleşe alıp barıla. Şəhər xalqın iske toraqlardan uŋaylıqları bulğan yaŋa fatirlarğa küçerü programması ğəməlgə aşırıla.
Millenium.
Qazannıŋ dönya sivilizasise üseşenə şaqtıy öleş kertüen, Rəsəyneŋ səyəsi, iqtisadi, fənni həm mədəni ber üzəge buluın iskə alıp, 1999. yılnıŋ 1. Sentəberendə Rəsəy həm Tatarstan prəzidentləre Boris Yeltsin həm Mintimer Şəymiev tarafınnan 2005. yılda Qazannıŋ 1000 yıllığın rəsmi töstə bilgeləp ütü turında fərman çığarıla. Əzerlek eşləre alıp baru öçen Dəwlət Komissiəse tözelə. 2000. yılnıŋ 27. Sentəberennən anı Rəsəy prəzidente Vladimir Putin citəkli.
Şəhərlelər.
Qazan Xanlığı dəwerendə Qazanda nigezdə Tatarlar, ləkin başqa millət səwdəgərləre həm ostalar yəşəgən bulğan. Urıslar Qazannı basqaç, 20. yözgə qədər Qazanda Tatarlarğa yəşərgə röxsət itelməde, tik ber bistədə genə həm anısı da maxsus röxsət belən, əmma 2002. yılda Qazanda iŋ kübe Tatarlar yəşi ide, alarnıŋ sanı ~43% citte. Annarı Tatar-Urıs quşma ğəilə balaları belən Urıslar baralar, alar barısı da Urıslar bulıp sanala wə quşma sanı ~48%qa citə. Bolardan tış şəhərdə Çuaş, Başqort, Mari, Udmurt wə başqa İdel-Ural xalıqları yəşi. Başqa xalıqlar da küp: Yəhüd, Ərmən, Alman, Əzərbəycən Törekləre, Üzbək, Qazaq, Qırğız, Təcik, Törek, Qıtay, Vietnam w.b. xalıqları.
Tellər.
Bügenge köndə iŋ kirəkle tel Urıs tele bulıp tora. Bu xəl 1990. yıllardan başlap beraz üzgərde, balalarına tuğan telne öyrətü bara.
Mäskäw.
Mäskäw ul Räsäy Federatsiäseneñ başqalası. İseme, Urıslar kilü aldında anda yäşägän Fin-Uğır xalıqlarınnan qalğan. Şähär 850 yıl elek salınğan ide. Bu şähärneñ möximlege Altın Urda waqıtında üskän.
Şähärlelär.
Şähärlelär sanı 10,5 million tiräse (2009). Bügen anda 168 075 Tatar, 94 542 Äzeri yäşi (2002).
Vladimir Putin.
Putin Vladimir Vladimiroviç (1952., Urısça: "Путин Владимир Владимирович" / "Vladimir Vladimirovitch Putin"), däwlät eşleklese. 1975. yıldan Sovet Berlege KGBsınıñ tışqı küzətüçelär idäräsendä. 1991-1994. yıllarda Sankt-Peterburg meriyaseneń tışqı elemtälär komitetı räise, ber ük waqıtta 1992-1999. yıllarda mer urınbasarı, 1994-1996.da Sankt-Peterburg xökümäte räiseneñ 1. urınbasarı. 1997.-1998. dä Räsäy Prezidente qarşındağı Baş Kontrol idaräse başlığı – Administratsiya citäkçese urınbasarı. 1998-1999.da Räsäyneñ Federal iminlek Şurası särqätibe. 1999. yılnıŋ Awgustınnan Räsäy Xökümäte räise. 1999 yılnıñ 31 nçe Dekabrennän RF Prezidenteneñ burıçın ütäüçe, 2000. Martınnan RF Prezidente, 2004. yıldan qabat Räsäy Prezidente.
2010 yıldan Räsäy Xökümäte räise wazıfasın başqara.
Monı da qara.
Putin Vladimir
Tatar tele.
Tatar tele ("Tatarça") dip Törki teleneñ İdel-Uralda töp söylämen atıylar.
Qullanılışı.
Tatarça Tatarstanda räsmi tel bulıp sanala. Törki teleneñ Qawqazda qullanıla torğan söyläme dä tatarçağa bik yaqın, ul anda Qumıqça dip atala.
Tatar tele xalıqara qullanuda yöri torğan tel. Tatar telendä Tatarlar ğına tügel, İdel-Uralnıñ başqa xalıqları da söyläşä, alar arasında: Başqort, Çuaş, Udmurt, Çirmeş, Qazaq, äzäri w.b. xalıqlar wäkilläre. Urıslar arasında da Tatarça söyläşüçelär bar.
Töp cirle söylämnär.
Tatar teleneñ şaqtıy küp söyläşü törläre bar: Qırımça, Başqortça, Seberçä wä başqalar. Bügenge fänni büleneş buyınça Başqortça wä Qırımça söylämnäre ayrım tellär dip sanala. Qazandağı söyläşü ädäbi bulıp sanala.
älifba.
Bügenge “Yañalif” dip yörtelä torğan Tatar älifbası 25 tartıqtan wä 10 suzıqtan tora.
älifba tarixı.
Başta Törki telendä yazu öçen berniçä älifba qullanılğan, alar arasında Törki xalıqlarnıñ üz “Orxon älifbası” da bar.
900. yıllarnıñ başında qullanuğa Ğäräp älifbasına nigezlängän älifba kerä. Ozaq waqıtlar Ğäräp yazuı Tatarlar tarafınnan bernindi üzgärtüsez genä qullanılıp kilä. Farsılar, üz telläreneñ ixtıyaclarınnan çığıp, Ğäräp älifbasına dürt xäref östilär (p, ç, j, g). äkrenläp bu xäreflärne Urta Aziya Törkiläre dä üzläşterä, soñraq alarnı Tatarlar da qabul itälär. älifbalar tarixında ul «"İske imlâ"» yä isä «"İske älif"» iseme belän yörtelä. Läkin ul äle Tatar telenä, anıñ qanunnarına tulısınça cawap birä torğan älifba bulmıy. Mäsälän, Tatar telendäge «g» İske imlâ älifbasında Ğäräp teleneñ «k», Tatarnıñ «ç» Ğäräpneñ «c», wä «p» urınında «b», «ñ» Ğäräpneñ iske “nk” xärefläre arqılı belderelgän. Borınğı Tatar qulyazmalarında başqa xäreflär yärdämendä belderü oçraqları da bar.
19. yözneñ axırlarında Ğäräp yazuın Tatar teleneñ tulıraq yaraqlaştıru kiräklege turında xäräkät başlana. Anı berençelärdän bulıp Qayum Nasıyri (1825-1902) kütärep çığa. Bu mäsäläne ul 1885. yılda Qazanda basılıp çıqqan «"änmüzäc"» kitabında şaqtıy kiñ yaqtırta. Mäğrifätçe ğälim Tatar telendä un suzıq awaz buluın kürsätä, alarnı belderü öçen Tatar älifbasında östämä xäreflär kiräklegen äytep, ul xäreflärne täqdim itä. Läkin törle säbäplär arqasında ul üzeneñ bu täqdimnären ğämälgä aşıra almıy qala.
Tatar imlasın qämilläşterügä zur öleş kertkän ğälimnär arasında äxmäthadi Maqsudiğa (1864-1941) ayırım tuqtalıp ütärgä bula. äxmäthadi Maqsudinıñ 1892. yılda berençe tapqır dönya kürgän «"Möğällime äwwäl"» isemle älifbası ayıruça zur uñış qazana. Kitapnıñ utızdan artıq basması bar, ğömümi bastıru 1,200,000 danädän artıp kitä. ä.Maqsudínıñ bu älifbası buyınça Tatarlar ğına tügel, Üzbäklär, Qazaqlar, Qırğızlar, Qırım Tatarları wä başqa Törki xalıqlar da uqu-yazu nigezlären üzläştergännär.
äxmäthadi Maqsudi imla mäs'älälären tere tälqinçe bula, üzeneñ «Yoldız» gäcite bitlärendä imla mäs'älälären yaqtırtqan mäqälälärgä zur urın birä, “"‘imlada işetelgänçä yazu tiyeşle’ digän mäşhür qağidänı Tatar dönyasına kertep, armıy-talmıy taratırğa tırışa"” (Ğ.İbrahimnıñ bäyälämäse). äxmäthadi Maqsudi Ğäräp yazuındağı öç suzıq awaz xäreflärenä tağın ikene (qısqa "waw" häm "hai räsmiä") östi häm däreslekläre, kitapları aşa şunı ğämälgä kertep cibärä.
20. yözneñ berençe yıllarında Ğäräp yazuı nigezendäge başqa Tatarça älifbalar da mäydanğa kilä. Uqu öçen däresleklär, süzleklär basılıp çığa. Ğäräp yazulı bu Tatarça älifbalarnıñ, däresleklärneñ barısın da mökämmäl dip äytep bulmıy, älbättä, läkin alar arasında uñışlı ğına tözelgännäre dä bar. Şundıylardan X.Zäbirineñ «"Räsemle älifba"» (Qazan, 1910), Ğ.Nuğaybäkneñ «"Başlanğıç"» wä «"Xösne xat"» (1911, 1912), Ğ.äxmärneñ «"Xösne xat"» (Qazan, 1911), Ğ.Alparnıñ «"Xäref wä imlamız"» (Qazan, 1912) häm «"Tatar älifbası"» (Qazan, 1913), N.Dumawinıñ balalarnı “ber ayda uqırğa, yazarğa öyrätä torğan” «"Möğällim"» (Qazan, 1913), X.Ğälineñ «"Döres yazu"» (Qazan, 1913), Ğ.İbrahimnıñ «"Tatar sarıfı"» häm «"Tatar imlası"» (Qazan, 1911, 1914) isemle kitapların kürsätergä bulır ide.
Bu yıllarda Ğäräp yazuın tözrkländerü, Tatar telenä yaqınaytu yünäläşendä başqa omtılışlar da bula, xätta ayırım proyektlar da täqdim itelä, alar da ul çorda ğämälgä aşa almıy qalalar.
Soñğı tarix.
Latin xärefläre 13.—14. yözdän uq siräk qullanuda yöri başlıy. Yazu-älifbanı üzgärtü xäräkäte 19. yözneñ axırında başlana. 1926. yılnıñ Febrälendä Baquda Törki xalıqlarnıñ Berençe Qorıltayı açıla. Şul uq 1926. yılnıñ äprilendä Qazanda “Yaña Tatar älifbası” cämğiyäte oyışa.
1927. yılnıñ 3. İyülendä Tatarstan xökümäteneñ maxsus qararı belän Jañalif – Tatar teleneñ räsmi älifbası itep raslana, anı ğämälgä kertü turında ber-ber artlı qararlar qabul itelä. “Jañalif” 1940. yılnıñ Ğıynwarına qädär qullanılıp kilä. Jañalif 25 tartıqtan wä 9 suzıqtan tora ide.
1926. yıldan 1939. yılğa tikle arada, yäğni 12-13 yıl eçendä näşriätlärdän 7 meñ tiräse kitap töre çığa.
Tatar yazuı 1938 ençe yılda kirillitsaga küçerelä häm älegäçä ul yazu räsmi qullanılışta saqlana.
1999. yıldan birle Latínälifkä nigezendä tözelgän Yañalifkä qaytu bara wä qabul itelgän buyınça bu küçü 2011. yılğa tikle tämamlanırğa tiyeş.
Mäskäw däwlät universitetı.
M.V.Lomonosov isemendäge Mäskäw däwlät universitetı
M. V. Lomonosov isemendäge Mäskäw däwlät universitetı ("М. В. Ломоносов исемендәге Мәскәү дәүләт университеты ") – Rusiäneñ aldınğı yuğarı uqu yortı häm fänni-metodik üzäk. Qısqaça – ‘’МГУ’’ (MDU). Universitetqa nigez 1755nçe yılda salınğan. Xäzerge waqıtta ul Rusiäneñ iñ zur yuğarı uqu yortı. 2004çe yılğı mäğlümatlar buyınça universitetta 31 meñ talib häm 7 meñ aspirant belem alğan. Universitet citäkçese – rektor – Viktor Sadovniçiy.
Tarix.
Universitet İvan Şuvalov häm Mixail Lomonosov teläktäşlege belän başlanıp kitä. Patşabikä Yelizavetanıñ Universitetnı tözu turındağı qararı 1755nçe yılnıñ 25 ğiynwarında dönya kürä. Berençe däreslär 26nçı apreldä ütä.
Xäzerge waqıtta Mäskäw däwlät universitetı häm Sankt-Peterburg däwlät universitetı arasında qaysı yuğarı uqu yortı ölkänräk buluyı turında bäxäs bara.
Başlıça Qızıl Mäydannıñ Töp Daruxanäse yanında urnaşqan universitet Böyek Yekaterina (Äbipatşa) tarafınnan xäzerge urınına, Moxovaya uramına küçerelä. Töp bina 1782-1793 yıllarda Matvey Kazakov surätläre buyınça tözelä.
18nçe yözdä universitetta öç fakultet bula: fälsäfä, meditsina häm xoquq. 1799nçe yılda Mixail Xeraskov zatlı keşelär öçen äzerläü mäktäbe (Благородный пансион) buldıra. Ul 1830nçı yılda gimnaziäga äylänä. Universitet basmaxänäse imperial Rusiädä iñ popular gäcit – "Moskovskiye Vedomosti"nı çıǧara.
1905nçe yılda universitetta sotsial-demokratik tügäräk patşanı urınınnan kitärgä häm Rusiäne respublikağa äyländerergä çaqıra. Patşa xakimiäte universitetnı yaba başlıy. 1911nçe yılda gäskärlärneñ universitet cirlegendä buluına häm qayber professorlarnı cäberläügä qarşı 130 uqıtuçı-professor universitettan kitü turında ğariza yazalar. Meñnarça student universitettan quıla.
1917nçe yılğı Oktyabr revolyutsiäsennän soñ universitet işeklären ğadi eşçe häm krestiän balaları öçen aça. 1919nçı yılda universitetta uqu öçen tüläü beterelä. Eşçe balaları öçen maxsus äzerläü mäktäbe dä açıla.
1940nçı yılda universitetqa Mixail Lomonosov iseme birelä.
İkençe Bötendönya suğışınnan soñ universitetqa yänä can kerä. Däwlät birgän aqçası biş tapqır arta, Mäskäwneñ Çıpçıqlar Tawında (Воробьевы Горы) yaña kampus barlıqqa kilä. Bu kampus, zamanına qarap, iñ yaña cixazlar belän eşlänä. Xäzerge waqıtta MDU kampusı dönyada iñ zur universitet kampusı bulıp sanala.
1992nçe yılda Rusiäneñ maxsus qararı belän universitet ayırım finanslauğa ireşä. Bu aña mäğärif ministrlığınnan küpmeder däräcädä bäysezlek birä.
Kampus.
1953çe yıldan başlap, universitetnıñ küp fakultetları Çıpçıqlar tawında urnaşa. Töp bina Lev Rudnev proyektı buyınça eşlänelä. Tözeleş waqıtında ul New York City’dan qala dönyada iñ zur bina sanala. Häm ul Awropada iñ böyek bina bulıp 1988nçe yılğa xätle sanala. Töp binanıñ böyeklege 240 metr, 36 etaj. Ul professorlar häm studentlar yäsi torğan dürt qanat belän äyländerep alınğan. Qayber mäğlümätlärğä qarağanda, töp bina koridorları 33 kilometrğa cıyıla häm and barlığı 5000 bülmä urnaşqan. Bina eçendä konsert zalın, teatr, muzey, kitapxanä, basseyn, militsiä bülekçäsen, poçta bülekçasen, ker yuu, çäçtaraşxanä, kafeteriälär, bank bulekçälären h.b. tabıp bula. Universitet administratsiäsennän qala töp binada dürt fakultet: Geologiä, Geografiä, Mexanika-Matematika häm Sänğät fakultetları urın alğan. Bina başındağı yoldız eçenä manzara qaraw platforması häm keçkenä bülmä sıyğan.
Töp binadan tış, kampusta berniçe uqu binası urnaşqan. Şulay uq monda Rusiädä berdanber baseball stadionın da tabıp bula.
Moxovaya uramında urnaşqan tarixi binada xäzer Jurnalistika, Psixologiä fakultetların, Aziä häm Afrika illaren öyränü institutın tabıp bula.
Qırımtatar tele.
Qırımtatar tele (üzataması: "Qırımtatar tili", "Qırım tili") – Tatar teleneñ Qazançadan ayırıla torğan söyläm, Törek telennän zur tä'sir buldı.
Älifba.
Soñğı wağıt latin älifbağa qaytu bara.
Svetlana Ishmouratova.
"Remarka: * - familia latin passport orphographia buyinsa "Ishmouratova" > Website "www.ishmouratova.net". Alternativ variantlar: Ishmuratova, Ishmoratova. "
Zöyä.
Zöyä awılı (Urısça: Свияжск), Yäşel Üzän rayonında, rayon üzägennän 12 "km" könyaq-könçığıştaraq, Zöyä yılğası tamağında utrawda. 1551. yılda Qazan xanlığına qarşı suğışta Urıs ğäskärläreneñ xärbi bazası häm qälğä bularaq nigez salına. 16. yözneñ 2. yartısınnan - öyäz üzäge, 1920-1927. yıllarda Zöyä kantonı üzäge, 1927-1931. yıllarda TASSRnıñ Zöyä rayonı üzäge. 1932. yıldan awıllar rätendä. 1989. yılda 747 keşe (Urıslar- 66%, Tatarlar - 27%), 2000. yılda 258 keşe yäşi. Xalqınıñ töp şöğele - terlekçelek. Tulı bulmağan urta mäktäp. Klub.
Zöyä arxitektur-sänğät muzeyı.
Muzey 1987. yılda açıla. 16-18. yözlär miğmarlığı häm monumental istälekle kompleksı. Töp tarixi istälekläre: Uspenie irlär monastırınıñ Troitsa, Sergi, Nikolski çirkäwläre, Konstantin häm Yelena çirkäwe, Uspenie soborı (cämiğ çirkäwe).
Uraza.
Uraza ayı mä’säläsendä Íslam ğalimnäre genä yıl sayın qarar çığara torğan mä’sälälär bar. Mäsälän, Uraza ayına qayçan kerü. Ramazan ayı qaysı yılnı 29, qaysı yılnı 30 könnän kilä. Bolarnı astronomí belgeçläre belän berlektä qazí yäki möftilär genä bilgeli ala.
26.-27. Ramazan – Qäder kiçese.
1. Şäwälä – Ğädel-Fítır uzdırıla. Ul şulay uq Uraza-bäyräm dip tä atala.
Urazanıñ xikmäte häm ähämiäte.
Uraza ğibädäte 624 yılda Şäğbän ayınıñ 10 könendä farız qılınğan. Íslam dinenä kerä, Ramazan ayınıñ soltanı bularaq qabul itelä. Çönki Qör'än şuşı ayda töşerelgän häm dä Xäzräti Möxämmäd (s.ğ.w.) şuşı ayda päyğämbär bulğan. Ramazan ayın möbaräk qılğan ike zur närsä bolar.
Uraza yalğız Íslam ömmätenä farız qılınğan ber ğibädät tügel. Bezdän äwwälge ömmätlärgä dä farız qılınğan. Çönki, Qör'ändä Allah: «Äy, mö'minnär, sezdän äwwälge ömmätlärgä farız qılınğan kebek, sezgä dä uraza farız qılındı», — dip boyırğan. Ramazan ayına saw-sälamät ireşkän härkem uraza totarğa tieş. Allah: «Sezdän ber keşe sälamät bulıp Ramazanğa citsä, urazasın totsın», — dip quşqan..
Päyğämbärebez Möxämmäd (s.ğ.w.) Şäğbän ayınıñ soñğı könnärendä uqığan ber xötbäsendä bolay digän: äy, möselmannar, möbaräk ber aynıñ külägäse östegezgä töşte. Bu ayda ber kiçä bardır, ul Qäder kiçeder. Qäder kiçese meñ aydan xäyerleräkter. Allah Täğälä bu ayda härkemgä uraza totarğa quşqan. Bu ayda yästü namazınnan soñ tärawix namazı uqu sönnättter. Bu ayda Allahnıñ rízalığı öçen keçkenä bulsa da izge eş eşlägän qädär sawaplı bulır. Bu ayda ber farızın eşlägän keşe başqa aylarda 70 farıznı eşlägän qädär sawap qazanır. Bu ay — sabır ayıdır. Sabır itüçelärneñ baraçaq cire cännätter. Bu ay keşelär belän yaxşı toru ayıdır».
Uraza totqan keşe köne buyı ğibädät xälendäder. Uraza totu — aç wä susız qalu tügelder. Päyğämbärder: «Yalğız aşqazanına uraza tottırmağız. Barça äğzäläregezne Uraza tottırığız». Dimäk, uraza totqan keşe, üzen aş belän sudan tíğan, yämsez süzlärdän, yalğannan, ğäybättän, yala yağudan häm süz yörtüdän dä tíılırğa tieş.
Uraza totqan keşe küzen, qolağın, qulı häm ayağın naçar, xäräm eşlärdän saqlar. Säwdä eşendä döres bulır. Yarlılarğa yärdäm itär. Olılarğa — xörmät, keçkenälärgä dä şäfqät wä märxämät kürsäter.
Uraza awır häm zur ber ğibädätter. Anı Allahnıñ quşqanı kebek totqan keşegä bik sawap qazanuı belän bergä, qılğan gönahları da ğafu itelä. Päyğämbärebez ber xädisendä: «Kem Allahqa ışanıp häm sawabın Allahtan kötep, uraza totsa, ul keşeneñ eşlägän gönahları ğafu iteler», — digän.
Íslam dinendä ğibädätlärgä 10 qat belän 700 qat arasında sawap bar. Läkin urazanıñ sawabı çiksezder. Çönki Uraza ğibädätlärendä «riä» yuq. Yäğni, başqa ğibädätlär kürelsälär dä häm belensälär dä, uraza totqan keşeneñ urazalı ikänen Allahtan başqa berkem dä belmi. Şuña kürä ber xädistä Cänäbi Xaq: «Adäm balasınıñ, urazadan başqa här eşe üze öçender. Läkin Uraza minem öçen. Anıñ sawabın da min birermen», — di.
«Päyğämbärebez: «Ramazan ayı möbaräk ber aydır. Bu aynıñ başı — räxmät, urtası — mäğfirät, axırı — cähännämnän qotıludır» — di. Ramazan ayında Qör'än uqu, keşelär belän yaxşı toru, ğibädätlärebezne qaldırmíça başqaru, sädäqä häm zäkätlärebez belän yarlılarnı şatlandıru, söyläşmägän keşelär belän kileşü, ber-berebezne räncetmäw, möselman qärdäşlärebez öçen xäyer-doğa qılu tälap itelgändär.
Tärtip.
Yıl sayın Ramazan ayında möselmannar maxsus sadaqalar öläşälär. Bu Fítır, Fidiä häm Zäqät sadaqaları. Alarnıñ külämen din ğälimnäre bilgeli. Mäsälän, här can isäbennän birelä torğan Fidiä sadaqası igen xaqınnan çığıp xísaplana.
Albina Akhatova.
"Remarka: * - familia latin passport orphographia buyinsa "Akhatova" > Website "www.akhatova.ru". "
Wikipedia.
Wikipedia () ul wiki- program qullanuçı qälämxaqsız énsíklopädiä. Wikipedia säxifäläre tabışsız Wikimedia Foundation yağınnan idärä itelä. Başqa “énsíklopädile” tuplamalarnıñ mömkinlege östenä, Wikipedia, gäcittäy dä bularaq, xäzerge waqíğalarnı da terkäp tora.
Wikipedia'dağı barlı belem GNU İrekle İstälek Röxsätnämäse buyınça irekle eçtälek bulıp sanala, yäğni anı qullanu, üzgärtü, küpläw wä taratu eşe irekle, wä şul röxsätnämä şartları belän genä çiklängän.
Wikipedia eçtälegen anıñ qullanuçıları tözi, wä anıñ bitläre gel üzgärelep tora.
Wikipedia 2001. yılnıñ 15. Ğínwarında İngliz telendä başlanğaníı, wä 2001. yılnıñ 23. Martında, berençe başqa tel bularaq, Frans telendä dä cibärelde. Şunnan soñ ul küptellegä äwerelgän.
2004. yılnıñ 15. Sentäberdä Wikipedia'nıñ Tatar açıla wä şunnan birle ' mäqälä cíılğan bula.
2004. yılnıñ 20. Sentäberdä mäqälä sanı İnglizçä öleşendä 350 000 wä başqa telle öleşlärdä 650 000 dänädän uzıp, tulayım mäqälä sanı 1 millionğa citkän, wä tellär sanı 100gä citkän.
Taríx.
Wikipedia 2001. yılnıñ 10. Ğınwardan başlap eşli inde.
Tuğandaş säxifälär.
Bolardan tış başqa mäsläktäş säxifälär dä bar, alar arasında Wikitravel da.
2002. yılnıñ Febrälendä Íspan Wikipedia qatnaşuçılarnıñ kübese, Wikipedia şartları belän kileşmägäç, ayırım Enciclopedia Libre yasarğa kitkännär.
Biremlegen tartıp alu.
Açıq eçtälekle Wikipedia belemeneñ soñğı yuramasın, GFDL şartları buyınça qullanu öçen, härkem wä härçaq tartıp alala.
Wikinfo,, wä kebek berniçä säxifä Wikipedia eçtälegen qullanıp eşlilär dä inde.
Däwlät Sekretare.
Däwlät Sekretare (Дәүләт Секретаре) - küp illärdä qabul itelgän yuğarı säsyäsi-ictimağıy wazıyfa. Däwlät sekretareneñ personäl wäkälätläre, ilenä qarap, törle bulırğa mömkin.
Amerika Quşma ştatlarında Däwlät Sekretare beryülı berniçä wazıyfanı başqara, häm il prezidentınnan qala, däräcä buyınça ikençe keşe bulıp sanala. Şulay uq ayırım ştatlarnıñ da Däwlät Sekretare bula, alarnıñ wazıyfaları Konstitusiä yärdämendä bilgelänä.
Fransiädä elekkege patşa däwerendä Däwlät Sekretare ministr däräcäsendä yörgän. Xäzerge waqıtta alar Xökümät ağzaları bularaq sanala, läkin alar ministrlardan soñ kilä.
Başqort xalqı.
Başqort xalqı ul Törki xalıqlarnıñ berse. Kübese Başqortstanda yäşilär. Xalıq sanın tögäl kiterü awır.
Qawqaz.
Qawqaz ul Çığış Awrupı belän Könbatış Asía arasındağı ber töbäk, aña Qara Diñgez wä Kaspi Diñgeze arasında bulğan Qawqaz tawları wä yanındağı cirlär kerä.
Könyaq Qawqaz öçen "Qawqaz artı" ataması qullanıla.
Qawqaz tawları arasında iñ biege Elbrus tawı, anıñ bieklege 5642 "m", ul şulay uq Awrupınıñ iñ biek tawı da bulıp tora.
Qawqazda Görcestan, Ärmänstan, Azärbaycan, Osetiä, Çeçnya, İnguşetiä, Dağstan wä tağın berniçä il ursnaşılğan. 1990. yıllar başında Qawqaz illäre Qawqaz Konfederasísına kergännär.
Qawqaz bügenge dönyanıñ iñ küptelle wä iñ küpmillätle cir bulıp sanala, anda 100dän artıq teldä söyläşälär dilär. 20. yözgä tikle xalıqara tel bularaq Türki teleneñ Qawqaz söyläme yöri ide. Annan soñ, Urıslar kilgäç, idärä tele öçen Urıs tele kertelä başladı. Soñğı arada Räsäyneñ tä'sire kimi bara.
Päräwezdä.
Çığış Awrupı
Urta Şäreq
Rustam Valiullin.
Tatarstan.
Tatarstan - Kөnçığış Awrupada urnaşqan Rəsəygə bəyle cөmhüriyət. Kөnbatışta – Çuaşstan, Tөnyaq-Kөnbatışta – Çirmeş İle, Tөnyaqta – Kirov өlkəse, Tөnyaq-Kөnçığışta Udmurtiya, Kөnçığışta Başqortstan, Kөnyaq-Kөnçığışta Irımbur өlkəse, Kөnyaqta Samar wə Sember өlkələre belən çiktəş.
Tarix.
1550. yılda Urıs patşası Yawız İvan Qazan Xanlığın basıp, 1552. yılda Qazanğa kerep, Tatarlarnı qırıp-üterep, cirlərne Urıs dəwlətenə quşa. Tatarlar fələn ğasır urıslarğa qarşı çığışlarnı yasap toralar.
1917. yılda Tatar, Başqort, Çuaş, Udmurt, Çirmeş wə Muqşı/Erzə xalıqları berləşep, mөstəqil İdel-Ural dəwləten tөzilər, Sadrıy Maqsudi prezident bulıp saylana, dəwlət qanunnarın çığara torğan «Milli Məcles» saylana.
1918. yılda Bolşeviklar İdel-Uralnıŋ xakimiyəten üterep, anıŋ urınına ayırım milli “respublikalarnı” tөzilər.
1920. yılda Tatarlarğa bülep birelgən cir “Tatar Autonom Sovet Sotsialistik Respublikası” itep atala başlıy.
1990. yılnıŋ 30. Augustında Tatarstan üz mөstəqillegen iğlan itə, Rəsəy Federatsiyası Tatarstannıŋ mөstəqillegen tanımıy.
1991. yılnıŋ Yün ayında Tatarstannıŋ berençe prezident wazıyfasına Mintimer Şäymiev saylana.
Rossiya idarәse astina keru.
1992. yılnıŋ 21nçe Mart kөne Tatarstan xakimiyəte mөstəqillek xaqında xalıq fikeren beleşü oyıştırıla, wə Tatarstan xalqınıŋ 61%ı üz tawışları belən mөstəqillekne tanıy. Rəsəy Federatsiyası Tatarstanğa üz ğəskərlərne kertergə əmer birə wə berazdan soŋ annan baş tarta. Monıŋ tөp səbəplərneŋ berse ul xalıqara küzətüçelər bularaq qatnaşqan Amerika senatorları belən kongressmennarınıŋ qatğıy fikere bula. Şulay itep Tatar milləte, 500 yıl buyı Urıs dəwləte tarafınnan alıp barılğan genotsidqa qaramastan üzen bəysez millət bularaq dөnyanıŋ ayırılğısız өleşe buluın isbatladı.
1994. yılnıŋ 15nçe Fevralendə Tatarstan Rəise Rəsəy İttixadı Rəise Rəsəy İttixadı dəwlət xakimiyəte marciğları belən Tatarstan Cөmhüriyəte dəwlət xakimiyəte marciğları arasında eşlər büleşü həm üzara wəqələtlər almaşu turında» şartnamə tөzilər.
1995. yılda Tatarstan iqtisadı üsə başladı wə Tatarstanda yəşəw sıyfatı Urıs İttixadındagı keşe yəşəwe belən çağıştırğanda küpkə yuğarıraq buluın kürsətə.
1996. wə 2001. yıllarda Şəymiyev Rəis wazıyfasına qabat saylana.
2000. yılda Rəsəy Prezidente Vladimir Putin teləge buyınça Tatarstan Dəstüre üzgərtelə, anda mөstəqillek ruxı bөtenləy yuğala.
2002. yılda Şəymiyev Tatarlarnıŋ mөstəqillek həm azatlıq xıyalın satıp, 1994. yılğı Tatarstan-Rəsəy şartnaməsen bөtenləy üzgərtep beterə.
2004, yılda Şəymiyev saylawlarsız Prezident urınına qabat utırtıla.
Səyəsət.
Cөmhüriyət başlığı “prezident” itep atala. Prezident wazıyfasına berençe mərtəbə (ul soŋğısı da bulıp çığa) Mintimer Şəymiyev saylana. Dəwlətne “ministrlər bülməse” başqara. Qanunnarnı çığara torğan “Dəwlət Şurası” isemle nərsə 100 keşedən tora, alarnıŋ yartısı Rəsəy Federatsiyası firqələre əğzaları.
Qanunnarnıŋ dөreslegen “Konstitutsion Məxkəmə” tikşerep tora.
Milli xərəkətlərne Şəymi babay beterə, üze isə urıs patşasınıŋ “Yedinaya Rossia” (Berdəm Rəsəy) firqəsenə berençe əğzalar arasına kerə. Tatarstanda bütən başqa bernindi səyəsət yuq, səyəsi xərəkətlər yuq.
Büleneş.
Tatarstan 1927. yılnıŋ 27. Fevralendə 45 cirle idarəgə bülenə. Soŋraq idarə sanı 70kə citə, wə 1963. yılda 17 genə qala.
Bügenge Tatarstan 43 rayonğa bülenə: Əgerce, Alabuğa, Alekseyevsk, Əlki, Əlmət,
Apas, Aqsubay, Aqtanış, Arça, Ətnə,
Baltaç, Balıq Bistəse, Bawlı, Biektaw, Bөgelmə, Bua,
Çirmeşən, Çistay, Çüprəle,
Kama Tamağı,
Mamadış, Mendeleyev, Minzələ, Mөslim,
Norlat, Pitrəç, Kukmara, Qaybıç,
Saba, Sarman, Spas,
Təteş, Teləçe, Tuqay, Tübən Kama,
Yaŋa Çişmə, Yəşel Üzən, Yuğarı Oslan, Yutazı, Zəy.
Cəğrəfiyə.
Bu cirlər urtaça 170 "m" bieklektəge qalqulıqlı tigezlektən ğibarət. Çulman aldı sөzək-qalqulıqlı tigezlek, Tөnyaq-Kөnbatışta Noqratnıŋ Kөnyaq itəge cəyelgən. Çulman aryağı – qalqulıqlı tigezlek, Kөnyaq-Kөnçığışta Bөgelmə-Bələbəy qalqulığınıŋ küpçelek өleşe, Kөnbatışında İdel aryağı tübənlegeneŋ Tөnyaq өleşe urnaşqan. İdel aldı isə İdel buyı qalqulığınıŋ Tөnyaq-Kөnçığış өleşendə.
İqtisad.
Tatarstan iqtisadında – 1698,4 meŋ keşe eşli (2001), şunıŋ isəbendə
Xalıq.
Cөmhüriyətneŋ tөp xalqı – Tatarlar, 52%tan artıq. Urıslarnıŋ ğomumi sanı 38% çaması. Şulay uq Çuaş, Muqşı, Çirmeş, Udmurt, Başqort w.b. xalıqlar yəşi.
Ber km²'ğa 56 keşe turı kilə (2002). Şul uq yılda meŋ keşegə 9,4 bala tuğan, 13,2 keşe ülgən.
Aq Bars (hokkey klubı).
Aq Bars, şul isemndäge hokkey sport klubı qarşındağı hokkey komandası. 1955. yılda 16. zavod qarşında barlıqqa kilä, 1962.dä Uritski isemendäge sport klubı, 1991.dän "İtil", 1995. xäzerge isemdä. 1991-1992. yıllarda hokkey buyınça Sovetlar berlege çämpionatınıñ yuğarı ligasında, 1992 Millätara hokkey ligasında, 1996.dän Räsäy hokkey ligasında, 1998.dän Räsäy çämpionatınıñ superligasında. Räsäy çämpionı 1998.
Awrupa.
Awrupa "(inglizçä Europe, rusça Европа)" - Avraziä qıytğasında urnaşqan dönya kisäge. Aziä belän Avraziä qıytğasın tözi. Mäydanı yaqınça 10 mln km² häm xalqı 733 mln keşe.
Awrupa Berlege.
Awrupa Berlege yäki Awroberlek yä ki AB ul bügen Awrupanıñ 27 ilen berläştergän xalıqara oyışma. İñ soñgı bularaq 2007. yılnıñ 1. Ğínwarında berlekkä Bolğarstan belän Romania kerde.
ABnıñ kiñäyüe "(Enlargement of the EU)".
Bu arada Törkiä belän Xorvatiä xökümätläre dä, kiläçäktä Awroberlekkä kerü turında Awrupa Berleğeneñ barlıq cawaplı oyışmaları häm äğzaları belän söyläşülärne alıp-baralar.
İqtisad häm säwdä.
Awroberlegeneñ töp aqça bularaq "Euro" yöri, ([éwro] äytäse, [yevro] tügel!). Aqçalarnıñ bilgese €, qısqartması EUR. Qayber illär Awrupa Berlegenä kermägän buluwına qaramastan Awrupanıñ tamğaxänä berlegenä kerdelär, mäsälän Andorra, Lixtenştein, Monako, San-Marino, Vatikan, Törkiä.
Estoniä.
Estoniä, räsmi iseme Estoniä Cömhüriäte (Esti: "Eesti Vabariik") Baltik Buyında, Baltik Diñgezendä urnaşqan. Kürşeläre: könçığışta Räsäy, könyaqta Latviä.
Millätläre.
Estilär (2/3), Urıslar (1/3), Ukrainnar, Yähüdlär, Tatarlar (0.2%) h.b.
Milli Dine.
Estilär: Luteran Xristianlığı; keçe öleşe Ortodoks Xristian
Başqalar: Katolik Xristianlığı, İslam, Yähüd dine
Borınğı Tarix.
Estoniä cirendä borınğı zamannardan Fin-Uğır qäbilläre yäşilär. Alar xäzerge Estilärneñ babaları.
Urta Ğasırlar.
Estilär Kiev Rustän kilgän missionärlärdän Pravoslavie qabul itälär
1227. yılda Estoniäne Almanlar (German Sword Brethren) häm Dänmarklı üz kontrolenä alalar; Estilär Katolik dine qabul itälär
Estoniä Dänmark, Şvetsiä, Polşa sostavına kerä
Reformasiä waqıtında Estilär Luteran dine qabul itälär
Yaña Ğasırlar.
Peter I Estoniäne Rusiä İmperiäse çigenä kertelä.
Öktäber Révolúsiäsennän soñ (1918. yılnıñ 24. Febräl) Estoniä üz bäysezlegen déklarirli.
1940. yılda Estoniäne Sovetlar Berlegeneñ Xäkimiäte üz kontrolenä ala. Estoniä SSSRğa kerä
1941-1944 – Alman okkupasiäsı
1991. – SSSRdan çığa
1994. Estoniädän soñğı Rusiä ğäskäre çığa
Xäzergä Estoniä.
2004. yılnıñ 29. Martta NATO blogına kerä
2004. yılnıñ 1. Mayda Awrupa Berlegenä kerä
Säyäsät.
Estoniä kostitusion démokratiä dip sanıla. Prezidentne parlament (Riigikogu) saylıy.
Cäğräfiä.
Balik Diñgeze buyında urnaşqan. Urmannar 47% mäydanında üsälär. Estoniädä yaqınça 1400 kül bar. Alardan iñ zur - Peipsi küle (Çudskoye). 1500läp utırawlar bar. Zur utırawları: Saaremaa wä Hiiumaa. Zur yılğası: Narva yılğası. İñ zur tawı: Suur Munamägi.
Zur şähärläre: Tallinn, Tartu, Pärnu, Narva, Kohtla-Järve.
İqtisad.
Soñğı iqtisadi krizise 1999. yılda bula.
1999.nıñ Nöyäberdä Estoniä WTOğa kerä.
Estoniäneñ tiz üsüçe iqtisadı yaña investisiälär kertä.
Xalıq.
SSSRdan çığuınnan soñ rus telele keşelär Estoniädän berniçä yıl kilälär. Läkin şul yıllarda kilmägän häm Estoniädä qalğan keşelär xäzer problémsız yäşilär.
Mädäniät.
Estoniä bik mädäniätle il. SSSRda Estoniä mädäniäte ürnäk mädäniät dip sanıldı.
Danis Zaripov.
Qalım.
Qalım — törki süz. Kiäw tarafınnan käläşneñ ata-anasına yäki tuğannarına birelä torğan tüläw (mal, aqça) mäğnäsendä. İslamlaşqan xalıqlarda qalım tüläw yolası islami mähär belän öleşçä turı kilä.
Qazan uramnarı.
Qazan uramnarı bu döynada bulğan äkämätläreneñ berseder.
Qazan ul Tatarstan başqalası bulıp sanalsa da, anıñ uramnarına qarap alay äyterlek tügel, anda gel Urıs ilä Yähüd isemnäre. Elekke Sovet Berlegendäge şähärlär isemnäre dä uramnar isemlegendä olı öleş alğannar. Berniçä Tatar iseme dä oçrí, alarnıñ yartısı diärlek ul Tatarstannıñ şähär-bistälär isemnäre (Bua, Täteş, Layış, Çallı, Zäy, Älmät), Tatar isemle uramnarınıñ ikençe yartısı komunist Tatarlarğa bağışlanğan.
Sovet çorınnan soñ da Qazan uramnarı arasında Tatarça isem yörtä torğanı artmağannar diärlek.
1999. yılda Yañalifkä küçü başlanğaç, Qazannıñ axmaq idäräse uram-isem taqtalarını xatalar belän tutırğannar, mäsälän «Xösäyen Yamaş» uramın «Xosaen Yamaş» dip, «Qol Ğäli» uramın «Qol Ğali» dip yazğannar.
Qaşlıq.
Qaşlıq ("İskär", "Sibir"), İrteş yılğasınıñ uñ yarı buyındağı Urta Ğasırlar (14-16. yözlär şähäre (xäräbäläre bügenge Tubıl şähäre yänäşäsendä). 15. yöz azaqlarınnan Seber Xanlığı başqalası. İñ qüätle üseş çorı 16. yözneñ 1. yartılarına turı kilä. 1582. yılda ataman Yermak suğışçıları tarafınnan yawlap alına häm cimerelä.
Qazan Kremle.
Qazan Kremle 16. yöz urtası – 19. yöz arxitektur ansamble.
14. yöz –16. yözneñ 1. yartısında Tatar tözüçe ostaları tarafınnan qorılğan şähär-kirmän nigezendä barlıqqa kilä. Şähärneñ üzägendä, Qazansu yılğasınıñ sul yarında borınğı Qazan Qälğäse urınında. Qazan xanlığı zamanında bu mäydanda "Xan Sarayı", "Xan törbäläre", "Nurali mäçete", "Qolşärif mäçete", mäsräsälär, alpawıt yortları h.b. bínalar urnaşqan. Qälğä xäzerge Kremlneñ tönyağında, qalqulıqta urnaşqan. Qazan Qälğäse 7 manaralı, díwarları eçke yaqtan taş belän nığıtılğan. Kirmaännän kerü yulları-qapqaları Nurali, Atalıq, Xan, Alabuğa, Kibäk h.b. isemnärdä bulğan. Şähär bistäläre yağınnan Arça, Zur, Tömän, Qırım, Köräyeş, Nuğay h.b. qapqalardan kergännär. Qapqalar östendä saqlanu manara-qorılmaları eşlängän. Qorılmalarnıñ arxitektur stillärendä Bolğar, Altın Urda, Şosmanlı häm İtaliä-Awrupa mäktäpläre yoğıntısı sizelä. 1552. yılda Qazannı yawlağanda ul qorılmalarnıñ küpçelege cimerelgän.
Qazan Kremle territoriäse könyaqtan tönyaqqa suzılğan küppoçmaq, 1556-1562. yıllarda taştan, 17-18. yözlärdä kirpeçtän qorılğan biek manaralı qälğä díwarları belän äyländerep alına. Bu kompleksta barlığı 14 manara sanala, alar ike törle: küzätü, saq manaraları (Könyaq-Könçığış, Könçığış, Könyaq-Könbatış, Tönyaq, Tönyaq-Könçığış, İsemsez häm Tönyaq-Könbatış tügäräk manaralar, Biş Qırlı manara); qapqalı manaralar: Spas (16. yözneñ 2 yartısınnan), Yäşeren (Taynitski, Nurali qapqası urınında, 18. ğasırğa qädär Nikolski, 18. yözneñ axırınnan Taynitski), Konsistor, Dmitrov, Preobrajenski qapqası (Tömän qapqası urınında, 16. yözneñ 2. yartısınnnan Sergeyev, soñraq – Preobrajenski), Voskresenski qapqası (Alabuğa qapqası urınında). Manaralarnıñ qayberläre saqlanmağan. Kremlneñ tönyaq öleşendä Söyembikä manarası, Blagoveşçenie Kafedral Çirkäwe, Soşestvie Svyatogo Duxa saray çirkäwe (1852-1859. da Vvedenski çirkäwennän (16. yöz urtası) üzgärtep qorıla), Gubernator Sarayı (19. yöz urtaları) Xan Sarayı urınına salına. Elekke Jünkerlär kölliäte bínası Arsenal häm Artilleriä yortı (18. yöz-19. yöz başı) urınında tözelä; 2005. yıldan Ermitaj filialı bínası (1829-1840, míğmar P.G.Pátnitski). Qazan Kremleneñ könçığışında Çirkäwlär idaräse (Duxovnaya konsistoriä) bínaları (18. yöz axırı), qabulxanälär (19. yöz başı), Arxierey yortı (1829), kazarmalar (19. yöz), könyaq-könbatışında Spas-Preobrajenie monastırınıñ ber öleşe saqlanğan (16-19. yözlär); şunıñ tönyağında (19. yöz urtasına qädär) Kíprian häm İustinya çirkäwe (16. yöz axırı) urnaşqan bula. Xäzer Qazan Kremlendä – Tatarstan Präzidente rezidensiäse, Tatarstan ministerlekläre, idaräçeleklär, xakimiät-xucalıq oyışmaları. 1990. yıllardan Qazan Kremlendä kiñ qolaç belän üzgärtep qoru, tözekländerü eşläre alıp barıla. 1996.dan Qolşärif mäçete tözeldä häm 2005. yılda tözeläp beterde. 2000dä Wäkillek bínası tözelä.
1994.tä "Qazan Kremle" däwlät taríx-arxitektur häm sänğät muzéy-saqlawlığı oyıştırıla. 2000. yıldan UNESCOnıñ Bötendönya Mädäniät häm Tabiğät Mírasları isemlegendä kertelde.
Qazan Xan Başlığı.
Qazan Xan Başlığı iskitkeç bay bizälgän.
Urıs ilbasarlar 1552. yılda Qazan xanlığın basqaç, başqa talanğan baylıqlar belän bergä Mäskäw kirmänenä Xan Başlığın da alıp kitälär. Ul bü köngä dä şunda yata.
Manamax Başlığın da Tatarlar yasağannar dilär.
Monı da qara.
Qazan xanlığı
Qazan gubernası.
Qazan gubernası, 1708-1920. yıllarda Räsäy İmperise administrativ-territorial büleneş berämlege. Başlıça elekke Qazan, Seber, Ästerxan xanlıqları häm öleşçä Nuğay Urdası cirlären (1708. yılğa qädär Qazan Saray İdaräxanäse buysınuında bulğan bilämäne) berläştergän. Üzäge - Qazan.
Statistik mäğlümatlar häm taríx.
1913.yılda mäydanı 55,9 meñ qu. çaqrım. Xalqı 2,85 million keşe, ş.i. Urıslar 38,9%, Tatarlar 31,2%, Çuaşlar 22,8%, Çirmeşlär 5,1%, Mordwalar 1,2%. Qazan gubernasınnan 1717.dä Ästerxan, 1719.da Tübän Novgorod, 1744.tä Orenburg, 1781.dä Vátka, Sember häm Ufa gubernaları ayırılıp çığa. 1781-1796. yıllarda Qazan namestniklığı bularaq üzgärtelä, aña Qazan, Penza, Saratov buysındırıla. Qazan gubenası baştaraq "dolya"larğa ("voyevodalıq"larğa), 1719.yıldan "provintsiya"larğa, 1775.tän soñ öyäzlärgä bülenä. 18. yöz axırında Arça (1796.yılğa çaqlı), Qazan, Kozmodemyanski, Layış, Mamadış, Zöyä, Spas, Täteş, Çar (Tsaryovokokşaysk), Çuyıl (Tsivilsk), Çabaqsar, Çístay, Yädrin öyäzläre bula. 7272 toraq punkt, ş.i. 13 şähär (öyäz üzäkläre(häm 2 "posad" (Mariinsk, Troitsk) terkälgän. Qazan gubernasında igençelek östänlek itä; 2,84 mln. disätinä sörü cirläre isäplängän; 1893. yılda 1,67 mln. disätinä közge häm yazğı igennän arış, solı, boday, arpa, qaraboday, yasmıq, citen, kinderö bäräñge h.b. üsterelgän. Bolınnarğa qıtlıq bulğanlıqtan, terlekçelek tarmağı zäğif - 19. yöz azağında nibarı 2,1 mln. baş terlek isäplängän. Şulardan 450 meñe at, 300 meñe mögezle ere terlek, 121,2 meñe sarıq, 100 meñ çaması dunğız, 30 meñnän artığraq käcä. Hönärçelek-käsepçelek tarmağında tire iläw-eşkärtü, kiez, kiez itek basu, miçkä-kismäk, arba-çana häm tägärmäçlär yasaw, şäl-çeltär bäyläw, ayaq kiemnäre tegü, çabata ürü, sumala, sağız, deget quu h.b. hönärlär kiñ cäyelgän. Timer eşkärtü häm timerçelek cirle xalıqlarğa tíılğan bulu säbäple, bu tarmaq 19. yözdä genä kiñ taralış ala. 19. yözneñ 2. yartılarında sabın qaynatu, tire iläw häm kün äyberläre eşläw, araqı-spirt quu, kiem-salım tegü, çıpta-qapçıq suğu, awıl xucalığı tuarların citeşterü häm ağaç eşkärtü, ximiä sänäğäte üseşe küzätelä. 1913. yılda 400dän artığraq zavod, fabrik, ostaxanälär eşlägän. Qazan gubernasında iñ ere yärminkälär - Qazanda "Yağı Bazar", Layışta - "Kärwan", Kozmodemyanskida - "Ağaç yärminkäse". Barlığı yılında 91 yärminkä uzdırılğan, alarda 9,4 meñ çaması säwdä oyışmaları qatnaşqan. Gubernada çitkän arış, solı, yarma, on, ağaç, kün eşlänmälär, tuñ may h.b. tuarlar çığarılğan. 19. yöz urtalarınnan İdel, Çulman, Noqrat yılğalarında yöz häm passajirlar taşı eşe cayğa salına ("Qawqaz wä Merkuri", "Samolyot" cämğiätläre). 1893. yılda Mäskäw-Qazan timer yulı açıla. 1913 yılda gubernada 5 yuğarı yortı (Qazanda universität, veterinär institutı, xatın-qıxlar yuğarı kursları, ruxanilar akademise, uqıtuçılar institutı), urta häm tulı bulmağa urta belem birä torğan 2929 uqu yortı, ş.i. 936 mäktäp-mädäräsä ("Möxämmädiä", "Kül buyı mädräsäse" h.b.) eşlägän. 1911. yılda 5 meñ urınlı 100gä yaqın däwalaw yortı isäplängän, Urıs häm Tatar teater truppaları eşlägän. 1920. yılda Qazan gubernası nigezendä TASSR oyıştırıla, gubernanıñ küpçelek öyäzläre anıñ etälegenä kertelä.
Qolşärif mäçete.
Qolşärif mäçete, Qazan Kirmänedäge 16. yöz dini qorılmalarınnan berse. Qolşärif xörmätenä şulay atalğan. 2 tördäge 8 manaralı, üzägendä çatır gömbäz belän tämamlanğan mäçet; elekkege Renaissance häm Ğosmanlı Töreklär arxitekturası stile elementlären qatnaştırıp, Bolğar-Tatar tradisílarında qorılğan dip faraz qılına. 1552. yılda Qazannı Urıs ğäskärläre yawğanda cimerelä.
1996. yıldan Qazan Kirmäne kompleksında şul isemendäge mäçet tözelä.
Mzımta.
Mzımta (Urısça: Мзымта; Ubıxçadan "qotırğan") ul Könbatış Qawqazda yılğa, Adler, Soçi, Krasnodar Krayı, Räsäydä urnaşqan. Qara Diñgezgä qoyuçı Räsäy yılğalarınıñ iñ zurısı. Ozınlığı 89 km, bassínı: 885 q. km.
Yılğa cäğräfiäse.
Mzımta Olı Qawqazda, 2980 m bieklegendä başlana, annan tar üzän aşa ağa, Kardıvaç häm Keçe Kardıvaç külläre häm berniçä şarlawıq aşa ütä. İñ zur şarlawıq 15 metrle İzumrudní (Zöbärcät) şarlawığı. Mzımta yarlarında buk ağaçı belän käsätänä üsä, borıñğı Ubıx baqçalarında qırğí armut (gruşa), Ästerxan çikläwege, kästänä üsä.
Greçeskoye (Yunan) tarlawığında Mzımta tizlänä töşä, busağalar barlıqqa kilälär. Yılğa Axştır häm Dzıxra tarlawıqları, populár turistik obyéktlar, aşa ütä. Adler yanında Mzımta, balaqlarğa bülenep häm tuğay buylap urap-urap barıp, Qara Diñgezgä qoya. Mzımta diñgezgä küp läm çığara.
Yılğa bassínında mineral çığanaqları oşrílar. Qatnaş tuyınu. Yaz taşuları häm yañğır taşqınnarı.
Urtaça su ağışı.
Mzımta sal ağíza torğğan yılğa, rafting populárlıq qazanğan. Krasnopolyanskaya HES susaqlağıçında su ağımı täwlek buyı üzgärä.
Çalım.
Çalım, Qazan Xanlığın azat itü suğışı barışında (1552-1556) Urıs basqınnarına qarşı köräş üzäge. Baş kütärgän Mamışbirde keşeläre tarafınnan İdelneñ uñ yarındağı Sundır tawında 1555 yılda tözelä. Qazannan 160 çaqrım östäräk urnaşqan bula. 1556. yılda Urıs ğäskärläre tarafınnan yawlap alına häm cimerelä.
Suar.
Suar (Suwar), Urta Ğasırlardağı (9-14. yözlär) İdel buyı Bolğarı şähäre, Suar bäklegeneñ başqalası (948-975). İdelneñ sul quşıldığı Ütäk yılğasınıñ yuğarı ağımında urnaşqan bula, 10. yözdä anda aqça suğıla. İdel buyı Bolğarınıñ ere säyäsi, iqtisadi häm säwdä üzäge. Monğollarnıñ 1236. yılğı yawı barışında basıp alına, elekke ähämiäten yuğalta. Xärabäläre xäzerge Spas rayonı Kuzneçixa awılı yänäşäsendä dip uylanıla (şähär nığıtmaları, yort nigezläre, saray qaldıqları saqlana). Ş.u. q. Suar şähärlege.
Qaşan.
Qaşan, Çulmannıñ uñ yağı buyındağı Urta Ğasırlar (12-15. yözlär) Bolğar şähäre. 12-13. yözlärdä Çulmannıñ tübän ağımındağı säyäsi häm iqtisadi-säwdä üzäkläreneñ berse; 14. yözdä Qaşan bäklegeneñ başqalası. 1391. yılda Urıs "uşkuynikları" (piratları) häm 1399. yılda Mäskäw ğäskäre tarafınnan talana häm cimerelä. Xärabäläre bügenge Layış Rayonı Şuran awılı yäşäsendä (q. Qaşan şähärlekläre).
Bortaslar.
Bortaslar, Urta häm Tübän İdel buyında yäşägän qäbilälär berläşmäse, 9. yöz Şäreq ğälimnäre yazmalarında telgä alına (İbne-Rustä, âl-Mäsğüdi h.b.) İgen igü häm terlek asraw belän kön kürgännär. 9-10. yözlärdä Xäzär Qağanlığında, soñınnan İdel buyı Bolğarına buysınıp yäşilär. Bolğarlar häm İdel töbägendäge başqa ıruğ-qäbilälär (Muqşı h.b.) arasında assimilâsilängän dip uylanıla. Toponimikada Bortaslar ataması belän bäyle isemnär saqlanıp qalğan (mäs., Bortas awılı).
Muxşa.
Muxşa (Naruçat), urta ğasırlardağı (14-15. yözlär) Altın Urda şähäre. Muxşa olısınıñ üzäge. 1313-1367. yıllarda aqça suqtıru üzäkläreneñ berse. 15. yöz. başlarınnan elekke ähämiäten yuğalta. Xärabäläre (kirpeç öy, munça, Möselman törbäläre qaldıqları) xäzer Muxşa (Moxşa) yılğasınıñ yuğarı ağımında, Penza ölkäseneñ Naruçat awılı yanında saqlana.
Muxşa olısı.
Muxşa olısı (Naruçat bäklege), Altın Urdanıñ 13-15. yözlärdäge administrativ ölkäse (olısı). Bilämä mäydanına Sorı belän Tsn yılğaları aralığındağı cirlär kerä. 1313-1367. yıllarda aqça suqtıru üzäge. Xalqı terlekçelek, igençelek, hönärçelek belän şäğellänä. 1360. yñıllarda olısnı Tağay bäk yawlap ala, ölkäne yarım möstäqillek däräcäsenä kütärä. 1367. yılda Mamay ğäskäre anı üzenä buysındıra. 14. yöz azaqlarına Muxşa olısı köçsezlänä häm 15. yöz başlarında anı Urıs kenäzläre basıp ala. Töp xalqı soñraq Tatar etnosınıñ ber komponentına äwerelä.
Mamıq xan.
Mamıq xan (?-1498/1499), Seber xanzadäse, Qazan xanı (1495-1496). Seber xanı İbaqnıñ enese. Ağası üterelgännän soñ (1495), Tömän töbägennän quılıp, üzenä turılıqlı Tömän olısı suğışçıları häm Nuğay ğäskäre belän Qazanğa kilä, başında qaraçıbäk Qolmöxämmäd torğan aqsöyäklär törkeme yärdämendä xanlıq täxeten yawlap ala (1495). Cirle bäk-türälärneñ iregen qısrıqlawı oşamağaç, Mamıq xannı Qazannan qualar. 1498. yılda bertuğanı Ağalaq belän bergäläp qabat Qazanğa yaw belän kilä, ciñelä. Üzara köräş-bäreleşlär barışında hälâq bula.
Daruğa.
Daruğa, Mongol İmperisäendä, Cüçi Olısında häm Qazan, Seber xanlıqlarında bilgele ber yünäleş töbäge. 16. yöz axırlarında – 18. yöz başlarında Urıs däwlätendä Tatar, Başqort häm başqa Törkilär yäşägän töbäklärgä nisbätle räweştä dä qullanışta bula (Qazan, Zöyä, Ufa öyäzlärendä). Xanlıq märkäzennän mäğlüm ber yünäleştä urnaşqan bistä häm awıllarnı berläştergän, daruğa başlığına buysınğan töbäk. Qazan Xanlığı 5 taraf-yünäleşkä: Alat, Arça, Gäreç, Cöri, Nuğay daruğalarına bülänä. Nuğay daruğası belän Manğıt bäge, başqaları belän olısbäklär (daruğa bäkläre) idarä itkän. 18. yöz azaqlarına qädär Orenburg gubernası cirläreneñ dä Qazan, Nuğay, Seber, Usa daruğaları bülenüe mäğlüm.
Zinatula Bilaletdinov.
Diniar Bilaletdinov.
Rinat Dasayev.
Rinat Bilaletdinov.
Marat Bilaletdinov.
Renat Yanbaev.
Remarka: * - familia www.football-lineups.com latin orphographia buyinsa."
Sport Titullar.
Bronz medal eiase (Euro chempionat, 26.06.2008, Viena, Austria).
Viktor Fayzulin.
Remarka: * - Viktor Fayzulin dominant orphographia buyinsa, alternativ latin Web variantlar - Victor Fayzulin, Victor Faizulin."
Marat Izmailov.
Remarka: * - Izmailov dominant UEFA/FIFA orphographia buyinsa, alternativ variantlar - Izmaylov, Izmailev.
Ruslan Nigmatullin.
Renat Sabitov.
Remarka: * - Ravil Sabitov nyng tugany tugel."
Eldar Nizamutdinov.
Remarka: * - Nizamutdinov dominant latin orphographia buyinsa."
Ilshat Faizulin.
Remarka: * - Ilshat Faizulin dominant latin Web orphographia buyinsa. Alternativ variant Ilshat Galimzhan uly Fayzulin. "
Statistica.
Remarka: * 2005/06 yel statistica www.national-football-teams.com buyinsa."
Galimzyan Khusainov.
Remarka: * - Galimzyan Khusainov dominant latin Web orphographia buyinsa. Alternativ variantlar: Galimzhan Husainov, Galimzan Husainov.
Vagiz Khidiyatullin.
Remarka: * - familia Khidiyatullin dominant latin Web orphographia buyinsa. Alternativ variant Hidiatullin."
Aleksey Arifullin.
Remarka: * - Aleksey Arifullin dominant latin Web orphographia buyinsa."
Ravil Sabitov.
"Remarka: * - Renat Sabitov nyng tugany tugel."
Marat Makhmutov.
Remarka: * - Marat Makhmutov dominant latin Web orphographia buyinsa.
Marat Kabaev.
Rustam Fakhrutdinov.
Azärbaycan Réspublikasınıñ Milli Hímnı.
"Azärbaycan marşı", Azäriçä: "Azərbaycan marşı" ul Azärbaycan Réspublikasınıñ Milli Hímnı. İkençe iseme - "Azärbaycan! Azärbaycan!", Azäriçä "Azərbaycan! Azərbaycan!"
Süzlär avtorı: "Äxmed Cavad" (Äzäri: "Əhməd Cavad")
Äzäri.
Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız!
Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz!
Almir Kayumov.
Remarka: * - Kayumov dominant latin Web orphographia buyinsa.
Rustam Bulatov.
Ruslan Makhmutov.
Remarka: * - Ruslan Makhmutov dominant latin Web orphographia buyinsa
Artur Yusupov.
"Remarka: * - Yusupov dominant latin Web orphographia buyinsa."
Lenar Gilmullin.
Remarka: * - Gilmullin dominant latin Web orphographia buyinsa.
Statistica.
"Statistic material "Rubin" futbol club buyinsa".
Ildar Akhmetzyanov.
"Remarka: * - Akhmetzyanov dominant latin Web orphographia buyinsa. Alternativ variantlar Akhmetzianov, Ahmetzhanov."
Rais Gilmanov.
Remarka: * - Gilmanov dominant latin Web orphographia buyinsa.
Ruslan Nigmadzyanov.
Remarka: * - Nigmadzyanov dominant latin Web orphographia buyinsa. Alternativ variantlar Nigmadzianov, Nigmadzhanov.
Statistica.
Statistic material "Fédération Internationale de Gymnastique" buyinsa.
Natalia Ziganshina.
Remarka: * - Gimnast Gulnara Ziganshina nyng cardashe.
Statistica.
"Statistic material "Fédération Internationale de Gymnastique" buyinsa."
Leysira Gabdrakhmanova.
Remarka: * - Leysira Gabdrakhmanova dominant latin Web orphographia buyinsa. Alternativ variant Leisira Gabdrahmanova.
Dinara Safina.
Statistica.
Individual, Rang 1 (9): 2008 - Berlin, Los Angeles, Montreal, Tokio; 2007 - Gold Coast; 2005 - Parish, Praga; 2003 - Palermo; 2002 - Sopot, ITF/Mallorca 1-ESP, ITF/Las Palmas Gran Canaria-ESP, ITF/Rim Parioli 2-ITA; 2001 - ITF/Rim-ITA.Individual, Finalist (9): 2009 - Sidney, Australian Open; 2008 - Roland Garros, 's-Hertogenbosch, Olimpiada (Pekin); 2007 - Charleston; 2006 - Rim, 's-Hertogenbosch; 2004 - Luxemburg. Par, Rang 1 (8): 2008 - Gold Coast (p. Szavay), Indian Wells (p. Vesnina); 2007 - Gold Coast (p. Srebotnik), US Open (p. Dechy); 2006 - Gold Coast (p. Shaughnessy), Antwerpen (p. Srebotnik); 2005 - 's-Hertogenbosch (p. Medina Garrigues); 2004 - Pekin (p. Gagliardi); 2002 - ITF/Las Palmas Gran Canaria-ESP (p. Andres), ITF/Rim Parioli 2-ITA (p. Ivone); 2001 - ITF/Mallorca 2-ESP (p. Andres).Par, Finalist (7): 2007 - Shtuttgart (p. Chan); 2006 - US Open (p. Srebotnik); 2005 - Hobart, Parish, Antwerpen (p. Medina Garrigues); 2004 - Sidney (p. Shaughnessy); 2003 - Canberra (p. Bedanova). Abbreviatura: p. - partneor.
Marat Safin.
Statistica.
Individual, Rang 1 (15): 1999 - Boston; 2000-Barselona, Mallorca, ATP Masterlar Seriase Canada, US Open, Tashkent, Sankt Peterburg, ATP Masterlar Seriase Parish; 2001 - Tashkent, Sankt Peterburg; 2002-ATP Masterlar Seriase Parish; 2004 - Pekin, ATP Masterlar Seriase Madrid, ATP Masterlar Seriases Parish; 2005 - Australian Open. Individual, Finalist (12): 1999 - ATP Masterlar Seriase Parish; 2000 - ATP Masterlar Seriase Hamburg, Indianapolis; 2001 - Dubai; 2002 - Australian Open, ATP Masterlar Seriase Hamburg; 2003 - Barselona; 2004 - Australian Open, Estoril; 2005 - Halle; 2006 - Mascaw; 2008 - Mascaw.Par, Rang 1 (2): 2001 - Gstaad; 2007 - Mascaw. Par, Finalist (4): 1999 - Mascaw; 2001 - Sankt Peterburg; 2002 - Sankt Peterburg; 2005 - Halle.
Dasaev Rinat.
Remarka: * - familia dominant Web latin orphographia buyinsa "Dasaev" > Website "www.dasaev.ru". Alternativ variantlar: Dasayev, Dassaev.
Emil Sayfutdinov.
Remarka: * - Sayfutdinov latin passport orphographia buyinsa. Alternativ variant Saifutdinov. Speedway motociclist Denis Sayfutdinov nyng yash cardashe.
Denis Sayfutdinov.
Remarkalar: * - Sayfutdinov latin passport orphographia buyinsa. Alternativ variant Saifutdinov. ** - Speedway motociclist Emil Sayfutdinov nyng oly cardashe.
Denis Gizatullin.
Remarka: * - Russia speedway commandasyn capitany.
Rinat Mardanshin.
Remarka: * - Ruslan Mardanshin (Speedway) hem Regina Mardanshina (Sport Orientirovanie) attasy.
Rif Saitgareev.
Renat Gafurov.
Ruslan Gatiatov.
Remarka: * - Marat Gatiatov nyng tugany. Gatiatov dominant Web orphographia buyinsa. Alternativ variant Gatiyatov.
Marat Gatiatov.
Remarka: * - Ruslan Gatiatov nyng tugany. Gatiatov dominant Web orphographia buyinsa. Alternativ variant Gatiyatov.
Timur Garifullin.
Maksim Kalimullin.
Remarka: * - motociclist Fliur Kalimullin nyng uly. Maksim nyng yash kilene hem malay balasy bar.
Fliur Kalimullin.
Remarka: * - speedway motociclist Maksim Kalimullin nyng attasy.
Talgat Galeev.
Remarka: * - Lukoil-Bashkiria commanda nyng ex-capitany.
Gabdrakhman Kadyrov.
Remarka: * - Gabdrakhman dominant latin orphographia buyinsa. Passport hem Shatura metrica buyinsa Gaptrakhman (Гаптрахман).
Oleg Kurguskin.
Venera Sibgatullina.
"Tatar artist Zufar Harisov nyng tugany ana linia buyinsa. "
Безнең эраның антик авторлары Иделне Ра дип атадылар (). Урта гасырларда Итиль исеме белән танылган (,). «Волга» аталышы, ахры, праславян "Vьlga" сүзеннән килгән.
Bөgelmə.
Bögelmä, Tatarstan Cömhüriäte qaramağında şähär, Bögelmä Rayonı üzäge. Tatarstannıñ Könyaq-Könçığışında (Qazannan 333 "km"), Dala Zäye yılğasınıñ uñ quşıldığı Zäy suı başlanğan urında urnaşqan. Sember-Ufa timer yulında stansí. Aéroportü Automobil yulları töyläneşe. Bögelmä 1736. Tatar awılı bularaq mäğlüm. 1781.dä Ufa namestniklegeneñ öyäz şähäre, 1806.dan Orenburg, 1851.dän Samara gubernalarında. 1920. yıldan Tatarstanda, 1920-1930. yıllarda kanton, 1930. yıldan rayon üzäge. Mäydanı – 26 "km2". Xalqı – 1989. yılda 89,6 meñ keşe (Urıslar: 63%, Tatarlar: 26,1%), 2000. yılda 93,7 meñ keşe.
Bögelmä – Tatarstanda iñ ere näft sänäğäte üzäge. Maşínalar tözü, metall eşkertü (mexanik, "Nefteautomatika", elektrotexnik, remont-mexanik zavodları), tözü materialları sänäğäte (timer-beton häm kirpeç zavodları, tözü konstruksíları kombinatı), ciñel sänäğät (cihaz häm tegü fabrikaları) häm azıq-tölek sänäğäte (may-sır, it kombinatları), sıra, likör-araqı zavodları häm başqa) nıq üskän.
Näft Sänäğäteneñ Fänni-Tişerenü häm Proyéktlaw institutı, Bötenberlek Fänni-Tikşerenü Näft institutınıñ "Tabiğí bitum" problemnäre komplekslı bülege, "Tatneftegeofizika" citeşterü berläşmäse. Hönär-pädogogik kolleje, maşína tözü texnikumı, medisin häm pädagogik kölliätläre, 18b ğomumí belem birü mäktäbe, 3 hönäri mäktäp. Mädäniät yortı. Urıs dram teatrí. Töbäk taríxın öyränü muzéyı, Jaroslav Hašek muzéyı.
Ş.u.q.: Älmät-Bögelmä sänäğät töynäleşe
Yəşel Üzən.
Yäşel Üzän, Tatarstan Cömhüriäte qaramağındağı şähär, Yäşel Üzän rayonı üzäge. Tatarstannıñ Tönyaq-Könbatışında (Qazannan 38 "km"), İdel yılğasınıñ sulyaq yarında, Qazan-Tübän Novgorog automobil yulı buyında urnaşqan. Qazan, Mäskäw, Sember, Yoşkar-Ola, Voljsk yünäleşläreneñ timer yul töynäleşe.
1865. yıldan "Kabaçiçşe awılı" bularaq mäğlüm, soñınnan "Paratsk Zatonı" dip atala. 1928. yıldan Zelóní Dol (Yäşel Üzän) şähär tíbındağı bistä, 1932.dän şähär; 1958.dän – rayon üzäge. Möydanı 26,6 "km2". Xalqı – 1989. yılda 94,1 meñ keşe (Urıslar – 67%, Tatarlar – 29,1 %), 2000. yılda 100,2 meı keşe. "Sergo isemendäge zavod (POZİS)", Maksim Gorki isemendäge qorablar tözü, maşina tözü, faner
zavodları; İdel buyı faner-cihaz yasaw, söt häm ikmäk peşerü kombinatları; trikotaj, tegü häm cihaz fabrikalrı. Mexanika kolleje, qorablar tözü texnikumı, medisin kölliät, 19 ğomumí belem birü mäktäbe, hönäri kölliät. Mädäniät yortı. Rayon üzäk xastaxanäse.
"Латин хәрефләре белән язылганны карарга: Alabuğa"
Халыкара нефть базарында Татарстан нефте Urals исеме белән сатыла.
Aleksey Morozov.
"Remarka: * - Aleksey Morozov dominant Web orphographia buyinsa. Alternativ variant Alexey Morozov."
Ilia Nikulin.
Orenburg.
Orenburg ("isk. tat. Irınburg", 1938–1957 yellarda "Çkalov) – Rəsəy şəhəre, Orenburg өlkəseneŋ üzəge. Ural yelğasında tora.
Xalıq sanı – 526 430 keşe (2008).
Stanislav Galimov.
Jukka Hentunen.
Австралия (ингл. "Australia", лат. "australis" — «көньяк») — Көньяк ярымшарында, Австралия кыйтгасында һәм Тасмания вә башка утрауларда урнашкан дәүләт. Башка исем: Австралия Берлеге (ингл. "Commonwealth of Australia"). Мәйданы буенча дөньяда алтынчы урында тора. Бөтен кыйтганы алып торучы дөньяда бердәнбер ил. Австралиянең төньяганда Көнчыгыш Тимор, Индонезия һәм Папуа — Яңа Гвинея; төньяк-көнчыгышта – Вануату, Яңа Каледония һәм Соломон Утраулары, көньяк-көнчыгышта – Яңа Зеландия илләре урнашкан. Австралия башкаласы – Канберра шәһәре. Халыкның саны 21 миллион кешедән артык. Иң зур шәһәрләр: Сидней, Мельбурн.
Австралия Берлеге Көньяк ярымшарында урнашкан дәүләт. Мәйданы – 7 686 850 км². Русия, Канада, Кытай, АКШ һәм Бразилия илләреннән соң мәйданы буенча дөньяда алтынчы урында тора. Дәүләт эченә Австралия кыйтгасы, Тасмания утравы (мәйданы 7 659 861 км²), Килинг утраулар төркеме (мәйдан 14 км²), Christmas утравы (135 км²), Ашмор һәм Картье утраулары (2 км²), Корал диңгезе утраулары (780 мең км²), Херд һәм Макдоналд утраулары (370 км²), Норфолк утравы (35 км²), Австралиянең антарктика территориясе(6,1 млн км²) керәләр.
Австралия диалекты страйн дип атала (ингл. strine). Ул күбрәк Британия инглиз теленә охшаган (British english).
Австралиянең төп фиркаләре – Лейбористлар фиркасе (Australian Labor Party)(1891нчы елда барлыкка килде), Либераллар фиркасе (Liberal Party of Australia) (1944) һәм Милли партия (National Party of Australia) (1916).
Соңгы елларда Австралиянең АКШ һәм Яңа Зеландия белән мөнәсәбәтләр United States Security Treaty оешмасы аркылы, Көньяк-көнчыгыш Азия белән АСЕАН оешмасы аркылы, ә Океания илләре белән Тыныч океан утраулары форумы аркылы яхшыра.
a> Австралиядә иң зур серген колониясе булды.
Беренче булып Abdul Ganivahoff Австралиянең Мельбурн шәһәренә Беренче бөтендөнья сугышы вакытында 1916 елда килә.
Marat Zaripov.
Канберра ("ингл.Canberra") – Австралия Берлегенең башкаласы. Халык саны 334 меңне уза. Кыйтганың өчендә урнашкан иң зур шәһәр.
Oleg Petrov.
Канада ("ингл. Canada [‘kʰænədə], фр. Canada [kana‘da]") – Төньяк Америкада урнашкан дәүләт. Дөньяда Рәсәйдән соң мәйданы буенча икенче урында тора. 3 океан белән юыла. Канаданың бары тик бер күршесе бар – АКШ.
Mikhail Zhukov.
18. yöz.
" ul 1701.–1800. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 17. yöz 18. yöz 19. yöz
Unyıllıq: 1700. 1710. 1720. 1730. 1740. 1750. 1760. 1770. 1780. 1790.
17. yöz.
" ul 1601.–1700. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 16. yöz 17. yöz 18. yöz
Unyıllıq: 1600. 1610. 1620. 1630. 1640. 1650. 1660. 1670. 1680. 1690.
16. yöz.
" ul 1501.–1600. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 15. yöz 16. yöz 17. yöz
Unyıllıq: 1500. 1510. 1520. 1530. 1540. 1550. 1560. 1570. 1580. 1590.
15. yöz.
" ul 1401.–1500. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 14. yöz 15. yöz 16. yöz
Unyıllıq: 1400. 1410. 1420. 1430. 1440. 1450. 1460. 1470. 1480. 1490.
12. yöz.
" ul 1101.–1200. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 11. yöz 12. yöz 13. yöz
Unyıllıq: 1100. 1110. 1120. 1130. 1140. 1150. 1160. 1170. 1180. 1190.
11. yöz.
" ul 1001.–1100. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 10. yöz 11. yöz 12. yöz
Unyıllıq: 1000. 1010. 1020. 1030. 1040. 1050. 1060. 1070. 1080. 1090.
Алга, гүзәл Австралия! (ингл. "Advance Australia Fair") - Австралиянең рәсми гимны. 1977 елда референдумда сайланды. 1984 елда кабул ителде. Гимн авторы: Питер Додд.
For we are young and free;
We’ve golden soil and wealth for toil,
Our home is girt by sea;
Our land abounds in Nature’s gifts
In history’s page, let every stage
In joyful strains then let us sing,
We’ll toil with hearts and hands;
To make this Commonwealth of ours
For those who’ve come across the seas
With courage let us all combine
In joyful strains then let us sing
For we are young and free;
We’ve golden soil and wealth for toil,
Our home is girt by sea;
Our land abounds in Nature’s gifts
In history’s page, let every stage
In joyful strains then let us sing,
When gallant Cook from Albion sail’d,
True British courage bore him on,
Till he landed on our shore.
Then here he raised Old England’s flag,
With all her faults we love her still,
In joyful strains then let us sing
We’ll toil with hearts and hands;
For loyal sons beyond the seas
With courage let us all combine
In joyful strains then let us sing
While other nations of the globe
We’ll rise to high renown and shine
Who come our lot to share,
Let all combine with heart and hand
In joyful strains then let us sing
Shou’d foreign foe e’er sight our coast,
Or dare a foot to land,
We’ll rouse to arms like sires of yore
Her sons in fair Australia’s land
In joyful strains then let us sing
Австралия Берлеге әләме (ингл. "Flag of Australia") — Австралиянең дәүләт символы. Әләм 1901 елда кабул ителде.
Ижау (;)  – Рәсәй шәhәре, Удмурт Республикасының башкаласы.
Шәhәр Иж елгасы буенда урнашкан.
Сара́нск (,) – Рәсәй шәhәре, Мордовия Республикасының башкаласы. Шәhәр Инсар елганың сул ягында урнашкан.
Mordwa telläre
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.
Гарәп теле (гарәп. اللغة العربية‎‎, al-luġa al-ʿarabiyya) — Афразия макрогаиләсенең семит гаиләсенә кергән тел.
Qazaqstan Respublikası.
Qazaqstan Respublikası yäki Qazaqstan ul kübräk Urta Azíada urnaşqan däwlät. Ul Rusiyə, Qıtay, Qırğızstan, Üzbäkstan, Törekmänstan belän çiktäş.
Məydanı buyınça ul dönyada tuğızınçı urında torsa, məydanınıŋ zur öleşen dala aluı säbäple, xalıq sanı belän il 57 genä urınnı ala.
Taríx.
1997. yılda Qazaqstan başqalası ilneñ Könyağında urnaşılğan Almatıdan, isemen Astanağa üzgärtelgän, üzägendäge Aqmola şähärenä küçte. Başqala küçerüeneñ säbäpläre arasında kiläçäktä Almatıda cir teträw kötelüe ide. Monnan tış, Astanada kübräk Qazaqlar yäşilär, Almatıda isä Urıslar sanı zur.
İdärä büleneşe.
Almatı qalası, Aqmola (üzäge: Astana), Aqtöbä, Astana qalası, Atıraw, Batıs Qazaqstan (üzäge: Oral), Bayqoñğır qalası, Mañğıstaw (üzäge: Aqtaw), Ontustik Qazaqstan (üzäge: Şimkent), Pavlodar, Qarağandı, Qostanay, Qızılorda, Şığıs Qazaqstan (üzäge: Öskemen), Soltustik Qazaqstan (Petropavl), Cambıl (üzäge: Taraz).
Xalıq.
Qazir Qazaqstanda (2005) yılğı canisäp beleme buyınça):Qazaq59%,Urıs25%,Ukrain 3,1%Özbäk 3%,Alman 1,4%,Tatar 1.4%
Rusiä İmperiäse.
Rusiä İmperiäse (Urısça: "Российская Империя"), küpmillätle däwlät (1721.-1917.).
Pyotr I färmanı belän 1721. yılda elekke patşalıq "imperiä" dip iğlan itelä. İke ğasır däwerendä imperiä Qırım Xanlığın, Baltiq buyı däwlälären, Ukrainanıñ Dniperdän Könbatışta yatqan öleşen, Belarusnı, Polşanıñ Könçığış öleşen, Bessarabiäne, Tönyaq Qawqaz, 19. yöz däwamında Könyaq Qawqaz cirlären, Qazaqstan, Urta Aziä cirlären, Finlyandiäne h.b. il-däwlätlärne "üzenä quşu"ğa ireşä. 19. yöz axırında Rusiä İmperiäseneñ mäydanı 21,8 mln. "km2", xalqı 128,2 mln. keşe (1897). 100dän artıq millätne berläşterä, şunıñ 43% Urıslar.
1914. yılda Rusiä İmperiäse 81 gubernağa häm 20 ölkägä bülenä; 931 şähäre bula.
Däwlät başında xoquqı çiklänbägän (absolyut) monarx – imperator tora. Däwlättä Xristian dine östenlek itä. Rusiä İmperiäsendä 20 yäştän usğan här ir-at imperatorğa tuğrılıq antı birergä tieş bula. İmperi xalqı 4 töp sıynıfqa bülenä: "dvoryannar (дворяне)" - morzalar, ruxanıylar "(духовенство)", "şähär obıvatelläre (городские обыватели)" - şähärdä toruçılar, krestyannär "(крестьяне)". Xakimlek itüçe qatlaw – dvoryannar.
İdel buyı, Seber, Urta Aziä Urıs bulmağan xalıqlar çiklängän, üz matbuğatı, däwlät tä'minatındağı mäğärife bulmağan "keçe xalıqlar" ("inorodetslar - инородцы") isemlegendä yöri. 1917. yılğı Fevral İnqilabı näticäsendä monarxiä tärtibe yuqqa çığarıla, Waqıtlı Xökümät tözelä. 1917. yılnıñ 1 (14) Sentyabrendä Waqıtlı Xökümät Rusiäne cömhüriät dip iğlan itä.
Татарлар ("tatarlar") – Күбесенчә Авразия кыйтгасында яшәгән төрки халык. Русиядә татарларның саны 5554,6 мең кеше. Русия Федерациясендә сан буенча икенче халык, Татарстан Җөмһүриятнең төп халкы. Өч төп төркемгә бүленәләр: идел буе-урал, себер, әстерхан.
Әрмәнстан Җөмһүрияте ( әйтелеше:|[hɑjɑstɑˈni hɑnɾɑpɛtuˈtʰjun], "айастани́ анрапетутю́н")– Кавказ артының көньяк өлешендә урнашкан дәүләт. Көнчыгышта һәм көньяк-көнчыгышта Әзербәйҗан, көньякта Иран, көнбатышта Төркия, төньякта Грузия белән чиктәш. Диңгезгә чыгышы юк.
Фоне́тика (; phone — аваз, tike — караган, бәйле) — сөйләм авазларын, аларның үзгәрешен өйрәнгән тел белеме тармагы. Авазлар телнең материаль ягын тәшкил итәләр һәм сүзләр, җөмләләр, сөйләм кисәкләренең материаль тышчасы булып торалар. Телнең аваз ягы сегмент элементлар дип атала.
Сүзлек ("лөгать") (тат. лат. "süzlek","lөğәt") - билгеле тәртип буенча урнашкан сүзләр җыелмасы, белешмә китабы.
Васко да Гама ("порт. Vasco da Gama;" 1469–1524) – Португалия сәяхәтчесе, Һиндстанга диңгез аша сәяхәт иткән беренче аурупалы буларак мәшһүр.
Аның әтисе – Эштевана да Гама. Әнисе – Изабела Содре. Васко да Гаманың балачагы турында бик аз мәгълүм. Португалия тарихчысы Teixeira de Aragão фикеренчә, ул Эвора исемле шәһәрдә белем ала. Васко да Гама астрономияне яхшы белгән.
Климат ((klimatos) – "бөгелү") – нинди дә булса урын өчен хас булган күпьеллык һава торышы режимы.
Years ago when I was younger
I kinda’ liked a girl I knew.
She was mine, and we were sweethearts,
That was then, but then it’s true
I’m in love with a fairytale
‘Cause I don’t care if I lose my mind;
Every night we fell in love.
No one else could make me sadder,
But no one else could lift me high above
I don’t know what I was doing
But when I do we’ll get a brand new start
I’m in love with a fairytale
Cause I don’t care if I lose my mind;
Cause I don’t care if I lose my mind;
uñda
Бәйге тарихында беренче тапкыр Россия вәкиле җиңүгә ирешә. Believe җыры белән Дима Билан (Русия) беренче урынга лаеклы дип табыла.
Финляндия дөньяда беренче ил булып һәрбер гади ватандашның тиз интернетка кануни хокукын игълан иткән ил. Дөньяның иң мул һәм яшәү өчен кулай илләрен билгеләүче Legatum институты яңа хисабында яшәү өчен иң яхшы ил дип Финляндияне билгеләде. Шулай ук “Newsweek” журналы “дөньяның иң яхшы илләре” исемлегендә беренче урынга Финляндияне билгеләде.
Финляндия сүзе швед телендә булган "Finland" («финнар җире») сүзеннән килә.
Истәлекле урыннар һәм табигать һәйкәлләре арасында мөһим урынны Аавасакса ("Aavasaksa") тавы ала.
24. апрель - 23. май - – 25. май - 24. июнь — Bar könnär tezmäse
May köne
Биология "(грекча Βìο – яшәү һәм Λoγος – өйрәнү)" – тере тормыш турында фән. Биология тормышның бөтен якларын, барлык тере организмнарны өйрәнә.
Төнлә музейда 2 "(ингл. «Night at the Museum: Battle of the Smithsonian» - «Төнлә музейда: Смитсон институтында сугыш»)" - Америка комедиясе, Төнлә музейда фильмның дәвамы. Дөньяда премьера 2009нчы елның 20 майда булды.
Америка Кушма Штатлары "(ингл. The United States of America, USA)" – Төньяк Америкада урнашкан дәүләт. Мәйданы буенча дөньяда дүртенче урында тора (9 518 900 км²). Халык саны буенча дөньяда өченче урында тора (304 млн. кеше). Башкаласы – Вашингтон шәһәре.
Вашингто́н (ингл. "Washington", "D.C.") – Америка Кушма Штатларының башкаласы. Административ рәвештә Колумбия округын тәшкил итәләр (ингл. "District of Columbia" – кыскача D.C., шуңа күрә америкалылар, Вашингтон штаты белән бутамас өчен, сөйләм телендә шәһәрне «Ди-Си» яки «Вашингтон Ди-Си» дип йөртәләр).
Андорра кенәзлеге ("исп. Principado de Andorra") – диңгезгә чыгышы булмаган Аурупаның кече илләрдән берсе. Пиреней ярымутравында, Франция белән Испания арасында урнашкан.
Image:Subdivisions_of_Belarus.png|thumb|left|Беларусиянең административ бүленеше
poly 87 73 67 40 84 39 99 52 129 52 130 80 110 89 110 125 84 126 70 113 70 85 63 68 73 52 86 73 87 83 93 86 101 84 104 80 104 73 102 69 95 68 90 70 Минск өлкәсе
poly 7 157 8 137 0 130 11 119 15 114 28 114 31 108 40 108 40 112 50 105 54 94 67 96 68 113 82 122 90 135 89 156 53 144 23 146 Брест өлкәсе
poly 90 157 91 136 86 131 90 124 110 126 136 109 137 96 163 97 170 105 180 136 164 140 157 165 Гомель өлкәсе
poly 15 114 11 74 36 72 50 63 64 39 75 51 67 66 70 95 55 93 44 111 33 107 28 114 Гродно өлкәсе
poly 110 120 110 90 130 82 130 63 164 56 196 90 188 103 168 102 141 97 135 109 Могилев өлкәсе
poly 67 37 73 15 102 0 149 11 158 21 163 54 130 63 130 52 101 52 Витебск өлкәсе
circle 97 79 10 Минск
Ирландия (ирл. "Éire, Poblacht na hÉireann"; ингл. "Ireland, Republic of Ireland") – Көнбатыш Аурупада урнашкан дәүләт. Ирландия утрауның күпчелегендә урын ала. Мәйданы – 70,2 мең км². Илнең исеме ирланд Éire сүзеннән килә. Башкала – Дублин шәһәре (1,4 млн. кеше яши). БМОга 1955 елдан керә.
1937нче елда кабул ителгән Конституциягә күрә дәүләтнең исеме "Éire", инглизчә әйткәндә "Ireland". 1949нчы елда Ирландия Җөмһүрияте исеме кабул ителде, бу исем бары тик "Description of the State" буларак, ягъни "дәүләтне сурәтләү" буларак кабул ителде. Исеме "Ирландия" булып калды. Бу бөтен утрауга претензия белән бәйле. Ләкин рәсми һәм рәсми булмаган сорауларда Ирландия Җөмһүрияте сүзе кулланыла.
Ирландия музыкантлары Аурупада инде XIIнче гасырда мәгълүм булганнар. Алар арасында иң данлыклысы арфада уйнаучы сукыр Турлаф O’Каролан (Turlough O`Carolan). Аның музыкасын хәзер дә бөтен дөньяда уйныйлар. Ә 18нче гасырда Фейш фестивале барлыкка килә. Фестивальнең максаты – флейтада уйнауны саклау.
Австралия ("инглизчә Australia, лат. australis — «көньяк»") – Көньяк ярымшарында, Австралия кыйтгасында һәм Тасмания вә башка утрауларда урнашкан дәүләт. Башка исем: Австралия Берлеге (ингл. Commonwealth of Australia). Мәйданы буенча дөньяда алтынчы урында тора. Бөтен кыйтгада урнашкан дөньяда бердәнбер ил. Австралия башкаласы - Канберра шәһәре.
Аурупа "(ингл. Europe, русча Европа)" - Авразия кыйтгасында урнашкан дөнья кисәге. Азия белән Авразия кыйтгасын төзи. Аурупа мәйданы 10 млн км² һәм халык саны якынча 733 млн кеше.
Ирландия (ирл. "Éire, Poblacht na hÉireann"; ингл. "Ireland, Republic of Ireland") — Көнбатыш Аурупада урнашкан дәүләт. Ирландия утрауның күпчелегендә урын ала. Мәйданы - 70,2 мең км². Илнең исеме ирланд Éire сүзеннән килә. Башкала - Дублин шәһәре (1,4 млн. кеше яши). БМОга 1955 елдан керә.
Мала́йзия (Malaysia) яки Мала́йзия Федерациясе — Көньяк-Көнчыгыш Азиядәге, Көньяк-Кытай диңгезе белән аерымланган, ике өлештән торучы дәүләт.
Яңа Зеландия (, маорича "Aotearoa") – Тын океанның көньяк-көнбатышында урнашкан дәүләт. Ике зур (Көньяк утрау һәм Төньяк) һәм күп (700гә якын) кечкенә утрауларда урнашкан. Дәүләтнең башкаласы – Веллингтон каласы (ингл. Wellington). Яңа Зеландия халкы саны – якынча 4 284 мең кеше.
Инглиз теле (ингл. [the] English [language]) – инглизләрнең (Англиянең рәсми теле), АКШ халкының (31 штатта рәсми тел) туган теле; Ирландия, Канада, Мальта, Австралия, Яңа Зеландия дәүләтләрендә рәсми тел. Шулай ук, кайсы бер Азия дәүләтләрендә рәсми тел булып кулланыла (мәсәлән Һиндстан).
)||100px||Бөекбритания(Көнбатыш Аурупа)||24 октябрь 1945 ел||1 февраль 1946 ел
Бельгия "(нидерл. Koninkrijk België – Бельгия Патшалыгы)" – Аурупада урнашкан дәүләт.
Француз теле "(le français, la langue française)" – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, Бельгия, Швейцария, Канада дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән.
Нидерланд теле ("de Nederlandse taal, het Nederlands") — нидерландлыларның һәм фламандларның милли телләре. Герман телләре төркеменә карый.
Ду́блин (ингл. "Dublin"; [dʌblɪn]; ирл. "Baile Átha Cliath"; [bˠalʲə a:ha klʲiəh] яисә [bˠɫaː cliə(ɸ)]) – Ирландия Җөмһүриятнең башкаласы.
Евро – Аурупа берлегендә булган 17 дәүләтнең акча беремлеге (Австрия, Бельгия, Estoniä, Финляндия, Франция, Алмания, Греция, Италия, Кипр, Люксембург, Мальта, Нидерландлар, Португалия, Словения, Испания, Ирландия һәм Словакия).
Бөе́к Брита́ния (ингл. "Great Britain", "United Kingdom"; тулы исем – "Бөе́к Брита́ния һәм Төнья́к Ирла́ндия Берләшкә́н Патшалыгы́", ингл. "United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland") – Көнбатыш Аурупада урнашкан дәүләт. Бөек Британия утравында урнаша. Башкаласы – Лондон шәһәре.
Бөекбритания мәйданы – 244 820 км², коры җир – 240 590 км², эчке сулар – 3 230 км². Илнең иң биек ноктасы Бен-Невис тавы (ингл. "Ben Nevis", гэлча "Beinn Neibhis") (1343 м).
Берләшкән Патшалыкның югары канун чыгару органы – Бөекбритания һәм Төньяк Ирландия Берләшкән Патшалыкның парламенты ("Parliament of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland"). Аның башлыгы – Британия патшасы. Парламент ике палатадан тора: Югары бүлмә (Лордлар палатасы) һәм аскы бүлмә (Җәмгыять палатасы).
Бөек Британия (ингл. "Great Britain" вал. "Prydain Fawr", гэльча "Breatainn Mhòr", корн. "Breten Veur", шотл. "Great Breetain") — 218 595 км² мәйданлы Бөекбритания утрауларының иң зур утравы. Утрауда Берләшкән Патшалыкның иң зур өлеше урнашкан: Англия, Шотландия һәм Уэльс.
Ил исеме борынгы скандинав "Norðrvegr" сүзеннән («"төньякка юл"») барлыкка килә.
right
a> белән Азия арасындагы чик (А хәрефе белән бирелгән, калган вариантлардан ваз кичелгән)
Нью-Йорк (ингл. "New York City", 1664 елга кадәр Яңа Амстердам) – Америка Кушма Штатларында урнашкан шәһәр, дөньяның иң зур мегаполисларынның берсе. Халык саны 8,500,500 кеше (2009). Атлантик океаны ярында, Нью-Йорк штатының көньяк-көнчыгыш өлешендә урнашкан.
Киви – Актини́дия нәселенән булган үсемлекләрнең җимеше өчен төп исем. Латин исемнәре: "Actinidia chinensis" (Кытай Актинидиясе) яисә "Actinidia deliciosa". Бер җимешнең уртача авырлыгы – 76 г.
Кари́б диңгезе́ "(исп. Mar Caribe, ингл. Caribbean Sea, фр. Mer des Caraïbes, нидерл. Caraïbische Zee, папьям. Laman Karibe)" - Атлантик океанга кергән, көнбатыштан һәм көньяктан Урта һәм Көньяк Америка белән, ә төньяктан һәм көнчыгыштан Зур һәм Кече Антил утраулары белән чикләнгән, "яртылаш ябык" диңгез. Төньяк-көнбатышта Юкатан бугазы аша Мексикан култыгы белән тоташа, ә көньяк-көнчыгышта исә Панам каналы аша Тын океан белән тоташа.
Флешмо́б ("флэшмоб" буларак укыла, "ингл. flash mob — flash — янгын; тиз; mob — күпсанлы халык") - алдан планлаштырган массакүләм акция. Аның вакытында зур төркем кеше "(мобберлар)" кинәт кенә җәмгыяти урында җыелып җитди рәвештә абсурд характерлы хәрәкәт башкаралар, һәм соңыннан төрле якларга таралалар.
Alqanat.
Alqanat "(Алканат)" – заманча татар рок төркеме. Алканат – канатлануны, канатлы булуны аңлата. Төркем составы: Артур Исламов – вокал, гитара, Ильназ Гараев – гитара,вокал, Ильнар Фатихов – бас, Рушан Шайбеков – барабаннар, Дина Гарифуллина-скрипка. Төркем 2004нче елда барлыкка килде.
Alqanat җырларының текстлары
Alqanat җырларының текстлары.
Көзге җыр (Nirvana мәңгегә) (муз. А.Исламов, сүзләр.И.Гараев)
Әни, китер акчаңны! Без clubstyle балалары
Dj яңа Бетховен ә без чибәр йолдызлар
Ма́льта – Урта диңгездәге утрау-дәүләт. Исеме финикия телендәге malat ("гавань") сүзеннән килеп чыккан.
Мура́д I Тиңсез (Худавендигя́р) (госм. "مراد اول"‎ — Murâd-ı evvel,) (1319 яисә 1326 елда туа — 1389 елда вафат була) - Госманлылар нәселеннән булган төрек солтаны, 1359 елдан 1389 елга кадәр идарә иткән.
a> тәкъдим ителгән Меркурийның хәрәкәте моделе
Непту́н — Кояш системасының Кояштан сигезенче һәм иң ерак планета. Зурлыгы буенча дүртенче урында тора, масса буенча — өченче урында. Нептунның массасы Җирнең 17,2 тапкыр зуррак, экватор диаметры — 3,9 тапкыр зуррак. Планета үзенең исеме римлылар мифларындагы Нептун исеменә карап алды. Планетаның билгесе — 20px.
Франция (, рәсми атамасы Франция Җөмһүрияте ("République française") — Көнбатыш Аурупада урнашкан дәүләт. Башкала — Париж каласы. Ил исеме борынгы герман кабиләсе исеменнән килә — франклар.
Мала́йзия (Malaysia) яки Мала́йзия Федерациясе – Көньяк-Көнчыгыш Азиядәге, Көньяк-Кытай диңгезе белән аерымланган, ике өлештән торучы дәүләт.
Kirill Petrov.
Испа́ния, рәсми исем – Испа́ния Патшалыгы "(исп. һәм галис. Reino de España, кат. Regne d'Espanya, баскча Espainiako Erresuma)" – Көньяк Аурупаның көнбатышында урнашкан зур булмаган дәүләт. Пиреней ярымутравының зур өлешен алып тора. Илнең исеме «и-шпаним» – «куяннар яры» сүзеннән килеп чыга.
Мальди́влар (рәсми "Мальдив Җөмһүрияте";) — Һинд океанындагы атаулар группасында, Һиндстаннан көньякта урнашкан дәүләт. Мальдив атамасы һинд телендәге "mahal" – сарай (дворец) һәм "diva" – утрау сүзләреннән ясалган.
Dmitriy Kazionov.
Нидерла́ндлар Патшалыгы́ ("Нидерла́ндлар", нидерл. "Koninkrijk der Nederlanden") – Көнбатыш Аурупада урнашкан дәүләт. Нидерландлар Төньяк диңгез белән юыла (451 км). Нидерланд күршеләре – Алмания (577 км) һәм Бельгия (450 км).
Кариб диңгезендә урнашкан Аруба утравы һәм Нидерландларның Антиль утраулары белән берлектә Нидерландлар "Нидерландлар Патшалыгы" дип исемләнгән дәүләтне төзиләр. Патшалык әгъзалары арасында мөнәсәбәтләр Нидерландлар Патшалыгы Хартиясе (нидерл. "Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden") белән көйләнә. Бу Хартия 1954нче елда кабул ителде.
a> патшабикә рәсми рәвештә дәүләт башлыгы булып тора
Уңайлы яклар: югарыклассификацияле һәм күптелле эшчеләр. Шәп инфраструктура. Бөтен дөнья буйлап эшләгән "Philips" һәи "Shell" кебек зур концернлары. Түбән инфляция (2004 елда 4,5 %) һәм түбән эшсезлек (3 %).
Унитар дәүләт (лат. "unitas" — бердәмлек) — дәүләт төзелеше формасы. Дәүләт территориясендә үзидарәле берәмлек булмый. Ул административ-территориаль берәмлекләрдән: департамент, өлкә, районнардан тора һ.б. Хәзерге заманның күп дәүләтләре — унитар.
Авока́до "(аллигатор грушашы, лат. Persea americana)" – лавр гаиләдә булган яшел үсемлекләрнең төре, шулай ук алай шул үсемлекнең җимеше атала.
Җиләк-җимеш "(лат. fructus – җимеш (плод))" – тәмле, ашау өчен кулланылган агач яисә үсемлек җимеше. Кайсы бер җимешләр шулай ук җиләк-җимешләр рәтенә керә.
Öç ayaqlı at (film).
«Öç ayaqlı at» - Aydar Hälim äsäre buyınça töşerelğän film. Film IV Altın Minbär Xalıqara Möselman kinosı festivalendä Xalıqara bäygesendä qatnaştı. Rejissör Nuraniya Camali.
Eçtälek.
Film awıl malayı Käbirneñ, änisen törmädän qotqarır öçen, yaratqan atı Bambuk belän zur sınawlar uzuwı turında. Waqıyğalar kolxozlaşu çorı afäten kürsätä. İdarägä kilgän xäyerçeneñ xäyerçeseneñ awıl xalqın izep totuwı sürätlänä.
Төньяк диңгез "(алм. Nordsee, нидерл. Noordzee, фриз. Noardsee, ингл. North Sea, норв. Nordsjøen, Даниядә: Nordsøen)" - Атлантик океанның өлеше булган, Төньяк Аурупада урнашкан диңгез.
Бо́сния һәм Герцегови́на (босн. һәм хорв. "Bosna i Hercegovina", "BiH", сербча "Босна и Херцеговина", "БиХ") – Балкан ярымутравының үзәгендә урнашкан дәүләт.
Ватикан дәүләт-шәһәр "(лат. Status Civitatis Vaticanæ, итал. Stato della Città del Vaticano)" – Рим территориясенә кергән, Италиядән бәйсез булган кечкенә шәһәр-дәүләт.
Арча (,) — Татарстанның шәһәре, Арча районының үзəгe.
Qazan dəwlət medisına universitetı.
Qazan dəwlət medisına universitetı ("Казан дәүләт медицина университеты")
«Дуслар» (ингл. "Friends") — 1994-2004 елларда АКШ-да төшерелгән популяр комедия-сериал. Ул 1990 елларның иң күренекле телевизион проектларның берсе һәм күп бүләкләр җыйган, шул исәптә өч «Эмми».
"Дуслар" сериалы – 1990нчы елларның иң популяр комедия сериалларның берсе. Күп мәзәкләрне кешеләр куллана башладылар (мәсәлән, Джо Триббианиның фразасы – «How "you" doin'?» (Хәлләрең ничек?) – хәзер күрешкәндә кулланалар).
"Дуслар" сериалыннан соң экраннарга «Джо» исемле телесериал чыкты "(ингл. Joey)". Аның премьерасы 2004нче елның 9 сентябрендә NBC каналында булды. Шул сериалның төп герое – Дуслар персонажы Джо Триббиани – үз актерлык карьерасын дәвам итү өчен Лос-Анджелеска китә. 2006нчы елда түбән рейтинг сәбәпле сериалны күрсәтүдән туктадылар.
Азатлык радиосы (тулы исеме "Radio Free Europe/Radio Liberty – Азат Аурупа радиосы/Азатлык радиосы") — Идел-Урал төбәге, көнчыгыш һәм көньяк-көнчыгыш Аурупа, Кавказ, Үзәк Азия һәм Якын Көнчыгыш илләренә һәм халыкларына ирекле мәгълүмәт җиткерү өчен оештырылган тапшырулар әзерләгән радиостанция.
Швейца́рия "(алм. die Schweiz, фр. la Suisse, итал. Svizzera, ром. Svizra)", рәсми исем Швейца́рия конфедера́циясе "(алм. Schweizerische Eidgenossenschaft, фр. Confédération suisse, итал. Confederazione Svizzera, ром. Confederaziun svizra)" – Үзәк Аурупада урнашкан, кечкенә, диңгезгә чыкмаган дәүләт. Төньякта Алмания белән, көнбатышта Франция белән, көньякта Италия белән, көнчыгышта Австрия һәм Лихтенштейн белән чиктәш.
Төньяк Атлантик килешү оешмасы, НА́ТО, Төньяк-Атлантик Альянс "(ингл. North Atlantic Treaty Organization, NATO; фр. Organisation du traité de l'Atlantique Nord, OTAN)" – хәрби-сәяси оешма. 1949 елның 4 апрелендә АКШда барлыкка килде. Шул вакытта НАТО илләре булып АКШ, Канада, Исландия, Бөек Британия, Франция, Бельгия, Нидерландлар, Люксембург, Норвегия, Дания, Италия һәм Португалия булдылар.
Исла́ндия, рәсми исем Исла́ндия Җөмһүрияте "(исл. Lýðveldið Ísland)" – Атлантик океанның төньяк өлешендә урнашкан утрау-дәүләт. Дәүләт территориясе Исландия утравыннан һәм тагын берничә кечкенә утраудан тора. Илнең исеме "Бозлы дәүләт" дип тәрҗемә ителә.
Амстерда́м (нидерл. "Amsterdam") — Нидерландларның башкаласы. Төньяк Голландия провинциясендә урнашкан. Амстердам канал ярдәмендә Төньяк диңгез белән тоташа.
Green Day.
Green Day "(Яшел көн)" - Америка панк-рок төркеме. Өч катнашучыдан тора: Билли Джо Армстронг (вокал, гитара), Майкл Дирнт (бас гитара, бэк вокал), Тре Кул (барабанлар).
21st Century Breakdown (2009).
right
Люксембург – Көнбатыш Аурупада урнашкан дәүләт. 1957 елдан бирле Аурупа берлеге әгъзасы. Бельгия, Алмания һәм Франция белән чиктәш. Дәүләт исеме «lucilinburch» сүзеннән килә – ул "кече шәһәр" сүзен аңлата.
Португа́лия "(порт. Portugal)", тулы рәсми исем Португа́лия Җөмһүрияте́ "(порт. República Portuguesa)" – Аурупа кыйтгасының иң көнбатышында урнашкан дәүләт.
Маҗарстан Җөмһүрияте "(венг. Magyar Köztársaság; кыска исем – Magyarország)" – Үзәк Аурупада урнашкан дәүләт. Австрия, Словакия, Украина, Румыния, Сербия, Хорватия һәм Словения белән чиктәш.
Ита́лия (итал. "Italia"), рәсми исеме Ита́лия Җөмһүрияте (итал. "Repubblica Italiana") — Көньяк Аурупада урнашкан дәүләт.
Magilum.
Magilum - Төркиядәге бер рок-төркем. 2000нче елда Истанбулда нигезләнгән.
Гарри Поттер һәм катнаш канлы шаһзадә "(ингл. Harry Potter and the Half-Blood Prince)" — Гарри Поттер һәм катнаш канлы шаһзадә буенча төшерелгән Гарри Поттер турындагы алтынчы фильм.
Андорра-ла-Велья "(кат. Andorra la Vella)" яисә Андорра-ла-Вьеха "(исп. Andorra la Vieja)" – Андоранның башкаласы.
Берн "(алм. Bern, фр. Berne, итал. Berna)" – Швейцария башкаласы.
Латвия, Латвия Җөмһүрияте "(лтш. Latvija, Latvijas Republika)" – Төньяк Аурупада урнашкан дәүләт. Башкала – Рига шәһәре.
Лихтенштейн Кенәзлеге "(алм. Fürstentum Liechtenstein [ˈfʏʁstəntuːm ˈliçtənʃtaɪn])" — Үзәк Аурупада урнашкан кечкенә (160 км²) дәүләт. Башкаласы – Вадуц шәһәре (халык саны - 5 мең кеше).
Румы́ния "(рум. România)" – Аурупаның көньяк-көнчыгышында урнашкан дәүләт. Конституция буенча, ул демократик җөмһүрият. Башкала – Бухарест шәһәре. Илнең башлыгы – президент.
Се́рбия "(сербча Ср̀биjа)", рәсми исем Се́рбия Җөмһүрияте́ "(сербча Репу̀блика Ср̀бија)" – диңгезгә чыкмаган, көньяк-көнчыгыш Аурупада урнашкан дәүләт.
Цинь Шихуан-ди "(кит. 秦始皇, пиньинь Qín Shǐ Huáng; 259—210 еллар б. э. кадәр)" - Цинь дәүләте башлыгы.
Сан-Мари́но "(итал. San Marino)", тулы рәсми исем Ак Сан-Марино Җөмһүрияте "(итал. Serenissima Repubblica di San Marino)" – дөняда иң кечкенә дәүләтләрнең берсе.
Молда́вия "(молд. Moldova, рәсми исем Молдо́ва Җөмһүрияте́, молд. Republica Moldova)" – Аурупаның көньяк-көнчыгышында урнашкан дәүләт.
Мона́ко Кенәзлеге яки Мона́ко (фр. "Principauté de Monaco") — Көньяк Аурупада, Урта диңгез ярында урнашкан кечкенә дәүләт. Коры җир буенча Франция белән чиктәш. Дөньяның иң кечкенә илләренең берсе, шулай ук халык тыгызлыгы буенча Монако алдынгы позициядә. Бөтен илне узар өчен кешегә уртача 56 минут кирәк.
«Али́са Могҗизала́р дөньясында́» "(ингл. Tim Burton's Alice in Wonderland)" — режиссеры Тим Бертон булган, Линда Вулвертон сценариясе буенча төшерелгән фильм. Фильм 3D-графикасын кулланып төшерелгән.
Монтене́гро яки Черного́рия (черногорча "Црна Гора, Crna Gora", серб. "Црна Гора", алб. "Mali i Zi", хорв. "Crna Gora", босн. "Crna Gora") — Көньяк-көнчыгыш Аурупада урнашкан дәүләт. Балкан ярымутравының Әдрән диңгез ярында урнаша.
По́льша (польча Polska, рәсми исеме По́льша Җөмһүрияте́, польча "Rzeczpospolita Polska" — Жэчпосполита Польска) — Үзәк Аурупада урнашкан дәүләт. Польша башкаласы Варшава бар.
Украи́на hәм Украйына "(укр. Україна)" – Көнчыгыш Аурупада урнашкан дәүләт. Тулысынча Аурупада урнашкан иң зур дәүләт. Украинада 350 000 татар яши.
Слова́кия "(словакча Slovensko)" – Үзәк Аурупада урнашкан, диңгезгә чыкмаган дәүләт. Башкаласы — Братислава шәһәре. Төньяк-көнбатышта Чехия белән, төньякта Польша белән, көнчыгышта Украина белән, көньякта Венгрия белән, ә көньяк-көнбатышта исә Австрия белән чиктәш.
Слове́ния Җөмһүрияте́ "(словенча Republika Slovenija)" – Үзәк Аурупаның көньягында урнашкан дәүләт.
Хорва́тия Җөмһүрияте́ (хорв. "Republika Hrvatska") — Балкан ярымутравының көнбатышында урнашкан дәүләт. Элек Югославия составына керә иде.
Гернси "(Сарния, ингл. Guernsey)" – Ла-Манш бугазында урнашкан утрау.
Бәраәт кичәсендә киләчәк бер ел эчендә бөтен мәхлукатның, бөтен барлыкның ризыклары, байлык вә ярлылык xәлләре, дөньяга мөнәсәбәтле дәрәҗәләре, яңа туачак вә ул ел эчендә вафат булачак кешеләр – барысы да бу кичне билгеләнер дип санала.
Җе́рси (ингл. Jersey) – Ла-Маншта урнашкан утрау.
Ла-Ма́нш "(фр. la Manche — җиң)", шулай ук Ингли́з каналы́ "(ингл. English Channel)" — Франция яры һәм Бөекбритания утравы арасында урнашкан бугаз.
Мэн утравы (, мэнча "Ellan Vannin") — Британия таҗының җире. Ирланд диңгезендә урнашкан. Мәйданы — 572 кв. км. Мэн утравының парламенты дөньяның иң борынгыларңан берсе, ул 979 елдан бирле эшли.
a> Ибн Баттутаның кабере булуы ихтимал йорт
Джонни Депп "(, тулы исем: Джон Кристофер Депп Икенче, ингл. John Christopher Depp II, 1963 елның 9 июнендә туды, Овенсборо, Кентукки)" – Америка актеры һәм режиссеры. Зур мәшһүрлекне Тим Бертон фильмнарына күрә алды, шулай ук Кариб диңгезе юлбасарлары фильмы өчен.
! colspan="6" | Милли башкала округы
Күгәрчен "(лат. Columba livia)" – күгәрченле гаиләсеннән булган кош. Аның ватаны булып Аурупа, Көньяк-көнбатыш Азия һәм төньяк Африка санала.
Башка телләрдә диңгезнең атамалары: (итал. mare Adriatico, слов. Jadransko morje, хорв. һәм босн. Jadransko more, алб. Deti Adriatik, лат. mare Hadriaticum). Диңгезнең атамасы борынгыдан ук билгеле. Этруск колониясе Адриядан килеп чыккан атама башта диңгезнең төньягына карата гына кулланылган, соңрак, көньякта урнашкан Сиракузлар грек колониясенең әһәмияте арту белән, бөтен диңгез шулай атала башлаган (Геродот буенча).
Квебе́к (фр. "Québec") — мәйданы буенча беренче, ә халык саны буенча икенче булган Канада провинциясе.
Кытай Халык Җөмһүрияте (кыт. 中華人民共和國, гади. кыт. 中华人民共和国, пиньинь Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó (Чжунхуа Жэньминь Гунхэго), кыскача КХҖ яки Кытай – халык саны буенча дөньяда беренче урында торучы Көнчыгыш Азиядә урнашкан дәүләт. Россия һәм Канададан соң территория буенча өченче урында.
Anna Axmatova.
Anna Andreyevna Axmatova, (; 1889-1966) - Urıs şiğriätneñ "Kömeş Ğäsırı" şağiräse. Urıs lírik tradisiälären däwam itterüçelärneñ berse. Lev Gumilóv anası.
Иранның бүгенге () атамасы сүзе аркылы сүзенә барып тоташа. сүзе исә борынгы арийларның үзатамасыннан — «arya» сүзеннән килеп чыккан һәм сыйфат буларак алар яшәүче илне аңлата. Ягъни, «Арийлар иле» мәгънәсенә туры килә.
Кара диңгез (болг. Черно море, укр. Чорне море, рум. Marea Neagră, төр. Karadeniz, груз. შავი ზღვა}) - Атлантик океан бассейнының эчке диңгезе. Босфор бугазы аркылы Мәрмәр диңгезе белән тоташа һәм Керчь бугазы аркылы - Азов диңгезе белән. Төньяктан диңгезгә Кырым ярымутравы уелып кергән. Кара диңгез өслегендә Аурупа белән Кече Азия арасындагы су чиге ята.
Әфганстан (пушту һәм дари "افغانستان Afğānistān"), рәсми атамасы – Әфганстан Ислам Җөмһүрияте (пушту "د افغانستان اسلامي جمهوریت", дари "جمهوری اسلامی افغانستان", үзб. "Afg'oniston Islom Respublikasi") – Урта көнчыгышта урнашкан дәүләт. Дөньяның иң фәкыйр илләренең берсе. Соңгы 30 ел дәвамында (1978 елдан башлап) илдә гражданнар сугышы бара.
Бруне́й, Бруней-Даруссалам "(малайча Brunei Darussalam)" – Көньяк-көнчыгыш Азиядә урнашкан дәүләт (солтанлык). Чикләрен Көньяк Кытай диңгезе юа. Малайзия белән чиктәш. Мәйданы – 5,8 мең кв. чакрым. Халык саны – 388 мең (2009). Башкала – Бандар-Сери-Бегаван шәһәре. Дәүләт Милләтләр дуслыгы составына керә.
Көнбатыш Бруней – калкулыклы түбәнлек, көньякта таулыклар урнашкан. Көнчыгыш өлеш яр нык сазлыклы буе тигезлегеннән тора. Иң югары нокта – Букит Пагон (Bukit Pagon) тавы 1.850 м.
Эмми "(ингл. Emmy Award)" – Америка телевизион премиясе. «Оскар»ның телевизион аналогы.
Беренче «Оскар» тантанасы 1929 елның 16 маенда Голливудның «Roosevelt» кунакханәсендә үзган. Беренче церемонияләр радио аша тапшырылса, 1953 елдан башлап аларны телевидениедән күрсәтә башлаганнар. 1976 елга кадәр тантананы NBC каналы күрсәткән, шул елдан башлап бу хокук «ABC» каналында.
Huang Xianfan.
Huang Xianfan(13. Nöyäber, 1899 - 18. Ğínwar, 1982), Qıtay taríxçısı.
Ğömer taríxı.
Huang Xianfan 1899. yılnıŋ 13. Nöyäberendə Guangxi gubernasınıŋ Fusui yağında, Qusi awılında tua. İlk ve orta öğrenimini köyünde ve Fusui`te yaptı. 1920'de ortaokulu bitirdi. Guangxi uqıtuçılar mäktäbendä belem ala (1922-1926). Pekin uqıtuçılar universitätendäendä belem ala (1926-1935). Tokyo uqıtuçılar Universitätendäendä belem ala (1935-1937). 1938-40 da Guangxi universitätlärendä uqıta. 1941-42 da Sun Yatsen universitätlärendä uqıta. Guangxi universitetınıñ tel tarix geografiäse fakultetına professor(1943-1953) bulıp urnaşa häm 1949. yılğa qädär şunda eşli. 1954-82 da Guangxi uqıtuçılar pedagojiendä uqıta. Huang Xianfan 1982 yılnıñ 18. Ğínwar wafat buldı. Bu urında ul 83 yäştä ülä.
Pərəwezdə.
Xianfan, Huang
Xianfan, Huang
Кортни Кокс (ингл. "Courteney Cox"), шулай ук Ко́ртни Кокс-А́ркетт буларак мәшһүр (ингл. "Courteney Cox Arquette"); 1964нче елның 15 июнендә туды) – Америка актрисасы. Күбрәк "Дуслар" сериалындагы Моника Геллер буларак мәшһүр.
Көнчыгыш Тимо́р (тетум Timor Lorosae) – Көньяк-көнчыгыш Азиядагы дәүләт. Ул үз эченә Тимор утравының көнчыгыш өлешеннән һәм бу утрауда тагын бер эксклавтан, шулай ук тагын ике зур булмаган Атауру (төньякта) һәм Жаку (көнчыгышта) утрауларыннан тора.
http://ru.wikipedia.org/wiki/Восточный_Тимор
Коймак төрле формаларда бөтен халыкларда бар. Урысча "блины", французча "crêpes", инглизчә "pancakes", һиндичә "доса", эфиопча "инджеры" дип атала һ. б.
Хи́мия "(гарәпчә خيمياء‎‎, «chemi» – кара)" – матдәләр турында фән. Табигый фәннәр арасында иң мөһимнәрнең берсе.
Алтын "(Aurum,Au)" – Менделеевның периодик таблицасында 79нчы элемент.
Дэ́ниэл Ре́дклифф (ингл. "Daniel Radcliffe"; 1989нчы елның 23 июлендә туды) – Британия театр һәм кино актеры. Джоан Роулинг китаплары буенча төшерелгән Гарри Поттер фильмында Гарри Поттерны уйный.
Бутан Патшалыгы (འབྲུག་ཡུལ་ | brug yul | zhuk yü |) – Азиядә Гималайлардагы дәүләт, Һиндстан һәм Кытай арасында урнашкан. Башкаласы – Тхимпху шәһәре. Үзисеме – Друк Юл яки "Друк Ценден"- «яшенле аждаһа иле».
Бер версия буенча «Бутан» атамасы "Бху-Уттан" (Bhu Uttan) дигән сүздән алынган, ул санскрит теленнән тәрҗемәдә «таулык» яки «таулы ил» дигәнне аңлата. Башка версия буенча, ил атамасы «Тибет кырые (ахыры)» яки «Тибет көньягы» дигәнне аңлатучы "Бхот-Ант" (Bhots-ant) сүзеннән килеп чыккан.
Каспий диңгезе (, — "Daryâ-ye Xazar",) — Җир шарындагы иң зур күл. Аурупа белән Азия берләшкән җирдә урнашкан. Зурлыгы өчен диңгез дип атала. Су өслеге дәрәҗәсе һәм мәйданы үзгәрүчән, хәзерге вакытта мәйданы 371 000 км², Дөнья океанына карата биеклеге −28 м тәшкил итә.
Британия утраулары (ингл. "British Isles", вал. "Ynysoedd Prydain") – Төньяк-көнбатыш Аурупада урнашкан архипелаг.
Антарктика пингвины (лат. "Pygoscelis antarctica Forster", 1781) – Антарктик пингвиннар нәселеннән булган пингвин төре.
Бөекбритания һәм Төньяк Ирландия Берләшкән Патшалыкның парламенты (ингл. "Parliament of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland") Берләшкән Патшалыкның югары канун чыгару органы. Аның башлыгы – Британия патшасы. Парламент ике палатадан тора: Югары бүлмә (Лордлар палатасы) һәм аскы бүлмә (Җәмгыять палатасы).
Гидросфе́ра "(грекча Hydro – су + Sphaira – шар)" – Җирнең су запаслары системасы.
Чарли Чаплин "(ингл. Charles Spencer "Charlie" Chaplin; 16 апрель, 1889 – 25 декабрь 1977)" – инглиз актеры, шулай ук сценарист, композитор һәм режиссер.
Кошлар "(лат. Aves)" – алдагы очлыгы канат формасында булган умырткалылар. Иң башта кошларның канатлары очу өчен кулланылган, ләкин хәзер очмый торган кошлар да бар. Кошларның тагын бер үзенчәлеге – томшыклы булу. Бүгенге көндә Җир шарында кошларның 9800дән артыграк төре билгеле.
Умырткалылар (лат. "Vertebrata", русча "Позвоночные") — хордалы хайваннарның бер төре.
Өй тавыгы "(лат. Gallus gallus, кайсыбер вакытларда – Gallus gallus domesticus яисә Gallus domesticus; ир – әтә́ч, балалары – чебилә́р)" – Йорт хайваннарының иң күп санлы һәм иң таралган төре.
Вьетна́м "(вьетн. Việt Nam, 越南)", рәсми атама Вьетнам Социалистик Җөмһүрияте – Көньяк-көнчыгыш Азиядә, Индокитай ярымутравында урнашкан дәүләт. Көнбатышта Лаос һәм Камбоҗа, төньякта Кытай белән чиктәш. Көнчыгыштан һәм көньяктан Көньяк-Кытай диңгезе белән юыла.
Илнең атамасы ике сүздән тора: «Việt» сүзе төп милләтне – вьетларны, ә «Nam» көньяк сүзен аңлата. Илнең исеме күршеләр белән бәйле: үзләрен "Көньяк вьетлар иле" дип атаган вьетлары төньяктагы күршесен Кытайны "Төньяк дәүләт" дип атыйлар.
Азот – Менделеевның периодик таблицасының 7нче санында, 5нче төркемдә урнашкан, чагыштырма атом массасы 14,0067 булган химик элемент. Аның исеме грек сүзе azoos – терексез дигән сүздән ясалган, латыйнча атамасы Nitrogenium. Азот – төссез һәм иссез газ.
Азот һавадан бераз гына җиңелрәк; аның тыгызлыгы 1,2506 кг/м 3 (0 С һәм 101325 н/м 2 яки 760 мм. төр. баг. булганда), t эрү -209,86 0 С, t кай -195,8 0 С. Сыек азотның тыгызлыгы 808 кг/м<3. Азот суда аз эри: 0 С та 1м<3 суда 23,3 г азот эри.
Натрий – Менделеевның периодик таблицасының l төп төркемендә, 11нче сан астында урнашкан химик элемент. Натрий селтеле металларга керә, аның атом массасы 22,98977.
1807нче елда инглиз химигы Г.Дэви, әзрзк юешләтелгән каты селтеләрнең электролиз ярдәмендә, ирекле металлары – натрий һәм калийны таба. Бу вакытта натрийга содий (Sodium) исеме бирелә.
Икенче елны, танылган "Физик анналлары" авторы Гильберт бу металлны натроний (Natronium) дип атарга тәкъдим итә. Соңрак Берцеллиус бу исемне натрийга (Natrium) кадәр кыскарта.
Бу матдәләр үзле, тиз эрүчән, янучан. Селтеле металларның химик активлыгы башка барлык металларга караганда да көчлерәк һәм аларның гидроксидлары нигез үзлекләрен бик көчле күрсәтәләр. Селтеле металлар Менделеевның периодик таблицасының lнче төп төркемендә урнашкан.
2R + HOH = 2NaOH + H2 + Q
Литий (грек. lithos – таш) – Менделеевның периодик таблицасының 1нче төркемендә, 3нче тәртип санында урнашкан химик элемент. Аның атом массасы 6,941, Литий селтеле металларга керә. Табигатьтә аның ике стабиль изотобы очрый: 6 Li һәм 7 Li.
Литий – көмешсу ак металл. Ул металлар арасында иң җиңеле. Аның тыгызлыгы 539 кг/м 3(20 С та); эрү t – 180,5 С; кайнау t – 1340 С; җылылык үткәрү коэффициенты 70,8 Вт/м,К; чагыштырма җылысыешлыгы 3,31* 10 3 Дж/кг*К; чагыштырма электр каршылыгы 5,6 * 10 -5 К -1.
Литий Һавада Li3 N һәм Li2 N пленкасы белән каплана, җылытканда зәңгәр ут булып яна. Галогеннар, водород, күкерт белән тәэсирләшә. Литийның кайсыбер металлар белән (марганец, цинк, аллюминий) каты кушылмалары, ә кайсыберләре белән интерметаллик кушылмалары (мәсәлән LiAg, LiHg) бар.
Калий – Менделеевның периодик таблицасының l төп төркемендә, 19нчы сан астында урнашкан химик элемент. Калий селтеле металлар вәкиле, аның атом массасы 39, 0983.
1807нче елда инглиз химигы Г.Дэви, әзрзк юешләтелгән каты селтеләрнең электролиз ярдәмендә, ирекле металлары – натрий һәм калийны таба. Ул калийга потассий (Potassium) атамасын бирә.
"Калий" исеме гарәб сүзе qila, ягъни Qali (al-Qali) дан барлыкка килә. Бу исем 850нче елда гарәб язучыларында очрый. Бу сүз белән кайсыбер үсемлекләрнең көленнән алынган матдәне атаганнар.
Аның төп минераллары: сильвин (хлоридлар төркемчәсе минералы,KCl), карналлит (хлоридлар төркемчәсе минералы, KMgCl3•6H2O), каинит (сульфатлар төркеме минералы, KMg(SO4)Cl•3H2O), полигалит (сульфатлар төркеме минералы, K2Ca2Mg(SO4)4*2H2O) һ.б.
Хлор – (лат. Chlorum), Менделеевның периодик таблицасының VII төркемендә, 17нче санында урнашкан химик элемент. Аның атом массасы 35,453; галогеннар гаиләсенә керә. Нормаль шартларда сарылы-яшелле газ.
Хлорны беренче тапкыр 1774нче елда, хлорид кислотасы белән МnO 2 пиролюзитын реакөиягә кертеп, К.Шееле таба. 1810нчы елда Г.Дэви Шеели тапкан матдәнең элемент булганын ачыклый һәм аны chlorine (грекча chloros – сары-яшел) дип атый. 1813нче елда Ж.Л. Гей-Люссак бу элементны хлор дип атарга тәкъдим итә.
Атомының тышкы электрон конфигурациясе Зs 2 3р 5.
Фтор (лат. Fluorum), F – Менделеевның периодик таблицасының VII төп төркемендә, 9нчы сан астында торучы химик элемент. Фтор саргылт төстәге газ, галогеннарга керә.
Фтор исеме (грекча phthoros – үлем, җимереклек) урыс телендә генә кулланыла, аны 1810нчы елда А.Ампер тәкъдим итә. Күп телләрдә "флюор" атамасы таралган.
Фторның беренче кушылмасы – флюорит CaF2 – XV гасыр ахырында "флюор" (латыйнча fluo – агам) исеме астында язылган.
Фторның тышкы электрон конфигураөиясе 2s 2 2р 5. Кушылмаларында оксидлашу дәрәҗәсе -1.
Фтор металларның күпчелеге белән бик актив тәэсир итешә. Селтеле һәм селтеле-җир металлары белән ялкынланып салкында да, Bi, Sn, Ti, Мо, W белән аз гына җылытканда, Hg, Pb, U, V белән бүлмә температурасында тәэсир итешә.
Кайсыбер металлар (Fe, Сu, Al, Ni, Mg, Zn) белән тәэсир итешкәндә саклаучы элпә хасил була, һәм реакция туктый.
Газсыман фторны өч-фторлы хлорны СlF 3 (фторлаштыручы агент), алтыфторлы күкертне SF 6 (электротехник сәнәгатьтә газлы изолятор) табу өчен кулланалар. Сыек фтор – ракета ягулыгы оксидлаштыручысы.
Бром (лат. Bromum) – Менделеевның периодик таблицасының VII төркемендә, 35нче санында урнашкан химик элемент. Бром галогеннар гаиләсенә керә, аның атом массасы 79,904. Бромны 1826 елда, урта диңгез тоз табу урыннарыннан алынган тозлы суны тикшергән вакытта, француз химигы Антуан Жером Балар ача. Бром исеме грек сүзе bromos – тәмсез истән алынган.
Бром җир кабыгының 1,6*10-4%ын (масса буенча) алып тора, 1015-1016 т. тирәсе. Бром – хлорның даими юлдашы. Хлор тозлары ятмаларында бром тозлары (NaBr, KBr, MgBr 2) була. Бром диңгез суында эрегән хәлдә була.
Бром атомының тышкы электрон конфигурациясе 4s 2 4p 5.
Иод (лат. Iodium), I – Менделеевның периодик таблицасының VII төркемендә, 53нче санында урнашкан химик элемент. Аның атом массасы 126,9045. Иод – кара-соры төстәге каты матдә, галогеннарга карый. "Иод" исеме грек телендәге iodes, ioeides – шәмәхә сүзеннән алынган.
Иодның тышкы атом каонфигурациясе 5s 2 5p 5.
Астат (лат. Astatium) – иң мөһим радиоктив элементларның берсе.Менделеевның периодик таблицасының VII төп төркемендә, 85нче санында урнашкан, галогеннарга кагыла.
"Астат" атамасы грек astatos – тотрыксыз сүзеннән алына.
Астатны чагыштырмача озак түгел генә ачалар: 1940нчы елда Э. Сегре, Т. Корсон һәм У. Мак-Кензи АКШта, висмутны циклотронда кызуландырылган ά-кисәкчекләр белән бомбага тотып, астатның беренче изотобын – 211 At ны табалар.
Астат нормаль шартларда да, вакуумда да тиз эри. Шулай ук Ag, Au, Pt металларында адсорбирлаша.
.al.
.al - Албаниянең милли югары дәрәҗәле домены. 1992 елдан кертелде.
al
Күкерт кушылмаларда еш очрый. Аның мөһим кушылмалары: FeS 2 (тимер колчеданы, яки пирит),ZnS, PbS, HgS (гипс) һ.б.
XIX гасыр башында инглиз галиме Гемфри Дэви (1778-1829) магний табу өчен бик күп тырышлык куя, ләкин аның күп тырышулары уңышсыз була. Ләкин ул уңышка ирешә – Дэви юеш магнезияне (MgSO 4) терекөмеш оксидына белән бутый, катнашманы платина пластинкасына куя һәм аның аша ток үткәрә; амальгаманы җылытып терекөмештән арындыра һәм яңа металл таба.
Металлик магнийны җиңелрәк табу ысулын 1828нче елда А.Бюсси ача. Ул магнийны сусыз MgCl 2 белән калий катнашмасын пыяла көпшәдә җылытып таба. Бу реакциядә калий кушылмадан магнийны этеп чыгара һәм калий хлориды белән магний барлыкка килә.
Магний – көмешсу-ак ялтыравык металл. Ул чагыштырмача йомшак һәм пластик, яхшы электр һәм җылылык үткәргече. Һавада оксидтан торучы пленка белән каплана. Магнийның тыгызлыгы 1,739 г/см3 (200 С та); эрү һәм кайнау температуралары 6510 С һәм 11070 С; электр үткәрүчәнлеге 22 (Hg=1). Магний 600-6500 С та ялкынлана һәм MgO, өлешчә Mg 3 N 2 барлыкка килә. Магний җылытканда галогеннар белән тәэсирләшә. Ул электр тогын начар үткәрә. Магний селтеле-җир металларына керә.
Закир Һади – XlX гасыр ахыры XX гасыр башлары язучысы.
300pxКан әйләнеше – канның тамырлар буйлап хәрәкәте. Кан әйләнеше системасы кан тамырларыннан һәм йөрәктән гыйбарәт. Кыскарып, йөрәк насос шикелле эшли һәм, канның туктаусыз хәрәкәтен тәэмин итеп, аны кан тамырлары буйлап этәрә.
12px Католик һәм 12pxПравослав изгеләре
Әлҗәзаир "(гәрәпчә الجزائر‎‎, әл-Джаза́ир, фр. Algérie)", рәсми атама Әлҗәзаи́р Халы́к Демократи́к Җөмһүрия́т "(الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية‎, әл-Джумхури́я әл-Джазаири́я ад-Димукрати́я аш-Шааби́я, фр. République Algérienne Démocratique et Populaire)" – Төньяк Африкада урнашкан дәүләт.
Википе́дия "(, /ˌwɪkɪˈpiːdɪə/ буларак укыла)" – эченә һәркем яза алган ачык эчтәлекле, күптелле энциклопедия. Википедия проекты табышсыз Wikimedia Фонды тарафыннан оештырылды. "Википедия" исеме "вики" (сайт ясау технологиясе) һәм "энциклопедия" сүзләреннән тора. Википедия мәкаләләре сайтка керү мөмкинлеге булган һәркем тарафыннан үзгәртелә ала. Википедиядә катнашучыларны "википедиячеләр" дип атыйлар.
Мадагаска́р "(малаг. Madagasikara, фр. һәм ингл. Madagascar)" – Һиндистан океанының көнбатыш өлешендә, Мадагаскар утравында һәм якында яткан утрауларда урнашкан дәүләт. Мәйданы 587 мең км², халык саны – 18,4 млн кеше (2005). Башкала – Антананариву шәһәре.
Көньяк Африка Җөмһүрияте "(африкаанс Republiek van Suid-Afrika; ингл. Republic of South Africa)" – Африка кыйтгасының көньяк өлешендә урнашкан дәүләт.
Водоро́д "((,ингл. Hydrogen)" – Менделеевның периодик таблицасының беренче элементы. Табигатьтә киң таралган. Водородның 5 изотоптан өчесе үз исемнәрен йөртәләр: ¹H – протий (Н), ²H – дейтерий (D) һәм ³H – тритий (T).
«Водород» cүзе урысчадан тәрҗемә иткәндә «су тудыргыч» дигәнне аңлата. «Водород» дигән атама М. Ф. Соловьев тарафыннан 1824 елда тәкъдим ителгән. Татарча альтернатив атама - «сутудырма» йә «сутудыргыч».
Миләш кошы "(лат. Turdus pilaris)" – миләш чыпчыгының бер төре.
Туфа́н Габдулла́ улы Миңну́ллин "(Tufan Ğabdulla uğlı Miŋnullin)" "(1935 25 августында Татарстанда туган)" – мәшһүр татар драматургы, язучысы, җәмгыять эшлеклесе, ТР Дәүләт Шурасы депутаты, Г. Тукай исемендәге дәүләт премиясе лауреаты, Казанның Мактаулы гражданины.
Свазиленд Патшалыгы "(ингл. Kingdom of Swaziland; свати Umbuso weSwatini)" – Африканың көньяк өлешендә урнашкан, КАҖ белән чиктәш булган, кечкенә, дөньяның иң фәкыйрь илләренең берсе.
Итальян теле "(lingua italiana)" – итальяннарның милли теле. Италиядә, Ватиканда, Сан-Маринода, Швейцариядә дәүләт теле.
Анго́ла Җөмһүрияте́ "(порт. República de Angola)", Анго́ла – көньяк-көнбатыш Африкада урнашкан дәүләт. Намибия белән көньякта, Демократик Конго Җөмһүрияте белән төньяк-көнчыгышта һәм төньякта, Замбия белән көнчыгышта, шулай ук Конго Җөмһүрияте белән (Кабинда анклавы) чиктәш. Көнбатышта Атлантик океаны белән юыла.
Пи́за (итал. "Pisa") - Италия шәһәре, Тоскана провинциясенең административ үзәге.
Истанбу́л (төр. "İstanbul") – Төркиянең иң зур шәһәре, диңгез порты, сәүдә һәм мәдәни үзәге.
Лю́двиг ван Бетхо́вен (алм. "Ludwig van Beethoven") – мәшһүр алман композиторы, дирижеры һәм пианинода уйнаучы. Өч Вена классикларының берсе.
монда a – өстә аңлатылган тизләнеш. Бөтен очракта да массаның вакыттан бәйсезлеге үтәлми. Мәсәлән ракета массасы ягулыкны куллануы буенчв кими. Мондый очракта Ньютон законының тулы варианты кулланыла.
Соңгы тигезләмәне интеграллаштырып җисемнең r радиус-векторын вакыт функциясе итеп күрсәтеп була.
кая formula_13 – кинетик энергия.
Әгәр дә потенциаль энергия буларак билгеле булган, formula_16 дип язылучы скаляр функция булса һәм көч formula_17 тигезләмәсен канәгатьләндерсә, ул потенциаль көч дип атала.
Әгәр кисәкчеккә тәэсир итүче барлык көчләр дә консерватив һәм formula_16 тулы потенциаль энегия булса,
Бу нәтиҗә механик энергия саклану буларак билгеле, һәм ул formula_20 консерватив көчләре тәэсир иткән йомык системада тулы механик энергия даими икәнен күрсәтә.
Термодинамика (грек. Therme – җылылык + Dynamis – көч) – физиканың җылылыкның һәм башка төр энергиянең мөөнәсәбәтләрен һәм әверелешләрен өйрәнүче бүлеге. Аерым дисциплинага, җылылык йоту, яки бүлеп чыгару белән бара торган, физик-химик әверелешләрне өйрәнүче химик термодинамика аерыла.
formula_2 – системаның эчке энергиясенең тулы дифференциалы,
formula_3 һәм formula_4 – системага күчерелгән җылылыкның элементар күләме һәм система башкарган элементар эш. formula_4 һәм formula_3 гади мәгънәдәге дифференциал дип санарга ярамый, чөнки бу зурлыклар, системаның торышын үзгәрткән процессның төренә бәйлеләр.
Немец физик җәмгыяте утырышында Макс Планк үзенең универсаль "h" даимиен кертә, "Нормаль спектрда нурланыш энергиясе бүленеше теориясе" дип аталган тарихи мәкаләсен укый. Бу көнне, 1900 елның 14 мартын, квант тәгълиматы туган көн дип исәплиләр.
formula_2 (1).
formula_3, кая
formula_4
formula_5.
formula_6 Ньютон аңлатмасы белән чагыштырсак, релятивизмда, көчнең нормаль төзүчесеннән башка, тангенциаль төзүчесе дә бар икәне күренә.
formula_12.
formula_18.
Эле́ктр корылмасы – җисемнең электр кыры чыганагы булу һәм электромагнит тәэсир итешүләрдә катнашу мөмкинлеге бирүче үзлеге. Корылма микъдар характеристикасы булып тора. СИда корылманың үлчәү берәмлеге – кулон. Корылма беренче тапкыр 1785 елда Кулон законында кертелә. Бер кулонлы корылма бик зур: әгәр вакуумда ике корылма (q1=q2=1Кл) 1 м ераклыкта урнашса, алар үзара 9×109 H көч белән тәэсир итешерләр иде.
Март (лат. "mensis Martius", Борынгы Рим сугыш тәңресе Марс исеменнән) - Милади тәкъвименең өченче ае. Татар теленә март сүзе Византиядән килгән.
ә C - q, r һәм f зурлыкларын үлчи торган берәмлекләргә генә бәйле булган коэффициент дип каралган. q һәм q' корылмалары арасындагы тирәлекнең f зурлыгына бернинди әһәмияте юк дип уйлаганнар.
монда formula_2 – 1 корылманың 2 корылмага тәэсир итү көче; formula_3 – корылмалар зурлыгы; formula_4 – радиус-вектор (1 корылмадан 2 корылмага үткәрелгән, һәм модуле буенча корылмалар арсындагы ераклыкка – formula_5) тигез булган вектор; formula_6 – пропорциональлек коэффициенты.
k коэффициенты.
СГСта үлчәү берәмлеге шулай итеп алынган ки, коэффициент "k" = 1 һәм, кагыйдә буларак, төшеп кала.
кая formula_8 ≈ 8.854187817·10−12 Ф/м – электр даимие.
Квант оптикаcы барлыкка килгәнче оптика классик электромагнетизмга нигезләнгән була. Классик оптика икегә бүленә: геометрик оптика һәм физик оптика.
formula_1 или
кая "х" – үзгәрүче берәмлекнең зурлыгы, "t" – вакыт, "А" – тирбәнү амплитудасы, ω – тирбәнүнең циклик ешлыгы, formula_2 – тирбәнүнең тулы фазасы, formula_3 – тирбәнүнең башлангыч фазачы.
Парагва́й (исп. Paraguay, гуар. "Paraguáype"), рәсми атамасы Парагва́й Респу́бликасы (исп.República del Paraguay, гуар. "Tetã Paraguái") – Көньяк Америкада урнашкан диңгезгә чыгышы булмаган дәүләт. "Парагвай" сүзе гуарани телендә җирле Парана елгасының атамасыннан килеп чыккан.
B1 и B2 чыганаклары тарафыннан барлыкка килүче, ике бервакыт таралучы синусоидаль сферик formula_1 Һәм formula_2 дулкыннары, суперпозиция принцибы нигезендә formula_3 формуласы белән язылучы тирбәнү барлыкка китерәләр.
formula_22 дулкын фазалары аермасы вакытка бәйле булмаганда гына, дулкыннар һәм аларның чыганаклары когерент дип аталалар. Әгәр киресенчә булса, когерент булмаган дулкыннар булалар. Әгәр formula_22 фазалар аермасы вакыт үтү белән үзгәрсә, дулкыннар һәм аларның чыганаклары когерент булалар.
formula_27 – бирелгән тирәлектә ике дулкын өчен дә бертөрле булган таралыш тизлеге. Өстә китерелгән мисалда беренче әгъза гына вакытка бәйле. Әгәр дә ешлыклары (formula_28) бертөле булса, ике синусоидаль дулкын когерент, әгәр ешлыклары аерылса - когерент булмаган.
Когерент дулкыннар өчен:formula_29,
formula_31 (кая, formula_32(m-целое) яки formula_33, (чөнки formula_34)) булган тирәлекнең һәрбер ноктасында косинус бергә тигез, ә тирбәнүләр амплитудасы максималь formula_35
formula_36 зурлыгы B1 и B2 чыганакларыннан тирәлекнең каралган ноктасына дулкын таралышының геометрик аермасы дип атала.
яки:formula_39)) булган, тирәлекнең һәрбер ноктасында кушылма дулкындагы тирдәнүләр амплитудасы минималь formula_40.
Брази́лия, рәсми атамасы Брази́лия Федерати́в Респу́бликасы (порт. República Federativa do Brasil) – Көньяк Америкада урнашкан дәүләтләр арасында өслек мәйданы һәм халык саны буенча беренче урында торучы дәүләт. Кыйтганың көнчыгыш һәм үзәк өлешләрен алып тора.
Когерентлык (латинча "cohaerens" ("бәйләнештә торучы") сүзеннән) — берничә тибрәнүче яки дулкынлы процессның кушылганда ачыкланучы вакыт буенча корреляцияләнгән булуы. Тибрәнешләрнең фаза аермасы даими булганда һәм кушылганда шул ук уртак ешлыклы тибрәнеш килеп чыкканда тибрәнешләр когерент була.
Чи́ли (исп. "Chile"), рәсми атама Чи́ли Җөмһүрияте́ (исп. "República de Chile") – Көньяк Американың көнбатышында урнашкан дәүләт. Тын океаны һәм Анд таулары арасында бер тасма булып күренә.
Аргенти́на (исп. "Argentina"), рәсми атама Аргенти́на Җөмһүрияте́ (исп. "República Argentina") – мәйданы буенча Көньяк Америкада Бразилиядән соң икенче урында торган дәүләт.
Перу́ (исп. Perú, кеч. Piruw, аймара "Piruw"), рәсми атамасы Перу́ Җөмһүрияте (исп. República del Perú, кеч. Piruw Mama Llaqta, аймара "Piruw Suyu") – Көньяк Америкада урнашкан дәүләт. Төньяк-көнбатышта Эквадор белән, төньякта Колумбия белән, көнчыгышта Бразилия белән, көньяк-көнчыгышта Боливия һәм Чили белән чиктәш. Көнбатышта Тын океан сулары белән юыла.
Испа́н яки касти́лия теле (исп. español, castellano) – Кастилия урта гасырлар корольлегендә туган ибер-роман теле. Һинд-Аурупа телләре гаиләсенә керә (роман телләре төркеме). Язуы латин алфавитына нигезләнгән.
Тоташ тирәлекнең электр һәм магнит үзлекләре formula_1 диэлектрик үткәрүчәнлеге тензоры, formula_2 магнит үткәрүчәнлеге тензоры һәм formula_3 тирәлекнең чагыштырма үткәрүчәнлеге белән тасвирлана, шул ук вакытта бу зурлыклар вакытка һәм урынга бәйле булырга мөмкиннәр.
стационар булмаган күренешләр өчен formula_4, formula_5 һәм formula_6 урынына formula_7, formula_8 һәм formula_9 Фурье-сурәтләргә кертү файдалырак.
Тирәлекнең нәкъ бу характеристикаларын, тирәлектә таралучы, formula_10 ешлыклы яссы электромагнит дулкын сизә.
кагыйдә буларак, formula_4, formula_5 һәм formula_6 зурлыклары вакыттан бәйле рәвештә, симметррик булмаган профильга ия. Бу Фурье-сурәтләренең комлекслы зурлыкларга әйләнүенә китерә. Физик яктан бу, тирәлектә таралучы электромагнит дулкынның экспонциаль сүнүенә китерә.
Монда formula_2 — тирәлектәге басым, formula_3 — тыгызлык, formula_4 — сыеклыкның үткәрүчәнлеге, formula_5 — күчешле (сдвиговая) үзлелек, formula_6 — икенче үзлелек (күләм үзлелеге) а formula_7 — аның элементларының тизлекләре кыры.
formula_8 — магнит кыры көчәнешлелеге.
Бу система 8 тигезләмәне үз эченә ала һәм, башлангыч һәм чик шартлар бирелгән булса, formula_9 8 билгесезне табарга мөмкинлек бирә.
Релятивистик булмаган очрак (formula_17) белән генә икләнербез, ягъни formula_18
formula_24
Эквадо́р (исп. "Ecuador"), рәсми атама Эквадо́р Җөмһүрияте́ (исп. "República del Ecuador") – Көньяк Американың төньяк-көнбатышында урнашкан дәүләт. Илнең исеме испан телендә "экватор" сүзен аңлата.
Сурина́м (голл. Suriname), рәсми атамасы Сурина́м Респу́бликасы (голл. Republiek Suriname) – Көньяк Америкада урнашкан дәүләт. Көнбатышта Гайана белән, көнчыгышта Француз Гвианасы белән, көньякта Бразилия белән чиктәш һәм төньякта Атлантик океан сулары белән юыла.
Гвиана (еш кына Француз Гвианасы (фран. Guyane Française) дип атала) – Франциянең диңгез арты территорияләреннән иң эресе. Көньяк Американың төньяк-көнчыгышында урнашкан. Административ үзәге – Кайенна шәһәре. Көнбатышта Суринам белән, көньякта һәм көнчыгышта Бразилия белән чиктәш, төньякта һәм төньяк-көнчыгышта Атлантик океан сулары белән юыла.
Гайа́на (ингл. Guyana) – Көньяк Американың төньяк-көнчыгышын ярында урнашкан дәүләт. Төньяктан Атлантик океан сулары белән юыла, көнбатышта Венесуэла белән, көньякта Бразилия белән, көнчыгышта Суринам белән чиктәш.
Боли́вия (исп. "Bolivia"), рәсми атама Күпмилләтле́ Боли́вия Дәүләте́ (исп. "Estado Plurinacional de Bolivia") – Көньяк Американың үзәгендә урнашкан дәүләт.
Болива́р Венесуэ́ла Җөмһүрияте́ (исп. "República Bolivariana de Venezuela", «кечкенә Венеция») – Көньяк Американың төньягында урнашкан дәүләт.
Колу́мбия (исп. "Colombia"), рәсми атама Колу́мбия Җөмһүрияте́ (исп. "República de Colombia") – Көньяк Американың төньяк-көнбатышында урнашкан дәүләт. Башкала – Богота шәһәре. Бразилия һәм Венесуэла белән көнчыгышта, Эквадор һәм Перу белән көньякта, Панама белән көнбатышта чиктәш.
Уругва́й (исп. "Uruguay"), рәсми атама Кө́нчыгыш Уругва́й Җөмһүрияте́ (исп. "República Oriental del Uruguay") – Көньяк Американың көньяк-көнчыгыш өлешендә урнашкан дәүләт.
(ингл. "Wikimedia Commons") - Викимедия фондына кергән рәсемнәр, тавыш язмалары, видеороликлар җыентыгы.
Фолкленд утраулары (ингл. Falkland Islands, исп. Islas Malvinas) – Атлантик океанның көньяк-көнбатышында урнашкан архипелаг. Архипелаг Көньяк Америка ярларыннан 483 км, Британиянең диңгез арты территориясе булган Көньяк Георгия һәм Көньяк Сандвич утрауларыннан 1080 км һәм Көньяк Шетланд утрауларыннан (Антарктика) 940 км ераклыкта урнашкан. Административ үзәге һәм бердәнбер шәһәр – Порт-Стэнли (яки Стэнли).
Көньяк Георгия һәм Көньяк Сандвич утраулары – Көньяк Атлантикада урнашкан утраулар. 1775 елдан башлап Бөекбританиягә карый. Аргентина тарафыннан дәгъва кылына.Территориянең домены .gs.
Ут яну процессының төп фазасы һәм башка янучаy материаллар белән яrын булганда узенән-узе таралучан.
a> әйләнә-тирәлекне һәм кыргый табигатьне саклау турында беренче закон б.э. кадәр III гасырда Шри-Ланкада кабул ителгән дип санала. Шул вакытта ук Михинталь дигән җирдә, Деванампиятис патшасы тарафыннан беренче табигый тыюлыкка нигез салына.
Драматург (грекча dramaturges) - драма әсәрләрен яза торган язучы, пьесалар авторы.
Кайбер ММЧ, аерым алганда EuroNews, карталарында Ингушетиянең Цорейлам сыртыннан көньяктарак территориясен Чечняга кертә.
Dağstan Cɵmhüriəte.
Dağstan Cɵmhüriəte (, avarça "Дагъистаналъул Республика", dərginçə "Дагъистанес Республика", qumıqça "Дагъыстан Республикасы" lezginçə "Дагъустандин Республика", laqça "Дагъусттаннал Республика", azeriçe "Dağıstan Respublikası", tabasarança "Дагъустан Республика") - Rusiə Federatsiəsende cɵmhüriət.
Rəsmi tellər - Dağstan rəsmi tellər isemlegen qara.
Микела́нджело да Караваджо (итал. "Michelangelo Merisi de Caravaggio"; тулы исем Микеланджело Меризи Караваджо) 1571 елның 28 сентябрендә Милан — 1610 елның 18 июлендә Гроссето, Тоскана) — Италия рәссамы, Аурупа рәссамлыгының реформаторы, барокко стиленә нигез салучыларның берсе.
А́нгела Дороте́я Ме́ркель (алм. "Angela Dorothea Merkel"; 1954 елның 17 июлендә туды, Гамбург) – Алмания сәясәтчесе, 2000 елдан башлап Алманиянең христиан-демократик берлеге фиркасе рәисе. 2005 елдан башлап Алмания федераль канцлеры вазыйфасын башкара.
Төрки халыкларның ата-бабалары анимистлар булалар, шаман ышануларына карап алар күк алларын һәм табигать көчләрен хөрмәтләгәннәр. Мәхмүт Кашкарый фикеренчә, Тәңре үсемлекләрне барлыкка китерүче һәм яшен атучы буларак билгеле булган. Төрки халыклар, "күкнеке, илаһи" кебек сүзләрне аңлаткан "Тәңре" сыйфатын, аерым мөһим әйберләрне күрсәтү өчен кулланганнар (мәсәлән, Хан-Тәңре тау очы Көнбатыш Саянда). Хәзерге Төркиядә, шулай ук татарларда да "Tanrı" сүзе "алла" сүзенә альтернатива буларак кулланыла.
Могол тәңречелегендә төп илаһи асыл булып Күк-Ата (Тәңре/Тенгер Etseg) һәм Җир-Ана (эдже/Gazar Eej) тора. Чынгызхан үзенең хакимияте чыганагын Тәңре әмере дип аңлаткан, һәм ул үзенең карарларын "Мәңгелек Зәңгәр Күк ризалыгы белән" дип башлаган. Күк алласына вакытка буйсынмаучы һәм мәңгелек зәңгәр Күккә кебек табынганнар.
Если прямо перед буквой идут ә/ө/ü/e/i/а/о/ы, то они заменяются на w.
В остальных случаях на u/ü соответственно.
В начале слова и после согласных заменяется на s. В остальных случаях на ts.
Çitek.
Çitek (Читек) - künnän tegelgän ayaq kieme. Bügenge köndä säxnä ayaq kieme dip sanala.
Çabata.
Çabata (Чабата) - yükä salamınnan ürelgän ayaq kieme.
Dnepr.
Dnepr (urısça: Днепр; belarusça: Дняпро; ukrainça: Днiпро; qırımtatarça: "Özü") - Belorusiä, Räsäy häm Ukraina cirlärennen aqqan yılğa. Ozınlıq buyınça İdel häm Dunaydan soñ Awrupanıñ öçençe yılğası, ozınlığı - 2290 km.
«Football» сүзен ФИФА һәм Бөтендөнья Олимпия Комитеты кулланалар.
Мадагаскар (җир. "Nosin Dambo" – кабаннар утравы) – зурлыгы буенча Җирдә дүртенче утрау. Һиндстан океанында урнашкан, Африканың көнчыгыш ярыннан Мозамбик бугазы белән аерылган.
1996 елда Венада җыелган International Egg Commission комиссиясе вәкилләре йомырка һәм аның белән эшләнгән ризыклар өчен аерым бәйрәм эшләргә уйлаганнар.
Шәһадә – мәгънәсен йөрәк белән аңларга hәм тел белән әйтергә кирәк булган кәлимә тайибә яки кәлимә шәhадәт.
Ферна́н Магелла́н (порт. Fernão de Magalhães, исп. Fernando (Hernando) de Magallanes; якынча 1480, Траз-уж-Монтиш өлкәсе, Португалия – 1521 елның 27 апреле, Мактан утравы, Филиппиннар) – португал һәм испан диңгезчесе. Аны дөнья тирәле беренче сәяхәт кылган кеше дип санау кабул ителгән.
Татар исеме «Япония» — экзоним, татар теленә ул рус теленнән күчкән, үз чиратында рус теленә ул алман ("Japan") яки француз ("Japon") теленән күчкән булган.
Казан дәүләт университеты – ("Qazan dəwlət universitetı", рус. "Казанский государственный университет") – Казан шәһәренең югары уку йорты. Русиянең иң борынгы университетларының берсе. 1925 елдан бирле В. И. Ленинның исемен йөртә.
Га́ага (нидерл. Den Haag / 's-Gravenhage, [dɛnˈɦa:x] / [ˈsxra:və(n)ˌɦa:ɣə]) — Нидерландларның көнбатышында, Төньяк диңгез ярында урнашкан шәһәр.
a> нәтиҗәсендәге җимерекләрне карап йөрүче кешеләр
a> җир тетрәү нәтиҗәсендә юл икегә ярыла
Магнитуда шкаласы җир тетрәүләрен аларның чагыштырма энергетик тасвирламасы булган магнитуда зурлыгы буенча аера. Берничә магнитуда һәм аларга карап үз шкаласы бар: җирле магнитуда (ML); өслек дулкыннар буенча билгеләнгән магнитуда (Ms); күләмле дулкыннар буенча билгеләнгән магнитуда (mb); мизгел магнитудасы (Mw). Җир тетрәүләрнең энергиясен бәяләр өчен иң таралган шкала булып Рихтер магнитуда шкаласы тора.
Интенсивлык җир тетрәвен якынча тасвилаучы характеристика булып тора. Ул җир өслегенә, кешеләргә, хайваннарга һәм табигый һәм табигый булмаган корылмаларга тәэсирнең рәвешен һәм зурлыгын билгели. Дөньяда берничә интенсивлык шкаласы кулланыла: АКШда – Меркалли шкаласының (MM) модификациясе, Аурупада – Аурупа макросейсмик шкаласы (EMS), Япониядә – Шиндо шкаласы (Shindo).
Lordi.
Lordi рок төркеме. Өч катнашучыдан тора: (Tomi Putaansuu), Awa (Leena Peisa), Ox (Samer el Nahhal), Kita (Sampsa Astala), Amen (Jussi Sydänmaa).
Хи́ллари Ди́ан Ро́дэм Кли́нтон (ингл. "Hillary Diane Rodham Clinton"; 1947 елның 26 октябрендә, Чикагода туды) – Америка сәясәтчесе, АКШ демократик фиркасе әгъзасы, 2009 елның 21 гыйнварыннан АКШ дәүләт секретаре вазифасын башкара. Ире – элекеге Америка президенты Билл Клинтон.
Alina Ibragimova.
RSS – ул Really Simple Syndication кыскартмасы. Бу технология мәгълүматны уңайлы итеп үз санагыңа даими алып торырга мөмкинлек бирә. Махсус програмны көйләп куйсаң, яраткан сайтта яңа мәгълүмат пәйда булмадымы икән дип аны вакыт-вакыт тикшереп торасы булмаячак. Яңа мәгълүмат сайтта чыгу белән шундук сезнең санакка да киләчәк.
Башлап, RSS агымын укый ала торган махсус программа кирәк. Ул я мөстәкыйль программа, я Mozilla Firefox, Internet Explorer, Opera кебек гизгечләрнең (browser) бер өлеше була ала.
Андый програмнарны Google кебек эзләү хезмәтләрендә җиңел табып була. Кайберләре бушка таратыла. Шундый программаны санакка урнаштырганнан соң, берәр кызыксындырган агымын табып, аңа языласы гына кала.
Mozilla Firefox, Internet Explorer, Opera кебек гизү системнарында RSS агымнары белән идарә итү мөмкинлеге бар. Мисал өчен, Opera белән эш иткәндә махсус тамгага төртү җитә. Система сезгә сорау бирәчәк. "Әйе" дип җавап биргән очракта, RSS агымы системага тоташтырылачак һәм хәбәрләр сезгә даими килеп торачак.
Подкаст ("инг. podcasting") сүзе Apple ширкатенең iPod исемле MP3 уйнаткычларыннан килә. Подкаст технологиясе, кыскача әйткәндә, шуннан гыйбәрәт: MP3 форматында язылган радиотапшырулар интернет аша үзеннән-үзе сезнең санакка йөкләнелә. Сез үзегезгә уңайлы вакытта теләгән тапшыруыгызны тыңлый аласыз. Моның өчен йөкләү программасы һәм MP3 уйнаткыч кына кирәк.
iTunes.
Подкаст технологиясенең башында торган һәм куллануда иң уңай програмның берсе – iTunes дип атала. Аны санакка урнаштырганнан соң, сезне кысыксындырган каналларга язылырга кирәк. Бер көйләп куйганнан соң iTunes программасы iPod уйнаткычларына язмаларны автоматик рәвештә үзе күчерә. Хәтерне тутырмас өчен, программа иске язмаларны сөртеп бара ала.
iPodder.
Санак белән дусрак булган кулланучылар iPodder программасын сайлый ала. Аның мөмкинлекләре тагы да күбрәк. Әйтик, анда яңартуларны тикшерү вакытын төгәл билгеләп куеп була. Бу программа Windows белән бергә җигелә һәм сиздермичә генә үз эшен башкара.
Rinat Ibragimov.
Каһвә (ингл. "Coffee", рус. "Кофе") - каһвә агачларның кыздырылган бөртекләреннән эшләнгән эчемлек. Үзендә булган кофеин ярдәмендә стимуллаштыру эшен башкара.
Табигатьтә каһвә агачларның 70 төре бар - кечкенә агачлардан 10 метрлы гигантларга кадәр. Ботаника буенча каһвәнең ике төп төре бар: гарәбика һәм робуста. Дөньяда каһвә җитештерүнең дүрттән өче гарәбикага («"Coffee arabica"») нигезләнгән.
Каһвә булдыру буенча дөньяда беренче урында булган Бразилиядә derriça исемле җыю методы кулланыла. Бөртекләрнең өлгерүенә карамастан аларны барысын да җыялар. Соңга вакытларда урожай күләмен күтәрү өчен механизацияне куллана башладылар. Пневматик инструментны кулланып бөртекләрне җиргә төшертәләр.
Zulya Kamalova.
Гарри Джеймс Поттер (ингл. "Harry Potter") – Джоан Роулингның атаклы романнар сериясенең төп герое.
Кока-Кола - алкогольсез, газлы эчемлек. Coca-Cola компаниясе тарафыннан эшләнә. 2006 һәм 2009 елларда, дөньяда иң кыйммәт бренд булып санала.
Татарстан - Яңа Гасыр — Татарстанның ике дәүләт телендә тапшыручы телерадиокомпания. Үзенә Татарстанның бердәнбер иярчен каналын, «Яңа Гасыр» радиосын, «Love-радио»сын, «На волне Татарстана — Татарстан дулкынында» газетасын кертә. Ачык акциянерлар җәмгыяте 2001 елның 17 маенда теркәлде.
Opera mini.
Opera mini – кәрәзле телефоннар өчен браузер. Программа Java телендә j2me платформасы өчен язылган. Web битләрне ачу өчен махсус прокси серверлар куллана, шул сәбәпле трафик әзрәк тотыла hәм тизлек арта.
Opera Software. Хәзерге вакытта программаның күп кенә версияләренә модификацияләр (Опера Мини Мод) язылган, аларга файл-менеджер, ftp-клиент, текст буферы hәм башка функцияләр өстәлгән. Модификацияләрнең 2.06 версиясе хәзер татарчага тәржемә ителгән.
Агата Мэри Кларисса Маллоуэн (ингл. "Agatha Mary Clarissa, Lady Mallowan"), ирнең фамилиясе буенча мәгълум булган Агата Кристи (1890 елның 15 сентябре – 1976 12 гыйнвары) – инглиз язучысы.
Шулай ук Агата Кристи театр спектакльләр буенча рекордлы язучы. «Мышеловка» пьессасы (ингл. "The Mousetrap") беренче тапкыр 1952 елда куелган иде, һәм хәзер дә күрсәтелә.
Alsu.
Ravil Isyanov.
Remarka: * - Isyanov dominant orphographia buyinsa, alternativ variant Isaynov.
Октябрь (лат. "October") - Милади тәкъвимендә унынчы ай. Үз исемен латин octo (сигез) сүзеннән алды, чөнки Цезарь реформасы алдыннан сигезенче ай булган иде. Кышкы вакытка күчү сәбәпле иң озын ай булып санала (745 сәгать).
Адольф Һитлер (алм. "Adolf Hitler") 1889 елның 20 апреле, Австро-Венгрия – 1945 елның 30 апреле, Берлин, Алмания) – национал-социализмга нигез салучы, Өченче рейх тоталитар диктатураның нигезчесе, Милли-социалистик алман эшчеләр фиркәсенең җитәкчесе (фюрер), 1934 елның 2 августыннан башлап Алманиянең рейхсканцлеры, Икенче дөнья сугышы вакытында Алмания хәрби көчләренең баш җитәкчесе.
Икенче съезд белән бер үк вакытта Казанда мөселман руханилары җыены һәм Бөтенроссия мөселманнарының хәрби cъезды да эшли. Һәркайсы үз мәсьәләләрен тикшергәннән соң, өч съезд бергә берләшеп, Идел-Урал өчен милли-мәдәни мохтариат игълан итәләр. Шунда ук милли-мәдәни мохтариатның төп кануннарын билгеләү өчен анда да Милли мәҗлес чакыру турында карар кылына.
Ramila Iskander.
Ноябрь (лат. "November") - Милади тәкъвимендә елның унберенче ае. Римның иске тәкъвиме буенча елның тугызынчы ае, шуңа исеме, латин novem, тугыз сүзен аңлата.
Гай Юлий Цезарь (лат. "Imperator Gaius Iulius Caesar" [ˈɡaː.i.us ˈjuːli.us ˈkaɪsar]) – Борынгы Рим императоры, дәүләт һәм сәясәт эшлеклесе, гаскәр башлыгы, язучы.
Грена́да (ингл. Grenada [ɡrɪˈneɪdə]) — Кариб диңгезенең көньяк-көнчыгышында гы утрау-дәүләт, Гренада утравын һәм Кече Антиль утраулары төркемендәге Гренадина утрауларының көньяк өлешен алып тора, Тринидадтан 120 км төньякта урнашкан.
1983 елда Гренаданың коммунистик җитәкчелегендә аерылу килеп чыга, һәм нәтиҗәдә Бишоп фракционерлар тарафыннан үтерелә, аннан соң америкалылар һөҗүме була («Urgent Fury» операциясе). Утрау оккупацияләнә, кораллы каршылык күрсәткән куба төзүчеләре коралсызландырылалар һәм Кубага депортацияләнәләр.
Библиографиягә Ризаэтдин Фәхретдиннең үз әсәрләре вә хезмәтләренең китап һәм жыентык рәвешендә басылып чыкканнары кертелде. Библиографияне төзегәндә һәр китап, нигездә, кулга алып, ягъни de visu каралып эшләнде. Ризаэтдин Фәхретдиннең үз хезмәтләреннән 3, 31, 44, 53, 54, 80, 84, 86, 108, 135, 144 номердагылар de visu каралмадылар. Библиографиянең аның турындагы өлешенә дә, асылда, үзебезгә мәгълүм һәм de visu каралган хезмәтләр, мәкаләләр кертелде. Болардан тыш, галимнең 1917 елга кадәр "Тәржеман", "Шәркый рус", "Әлгасрел-җәдит", "Вакыт", "Шура" һ. б. төрки-татар газета һәм журналларында күп санлы мәкаләләре дөнья күргән. "Творчество Ризы Фахретдинова" (Уфа,1988) исемле китапта М.Рәхимкулова тарафыннан Ризаэтдин Фәхретдиннең "Шура" журналында чыккан мәкаләләренең библиографиясеннән башка милли матбугат битләрендәге бихисап мәкаләләре хәзерге вакыткача тәфсыйльләп тупланып һәм җыйналып бетмәгән. Шуна күрә Ризаэтдин Фәхретдиннең 1917 елга кадәргә татар вакытлы матбугатында һәм 1920нче елларда "Ислам мәжәлләсе"ндә дөнья күргән күп санлы мәкаләләре бу библиографик күрсәткечкә кертелмәделәр. Киләчәктә РизаэтдинФәхретдин хезмәтләренең тулы, камил библиографик белешмәләре дә нәшер ителер дип өметләнәбез.
Ме́ксика Кушма́ Штатлары́ (исп. "Estados Unidos Mexicanos") – Төньяк Америкада урнашкан дәүләт. Төньякта АКШ белән, көньяк-көнчыгышта Белиз һәм Гватемала белән чиктәш.
Домини́ка (ингл. "Dominica"; dəˈmɪnɨkə дип әйтелә, утрауның үзендә – ˌdɒmɪˈniːkə), Домини́ка Берлеге (ингл. "Commonwealth of Dominica") – Кариб диңгезенең Кече Антиль утраулары төркемендәге шул ук атамалы утрауда урнашкан дәүләт. Төньяк көнбатышка таба Гваделупа, көньяк-көнчыгышка – Мартиника урнашкан. Бу 754 км² мәйданлы утрауда 72 500 кеше яши (2008 елга чама белән). Башкаласы – Розо шәһәре (ингл. Roseau).
2008 елның гыйнварында Доминика, элегрәк антиамерик сәясәт алып баручы Венесуэла, Куба, Боливия, Гондурас һәм Никарагуа кушылган, ALBA (Alternativa Bolivariana para las Americas) берләшмәсенә керә.
Ибраһи́м I (осм. ابراهيم اول‎ – İbrâhîm-i evvel, төр. Birinci İbrahim) (1615 елның 5 ноябре – 1648 елның 12 августы) – Госман имериясе солтаны, 1640–1648 елларда идарә иткән.
Ку́ба (исп. "Cuba"), рәсми атама – Ку́ба Җөмһүрияте́ (исп. "República de Cuba" [reˈpuβlika ðe ˈkuβa]), рәсми булмаган атама – Азатлык утравы) – Кариб диңгезенең төньяк өлешендә урнашкан утрау-дәүләт.
Гондура́с Җөмһүрияте (исп. "República de Honduras" [reˈpuβlika ðe onˈduɾas]) – Үзәк Америкада урнашкан дәүләт. Башкала – Тегусигальпа шәһәре.
Террито́рия (лат. "territorius") – чикләнгән җир шары өслеге өлеше.
Сана́к, Компью́тер (ингл. "computer" – «санап чыгаручы») – мәгълүматны саклау, җибәрү һәм туплау өчен эшләнгән санау машинасы.
Уйланма́ берле́ -квадраты тискәре берлегә тигез булган сан. Математикада, физикада уйланма берле formula_1 яки formula_2 хәрефләре белән билгеләнә. Ул бөтен саннар кырын комплекслы саннар кырына кадәр киңәйтергә мөмкинлек бирә. Төгәл билгеләмәсе бу киңәйтүне чишү ысулына бәйле.
Уйланма берлене кертүнең төп сәбәбе - чын коэффициентлы formula_3 полиномиаль тигезләмәләренең бөтенесенең дә бөтен саннар кырында чишелеше булмавында. Мәсәлән, formula_4 тигезләмәсенең чын тамырлары юк.
Еш кына, уйланма берле - «-1 нең квадрат тамыры» дип санала, ләкин −1 ике квадрат тамырга ия (аларның берсен formula_1, ә икенчесен formula_6 дип билгеләргә мөмкин).
Уйланма берле - квадраты -1 гә тигез булган сан. Шулай итеп, formula_1 — formula_8
Әгә без formula_1не шулай итеп билгеләсәк һәм аны билгесез ("уйланма") үзгәрешле дип санасак, тигезләмәнең икенче чишелеше булып formula_6 тора (моны урынына куеп тикшереп була).
биредә "n" — теләсә нинди бөтен сан.
биредә "mod 4" - 4 кә бүлүдән калдыкны күрсәтә.
a>ләр һәм халыкара хокуклар үсешендә әйдәп баручы оешма
1913 елның 15 апрелендә (иске стиль буенча 2 апреле) бөек шагыйрь Габдулла Тукайның гомере өзелә. Казан шәһәренең моңа кадәр андый күп халык җыйган җеназа күргәне булмый. Авылларда, шәһәр мәдрәсәләрендә Тукайны күмгән көнне дәресләр уздырылмый. Матбугат органнары илнең төрле почмакла­рыннан килгән кайгы телеграммалары белән күмелә. Мәскәү, Петербургта чыккан рус матбугатында бу турыда хәбәрләр күренә. Бигрәк тә «Мусульманская газета» бу кайгылы хәлгә күп урын бирә. Анда телеграммалардан тыш Тукайга багышланган русча шигырьләр басыла. Рус һәм чит ил матбугаты Тукай шәхесе белән кызыксына башлый. Петербург газетасы «День» Тукайны «Татарский Пушкин» дип атап зур мәкалә бастыра. «Восточный сборник» дигән академик җыентыкта Тукайның биографиясе, бер­ничә шигырьнең русчага тәрҗемәсе бирелә. Лондонда чыга торган «Тһе Russian Review» (Рус журналы) 1914 елда Тукай турында мәгълүмат бирә, аның «Пар ат» шигырен инглизчә бастыра. Тукай турында Төркия матбугатында күп языла...
Берлин дивары (алм. "Berliner Mauer", рәсми атама "Antifaschistischer Schutzwall") – Алман Демократик Республиканың Көнбатыш Берлин белән дәүләти чикләр. 1989 елда җимерелде.
Бөекбритания мәйданы – 244 820 км², коры җир – 240 590 км², эчке сулар – 3 230 км². Илнең иң биек ноктасы Бен-Невис тавы (ингл. "Ben Nevis", гэлча "Beinn Neibhis") (1343 м).
Стокгольм (швед. "Stockholm") – Швециянең башкаласы һәм иң зур шәһәре. Меларен күленең көнчыгыш ярында урнашкан. Халык саны 810 120 кеше (2009). Стокгольмда швед патшасының резиденциясе, Швеция хөкүмәте һәм риксдаг урнашканнар.
Şalom.
«Şalom» gazetası (İvritçә: שָׁלוֹם, Tatarça: Tinçliq) - Törek-Yähüdi jurnalist Avram Leyon tarafınnan kön dä Törek telendä häm (tik ber saife) Ladino telendä Törkiädä Istanbulda çığa atnalıq Yähüdi torğan basma. Ul "Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş." şirkäte tarafınnan Çärşämbe könleri çığarıla. Baş redaktor İvo Molinas ve redaktor Yakup Barokas.
1947. (HS 1364) yılnıñ 29. Öktäberendä Şalom'nuñ berençe sanı bastırıla.
2005. yıl sannarı buyınçä atnalıq tirajı - 5,000.
Төрек теле (үзисем "Türk dili" (кыска: "Türkçe" [ˈt̪yɾktʃe]) – Алтай телләре гаиләсенең төрки өлешенә кергән тел, Төркиянең рәсми теле.
Дека́брь (лат. "December") — кышның беренче ае, Милади тәкъвимендә уникенче ай. Үз исеменне латин decem (ун) сүзеннән алды, чөнки Искерим тәкъвимендә унынчы ай булды.
Индоне́зия (индон. "Indonesia"), рәсми атама – Индоне́зия Җөмһүрияте (индон. "Republik Indonesia") – Көньяк-Көнчыгыш Азиядә иң зур дәүләт, мәйданы буенча дөньяда 16нчы урында. Зонд архипелагы утрауларында урнаша һәм иң зур утрау дәүләте булып санала. Халык саны буенча (230,5 млн кеше) дөньяда дүртенче урында. Бай тарихлы дәүләт.
Апре́ль (лат. "Aprilis") — Милади тәкъвименең дүртенче ае, Искерим тәкъвимендә икенче ай.
Мөгаен, үз исемен латин aperire сүзеннән алды (aperire - ачырга, чөнки Италиядә бу айда яз башланган иде).
Май (лат. "mensis Majus") — Милади тәкъвимендә бишенче ай, Искерим тәкъвимендә өченче ай. Үз исеменне рим тәңре Майя исеменнән алды. Айда 31 көн.
Ию́нь (лат. "Junius") — Милади тәкъвимендә елның алтынчы ае, Искерим тәкъвимендә дүртенче ай. Үз исемен рим тәңресе Юнона хөрмәтенә алды.
Ию́ль (лат. "Julius") — Милади тәкъвимендә җиденче ай. Иске рим тәкъвимендә бишенче ай, шуңа күрә элек Quintilis (quintus = биш) дип аталган иде. Соңарак, беренче Рим императоры Юлий Цезарь хөрмәтенә үз исемен алды.
Сентя́брь (лат. "September") — Милади тәкъвимендә тугызынчы ай. Үз исемен латин septem — җиде сүзеннән алды, чөнки Искерим тәкъвимендә елның җиденче ае булды.
Сума́тра (индон. Sumatra, малай. Sumatera) — Зур Зонд утраулары төркеменә кергән, Малай архипелагының көнбатыш өлешендә урнашкан утрау. Якындагы кече утраулар белән (30 мең км² мәйдан) Суматра административ регионына керә. Зурлыгы буенча дөньядагы алтынчы утрау.
a> — Суматрадагы иң зур күл
Чикомосток җиде мәзгарәсе, "Historia Tolteca-Chichimeca".
Ацтлан или Астлан (аст.Aztlān, бер урында — «челәннәр иле») — ацтекларның (Месоамериканың төп мәдәни төркеменнәреннән берсе) мифик ватаны. Науатль телендә «Azteca» сүзе Ацлан кешеләре дигәнне аңлата.
a>нда Ацтланнан китү күренешен сурәтләү (XVI гасыр)
Босфо́р бугазы́ яки Истанбул бугазы (төр. "İstanbul Boğazı") - Кара диңгез белән Мрамор диңгезен тоташтырган, Аурупа һәм Азияне аерган бугаз. Бугазның ике ягында да Истанбул шәһәре урнаша. Бугазның озынлыгы 30 км, иң киң киңлеге 3 700 м, иң тар урында 700 метр. Иң тирән урында 120 метр тирәнлек.
Генри Райдер Хаггард (ингл.Haggard, Henry Rider, 22 июнь 1856 Браденем (графство Норфолк) – 14 мая 1925 Лондон) – инглиз прозаигы, юрист һәм агрономия белән туфрак белеме буенча специалист; бөтендөнья маҗаралы әдәбият классигы, Льюисом Кэррол һәм Эдгар По белән беррәттән фэнтези жанрының нигезчесе.
300px
Әзерилә́р яисә Азәрбайҗанлылар (әзер." azərbaycanlılar, azərilər, azərbaycan/azəri türkləri") — Азәрбайҗан халкының төп һәм Төньяк Иран халкының шактый өлешен алып торган, төрки чыгышлы халык. Гомуми саннары – 24 миллионнан артык кеше. Антропологик яктан әзериләрнең күп өлеше европеоид расасының каспий тибына карый.
Электән Кавказ артының һәм Иhан Әзербайҗанының төрки халыклары үзләрен мөселманнар яки төреrләр дип атап йөрткәннәр. Көньяк Кавказны Урыс империясе басып алганнан соң, урыслар, аларны башка төркиләрдән аерып йөртү өчен, биредәге әзери халыгын кавказ арты яки әзербайҗан татарлары дип атап йөртә башлыйлар..
Төрекләр (төр. "Türkler", берлек сан "Türk") – төрки халыкларга кергән, якынча 60 000 000 санлы халык.
Лью́ис Кэ́рролл (ингл. "Lewis Carroll", чын исем Чарльз Лю́твидж До́джсон, "Charles Lutwidge Dodgson"; 1832–1898) – инглиз язучысы, математик, логик, фәлсәфәче һәм фотограф. Иң мәшһүр эшләре – «Алиса могҗизалар дөньясында» һәм «Алиса в Зазеркалье».
Госман Гомәр улы Исхакый — Татарстан Диния нәзараты җитәкчесе, мөфти (1998—2011); «Казан Мөфтияте» аcоцияциясе башлыгы.
Казакълар – (каз. "қазақтар" /qɑzɑqtɑr/; берлек сан: "қазақ" /qɑzɑq/) – күбесенчә Казакъстанда яшәүче төрки халык.
Warcraft.
Warcraft – санак уеннары сериясе.
Госман Империясе, рәсми исеме Югары Госман Дәүләте (госм. دولت عالیه عثمانیه‎ — Devlet-i Âliyye-i Osmâniyye) - күпмилләтле, госманлы төрекләр идарәсе астындагы куәтле дәүләт-империя. 1299 елдан 1923 елга кадәр яшәгән.
ta>உதுமானியப் பேரரசு
«Эңгер-меңгер» (ингл. «"Twilight"») - Стефани Майер китабы буенча Кэтрин Хардвик төшергән кинофильм. Фильмның слоганы: «When you can live forever what do you live for?» (татарча «Әгәр син мәңге тора аласың икән — син нәрсә өчен яшисең?). Дөнья премьерасы 2008 елның 21 ноябрендә булды. 13 яшькә кадәр булган балаларга фильмны карау киңәш ителми.
Tatar dendronim.
Farida Tuhvatullina.
Leila Davletova.
Leisan Dusaeva.
Guzal Sagitova.
Farida Kurbangaleeva.
Корбан бәйрәме ("Ид әл-Адха"; гарәпчә عيد الأضحى‎‎ ‘Īdu l-’Aḍḥā) – Хаҗ тәмамлануын билгеләгән Ислам бәйрәме. Зөлхиҗҗә аеның унынчы көнендә уза. Татарстан, Башкортстан, Адыгея, Чечня, Ингушетия, Кабарда-Балкария, Карачай-Чиркәсия һәм Дагстанда рәсми ял көне.
Lilia Gildeeva.
Жак Рене́ Шира́к (фр. "Jacques René Chirac", 1932 елның 29 ноябрендә Парижда туды) – Франция сәясәтчесе, 22нче Франция президенты.
ЮНЕСКО (UNESCO – United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) – Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы.
Каракалпаклар (каракалп." Qaraqalpaqlar", төрки исем – «кара калпак») – казакълар һәм нугайларга якын булган төрки халык. Латин әлифбаны кулланалар.
Марк Твен (ингл. "Mark Twain", чын исем Сэ́мюэл Лэ́нгхорн Кле́менс (ингл. "Samuel Langhorne Clemens"); 1835 елның 30 ноябре – 1910 елның 21 апреле) – күренекле американ язучысы, журналисты, җәмәгать эшлеклесе.
Маври́кий (ингл. "Mauritius", фр. "Maurice") – Африка кыйтгасына кергән утрау-дәүләт.
О́ска́р Фи́нгал О’Фла́эрти Уи́ллс Уа́йлд (ингл. "Oscar Fingal O’Flahertie Wills Wilde", 1854 елның 16 октябре — 1900 елның 30 ноябре) — мәшһүр ирланд язучысы, шагыйре.
Наполео́н I Бонапа́рт (итал. "Napoleone Buonaparte", фр. "Napoléon Bonaparte", 1769 елның 15 августы, Аяччо, Корсика – 1821 елның 5 мае, Лонгвуд, Изге Елена утравы) – 1804–1815 елларда Франция императоры. Француз хәрби җитәкчесе һәм дәүләт эшлеклесе, бүгенге француз дәүләтенә нигез салучы.
formula_14 булганда, Я. координаталар башлангычы аша үтә, formula_15 (яки formula_16, formula_17) булган вакытта, Я. formula_18 күчәренә параллель (аналогия буенча formula_19 яки formula_20 күчәрләренә).formula_21 (formula_22, яки formula_23) булган вакытта, Я. formula_24 яссылыгына параллель (аналогия буенча formula_25 яки formula_26 яссылыкларына).
монда formula_28, formula_29, formula_30 — formula_31 һәм formula_20 күчәрләрендә Я. белән кисешә торган кисемтәләр.
(formula_45 һәм formula_3 тамгалары капма-каршылар).
formula_49
formula_57
formula_60
formula_63
монда formula_71 һәм formula_72 — бер үк вакытта нульгә тигез булмаган теләсә нинди саннар.
Ике яссылыкның бер ноктада (өчүлчәмле киңлектәге кебек, линия буенча түгел) кисешүләрен түбәндәгечә күрсәтергә мөмкин. "x y z t" декарт координаталары системасы бирелгән булсын. Ике α һәм β яссылыклары координаталар башлангычы аша үтсеннәр, һәм α "x" һәм "y" координаталы турыларга, ә β яссылыгы "z" һәм "t" координаталы турыларга ия булсын. α яссылыгының бөтен нокталарында "z" һәм "t" нульгә тигезләр, β яссылыгының бөтен нокталарында "x" һәм "y". Шул очракта, (0,0,0,0) ноктасының гына ике яссылыкка керүе күренә.
formula_5
formula_6 һәм formula_7 яссылыклары
параллельләр, чөнки formula_8
formula_9 һәм formula_10 яссылыклары параллель түгелләр, чөнки formula_11, ә formula_12
Искәрмә. Әгәр координатлар янындагы коэффиөиентлар гына түгел, ә ирекле әгъзалар да пропорциональ булсалар, ягъни formula_13 булса, яссылыклар тәңгәл киләләр. Мәсәлән
formula_14 һәм formula_15
Тигезләмә́ — formula_1 или formula_2 төрендәге тигезлек, кая formula_3 һәм formula_4 — бер яки берничә аргумент функцияләре (гомуми очракта — векторлылар), һәм шулай ук тигезлеккә ирешү өчен кирәк булган аргументларны табу мисалы. Мөмкин булган аргумент кыйммәтләренгә өстәмә шартлар да куелврга мөмкиннәр.
Elvira Nabiullina.
Яңа́ ел (ингл. "New Year") – күп халыклар тарафыннан Милади тәкъвиме буенча елның беренче көнендә билгеләнүче бәйрәм. Милади тәкъвимендә елның беренче көне – 1 гыйнвар – Рим императоры Юлий Цезарь тарафыннан б. э. кадәр 46 елда расланды.
Marat Basharov.
Remarka - Wafan Alimzhanovich Yunisov dan hem Rauza Abdulovna Basharova dan tugan balany metrica da butalap Marat Alimzhanovich Basharov diep eazgannar ide. Yash yellar da Yunisov diep eazyl sa daa, bary ber metrica buyinsa passport birgannar ide. Familiany almashtyryrga jiengan ide, amma Basharov familia belan big popular bulgas, annyng turynda butan uila may inde.
Будди́зм (санскр. बुद्ध धर्म, buddha dharma; пали बुद्ध धम्म, buddha dhamma, «Уянган Фәне») – VI гасырда (б. э. к.) Көньяк Азиядә барлыкка килгән, рухи уяну турында өйрәткән дини-фәлсәфәле дин. Аңа нигез салучы – Будда Гаутама.
Но́бель пре́миясе (швед. "Nobelpriset", ингл. "Nobel Prize") — данлыклы фәнни тикшеренүләр, зур ачышлар яки җәмгыятьнең һәм мәдәниятнең үсешенә зур өлеш керткән өчен тапшырылган, иң престиж халыкара премияләрнең берсе.
Сара́ево (серб. "Сарајево", босн. "Sarajevo") – Босния һәм Герцеговина башкаласы. 1507 елга кадәр шәһәр "Врхбосна" исемен йөртте. Диңгез биеклеге белән чагыштырганда 500 метр биеклегендә урнашкан.
Кинемато́граф (грекча κινημα — хәрәкәт һәм грекча γραφω — язырга, сурәтләргә; ягъни «хәрәкәтне сурәтләү») - хәрәкәт иткән рәсемнәрне берәштергән кеше эшчәнлеге төре. Кайсы бер вакытларда синемато́граф дип атала (фр. "cinématographe"). Кинематограф XIX гасырда барлыкка килде. Кинематограф сүзенең аңламы өченә киносәнәгать (икътисад өлкәсе), киносәнгать керә. Кинематограф өйрәнүе эше белән кино белеме фәне шөгыльләнә.
Аниме (яп. アニメ, ингл. "animation" — анимация) - япон анимациясе. Башка илләр чыгарган анимациядән аермасы - олы аудитория өчен эшләве, шуңа да зур популярлык казанган. Телефильмнар һәм телесериаллар рәвешендә эшләнәләр.
Драко Малфой ("Draco Malfoy") – Гарри Поттер турындагы романнар сериясенең герое. Гарри Поттерның мәктәп көндәше.
Латин теленнән тәрҗемәдә «Draco» сүзе «дракон» дигәнне аңлата. Блэклар гаиләсенең башка әгъзаларының кебек үк, исеме йолдызлык хөрмәтенә бирелду, бу очракта Дракон йолдызлыгы.
«Malfoy» сүзе исә искефранцуз «mal foi» яки «mal foy» (mal — «начар, зарарлы»; foi — «иман, ихласлык») дигәнне аңлата, ягъни «ихласлы түгел», «начар иманлы».
Өченче дәрәҗәдә АКШ шәһәр муниципалитетларына һәм тауншипларга (township) бүленәләр.
Штат (ингл. "state" – «дәүләт», «ил») – АКШның төп административ берәмлеге. Барлыгы АКШда 50 штат.
Гарри Поттер һәм фәлсәфә ташы (ингл. "Harry Potter and the Philosopher’s Stone") — Гарри Поттер турындагы романнар сериясенең беренче китабы.
Алаба́ма (ингл. "Alabama") – АКШ штаты. Башкаласы – Монтгомери шәһәре. Мәйданы 136 мең км². Халык саны 4,7 млн. кеше (2008). Административ үзәк – Монтгомери. Зур шәһәрләр – Бирмингем, Мобил, Хантсвилл. Көнбатышта Миссисипи, көнчыгышта Джорджия, төньякта Теннесси, көньякта Флорида белән чиктәш. Мексика култыгына чыга. Штат хәләтен 1819 елдан йөртә (22 штат). Рәсми атама – «Көньяк Йөрәге».
Анкара́ (төр. "Ankara") – Төркия Җөмһүрияте башкаласы. Халык саны 4 миллион кешедән артык.
Уо́лт Ди́сней (ингл. "Walt Disney", тулы исем – Уо́лтер Эла́йас Ди́сней ингл. "Walter Elias Disney", 1901 елның 5 декабре – 1966 елның 15 декабре) – американ рәссам- мультипликатор, кинорежиссёр, актёр, сценарист һәм продюсер, хәзерге вакытта «The Walt Disney Company» медиаимпериягә әйләнгән «Walt Disney Productions» компаниясенең нигезчесе. Тарихта беренче тавышлы, озынметражлы һәм музыкаль мультфильм эшләүче.
Джейн Остин (ингл. "Jane Austen", 1775 елның 16 декабре – 1817 елның 18 июле) – инглиз язучысы. Хатын кызлар өчен ромманнар язучыларның беренчесе. Джейн Остин китаплары классика булып саналалар. Алар Бөекбритания мәктәпләрендә һәм колледжларныда һаман укытылалар.
Сириус Блэк ("Sirius Black") – Гарри Поттер турындагы романнар сериясе герое.
Мөхәммәт Фәтхулла Гүлән яки Фәтхулла Гүлән (төр. "Fethullah Gülen", 1941 елның 27 апрелендә, Әрзурум, Төркиядә туды) – язучы, шагыйрь, җәмгыять эшлеклесе. 30га якын китабы һәм төрле газета-журналларда мәкаләләре басылды. Төрекчә, гарәпчә, фарсы, һәм госманлы төрекчәсе телләрендә яза. Газета журналистлары һәм язучылар вакыфын оештыручыларның берсе.
Konstantin Rokossovskiy.
Халыкара мигрантлар көне ("БМО рәсми телләрендә:" ингл. "International Migrants Day", исп. "Día International del Migrante", фр. "la Journée internationale des migrants", рус. "Международный день мигранта") — БМО генераль ассамлеясе тәкъдим иткәнчә, 2000 елдан башлап, һәр ел 18 декабрь көнне билгеләнә.
Шарль де Голль (фр. "Charles de Gaulle", 1890–1970), тулы исем Шарль Андре́ Жозе́ф Мари́ де Голль (фр. "Charles André Joseph Marie de Gaulle") – Франция хәрби һәм җәмәгать эшлеклесе. Икенче дөнья сугышы вакытында Франция азатлыгы символы булды. Бишенче Республика беренче президенты.
Брюссе́ль (фр. "Bruxelles", нидерл. "Brussel") – Бельгия башкаласы. Брюссельда Аурупа Берлеге штаб-квартирасы, НАТО офисы, Бенилюкс илләре секритариаты урнашкан.
12px Рим католик чиркәве изгеләр тәкъвимы
Пра́га (чехча "Praha" [ˈpraɦa]) – Чехия башкаласы.
Сү́рә (, "Sūrah") – Коръән бүлекләрен билгели торган термин.
12px Католик һәм 12pxОртодокс (Православ) христиан изгеләре көне
Бердәм 12px Католик һәм 12pxПравослав
Гайсә пәйгамбәр (грекча Ιησούς Χριστός, рус. "Иисус Христос", лат. "Iesus Christus") – Христианлык, Ислам диннәрендә пәйгамбәр.
12px Католик һәм 12pxПравослав
Мой Мир@mail.ru.
Мой мир@mail.ru — Социаль челәртәрләр рәтенә керүче урыс телле сайт. Mail.ru сәхифәсенең гомуми порталлар эшчәнлеген үз өченә ала. «Минем дөнья» "(рус. «Мой мир»)" бүгенгесе көндә 40 млн кулланучы теркәлгән
«Азатлык» татар яшьләре берлеге – татар яшьләре хәрәкәте. Хәрәкәт максаты – Татарстан Җөмһүриятенең сәяси hәм икътисади бәйсезлеген яклау.
Икътисад (гр. "οίκοŋοmίκέ" – " хуҗалык эшләрен алып бару сәнгате") – хуҗалык эшчәнлеген (җитештерү, товар куллану) өйрәнүче фән.
Бердәм 12px Католик һәм 12pxПравослав изгеләре
Бердәм 12px Католик һәм 12pxПравослав изгеләре
Бердәм 12px Католик һәм 12pxПравослав изгеләре
Бердәм 12px Католик һәм 12pxПравослав изгеләре
Бердәм 12px Католик һәм 12pxПравослав изгеләре
Ovanes Bagramyan.
Aleksandr Vasilevsky.
Ivan Konev.
Georgy Zhukov.
Andrey Yeryomenko.
Fyodor Tolbukhin.
Rodion Malinovsky.
Leonid Govorov.
Grigory Kulik.
Semyon Timoshenko.
Pyotr Gavrilov.
Монсон (исп: "Monzón")- Испаниядә урнашкан шәһәр. Халык саны – 17 115 кеше, мәйдан зурлыгы - 155.01 км².
Кол Гали́ ("Qol Ğəli", якынча 1183 ел – 1236 һәм 1240 еллар арасында) – күренекле мөселман татар-болгар шагыйре, урта гасырлар татар әдәбиятына нигез салучы. Аның иң мәшһүр әсәре – «Кыйса-и Йосыф» поэмасы.
Сүзтезмә́ (ингл. "Phrase", рус. "Словосочета́ние") – мәгънәсе һәм грамматик төзелеше буенча бергә торган ике яки берничә сүз. Сүзтезмә бер әйберне (затны, эшне хәлне һ. б.) башка аңа охшаш әйбердән аерып, төгзлрәк итеп атый.
Olga Sanfirova.
Maguba Syrtlanova.
Ри́га (латыш. "Rīga") – Латвиянең башкаласы һәм Балтия илләрендәге иң эре шәһәр. Халык саны 713 270 мең кеше. Көнбатыш Двина елгасының ике ярында, Рига култыгындагы тамагыннан ерак түгел урнашкан.
Нами́бия (ингл. "Namibia"; 1968 елга кадәр – Көньяк-Көнбатыш Африка) – Африканың көньяк-көнбатышында урнашкан дәүләт. Төньякта Ангола һәм Замбия, көнчыгышта Ботсвана, ә көньякта КАҖ белән чиктәш. Көнбатышта Атлантик океан сулары белән юыла. Мәйданы 824,3 мең км². Халык саны 2,1 млн кеше (2009). Башкала – Виндхук шәһәре. Ил белән 5 елга сайланган президент һәм икепалаталы парламент идарә итә.
right
a> 60 млн яктылык елы ераклыгында урнашкан.
Фил (лат. "Elephantidae") – хортумлылар төркеменә керүче хайван.
Abdelhat Abbasov.
Remarka: * – Abdelhat Gumar uly Abbasov dominanat "Абдулихат Умарович Аббасов" orphographia dan transliteratiase. Alternativ variant Gabdelhat Gumar uly Gabbasov.
Alimkay Abdershin.
Remarka: * – Alimkay Abdulla uly Abdershin dominant "Алимкай Абдуллович Абдершин" orphograhia dan transliteratiase. Alternativ variant Galimkay Gabdulla uly Gabdershin.
Asaf Abdrakhmanov.
Remarka: * – Asaf Kutdus uly Abdrakhmanov dominant "Асаф Кутдусович Абдрахманов" orphographia dan transliteratiase. Alternativ Variant Asaf Kutdus uly Gabdrakhmanov.
Христофо́р Колу́мб (лат. Christophorus Columbus, ит. Cristoforo Colombo, исп. Cristóbal Colón; 1451 елның көзе, Генуя (бер фараз буенча) – 1506, 20 май, Вальядолид, Испании) – испан диңгезчесе һәм яңа җирләр ачучы. 1492 елда Американы ачуы белән танылган.
PT Sans.
PT Sans шрифты белән язылган текст
PT Sans (ПТ Санс) – ПараТайп компаниясе җитештергән ирекле рәвештә таратылган санак шрифты. Татар телендә язып була.
Конститу́ция (лат. "constitutio") – дәүләтнең төп кануны, иң югары юридик көчкә ия булган норматив-хокукый акт. Конституция дәүләтләрдә һәм федератив дәүләтләрнең административ берәмлекләрдә бар.
Shamil Abdrashitov.
Remarka:* – Shamil Munasip uly Abdrashitov dominant "Шамиль Мунасыпович Абдрашитов" orphographia dan transliteratiase. Alternativ Variant Shamil Munasip uly Gabdrashitov (Gabderashitov).
Вашингто́н (ингл."Washington") – АКШ төньяк-көнбатышында урнашкан штат. АКШга 42нче штат буларак керде. Башкала – Олимпия шәһәре, иң зур шәһәр – Сиэтл. Халык саны – якынча 5,9 млн кеше (2000 ел). Этник состав (иң зур этник төркемнәр): алманнар – 18,7 %, инглизләр – 12 %, ирландлылар – 11,4 %, норвегиялеләр – 6,2 %, мексикалылар – 5,6 %. Рәсми атама – «Һәрвакыт яшел штат».
Сиэ́тл (ингл. "Seattle", шулай ук Сиэттл, Сиетл) – АКШ төньяк-көнбатышның һәм Вашингтон штатның иң зур шәһәре. Эре диңгез порты. Пьюджет култыклары системасы, Вашингтон күле һәм Тын океан янында урнаша.
Флори́да (ингл. "Florida", исп. "Florida" – чәчәк атучы) – АКШ штаты. Башкаласы Таллахасси. Алабама һәм Джорджия штатлары белән чиктәш. Флорида ярымутравында Мексика култыгы һәм Атлантик океаны арасында урнаша. Мәйданы – 170 451 км². Халык саны (2000) – 15 982 378 кеше. Иң зур шәһәрләр – Майами, Тампа, Орландо, Джексонвиль.
Кире бәйләнеш (рус."обратная связь", ингл. "Feedback") – берәр системаның функцияләү "нәтиҗәсенең" бу системаның функцияләвенә бәйләнеше булган "параметрларга" йогынты ясавына китерүче процесс. Башкача әйткәндә, системаның керү урынына чыгу сигналына (я энергиясенә) пропорциональ (яки гомуми очракта аның функциясе булган) сигнал (я энергия) бирелә. Бу еш кына системаның функцияләвенә йогынты ясар өчен юри эшләнә.
Джо́рджия (ингл. "Georgia" [ˈdʒɔrdʒə]) – Америка Кушма Штатларның көньяк-көнчыгышында урнашкан штат. 1788 елда Кушма Штатлары конституциясен имзалаган дүртенче штат. Башкала һәм иң зур шәһәр – Атланта. Халык саны – 8 186 453 кеше (2000).
Вильге́льм Ри́хард Ва́гнер (алм. Wilhelm Richard Wagner; 22 май, 1813, Лейпциг — 13 февраль, 1883, Венеция) — алман композиторы, дирижер, драматург (үз операларының либреттолары авторы), фәлсәфәче. Опера музыкасының иң бөек реформаторларыннан берсе. Аурупа мәдәниятенә зур тәэсир ясый. Вагнер мистицизмының XX гасыр алман милләтчелегенә (шул исәптән национал-социализмга да) йогынтысы зур.
Ali Abdrezakov.
Remarka: Ali Kasim uly Abdrezakov dominanat "Али Касимович Абдрезаков" orphographia dan transliteratiase. Alternativ variant Gali Kasim uly Abderezakov
Ramil Abdershin.
Remarka: * – Ramil Hairulla uly Abdershin dominanat "Рамиль Хайруллаевич Абдршин" orphographia dan transliteratiase. Alternativ variant Ramil Hairulla uly Gabdershin.
Mansur Abdullin.
Remarka: * – Mansur Abdullin dominant "Мансур Абдуллин" orphographia dan transliteratiase. Alternativ variant Mansur Gabdullin.
Миссиси́пи (ингл. "Mississippi") – АКШ көньягында урнашкан штат. 20нче штат. Халык саны 2,8 млн кеше (АКШда 31нче урын; 2000 ел). Башкала һәм иң зур шәһәр – Джексон. Рәсми атама – «Магнолия штаты» (ингл. "Magnolia State"), рәсми булмаган атама – «Кунакчанлык штаты».
Шотла́ндия (ингл./ингл.-шотл. "Scotland", гэль. "Alba") – 1707 елга кадәр төньяк Аурупадагы бәйсез дәүләт, хәзерге вакытта Бөекбритания һәм Төньяк Ирландия Берләшкән Корольлеген тәшкил итүче илләр арасында иң киң автономиягә ия булганы (үз парламенты, хокук системасы, чиркәве һ.б. бар).
Anvar Abdullin.
Remarka: * – Anvar Abdulla uly Abdullin dominant "Анвар Абдуллинович Абдуллин" transliteratiase. Alternativ variant Anvar Gabdulla uly Gabdullin.
Sadyk Abelkhanov.
Rem Abzalov.
Remarka: * – alternativ informatia buyinsa Tashkent ta (Uzbekistan) tugan.
Fakhrutdin Ablyazov.
Fayzulla Agletdinov.
Луизиа́на (ингл. "Louisiana"; фр. "Louisiane"; исп. "Luisiana") – АКШ көньягында урнашкан штат. Берлеккә кергән 18нче штат. Башкаласы – Батон-Руж шәһәре, иң зур шәһәр – Яңа Орлеан. Гомуми мәйданы 134 182 км² (АКШда 31 урын). Халык саны 4,469 млн кеше (22 урын). Рәсми атама – пеликаннар штаты. Француз патшасы Людовик XIV исеме буенча штатка андый исем куштылар.
Техас (ингл. "Texas") – АКШның көньягында урнашкан штат. АКШда мәйданы буенча Аляскадан соң, халык саны буенча Калифорниядән соң 2 урында. Штатның башкаласы – Остин шәһәре.
Штат исеме испан "«tejas»" сүзеннән килә, ә ул, үз чиратында, индей "«táysha»" – «дус» сүзеннән килә. Штат аббревиатурасы – TX. Штатның рәсми атамасы – «Ялгыз йолдыз штаты».
Alman ile.
Almaniә (Almaniә Federal Respublikası, kir. tat. "Алмания", rus. "Германия") – Üzәk Awrupadağı il. Tönyaqtan Daniә һәm Baltıyq diñgeze belәn, könçığıştan Polşa һәm Çexiә respublikaları belәn, könbatıştan Fransiә, Lyuksemburg belәn, tönyaq-könbatıştan Belgiә һәm Niderlandlar belәn, könyaqta Şveysariә һәm könyaq-könçığışta Avstriә belәn çiqlәngәn. Territoriәse: 357 021 km², xalıq sanı: 82 million keşe. Awrupa Berlegenә kerә. Almaniә – federal parlament respublikası, 16 cirlәrdәn tora.
Başqalası – Berlin. Almaniә BMO, NATO, G8 һәm G4 kә kerә. TMP buyınça Almaniә dönyada 3nçe urınnı, eksport buyınça berençe urınnı, xәrbi byudjet buyınça 6nçı urınnı bilәp tora. Küp genә fәnni һәm texnologik tarmaqlarda liderlıqqa iә.
Оклахо́ма (ингл. "Oklahoma") – АКШ көньяк үзәгендә урнашкан штат. Халык саны – 3,451 млн кеше (АКШда 27нче урын; 2000 ел). Башкала һәм иң зур шәһәр – Оклахома-сити. Көнчыгышта штат Арканзас һәм Миссури белән, көньякта Техас, көнбатышта Нью-Мексико белән, төньякта исә Колорадо һәм Канзас штатлары белән чиктәш.
Нью-Ме́ксико (ингл. "New Mexico"; исп. "Nuevo México") – АКШ көньяк-көнбатышында урнашкан штат. Башкаласы – Санта-Фе шәһәре.
Аризо́на () – АКШка кергән 48нче штат. Илнең көньяк-көнбатышында урнашкан. Юта, Колорадо һәм Нью-Мексико белән бергә «дүрт почмак штатларына» керә. Башкаласы һәм иң зур шәһәре – Финикс (Phoenix).
Калифо́рния (ингл. "California", /kælɪˈfɔrnjə/) – АКШның штаты. Илнең көнбатыш ярында урнашкан. Тын океанга чыга. Төньякта Орегон, көнчыгышта Невада, көньяк-көнчыгышта Аризона, ә көньякта Мексика белән чиктәш. Калифорния – АКШның 31нче штаты, ул 1850 елның 9 сентябрендә оешкан. Аңа кадәр Калифорния Испания һәм Мексика тарафыннан идарә ителгән.
Лос-А́нджелес (ингл. "Los Angeles", исп. "Los Ángeles", шулай ук L.A. һәм City of Angels – "Фәрештәләр шәһәре" буларак мәгълүм) – АКШда, Калифорния штаты көньягында, Тын океан ярында урнашкан шәһәр. Халык саны буенча штатта беренче урында, АКШда икенче урында тора (3 849 378). Шәһәр Зур Лос-Анджелес агломерациясе үзәге. Шәһәрдә яшәүчеләрне «Angelenos» дип атыйлар.
Нева́да (ингл. "State of Nevada", IPA: /nɨˈvæːdə/) – АКШның көнбатышында урнашкан штат. Штат башкаласы – Карсон-Сити шәһәре, иң зур шәһәр – Лас-Вегас. Рәсми атама – «Көмеш штат». Аны шулай ук «Сугышларда туган штат» дип йөртәләр, чөнки АКШга ул Граждан сугышы вакытында керде.
Орего́н (ингл. "Oregon") – АКШ төньяк-көнбатышында урнашкан штат. Тынокеан штаты. Халык саны – 3,641 млн кеше (АКШ штатлары арасында 28нче урын; 2005 ел күрсәткече). Башкаласы – Сейлем, иң зур шәһәр – Портленд. Башка зур шәһәрләр – Юджин, Грешам, Бивертон, Медфорд, Корваллис, Спрингфилд, Астория.
Рәсми атамасы – «Бобрлар штаты» ("Beaver State").
Көньяк Кароли́на (ингл. "South Carolina", ()) – АКШ көньяк-көнчыгышында урнашкан штат. Башкаласы Колумбия шәһәре. Рәсми атама «Кыска буйлы пальмалар штаты».
Арканза́с (ингл. "Arkansas") – АКШ көньягында урнашкан штат. Халык саны 2,673 млн кеше (АКШ штатлары арасында 33-е урын; 2000 ел күрсәткечләре). Башкаласы һәм иң зур шәһәре – Литл-Рок. Башка зур шәһәрләр.
Рәсми атама – «Табигый штат» (Natural State).
Мичига́н (ингл. "Michigan" [ˈmɪʃɨɡən]) – АКШ төньягында урнашкан штат. Берлек составына кергән 26нчы штат. Башкаласы – Лэнсинг. Иң зур шәһәр – Детройт; башка зур шәһәрләр – Грэнд-Рэпидс, Уоррен, Флинт, Стерлинг-Хайтс, Энн Арбор.
Соңрак, Идел Болгары чәчәк аткан чорларда аның чикләре киңәйгән. Мәсәлән, төньяк чикләре Казан елгасына кадәр күтәрелгән. left
Болгар кабиләләре, Урта Донның уң ярында яшәгән котраклар җитәкчелегендә, 7 нче гасыр ахырында Идел буйларына күчеп утыргач, этник яктан төрки халык мохитенә эләгәләр. Урта Идел буе териториясе Төрки-огур кабиләләре тарафыннан элегрәк, 5-6 нче гасырларда ук үзләштерелгән дип әйтергә нигез бар. Гарәп авторлары мәгълүматларына караганда, алар арасында, болгарлардан тыш, барсил, искил, суар, бәрәнҗәр, этник төркемнәре дә телгә алына. Ягни Идел Болгары халкы болгарлардан тыш алан-хәзер (бәрәнҗәр), төрки-огур - савирлар (суарлар), Үзәк Азия - искил/эсегел яисә чигил компонентларын да үз эченә алган. Болгарларның Идел-Кама буйларына күчеп утыруларына Бураково,Шиловск, Брусянск һәм Новинковск каберлекләре археологик дәлил булып торалар. Кара диңгезнең төньягында (Малая Пешерина) һәм Болгариядәге (Мадара) табылган истәлекләре дә шуларга охшаш. Баштарак болгарлар Идел буенча Самара борылышыннан алып Кама (Чулман) тамагына кадәр территорияне биләгәннәр. Алар биредәге балт-славян яки соңгы чор сармат кабиләләрен (Имәнкискә културасы вәкилләрен) кысрыклап чыгарганнар яки үз араларында ассимиляцияләгәннәр. Берникадәр көнчыгыштарак,Көнчыгыш Кама арьягында һәм Көнбатыш Урал тау итәгендә угор кабиләләре (Кушнаренко-Кара Якуп культурасы вәкилләре) таралып урнаша. Тикшеренүчеләр Иделнең далалы аръяында һәм Көньяк Уралда венгрларның борынгы бабалары ватаны - легендар "Magna Hungaria" (Бөек Венгрия) урнашкан дип саныйлар. Әкренләп бу кабиләләр болгарлар тирәсендә туплана башлыйлар.
Пенсильва́ния (ингл. "Commonwealth of Pennsylvania") – АКШ штаты. Рәсми атама "Краеуголь таш штаты". Штат девизы – «Америка монда башлана». Халык саны – 12 281 054. Этник хәләт (2003 ел сорашторуы буенча): алманнар – 27,66 %, ирландлылар – 17,66 %, итальяннар – 12,82 %, инглизләр – 8,89 %, поляклар – 7,20 %.
2002 ел тирәсеннән ислам яшьләре арасында тиз тарала башлаган аудиолекцияләр яздыра башлый.. Аның иң танылган лекцияләре арасында – "«Праведные предшественники»" ("Дөрес юлдагы элгәрләр"), "«Путешествие в вечную жизнь»" ("Мәңгелек яшәүгә сәяхәт"), "«Талбис Иблис»" (гар. «Иблис пәрдәсе»), "«100 историй гибели несправедливых»"(Гаделсезләр үлеменең 100 үрнәге") һ.б. цикллар. Шулай ук гарәп теленнән документаль фильмнарны урысчага тәрҗемә итү белән шөгыльләнә («Шигыйларның гасырлар дәвамындагы җинаятьләре»). Рәсәй регионнары һәм БДБ илләре буенча вәгазьләр укып йөри. Өйләнгәч, сеңлесе һәм әнисе яшәгән Улан-Удэга кайта. Еш онлайн режимда PalTalk системасы аша дәресләр бирә. Актив мәгърифәтчелек эшчәнлеге һәм сәләфият позициясендә булу сәбәпле, Рәсәйдәге һәм БДБ илләрендәге ислам яшьләре арасында зур авторитетка ия.
Гава́йлар (ингл. Hawaii) – АКШдагы штат. Тын океанның уртасында Төньяк ярымшарда АКШның континенталь өлешеннән 3 700 км ераклыкта урнашкан. Халык саны – 1 288 198 кеше (2008), шул исәптән японнар (26 %), американнар һәм аурупа чыгышлылар (23 %), метислар (13 %), филиппинлылар (9 %), китайлар (5 %), гавайлылар (1 %) һ.б. Шәһәр халкы якынча 70 %. Рәсми тел – инглиз теле; еш кына көндәлек тормышта милли телләр дә саклана, шул исәптән гавайча да. Башкала һәм иң зур шәһәр – Гонолулу. Оаху утравы икътисад ягыннан иң алга киткән утрау.
Иллино́йс (ингл. "Illinois") – АКШ Урта көнбатышында урнашкан штат. Мәйданы – 150 мең км². Халык саны – 12,4 млн. кеше (2000) (халык саны буенча АКШда бишенче штат). Башкаласы – Спрингфилд шәһәре, иң зур шәһәр – Чикаго; башка эре шәһәрләр: Рокфорд, Пеория, Орора, Нейпервилл, Декейтер.
Рәсми атама – «Линкольн җире» ("Land of Lincoln"), шулай ук «Прерия штаты» ("Prairie State"). Рәсми девиз "State sovereignty, national union" («Штат бәйсезлеге, милли берлек»).
Тө́ньяк Кароли́на (ингл. "North Carolina" [ˌnɔrθ kærəˈlaɪnə]) – АКШ көнчыгышында урнашкан штат. Башкаласы – Роли шәһәре. Халык саны – 8,049 млн (2000).
Hamit Agliullin.
Salim Aitkulov.
Вирги́ния, шулай ук Вирджи́ния (ингл. "Virginia",) – АКШ көнчыгышында урнашкан штат. Дәүләткә кергән 10нчы штат. Халык саны – 7,2 млн кеше (АКШда 12нче урын; 2000 ел күрсәткече). Этник состав: афроамерикалылар – 19,6 %, алманнар – 11,7 %, америкалылар – 11,2 %, инглизләр – 11,1 %, ирландлылар – 9,8 %.
Штатның тулы рәсми исеме – Виргиния Дуслыгы ("Commonwealth of Virginia").
Рәсми атамалар – «Иске доминион» ("Old Dominion"), «Президентлар анасы» ("Mother of Presidents").
Мөхәммәт Али (ингл. "Muhammad Ali"; чын исем Ка́ссиус Клей,) – легендар, мәшһүр Америка боксеры.
А́йдахо (ингл. "Idaho",] "А́йдахоу") – АКШ төньяк-көнбатышында урнашкан штат. Башкаласы һәм иң зур шәһәре – Бойсе. Айдахо – АКШда мәйданы буенча 14нче, ә халык саны буенча 39нчы. 1890 елның 3 июлендә АКШның 43 штаты булды.
Шиһабетдин Мәрҗани ("Şihabaddin Mərcani") – мәшһүр татар мәгърифәтчесе, фәлсәфәчесе, тарихчысы, дин әһеле, педагог, археолог, этнограф, көнчыгыш халыклар белгече. 1818 елның 16 гыйнварында Ябынчы авылында туа.
А́йова (ингл. "Iowa", /ˈaɪəwə/) – АКШга кергән 29нчы штат. Урта көнбатышта урнаша.
Җәмалетдин Ильяс ибне Йосыф Низами Гәнҗәви (– "Nezâmi Ganjevi", якынча 1141, Гәнҗә, бүгенге Азәрбайҗан – якынча 1209, шунда ук) – фарсы телендәге шигърият классигы. Аның мирасы Азәрбайҗанда, Таҗикстанда, Иранда һәм Әфганстанда милли буларак югары бәяләнә.
Azis Akjigitov.
Makhmut Aktuganov.
Veniamin Albetkov.
Zakir Asfandiarov.
Fazulian Akhmaletdinov.
Zainetdin Akhmetzyanov.
Hasan Akhtyamov.
Sabir Akhtyamov.
Kasim Akhmirov.
Gilfan Batarshin.
Аля́ска (ингл. "Alaska" [əˈlæskə]) – мәйданы буенча АКШның иң зур штаты. Төньяк Америка төньяк-көнбатышында урнашкан. Үзенә шул ук исемле ярымутрауны, Алеут утрауларын кертә.
Эдинбу́рг (ингл. "Edinburgh" [ˈɛdɪnb(ə)rə], гэлча "Dùn Èideann" [tuːn ˈeːtʃən]) – Шотландия башкаласы һәм зурлыгы буенча икенче шәһәр. Шул ук исемле өлкәнең административ үзәге.
Нью-Йо́рк (ингл. "New York" [nuː ˈjɔrk]) – АКШ төньяк-көнчыгышында, Атлантик океаны ярында урнашкан штат. Канада белән чиктәш. Мәйданы – 141 мең км². Административ үзәге – Олбани шәһәре.
Minulla Badrutdinov.
Akhmetrashit Ashirbekov.
Akram Valiev.
Скандина́вия (норв. һәм фин. "Skandinavia", дат. һәм швед. "Skandinavien") — үзәге Скандинавия ярымутравы булган һәм Аурупаның төньягында урнашкан тарихи-мәдәни өлкә. Ул үз эченә Норвегия, Дания һәм Швеция территорияләрен ала. Еш кына Скандинавиягә Финляндия, Исландия һәм Фарер утраулары кертелә.
Ю́та (ингл. "Utah") – АКШ штаты. Төньяк-көнчыгышта Вайоминг штаты белән, көнчыгышта Колорадо штаты белән, көньякта Аризона штаты, көнбатышта Невада штаты һәм төньякта Айдахо штаты белән чиктәш. Башкаласы һәм иң зур шәһәре Солт-Лейк-Сити. Башка эре шәһәрләр – Огден һәм Прово.
Сэр А́ртур Игна́тиус Ко́нан Дойль (ингл. "Sir Arthur Ignatius Conan Doyle"; 1859 елның 22 мае, Эдинбург, Шотландия – 1930 елның 7 июле, Кроуборо, Сассекс) – шотланд һәм инглиз табибы һәм язучысы.
Eugeni Bikbov.
Hamza Bogdanov.
Gimazetdin Vazetdinov.
a> – җилнең тизлеген һәм юнәлешен табу ысулы.
Вайо́минг (ингл. "Wyoming" [waɪˈoʊmɪŋ]) – Тау штатлары төркеменә кергән, АКШ көнбатышында урнашкан штат. Халык саны – 532,7 мең кеше (АКШ штатлары арасында 50нче, ягъни соңгы урын). Этник состав: алманнар – 25,9%, инглизләр – 15,9%, ирланлылар – 13,3%, американнар – 6,5%, норвегиялеләр – 4,3%, шведлар – 3,5%.
Башкаласы һәм иң зур шәһәре – Шайенн. Рәсми атама – «Тигезлек штаты» (ингл. "Equality State").
Колора́до (ингл. "Colorado" [kɒləˈrædoʊ] яки [kɒləˈrɑːdoʊ]) – АКШ үзәгенең көнбатышында урнашкан штат. Халык саны – 4,3 млн. кеше. Башкаласы һәм иң зур шәһәре – Денвер. Башка эре шәһәрләр – Колорадо-Спрингс, Форт-Коллинс, Арвада, Пуэбло, Вестминстер, Боулдер, Энглвуд.
Рәсми атама – «Бәйсезлек көннең йөзьеллыгы штаты» (ингл. "Centennial State"; штат берлеккә ил йөзьеллыкны билгеләгәндә, 1876 елда керде).
Abdulla Valeev.
Salih Valeev.
Президент яки "рәис" (ингл. "President") — юридик яктан берәр илнең яки административ берәмлекнең сайланган дәүләт башлыгы. Шулай ук берәр оешманың, органның башлыгы.
Этимологик яктан президент «рәис, җитәкче» сүзләрен аңлата (лат. "prae" (алгы як) + sedere (утыру)).
a>ның кузгалудан соң 73 секундында шартлавы
Фрэнк Уильям Абигнейл кече (ингл. "Frank William Abagnale", Jr) – америка эксперты.
Gennadi Gabaydulin.
Bari Gabdrakhmanov.
Садретдин Низаметдин улы Максудов ("Sadretdin Nizametdin uğli Maqsudov", төр. "Sadri Maksudi Arsal") — Русия һәм соңыннан Төркия сәясәтчесе. Идел-Урал штатын кору эшендә катнашкан кеше.
Викто́р Мари́ Гюго́ (фр. "Victor Marie Hugo"; 1885 елның 22 мае, Безансон — 1885 елның 22 мае, Париж) — француз язучысы, француз романтизмының башлыгы. Француз академиясе әгъзасы (1841).
Faizulla Gabdrashitov.
Hamit Gadelshin.
Vyacheslav Gainutdinov.
Makhmetin Gainutdinov.
Теннесси́ (ингл. "Tennessee" [tɛnɨˈsiː]) — АКШ көнчыгышында урнашкан штат. Халык саны 5,698 млн кеше (16нчы урын). Башкаласы — Нашвилл, иң зур шәһәр — Мемфис. АКШга кергән 16нчы штат.
1962 нче елда Кишинев университетының "Рус теле, әдәбият hәм фpaнцуз теле" бүлеген бетерә. 1985 нче елда СССР Фәннәр Академиясенең тел белеме Институтында эсперанто темасына гомуми тел белеме буенча кандидатлыкка диссертациясе яклый.
1965 нче елдан 1993 нче елга кадәр Борис Колкер Башкортстанда яши. Аның хезмәт юлы Бөре, Уфа педагогика институтларында, Башкорт дәүләт университетында укыту белән бәйле. Уфа мотор эшкәртү заводында чит ил белгечләренә тәрҗемәче булып эшли. Шулай ук 20-ел дәвамында Бөтен Рәсәй нефть геофизикасы гыйльми тикшерү институтында тәрҗемә бюросы житәкчесе вазыйфасын башкара. Аның мәкаләләре "Совет Башҡортостаны" hәм "Кызыл Таң" газеталары белән беррәттән, башка Уфа газеталарында да басыла. 1973 нче елда "Ленинец" газетында аның эсперанто дәреслекләре дөнья күрә, бу дәреслекләр рус телендәге эсперанто дәреслекләренең нигезе булып тора hәм күп мәртәбә яңартыла. "Вечерняя Уфа" газетасында эсперанто турында даими рубрика алып бара.
1957 нче елда эсперанто хәрәкәтенә кушыла. Төрле югарылыктагы өч эсперанто теле дәреслекләренең, халыкара тел белеме буенча мәкаләләр hәм бәяләмәләр авторы. Эсперанто Академиясенең әгъзасы, Бөтендөнья эсперантистлары берләшмәсенең (Universala Esperanto Asocio, UEA) әгъзасы, эсперанто телендәге "Monato" (Ай) журналы мөхәррирләренең берсе. Егерме еллап Рәсәйдә эсперанто телен читтән торып укыту курсларын алып бара, бу курсларда 900-гә якын кеше белем ала. Хәзерге вакытта интернет аша киңәйтелгән курслар ("Internacia Perfektiga Koresponda Kurso", IPKK) алып бара.
Борис Колкер "Совет эсперанто яшләре хәрәкәте" (Sovetia Esperantista Junulara Movado, SEJM), Уфа эсперанто клубы, "Совет эсперантистлары берләшмәсе" (Asocio de Sovetiaj Esperantistoj, ASE), "Совет республикалары эсперантистлары союзы" (Sovetrespublikara Esperantista Unio, SEU), "Рәсәй эсперантистлары союзына" (Rusia Esperantista Unio, REU) нигез салучыларының hәм житәкчеләрнең берсе була, СССРда hәм Рәсәйдә эсперанто телен өйрәтү буенча вәкил, "Бөтендөнья эсперантист яшьләр оешмасы" (Tutmonda Esperantista Junulara Organizo, TEJO) комитетының әгъзасы, "Бөтендөнья эсперантистлары оешмасының" (Universala Esperanto Asocio, UEA) әгъзасы hәм СССР да төп вәкиле, "Эсперанто телендә язучылар оешмасының" (Esperantlingva Verkista Asocio, EVA) нигез салучысы hәм әгъзасы, эсперанто буенча халыкара имтиханнар комиссиясенең вице–президенты. Бөтендөнья эсперантистлары конгрессларында 1963 нче елда София шәһәрендә узган 48-нче конгресстан алып докладлар белән чыгыш ясый, 2000 нче елда Тель-Авивта үткән 85-нче Конгрессның темасын билгели.
Нау́ру Җөмһүрияте́ (наур. "Ripublik Naoero", ингл. "Republic of Nauru") – шул ук исемле корал утравында урнашкан кечкенә дәүләт. Тын океанның көнбатыш өлешендә урнашкан. Мәйданы 21,3 км². Халык саны 14 мең кеше. Бәйсезлек 1968 елда игълан ителгән.
Nurgali Galiev.
Salimzyan Galimzyanov.
Gazinur Gafiatullin.
Abdulla Gizatullin.
Киек Каз Юлы Бөтен Галәмнең күпсанлы галактикаларының берсе. Ул Хаббл классификациясе буенча SBbc төре тоташтырмалы бормалы галактикасы дип санала, һәм Андромеда (M31), Өчпочмак (М33) галактикалары һәм берничә кечерәк иярчен-галактикалар белән Җирле төркемне тәшкил итә, бу төркем исә Сөмбелә үтә тупланышына керә.
Кырымтатар Википедиясе (кырымтат."Qırımtatar Vikipediyasi") – Википедияның кырымтатарча бүлеге. 2008 нче елның 12 гыйнварыннан бирле эшли.
Hamazan Gizatullin.
Gaifutdin Gilmutdinov.
Tazetdin Gilazetdinov.
Gabbas Giniatullin.
Baian Davletov.
Bakir Davletov.
Iskander Dautov.
Ibragim Dubin.
Boris Enaliev.
Автомоби́ль (бор. грекча αὐτο – үзең һәм латинча mobilis – хәрәкәт итүче) – үзе йөргән транспорт чарасы. Җир өстлеге буенча хәрәкәт итү өчен эшләнде.
Тө́ньяк Дако́та (ингл. "North Dakota" [ˌnɔrθ dəˈkoʊtə]) – АКШ төньягында урнашкан штат. Халык саны – 632,7 мең кеше (Штатлар арасында 47нче урын; 2007 ел мәгълүматлары; АКШ халкының 0.21%). Алар арасында хатын-кызлар – 50,1%, ирләр – 49,9%. Этник состав: алманнар – 43,9%, норвегиялеләр – 30,1%, ирландлылар – 7,7%, һиндейлар – 5%, шведлар – 5%. Уртача гаиләдә кеше саны – 3.
Рәсми атамалар – «Җир тиене штаты» (ингл. "Flickertail State"), «Сиу һиндейлары штаты» (ингл. "Sioux State")
Обсервато́рия (лат. "observatorium") – җир һәм/яки астрономик объектларны һәм күренешләрне карау өчен эшләнгән махсус фәни бина. Инглиз observation – "карау" сүзеннән барлыкка килде. Иң иске обсерваторияләр исемлегенә Стоунхендж
Лати́н теле́ (lingua latina), яки латы́йн, – бүгенге көндә бердәнбер кулланган италий теле (үле тел булып санала).
Бу мәчетне XVIII гасыр азагында билгесез татар осталары салган дигән фараз бар. Бер катлы, зур түгел (габариты – 8x15,6 метр) гыйбадәтханә авылның аскы өлешендә, йортлар арасында урнашкан, ике заллы һәм түбә уртасында булган бер манаралы мәчетләр типына керә. Биредә төп гыйбадәт залыннан тыш өстәмә зал һәм вестюбиле дә бар: һәммәсе үз урынында. Вестибюль астында, аскы өй бинасында алгы бүлмә (прихожая) урнашкан. Мәчеткә бинаның көнчыгыш ягыннан, алгы бүлмә аркылы керәләр, аннан соң баскыч буенча вестибюльгә менәләр. Вестибюльнең көньяк-көнбатыш почмагыннан тар баскыч буенча чорма белән манарага менәргә була. Вестибюльнең көнчыгыш ягына пыяла куйдырыл-ган веранда орынып тора. Ике кыеклы түбәле веранда ике колоннага таянып тора һәм мәчеткә керү җирен күрсәтә сыман. Мәчетнең дүрт кыеклы түбәсе уртасында си-гезкырлы, биек чатыр белән очланган манара күренеп тора. Манараның баганалары бүрәнәдән җыелган дүрткырлы бурага терәлә, бураның нигезендә исә түшәмәнең калын матчалары ята. Манара кәүсәсенең ныклыгын каркас баганаларына аркылы кергән уелмалар белән фонарь һәм манара чатыры биеклекләрендә урнашкан ялгау җайланмалары тәэмин итә. Ул җирләрне манараның тышкы ягында урнашкан киң кәрнизләр һәм яңгыр суын түгә торган, тактадан ясалган җайланмалар буенча танып була. Соңрак төзелгән мәчетләрдән аерма буларак Әсән-Елга мәчете манарасына бормалы түгел, ә гади баскыч буенча күтәрелергә кирәк. Мәчет бурасы диаметры 50 сантиметрга кадәр җитә торган бүрәнәләрдән җыелган, такталар белән тышланган Һәм бут (акташ) нигезенә куелган. Турыпочмаклы тәрәзәләр гади генә йөзлекләр белән чорнап алынган. Әсән-Елга мәчете XVIII гасыр азагындагы татар-мөселман агач архитектурасының безнең көннәргә кадәр сакланган бердәнбер истәлеге булып санала.
XXI кышкы олимпия уеннары 2010 (2010 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 2010) — 2010 елның 12 февраленнән 28 февраленә кадәр Канаданың Ванкувер шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Олимпия шигаре өч латин сүзеннән тора: Citius, Altius, Fortius. Төгәл төрҗемә иткәндә бу сүзләрнең аңлатмасы “Тизерәк, биегрәк, батырырак”, ләкин күпчелек телләргә аларны “Тизерәк, биегерәк, көчлерәк” дип тәрҗемә итәләр (;). Тик шулай да, физик яктан гына түгел, рухи яктан да көчлерәк булырга өндәү күздә тотыла.
Мәскәү 1980 (1980 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1980) — 1980 елның 19 июленнән 3 августына кадәр СССРың Мәскәү шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Fakhrutdin Zagidullin.
Nabiulla Zinnurov.
Magsum Imamutdinov.
Zinatulla Iskhakov.
Tamerlan Ishmukhamedov.
Habibulla Ibragimov.
Akhmadulla Ishmukhametov.
Пекин Олимпия уеннары талисманы – Уңыш балалары (). Кытай фәлсәфәсе буенча, Уңыш балалары бишәү, исемнәре: Бэй-Бэй, Цзин-Цзин, Хуань-Хуань, Ин-Ин һәм Ни-Ни. Алар балык, зур панда, олимпия уты, тибет антилопасы һәм карлыгач итеп сүрәтләнәләр. Беренче иҗекләрен укысаң "Бэй цзин хуань ин ни" (кыт 北京欢迎你 (Bei jing huan ying ni)) гыйбарәсе барлыкка килә. Кытай теленнән ул Пекин сезне сәләмли дип тәрҗемә ителә.
Шәһа́дәт (— "Šahādah" – шаһадәт китерү) — Аллаһ Тәгаләдән башка гыйбадәткә лаеклы зат булмаганына, Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмнең Аллаһның илчесе булуына ышануны белдерүче Ислам термины. Ислам нигезләренең иң беренчесе, һәм аны тел белән әйтеп, күңел белән ышану, ислам кабул итүнең шарты булып тора.
"ʾašhadu ʾal lā ilāha illa l-Lāhu wa ʾašhadu ʾanna muḥammadan rasūlu l-Lāh
The Girl Who Leapt Through Time, Вакытны буйсындырган кыз (時をかける少女 Токи о какэру Сё:дзё) — Madhouse студиясе тарафыннан төшерелгән аниме. Япония кинотеатрларына 2006 елның 15 июлендә чыкты.
Алла́һу ә́кбәр яки Аллаһ әкбәр (, allāhu akbar) — гарәпчәдән «Аллаһ – иң бөек» дигәнне аңлатучы сүзтезмә. Әкбәр — "кәби́р" () «бөек» сыйфатының артыклык дәрәҗәсе. Бу сүзтезмәне шул ук өч тартыклы к-б-р ()тамырыннан ясалучы "тәкбир" сүзе белән дә атыйлар.
.ru.
.ru — Русиянең югары дәрәҗәле милли домены.
ru
Gilemkhan Idrisiov.
Leonid Kadyrgaliev.
Sharifzyan Kazanbaev.
Anvar Kaliev.
Farakh Kamaldinov.
.uk.
.uk — Бөекбританиянең югары дәрәҗәле милли домены.
uk
.us.
.us — АКШның югары дәрәҗәле милли домены.
us
.tr.
.tr — Төркиянең югары дәрәҗәле милли домены.
tr
.uz.
.uz — Үзбәкстанның югары дәрәҗәле милли домены.
uz
.uy.
.uy — Уругвайның югары дәрәҗәле милли домены.
uy
.ug.
.ug — Уганданың югары дәрәҗәле милли домены.
ug
.va.
.va — Ватиканның югары дәрәҗәле милли домены.
va
.vc.
.vc — Сент-Винсент һәм Гренадиннарның югары дәрәҗәле милли домены.
vc
.ve.
.ve — Венесуэланың югары дәрәҗәле милли домены.
ve
.vg.
.vg — Британиянең Виргин утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
vg
.vi.
.vi — Американың Виргин утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
vi
.vn.
.vn — Вьетнамның югары дәрәҗәле милли домены.
vn
.vu.
.vu — Вануатуның югары дәрәҗәле милли домены.
vu
.wf.
.wf — Уоллис һәм Футун утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
wf
.ws.
.ws — югары дәрәҗәле милли домены. Уртак куллануда.
ws
.ye.
.ye — Йәмәннең югары дәрәҗәле милли домены.
ye
.za.
.za — КАҖнең югары дәрәҗәле милли домены.
za
.zm.
.zm — Замбиянең югары дәрәҗәле милли домены.
zm
.zw.
.zw — Зимбабвеның югары дәрәҗәле милли домены.
zw
.ua.
.ua — Украинаның югары дәрәҗәле милли домены.
ua
.tz.
.tz — Танзаниянең югары дәрәҗәле милли домены.
tz
.tw.
.tw — Тайваньнең югары дәрәҗәле милли домены.
tw
.tv.
.tv — Тувалуның югары дәрәҗәле милли домены.
tv
.tt.
.tt — Тринидад һәм Тобагоның югары дәрәҗәле милли домены.
tt
.to.
.to — Тонганың югары дәрәҗәле милли домены.
to
.tn.
.tn — Тунисның югары дәрәҗәле милли домены.
tn
.tm.
.tm — Төрекмәнстанның югары дәрәҗәле милли домены.
tm
.kz.
.kz — Казакстанның югары дәрәҗәле милли домены.
kz
.lt.
.lt — Литваны югары дәрәҗәле милли домены.
lt
.ls.
.ls — Лесотоның югары дәрәҗәле милли домены.
ls
.it.
.it — Италиянең югары дәрәҗәле милли домены.
it
.is.
.is — Исландиянең югары дәрәҗәле милли домены.
is
.ro.
.ro — Румыниянең югары дәрәҗәле милли домены.
ro
Борынгы́ Рим (лат. "Roma antiqua") – Борынгы дөньяның иң алдынгы цивилизацияләрнең берсе. Үз исемен башкаласы ("Roma") буенча алган (Үз чиратында ул легендар нигезчесе – Ромул – хөрмәтенә аталган). Рим үзәге Капитолий, Палатин һәм Квиринал белән чикләнгән тигезлектә урнашты. Борынгырим цивилизациясе төзелүенә зур йогынтыны этрусклар һәм борынгы греклар мәдәнияте ясаган. Иң көчле дәвергә Борынгы Рим безнең эрага кадәр II гасырда җитте. Ул чакта аның контроле астында хәзерге төньякта урнашкан Шотландиядән көньякта урнашкан Эфиопиягә кадәр, көнчыгыштагы Әрмәнстаннан көнбатыштагы Португалиягә кадәр җирләре ләккән.
Магистратлар канун проектын (rogatio) сенатка кертә алганнар, сенатта аны караганнар. Башта сенатта 100 әгъза булды, Җөмһүрият тарихынын күпчелек вакытында аларның саны 300 тирәсе булган. Сулла сенаторлар санын ике тапкырга күбәйтте, соңрак аларның саны еш үзгәрде. Сенаттагы урынны ординар магистратурны үткәннән соң алып була иде, ләкин цензорларның махсус хокуклары бар иде: алар аерым сенатларны вазыйфалардан азат итә алганнар. Сенат һәр айның календынды, ноннарда һәм идаларда җыенган иде. Шулай ук аны гадәттән тыш хәлләр буенча җыеп була иде.
Комицияләр исә бары тик Риза (Uti Rogas – UR) һәм Каршы (Antiquo – A) тавышларын биргәннәр. Алар бәхәстә катнаша, үз тәкъдимнәрен кертә алмаганнар. Комицияләр раслаган канун проекты канун көченә ия булган. Квинт Публилий Филонннан соң кануннарны бөтен халык үтәргә тиеш иде.
Беренче Рим хокуклары үрнәкләре мәхкәмә эшләрендә күренә. Ә безгә җиткән беренче Рим кануннары чыганаклары исә – Рим патшалары законнары. Алардан иң мөһимнәрнең берсе – Унике таблица кануннары своды (лат. "Leges duodecim tabularum"), ул V гасырда (б. э. к.) ук язылган.
.ac.
.ac — Вознесение утравының югары дәрәҗәле милли домены. Internet Computer Bureau (Бөекбритания) җитәкчелегендәге Ascension Island Network Information Centre компаниясе тарафыннан идарә ителә..ac доменын теләсә нинди ил гражданнары һәм оешмалары бернинди чикләүләрсез терки алалар..ac кыскартмасын еш кына «academic» ка охшаталар.
ac
.ad.
.ad — Андорраның югары дәрәҗәле милли домены.1996 елда кертелә, һәм Google мәгълүматларына караганда, 2008 елның октябрендә аны 1 300 000 сайт куллана. Тик бу доменда Андоррада яшәүчеләр һәм Андорра сәүдә маркалары ияләре генә теркәлә ала, өстәвенә, домен исеме сәүдә маркасының сөйләм исеме яки сәүдә исеменә туры килергә тиеш. Кулланучыларның персональ битләре "nom.ad" адреслы. Доменны оештыручысы – Servei de Telecommunicacions d'Andorra компаниясе, теркәүче – Nic. Ad
ad
.ae.
.ae — БГӘнең югары дәрәҗәле милли домены. 1992 елда кертелә, Telecommunications Regulatory Authority оешмасының aeDA бүлеге тарафыннан идарә ителә.
Теркәүләр икенче дәрәҗәдә (ирекле зона) һәм өченче дәрәҗәдә (чикләүле зона) төркемнәр буенча өстәмә астдоменнар күрсәтелгәндә рөхсәт ителә. 1995 елдан 2003 елга чаклы co.ae астдомены коммерциягә бәйле затлар өчен кулланылган, ләкин 2003 елда UAEnic оешмасы тарафыннан икенче дәрәҗә теркәүләрне коммерцияле куллану өчен үзгәртелә. Шунда ук co.ae зонасында инде булган теркәүләргә хуҗаларының теләкләре буенча, теркәү вакытын озынайтырга мөмкинлек бирелә. 2008 елда.ae домены TRA (Telecommunication Regulatory Authority) идарәсенә тапшырылгач, оешма.co.ae астдомены буенча яңа сәясәт турында игълан итә: астдомен бары җирле коммерцияле компанияләр өчен генә кулланыла.
.ae доменында.ae зонасында акредитацияләнгән теркәүчеләр аша гына теркәлеп була.
ae
.af.
.af — Әфганстанның югары дәрәҗәле милли домены.
af
.ag.
.ag — Антигуа һәм Барбуданың югары дәрәҗәле милли домены.
ag
.ai.
.ai — Ангильянең югары дәрәҗәле милли домены. Домен Ангильянең хөкүмәт структуралары тарафыннан идарә ителә. Домен 1995 елда кертелә, оештыручысы – Offshore Information Services.
off.ai, com.ai, net.ai һәм org.ai астдоменнарында теркәлү бөтен дөнья буенча ачык, тик бу бик үк файдалы яки табышлы түгел. 2009 елның 15 сентябреннән.ai зонасында икенче дәрәҗә теркәлүләр Бөтендөнья Челтәренең теләсә нинди кулланучысыны мөмкин.
Теркәлү бәясе, мәсәлән, whois.ai да, барысы $100 USD күләмендә генә, өстәвенә теркәлү периоды 2 ел. Теркәлүнең формалаштыру процессы, гадәттә, гади һәм күбесенчә факс буенча башкарыла. Шуннан соң заказ бирүченең адресын тикшерү була һәм түләүдән соң 3 ай үткәч, заказчының кредит картасы белән проблемалар булмавы аныклангач, теркәүне тәмамланган, дип санарга мөмкин.
ai
.am.
.am — Әрмәнстанның югары дәрәҗәле милли домены.
am
.an.
.an — Нидерландның Антиль утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
an
.ao.
.ao — Анголаның югары дәрәҗәле милли домены.
ao
А́лан Си́дни Па́трик Ри́кман (ингл. "Alan Sidney Patrick Rickman"; 1946 елның 21 февралендә туды) — британия театр һәм кино актеры.
Аның иҗат җимешләре "Кырагай", "Ак-карага тимәскә", "Уяну", "Әманәт", "Вөҗданыңнан сора" исемле h.б. җыентыкларында дөнья күрделәр. Әмма Флүс Латыйфиның татар әдәбияты тарихына кереп калган әсәре – 1993 елда аерым китап булып басылып чыккан "Хыянәт" романы иде. Татар милләтенең иң фаҗигале чорына багышланган бу әсәр сүрәтләнгән вакыйгаларның масштаблылыгы, геройларның монументальлеге, эчтәлегенең тирәнлеге hәм үтә дә актуальлеге белән аеырылып тора. Әдипнең соңгы елларда иҗат ителгән "Ишелеп төшкән бәхет", "Бәйсез этләрне атарга" романнары да укучылар тарафыннан бик җылы кабул ителде.
.aq.
.aq — Антарктиданың югары дәрәҗәле милли домены.
aq
.ar.
.ar — Аргентинаның югары дәрәҗәле милли домены.
ar
.as.
.as — Америка Самоасының югары дәрәҗәле милли домены.
as
.at.
.at — Австрияның югары дәрәҗәле милли домены.
at
.au.
.au — Австралияның югары дәрәҗәле милли домены.
au
.aw.
.aw — Арубаның югары дәрәҗәле милли домены.
aw
.ax.
.ax — Аланд утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
ax
.az.
.az — Әзербайҗанның югары дәрәҗәле милли домены.
az
.ba.
.ba — Босния һәм Герцеговинаның югары дәрәҗәле милли домены.
ba
.bb.
.bb — Барбадосның югары дәрәҗәле милли домены.
bb
.bd.
.bd — Бангладешның югары дәрәҗәле милли домены.
bd
.be.
.be — Бельгиянең югары дәрәҗәле милли домены.
be
.bf.
.bf — Буркина Фасоның югары дәрәҗәле милли домены.
bf
.bg.
.bg — Болгарияның югары дәрәҗәле милли домены.
bg
.bh.
.bh — Бәһрәйннең югары дәрәҗәле милли домены.
bh
.bi.
.bi — Бурундиның югары дәрәҗәле милли домены.
bi
.bj.
.bj — Бенинның югары дәрәҗәле милли домены.
bj
.bm.
.bm — Бермуд утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
bm
.bn.
.bn — Брунейның югары дәрәҗәле милли домены.
bn
.bo.
.bo — Боливияның югары дәрәҗәле милли домены.
bo
.br.
.br — Бразилиянең югары дәрәҗәле милли домены.
br
.bs.
.bs — Багам утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
bs
.bt.
.bt — Бутанның югары дәрәҗәле милли домены.
bt
.bw.
.bw — Ботсванның югары дәрәҗәле милли домены.
bw
.by.
.by — Беларусиянең югары дәрәҗәле милли домены.
by
.bz.
.bz — Белизның югары дәрәҗәле милли домены.
bz
.ca.
.ca — Канаданың югары дәрәҗәле милли домены.
ca
.cc.
.cc — Кокос утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
cc
.cd.
.cd — Конгоның югары дәрәҗәле милли домены.
cd
.cf.
.cf — ҮАҖнең югары дәрәҗәле милли домены.
cf
.cg.
.cg — Конго Җөмһүриятенең югары дәрәҗәле милли домены.
cg
.ch.
.ch — Швейцариянең югары дәрәҗәле милли домены.
ch
.ci.
.ci — Кот-Д'Ивуарның югары дәрәҗәле милли домены.
ci
.ck.
.ck — Кук утравының югары дәрәҗәле милли домены.
ck
.cl.
.cl — Чилиның югары дәрәҗәле милли домены.
cl
.cm.
.cm — Камерунның югары дәрәҗәле милли домены.
cm
.cn.
.cn — Кытайның югары дәрәҗәле милли домены.
cn
.co.
.co — Колумбиянең югары дәрәҗәле милли домены.
co
.cr.
.cr — Коста-Риканың югары дәрәҗәле милли домены.
cr
.cu.
.cu — Кубаның югары дәрәҗәле милли домены.
cu
.cv.
.cv — Кабо-Верденың югары дәрәҗәле милли домены.
cv
.cx.
.cx — Раштуа утравының югары дәрәҗәле милли домены.
cx
Garry Potter hem Jesheren zal.
Garry Potter hem Jaseren zal - Garry Potter turyndagy pomannar seryjasinining 2-nce kytabi. Avtory - D.K.Rowling.
Echtelek.
Garry Potter tagin Dursller gailesende. Ana mjnda bik kunelsez bula, ustawene duslari da ana xat jazmyj. Lekin Awgust ajenda anga Dobby kyle hem ani Xogwatrska kylmeske ugetli.
31 awgust kunne Garru Potterni Wyzlyler kylep, Dursl'lerden kotkaralar. Ozaklamyi alar Londonga - Kosoj Allejaga kitelar. Hogwartska barganda Garry Potterni hem Ron Wyzlyni stena kertmy, shunga alar Wyzlylerneng mashynasinda mektepke baralar.
E Hogwartsta janga uku eli bashlanu belen, sejer xeller bula: nachar kanli ukuchilarga kemder hucum ite.
Axirda Garry Potter Vasylyskni cine, hem Dcynny Wizline kotkara.
Йосыф әл-Кардави (гар. يوسف القرضاوي) – хәзерге заман Ислам дине белгече, фәкыйһ. Шулай ук Әл-Җәзирә каналында "Шәригать һәм көндәлек тормыш" тапшыруын алып баруы һәм Islamonline.net сайтында фәтваларын нәшер итүе белән дә билгеле. Илле китап авторы, шулар арасында мәшһүр "Исламда хәрәм һәм хәләл" китабы.
Интернет яки Пәрәвез (ингл. "Internet", "Interconnected Networks"тан кыскартылган) — мәгълүмати чыганакларның бөтендөнья глобаль системасы.
Бөтендөнья пәрәвезе (World "Wide "Web, WWW) — үзара гиперсылтамалар белән тоташкан документлар системасы (челтәре) ул.
Шәхси адреска ия булган һәрбер аерым документ Web-бит дип атала.
Һәрбер Web-бит шул ук санакта яисә челтәрнең башка санагында сакланучы башка битләр белән күптөрле бәйләнешкә ия була ала. Тоташ сызыклар белән Web-серверлар һәм алар арасындагы бәйләнешләр, ә пунктир белән Web-документлар һәм алар арасындагы бәйләнешләр күрсәтелгән. Web-сервер ул — WWWның сервер-программасы эшләп тора торган компьютер. Аның диск хәтерендә Web-битләр саклана. Web-серверның домен исемендә кече домен исеме, гадәттә, www дип билгеләнә.
Web-бит (документ) эчендә торле мәгълүмат була ала: текст, рәсем, яздырылган тавыш. Ьәр-бер бит исеме .htm яки .html киңәйтелешкә ия булган аерым файлда саклана.
WWW хезмәте кулланган протокол HTTP "(HiperText Transfer Protocol — гипертекстны тапшыру протоколы)" дип атала. Аның төп билгеләнеше — гиперсылтамаларны эшкәртү, клиентларга документлар эзләү һәм тапшыру.
Web-сәхифә ул — үзара бәйләнгән (гадәттә, тематик яктан) битләр бергәлеге. Сәхифә нинди дә булса кешегә яисә учреждениегә карый. Web-сәхифә челтәр хезмәтләре провайдерының Web-серверында оештырыла. Теләсә кайсы сайтның, үзенә күрә титул битен хәтерләтүче баш бите бар. Кагыйдә буларак, баш бит сайт хуҗасын күрсәтеп тора һәм сайтның төрле бүлекләренә сылтамаларны эченә ала.
URL-адрес. Челтәр санак киңлегендәге адреслау системасы турын да сөйләнелгән иде инде. Бу — IP-адреслар, домен адреслары. Интернетның мәгълүмат ресурслары киңлегендә үз адреслау системасы кулланыла. Ул URL "(Uniformed Resource Locator)" — ресурсларның универсаль күрсәткече дип атала. Кәр Web-бит яисә файл өч кисәктән торган уникаль URL-юлламага ия: керү өчен кулланылучы протокол исеме; ресурс сакланучы сервер исеме; серверда файлның "(юлның)" тулы исеме.
Salavat Karymov.
Tagir Kerzhnev.
Idris Kudashev.
Rauf Kutuev.
Gabdrakhman Latypov.
Gali Mazitov.
Sahip Mayski.
Ildar Mananov.
Nurly Miniakhmetov.
Zainulla Mustakimov.
Garry Potter.
Garry Potter - Dgj.K.Rowlingnin Garr Potter turindagi romannar seryjasining tep geroje.
Tep maglumat.
Ata-ana: - Lili Potter, Dgjejms POtter
Jack Sparrow.
Jack Sparrow "(tat.Джек Чыпчык, rus. Джек Воробей)" - Karib dingeze pyratlari filmynyng bash geroye. Ani Johnny Depp ujnij.
.cy.
.cy — Кипрның югары дәрәҗәле милли домены.
cy
.cz.
.cz — Чехиянең югары дәрәҗәле милли домены.
cz
.de.
.de — Алманиянең югары дәрәҗәле милли домены.
de
.dj.
.dj — Джибутиның югары дәрәҗәле милли домены.
dj
.dk.
.dk — Даниянең югары дәрәҗәле милли домены.
dk
.dm.
.dm — Доминиканың югары дәрәҗәле милли домены.
dm
.do.
.do — Доминикан Җөмһүриятенең югары дәрәҗәле милли домены.
do
.dz.
.dz — Алжирның югары дәрәҗәле милли домены.
dz
.ec.
.ec — Эквадорның югары дәрәҗәле милли домены.
ec
.ee.
.ee — Эстониянең югары дәрәҗәле милли домены.
ee
.eg.
.eg — Мисырның югары дәрәҗәле милли домены.
eg
.er.
.er — Эритреянең югары дәрәҗәле милли домены.
er
.es.
.es — Испаниянең югары дәрәҗәле милли домены.
es
Ганс Христиан Андерсен исемендәге премия (ингл. "Hans Christian Andersen Author Award" һәм "Hans Christian Andersen Award for Illustration") — иң яхшы балалар язучыларына һәм рәссам-иллюстраторга бирелгән премия.
Ганс Христиан Андерсен (дат. "Hans Christian Andersen", 1805 елның 2 апреле — 1875 елның 4 августы) — мәшһүр Дания язучысы һәм шагыйре. Бөтен дөньяда мәшһүр булган әкиятләрнең авторы.
Kara merjen.
Kara merjen - (rus "Черная Жемчужина") Karib dingeze pyratlari kinoseryjasinda pyratlar karabi.
William Turner.
Will(William) Turner - Karib dingeze pyratlary kinoseriyasining yngay geroye.
Суда́н (гарәпчә السودان‎‎, ингл. "Sudan"), тулы исем — Судан Җөмһүрияте (гарәпчә جمهورية السودان‎‎ (Җөмһүриййат ас-Судан), ингл. "Republic of Sudan") — Төньяк-көнчыгыш Африкада урнашкан Африканың иң зур дәүләте. Төньякта Мисыр белән, төньяк-көнбатышта Ливия белән, көнбатышта Чад белән, көньяк-көнбатышта Үзәк Африка Җөмһүрияте һәм Демократик Конго Җөмһүрияте белән, көньякта һәм көньяк-көнчыгышта Уганда һәм Кения белән, көнчыгышта исә Эритрея һәм Хәбәшстан белән чиктәш. Төньяк-көнчыгышта Кызыл диңгез сулары белән юыла. Башкаласы — Хартум шәһәре.
Hamza Mukhamadiev.
Mikhail Mustafin.
.et.
.et — Хәбәшстанның югары дәрәҗәле милли домены.
et
.eu.
.eu — Аурупа Берлегенең югары дәрәҗәле милли домены.
eu
.fi.
.fi — Финляндиянең югары дәрәҗәле милли домены.
fi
.fj.
.fj — Фиджиның югары дәрәҗәле милли домены.
fj
.fk.
.fk — Фокленд утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
fk
.fm.
.fm — Федератив Микронезия Штатларының югары дәрәҗәле милли домены.
fm
.fo.
.fo — Фарер утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
fo
.fr.
.fr — Франциянең югары дәрәҗәле милли домены.
fr
.ga.
.ga — Габонның югары дәрәҗәле милли домены.
ga
.gd.
.gd — Гренаданың югары дәрәҗәле милли домены.
gd
.ge.
.ge — Грузиянең югары дәрәҗәле милли домены, 1992 елда кертелә.
ge
.gf.
.gf — Француз Гвинеясының югары дәрәҗәле милли домены.
gf
.gg.
.gg — Гернсиның югары дәрәҗәле милли домены.
gg
.gh.
.gh — Гананың югары дәрәҗәле милли домены.
gh
.gi.
.gi — Гибралтарның югары дәрәҗәле милли домены.
gi
.gl.
.gl — Гренландиянең югары дәрәҗәле милли домены.
gl
.gm.
.gm — Гамбиянең югары дәрәҗәле милли домены.
gm
.gn.
.gn — Гвинеянең югары дәрәҗәле милли домены.
gn
.gp.
.gp — Гваделупаның югары дәрәҗәле милли домены.
gp
Кызы́л диңге́з (гарәпчә البحر الأحمر‎‎ Bahr el-Ahmar, ивр. ים סוף‎ Yam Suf, фр. mer Rouge) — Һиндстан океанының эчке диңгезе. Гарәбстан ярымутравы һәм Африка арасында урнашкан. Иң җылы һәм тозлы диңгезләрнең берсе.
Адриан дивары (ингл. "Hadrian's Wall", рус. "Вал Адриана", "Стена Адриана", лат. "Vallum Hadriani") — 122 һәм 126 елларда Рим империясе тарафыннан төзелгән таш дивары. Адриан императоры тарафыннан җирләрне яклау максатыннан төзелде. Дивар озынлыгы — 117 км, киңлеге — 3 м, биеклеге — 5-6 м.
Исмагыйль Мостафа улы Гаспринский (Гаспралы) (кыр.-тат. "İsmail Mustafa oğlu Gasprinskiy (Gaspıralı)"; 8 (21) март, 1851 — 11 (24) сентябрь 1914) — интеллектуал, мәгърифәтче, нәшир, сәясәтче, җәмәгать эшлеклесе, педагог, әдип.
Elizabet Swann.
Харту́м ("al-Kharṭūm") — Судан башкаласы.
Афиннар 2004 (2004 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 2004) – 2004 елның 13 августыннан 29 августына кадәр Грециянең Афиннар шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Килогра́мм (билгесе: кг, kg) — үлчәү системасында масса үлчәү берәмлеге.
Метр (билгесе: м, m;  — үлчәм, үлчәгеч) — үлчәү системасында озынлык һәм ераклык үлчәү берәмлеге.
Dailagay Nagumanov.
Hamit Neatbakov.
Gafiat Nigmatullin.
АКШ конгрессы (ингл. "United States Congress") — канун чыгару органы. Хәләте АКШ Конституциясе белән расланган. Конгресс ике палаталы: Сенат һәм Вәкилләр палатасы. Вашингтон капитолиендә урнаша.
Джон Локк (ингл. "John Locke") — Бөек Британия педагогы һәм фәлсәфәчесе, эмпиризм һәм либерализм вәкиле. Сенсуализм таралышына зур өлеш керткән һәм үзенең фикерләре белән күп фәлсәфәчеләргә тәэсир иткән күренекле шәхес.
Олуг-Мөхәммәт хан (اولوغ محمد, Oluğ Mөxәmmәt,; 1445 елда үлә) — урта гасырларның билгеле дәүләт эшлеклесе, Алтын Урда (1436 елгача), Кырым (1437) һәм Казан (1438—1445) ханы. Ичкиле Хәсәннең улы. Башка Мөхәммәттән аермалы буларак Олуг кушаматы ала. Казан ханлыгының нигез салучысы (1438), Касыйм ханлыгына да нигез салуга өлеш кертә.
Хәлил хан (خلیل, Xəlil; 1467 елда үлә, Казан) — 1465-1467 елларда Казан ханы, Мәхмүд ханның улы һәм варисы.
Ибраһим хан (ابراهیم, İbrahim; 1479 елда үлә, Казан) – 1467–1479 елларда Казан ханы, Хәлил ханның энесе һәм Мәхмүд ханның улы.
.gq.
.gp – Экваториаль Гвинеянең югары дәрәҗәле милли домены.
gp
.gr.
.gr – Грециянең югары дәрәҗәле милли домены.
gr
.gs.
.gs – Көньяк Геогрия һәм Көньяк Сандвич утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
gs
.gt.
.gt – Гватемаланың югары дәрәҗәле милли домены.
gt
.gu.
.gu – Гуамның югары дәрәҗәле милли домены.
gu
.gw.
".gw" – Гвинея-Бисауның югары дәрәҗәле милли домены.
gw
.gy.
.gy – Гайананың югары дәрәҗәле милли домены.
gy
.hk.
.hk – Гонконгның югары дәрәҗәле милли домены.
hk
.hm.
.hm – Херд һәм Макдоналд утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
hm
.hn.
.hn – Гондурасгың югары дәрәҗәле милли домены.
hn
.hr.
.hr – Хорватиянең югары дәрәҗәле милли домены.
hr
.ht.
.ht – Гаитиның югары дәрәҗәле милли домены.
ht
.hu.
.hu – Венгриянең югары дәрәҗәле милли домены.
hu
.id.
.id – Индонезиянең югары дәрәҗәле милли домены.
id
.ie.
.ie – Ирландиянең югары дәрәҗәле милли домены.
ie
.il.
.il – Израильның югары дәрәҗәле милли домены. 1985 елның 24 октябрендә ачыла, ул шул ук елда төзелгән .us һәм .uk тан кала иң иске югары дәрәҗәле милли домен.
il
.im.
.im – Мэн утравының югары дәрәҗәле милли домены.
im
.in.
.in – Һиндстанның югары дәрәҗәле милли домены.
in
.io.
.io – Һинд океанда Британ территорияләренең югары дәрәҗәле милли домены.
io
.iq.
.iq – Гыйракның югары дәрәҗәле милли домены.
iq
.ir.
.ir – Иранның югары дәрәҗәле милли домены.
ir
CHL 2010 Play Off seriase.
formula_1
биредә formula_2 — материаль ноктаның тизләнеше;
formula_3 — материаль ноктага куелган көч;
formula_4 — материаль ноктаның массасы.
formula_5
formula_6
биредә formula_7 — ноктаның импульсы,
formula_8
formula_10 — вакыт;
formula_11 — импульсның вакыт буенча чыгарылмасы.
formula_12
formula_13
Икенче законның аерым очрагын (formula_14 булганда) беренче законның эквиваленты итеп карага ярамый, чөнки беренче закон ИСС барлыгын тәгълиматлаштыра, ә икенче закон шул системада формулалаштырыла.
Әлеге закон ике үзара тәэсир итешүче җисемнәр белән ни булганын аңлата. Мисал өчен ике җисемнән торучы йомык системаны алыйк. Беренче җисем икенчесенә formula_15 көче белән тәэсир итә ала, ә икенчесе беренчесенә formula_16 көче белән. Ньютонның өченче законы аңлата: тәэсир итү көче модуле буенча тигез һәм каршы тәэсир көче юнәлеше буенча капма-каршы.Әлеге көчләр аерым җисемнәргә куелганнар, шуңа күрә компенсацияләнмиләр.
formula_17
formula_19
a> классификациясе буенча Төньяк Африка, ачык яшел белән бергә — географик регион.
Гомәр ибнел-Хәттаб (— "`Umar ibn al-Khattāb", радыйаллаһу ганһу) (581—3 ноябрь 644) — икенче хәлиф (634 елдан), Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмнең якын сәхабәсе. Тулы исеме – Гомәр ибнел-Хәттаб ибн Нуфәйл ибн Габдел-Гъуззә ибн Рийах ибн Габдуллаһ ибн Курт ибн Разах ибн Гъади ибн Кәгъб. Мәккәдә туа.
Литр (билгесе: л, l) — үлчәү системасынан тыш, күләм үлчәү берәмлеге.
formula_1 («пи» дип әйтелә) — әйләнә озынлыгының диаметрына чагыштырмасына тигез булган математик даими. Бу билгеләмә бары тик Евклид геометриясендә генә дөрес.
«Ruza».
«Ruza» альбомы — DJ Rabbah белән бергә ясаган төрле темаларга бию ремикслары.
«Котлы булсын, матур булсын» альбомы — гармун көенә халык җырлары һәм бонус: DJ Rabbah белән ике трэк.
İske Qormaş.
İske Qormaş - Tatarstan Respublikası Aqtanış rayonında urnaşqan awıl.
Tarix.
Awılğa 16 ğasırda Qormaş babay nigez sala. 18 ğasırda awıl Pugaç fetnäsendä aktiv qatnaşa.
19 ğasırda awılda cädidi mädräsä açıla, anda Märcäni şäkerte uquta. 20 ğasırda kolxoz töyelä. Xäzerge waqıtta awıl iqtisadı awır xäldä.
link=Татарстан
.je.
.je — Джерсиның югары дәрәҗәле милли домены.
je
.jm.
.jm — Ямайканың югары дәрәҗәле милли домены.
jm
.jo.
.jo — Иорданиянең югары дәрәҗәле милли домены.
jo
.jp.
.jp — Япониянең югары дәрәҗәле милли домены.
jp
.ke.
.ke — Кениянең югары дәрәҗәле милли домены.
ke
.kg.
.kg — Кыргызстанның югары дәрәҗәле милли домены.
kg
.kh.
.kh — Камбоджаның югары дәрәҗәле милли домены.
kh
.ki.
.ki — Кирибатиның югары дәрәҗәле милли домены.
ki
.km.
.km — Комор утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
km
.kn.
.kn — Сент-Китс һәм Невис утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
kn
.kp.
.kp — Корея халык-демократик җөмһүриятнең югары дәрәҗәле милли домены.
kp
.kr.
.kr — Корея Җөмһүриятенең югары дәрәҗәле милли домены.
kr
.kw.
.kw — Күвәйтнең югары дәрәҗәле милли домены.
kw
.ky.
.ky — Кайман утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
ky
Плуто́н (134340 Pluto) — Кояш системасына керүче кәрлә планета.
Жюль Габриэ́ль Верн (фр. "Jules Gabriel Verne"; 1828 елның 8 феврале, Нант, Франция — 1905 елның 24 марты, Амьен) — француз географы, мәшһүр язучы, әдәбият классигы. Француз География Җәмгыяте әгъзасы булган.
Рене́ Гено́н (René Guénon, 15 ноябрь 1886, Блуа, Франция — 7 январь 1951, Каһирә, Мисыр) — француз фәлсәфәчесе. Метафизика өлкәсендә йогынтысы аеруча зур була.
Сан-Франци́ско (, кыскача "Frisco") — АКШның Калифорния штатында урнашкан шәһәр. 2008 елда халык саны 808 мең кеше булган, халык тыгызлыгы буенча Сан-Франциско АКШның 12 шәһәре. Сан-Франциско шәһәре Сан-Франциско ярымутрауның төньягында урнашкан.
.la.
.la — Лаосның югары дәрәҗәле милли домены.
la
.lb.
.lb — Ливанның югары дәрәҗәле милли домены.
lb
.lc.
.lc — Сент-Люсиянең югары дәрәҗәле милли домены.
lc
.li.
.li — Лихтенштейнның югары дәрәҗәле милли домены.
li
.lk.
.lk — Шри-Ланканың югары дәрәҗәле милли домены.
lk
.lr.
.lr — Либериянең югары дәрәҗәле милли домены.
lr
.lu.
.lu — Люксембургның югары дәрәҗәле милли домены.
lu
.lv.
.lv — Латвияның югары дәрәҗәле милли домены.
lv
.ly.
.ly — Ливиянең югары дәрәҗәле милли домены.
ly
.ma.
.ma — Марокконың югары дәрәҗәле милли домены.
ma
.mc.
.mc — Монаконың югары дәрәҗәле милли домены.
mc
.md.
.md — Молдавиянең югары дәрәҗәле милли домены.
md
.me.
.me — Монтенегроның югары дәрәҗәле милли домены.
me
.mg.
.mg — Мадагаскарның югары дәрәҗәле милли домены.
mg
.mh.
.mh — Маршалл утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
mh
.mk.
.mk — Македониянең югары дәрәҗәле милли домены.
mk
Novı Dvur Krulevski.
Novı Dvur Krulevski, pol. "Nowy Dwór Królewski" – Polşada urnaşqan awıl. Bu awıl Kuyav-Pomeraniə voyevodalığınıŋ Chełmno povyatındağı Papowo-Biskupie gminasında urınlaşqan. Xalıq sanı 190 keşe.
Пирене́й ярымутравы́ (шулай ук Иберий ярымутравы дип атала; порт., исп., галис., астур. "Península Ibérica", баск. "Iberiar penintsula", араг. "Peninsula Iberica", кат. "península Ibèrica", эстр. "península Ibérica", фр. "péninsule Ibérique", лат. "Iberia Paeninsula") — Аурупаның көньяк-көнбатышында урнашкан ярымутрау. Урта диңгез, Атлантик океан, Бискай култыгы сулары белән юыла.
Nazhib Nugaev.
Talip Nurkaev.
Mikhail Petrov.
.ml.
.ml — Малиның югары дәрәҗәле милли домены.
ml
.mm.
.mm — Мьянманың югары дәрәҗәле милли домены.
mm
.mn.
.mn — Монголиянең югары дәрәҗәле милли домены.
mn
.mo.
.mo — Макаоның югары дәрәҗәле милли домены.
mo
.mp.
.mp — Төньяк Мариан утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
mp
.mq.
.mq — Мартиниканың югары дәрәҗәле милли домены.
mq
.mr.
.mr — Мавританияның югары дәрәҗәле милли домены.
mr
.ms.
.ms — Монтсерратның югары дәрәҗәле милли домены.
ms
.mt.
.mt — Мальтаның югары дәрәҗәле милли домены.
mt
.mu.
.mu — Маврикийның югары дәрәҗәле милли домены.
mu
.mv.
.mv — Мальдив утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
mv
.mw.
.mw — Малавиның югары дәрәҗәле милли домены.
mw
.mx.
.mx — Мексиканың югары дәрәҗәле милли домены.
mx
.my.
.my — Малайзияның югары дәрәҗәле милли домены.
my
.mz.
.mz — Мозамбикның югары дәрәҗәле милли домены.
mz
.na.
.na — Намибиянең югары дәрәҗәле милли домены.
na
.nc.
.nc — Яңа Каледониянең югары дәрәҗәле милли домены.
nc
.ne.
.ne — Нигерның югары дәрәҗәле милли домены.
ne
.nf.
.nf — Норфолкның югары дәрәҗәле милли домены.
nf
.ng.
.ng — Нигериянең югары дәрәҗәле милли домены.
ng
Скандинавия ярымутравы (норв. "Den skandinaviske halvøy", швед. "Skandinaviska halvön") — Аурупаның төньяк-көнбатышында урнашкан ярымутрау. Төньяктан, Русия һәм Финляндиядән башлап көньякка Даниягә кадәр 1900 км-га сузыла. Ярымутрау киңлеге 800 км-га җитә, мәйданы якынча 800 мең км² (Аурупаның иң зур ярымутравы). Ярымутрауда Норвегия, Швеция, Финляндия (өлешчә) дәүләтләре урнаша.
Ярымутрауның иң югары ноктасы — Гальхёпигген тавы (норв. "Galdhøpiggen"), биеклеге 2469 м.
Испаннар (үзисем "Españoles") — Пиреней ярымутравында яшәүче испан телле халык.
Бәйгедә Алмания вәкиле Лена Майер-Ландрут «Satellite» җыры белән җиңү яулаган.
Апенни́н ярымутравы́ (итал. "Penisola italiana" — Италия ярымутравы; шулай ук "Penisola appenninica") — Аурупаның иң зур ярымутрауларның берсе. Аурупаның көньягында урнаша һәм Урта диңгез сулары белән юыла. Ярымутрауда Италиянең төп өлеше, Ман-Марино һәм Ватикан урнаша. Ярымутрау мәйданы — 149 мең км². Озынлыгы 1100 км, киңлеге 130дан 300 км-га кадәр.
Milli Mäcles.
Milli Mäcles (Tatar xalqınıñ Milli Mäclese) - tatar milli parlamentı, milli oyışma.
Tarix.
90-nçe yıllarda tözelä. 2000-2007 yılda aktiv bulmıy, 2008 yılda Tatarstannıñ azatlığı turında deklratatsiä qabul itä.
Citäkçälek.
1. Fäwziä Bäyrämova
Ниагара (ингл. "Niagara River") — Төньяк Америкада аккан, Эри һәм Онтарио күлләрен берләштергән елга.
Ниага́ра шарлавыгы́ (ингл. "Niagara Falls") — Төньяк Американың Канада һәм АКШ чигендә урнашкан Ниагара елгасындагы өч шарлавыкларның гомум исеме. Шарлавыклар биеклеге 53 метрга җитә.
.ni.
.ni — Никарагуаның югары дәрәҗәле милли домены.
ni
.nl.
.nl — Нидерландларның югары дәрәҗәле милли домены.
nl
.no.
.no — Норвегиянең югары дәрәҗәле милли домены.
no
.np.
.np — Непалның югары дәрәҗәле милли домены.
np
.nr.
.nr — Науруның югары дәрәҗәле милли домены.
nr
.nu.
.nu — Ниуэ утравының югары дәрәҗәле милли домены.
nu
.nz.
.nz — Яңа Зеландиянең югары дәрәҗәле милли домены.
nz
.om.
.om — Оманның югары дәрәҗәле милли домены.
om
.pa.
.pa — Панаманың югары дәрәҗәле милли домены.
pa
.pe.
.pe — Перуның югары дәрәҗәле милли домены.
pe
.pf.
.pf — Француз Полинезиянең югары дәрәҗәле милли домены.
pf
.pg.
.pg — Папуа-Яңа Гвинеянең югары дәрәҗәле милли домены.
pg
.ph.
.ph — Филиппиннарның югары дәрәҗәле милли домены.
ph
.pk.
.pk — Пакьстанның югары дәрәҗәле милли домены.
pk
.pl.
.pl — Польшаның югары дәрәҗәле милли домены.
pl
.pn.
.pn — Питкэрн утравының югары дәрәҗәле милли домены.
pn
.pr.
.pr — Пуэрто-Риконың югары дәрәҗәле милли домены.
pr
.ps.
.ps — Фәлестыйнның югары дәрәҗәле милли домены.
ps
.pt.
.pt — Португалиянең югары дәрәҗәле милли домены.
pt
.pw.
.pw — Палауның югары дәрәҗәле милли домены.
pw
.py.
.py — Парагвайның югары дәрәҗәле милли домены.
py
.qa.
.qa — Катарның югары дәрәҗәле милли домены.
qa
.re.
.re — Реюньонның югары дәрәҗәле милли домены.
re
.rs.
.rs — Сербиянең югары дәрәҗәле милли домены.
rs
Балкан ярымутравы (словен. "Balkanski polotok", хорв. "Balkanski poluotok", босн. "Balkansko poluostrvo", серб. "Балканско полуострво", рум. "Peninsula Balcanică", болг. һәм макед. "Балкански полуостров", алб. "Gadishulli Ballkanik", грекча "Βαλκανική χερσόνησος", төр. "Balkan Yarımadası", лат. "Paeninsula Balcanica") — Аурупаның көньяк-көнчыгышында урнашкан ярымутрау. Мәйданы — якынча 505 мең км ². Урта, Әдрән, Ионик, Мәрмәр, Эгей һәм Кара диңгезләр сулары белән юыла.
.rw.
.rw — Руанданың югары дәрәҗәле милли домены.
rw
.sa.
.sa — Согуд Гарәбстанының югары дәрәҗәле милли домены.
sa
.sb.
.sb — Соломон Утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
sb
.sc.
.sc — Сейшель утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
sc
.sd.
.sd — Суданның югары дәрәҗәле милли домены.
sd
.se.
.se — Швециянең югары дәрәҗәле милли домены.
se
.sg.
.sg — Сингапурның югары дәрәҗәле милли домены.
sg
.sh.
.sh — Изге Елена утравының югары дәрәҗәле милли домены.
sh
.si.
.si — Словенияның югары дәрәҗәле милли домены.
si
.sk.
.sk — Словакияның югары дәрәҗәле милли домены.
sk
.sl.
.sl — Сьерра-Леоненең югары дәрәҗәле милли домены.
sl
.sm.
.sm — Сан-Мариноның югары дәрәҗәле милли домены.
sm
.sn.
.sn — Сенегалның югары дәрәҗәле милли домены.
sn
.sr.
.sr — Суринамның югары дәрәҗәле милли домены.
sr
.st.
.st — Сан-Томе һәм Принсипинең югары дәрәҗәле милли домены.
st
.su.
.su — СССРның югары дәрәҗәле милли домены. Хәзер дә кулланыла.
su
.sv.
.sv — Сальвадорның югары дәрәҗәле милли домены.
sv
.sy.
.sy — Сүриянең югары дәрәҗәле милли домены.
sy
.sz.
.sz — Свазилендның югары дәрәҗәле милли домены.
sz
.tc.
.tc — Тёркс һәм Кайкос утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
tc
.td.
.td — Чадның югары дәрәҗәле милли домены.
td
.tf.
.tf — Көньяк Француз территорияләренең югары дәрәҗәле милли домены.
tf
.tg.
.tg — Тогоның югары дәрәҗәле милли домены.
tg
.th.
.th — Таиландның югары дәрәҗәле милли домены.
th
.tj.
.tj — Таҗикстанның югары дәрәҗәле милли домены.
tj
.tk.
.tk — Токелауның югары дәрәҗәле милли домены.
tk
.tl.
.tl — Көнчыгыш Тиморның югары дәрәҗәле милли домены.
tl
Альп таулары яки Альплар (алм. "Alpen", фр. "Alpes", итал. "Alpi", словен. "Alpe") — Көнбатыш Аурупаның иң зур таулары. Франция, Италия, Швейцария, Алмания, Австрия, Лихтенштейн, Словения илләрнең өлешләрендә урнашалар.
link=Эйфель манарасы
Йолдыз Сугышлары (рус. "Звездные Войны", ингл. "Star Wars") — Америка режиссеры Джордж Лукас тарафыннан язылган фантастик роман. Беренче фильм "Йолдыз Сугышлары" дип аталган булган, ләкин киләсе эпизодның чыгуыннан соң беренче фильм исеменә «Яңа өмет» дигән өстәмә исем кушыла. Беренче фильм 1977 елның 25 маенда чыга, шул ук исем астындагы китап 1976 елда гына чыккан була. Беренче фильм чыкканнан соң егерме ике ел үткәч экраннарда чыга һәм Лукас икенче трилогияне төшерә башлый - анда сүз беренче трилогиядән алда ниләр булганлыгы турында бара.
Эбе Камарго үзенең җырчы эшчәнлеген 1940 елларда башлый. Үзенең сеңлесе белән икәү "«Rosalinda e Florisbela»" (Розалиндаи һәм Флорисбела) дуэтында чыгыш ясыйлар. 1950 еллларда Камарго телевидениядә алып баручы, кайвакыт радиода да эшли. 1986 елдан алып үзенең шәхси тапшыруын - "«Hebe»" алып бара.
link=Штрихлы код
link=Христофор Колумб
Гвине́я Респу́бликасы (фр. "République de Guinée") — Көнбатыш Африкада урнашкан дәүләт. Төньякта Сенегал белән, көньяк-көнчыгышта Мали белән, көнчыгышта Кот-д’Ивуар, көньякта Либерия белән, көньяк-көнбатышта Сьерра-Леоне белән, төньяк-көнбатышта исә Гвинея-Бисау белән чиктәш. Көнбатыштан Атлантик океан сулары белән юыла.
link=Майн Рид
"Медицина" сүзе латин ars medicina, ягъни "дәвалау сәнгате" сүзтөзмәсеннән килә.
Па́бло Дие́го Хосе́ Франси́ско де Па́ула Хуа́н Непомусе́но Мари́я де лос Реме́диос Сиприа́но де ла Санти́сима Тринида́д Марти́р Патри́сио Руи́с и Пика́ссо (исп. "Pablo Diego José Francisco de Paula Juan Nepomuceno María de los Remedios Cipriano de la Santísima Trinidad Martyr Patricio Ruíz y Picasso"; 1881 елның 25 октябре, Малага, Испания — 1973 елның 8 апреле, Мужен, Франция) — испан рәссамы, скульптор, керамист һәм дизайнер.
Бөтендөнья сәламәтлек көне (БМО телләрендә: ингл. "world health day", исп. "Día Mundial de la Salud", кыт. 世界卫生日, фр. "Journée mondiale de la santé" рус. "Всемирный день здоровья") — 1950 елдан бирле 7 апрель көнне үткәрелгән бәйрәм.
Фин теле́ (фин. "suomi", "suomen kieli") — Финляндиядә рәсми кулланылышта йөрүче агглютинатив тел.
1918 елның июлендә махсус төзелгән "Мод" («Maud») корабында Себер ярлары буенча сәяхәт башлый. Экспедиция зур авырлыклар белән Аляскага кадәр барып җитә.
link=Лех Качиньский
Скандинавия таулары — Скандинавия ярымутравында урнашкан таулар системасы. Озынлыгы якынча 1700 км, киңлеге 600 км-га җитә. Иң югары нокта — Гальхёпигген тавы (норв. "Galdhøpiggen"), 2469 м, Норвегиядә урнаша.
Судет таулары яки Судетлар (полякча һәм чехча "Sudety",) — Үзәк Аурупада урнашкан таулар. Алмания, Польша һәм Чехия дәүләтләре территорияләрендә урнашканнар.
Джеймс Паркинсон ("James Parkinson") — мәшһүр инглиз табибы. 1817 елда Паркинсон авыруын сурәтләде.
Кояш тотылу (ингл. "Solar eclipse", рус. "Солнечное затмение") — астрономик күренеш. Шул процесс барышында Ай өлешчә яки тулысынча Кояшны Җир шарыннан караучыга каплый.
Хи́тклифф Э́ндрю «Хит» Ле́джер (ингл. "Heathcliff Andrew "Heath" Ledger"; 1979 елның 4 апреле — 2008 елның 22 гыйнвары) — мәшһүр Австралия һәм АКШ актеры. "The Imaginarium of Doctor Parnassus", "The Dark Knight", "Brokeback Mountain", "A Knight's Tale" фильмнары буенча дан казанды. 2008 елның 22 гыйнварында үз фатирында вафат булды.
Keçe Çınlı.
Keçe Çınlı – Tatarstannıñ Çüpräle rayonı sostavına kergän awıl. Keçe Çınlı yılğası buyına urnaşqan häm şuñadırmı rayonnıñ iñ zur awıllarınnan sanala. Awıl cirlegeneñ ğomumi mäydanı 6405 gektar, sörü cirlege 5423 gektar.
Awılda 582 xucalıq, 1407 keşe yäşi."Änilär çişmäse"("Ğoldır kizläwe")
Awıl cirlegendä Keçe Çınlı urta ğomumi belem birü mäktäbe urnaşqan. Ul 1925 yılda dürtyıllıq mäktäp itep barlıqqa kilä, ä 1931 yılda – tulı bulmağan urta mäktäp, annan soñ 1972 yılda – urta ğomumi belem birü mäktäbe dip üzgätelä.
Awılda 350 urınlıq Mädäniät yortı, 5 şäxsi kibet, 1 däwlät qaramağındağı kibet, tegermän, awıl tulısı belän gazlaştırılğan. Xalıqnıñ 30% üzäkläşkän su sistemasınnan qullanıla, üzäk uramnarda 1993-95 yıllarda asfalt tüşälgän.
Tarix.
Keçe Çınlı tarixı urıs däwläte belän bäreleşlärgä bay. Awıl xalqı Pugaçev һäm başqa baş kütärülärdä qatnaşa.
1857 yılda Urıs Çınlısı igençeläre һäm Keçe Çınlı keşeläre belän qarşılıq çığa. Keçe Çınlı cirläre urıslarğa qanunnardan tış satılğan bula. Älbättä, Keçe Çınlı xalqı bu cirlärne kire qaytarmaqçı bulalar. Läkin Sember ölkäse urıs krestyannarı yaqlı bula һäm tatarlarğa qarşı atlı qazaqlarnı cibärä. Tatarlar şul ölkä soldatları () belän suğışa başlıy, berniçä keşe yaralana, ülüçelär dä bula. 1905 yılnıñ 2 avgustında tatarlar tarafınnan igen ağulaw xalen tikşerü öçen cibärelgän Sember keşeläre xökem itelä, alardan cirgä xuça bulu kägäzläre taläp itelä. Keçe Çınlı xalqına qarşı ike rota cäyäwle ğäskär yünälenä. 7 avgustta Keçe Çınlığa maxsus räweştä Sember gubernatorı da kilä. Anıñ bäxäsne sud aşa xäl itügä öndäwläre uñışsız bula. Xalıq tawış kütärä, cirlären kire qaytarunı taläp itä. Şulay da cirlär Urıs Çınlısına, soñraq TASSR barlıqqa kilgäç, Sember ölkäsenä kerep qala.
Газе́та — даими исеме астында айга бер тапкыр ким чыкмаган периодик басма. «Газета» исеме итальян gazzetta ("гасета") сүзеннән барлыкка килде.
Себер ханлыгы ("Seber xanlığı; Себер йорты, Seber yortı") — 1429-1598 елларда Көнбатыш Себердә урнашкан татар феодаль дәүләте. Төп халкы – себер татарлары.
Кырым ханлыгы (кырымтатарча "Qırım Hanlığı") — 1443 елдан башлап 1783 елга кадәр яшәгән кырымтатарлар дәүләте.
link=Алексис де Токвиль
Baki Rahimov.
Shamil Rahmatullin.
Gataulla Salihov.
Лех Алекса́ндр Качи́ньский (польча "Lech Aleksander Kaczyński"; 1949 елның 18 июне, Варшава, Польша — 2010 елның 10 апреле, Смоленск өлкәсе, Русия) — поляк юристы һәм сәясәтче, Варшава мэры (2002—2005), Польша президенты (2005-2010). 2010 елның 10 апрелендә Смоленск шәһәре янында булган авиаһаләкәт нәтиҗәсендә вафат булды.
Велосипе́д (фр. "vélocipède", лат. "velox" — тиз һәм "pes" — аяк) — транспорт чарасы.
Җир көне (ингл. "Earth Day") — кешеләрне Җирнең экологик проблемаларына җәлеп итү өчен үткәрелгән чараларның уртак исеме.
Копенга́ген (/ [кхёбэнха́ў’н], искедат. "Køpmannæhafn",) — Даниянең иң зур шәһәре һәм башкаласы. Зеландия һәм Амагер утрауларында урнаша.
Samat Sadriev.
Sadyk Sayranov.
Midhat Salihov.
Братисла́ва ((1919 елга кадәр — Прешпорок яки Пре́шпорек, "Prešporok, Prešporek", Пре́сбург, По́жонь) — үзәк Аурупада урнашкан шәһәр, Словакиянең башкаласы, 1536 елдан 1784 елга кадәр Венгрия башкаласы. Халык саны якынча 430 000 кеше, шәһәрнең мәйданы — 368 км2.
Ирла́нд теле (Gaeilge) — ирландиялеләрнең теле, кельт телләренең берсе, шотланд (гэль) һәм мэн телләре белән беррәттән бу төркемнең гойдель төркемчәсенә карый.
Химик катнашма (кушма матдә) — химик рәвештә бер-ике химик элемент атомнарыннан төзелгән кушма матдә. Әгәр дә молекуллары ковалент бәйләнеш белән төзелгән булса, кайбер гади матдәләрне дә химик катнашма дип санарга ярый (мәсәлән, азот formula_1, кислород (ачытудырма йә ачытудыргыч) formula_2 и др.).
Шотла́нд теле, гэ́льча (үзаталышы Gàidhlig;, яки "Scottish Gaelic") — кельт телләре төркеменә керүче гойдель телләре төркемчәсенең бер вәкиле. Бу телдә сөйләшүчеләр (гэллар) Шотландиянең таулы өлешләрендә һәм Гебрид утрауларында яшиләр. Шулай ук АКШда, Канадада, Австралиядә һәм Яңа Зеландиядә бу телдә сөйләшүче кечкенә төркемнәр бар. Герман теле булган инглиз-шотланд теле белән бутамаска кирәк. Бу телдә Шотландиянең тигезлекле өлешендә сөйләшәләр.
«Авата́р» (ингл. "Avatar") — Джеймс Камерон төшергән фильм.
Күмерсулар (сахаридлар, "углеводлар") — табигый органик матдәләр берләштергән бер зур классның гомум атамасы. Атама "күмер" һәм "су" сүзләреннән төзелгән, чөнки беренче табылган күмерсуларның брутто-формулалары - Cx(H2O)y, формаль рәвештә бу күмер () һәм су катнашмасы.
Nakip Safin.
Nurulla Safin.
Gani Safiullin.
Zakir Sultanov.
Abdulhak Umerkin.
1895 елның башында, гаиләнең әтисе ревматик бизгәктән вафат булганнан соң, Толкиннар гаиләсе Англиягә кайта. Ике бала белән калган Мейбл туганнардан ярдәм сорарга мәҗбүр була. Гаилә Сэйрхоулда (ингл. "Sarehole") яши башлый. Шул вакытта Мейбл Толкин динне тирәнтен өйрәнә башлый, католицизмны кабул итә, һәм балаларда да дингә мәхәббәтне тәрбияли, нәтиҗәдә Толкин гомере буена дини кеше булып кала.
Мәктәп алды чагын балалар табигатьтә үткәрделәр. Бу ике ел Толкин язган әсәрләргә нык тәэсир ясаган. 1900 елда Толкин Эдвард патша мәктәбенә ("King Edward’s School") укырга керә, монда ул борынгы инглиз телен өйрәнә һәм башка телләрне дә өйрәнә башлый. Аның лингвистик сәләте тиз күренде, һәм ул эльфлар телләрен уйлап чыгара башлый. Соңарак ул изге Филипп мәктәбендә ("St. Philip’s School") һәм оксфордның Эксетер көллиятендә укый.
1911 елда Эдвард патша мәктәбендә укыганда, Толкин өч дусты, Боб Джилсон, Джеффри Смит һәм Кристофер Уайзмен, белән «Чәй клубы һәм барровиан җәмгыяте» (ингл. T.C.B.S., Tea Club and Barrovian Society) дигән серле оешманы ясады. Киләчәктә дә ул бу дуслары белән яхшы мөнәсәбәттә булыр.
Шул вакытта ул, каләчәктә «Сильмариллион» әсәре булачак, Уртаҗир ("Middle-Earth") риваятьләренең сериясен яза башлый. Аның гаиләсендә дүрт бала булды, алар өчен ул «Хоббитны» уйлап чыгарды, сөйләде, аннары язып алды. «Хоббит» 1937 елда сэр Стэнли Ануин тарафыннан бастырылачак. «Хоббит» зур популярлыкны яулаган, һәм Ануин Толкинга дәвамны язырга тәкъдим итте. Ләкин трилогия өстендә эш озак вакыт алган һәм китап фәкать 1954 елда язылып бетерелде. Трилогия бастырылды һәм колоссаль уңышны яулады. Моны автор да, Ануин да көтмәгәннәр (Ануин акчасын югалтачак дип уйлады, ләкин китап аңа бик ошау сәбәпле, ул аны барыбер бастырды).
Zingansha Fayzullin.
Farit Fatkullin.
Anvar Fatkullin.
О́сло (норв. "Oslo", [↓ʊʂˈlʊ] яки[↓ʊsˈlʊ]) — Норвегиянең башкаласы һәм иң зур шәһәре.
1050 елда Харальд III исемле патша Opslo (яки Oslo) кечкенә торак пунктка нигез салган.
Фарсы теле (زبان فارسی — "zabân-e fârsi") — иран телләре арасында иң таралганы, Иранның рәсми теле. Фарсы теленең вариантлары шулай ук Әфганстанда (дари́ яки фарси́-кабули́) һәм Таҗикстанда (таҗик теле) дәүләт теле булып тора. Шулай ук Пакьстанда таралган. Фарсы телендә сөйләшүчеләрнең җәмгыятьләр шулай ук Фарсы култыгы илләрендә (Бәһрәйн, Гыйрак, Оман, Йәмән, Берләшкән Гарәп Әмирлекләре) дә яшиләр.
Көрд теле (كوردی, Kurdî, Köpди) — көрдләрнең теле, иран телләренең көнбатыш төркемчәсенең бер вәкиле. Рәсми булмаган рәвештә Көрдстан дип аталучы өлкәдә кулланылышта.
«Хо́ббит, я́ки бару́ һәм кайту́» (ингл. "The Hobbit, or There and Back Again", рус. "Хоббит, или Туда и обратно") — Дж. Р. Р. Толкин язган хикәя-әкият. Әкият фэнтези жанрында язылган һәм 1937 елда беренче тапкыр бастырылган. Әсәр дәвамы – «Балдаклар хөкемдары китабы».
Һинд ярымутравы (, "Hindustān",) — Азиянең көньягында урнашкан ярымутрау. Мәйданы — 2 млн км². Ярымутрауның барлык территориясе Һиндстан дәүләтенә керә.
Кытай татарлары (塔塔尔族 Tǎtǎěrzú) — Кытай Халык Республикасының 56 этник төркемнең берсе.
Непа́л, Федерати́в Демократи́к Непа́л Респу́бликасы (непалича नेपाल [neˈpaːl]) — Гималайларда урнашкан дәүләт. Һиндстан һәм Кытай белән чиктәш.
А́нглия ([ˈɪŋɡlənd]) — Бөекбританиянең иң зур тарихи һәм административ өлеше. Британ утравының көньяк-көнчыгыш өлешендә урнаша. Гадәттә, инглизчә "mainland" дип йөртелә. Англия халкы Бөекбритания халык санының 83 %-н тәшкил итә.
О́ксфорд университеты́ (ингл. "University of Oxford") — борынгы инглиз университеты, Бөекбританиянең алдынгы университеты.
Женева күле (Леман, фр. "Lac Léman, Le Léman, Lac de Genève", алм. "Genfersee") — зурлыгы буенча Үзәк Аурупаның икенче күле. Швейцария һәм Франция территорияләрендә урнаша.
Әгәр formula_1 ноктасының ниндидер тирәлегендәге барлык formula_2 өчен formula_3 тигезсезлеге үтәлсә, formula_1 ноктасы formula_5 функциясенең минимум ноктасы дип атала.
Әгәр formula_1 ноктасының ниндидер тирәлегендәге барлык formula_2 өчен formula_8 тигезсезлеге үтәлсә, formula_1 ноктасы formula_5 функциясенең максимум ноктасы дип атала.
Инаугурация яки инавгурация — вазыйфага керү тантанасы. "Инаугурация" сүзе латин "inauguro" сүзеннән алынган. Күбесенчә, әлеге гадәт монархларны тәхеткә утырту тантанасыннан алынган.
Дже́ймс Мэ́тью Ба́рри (ингл. "James Matthew Barrie", 1860 елның 9 мае, Кирримьюр — 1937 19 июне, Лондон) — шотланд драматургы һәм прозаик, мәшһүр балалар әкияте «Питер Пэн» авторы.
Клайв Стейплз Льюис (ингл. "Clive Staples Lewis", 1898 елның 29 ноябре — 1963 елның 22 ноябре) — күренекле инглиз һәм ирланд язучысы, галим һәм дин әһеле. Урта гасырлар әдәбияты һәм христиан апологетикасы буенча эшләре белән мәшһүр. Шулай ук фэнтэзи жанрында булган китаплары белән таныла.
Фэнтези (ингл. "fantasy" — «фантазия») — мифологик һәм әкият мотивларын куллануга нигезләнгән фантастик әдәбияты төре. Хәзерге форматта XX гасырда формалашты.
Уи́льям Шекспи́р (ингл. "William Shakespeare"; 1564 елның 23 апреле — 1616 елның 23 апреле) — инглиз драматургы һәм шагыйре. Дөньяның иң мәшһүр драматургларның берсе, иң азында 17 комедия, 10 хроника, 11 трагедия, 5 поэма авторы.
Халыкара гаилә көне (ингл. "International Day of Families", фр. "Journée internationale des familles", рус. "Международный день семей") — 1993 елдан 15 май көнне билгеләнгән бәйрәм.
Шарль Перро́ (фр. "Charles Perrault"; 1628 елның 12 гыйнвары — 1703 елның 16 мае) — мәшһүр француз язучысы-әкиятче, шагыйрь һәм тәнкыйтьче. 1671 елдан Француз академиясе әгъзасы.
Патаго́ния — Көньяк Американың бер кисәге. Төгәл билгеләнгән чикләре юк, ләкин еш кына Аргентинадагы Рио-Колорадо һәм Чилидагы Био елгалары арасындагы территорияләрне Патагония дип атыйлар. Кайчак Патагониягә шулай ук Утлы җирне дә кертәләр. Көнбатышында Анд тауларының бер өлешен, көнчыгышта тигезлекле җирләрне үз эченә ала. «Патагония» атамасы patagón сүзеннән килеп чыккан. Бу сүз белән Магеллан экспедициясендәгеләр бу җирләрдә туып үскән озын буйлы халыкны атап йөрткәннәр. Аларның уртача буйлары 1,8 метр булган, испаннарныкы исә бары тик 1,55 м.
Монреаль(фр. Montréal [mɔ̃ʁeˈal], ингл. Montreal [mʌntriˈɑːl]) — Көньяк-Көнчыгыш Канадада урнашкан шәһәр.
Niko Kapanen.
Хеле́на Бо́нэм Ка́ртер (ингл. "Helena Bonham Carter", 1966 елның 26 маенда Лондонда туды) — инглиз актрисасы, Тим Бертонның рәсми булмаган хатыны. 1998 елда Оскар премиясен алды.
Никколо́ Пагани́ни (итал. "Niccolò Paganini"; 1782 елның 27 октябре, Генуя — 1840 елның 27 мае, Ницца) — итальян скрипкачысы һәм гитарачы-виртуоз, композитор.
Жанна Д’Арк (фр. "Jeanne d'Arc"; якынча 1412 ел — 1431 елның 30 мае) — Франция милли каһарманы. Йөзъеллык сугышта Франциягә инглиз хәрбиләрен куып чыгарга ярдәм итә.
Леона́рдо ди сер Пье́ро да Ви́нчи (итал. "Leonardo di ser Piero da Vinci"; 1452 елның 15 апреле, Винчи — 1519 елның 2 мае, Турень, Франция) — бөек итальян рәссамы, сынчы, архитектор, галим. «Универсаль кеше» төрнең якты үрнәге.
Хәзерге мәгънәдә Леонардоның фамилиясе булмаган; “да Винчи” фәкать " Винчи шәһәрчегеннән дигәнне аңлата»". Аның тулы исеме - Leonardo di ser Piero da Vinci, ягъни, “Винчи шәһәреннән Леонардо, Пьероның улы”.
Инглиз сүзе "sport" кыскартылган "disport" сүзеннән барлыкка килгән ().
Британия империясе (ингл. "British Empire") — кешелек тарихында иң зур дәүләт. Иң зур мәйданы XX гасырның 30нчы елларда булды (мәйданы 37 млн км², ягъни Җир шарының чиреге).
Дания теле́ ("dansk") — даниялеләрнең теле. Скандинавия телләренең берсе. Даниядә, Алманиядә киң таралган. Сөйләшүчеләр саны — якынча 5,7 миллион кеше.
link=Оскар, 2011
ТЮРКСОЙ, Төрки халыклар мәдәнияты һәм сәнгате оешмасы (төр. "Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi" – "TÜRKSOY") — Халыкара төрки халыкларның мәдәният өлкәсендә хезмәттәшлек оешмасы.
Фәри́т Орха́н Паму́к (төр. "Ferit Orhan Pamuk"; 1952 елның 7 июне, Истанбул, Төркия) — төрек язучысы. Берничә милли һәм халыкара премияләр лауреаты, шул исәптән Әдәбият буенча Нобель премиясе (2006). Язучы әсәрләре якынча кырык телгә тәрҗемә ителгән.
Бөтендөнья океаннар көне (ингл. "World Ocean Day", исп. "Día Mundial del Océano", фр. "Journée mondiale de l'océan") — БМО истәлекле көне. 2009 елда расланды.
Швед теле (швед. "svenska") — шведлар сөйләшкән тел. Финляндия һәм Швециядә рәсми тел. Сөйләшүчеләр саны 9 миллионнан арта.
Nikolay Yakupov.
Nazym Yakupov.
Kerim Yagudin.
Ismail Yusupov.
Мелане́зия (һәм lang-grc2|νῆσος — "кара утраулар" сүзтезмәсеннән) — Тын океандагы утраулар төркеме. Утрауларның төп халкы полинезия телләрендә дә, меланезия телләрендә дә сөйләшмәүләре һәм кара тәнле булулары белән тирә яктагы халыклардан аерыла.
Да́нте Алигье́ри (итал. "Dante Alighieri"), тулы исем Дуранте дельи Алигьери (1265 елның мае/июне — 1321 елның 13 яки 14 сентябре) — мәшһүр итальян шагыйре, итальян әдәби теленә нигез салучыларыннан берсе. «Комедия» поэмасының язучы.
Сөембикә манарасы ("Сөенбикә манарасы, Söyembikä manarası", "Хан мәчете") — Казан кирмәнендә урнашкан манара. Элек татарларда Хан мәчете буларак аталды, ләкин соңарак русларда йөргән "Башня Сююмбике" исеме белән атала башлады.
Джомолунгма (тиб. ཇོ་མོ་གླང་མ), Эверест (ингл. "Mount Everest"), яки Сагарматха (непальча सगरमाथा) — Җир шарының иң югары ноктасы. Төрле мәгълүматларга караганда аның биеклеге 8844тән 8852 метрга кадәр җитә. Гималай тауларында урнаша. Непал һәм Кытай чикләрендә урнаша.
БМО Иминлек Шурасы (ингл. "United Nations Security Council", фр. "Conseil de sécurité de l'ONU", гарәб. مجلس أمن الأمم المتحدة‎‎, кыт. 联合国安全理事会, исп. "Consejo de Seguridad de la ONU") — һәрдаим эшләгән БМО органы. Иминлек Шурасы БМОның тынычлык артыннын күзәткән төп органы.
Дэвид Уильям Дональд Кэ́мерон (ингл. "David William Donald Cameron", 1966 елның 9 октябрендә Лондонда туды) — британия сәясәтчесе, 2005 елдан Консерватив партиясе җитәкчесе, 2010 елның 11 маеннан Бөекбритания премьер-министры.
Vali Haziev.
Nazip Hazipov.
Gainansha Haidarshin.
Твиттер () - микроблоггинг сервисы. Бер язмада (бер твитта) 140 символны язарга ирек бирә. Твиттер - социаль челтәр. Твиттер исеме - tweet сүзеннән алынган, инглизчә кошларның чер-чер килүләре, сайраулары мәгънәсенә туры килә. Твиттерда 140 млн. кеше теркәлгән.
Ибраһим (, "укыла:" Ibrāhīm, "укыла:" ʼAḇrāhām) - якынча б.э.к. XX гасырда яшәгән дини шәхес. Ислам динендә пәйгамбәр буларак, яһүдилек һәм христианлыкта исә бөек дини зат буларак санала. Исхак һәм Исмәгыйльнең атасы. Гарәп һәм еврей халыкларының атасы буларак исәпләнә.
Halil Hairullin.
Akren Hairutdinov.
Mikhail Hakimov.
Misbah Haliullin.
Викиме́диа фонды (ингл. "Wikimedia Foundation, Inc.") — Викимедиа проектларын берләштерүче һәм алар артыннан контроль итүче табышсыз фонд.
Mansur Hasanshin.
Farit Shagaleev.
Galimzian Shagvaleev.
Мәйданы якынча 12 000 000 km2, ягъни Азиянең якынча 28%. Территорияләрдә яшәүче халык саны 1,5 млрддан артыграк, ягъни Азия халкының 38%, барлык кешелекнең 22% тәшкил итә.
Muhamadzhan Ziganshin.
Ул 1925 елның 22 июнендә Биектау районының Ямәширмә авылында туа. Аның барлык хезмәт эшчәнлеге 1949 елдан 1983 елга кадәр идеология эшенең алгы сызыгында - Татарстан дәүләт радио hәм ТВ компаниясендә узды.
Сугыштан соң Казан театр училищесын мактаулы диплом белән тәмамлый hәм Татарстан радио комитетында диктор булып хезмәт итә башлый. Анда 1949 елдан 1959 елга кадәр эшли, югары квалификацияле диктор булуга ирешә.
1959 елда радионың бер төркем иҗади хезмәткәрләре белән Казан ТВ студиясен ачуга әзерләү эшенә тотына. Ә.Сафиуллина студиянең нигез ташларын салучылар, аның беренче тапшыруларын әзерләүчеләр белән бер сафта була. Ул студиянең ачылу тантанасына багышлаган кичәне алып баручыларнын берсе була. Менә шул көннән башлап hәр кичтә сизгер ТВ камерасы каршында тапшырулар алып бара башлый. hәр тапшыруга бөтен күңелен, йөрәк җылысын салырга тырыша. Тамашачылар тарафыннан аеруча яхшы каршы алынган, заманында шактый популярлык яулаган тапшыру “Хатлар укыганда” булды. Кешеләр язган хатларга игътибар hәм ихтирамлы булу, ул хатларга күңел җылысын кушарга омтылу “Хатлар укыганда ” циклын иң популяр тапшыру итте.
Икенче бер авыр эш - Үзәк ТВ – Мәскәүгә әзерләнә торган тапшыруларның санын hәм сыйфатым күтәрү иде. Мин җитәкли торган художество тапшырулары редакциясе башка республикаларда яшәүчеләр өчен Татарстанның сәнгатен күрсәтергә омтылды. “Зәнгәр ут яктысында”, атаклы сәнгать ияләре Сәйдәшев, Җиhанов, Ключарев h.б. багышланган тапшырулар, “Башмагым” музыкаль комедиясе, аерым җырчыларга багышланган тапшырулар (И. Шакиров, Р. Ибрагимов, В. Шарипова h.б.) багышланган тапшыруларны үзәк ТВ (Мәскәү) югары бәяләде. Шунысын да әйтеп китәргә кирәк: ТВ әле техник яктан бик үк бай булмаган 60-70 елларда күп серияле телевизион спектакльләр әзерли башлыйлар. “Ташкыннар” (Т.Гыйззәт) “Ак чәчәкләр” (Т.Әбсәләмов) “Муса” (Ш. Маннур), “Анам кыры” (Ч. Айтманов) h.б. Ә.Сафиуллина иҗади хезмәте белән беррәттән җәмәгать тормышында да катнашып килде. Республика Ленин комсомолының М. Җәлил исемендәге бүлгәге комиссиясендә член, ТВ hәм радио комитеты коллегиясендә, күп еллар ТВ нең сәнгать советында, партбюрода секретарь урынбасыры h.б.
Сальвадо́р (исп. "El Salvador" — Коткаручы) — Үзәк Америкада урнашкан дәүләт. Көнчыгышта һәм көньякта Гондурас белән, көнбатышта исә Гватемала белән чиктәш. Көньякта Тын океан сулары белән юыла.
Сөләйма́н II (госм. سليمان ثانى‎ — "Süleymân-ı sânî", төр. "İkinci Süleyman") (1642 елның 15 апреле — 1691 елның 23 июне) — Госман империясе солтаны. Ибраһим I солтаны улы.
Лена Майер-Ландрут (алм. "Lena Meyer-Landrut", 1991 елның 23 мае, Ганновер) — шулай ук Lena исеме белән таныш булган алман җырчысы. Ослода узган халыкара Евровидение 2010 җыр бәйгесе җиңүчесе.
Джедайлар (ингл. Jedi) — «Йолдыз сугышларының» персонажлары, галәмдә тынычлык саклаучылары, Көчнең кулланучылары булдылар.
TOEFL ("Test of English as a Foreign L'"anguage") — инглиз теле белүен тикшергән стандартлаштырган махсус тест-имтихан. Инглиз телле булмаганнар өчен АКШ һәм Канада югары уку йортларына керү өчен мәҗбүри. Нәтиҗәләре шулай ук күп инглиз телле һәм инглиз телле булмаган илләрдә куллана. Шулай ук нәтиҗәләр чит илдә эшләгән ширкәткә эшкә керү өчен кирәк булырга мөмкин. 1964 елдан кертелгән. Шул вакыттан башлап, аны 20 миллионнан артык кеше тапшырган.
Гадәттә тест 3 сәгать дәвам итә, "iBT" (Internet Based, ягъни интернетта языла) тест 4,5 сәгатьтән озаграк язылмый.
a> һөҗүм алымын кулланып туп кертә
Баскетбо́л ( — кәрзин, "ball" — туп) баскетбол тубы белән такымлы спорт уен төре. Баскетболны биш кешедән торган ике төркем уйный. Һәрбер такым уенчыларының максаты – ятьмәле боҗрага тупны кертү һәм көндәш уенчыларга тупны үз кулларына күчерүләренә һәм үз боҗраларына тупны кертүләренә комачаулау. Боҗра җирдән 3,05 метр (10 фут) биеклектә урнашкан. Якын һәм урта ераклыктан кертелгән туп өчен ике, ерактан (3 очко сызыгыннан арырак ноктадан) кертелгән туп өчен өч очко бирелә. Штраф ыргытуы өчен 1 очко бирелә.
Волейбол (, "volley" — «тупка бәрү» һәм "ball" — «туп») — такымлы спорт уены төре. Уен урталай ятьмә белән бүленгән волейбол мәйданчыгында уза. Уенчылар тупны көндәш такымның мәйданчыгына сугып тидерергә тиешләр. Һөҗүмне оештырыр өчен блоктагы тупка тиюдән тыш бер такым уенчылары тупка өч тапкырдан артык тияргә тиеш түгелләр.
Сигезлек төркеме (ингл. "Group of eight", G8) — 2010 елга кадәр дөньяның иң алдынгы илләрен берләштергән халыкара оешма. Ләкин аның рәсми статусы юк, ул фәкать илләр башлыклары клубы буларак эш итте. Русия кушылганга кадәр G7 дип аталды.
Веб сәхифә узара гиперсылтамалар белән бәйләнгән веб битләрдән тора. Веб битләр html телендә языла.
Шәһәр агломерациясе (лат. "agglomero" — "кушам") — катлаулы, күпкомпонентлы динамик системага берләштерелгән торак пунктларының, күбесенчә шәһәрләрнең компакт берләшмәсе.
APEC (Asia-Pacific Economic Cooperation), АТЭС (Азиатско-Тихоокеанское экономическое сотрудничество) — халыкара (региональ) икътисадый оешма.
Майкл Джо́зеф Дже́ксон (ингл. "Michael Joseph Jackson"; 1958 елның 29 августы — 2009 елның 25 июне) — мәшһүр АКШ поп-җырчысы, биюче, җырлар авторы. Тарихта иң уңышлы һәм күренекле җырчыларның берсе, 14 Грэмми премиясе лауреаты. Дөньяда аның 750 миллион альбомы сатылды.
Ре́гби (, яки "rugby") — такымлы спорт төре. Озынча туп белән уйнала. Уенчылар, тупны бер-берсенә куллары һәм аяклары белән тапшырып, аны билгеле бер кырга төшерергә яки Н-сыман капкага кертергә тиешләр. Уен Бөекбританиядә уйлап чыгарыла.
Mubai & Aksubai fusion band — татар халык җырларын лирик төсмердә яңгыратучы музыкаль төркем. Ул 2008 елда оеша.
Футбол буенча дөнья чемпионаты 2010 (ингл. "2010 FIFA World Cup") — 2010 елда Көньяк Африка Җөмһүриятендә узачак 19нчы ФИФА футбол буенча дөнья беренчелеге. Чара 11 июньнән — 11 июльгә кадәр узды. Финалда Испания такымы Нидерландлар такымын 1:0 исәбе белән җиңде.
Фаре́р утраулары́, Фаре́рлар (фар. "Føroyar, Фёрьяр", дат. "Færøerne", норв. "Færøyene") — Атлантик океанның төньяк өлешендә, Шотландия һәм Исландия арасында урнашкан утраулар төркеме. Даниянең автоном регионы булып торалар.
Намазлык (гарәпчә سجادة, төрекчә "Seccade") — өстендә намаз укыр өчен кулланылган җәймә.
Камбоҗа корольлеге (Preăh Réachéanachâkr Kâmpŭchea) — Көньяк-көнчыгыш Азиядә Һинд-Кытай ярымутравының көньягында урнашкан дәүләт. Мәйданы — 181 мең км². Халкы — 14,8 млн кеше (2010 елда), шуларның якынча 90%ын илнең төп халкы - кхмерлар тәшкил итә.
Амедео Авогадро (итал. "Lorenzo Romano Amedeo Carlo Avogadro di Quaregna e Cerreto"; 1776 елның 9 августы, Турин — 1856 елның 9 июле, Турин) — итальян галиме, физигы, химигы.
Халыкара шоколад көне (ингл. "World Chocolate Day") — ел саен 11 июль көнне билгеләнгән бәйрәм. Бу көннән башка шулай ук 4 сентябрь көнне шундый ук исемле көн бар.
Таила́нд (тайча ประเทศไทย), Таиланд Патшалыгы (тайча ราชอาณาจักรไทย [râːtɕʰa ʔaːnaːtɕɑ̀k tʰɑj]) — Көньяк-көнчыгыш Азиядә, Индокитай ярымутравының көньяк-көнбатыш өлешендә һәм Малакка ярымутравының төньяк өлешендә урнашкан дәүләт. Көнчыгышта Камбоҗа һәм Лаос, көнбатышта Мьянма, көньякта Малайзия белән чиктәш.
Коме́та (борынгы грекча κομήτης, komḗtēs — «чәчле») — Кояш тирәли әйләнгән томанлы күк җисеме.
Филиппиннар Җөмһүрияте (), яки Филиппиннар ("Pilipinas") — Көньяк-көнчыгыш Азиядә урнашкан дәүләт. Тын океанда урнашкан күп утраулардан тора.
Ботсва́на (ингл. "Botswana", тсвана "Botswana"), Ботсва́на Җөмһүрияте́ (ингл. "Republic of Botswana", тсвана Lefatshe la Botswana) — Көньяк Африкада урнашкан дәүләт. Көньякта КАҖ, көнбатышта һәм төньякта Намибия, төньяк-көнчыгышта Замбия, көнчыгышта Зимбабве илләре белән чиктәш. Диңгезгә чыкмый. Географик яктан илнең 70 %-ын Калахари чүле тәшкил итә.
Тө́ньяк Ки́прның Төре́к Җөмһүрияте́ (төр. "Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti"), Тө́ньяк Кипр (төр. "Kuzey Kıbrıs") — Кипр утравында урнашкан өлешчә танылган дәүләт. Ул Төркия һәм Абхазия тарафыннан танылган.
Никара́гуа Җөмһүрияте́ (исп. "República de Nicaragua") — Үзәк Америкада, Коста-Рика һәм Гондурас арасында урнашкан дәүләт. Үзәк Америка илләре арасында мәйданы буенча беренче булып санала.
Го́тфрид Ке́ллер (алм. "Gottfried Keller"; 1819 елның 19 июле — 1890 елның 15 июле, Цюрих) — швейцар язучысы, швейцар әдәбияты классигы. Алман телендә язган.
Гульельмо Марко́ни (итал. "Guglielmo Marchese Marconi"; 1874 елның 25 апреле, Болонья — 1937 елның 20 июле, Рим) — маркиз, итальян радиотехнигы, радионы уйлап табучыларның берсе, Физика буенча Нобель бүләге лауреаты.
Кипр (грекча "Κύπρος", төр. "Kıbrıs") — мәйданы 9 251 км² булган зурлыгы буенча Урта диңгездә өченче утрау. Географик яктан Азиядә урнаша. Көнчыгыштан көнбатышка 240 км-га, көньяктан төньяккка 100 км-га сузылган.
Алекса́ндр Македо́нияле (Искәндәр Зөлкарнәен, "Александр III Бөек", Ἀλέξανδρος Γ' ὁ Μέγας, "Alexander Magnus") — мәшһүр македон патшасы, дөньяның иң зур империяләренең берсен нигезләүче.
Vkontakte.ru.
В Конта́кте ("Элемтәдә") — Русиянең иң популяр социаль челтәре, Facebook сайтының рус телендәге аналогы. Сайт интерфейсы күп телләрдә эшли, шул исәптән татар телендә дә. Беларусиядә икенче, Украинада һәм Казахстанта өченче, дөнья буенча 39-нчы урын алып тора. Әлеге сайт башта Русия югары уку йортларының интернет берләшмәсе буларак кына кулланды, ләкин соңрак "заманчарак, кызурак һәм аралашу өчен уңалырак булгач" ул тулы куәтенә ачып җибәрелә.2009 елның гыйнвар аенда «В Контакте» сәхифәсен караучылар саны, аның Русиядәге төп конкуренты булган — «Одноклассники» сайтынан артып китә.2011 елның февралендә сәхифәнең көнлек аудиториясе 23 миллион кешедән артып китә.
Алекса́ндр Дюма́ (фр. "Alexandre Dumas, père") (1802 елның 24 июле, Вилле-Котре — 1870 елның 5 декабре, Пюи) — мәшһүр француз язучысы. Иң күп укылган француз язучыларның берсе. Шулай ук драматург һәм журналист булды.
Фи́джи Утраулары́ Җөмһүрияте́ (ингл. "Republic of the Fiji Islands", фидж. "Matanitu Tu-Vaka-i-koya ko Viti", фидж. хинди "Fidźi Dwip-samuh Ganaradźja / फ़िजी द्वीप समूह गणराज्य") — Фиджи архипелагында урнашкан дәүләт.
Октябpь көннәрен Галимҗан Нигъмәти шатланып каршы ала, мөгаллим һәм укучылар комитеты члены буларак, шәкертләр арасында мәдәни агарту эшләре алып бара, 1918 елның азагыннан исә Көнчыгыш фронтның Бишенче Кызыл Армия политбүлеге органы "Кызыл яу" газетасында әдәби сотрудник булып эшли башлый. 1919 елның язында, Уфаның Колчак гаскәрләре кулы на төшү куркынычы тугач, Галимҗан Нигъмәти Бәләбәй шәһәренә күчә һәм редакциядәге хезмәтен дәвам иттерә. Шунда чакта, 1919 елда, Коммунистлар партиясенә әгъза итеп алына. 1919 елның декабрендә Бишенче Армиянең Реввоенсоветы карары белән, газета хезмәткәрләре, шул җөмләдән Галимҗан Нигъмәти дә партия Үзәк Комитетының Себер бюросы карамагына күчерелә. Монда Галимҗан Нигъмәти Омскида (соңыннан – Новосибирскида) чыккан| «Азат Себер» газетасында башта җаваплы секретарь, аннары мөхәррире булып эшли.
Жан Рено́ (фр. "Jean Reno") (1948 елның 30 июле, Касабланка) — чыгышы буенча испан булган француз актёры. Чын исеме Хуан Морено-и-Хедерике Хименес (исп. "Juan Moreno y Jederique Jiménez"). 1979 елдан кинода төшә башлый. Зур популярлыкны Люк Бессон фильмнарында уйнавы белән казана.
Джоан «Джо» Маррей ("Joanne "Jo" Murray", кияүгә чыгу алдыннан "Rowling") яки Джоан Кэтлин Роулинг ("J. K. Rowling, Joanne Katheline Rowling"; 1965 елның 31 июлендә туды) — мәшһүр инглиз язучысы. Күбрәк "Джоан К. Роулинг псевдонимы астында мәгълүм. 64 телгә тәрҗемә ителгән Гарри Поттер турында романнар сериясе авторы булып дөньякүләм танылды. 2001 елда Хьюго премиясенә лаек булды.
1965 елның 31 июлендә Глостершир графлыгында урнашкан кечкенә Йейт шәһәрендә дөньяга килә. Ике ел соңрак гаиләдә тагын бер кыз туа — Дайанна (ингл. "Dianne").
Антуан Мари Жан-Батист Роже де Сент-Экзюпери (фр. "Antoine Marie Jean-Baptiste Roger de Saint-Exupéry", 1900 елның 29 июне, Лион, Франция — 1944 елның 31 июле) — күренекле француз шагыйре, язучы. Аның «Кечкенә принц» китабы иң мәшһүр балалар әкиятләренең берсе.
Бени́н (фр. "Bénin"), Бени́н Җөмһүрияте́ (фр. "République du Bénin", 1975 елга кадәр Дагоме́я) — Көнбатыш Африкада урнашкан дәүләт. Бенин култыгына чыга. Төньякта Буркина Фасо һәм Нигер, көнчыгышта Нигерия, көнбатышта Того белән чиктәш. Башкаласы Порто-Ново, ләкин хөкүмәт илнең иң зур шәһәре Котонуда урнаша.
Awıl.
Awıl keşelärneñ bergä yäşi torğan urınnarınıñ ber töreder. Xalıq sanı berniçä distädän berniçä meñgä qädär bula ala. Kübesençä awıl tirä-yünendä, yäğni tabiğät qoçağında urnaşa. Awıl ğädättä küçemsez, qaywaqıt isä küçemle dä bula ala.. Tağın ber ayıra torğan üzençälege - keşelärneñ yäşägän yortlarnıñ ber-bersenä yaqın toruları, yäğni tirä-yün buylap taralğan kileş tormawları.
Awıl - natural' xucalıq belän yäşägän cämğiyätlärneñ ğädäti toru forması. İske zamannarda Şähär häm qalalarda xalıqnıñ sanı bik kim bulğan, ä alarda yäşägän xalıqnıñ öleşe bik az ide. Seneği inqilab säbäple keşelär küpläp şähärlärgä küçä başlıylar häm awıllarda yäşäwçelärneñ sanı kimi bara.
Awıl xalqı.
1926 yıldan 1989 yılğa qädär Räsäyneñ awıl xalqı sanı 76 millionnan 39 millionğa qädär kimede. Monıñ säbäpläre - kollektivizatsiyä (kolhozlaştıru), urbanizatsiyä (şähärlärgä küçü) häm İkençe Dönya suğışı bulıp tora. Bügen awıl xalqı sanınıñ kimüe aqrınlaşqan, läkin tuqtamağan. Berençe çiratta keçkenä awıllar xalqın yuğalta. 1959 yılda 500dän äzräk keşelek awıllarda awıl xalqınıñ yartısı yäşägän, bügen isä - öçtän bere genä.
İnguşetiyädäge Ordjonikidzevskaya awılı - Räsäydä iñ zur awıl toraq urını häm dönyanıñ iñ zurlarınnan berse. Awıl xalqı sanı 65.1 meñ täşkil itä, bu urta zurlıqtağı şähärgä turı kilä.
Awıl keşeläreneñ kübese awıl xucalığı belän şöğillänä, üze häm ğäiläse öçen azıqnı üze üsterä.
Awıllarda yış qına awıl xucalığı produktları eşkärtü eşlätmäläre tözelä: tegermännär, ağaç kisü h.b.
Etimologiyä.
Tatar telennän başqa tellärdä "awıl" terminı İdel-Ural häm Kavkaz töbäklärendä urnaşqan möselman xalqı yäşägän awıl toraqları öçen qullanıla.
Damask.
Damask (ğərəpçə: دمشق (Diməşq), الشام (Əş-şəm), farsıça:Demeşgeh), Suriəneñ ikençe iñ zur şəhəre həm başqalası.
Dönya tarihındağı berençe cinayət bulğan Kabilneñ Habilne üterüe Damasknıñ tönyağındağı Kasyun tawında urın alğanına ışanalar.
İñ tanılğan tarixi urınnarınnan berse - Əməwi məçete. Qayber möselmannar bu məçettə Ğaysə həm Məhdi Pəygambərləre kümelgən dip uylıylar.
1516 yılda Səlim soltan ğəskərləre tarafınnan qulğa alınuınnan soñ möhimlege arta bara.
Berençe dönya suğışınnan soñ başta Böyek Britaniə, annarı, 1920 yıldan başlap Fransiə idarəse astında. 1946 yılda bəysezlek alğan Suriəneñ başqalası bula.
Arxitektura üzençelekləre.
Əməwilər çorında mədəni üzək buluı səbəple, Damask arxitektura yağınnan bik alğa kitə. Arxitekturasında ğərəp, grek həm Rim yoğıntıları kürenə. Dönyanıñ berençe modern park ürnəkləre monda qorıla, annarı İspaniə aşa böten Awrupağa tarala. Mongol basuı səbəple binalarnıñ kübese yuq bula.
Ğosmanlılar, şəhərne qulğa alğannan soñ küp tarixi bina töziler. Alarnıñ iñ maturlarınıñ berse bulıp Damask timer yul vokzalı sanala.
Etimologiə.
Şəhərneñ tulı iseme Diməşk-əş-Şəm. Damask iseme Aramey telendəge דרמשק (Darmeśeq) süzennən kilə, "suı küp bulğan urın" digənne añlata. Ğərəplər həm Töreklər şəhərne qısqaça Şəm dip yörtələr.
"Kreml" metro stansiəse.
Kreml metro stansiəse ("Кремлёвская") — Qazan metrosınıñ tönyaq oçındağı soñ stansiəse. Şəhər üzəgendə, Qazan Kremle həm Yərminkə məydanı yanında, Bauman həm Profsoyuznaya uramnarı başında urnaşa. Arxitektorları - R. Nurgalieva həm S.Mamleyeva. Rəssamı - N. Xaziaxmetov.
Stansiə 2005 yılnıñ 27 avgustında berençe metro sızığı belən açıla.
Arhitektura.
"Kreml" - ber tüşəmle say ber platformalı stantsiə. İke vestibüle bar, berse könyaqqa, Bauman uramına çığa (həzerge waqıtta yabıq), ikençese tönyaqqa, Kreml həm Yərminkə məydanına çığa. Könyaq vestibülendə bulğan ike eskalator xalıq ağımı kim bulu səbəple waqıtlıça eşləmi tora. Tönyaq vestibülennən tışqa ike çığış bar, berse Bolaqqa yaqınraq urnaşqan, ikençese Kreml yanında Bauman uramınıñ ike yağına çığa. Stantsiə arxitekturasında Qazan Kremle motivları kürenə, diwarlar mozaik belən yasalğan xalıq awız icatı sürətləre belən bizəlgən. Stantsiə diwarları çın taşlardan salınğan, mərmər belən qaplanğan.
Platformanıñ urtasında 5 beton manara quyılğan. Manaralarda tişeklər bar, alar tötenləngən pıyala belən qaplanğan, eçtən yaqtırtıla. Manaralarnıñ öste pıyaladan yasalğan figuralar belən bizəlgən. Urtadağı manara Söyembikä manarası stilendə yasalğan. İkeseneñ östendə Qazan xanlığı çorı mavzoleyləre tora, tağı ikeseneñ östendə məçet manaraları tora. Platformadağı manaralar tirəli ağaç eskəmiələr quyılğan.
Монбла́н (фр. "Mont Blanc", итал. "Monte Bianco", туры тәрҗемәдә «ак тау») — Көнбатыш Аурупаның иң биек булган кристаллик таулар массивы. Көнбатыш Альпларда, Франция һәм Италия чикләрендә урнашкан. Биеклеге — 4 810 м. Озынлыгы 50 км. Альпинизм үзәге булып тора.
Жиль Роберваль (фр. "Gilles Personne de Roberval"; 1602 елның 8 августы — 1675 елның 27 октябре) — күренекле француз математигы, астроном һәм физик. Чын исеме Жиль Персонье.
Дөньяның җирле халыкларының халыкара көне (ингл. "International Day of the World’s Indigenous", исп. "Día International de las Poblaciones Indígenas", фр. "la Journée internationale des populations autochtones", рус. "Международный день коренных народов мира") — һәр ел 9 август көнне билгеләнгән халыкара көн. 1994 елда БМО Генераль Ассамблеясе тарафыннан кабул ителгән резолюция буенча билгеләнә.
Йо́ханнес Ли́ннанкоски (чын исеме Ви́хтори Йо́хан Пе́лтонен, фин. "Johannes Linnankoski, Vihtori Johan Peltonen", 1869 елның 18 октябре, Аскола, Финляндия — 1913 елның 10 августы, Хельсинки, Финляндия) — фин язучысы, журналист һәм тәрҗемәче. Аның әсәрләренең төп тематикасы — гаеп, җәза һәм иске һәм яңа арасында «мәңгелек көрәш».
a>ндә Гарри Поттер турында җиде китап җыелмасы
«Га́рри Поттер» (ингл. «"Harry Potter"») — популяр инглиз язучысы Джоан Роулингның дөньякүләм мәшһүр булган романнар сериясе. Серия җиде китаптан тора, һәм китап Гарри Поттер исемле тылсымчы егет тормышын сурәтли. Бөтен җиде китап бестселлер булып санала һәм күп телләргә тәрҗемә ителгән, ләкин роман татар теленә тәрҗемә ителмәде. Беренче китап 1997 елның 26 июнендә чыкты, соңгысы исә 64 телдә 325 миллион тираж белән чыкты (инглиз телендә 2007 елның 21 июлендә).
Озак вакыт буенча нәшриятлар китапны кабул итмәгәннәр, һәм 1995 елда зур булмаган «Блумсберри» (ингл. «"Bloomsbury"») нәшрияты китапны кабул итәргә ризалыкны белдерде. Китап 1997 елның 26 июнендә дөнья күрде.
Өхед сугышы (гар.غزوة أحد, транслит. Ġazwat ʾUḥud) - Һиҗрәтнең өченче елының 3 нче шәүвәл аенда (625, 23 нче март) Мөхәммәт пәйгамбәр җитәкчелегендәге мөселманнар һәм Әбу Суфьян җитәкчелегендәге корәешләр арасында килеп чыккан сугыш. Өхед тавындагы сугыш корәешләнең Бәдер сугышында җиңелүләре өчен реванш булып тора.
Халыкара яшьләр көне (ингл. "International Youth Day", исп. "Día International de la Juventud", фр. "la Journée internationale de la jeunesse", рус. "Международный день молодёжи") — һәр ел 12 август көнне билгеләнгән бәйрәм. Аны 1999 елда БМО Генераль Ассамблеясе кабул итте.
a> вакытында; IV — Госман вакытында
Госман ибне Гаффән (гар.عثمان بن عفان‎ — "‘Uthmān ibn ‘Affān", радыйаллаһу ганһу) (574 — 20 июнь 656) — Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмнең сәхабәләреннән берсе һәм өченче хәлиф (23 – 35 Һ./644 – 656 м.). Госман радыйаллаһу ганһу вакытында Коръәнне кодификацияләү тәмамлана (кар. Госман Коръәне). Сөнниләр аны Әбу Бәкер, Гомәр ибнел-Хәттаб һәм Гали ибне Әбу Талиб белән бергә гадел хәлифләрнең берсе итеп саныйлар. Аның кунияте – "Әбу Гамр", ә кушаматы – "Зун-Нурәйн"(ике нур иясе), чөнки ул Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмнең ике кызына – башта Рөкайягә, ә ул үлгәч, Үмм Көлсемгә – өйләнгән була.
Хельсинки 1952 ("1952 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1952") — 1952 елның 19 июленнән 3 августына кадәр Финляндиянең Хельсинки шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Мерида ("Mérida", тулы исеме Santiago de los Caballeros de Mérida) — Венесуэла көнбатышында урнашкан шәһәр. Мерида штатының башкаласы һәм иң зур шәһәре.
Ферия дель Соль (исп. "Feria del Sol" — "кояш бәйрәме") — Венесуэланың Мерида шәһәрендә һәр елның февраль аенда үткәрелгән халыкара мәдәният фестивале. Фестиваль программасына үгезләр көрәше, күргәзмәләр, концертлар, парадлар, спорт ярышлары һәм «Кояш патшабикәсе»н сайлау керә.
Метрополите́н (, кыскача chemin de fer métropolitain — «башкала тимер кыйммәт»), гади сөйләмдә метро́ — рельс күренеш иҗтимагый транспорт, трассалар ничәнче проложены башка-башка урамнардан, еш җир астында белән. Хәрәкәт поездлар метрода регуляр, килешеп графиканы хәрәкәтләр. Аерыла биек участок тизлек белән (45 км/ч һәм биегрәк) һәм йөк ташыган сәләт белән (кадәр 60 тыс. Пассажирларны сәгатьтә бер юнәлештә һәм биегрәк). Сызыклар метрополитен үткәрәләр җир астында белән (тоннельләрдә), өслекләр буйлап һәм эстакадаларда
Эге́й диңгезе (грекча "Αιγαίον πέλαγος", төр. "Ege Denizi", болг. "Бяло море" — «Ак диңгез») — Балкан ярымутравы, Кече Азия һәм Крит утравы арасында урнашкан диңгез. Греция һәм Төркия ярларын юа.
Сингапур 2010 ("2010 Summer Youth Olympics") — 2010 елның 14 августыннан 26 августына кадәр Сингапурның Сингапур шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Сидней 2000 ("2000 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 2000") — 2000 елның 15 сентябреннән 1 октябренә кадәр Австралиянең Сидней шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Атланта 1996 ("1996 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1996") — 1996 елның 19 июленнән 4 августына кадәр АКШнең Атланта шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Барселона 1992 ("1992 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1992") — 1992 елның 25 июленнән 9 августына кадәр Испаниянең Сидней шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Сеул 1988 ("1988 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1988") — 1988 елның 17 сентябреннән 2 октябренә кадәр Кореянең Сеул шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
XX кышкы олимпия уеннары 2006 (2006 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 2006) — 2006 елның 10 февраленнән 26 февраленә кадәр Италияның Турин шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Лос-Анджелес 1984 ("1984 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1984") — 1984 елның 28 июленнән 12 августына кадәр АКШнең Лос-Анджелес шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Монреаль 1976 ("1976 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1976") — 1976 елның 17 июленнән 1 августына кадәр Канаданең Монреаль шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
VIII кышкы олимпия уеннары 1960 (1960 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1960) — 1960 елның 18 февраленнән 28 февраленә кадәр АКШның Скво-Велли шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Мюнхен 1972 ("1972 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1972") — 1972 елның 26 августынан 10 сентябренә кадәр Алманиянең Мюнхен шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Фил елы (гар.عام الفيل — Âm al-Fîl) — 570 елдагы аксумиларның Гарәпстанга һөҗүм иткән елы. Гаскәрләр көтмәгәндә Мәккә янында һәлак булалар, бу ислам тарихында Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләм тууы билгесе һәм Кәгъбә изгелегенең дәлиле буларак карала.
Шарль Теодо́р Анри́ де Ко́стер (фр. "Charles-Theodore-Henri De Coster", 1827 елның 20 августы — 1879 елның 7 мае) — Бельгиянең француз телле язучысы.
Язучының иң мәшһүр әсәрләре арасында «Фламанд риваятьләре» ("Légendes flamandes"), «Contes brabançons», Уленшпигель турында риваять («"La legende et d'Ulenspiegel"»).
Квинт Гораций Флакк (лат. "Quintus Horatius Flaccus"; 8 декабрь, 65 ел (б. э. к.), Венузия — 27 ноябрь, 8 ел (б. э. к.), Рим) — Борынгы Рим шагыйре, «алтын гасыр»да иҗат итә.
Роже Мартен дю Гар (фр. "Roger Martin du Gard") (1881 елның 23 марты — 1958 елның 22 августы) — күренекле француз язучысы, 1937 елның Нобель бүләге лауреаты.
Мехико 1968 ("1968 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1968") — 1968 елның 12 октябренән 27 октябренә кадәр Мексиканең Мехико шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Токио 1964 ("1964 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1964") — 1964 елның 10 октябренән 24 октябренә кадәр Япониянең Токио шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
I кышкы олимпия уеннары 1924 (1924 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1924) — 1924 елның 25 гыйнваленнән 5 февраленә кадәр Швейцарияның Шамони шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Рим 1960 ("1960 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1960") — 1960 елның 25 августыннан 11 сентябрь кадәр Италиянең Рим шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Мельбурн 1956 ("1956 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1956") — 1956 елның 22 ноябреннән 8 декабрь кадәр Австралиянең Мельбурн шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Лондон 1948 ("1948 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1948") — 1948 елның 29 июленнән 14 августына кадәр Бөек Британиянең Лондон шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Берлин 1936 ("1936 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1936") — 1936 елның 1 августынан 16 августына кадәр Алманиянең Берлин шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Лос-Анджелес 1932 ("1932 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1932") — 1932 елның 30 июленнән 14 августына кадәр АКШнең Лос-Анджелес шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Амстердам 1928 ("1928 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1928") — 1928 елның 28 июленнән 12 августына кадәр Нидерландларнең Амстердам шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Париж 1924 ("1924 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1924") — 1924 елның 4 майеннән 27 июленә кадәр Франциянең Париж шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Антверпен 1920 ("1920 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1920") — 1920 елның 20 апреленнән 12сентябренә кадәр Бельгиянең Антверпен шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Җәйге Олимпия уеннары 1900 ("1900 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1900") — 1900 елның 14 маеннан 28 октябренә кадәр Франциянең Париж шәһәрендә узган Олимпия уеннары.
Кышкы олимпия уеннары 2002 (2002 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 2002) — 2002 елның 8 февраленнән 24 февраленә кадәр АКШның Солт-Лейк-Сити шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Кышкы олимпия уеннары 1998 (1998 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1998) — 1998 елның 7 февраленнән 22 февраленә кадәр Японияның Нагано шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Кышкы олимпия уеннары 1994 (1994 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1994) — 1994 елның 12 февраленнән 27 февраленә кадәр Норвегияның Лиллехаммер шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Кышкы олимпия уеннары 1992 (1992 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1992) — 1992 елның 8 февраленнән 23 февраленә кадәр Испанияның Альбервилль шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Кышкы олимпия уеннары 1988 (1988 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1988) — 1988 елның 13 февраленнән 28 февраленә кадәр Канаданың Калгари шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Кышкы олимпия уеннары 1984 (1984 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1984) — 1984 елның 8 февраленнән 19 февраленә кадәр Югославияның Сараево шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Кышкы олимпия уеннары 1980 (1980 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1980) — 1980 елның 13 февраленнән 24 февраленә кадәр АКШның Лэйк-Плэсид шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Кышкы олимпия уеннары 1976 (1976 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1976) — 1976 елның 4 февраленнән 15 февраленә кадәр Австрияның Инсбрук шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Кышкы олимпия уеннары 1964 (1964 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1964) — 1964 елның 29 январеннән 9 февраленә кадәр Австрияның Инсбрук шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Кышкы олимпия уеннары 1972 (1972 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1972) — 1972 елның 3 февраленнән 13 февраленә кадәр Японияның Саппоро шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Кышкы олимпия уеннары 1968 (1968 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1968) — 1968 елның 6 февраленнән 18 февраленә кадәр Францияның Гренобль шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Кышкы олимпия уеннары 1956 (1956 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1956) — 1956 елның 26 январеннән 5 февраленә кадәр Италияның Кортина д'Ампеццо шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Кышкы олимпия уеннары 1952 (1952 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1952) — 1952 елның 14 февраленнән 25 февраленә кадәр Норвегияның Осло шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Кышкы олимпия уеннары 1948 (1948 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1948) — 1948 елның 30 январеннән 8 февраленә кадәр Швейцарияның Санкт-Мориц шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Кышкы олимпия уеннары 1936 (1936 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1936) — 1936 елның 6 февраленнән 16 февраленә кадәр Алманияның Гармиш-Партенкирхен шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Кышкы олимпия уеннары 1932 (1932 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1932) — 1932 елның 4 февраленнән 15 февраленә кадәр АКШның Лэйк-Плэсид шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Кышкы олимпия уеннары 1928 (1928 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1928) — 1928 елның 11 февраленнән 19 февраленә кадәр Швейцарияның Санкт-Мориц шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Жан-Мише́ль Андре Жарр (фр. "Jean-Michel André Jarre"; 1948 елның 24 августы, Лион) — француз композиторы, электрон музыкасы өлкәсендә иҗат итә, күбесенчә синтезаторларда уйный, зур тантаналы утлы шоулар авторы һәм башкаручысы. Дөньякүләм популярлыкны Oxygene альбомы (1976) ярдәмендә яулады.
Гус Хи́ддинк (нидерл. "Guus Hiddink") — танылган футболчы һәм тренер. Россия җыелма командасын алга чыгаручы тренер. Нидерландлар, Корея Җөмһүрияте, Австралия җыелмаларында эшли. 2006 елның 14 апрелендә Россия җыелмасының баш тренеры итеп билгеләнә. Аның җитәкчелегендә Россия 2008 елның Аурупа чемпионатында өченче урынны алды. Ләкин 2010 елның Дөнья Чемпионатына эләкмәвеннән соң, Гусның контрактын эзәләр. Хәзер ул Төркия җыелмасында эшли.
«Бөтендөнья тынычлык көне» (ингл. "World Day of Peace") — халыкара бәйрәм. Һәр ел 1 сентябрь көнне билгеләнә. Нәкъ шул көнне Икенче дөнья сугышы башлана. Истәлекле көн вакытында Аллаһ тәгаләдән бөтен сугышларны туктатырга һәм Җир шарына тынычлык иңдерергә сорыйлар.
Киану Ривз (, 1964 елның 2 сентябрендә, Бәйрут, Ливанда туган) — Канада һәм АКШ киноактеры һәм музыкант. «Матрица фильмында» катнашуы белән дөньякүләм мәшһүрлекне казана. Шулай ук 1990 елларда ул «"Dogstar"» төркемендә, ә 2000 еллар башында «"Becky"» төркемендә бас-гитарист булып катнашты.
Притцкер премиясе (ингл. "Pritzker Architecture Prize") — ел саен архитектура өлкәсендә казанышлар өчен бирелгән премия. Ул дөньяда киң танылган, һәм аны Нобель премиясе аналогы буларак кабул итәләр. Мәгълүм булганча, архитектура буенча Нобель премиясе юк, шуңа күрә, Притцкер гаиләсе (Hyatt мисафирханәләре хуҗасы) 1979 елда архитектура буенча премия оештырды. Премияне алу зур казаныш булып санала. Премиянең матди күләме — 100 мең АКШ доллары.
Сюлли-Прюдом (фр. "Sully-Prudhomme"; чын исеме Рене Франсуа Арман Прюдом, фр. "René François Armand Prudhomme"; 1839 елның 16 марты, Париж — 1907 елның 7 сентябре, Шатне-Малабри) — француз шагыйре. «Парнас» төркеме әгъзасы. Күп кенә шигырьләр җыентыклары авторы.
Милләтлә́р Ли́гасы (ингл. "League of Nations", фр. "Société des Nations", исп. "Sociedad de Naciones") — Версаль килешүе буенча төзелгән халыкара оешма. 1934 елның 28 сентябреннән 1935 елның 23 февраленә кадәр чорда Милләтләр Лигасына 58 дәүләт-әгъза кергән. Милләтләр Лигасының максаты — дөньяда тынычлык урнашуы, иминлекне тәэмин итү. 1946 елда үз эшчәнлеген туктата. Милләтләр Лигасының эшен Берләшкән Милләтләр Оешмасы дәвам итә.
Кристофер 'Крис' Коламбус (ингл. "Chris Columbus"; 1958 елның 10 сентябрендә туды) — мәшһүр АКШ кинорежиссеры, сценарийлар язучы, продюсер.
Режиссерлык дебюты Коламбуста 1987 елда төшерелгән «Килүче бала караучы маҗаралары» фильмы булды. 1990 елда Коламбус мәшһүр «Home Alone» ("Өйдә бер ялгыз") гаилә комедиясен төшерә. 1992 елда ул бу фильмның дәвамын төшерә.
ОБСЕ (рус. "Организация по безопасности и сотрудничеству в Европе"), OSCE (ингл. "Organization for Security and Co-operation in E'"urope"; фр. "Organisation pour la sécurité et la coopération en Europe") — иминлек сораулары белән шөгыльләнүче дөньяның иң зур региональ оешмасы. Ул Төньяк Америка, Аурупа һәм Үзәк Азиядә урнашучы 56 илне берләштерә.
Беренче уеннарның әйдәүчесе булып Франция җәмәгать эшлеклесе, галим, укытучы Жан Петижан (Jean Petitjean) чыга.
1959 елда ИСУ һәм ФИСУ бергә Туринда (Италия) Халыкара студентлар уеннары уздыралар. Әлеге чарада 43 илдән килгән 1400 студент катнаша. Вакыйга хәзерге Халыкара студентлар уеннарына зур этәргеч була. Италия оештыручылары ярышларны Универсиада дип атарга тәкъдим итә. Сәяси тәэсирләрне киметү өчен җиңүчеләр исәбенә милли гимннар түгел, ә студентлар гимны — Гаудеамус Игитур («Gaudeamus Igitur») уйнатырга булалар.
Луи Анри Буссенар (фр. "Louis Henri Boussenard", 1847 елның 4 октябре — 1910 елның 11 сентябре) — француз язучысы, маҗаралы әдәбият авторы.
Буссенар күп кенә маҗара жанрында язылган романнар, хикәяләр авторы. Capitaine Casse-Cou әсәре исә дөньякүләм популярлык яулый.
Хэнз Флориан Зиммер (алм. "Hans Florian Zimmer"; 1957 елның 12 сентябрендә туды) — кинофильмнарга үз музыкасы белән мәшһүр булган алман композиторы.
Хэнз Зиммер күп кенә югарыбюджетлы фильмнарга музыка язды. «Mission: Impossible II», «The Rock», «Гладиатор», «Мисыр принцы», «Пёрл-Харбор», «Мадагаскар», «Мадагаскар 2», «Код да Винчи», «Кариб диңгезе юлбасарлары: Мәет сындыгы», «» кебек фильмнарга музыканы нәкъ ул язды.
Халыкара демократия көне (ингл. "International Day of Democracу", исп. "Día Internacional de la Democracia", фр. "la Journée internationale de la démocratie", рус. "Международный день демократии") — ел саен 15 сентябрь көнне билгеләнгән көн. 2008 елдан бирле үткәрелә. Демократияне үстерү һәм ныгыту максатыннан оештырылды.
Гринпи́с (ингл. "Greenpeace" — «яшел тынычлык») — табигатьне саклау максатыннан төзелгән халыкара иҗтимагый оешма. Ванкуверда 1971 елның 15 сентябрендә Дэвид Мактаггарт тарафыннан оештырыла.
Бартимеус трилогиясе (ингл. "The Bartimaeus Trilogy") — Джонатан Страуд тарафыннан язылган фэнтези жанрындагы романнар сериясе. Трилогиягә өч китап керә: «Сәмәрканд амулеты», «Голем күзе» һәм «Птолемей капкалары». Китапта сурәтләнгән вакыйгалар альтернатив дөньяда булган Англиядә бара. Китапта сихерчеләр һәм җеннәр сурәтләнә.
Марша́лл Утраулары́ Җөмһүрияте́ (марш. "Aolepān Aorōkin M̧ajeļ", ингл. "Republic of the Marshall Islands") — Микронезиядә урнашкан дәүләт.
Sergey Darkin (speedway).
Кириба́ти Җөмһүрияте́ (кириб. "Ribaberikin Kiribati", ингл. "Republic of Kiribati") — Тын океанда, Полинезия һәм Микронезиядә урнашкан дәүләт. Төньяк-көнбатышта Маршалл Утраулары, Федератив Микронезия Штатлары территориаль сулары белән, көнбатышта һәм көньяк-көнбатышта Науру, Сөләйман Утраулары һәм Тувалу территориаль сулары белән, көньякта һәм көньяк-көнчыгышта Токелау, Кук утраулары һәм Француз Полинезиясе территориаль сулары белән чиктәш. Дәүләт составына 33 кечкенә атолл керә, аларның унөчесендә генә яшиләр. Гомуми мәйдан — 726,34 км². Халык саны — якынча 92 533 кеше. Башкаласы — Көньяк Тарава.
Халыкара икътисадый хезмәттәшлек һәм үсеш оешмасы – "ИХҮО" – ("ингл.OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development) рус. ОЭСР (Организация экономического сотрудничества и развития)") — демократия һәм ирекле базар икътисадын таныган дәүләтләрне берләштергән халыкара икътисадый оешма.
Рейхста́г (алм. "Reichstag" — «Империя җыелышы») — Берлинда урнашкан мәшһүр тарихи бина. 1894—1933 елларда бу бинада Алмания парламенты җыелды. 1999 елдан бирле исә монда Бундестаг (Хәзерге парламент) урнаша.
Поляр балкышы (лат. "Aurora Borealis, Aurora Australis") — планета атмосферасының өске өлешенең балкышы (люминесценция).
Халыкара тынычлык көне (ингл. "International Day of Peace", фр. "Journée internationale de la paix", рус. "Международный день мира") — 21 сентябрь көнне билгеләнгән БМО көне. 2002 елдан бирле билгеләнә. БМО Генераль Ассамблеясенең 36нчы сессиясендә расланды.
Сэр Ва́льтер Скотт (ингл. "Walter Scott"; 1771 елның 15 августы — 1832 елның 21 сентябре) — бөтен дөньяга танылган шотланд язучысы, шагыйрь, тарихчы. Тарихи роман жанры нигезләүчесе. Аның феноменаль хәтере булган.
Ге́рберт Джордж Уэ́ллс (ингл. "Herbert George Wells"; 1866 елның 21 сентябре — 1946 елның 13 августы) — британ язучысы, публицист. Күп кенә популяр фәнни-фантастик әсәрләр авторы. «Вакыт машинасы», «Дөньялар сугышы», «The Invisible Man» кебек романнар аның тарафыннан язылган. Фабианлык тарафдары. Тәнкыйди реализм остасы.
Катало́ния (кат. "Catalunya", исп. "Cataluña", окс. "Catalonha") — Испаниядә урнашкан тарихи регион һәм автономия. Каталония Пиреней ярымутравының төньяк-көнчыгышында урнаша. Башкаласы — Барселона шәһәре.
Халыкара туризм көне (ингл. "World Tourism Day") — ел саен 27 сентябрь көнне билгеләнгән халыкара бәйрәм. Бәйрәм 1979 елда Халыкара туризм оешмасының Генераль ассамблеясе тарафыннан расланды.
Тәрҗемәчеләрнең халыкара көне яки Халыкара тәрҗемә көне (ингл. "International Translation Day") — тәрҗемәчеләрнең һөнәри бәйрәме. Ел саен 30 сентябрь көнне бәйрәм ителә.
Екатери́на II Бөек (Екатерина Алексе́й кызы; чын исеме "София Фредерика Августа Ангальт-Цербстлы", алм. "Sophie Auguste Friederike von Anhalt-Zerbst-Dornburg") — 1729 елның 2 мае, Штеттин, Пруссия — 1796 елның 17 ноябре, Кышкы Сарай, Санкт-Петербург) — Русия патшабикәсе (1762—1796). Аның идарә итү чорын еш кына Русия империясенең алтын чоры дип атыйлар. Шулай ук татарларга мәчет төзү рөхсәте биргән патша буларак мәшһүр. Екатерина II дин иреген игълан итә, дини эзәрлекләүне туктата.
Пьер Корнель (фр. "Pierre Corneille"; 1606 елның 6 июне, Руан — 1684 елның 1 октябре, Париж) — мәшһүр француз драматургы, француз трагедиясе жанры атасы булып санала. Француз Академиясе әгъзасы (1647).
York.
York - Tönyaq Anğliyada urnaşqan şäһär.
Şäһär bezneng erağa qadәr 71 yılda tözelä. Başta ul Eboracum isemen yörtte.
Букинге́м сарае (ингл. "Buckingham Palace") — Бөекбритания патшаларының рәсми Лондон резиденциясе. Пэлл-Мэлл урамы һәм Грин-парк каршысында урнаша. Бүгенге көндә Елизавета II резиденциясе. Монарх сарайда булганда, бина түбәсе өстенә патша штандарты күтәрелә.
Фауна (латиннарның "Fauna" — урманнар һәм кырлар алиһәсенең исеменнән) — билгеле бер өлкәдә яшәүче хайваннарның җыелма атамасы. Йорт хайваннары һәм зоопаркта яшәүче хайваннар фаунага керми.
Хайваннар көне яки Хайваннарны яклау бөтендөнья көне (ингл. "World Animal Day") — кешеләр игътибарын хайваннар проблемасына юнәлтергә чакырган халыкара көн. Ел саен 4 октябрь көнне билгеләнә.
Эспера́нто ("Esperanto") — иң киң таралган ясалма тел. Тел 1887 елда 10 ел эштән соң Варшава табибы Людвиг Заменгоф тарафыннан эшләнде. Заменгоф псевдонимы "Эсперанто" («Өмет итүче») исә тел исеменә әйләнде.
Нанкин 2014 ("2014 Summer Youth Olympics") — 2014 елның 16 августыннан 28 августына кадәр Кытайның Нанкин шәһәрендә узачак халыкара спорт чарасы.
Инсбрук 2012 ("2012 Winter Youth Olympics") — 2012 елның 13 гыйнварыннан 22 гыйнварына кадәр Австрияның Инсбрук шәһәрендә узачак халыкара спорт чарасы.
Baş bit.
Wikipedia tuğandaşları.
Марк Леви (фр. "Marc Levy") — француз язучысы. 2005 елда «Күк һәм җир арасында» фильмы аның романы буенча төшерелде.
Хошимин () — Вьетнам көньягында урнашкан шәһәр. Dong Nam Bo утравының көньяк-көнчыгышында урнаша. Мәйданы — 2 095 км². Халык саны — 7 170 000 кеше. Халык тыгызлыгы — 3 401 кеше/км².
Tatar-islam.ru.
Tatar-islam.ru — татар телендә Татарстан, Русия, дөнья мөселманнарының тормышын яктыртып баручы мәгълүмат агентлыгы. Сайт актив рәвештә даими яңартыла, биредә аналитик мәкаләләр, әңгәмә, анонслар да урын ала.
Хорват теле (үзисеме "hrvatski jezik"; [xř̩ʋaːtskiː]) — Хорватия, Босния һәм Герцеговина һәм Воеводина рәсми теле. Славян төркеменә керә. Язу латин әлифбасына нигезләнгән.
Fransiä.
Fransiä (fr. "France"), räsmi isem Fransiä Cömhüriäte "(République française)" – Könbatış Awrupada urnaşqan däwlät. Başqalası – Parij. İl iseme belän borınğı german qäbiläse bulğan franklar isemennän kilä.
Fransiä xalqınıñ sanı 64,5 mln keşe, alarnıñ arasında 90 % Fransiä grajdannarı. Qanun çığaru orğanı – ikepalatalı parlament. Administrativ bülenü – 26 regionğa bülenä.
Awrupa Berlege häm NATOnıñ äğzası.
«Татар радиосы» («TATAR RADiOSI») — беренче булып тәүлек буена 24 сәгать татар телендә тапшыру принцибын чынган ашырган радиостанцияләр челтәре. Радионы Казан, Әлмәт, Зәй, Төмән өлкәсендә тыңлап була. Радио музыкаль форматының нигезен хәзерге татар эстрада музыкасы тәшкил итә. Радио девизы — «Яхшы кәеф бездән башлана!».
Гватема́ла (исп. "Guatemala"), Гватема́ла Җөмһүрияте́ (исп. "República de Guatemala" [reˈpuβlika ðe ɣwateˈmala]) — Үзәк Америкада урнашкан дәүләт. Башка Үзәк Америка илләре белән чагыштырганда халык саны иң зур. Халык арасында күпчелекне метислар (58 %) һәм индейлар (40 %) тәшкил итә.
Өченче буын компьютерлары чорында IBM фирмасы тарафыннан эшләнгән 1 (Program Language/1) теле киң тарала. Бу тел беренче булып универсальлеккә, ягъни теләсә нинди мәсьәлә¬ләрне чишәргә — исәпләү мәсьәләләрен чишәргә, текстларны эш¬кәртергә, мәгълүматларны тупларга һәм эзләргә — омтыла. 1 бик катлаулы тел булып чыга һәм шуңа күрә алдагы буын компью¬терларда кулланылмый. Ләкин телләрне универсальләштеру дәвам ителә. Иске телләр Алгол-68, Фортран-77 универсаль вариантларына модернизацияләнә.
Паскаль теле персональ компьютерларга бәйле рәвенхтә уңыш казана. Borland International, Inc. (АКШ) ПК өчен Турбо-Паскаль программалау системасын эшли. Хәзер инде Турбо-Паскаль универсаль мөмкинлекләре булган профессиональ программалау теле булып санала. Өстен сыйфатларга ия булуы сәбәпле, Паскаль Ада (программалау теле)Ада, Си, Модула-2 һ.б. бик күп хәзерге көн программалау телләре өчен чишмә башы булып тора.СИ программалау теле операцион системаларны, трансляторлар, бирелмәләр базалары һ.б. системалы һәм гамәли программаларны " эшләү өчен уйлап табыла. a> программалау теленең „"әнисе"“СИ теленә, Паскальдән аермалы буларак, санакның Н.Вирт тарафыннан тәкъдим ителгән Модула-2 — Паскаль телен үстерүче һәм зур программаларны эшли торган чаралардан торучы тел. Киләсе, бишенче буын компьютерларын «ясалма интеллект» машиналары дип атыйлар. Бу санаклар өчен телләр прототиплары күптән уйлап табылды. Алар — ЛИСП һәм Пролог телләре.
Пролог теле 1972 елда Франциядә шулай ук «ясалма интеллект» мәсьәләләрен чишү өчен эшләнә. Бу тел белән сез бераз таныш инде. Пролог төрле карарларны, фикерләү логикасын формаль рәвеш тә сурәтләргә мөмкинлек бирә. Компьютерны куелган сорауларга җа¬ваплар бирергә мәҗбүр итә. XX гасыр ахырында компьютерны программа белән тәэмин итү үсешендә объектлы-ориентлашкан якын килү әһәмиятле роль уйнады. «Җисем» сүзен бирел мәләрне һәм ал арны эшкәртү программаларын бербөтенгә берләштерү структурасы дип аңларга кирәк. Объектлы-ориентлашкан операцион системалар (мәсәлән, Windows), гамәли программалар, шулай ук объектлы-ориентлашкан программалау (ООП) системалары популярлаша.
Соңгы вакытларда программалау технологиясендә яңа юнәлеш — визуаль программалау уйлап табылды. Windows буенча эшләүче визуаль программалау системалары барлыкка килде.
Микронезия Федератив Штатлары (ингл. "Federated States of Micronesia") — Океанлыктагы дәүләт, Яңа Гвинея төньяк яр буендагы Каролин утрауларында урнашкан.
То́мас Майн Рид (ингл. "Thomas Mayne Reid"; 1818 елның 4 апреле — 1883 елның 22 октябре) — инглиз язучысы, маҗаралы романнар авторы, балалар һәм яшь-үсмерләр өчен китаплар язучы.
1849 елда Майн Рид Төньяк Ирландиягә кайта. Анда яралангач, ул Лондонга килә, монда аның беренче романы «Ирекле укчылар» (ингл. "The Rifle Rangers") чыга. 1853 елда язучы Элизабет Хайдка өйләнә.
Жан-Поль Шарль Эма́р Сартр (фр. "Jean-Paul Charles Aymard Sartre"; 1905 елның 21 июне — 1980 елның 15 апреле) — күренекле француз фәлсәфәчесе, атеистик экзистенциализм вәкиле, язучы, драматург һәм эссечы, педагог.
Tatarblog.com.
Tatarblog.com — татар блогы.
Yandex.
Yandex — ezläü häm İnternet-portal xucası bulğan Räsäy İT - şirkäte. Räsäyneñ iń ere ezläü sısteması bularaq tanılğan. 2010 yelnıń 30 Yünennän başlap tatar telendä dä eşli başlıy.
Чарльз Ро́берт Да́рвин (ингл. "Charles Robert Darwin"; 12 февраль 1809 ел — 19 апрель 1882 ел) — инглиз натуралисты, сәяхәтче, дарвинчылык эволюцион фикерен нигезләүче.
Джа́нни Рода́ри (итал. "Gianni Rodari", 1920 елның 23 октябре, Оменья, Италия — 1980 елның 14 апреле, Рим, Италия) — мәшһүр итальян балалар язучысы, журналист, Г. Х. Андерсен исемендәге премия лауреаты.
XX гасырның 70 нче елларында барлыкка килгән беренче сигез разрядлы ПКлар М операцион системасын куллана "(эшләүчесе — Digital Research ширкәте)". IBM фирмасының "(1981)" беренче персональ санагы 16 разрядлы микропроцессор белән җиһаз-ландырыла. Аның өчен MS-DOS 1.0 "(MicroSoft ширкәте)" операцион системасы төзелә.
1985 елда Intel фирмасы 32 разрядлы яңа 80386 микропроцессор иҗат итә, һәм бер елдан соң әлеге процессор нигезендә яңа санак барлыкка килә. MS-DOSHbm, командалы интерфейсы белән чагыштырганда дустанә файдалану интерфейсы булган көчле операцион система эшләү ихтыяҗы туа.
1985 елның ноябрендә MicroSoft фирмасы Windows 1.0 операцион тышчасын чыгаруы турында белдерә. MS-DOSTaH башка эшли алмау сәбәпле, 80 нче елларда Windows операцион системага әверелми.
1990 елда Intel 80386 микропроцессоры ярдәм итүче Windows 3.0 барлыкка килә. Әлеге версиядә санакның эчке хәтере нәтиҗәлерәк файдаланыла һәм компьютерда бер үк вакыт эчендә берничә программаны башкару мөмкинлеге гамәлгә ашырыла. 1995 елда бик яхшы сыйфатлы Windows 95 операцион системасы иҗат ителә.
Әлеге ОС, MS-DOSKa караганда, нинди өстенлекләргә ия соң?
Хәзерге көндә MicroSoft Windows операцион системалары гаиләсе яши дип әйтсәк тә була. 1998 елда Windows 95 нең дәвамчысы булган Windows 98 юрамасы барлыкка килә. Бу операцион система мультимедианың иң яңа стандартларына һәм чараларын a — санлы видеога (DVD — Digital Versatile Disk) һәм санлы TV га ярдәм итә, Интернетка керү шактый дәрәҗәдә гадиләштерелде. Internetran яңалыкларны яисә башка мәгълүматларны Эш өстәленә куелган актив каналлар буенча алу мөмкинлеге туды. 2000 елда Windows 2000 операцион системалар семьялыгы уйлап табыла. ОС "(Windows 2000 Professional)" нигезе өстәл санаклары һәм мобиль санаклар өчен билгеләнгән, ул ике процессорный эшенә ярдәм итә.
Санак челтәрләре барлыкка килү белән, челтәрле опера¬цион системаларга ихтыяҗ туа. Мондый системага мисал булып беренче версиясе инде 1993 елда ук эшләнгән Windows NT системасы тора. Windows 2000 семьялыгы составына дүрт процессорның эшенә ярдәм күрсәтүче күпмаксатлы Windows 2000 Server челтәрле операцион система керә. Windows ХР Professional "(2001)" шулай ук күп процессорлы системага ярдәм итә.
a> системасының үсешеСоңгы вакытта MicroSoft Windows белән Linux операцион системасы ярыша. LinuxHbiH иң зур өстенлеге — төрле конструкциядәге (кесә компьютерларын да кертеп) компьютерларда эшләү мөмкинлеге. Аның тарихы 1991 елда башланам/Хельсинки университеты студенты Линус Торвальдс Intel 80386 процессоры өчен Unix операцион системасының коды нигезендә эшләнгән Minix системасының беренче версиясен чыгара. Вакытлар үтү белән бу система тулаем күчереп языла. Linux җитәкчелегендә бер үк вакытта берничә программа кертергә мөмкин, һәм алар барысы да процессор ресурсларыннан бергәләп файдаланалар. Компьютер күп процессорлы система булганда, системаның нәтиҗәлелеге бик күпкә арта.
Linuxның үсеше уннарча мең программачыларның хезмәтенә бәйле. Linux — Internet аша башкарылган идеяләр алмашы, коллектив эш ул. Әлеге операцион системага үзгәртүләр кертергә дә мөмкин. Бу системаны кулланучылар бер үк вакытта шул ук системаны эшкәртүчеләр дә була алалар. Программа белән тәэмин ителешкә мондый якын килү open-source дигән исем алды. LinuxHbi яклаучылар, ирешелгән уңышны ныгыту өчен, әлеге операцион системага ярдәм итүче гамәли программа белән тәэмин ителешне җитештерүчеләрнең күбрәк булуы кирәк дип саныйлар.
Французлар (фр. "les Français") — Франция күпчелеген тәшкил иткән халык. Шулай ук французлар дип бөтен Франция ватандашларын атыйлар. Бүген дөньяда 63 миллион француз яши.
Гөмбәләр (лат. "Fungi" яки "Mycota")) — үсемлекләрнең һәм хайваннарның кайбер сыйфатларын берләштергән эукариот организмнардан торган мөстәкыйль патшалык.
a> каплап ала (6 көн эчендә 12 кадр 12 сәгать саен ясалды)
Госман I Гази (госм. عثمان غازي"‎ — osmân gâzî,") — Госман империясенең беренче солтаны, Әртугрул князенең улы. Вифиния шәһәрендә, 1258 елда туган.
Oleg Kuzmin.
Vagiz Galiullin.
Remarka: * - Vagiz Galiullin dominant UEFA/FIFA orphographia buyinsa, alternativ variant - Wagiz Galiullin.
Cristian Ansaldi.
Орхан I Гази (госм. — أورخان غازي‎ - "Orhân Gâzî", 1288—1359) Госман империясеның икенче солтаны, 1326 елдан 1359 елга хәтле идарә иткән.
Коста-Рика, Коста-Рика Җөмһүрияте (исп. "República de Costa Rica" [re̞ˈpuβ̞lika ð̞e̞ ˈko̞sta ˈrika], «бай яр» дип тәрҗемә ителә) — Үзәк Американың иң кечкенә дәүләтләренең берсе. Ике кыйтганы берләштергән урында урнаша. Төньякта Коста-Рика Никарагуа белән, көньяк-көнчыгышта Панама белән чиктәш. Көньяктан һәм көнбатыштан дәүләтне Тын океан сулары юа. Көнчыгыштан исә Коста-Рика Кариб диңгезе тарафыннан юыла.
Бели́з (ингл. "Belize" [bɛˈliːz]) — Үзәк Америкада урнашкан дәүләт. 1973 елга кадәр "Британия Гондурасы" исемен йөртте.
Diversity_of_plants_image_version_5.png
Cesar Navas.
Ангам көне ("Angam Day") — Науру Җөмһүрияте бәйрәме. 26 октябрь көнне билгеләнә.
«"Angam"» сүзе наур теленнән «бәйрәм», «максатка ирешү», «өйгә кайту» дигәнне аңлата.
Си () — 1970-еллар башында Bell Labs хезмәткәрләре Кен Томпсон һәм Денис Ритчи тарафыннан уйлап чыгарылган стандартлаштырылган процедуралы программалау теле. Си теле Би теленә нигезләнә. Си теле UNIX операцион системасында кулланыр өчен уйлап чыгарыла. Шуннан соң ул башка операцион системаларга да күчерелә һәм хәзерге вакытта иң киң кулланыла торган программалау теле буларак санала. Си телен аның эффективлыгы өчен югары бәялиләр.
Ормуз бугазы (— "Madīq Hurmuz", — "Tangeh-ye Hormoz") — Фарсы култыгын Гарәбстан диңгезенең Оман култыгы белән тоташтыра. Озынлыгы 195 км, киңлеге 55,6 км, иң сай урыны 71 м.
Pyotr Bystrov.
MacBeth Sibaya.
Remarka: * - MacBeth Sibaya dominant UEFA/FIFA orphographia buyinsa.
Анимациянең халыкара көне (ингл. "International Animation Day") — берәр ничек тә анимация һәм мультипликация өлкәсендә эшләгән кешеләр бәйрәме. Ел саен, 28 октябрь көнне билгеләнә.
Уи́льям Ге́нри Гейтс III (ингл.. William Henry Gates III) — америка эшкуары, Билл һәм Мелинда Гейтс Фонды рәисе. 1996 - 2007 елларда һәм 2009 елда — Forbes журналы мәгълүматлары буенча дөньяның иң бай кешесе. 2009 елның сентябрь аенда аның милке 50 млрд долларга бәяләнә.
Ул Пол Аллен белән берлектә Microsoft Корпорациясенә нигез сала.
Азатлык сыны (ингл. "Statue of Liberty", тулы исеме — Дөньяны яктыртучы азатлык, ингл. "Liberty Enlightening the World") — АКШның иң мәшһүр сыны, шулай ук «Нью-Йорк һәм АКШ символы», «Азатлык һәм демократия символы» дип атала. Америка инкыйлабының йөзъеллыгына Франциядән бүләк булып бирелде.
Lasha Salukvadze.
Remarka: * - Lasha Salukvadze dominant UEFA/FIFA orphographia buyinsa.
Боден күле (алм. "Bodensee") — Алмания, Швейцария һәм Австрия чикләрендә урнашкан күл. Боден күле үзенә Биек күл (алм. "Obersee"), Түбән күл ("Untersee") һәм Рейнны ("Seerhein") кертә.
Хеллоуин (ингл. "Halloween", "All Hallows' Eve") — Көнбатыш Аурупа илләрендә 31 октябре киченнән 1 ноябрьгә кадәр билгеләнгән бәйрәм. Гадәттә инглиз телле илләрдә үткәрелә, ләкин рәсми бәйрәм дип саналмый. XX гасыр ахырыннан башлап американлаштыру һәм глобальләшү йогынтысы астында бөтен илләргә тарала башлый (күбрәк бәйрәм үзе түгел, аның атрибутикасы тарала).
Англосаксон телендә "Halloween" «Hālgena Ǣfen» дип әйтелде, бу «Изге кич»не аңлата.
Fatih Tekke.
Remarka: * - Fatih Tekke dominant UEFA/FIFA orphographia buyinsa.
Alan Kasaev.
Никола́ Буало́-Депрео́ (фр. "Nicolas Boileau-Despréaux"; 1636 елның 1 ноябре, Париж — 1711 елның 13 марты, Париж) — күренекле француз шагыйре, тәнкыйтьче, классицизм теоретигы.
Rafal Murawski.
Remarka: * - alternativ variant Rafał Murawski.
Google (LAT).
(NASDAQ: GOOG) ul Dönya Küläm Päräwäzdä ezläw öçen AQŞta nigezlängän ezläw maşınası. Bögengä ul päräwezdä ezläw maşínaları arasında iñ qullanıla torğannarına kerä, wä kön sayın 200 millionnan artıq soraw eşkärtä.
Säxifälärdän tış, Google ul räsmnärne, Usenet törkemnärendä, yañalıq säxifälärdä, wä säwdä kibetlärendä dä ezli. 2004. Yündä Google, eşkärtep, 4.28 milliard bit, 880 million räsem, 845 million Usenet xäbär arasında ezli.
Bügengä Google şul tikle uñışqa uñışqa ireşkän (päräwez qullanuçılardan 80%ı), xättä qullanuçılar söyläşüendä «Google arqılı eşkärtü» mäğnäse belän «to google» ("googıllaw") fiğele qullanıla başlağan.
Taríx.
Google maşínasın 1996. yılda Larry Page wä Sergey Brin atlı ike Stanford talíbı cibärgännär.
1998. yılnıñ 7. Sentäberdä Californiada ber dus garajında Google Inc. şirkäte terkälgän ide.
Süzçığış.
"Google" süze ul 10100 sanın añlata torğan googol süze belän uynaw arqılı kilgän. Bu süz saylaw "Google" maşínasınıñ qüäten kürsätergä tieş. Soñraq şikät «Google Inc.» atala başlağan.
Christian Noboa.
Remarka: * - Christian Noboa dominant UEFA/FIFA orphograpia buyinsa
Statistica.
"Statistic material Guardian Stat Center buyinsa."
Aleksandr Orekhov.
Statistica.
"Statistic material www.klisf.info buyinsa (regular chempionat plius cup, super cup, euro cup) "
Ул 1876 елда Сембер шәһәрендә байлар гаиләсендә туа. Әтисе вафат булганнан соң, әнисе белән Төркиягә күчә. Истанбул шәһәрендә мәктәпне тәмамлый. 1895 елда "Harbiye mektebi" исемле хәрби мәктәпкә керә. Аннары соң генераль штабы офицерларын әзерләүче курсларга йөри башлый, ләкин аны тәмамламый, чөнки Габделхәмид II каршы хәрәкәттә катнашу сәбәпле аңа үлем җәзасы карары чыгарыла. Соңарак җәза сөргенлек белән алыштырыла. Сөргенлектә ул укытучы булып эшләде.
1899 елда сөргенлектән Туниска кача, аннары Парижга күчә. 1903 елда Акчура Русиягә кайта, ул Казанда яши. «Мөхәммәдия» мәдрәсәсендә тарихны укыта, «Казан мөхбире» газетасы баш мөхәррире булып эшли. «Иттифак әл-Мөслимин» оешмасын оештыруда ярдәм итә. 1904 елда Йосыф Акчура төрек телендә «Сәясәтнең өч төре» (төр. "Üç Tarzı Siyaset") исемле мәкалә яза.
1908 елда ул Төркиягә кайта. Монда ул "Türk yurdu" журналын нәшер итә, Истанбул университетында укыта. Шул ук вакытта «Шура», «Вакыт» татар газеталарында да яза.
Мише́ль ЛаВо́н Ро́бинсон Оба́ма "(ингл.Michelle LaVaughn Robinson Obama)" — америка адвокаты, 46 нчы АКШ президенты Барак Обаманың хатыны, АКШның беренче ханымы.
.рф (punycode: codice_1; Русия Федерациясе) — Русия өчен Югары дәрәҗәле милли домен. Интернетта беренче кириллик домен. Элек югары дәрәҗәле домен исемнәрен латин алфавиты белән генә язалар иде.
Ак йорт () — АКШ президенты резиденциясе. Вашингтонда, Пенсильвания-авеню, 1600 (ингл. "1600, Pennsylvania Avenue") адресы буенча урнаша. Ак йорт — АКШның иң популяр туристик истәлекле урыннарның берсе. Ак йорт Джордж Вашингтоннан башка бөтен президентлар өчен рәсми резиденция булды. 1814 елның августында Ак йорт британиялеләр тарафыннан яндырылды, аннан соң йортны реконструкцияләделәр.
thumb
Үзенең алман теленнән австрияле К. Шмидның Геновеве («Genawejte») китабын тәрҗемә итү белән танылган.Даниель Дефоның «Робинзона Крузо» әсәренең кыска эчтәлекле тәрҗемәләрен ясый. Нигездә ул үзненең әшләрен тәмамлый алмый, шуңа да аның бастырылмаган әсәрләре кала. Болар: «Поляк-литов сүзлеге», Мильтон әсәрләренең тәрҗемәләре, Ф. Юнганың һәм башка бик танылган авторлар.
В финале приняли участие 20 исполнителей, отобранных на 2-ом этапе. С помощью телефонного и sms голосования был определён победитель. Им стала Екатерина Рябова, которая получила право представлять Россию на «Детском Евровидении» 2009.
Тэммон (яп. 天門, Tenmon), чын исеме Ацуси Сиракава (яп. 白川 篤史 "Сиракава Ацуси") — аниме өчен музыка язган япон композиторы. 1971 елда Токио каласында туды.
Музей бинасы — элекке патшалар сарае ("Palais du Louvre"). 2009 елда музейны 8 500 000 кеше зиярәт итте.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2008 10-15 яшьтәге яшь җырчылар өчен 6 бәйге булды. Ул 2008нче елның 22 ноябрендә Лимассол шәһәрендә (Кипр) "Спирос Киприану" спорт үзәгендә узды. Конкурста Bzikebi (бал кортлары) группасы җиңде.
Бәйгедә 17 дәүләт: a>, Литва "(яңа)", Мальта, Нидерландлар "(оештыручы)", Португалия, Румыния, Рәсәй, Сербия һәм Украина катнаша.
Во (фр. "Vaud", алм. "Waadt") — Швейцария көнбатышында урнашкан кантон. Халык саны 626 мең кешене тәшкил итә. Башкаласы — Лозанна шәһәре.
Bibras Natkho.
Remarka: * - Bibras Natkho www.transfermarkt.co.uk orphographia buyinsa. Alternativ variant Bibras Natcho.
Statistica.
Statistic material www.national-football-teams.com buyinsa (club statistica gena)
Милләтләр Дуслыгы (ингл. "Commonwealth of Nations") яки Дуслык (ингл. "Commonwealth") — бөтендөнья бәйсез суверен дәүләтләр берлеге. Берлеккә Бөекбритания һәм аның элекке доминионнары, колонияләре керә. Шулай ук Дуслыкка Мозамбик һәм Руанда илләре керә. 1946 елга кадәр оешма "Британ Милләтләр Дуслыгы" дип атала.
a> шәһәрендә шагырьнең каберендә корылган мавзолей
Ро́берт Лью́ис Сти́венсон (ингл. "Robert Louis Stevenson", башта "Robert Lewis Balfour Stevenson"; 1850 елның 13 ноябре, Эдинбург — 1894 елның 3 декабре, Уполу, Самоа) — шотланд язучысы, шагыйрь, дөньякүләм мәшһүр булган маҗаралы романнар авторы.
Язучының «Хәзинә утравы» («Treasure Island») романы аңа дөньякүләм танылуны алып килде.
Фатыйх Котлы (төр. "Fatih Kutlu") — тәрҗемәче, Татарстан язучылар берлегенә кабул ителгән беренче төрек.
Евровидение 2007 җыр бәйгесе — 52нчы мәртәбә Финляндиянең Хельсинки шәһәрендәге Хартвалл Аренасында үткәрелгән халыкара җыр бәйгесе. Ул 2007 елның 10 һәм 12 май көннәрендә булды. «Lordi» төркеме 51нче Евровидениядә җиңеп, үз дәүләтенә киләсе бәйгесен үткәрү хокукын алган иде.
Бәйгедә Молдавиядән катнашкан Мария Шерифович «Дога» җыры белән беренче урын яулады. Икенче урын дау белән Андрей Данилко алды, өченче урынга исә Русия төркеме «Serebro» «Song #1» җыры белән лаек булды.
YouTube.
YouTube ([ˈjuːtjuːb]) — видеоязмалар хостингы, видеоязмаларны карау мөмкинлекләрен бирүче веб-сайт. Кулланучылар төрле видеоязмаларны йөкли, карый һәм алар турында фикер калдыра алалар. Гадилек һәм куллану уңайлыгы өчен YouTube иң популяр видеохостинг булып тора һәм сайтка керүчеләр саны буенча дөньяда өченче урынны тота.
«Евровидение 2011» җыр бәйгесе — 2011 елның 10 маеннан башлап 14 маена кадәр Алманиядә узачак 56нчы «Евровидение» бәйгесе. Алманиягә җиңүне «Satellite» (Юлдаш) җыры белән Лена Майер-Ландрут китерде.
Facebook.
"Facebook" () — Марк Цукерберг тарафыннан 2004 елда нигезләнгән социаль челтәр. Шушы сайт ярдәмендә, 23 яшендәге Марк Цукерберг - дөньяның беренче миллиардерлары рәтенә керә.
Беренче вакытларда сайтка бары Гарвард университеты мөгаллимнәренә генә керергә мөмкин була, аннан соң башка Бостон университет студентларына да бу мөмкинлек ачыла. 2006 елның сентябрененнән башлап сайт электрон почталары булган барлык кулланучылар өчен дә ачыла. 2010 елның 21 июленә карата Facebook сәхифәсендә якынча 500 миллион кулланучы теркәлгән була. Шуның өстенә 2010 елның апрель аена сайтның уникаль кулланучылар саны 540 млн, каралган битләр саны — 570 млрд җитә.
2009 елда Facebook сәхифәсенең кереме 700 млн АКШ доллары тәшкил итә.
Шон О’Кейси (ирл. "Seán Ó Cathasaigh", ингл. "Seán O'Casey", 1880 елның 30 марты — 1964 елның 18 сентябре) — күренекле ирланд драматургы.
FriendFeed.
FriendFeed — социаль челтәрләр, блоглар, микроблоглар һәм башка сервисларны үз эченә алучы агрегатор. FriendFeed сәхифәсенә дүрт кеше нигез сала, болар: Брет Тайлор, Джим Норрис, Павел Бакхейт һәм Санджив Сингх, моңа кадәр алар Google ширкәтендә эшләгәннәр.
2009 елның 10 августында Facebook Inc ширкәте тарафыннан бу сервисны сатып алу турында игълан ителә FriendFeed 15 миллионов АКШ доллар чиста акча белән һәм 32,5 миллион Facebook Inc. акцияләре хисабына сатып алына
Үзбәк теле ("O‘zbek tili, Ўзбек тили", гарәп. ئۇزبېك تیلى яки "O’zbekcha", "Ўзбекча") — төрки тел, Үзбәкстанның дәүләт теле. Төрле чыганаклар буенча дөньяяда үзбәк телендә сөйләшүчеләр саны 21 миллионнан башлап 25 миллионга кадәр. Күбесенчә Үзбәкстанда таралган, шулай ук Кыргызстан, Әфганстан, Казакъстан, Таҗикстан, Русия, Төрекмәнстан кебек илләрдә киң таралган.
İstiklâl Marşı (LAT).
İstiklâl Marşı ul Törkiäneñ milli köye. Mehmet Akif Ersoy tarafından yazılğan süzläre 1921. yılnıñ 12. Martında räsmi qabul itelde. Süzlärne saylağanda 724 şiğer qarap çıqqannar. Şiğergä üz köyen 24 komposer täqdim itkän wä 1924. yılda Ali Rıfat Çağatay'ın köye saylanğan ide. Bu köy 1930. yılına qädär qullanılğan, şul çaqtan Osman Zeki Üngör'nıñ köye ilä almaşındı.
Päräwezdä.
Milli köye
Одноклассники.ru.
Однокла́ссники.ru — социаль пәрәвез, "Classmates.com" сәхифәсенең рус аналогы; сыйныфташларны, беренче курс укучыларын берләштерү өчен кулланыла. Бу проект 2006 елның 4 мартында барлыкка килә. Проектның авторы — Альберт Попков.
Азәрбайҗан теле ("Azərbaycan dili, Азәрбајҹан дили") — Азәрбайҗаннарның милли теле, ул төрки телләрнең угыз төркеменә керә.
a> – дөньядагы иң биек шарлавык. Аның биеклеге 979 метр тәшкил итә
Тел коды тув, tyv (ISO 639).
Уйгу́р теле (кирил. "Уйғурчә" яки "Уйғур тили"; "ئۇيغۇر تىلى" яки "ئۇيغۇرچە";, пиньинь Wéiwú'ěryǔ) — уйгурларның теле. Төрки телләр гаиләсенә керә. Сөйләшүчеләр саны якынча 9 млн. кеше.
Каракалпа́к теле ("Қарақалпақ тили, Qaraqalpaq tili") — каракалпаклар теле, Үзбәкстанга керүче Каракалпакия автоном республикасының рәсми теле.
«-z-» урынына интервокаль «-j-» булуы сәбәпле, көньяк-алтай теленең хакас телләренә керүе шикле, ул кыргыз-кыпчак теле булырга кирәк.
«Rayan» törkeme.
«Rayan» törkeme — İslam tematikalı cırlarnı cırlağan tatar muzıkal törkeme. Törkem ike cırçıdan tora — Azat Adiev häm Wäli Fäzliäxmätov. Törkem 2009 yılda barlıqqa kilde.
Solistlar bioğrafiäläre.
Wäli Fäzliäxmätov 1983 yılnıñ 21 fevralendä Başqortstannıñ Neftekama şähärendä tua. Dingä yaqtı qaraş balaçaqtan uq tärbiälände. Neftekamada urta mäktäp beterde, maşina tözü texnikumında uqıdı. Şul waqıtta mädäni çaralarda qatnaştı. Studentlarnıñ küp bäyrämnärendä cırladı. Berara talant barlığın añlağaç texnikumnı uqıp betermiçä, Qazanğa kitte. Tatarstan başqalasında muzıkal mäktäpkä kerde. Soñaraq «Qazan yegetläre» törkemendä cırlıy başlıy.
Azat — Aqsubay rayonı Yaña İbray awılı yegete. Mäktäpne tämamlağaç Qazannıñ mädäniät häm sänğät universitetına uqırğa kerde. Student waqıtta «Qazan yegetläre» ütkärgän kastingka kilep, şulay törkem äğzası da bulıp kitte. Biş yäştän cırlap, ğarmunda uynap üste.
Törkem iseme.
«Rayan» — cännättä uraza totuçılar öçen genä kerergä röxsät birelgän işekneñ iseme. Törkem isä 2009 yılnıñ Ramazan ayında tözelde.
Дейл Бре́кенридж Ка́рнеги (ингл. "Dale Breckenridge Carnegey", 1922 елдан соң — "Carnegie"; 1888 елның 24 ноябре — 1955 елның 1 ноябре) — АКШ язучысы, педагог. Ул конфликтсыз һәм уңышлы аралашу концепциясен төзи. Шушы темага күп лекцияләр укый. Аның китаплары бүген дә популяр.
Myspace.
MySpace — интернетта иң популяр социаль челтәрләрнең берсе.
Duslar.ru.
Duslar.ru - татар халкының иң популяр социаль челтәрләренннән санала. Бүгенгесе көндә бөтен җир шары буйлап 90 меңләп татарны берләштерә.
My Opera.
My Opera — Opera браузерын кулланучылар җәмгыять үзәге. Әлеге төркемгә көн саен 7 500 кулланучы теркәлә, барлыгы бергә әлеге сәхифәдә 5 млн кулланучы. Кулланучыларга ярдәм күрсәтүдән тыш, бу чын социаль челтәр дип тә әйтергә мөмкин, монда блог, фоторәсемнәр урнаштыруны үз өченә ала. Һәрвакыт "«Атна кулланучысы» "/"«Member of the Week»" билгеләнә.
Җәмгыять үзәге 2001 елның август аенда барлыкка килә, сәхифә дип карасак, ул Opera браузеры буенча ярдәмлек кенә булып тора. Сәхифәне беренче яңарту 2001 ел 11 сентябрь һәм 15 декабрь 2003 ел көннәрендә күзәтелә. Кулланучыларга бу яңартулар нәтиҗәсендә яңа мөмкинчелекләр дә ачыла.
2006 елда Opera Software серверында җиһазларны алмаштыру була һәм 26 октябрдә яңа сәхифәнең бета-тикшерү башлана..
Ешлык — вакыт берәмлеге эчендә ясалган тулы цикллар санына тигез булган периодик процессларны тасвирлаучы физик зурлык. Формулаларда кабул ителгән билгеләре — formula_1, formula_2, formula_3(циклик ешлык яки formula_4. СИ үлчәү системасында кабул ителгән берәмлеге буларак герц санала. Ешлыкның кире зурлыгы тибрәнү периоды дип атала.
Мөде хан (шулай ук Моду яки Маодун (, пиньинь: Mòdú chānyú; т.: б.э.к. 234 ел - үл. б.э.к. 174 ел) - хунну империясенә нигез салучы һәм б.э.к. 209 елдан алып б.э.к. 174 елга кадәр аның идарәчесе (шаньюй). Сызгыра торган укларны беренче булып гамәлгә кертүче буларак билгеле.
Гарри Поттер һәм Әҗәл бүләкләре (ингл. "Harry Potter and the Deathly Hallows") — Джоан Роулингның Гарри Поттер турында романнар сериясенең соңгы, җиденче китабы.
Джоан Роулинг бу китапны 2007 елның 11 гыйнварында Эдинбург каласында язып бетерде. Роман дөньяга 2007 елның 21 июлендә чыгачак дип игълан ителде. Ләкин бу датага биш көн кала, интернетта шушы китапның фотога төшерелгән һәм копия ясалган сәхифәләре чыкты. Билгеле булганча, бу DeepDiscount.com интернет-кибете 1200 данә китапны алдан сатып җибәрүе нәтиҗәсендә булды.
Гарри Поттер һәм яшерен бүлмә (ингл. "Harry Potter and the Chamber of Secrets") — Гарри Поттер турында романнар сериясенең икенче китабы. Инглиз телендә китап 1998 елның 2 июлендә дөнья күрә.
Киндер (лат. "Cánnabis", рус. "Конопля") — Киндерчәләр гаиләлегенә керүче берьеллык үсемлекләр ыругы.
Хәзер исә һинд киндере Чәчүле киндернең астөре итеп карала (C. sativa var. indica). Ә кыргый киндер исә чәчүле киндер атамасының синонимы булып санала.
Savitex- табыйгый ТГК һәм КБД.
formula_1
Биредә formula_2 -- дулкынча функция. Әлеге функциянең модуленең квадраты кисәкчекнең бирелгән халәттә булу ихтималлыгын билгели.
Киндерчәләр (лат. "Cannabaceae") — икеөлешлеләргә керүче үсемлекләр гайләлеге. Әлеге гайләлеккә киндер"(cannabis)" һәм колмак"(humulus)" ыруглары керә.
formula_1
монда formula_2 — координаталар буенча базис векторы,
formula_3 — дулкынча функция.
Джордж Гордон Байрон, 1798 елдан башлап лорд Байрон (ингл. "George Gordon Byron", "6th Baron", "Lord Byron"; 1788 елның 22 гыйнвары — 1824 елның 19 апреле) — күренекле инглиз шагыйре, романтизм юнәлешендә иҗат итте.
1807 елда аның беренче китабы («Hours of idleness») басылып чыга. Бер елдан соң китапка зур тәнкыйть чыга, ләкин инде 1809 елда Байрон сатира-әсәрен («English Bards and Scotch Reviewers»)) чыгара.
Герц (Гц, Hz) — СИ системасында ешлык үлчәү берәмлеге. Генрих Герц хөрмәтенә аталган.
formula_1
formula_1
Циклик ешлык ешлык аркылы formula_2 формасында күрсәтелә.
Колмак (лат. "Húmulus") — киндерчәләр гаиләлегеннән чәчәкле үсемлекләр ыругы.
Гади Колмак (лат. "Humulus lupulus") — киндерчәләр төркеменә кергән үсемлекләр.
Розачәчәклеләр (лат. "Rosáles") — икеөлешле үсемлекләр тәртибе. Анда 9 гаиләлек керә, иң танылганы: Розасыманнар.
Мадри́д (исп. "Madrid") — Испаниянең башкаласы һәм иң зур шәһәре.
Кычыткансыманнар (лат. "Urticaceae") — розачәчәклеләр тәртибенә керүче чәчәкле үсемлекләр.
Кыргый ат ("Equus ferus") — атлар ыругына керүче хайван. Йорт атының нәсел башы.
Хайваннар (лат. "Animalia" яки "Metazoa") — хәзерге вакытта биологик патшалык буларак каралган организмнар төркеме. Төркем инде Аристотель тарафыннан аерылган иде.
Эукариотлар яки төшлеләр (лат. "Eucaryota") — тере организмнарның бер өспатшалыгы. Эукариотларның төп үзенчәлеге — күзәнәк составында төш булу.
Атлар (лат. "Equus") — Атсыманнар гаиләлегенә керүче бердәнбер ыруг.
Атсыманнар (лат. "Equidae") — тактояклы имезүче хайваннар гаиләлеге. Үзенә бер исән һәм берничә үлеп беткән ыругны берләштерә.
Йорт ишәге (лат. "Equus asinus asinus") — Африка ишәгенең ("Equus asinus") кулга ияләштерелгән астөре. Кешелек тарихында зур роль уйнаган.
Механика өйрәнүче җисемнәр механик системалар дип атала. Механик система билгеле "k" санындагы иреклек дәрәҗәсенә ия һәм гомумиләштерелгән "q1, … qk" координаталары белән тасвирлана. Механиканың бурычы булып механик системаларны өйрәнү һәм аларның вакыт буенча эволюциясен билгеләү тора.
Розасыманнар (лат. "Rosáceae") — розачәчәклеләр тәртибенә керүче үсемлекләр гаиләлеге.
Ыруга барлыгы 36 төр керә. Хуҗалыкларда күп очракта Йорт Алмасы (Культуралы Алма) — Malus domestica төре үстерелә.
Battlefield 2142.
Battlefield 2142 — Digital Illusions CE тарафыннан уйлап чыгарылган санак уены.
"Battlefield 2142" уенынынң беренче кампаниясендә 2139 елның октябрендә булган вакыйгалар сүрәтләнә.
Төп уен "Battlefield 2142" артыннан бустер-пак булган Northen Strike яки "Төньяк Хәрәкәт" барышында яклар урыннары белән алмашыналар — ПАК Аурупаның бозлык белән каплап алынган җирләрен үзләштерә башлый, менә шушы вакытларда Аурупа Берлеге үз җирләрен яңадан кайтару өчен Икенче Кампанияне башлап җибәрә.Төньякка таба хәрби хәрәкәтләр нигезендә Аурупа Берлеге Үзәк Алмания җирләренә кадәр кайта.
DogTags.
Уенда 16 рәсми харита бар, шуларның 10сы "Battlefield 2142", 3се Northen Strike бустер-пагы, ә дүртенчесе 1.4. пагына һәм икесе яңа 1.50 юрамасына кертелә. Тунис бухтасы харитасында (The Tunis Harbor) башка хариталардан аермалы буларак төрле уйнаучы өчен төрле харита куллаыла. Шуның нәтиҗәсендә гомуми хариталар саны 17 җитә.a>ны яулау
Гарри Поттер һәм Азкабан тоткыны (ингл. "Harry Potter and the Prisoner of Azkaban") — Гарри Поттер турындагы романнар сериясенең өченче китабы.
Гарри Поттер һәм Азкабан тоткыны (ингл. "Harry Potter and the Prisoner of Azkaban") — Гарри Поттер турындагы романнар сериясенең өченче китабы буенча фэнтэзи жанрында төшерелгән фильм. Фильм режиссеры — Альфонсо Куарон.
Чех теле (үзисеме "čeština") — славян телләренең берсе. Словак теленә бик якын.
Панк-рок (ингл. "Punk rock") — 1970нче елларда АКШта барлыкка килгән рок музыка жанры. Панк-рокта социаль протест һәм ул заманның рок музыкасын өнәп бетермәү берләшкән.
Панк-рокның тамырлары 1950нче елларда күренә башлый. Ул вакытта гади һәм агрессив музыканы "гараж рогы" төркемнәре җырлаган. Аларны прото-панк дип атыйлар. Иң беренче панк төркем итеп Ramones санала.
Киев яки Кыйив (укр. Київ, Kyiv) - Украина башкаласы. Украинаның икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.
Запорожье (укр. "Запоріжжя") — Украинада урнашкан шәhәр. Украинаның икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.
Львов (,,, — Лемберик) — Украинаның көнбатышында урнашкан шәhәр. Халык саны 734 000 кеше (2010). Полтва елгасында Польша чигеннән 70 км ераклыкта урнашкан.
Черкассы (укр. "Черкаси") — Украинада урнашкан шәhәр, илнең икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.
У́жгород (;;;) — Украинада урнашкан шәhәр, Закарпат өлкәсенең һәм Ужгород районының административ үзәге. Украинаның икътисади, мәдәни, сәяси мәркәзләренең берсе.
Жито́мир () — Украина төньягында урнашкан шәhәр, Житомир өлкәсе һәм районы административ өлкәсе. Житомир — Украинаның иң борынгы тарихи һәм мәдәни үзәкләренең берсе. Халык саны — 271 348 кеше (2009).
Севасто́поль (укр. hәм) — Украинаның Кырым ярымутравында урнашкан шәhәр. Екатерина II әмере буенча 1783 елда нигезләнгән. РФ һәм Украина арасындагы килешү буенча 2042 елга кадәр монда Русиянең Кара диңгез флоты торачак.
Aкмәчет (Акмесҗит) яки Симферополь (,) — Кырымда урнашкан шәһәр. Aкмәчет урынында скиф мәркәзе, скиф Неаполе шәhәре булган.
Жак Оффенба́х (фр. "Jacques Offenbach"; 1819 елның 20 июне, Кельн — 1880 елның 5 октябре, Париж) — француз композиторы, музыкант, француз опереттасына нигез салучыларның берсе.
Луцк (укр. Луцьк) — Украинада урнашкан шәhәр, Волын өлкәсенең административ үзәге. Илнең икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.
Луга́нск (укр. "Луганськ") — Украинада урнашкан шәhәр. Украинаның икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.
Донецк (укр. "Донецьк") — Украина көньяк-көнчыгышыеда урнашкан шәhәр. Украинаның икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.
Ха́рьков (, ХФА:) — Украина көнчыгышында урнашкан эре шәhәр, Харьков өлкәсе административ үзәге. Халык саны — 1,449 млн. кеше (2010 елның 1 апреленә), мәйданы — 310 км².
Одесса яки Одэсса (укр. "Одеса") — Украинада урнашкан шәhәр. Украинаның икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.
Днепропетровск (, элекке исем "Екатеринослав") — Украинада урнашкан шәhәр, Днепропетровск өлкәсе башкаласы. Украинаның икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.
Шымкент - Казахстанның көньягында урнашкан шәhәр. Көньяк Казахстан өлкәсенең административ үзәге. Халык саны 650 мең кеше. XII гасырда нигезләнгән дип санала.
Байкоңгыр () - Казахстанның бер шәhәре. Рус телле чыганакларда Байкоңгыр космодромы урнашкан шәһәр "Байконур" дип, Байкоңгыр үзе исә "Байконыр" дип атала. Байкоңгыр космодромы белән берлектә Казахстаннан Россия тарафыннан 2050 ел кадәр арендага алынган. Халкы - якынча 60 мең кеше.
Каракалпакста́н Җөмһүрияте (үзб. "Qoraqalpog`iston Respublikasi, Қорақалпоғистон Республикаси", каракалп. "Qaraqalpaqstan Respublikası" яки "Қарақалпақстан Республикасы") — Үзбәкстанның төньяк-көнбатышында урнашкан җөмһүрият.
Таҗиклар (,  [tɔːd͡ʒɪ'k]) — фарсы - таҗик континуумы диалектларында сөйләшүче һәм Әфганстанда, Таҗикстанда, Үзбәкстанда һәм Пакьстанда яшәүче иран халкы. Гомум саны якынча 20 млн.
Rodovid.
Доменның исеме (rodovid) транслитерациясе буенча атала.
Oi!
Oi! — 1970нче елларда Англиядә панк-роктан аерылып чыккан музыкаль жанр. Үзенең максаты итеп панк-рокны эшче яшләр тирәлегенә кире кайтаруны куя.
Oi! панк-рок белән чагыштырганда салмаграк шул ук вакытта агрессиврак яңгырый. Текстлары дәүләткә карата дошманлык, полиция белән көрәш, футбол, хулиганлык турында.
Джимми Пёрси - беренче Oi! төркеме лидеры, 2009
Хардкор ("Хардкор-панк"; ингл. "Hardcore") — 70нче елларда АКШта һәм Англияда панк-роктан аерылып чыккан музыкаль жанр.
The Exploited төркеменнән Уотти Бьюкен
Эрнест Миллер Хемингуэй (ингл. "Ernest Miller Hemingway"; 1899 елның 21 июле — 1961 елның 2 июле) — АКШ язучысы, әдәбият буенча Нобель премиясе лауреаты (1954).
Майкл Смит (ингл. "Michael Smith") — Канада биохимигы, химия буенча Нобель премиясе лауреаты (Кэри Муллис белән бергә).
Lakly.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 222 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 608 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 80%;
İske Baltaç.
İske Baltaç — Tatarstan Respublikası Aqtanış rayonında Şəbez yılğası buyında (Ağeydelneŋ sul quşıldığı) urnaşqan awıl. 1989 yılda 146 keşe, 1997 yılda 135 keşe yəşi. Kübesençə tatarlar. Terlekçelek.1732 yılda barlıqqa kilə.
"縣 (гади. 县) [xiàn] өяз, өлкә. (台灣省, 臺灣省)"
a> — Бөек географик ачышлар чоры символы
Мэр (фр. "Maire" — башлык) — торак пункт, гадәттә шәһәр администрациясе җитәкчесе.
Латин телендә «"maior"» сүзе «зур», «бөек» дигәнне аңлата.
Реклама сүзенең тамыры латинча "reclamare" сүзеннән алынган, француз телендә "réclame" “кычкырып әйтәм» мәгънәсендә кулланыла.
Сатып алучыларның фикеренә cөрән салып, кычкырып йогынты ясау борынгы заманнарда киң колач җәя. Бу, үз чиратында, сөрән салучы һөнәренең таралуына һәм популярлашуына китерә. Сәүдәгәрләр тарафыннан махсус ялланган бу кешеләрнең төп бурычы булып, халыкка теге яисә бу товарны мактап, сатып алырга чакыру торган. Борынгы рус дәүләтендә дә сөрән салучыларның киң таралганлыгы мәгълүм. Тарихтан төрки, шул исәптән болгар халкының да сәүдәгә һәвәс булуы билгеле. Бу турында үз вакытында мәшһүр сәяхәтчеләр Ибн Фадлан, Ибн Гарнатый да искәртеп китәләр.
Социаль рекламаларның тагын бер үзенчәлекле максаты - сәүдәгәрләрне, төрле хәйрия программаларында катнашып, үзеңнең имиджыңны күтәрергә өндәү. Куп кенә бизнесменнар хәйрия акцияләрендә аңлы рәвештә катнашалар. Кемнәрдәдер үткән гасырларда популяр булган меценатлыкка омтылыш сизелә: алар культура һәм спорт проектларына зур суммада өлеш кертәләр. Балалар һәм картлар йортлары, реабилитация үзәкләре аларның игътибар үзәгендә. Дөнья масштабында моңа ачык мисал – AVON Америка косметик фирмасының күкрәк рагын кисәтүгә һәм аның белән авыручыларны терелтүгә керткән саллы өлеше. 6 миллиард доллар бюджеты булган Philip Morris концернысының тартуга каршы зур кампаниясең мисалга китерергә була. Оста уйланылган социаль реклама аерым очракларда сәяси рекламага күчәргә мөмкин.
Universiada.
Universiada, Dönya studentları uınnarı, Dönya universitetları uyınnarı — Xalıqara universitetlar sportı federasiäse (FİSU) citәkçelegendä studentlar arasında uzuçı dönyakülәm sport çarası. «Universiada» süze «universitet» һäm «olimpiada» süzläre quşılıp barlıqqa kilgän. FİSU (inğ. "The International University Sports Federation (FISU)") Universiadanı xalıqara sport һäm mädäniät festivale dip bilgeli. Universiada 17-28 yäştäge studentlar һäm aspirantlar öçen 2 yıl sayın uzdırıla, äһämiäte һäm wäkillek kiñlege buyınça Olimpiä uyınnarınnan soñ ikençe urında tora. Studentlar uyınnarı cäyge һäm qışqı Universiadağa bülenä.
Tarix.
XIX ğasırda sport ayıruça tiz üseş alğaç baştan Böyek Britaniyädä, ä soñraq Aurupanıñ başqa illärendä һäm AQŞta törle uqu yortları wäkilläre arasında yarışlar uzdıru kiñ tarala. Olimpiya Uyınnarı uzdırıla başlağaç alarğa oxşağan yarışlar studentlar arasında da oyıştırıla başlıy. Berençe uyınnarnıñ äydäüçese bulıp Fransiya cәmäğat eşleklese, ğalim, uqıtuçı Jan Petijan (Jean Petitjean) çığa. 1923 yılda Parijda Xalıqara universitetlar sport konğressı uzdırıla. Konğressta qatnaşuçılar Studentlar arasında dönya çempionatı uzdırırğa kiräk digän näticägä kilälär. Berençe yarışlar ul şul uq yılnıñ mayında Parijda uzdırıla da. 1924 yılda Varşavada (Polşa) berençe tapqır xalıqara studentlar çempionatı ütä. Älege çempionatta sportçı-studentlar ciñel atletika törläre buyınça yarışalar. Şul uq yılda Xalıqara studentlar konfederasiäse oyıştırıla (inğ. "The International Confederation of Students (ICS)"). Konfederasiä һäm studentlar tırışlığı belәn II Dönya suğışına qadär Aurupanıñ törle şäһärlärendä dönya studentları öçen yarışlar uzdırılına: Prağa (1925), Rim (1927), Darmştadt (1930), Turin (1933), Budapeşt (1935), Parij (1937), Monte-Karlo (1939). Rimda (İtaliya) uzğan (1927 yıl) çempionat proğramması futbol, yözü, fextovanie һäm tennis belän bayıtıla. Qatnaşuçılar sanı da arta. Aurupa studentlarınnan başqa, yarışlarğa AQŞ һäm Ğaitidan da studentlar kilälär. Şuña da qaramastan suğışqa qadärge yıllarda älege çaralarda çağıştırmaça äz keşe qatnaşa. İkençe bötendönya suğışı tämamlanğaç studentlar arasındağı yarışlar qabat uzdırıla başlıy. Yarışlar Xalıqara studentlar berlege (İSU) (inğ. "The International Students Union (ISU)") citäkçelekendä Yaşlär һäm studentlar xalıqara festivale qısalarında ütkәrelä. Räsmi atamaları – Dönya studentlar uyınnarı (inğ. "World Student Games").
1948 yılda Lyuksemburğta Xalıqara universitet sportı federasiäse (FİSU) tözelä һäm ul alternativ yarışlar - Universitet sportı xalıqara atnaları uzdıra başlıy: Merano (1949), Lyuksemburğ (1951), Dortmund (1953), San-Sebastyan (1955). Şulay itep suğıştan soñğı yıllarda ber yulı ike oyışma studentlar arasında xalıqara yarışlar oyıştıru belän şöğıllänä. Älege küreneş illärneñ ike qarşı lagerğa bülenüe belän añlatıla (salqın suğış başlanuı). 1959 yılda İSU һäm FİSU bergä Turinda (İtaliya) Xalıqara studentlar uyınnarı uzdıralar. Älege çarada 43 ildän kilgän 1400 student qatnaşa.Waqıyğa xäzerge Xalıqara studentlar uyınnarına zur etärğeç bula. İtaliya oyıştıruçıları yarışlarnı Universiada dip atarğa täqdim itä. Säyäsi täesirlärne kimetü öçen ciñüçelär isäbenä milli gimnnar tüğel, ä studentlar gimnı - Ğaudeamus İgitur ("Gaudeamus Igitur") uynatırğa bulalar. I Qışqı Universiada 1960 yılda Şamonida (Fransiä) uzdırıla. 1973 yılda VII Cäyge Universiada Mäskädä ütä.
Tatarstan sportçı-studentları Universiadalarda bik uñışlı qatnaşalar. Misal öçen: 2007 yılğı Banğkok Universiadasında (Tailand) 16 Qazan studentı qatnaşıp öç altın, öç bronza һäm ber kömeş medal alıp qaytalar, 2009 yılğı Belgrad Universiadasında isä Qazannan 11 student qatnaşa, şularnıñ ikese altın һäm dürtese kömeş medal yaulıy.
2013 yılnıñ XXVII Cäyge Universiadası uzdırılu urını – Tatarstan başqalası Qazan şäһäre.
Universiada devizı.
Universiada devizı: Fän – Sport – Duslıq – Tınıçlıq.
Universiada (FİSU) embleması һäm bayrağı.
Emblema urtasında U latin xärefe urnaşqan. Anıä tiräli, kontinentlar bilgese bulğan, zäñgär, sarı, qara, yäşel, qızıl tösle biş yoldız sürätlängän. Olimpiya bayrağı aq töstä һäm aña Universiada (FİSU) embleması töşerelgän.
Uyınnar talismanı, embleması һäm şiğare Uyınnar talismanı berençe tapqır 1981 yılnıñ X Qışqı Universiadada qullanılına. Xäzerge waqıtta һär Universiadanıñ üzeneñ embleması, talismanı, şiğare bar.
Skype.
Skype («"скайп"» дип әйтелә) — бушлай, ябык кодлы программа тәэминаты, Интернет белән санак арасында шифрлы тавышны (VoIP) куллану өчен хезмәт итә, шулай ук түләйле рәвештә гади телефоннарга шалтыратырга мөмкин.
Skype программа тәэминаты төрле операцион системаларга карата эшләнгән: Windows, Mac OS X, Linux, iOS, Windows Mobile, Google Android, PSP, Symbian.
Хью Джекмен (ингл. "Hugh Michael Jackman") — Австралиянең кино һәм телевидение актеры, продюсер.
1875 елда «Le Temps» («"Вакыт"») газетасы аны тәнкыйди мәкаләләр сериясен язарга сорадылар. Шулай итеп, аның журналист карьерасы башланды.
Программалы тәэмин ителеш гаджетлары ул - өстәмә мәгълүмат бирә торган өстәмәләр: әйтик, һава торышы яисә валюта курсы белешмәсе, йә булмаса, Windows Vista-дагы "ян панель" мини-өстәмәләре.
Иң җентекләнгән риваять буенча "гаджет" сүзенең килеп чыгуы (атлама, камыт) hәм кечерәйтү формасындагы сүзләре белән бәйле.
Ә иң беренче "gâche" сүзенең мәгънәсе "«каптырма»" иде hәм (прәшкә, каптырма) сүзләренә төпләнә.
Gliese 581 g.
Gliese 581 g яки Глизе 581 g — Gliese 581 йолдызы системасына кергән кимендә алты планетының берсе, экзопланета. Ул Җир шарыннан якынча 20 яктылык елы ераклыгында Үлчәүләр йолдызлар төркемендә урнаша.
Gliese 581 g планетасында атмосфера һәм сыек су булырга мөмкин. Планета ландшафты ташлар һәм кыялардан тора дип санала. Радиусы Җир шарының 1,2 — 1,5 радиусын, массасы Җир шарының 3,1 — 4,3 массасын тәшкил итә дип санала. Уртача температура Цельсий шкаласы буенча -34 градустан алып +71 градуска кадәр исәпләнә.
Кайбер галимнәр буенча Gliese 581 g — Җир шарының кардәш планетасы, монда да тере организмнар яшәргә мөмкин.
"Гади" кесә телефоннарында, хисаплау егәрлеге чикле булуы аркасында, кирәкле программалар JavaMe ише платформалар белән бәйле булырга тиеш, ә смартфоннар яхшы сыйфатлы операцион системалар белән эшли.
Иң таралганы OS Symbian операцион системасы булып тора. Шуннан тыш, Android, Blackberry OS, iOS hәм Windows Mobile операцион системаларын еш очратып була.
Коул Портер ("Cole Albert Porter") — АКШ композиторы, Tin Pan Alley авторларының берсе. "Kiss Me, Kate" (1948), "Fifty Million Frenchmen", "DuBarry Was a Lady", "Anything Goes" музыкаль комедияләре белән танылды.
300px300px
1983 елда Amazing Stories журналында басылып чыга.
Викинглар (борынгы норвег телендәге "víkingr" сүзеннән) - Скандинавиядән чыккан һәм безнең эраның VIII гасырыннан алып XI гасыр урталарына кадәр Аурупада һәм Төньяк Атлантика утрауларында сәүдә иткән, талаган һәм шәһәрләр төзегән тикшеренүчеләр, сугышчылар, сәүдәгәрләр һәм диңгезчеләрнең гомуми атамасы.
Бу сүзнең килеп чыгуы бәхәсле. Иң киң таралган фикер буенча, викинг сүзе борынгы норвег телендәге фьорд һәм бухтаны аңлатучы "«vikingr»" сүзеннән килеп чыккан.
hава торышы үзгәрүе тропосферада (атмосфераның аскы өлеше) үтә.
hава торышы күренешләре.
thumb
Тимоти Уильям Бертон Билл һәм Джин Бертон гаиләсендә беренче бала булды. Аның гаиләсе зур булмаган Cats Plus һәдияләр кибетен тотты. Бертонның балачак йорты хәзер дә сакланган. Соңрак Тим Бертон туган шәһәрен ничек күргәнен «Эдвард — кайчы-куллар» фильмында сурәтләде.
АКШ бәйсезлеге өчен сугыш (ингл. "American Revolutionary War, American War of Independence"; 1775—1783) — бер яктан Бөекбритания һәм лоялистлар, икенче яктан АКШ арасында булган сугыш. Сугыш нәтиҗәсендә Америка җирләрендә урнашкан штатлар берләшеп бәйсез Америка Кушма Штатларын төзиләр.
Google Chrome.
Google Chrome — Google ширкате тарафыннан җитештерелүче һәм WebKit йөрткечен кулланучы браузер. Microsoft Windows өчен беренче бета-юрамасы 2008 елның 2 сентябрендә чыга, ә беренче даими юрамасы — шул ук елның 11 декабрендә ук барлыкка килә. «StatCounter» мәгълүматлары буенча браузер популярлыгы буенча өченче урында, ә 2011 елның гыйнвар аена аның базар өлеше 15,55 % тәшкил итә.
Алты ел дәвамында Google ширкәтенең башкарма директоры Эрик Шмидт аерым бер браузер барлыкка китерүне хупланы. Ул моны «Google әле бер кечкенә генә компания» дип атый иде һәм аның «браузерлар сугышы»на керәсе килмәде. Ләкин ширкәткә нигез салучылар, Сергей Брин һәм Ларри Пейдж, Mozilla Firefox компаниясенең берничә уйлап табучысын эшкә яллыйлар, менә шунда инде Шмидт Chrome турында үзенең фикерен әйтә: «ул шул кадәр әйбәи иде, хәтта ул минем карашымны да үзгәртергә мәҗбүр итте».
Башта Chrome бары тик Microsoft Windows өчен генә чыгарыла иде, ләкин соңрак (9 декабрь, 2009 ел) Linux һәм Mac OS X өчен dev- һәм beta-юрамалар чыгарылды. Беренче очракта әлеге ОС'лар өчен Chrome Windows'тагы кебек тулы көчкә эшләми иде, мәсәлән, кыстыргычларны синхронизацияләү, ләкин 5.0.* тармактан башлап барлык функционаллек тигезләшә.
Браузер кодының бер өлеше, яисә бөтен код Chromium BSD лицензиясе кебек төрләрдә ачылган.
Alia Mustafina.
Windows Vista.
Windows Vista — Microsoft Windows NT гаиләсенең файдаланучы персональ компьютерында куллана торган операцион система.
Камилләштерү чорында әлеге операцион система «Longhorn» исеме белән билгеләнгән.
Windows NT продукция линейкасында Windows Vista 6.0 юрама номерын йөртә (Windows 2000 — 5.0, Windows XP — 5.1, Windows Server 2003 — 5.2).
Кайчакта «Windows Vista»-ны билгеләү өчен «WinVI» кыскартмасын кулланалар.
«WinVI» үзендә «Vista» исеме белән аның Рим цифрлары белән язылган юрама номерын (6.0) берләштерә.
Windows ян панеле (,) — Microsoft Windows Vista операцион системасының стандартлы файдалылыгы (утилита).
Мондый панельлар Windows-ның hәм Windows NT-ның элекеге риваятьларында эшли торган Aston-shell темаларының «эш өстәлендә» кулланганнар иде инде.
Анда гаджетлар дип атала торган җайланмалар урнашкан — Linux-ның эш өстәле тирәлегенең апплетлар аналоглары.
Mozilla Firefox.
Mozilla Firefox (, "татарча әйтелеше". [ˈмазила-фаирфокс]) — ирекле әйләнештә булган браузер. Дөньяда браузерлар икенче урынны, ә ирекле ПТИ арасында беренче урынны били — 2010 елның октябрендә аның сәүдә өлеше 31,74 %, кайбер илләрдә — 45 % кадәр тәшкил итә. Русиядә Firefox популярлыгы буенча беренче - кулланучыларның 33,4 %, июль 2010 ел мәгълүматлары буенча.
Казан Кирмәне (ингл. "Kazan Kremlin", рус. "Казанский кремль") — Казан шәһәренең тарихи һәм мәдәни мәркәзе, 16—19 гасырлар архитектура ансамбле. Кирмән үзендә Ислам һәм Христианлык элементларын тоташтыра. 2000 елдан башлап ЮНЕСКО мирасы.
"Metallurg-Yenisey" futbol klubı.
right
Metallurg-Yenisey futbol klubı – Krasnoyarsk şәһәrе sport оyışmаsı. Rusiәneŋ Futbol Berençe Ligasında uynıy.
Divar.
Divar ("дивар") — рус теленнән татар теленә һәм татар теленнән рус теленә тәрҗемә итүче санак программасы. Программаны Рәвил Әкрәм улы Сабиров һәм Айдар Станислав улы Гәлиәкбәр төзегәннәр.
1948 елда Лондонда узган Олимпия уеннарына багышлап Сток-Мандевиль уеннары () (хастаханә исеме буенча) үткәрелә. Әлеге уеннарда инвалид коляскада йөрүче спортчылар катнаша. Чараны профессор Сток-Мандевиль хастаханәсе эшчесе Людвиг Гуттман оештыра. 1952 елда Стоук Мандевилль уеннары кабат уздырылына һәм аларда британиялеләрдән башка Нидерландлардан да спортчылар катнаша. Ә бу исә ярышларның халыкара спорт чарасына әйләнүе турында сөйли. Уеннарның рәсми атамасы – "Халыкара инвалид коляскада йөрүче спортчылар уеннары" (World Wheelchair Games). Әлеге уеннар Паралимпия уеннарын прообразы ролен үти.
Паралимпия уеннарының эмблемасы күпчелек илләрнең байракларында очраучы кызыл, зәңгәр һәм яшел төсләрдән тора. Төсләрнең һәрберсе Agito (латинча “Мин хәрәкәтләнәм”) формасында. Өч Agito уртак нокта тирәли түгәрәкләнә һәм Җир шарының барлык нокталарыннанспортчыларның катнаша алуын билгели.
Паралимпия уеннарының гимны булып Тьери Дарнисның "Hymn de l'Avenir" ягъни “"Киләчәк гимны"” тора. Гимн беренче тапкыр рәсми рәвештә 1996 елның уеннары ачылышы вакытында яңгырый.
Crawling King Snake.
Crawling King Snake — Америка җырчысы һәм композиторы Джон Хукер тарафыннан язылган җыр. The Doors төркеме дә үз концертларында бу җырны еш башкара, ә 1971 елда бу җырны үзенең "L.A. Woman" дип аталган альбомы составына кертүгә ирешә. Җырны шулай ук Эрик Бердонның 1982 елда чыккан "Comeback" исемле альбомында да табарга була.
Бу җырның кавер-версиясен башкаручылар арасында Tommy Hollins, Junior Kimbrough, Elvin Bishop, Etta James, Big Joe Williams, Buddy Guy һәм George Thorogood та бар.
Җыр исеме белән The Crawling Kingsnakes группасы аталган.
«Барсело́на» (исп. һәм кат. "Futbol Club Barcelona") футбол клубы — Барселона шәһәренең спорт оешмасы. Испаниянең Премьер Лигасында уйный.
Barselona.
Barselona futbol klubı – Barselona şәһәrе sport оyışmаsı. Ispnәneŋ Futbol primyer Ligasında uynıy.
«Реал Мадрид» (исп. һәм кат. "Real Madrid Club de Fútbol") футбол клубы — Реал Мадрид шәһәре спорт оешмасы. Испаниянең Премьер Лигасында уйный.
Рус теленнән «камзол» сүзеннән, беренчен чыганагы итальян теленнән cammiciuola «кечкенә күлмәк». Чуашча камсул, марича камчол татарчадан «камзул» булырга тиеш.
Футбол (ингл. тел. Foot - аяк, ball - туп: Football) - катнашучылар тәннәренең төрле өлешләрен (нигездә аякларын) һәм тупны кулланып уйналучы уен. Спортның бу төре ирләр һәм шулай ук хатыннар арасында популяр. Футбол, мөгаен, бүгенге көндә такымлы спорт төрләре арасында иң мәшһүре.
Ubuntu (LAT).
Ubuntu («убу́нту» dip äytelä) – belemle Linux distributivlarnıñ berese.
Debian GNU/Linux proyekttan çıqqan. (berençe Ubuntu relizı 20 oqt. 2004)
Azaqqı Ubuntu-nıñ relizı 8.10 (Jaunty Jackalope) 23 apr. 2009 (2009.04.23) bulğan ide.
Relizlar yıl saen 2 tapqır çığa
Ubuntu-nıñ töp oyeştıruçı häm sponsorı — Mark Shuttleworth-nıñ Canonical Ltd.
Eşläw öçen 256 mb RAM häm 3 Gb diskta kiräk.
Distributivqa OpenOffice.org ofis paketı, browser Mozilla Firefox häm grafik redaktor GIMP birelä. Live-CD (sanaqqa quymíçä eşlärgä bula) texnolofiya belän oeştırıla.
McDonald’s.
McDonald’s Corporation ("Макдо́нальдс") — АКШ ширкәте, дөньяда иң зур «тиз ризык» рестораннар челтәре. 2009 елның Fortune Global 500 исемлегенә керә (388 нче урын). Штаб-фатиры Чикаго янында булган Оук-Брукта урнаша.
1954 елда Рей Крок Макдоналд бертуганнардан франчайзинг буенча агент булу хокукын сатып ала. 1955 елда ул Иллинойс штатында урнашкан Дес-Плейнз шәһәрендә үзенең беренче McDonald’s ресторанын ача (хәзерге вакытта бу ширкәт музее). 1955 елда Крок McDonald’s System, Inc ширкәтен терки (1960 елда исеме McDonald’s Corporation-га үзгәртелә).
2009 елның июненә McDonald’s маркасы астында 118 төрле илдә урнашкан 32 060 ресторан эшләде. Рестораннарның төп ассортименты — гамбургерлар, сэндвичлар, бәрәңге фри, десертлар, эчемлекләр һ. б. Кайбер илләрдә сыра сатыла.
Ширкәтнең Русиядәге беренче рестораны 1990 елның 31 гыйнварында Мәскәүдә ачылды. Бу чын сенсация булды, чөнки ресторанга эләгер өчен берничә сәгать чиратта басып торырга туры килде. Ачылу көнендә ресторанда 30 мең кеше булды. 1996 елда McDonald’s Санкт-Петербург шәһәрендә дә ачыла.
Татарстанга килгәндә исә, Казанда 9, Яр Чаллыда 2, Түбән Камада һәм Әлмәттә 1 McDonald’s бар.
Хәзерге вакытта McDonald’s ширкәте зур тәнкыйть астына дучар була. «Super Size Me» документаль фильмында төп каһарман 20 көн дәвамында фастфудны гына ашаган иде, шул исәптән көненә кимендә бер тапкыр McDonald’s-та ашарга тиеш иде. Эксперимент тәмамлангач, сәламәтлек өчен нәтиҗәләр шаккатыргыч иде (мәсәлән, авырлык 12 кг-га артты).
McDonald’s-ны күп химик маддәләрне, канцерогеннарны кушуда гаеплиләр. Шулай ук «Макдоналдс» ширкәтен еш кына глобализациянең тискәре нәтиҗәсе буларак атыйлар.
a>нең вакытка бәйлелеге графигын төзеп була. Бу очракта билгеле ноктадагы тизләнеш зурлыгы графикка орынма сызыкның авышлык почмагы тангенсына тигез була.
Тизләнеш (гадәттә formula_1, Теоретик механикада formula_2 аркылы билгеләнә) - тизлекнең вакыт буенча чыгарылмасы, тизлек векторының вакыт берәмлеге эчендә үзгәрешен билгеләүче вектор зурлык.
Gaudeamus.
«Гаудеа́мус» (— "шатланыйк") — латин телендә язылган бөтендөнья студентлар гимны. Җырның чын исеме — "De brevitate vitae" ("дөньяның тиз агымына"), ләкин гадәттә аны беренче сүзе буенча «Gaudeamus» дип атыйлар.
Җыр XIII яки XIV гасырда Гейдельберг яки Париж университетында языла. Һәрхәлдә, Себастьян Брант 1267 елда «Gaudeamus igitur» исемле гимны телгә ала.
Басма вариантында Gaudeamus 1776 елда барлыкка килә. Җырның мотивын Йоханнес Окегем иҗат итте дип санала.
2009 елның беренче алты айлык нәтиҗәсе буенча бөтендөнья корыч кою тармагында туплам өлеше 98% булган 66 илнең алдагы елның шушы ук дәверенә карата корыч җитештерүе 21,3%ка кими (World Steel Association статистикасы буенча 698,2 млн тоннан 549,3 млн тоннга кадәр).
Tatar älifbası.
Bügen Tatar telendä yazu öçen Kiril älifbası (räsmi räweştä) häm Latin älifbasınıñ berniçä variantı qullanıla.
Zamanalif.
Tatar telendä yazu öçen täqdim itelgän älifbalarnıñ berse «"Zamanalif"» dip atala.
Tögäl bulğanda, Tatarçada J, V xärefle awazlar yuq, alar yat süzlär öçen genä. F xärefle awaz da Farsí/Ğäräp süzläre aça kergän ide.
Tatar telendä bulğan 10 suzıq kiläse 10 xäref belän bilgelänä: a/ä, o/ö, u/ü, í/i, ı/e.
İskä totarğa kiräk, e xärefe Awrupı tellärendäge awazın tügel, [ı] suzığınıñ yomşaq tören bilgeli, yäğni anı [ï] itebräk uqırğa kiräk. Mäsälän "elek" süze [ïlïk], yäğni [ilik] äytüenä yaqın äytelergä tieş.
Bu «'» (öske öter) bilgese Ğäräp süzlärdä bulğan hämza awazın bilgeläw öçen qullanıla: "Qör'än", "tä'sir", "tä'min"… Monnan tış çit atamadan soñ quşımta aldınınnan da quyıla: "Microsoft'tan inde".
Kitap bastıru eşendä Ä xärefe urınına Ə, Ö urınına Ɵ wä Ñ urınına Ŋ xäreflärne qullanırğa yarí. Sanaqlı eştä isä qanun belän bu xäreflär genä berketelgän ide: Ää, Öö, Ññ.
Latínälifle bulğan çit isemnärne (keşe, säwdä, sähär isemen) yazğanda, anı çığanaqta kebek, üzgärtmiçä, bar bulğan xäräkälär belän yazası.
İQTElif.
Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Ğğ Hh Iı İi Íí Jj Kk Ll Mm Nn Ññ Oo Öö Pp Qq Rr Ss Şş Tt Uu Üü Vv Ww Xx Yy Zz
Östtegí Yañalif dip isímlendírílgen elifbada Í í xeríflerí bílen bilgílengen suzıqlar, İQTElif'te ğayrí-zaruri Î î xeríflerí bílen bilgílene we alar, bügíngí Törkçede de bulğanı kíbík, İi xerífleríne ğadileştíríle ala. Meselen, xoquqî-xoquqi (İdíl-Ural (Qazan) Tatarçası), hukukî-hukuki (Törkçe).
Könbatış alınmalardağı Ee xeríflerí İQTElif'te saqlana, çönki alar Tatarçada İQTElif'tegí Íí awazınnan temamen başqa bír awaznı bilgíli, ki bu awaz 20nçí ğasırdağı elifba üzgertüleríne möxtemelen seyesi sebepler bílen Ee bularaq tírkeldí. Meselen: modemneríbízníñ.
'tegí EE we Íí awazları Tatarça'da iñ yış qullanılğan suzıqlar we şuña küre alarnı bilgílegen xerífler böyök ehemiyetke iye.
Мамык — "Gossypium" үсемлек төреннән булган мамык куагының тартмачыкларыннан алынган сүс.
Manamax Başlığın da Tatarlar yasağannar dilär.
Култык исеме Бискайя басклар провинциясеннән барлыкка килде. Испаниядә култыкны Кантабрий диңгезе ("Mar Cantábrico") дип атыйлар.
Кыпчакларның теле төрки була. Иң мөһим истәлек буларак XIII гасыр ахырында төзелгән һәм Codex Cumanicus дип аталучы кыпчак-латин теле сүзлеге санала.
Колизей () — Рим шәhәрендә урнашкан мәшһүр тарихи бина. Ул борынгырим амфитеатрларының иң зурысы. Элек "Флавийлар амфитеатры" дип аталган иде. Бина 8 ел төзелгән иде.
Инглиз телендә глобаль җәмгыяте "global society" дип әйтелә.
Ислам динендә дә охшаш фикерләр бар - дөнья кешеләр җәмгыяте фикере hәм дөнья мөселманнар жәмгыяте фикере. Мөхәммәт пәйгамбәр hәм Гайсә беренче глобалистлардан берсе иделәр. Бүген дөньядә күп атеистик глобалистлар бар.
Луара Айрапетян (әрм. "Լուարա Հայրապետյան"; ингл. "Luara Hayrapetyan") — җырчы.
Би́лл Кли́нтон (; тулы исеме Уи́льям Дже́фферсон Кли́нтон,; 1946 елның 19 августында, Хоуп ("Hope"), Арканзас штатында туган) — АКШ сәясәтчесе, Демократик фиркадан АКШның 42 нче президенты (1993—2001). Шулай ук ике тапкыр Арканзас штаты губернаторы булып сайланган иде. «Time» журналының «Ел кешесе».
Лесо́то (, сесото "Lesotho"), рәсми исеме Лесо́то Корольлеге (, сесото "Muso oa Lesotho") — Африканың көньягында урнашкан дәүләт-анклав, бөтен территориясе Көньяк Африка Җөмһүрияте тарафыннан уратылган. Башкаласы — Масеру шәһәре.
Азәрбайҗан яисә Әзербайҗан, рәсми исеме Азәрбайҗан Республикасы (аз. "Azərbaycan Respublikası") – Кавказ арты регионының көнчыгыш өлешендә, Каспий диңгезенең көнбатыш ярында урнашкан дәүләт.
Kulish.
Kuliş - İrkutsk ölkäseneñ Çunsk rayonında urnaşqan tatar awılı. Bu awıl 1912 yılda nigez salınğan, Kuliş isemle uçastok urınında. Awıl Stolıpin agrar reforması barğanda nigez salına. Küçep kilüçe tatarlar Ufa guberniäsennän bulalar. Kuliş awılı Veselovski awıl cirlegenä kerä. Qırında 3 kilometr çaqrımnan Tareia isemle tatar awılı bar.
Alkino.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 179 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 619 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 94%;
Idrisovo (selsovet Alkino).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 185 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 618 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 99%;
Novye Karatavly (selsovet Alkino).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 186 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 614 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 99%;
Yulaevo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 176 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 618 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 99%;
Yunusovo (selsovet Alkino).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 178 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 620 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 99%;
Arkaulovo (Salavat rayony).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 177 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 606 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 78%;
Beshevliarovo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 178 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 95%;
Kuseliarovo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 173 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 609 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;
Makhmutovo (selsovet Arkaulovo).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 173 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 608 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 93%;
Yaubuliakovo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 179 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 91%;
Ishimbaevo (Salavat rayony).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 172 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 625 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Mindishevo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 169 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 626 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;
Radio (Salavat rayony).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 175 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 623 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Yakhia (Salavat rayony).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 178 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 622 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Mursalimkino.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 218 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 612 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Novo Siuriukaevo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 223 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 612 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;
Bash-Ilchikeevo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 213 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 612 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;
Karagulovo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 213 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 613 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;
Russkoe Ilchikeevo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 212 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 69%; bashkort - 29%;
Lagerevo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 215 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 604 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Chebarkul (Salavat rayony).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 211 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 607 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 94%;
Shariakovo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 218 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;
Yazgi-Yurt.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 208 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 603 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 91%;
Urmanchino.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 220 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 610 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;
Tatarsky Maloyaz.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 188 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 62%; bashkort - 33%;
Bychkovka.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 189 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 608 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 92%;
Gusevka (Salavat rayony).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 185 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 609 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 96%;
Novo Mikhailovka.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 183 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 614 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 28%; tatar - 36%; bashkort - 29%;
Pokrovka (Salavat rayony).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 186 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 610 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 99%;
Cherepanovo (Salavat rayony).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 186 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 610 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 81%;
Mechetlino.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 186 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 600 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Akhunovo (selsovet Mechetlino).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 185 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 604 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 99%;
Kusepeevo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 179 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 606 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;
Metchegarovo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 201 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 583 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 77%;
Elanysh (selsovet Metchegarovo).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 201 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 588 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 91%;
Sargamysh.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 191 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 593 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 31%; bashkort - 40%;
Sharipovo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 200 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 579 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 88%;
Nasibash.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 203 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 609 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 72%; bashkort - 26%;
Pervomaysky (Salavat rayony).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 233 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 610 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Maloyaz.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 188 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 612 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 60%;
Kalmaklarovo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 193 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 81%;
Kyzyrbak.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 165 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 621 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 27%; bashkort - 60%;
Taimeevo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 175 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 603 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 76%;
Idelbaevo 1.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 170 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;
Idelbaevo 2.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 170 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;
Urmantau.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 165 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 613 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 31%; bashkort - 45%;
Tashaulovo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 166 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Ust Atavka.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 165 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 613 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 51%; bashkort - 35%;
Termenevo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 226 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;
Svoboda (Salavat rayony).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 224 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Ayskaya.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 213 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 591 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 70%;
Elgildino.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 207 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 598 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 86%;
Turnaly.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 201 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 596 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 11%; bashkort - 62%; tatar - 27%;
Yangantau (Salavat rayony).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 193 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 597 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 63%;
Iltaevo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 189 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 91%;
Komsomol (Salavat rayony).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 189 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 77%;
Musatovo.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 194 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Urdaly.
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 195 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 44%; bashkort - 49%;
Chulpan (Salavat rayony).
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 187 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 36%; bashkort - 51%;
Эл Серрито (ингл. "El Cerrito") — Колумбиянең Валье-дель-Каука вилаятендә урнашкан муниципалитет-шәһәр. Ул вилаятнең 42 муниципалитетларының берсе.
Nizhny Allaguvat.
Geographia.
Ufa dan 178 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 569 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;
Verkhny Allaguvat.
Geographia.
Ufa dan 180 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 569 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;
Karayar (selsovet Allaguvat).
Geographia.
Ufa dan 173 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 566 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 90%;
Mustafino (selsovet Allaguvat).
Geographia.
Ufa dan 174 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 571 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Oktyabrevka.
Geographia.
Ufa dan 172 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 566 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 90%;
Aydarali.
Geographia.
Ufa dan 178 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 547 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 93%;
Artyukhovka (Sterlibash rayony).
Geographia.
Ufa dan 176 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 544 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 82%;
Ivanovka (Sterlibash rayony).
Geographia.
Ufa dan 173 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 539 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 100%;
Rodionovka (Bashkortostan).
Geographia.
Ufa dan 173 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 536 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 86%;
Bakeevo (selsovet Bakeevo).
Geographia.
Ufa dan 167 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 533 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 88%;
Borisovka (Sterlibash rayony).
Geographia.
Ufa dan 170 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 549 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 74%;
Niznie Karamaly (selsovet Bakeevo).
Geographia.
Ufa dan 164 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 556 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 72%;
Novo Nikolaevka (Sterlibash rayony).
Geographia.
Ufa dan 168 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 545 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 88%;
Buzat.
Geographia.
Ufa dan 205 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 571 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 94%;
Galey Buzat.
Geographia.
Ufa dan 206 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 569 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 93%;
Karamaly-Buzat.
Geographia.
Ufa dan 209 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 571 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 100%;
Maly Buzat.
Geographia.
Ufa dan 199 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 569 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 94%;
Staro Lyubino.
Geographia.
Ufa dan 205 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 569 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 76%;
Uchugan-Asanovo.
Geographia.
Ufa dan 205 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 571 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 97%;
Kabakush.
Geographia.
Ufa dan 178 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 553 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;
Novy Mir (Sterlibash rayony).
Geographia.
Ufa dan 176 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 549 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 72%;
Raevka (Sterlibash rayony).
Geographia.
Ufa dan 178 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 559 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 90%;
Karagush.
Geographia.
Ufa dan 177 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 542 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 90%;
Bakhcha (Sterlibash rayony).
Geographia.
Ufa dan 177 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 543 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 93%;
Kuganakbash.
Geographia.
Ufa dan 145 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 540 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 90%;
Novo Ivanovka (Sterlibash rayony).
Geographia.
Ufa dan 150 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 523 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 73%; tatar - 27%;
Yumaguzino (selsovet Kuganakbash).
Geographia.
Ufa dan 150 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 516 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 78%;
Kundryak (selsovet Kundryak).
Geographia.
Ufa dan 175 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 562 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 27%; bashkort - 57%;
Sergeevka (Sterlibash rayony).
Geographia.
Ufa dan 169 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 553 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 84%;
Tabulda.
Geographia.
Ufa dan 174 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 559 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Elimbetovo (selsovet Saraysino).
Geographia.
Ufa dan 160 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 577 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Bulyak (selsovet Saraysino).
Geographia.
Ufa dan 164 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 571 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;
Verkne Shakarovo.
Geographia.
Ufa dan 172 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 566 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;
Nizhne Shakarovo.
Geographia.
Ufa dan 169 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 568 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Saraysino.
Geographia.
Ufa dan 163 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 572 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;
Umetbaevo (selsovet Saraysino).
Geographia.
Ufa dan 158 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 580 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Stary Kalkash.
Geographia.
Ufa dan 154 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 525 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Baimovo (Sterlibash rayony).
Geographia.
Ufa dan 148 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 564 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 92%;
Dmitrievka (Sterlibash rayony).
Geographia.
Ufa dan 155 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 548 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 76%;
Korneevka (Sterlibash rayony).
Geographia.
Ufa dan 153 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 556 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 54%;
Lugavushka.
Geographia.
Ufa dan 151 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 559 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 42%;
Novy Kalkash.
Geographia.
Ufa dan 152 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 547 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 95%;
Pokrovka (Sterlibash rayony).
Geographia.
Ufa dan 152 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 546 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 78%;
Chegodaevka.
Geographia.
Ufa dan 153 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 557 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 54%;
Sterlibashevo.
Geographia.
Ufa dan 160 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 462 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 71%;
Bulazh.
Geographia.
Ufa dan 171 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 519 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 52%; украинцы - 27%;
Ibrakaevo.
Geographia.
Ufa dan 156 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 511 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 99%;
Kordon Lesnoy.
Geographia.
Ufa dan 167 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 503 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 29%; bashkort - 53%;
Maksyutovo (Sterlibash rayony).
Geographia.
Ufa dan 159 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 492 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 86%;
Mukhametdaminovo.
Geographia.
Ufa dan 167 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 499 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 85%;
Pervomaysky (Sterlibash rayony).
Geographia.
Ufa dan 156 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 543 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 33%; bashkort - 44%;
Gumbazy.
Geographia.
Ufa dan 167 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 499 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 90%;
Murtaza (Sterlibash rayony).
Geographia.
Ufa dan 156 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 477 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 88%;
Nikolskoe (Sterlibash rayony).
Geographia.
Ufa dan 157 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 475 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 55%;
Tyaterbash.
Geographia.
Ufa dan 159 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 479 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 91%;
Tyater-Araslanovo.
Geographia.
Ufa dan 186 kilometer avlag zere zur tatar telle avil. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia. Tatarcha heitu: Tater-Arslan ("Tater" - hidronim, "Arslan" - antroponim). Eilig Orenburg cancelaria da tatar telmatch Arslan Bikmetov bar ide. Archiv document buyencha Tater-Arslan eer teelen eiase. Telmatch careera dan son Seit besita da torgan ide (Kargaly, Orenburg site). Bar eialigen 1755 yel da 3 ulyna teelde: Usman ga - 15 bonda crestian; 3 eashle Habibulla ga - 5 bonda crestian, Kargaly eurtyn 2 tegermen belan; 6 eashle Saifulla ga - 5 bonda crestian, Tater siten dagy genagat zur hutar 2 tegermen, curmysh hem teereglig belan. 1816 yel da utgan 6the revisia ga Arslan eialige Tater-Arslanovo heitlig avil statusyn errishte (4 huzhalygyn da 31 guma bar ide). Tater-Arslan Russia ga 2 professor birde.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 557 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 86%;
Khalikeevo.
Geographia.
Ufa dan 170 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 515 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 82%;
Akchishma.
Geographia.
Ufa dan 177 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 536 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 93%;
Amirovo (selsovet Khalikeevo).
Geographia.
Ufa dan 175 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 531 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 88%;
Sary-Elga.
Geographia.
Ufa dan 171 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 522 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 91%;
Yangurcha.
Geographia.
Ufa dan 154 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 524 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 73%;
Verkhny Gulyum.
Geographia.
Ufa dan 158 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 530 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 88%;
Karanaevo (selsovet Yangurcha).
Geographia.
Ufa dan 148 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 534 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 87%;
Turmaevo.
Geographia.
Ufa dan 157 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 497 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 82%;
Bankovka.
Geographia.
Ufa dan 154 kilometer avlag eston telle avil. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia. 1895 yel da Sterle sitena Latvia dagy Vaumer dan eston telle fermer Valdemar Lainasar (Vladimir Lainasar) kelde. 5 yel dan son (1900) ul avil ga nieth saldy. Ale avil da 9 huzhalyg 29 guma belan (2009).
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 505 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 31%; eston - 35%;
Yasherganovo.
Geographia.
Ufa dan 191 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 564 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 96%;
Aytugan (selsovet Yasherganovo).
Geographia.
Ufa dan 196 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 565 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 29%; bashkort - 70%;
Kyzyl Yar (Sterlibash rayony).
Geographia.
Ufa dan 196 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 568 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 86%;
Nizhne Ibraevo.
Geographia.
Ufa dan 195 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 565 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 96%;
Аурупа "(ингл. Europe, русча Европа)" — Ауразия кыйтгасында урнашкан дөнья кисәге. Азия белән Ауразия кыйтгасын төзи. Аурупа мәйданы 10 млн км² һәм халык саны якынча 733 млн кеше.
«Шерлок Холмс» () — BBC Wales өчен «Хартсвуд филмс» телеширкәте тарафыннан төшерелгән британ сериалы. Сюжет Артур Конан Дойльның әсәрләренә нигезләнгән, әмма вакыйгалар хәзерге вакытта бара.
Өч сериядән торган беренче сезон BBC One каналында 2010 елның 25 июленнән 8 августына кадәр күрсәтелде. Икенче сезон 2011 елның көзендә чыгачак дип көтелә. Фильм Лондонда һәм Кардиффта төшерелде.
Берлин Алмания Федератив Республикасының составына кергән 16 җирнең берсе. Шәһәр Шпрее елгасы (моның белән Берлинның «Spree-Athen» ягъни «Шпрее Афинары» кушаматы бәйле) һәм Хафель елгасы ярларында урнашкан.
Берлин кушма Берлин-Кёльн шәһәреннән барлыкка килә. Кёльн Шпрее елгасының утравында, ә Берлин аңа каршы көнчыгыш ярда урнашкан була. Кёльн беренче мәртәбә 1237 елда (28.10), ә Берлин — 1244 елда (26.01) искә алына. 1307 елда шәһәрләр кушылып уртак ратуша төзи. «Берлин» сүзенең килеп чыгуы турында төрле фикерләр йөри: сүз полаб теленең berl/birl сүзеннән («сазлык») барлыкка килгән дигән версия бар. Әмма Алманиянең үзендә башка фикер йөртәләр. Мәсәлән, Теодор Целль (Theodor Zell) шәһәр исемен «аю» () сүзеннән килеп чыккан дип саный. Шулай ук кимендә 1280 елдан бирле аюның Берлин шәһәренең символы булуы да билгеле.
a>ннан соң Берлин (Потсдам мәйданы, 1945 ел)
Берлин Алманиянең 16 җиренең берсе. Ул үзе 12 административ округка () һәм аларга кергән 95 районга (алман. Ortsteil) бүленә.
Берлин — зур транспорт үзәге. Каналлар челтәре шәһәрне Эльба һәм Одер елгалары белән тоташтыра. Тегель — Берлинның халыкара аэропорты. Берлинның үзәк вокзалы — Аурупадагы иң зур вокзал. Шәһәр транспорт челтәре төрле транспорт (S-Bahn, U-Bahn, трамвай, автобус) белән күрсәтелгән. Велосипедта йөрү дә зур үсеш алган.
Нил ("an-nīl", яки, (p(h)iaro)) — Африкада аккан елга, озынлыгы буенча дөньяның ике иң озын елганың берсе. «Нил» сүзе елганың «Нейлос» () грек атамасына тоташа. Греклар шулай ук елганы Эгиптос» () дип атаганнар.
Aygulevo.
Geographia.
Ufa dan 144 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 593 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 53%;
Pomryaskino.
Geographia.
Ufa dan 141 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 596 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 80%;
Alatana.
Geographia.
Ufa dan 117 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 621 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 92%;
Zabelskoe.
Geographia.
Ufa dan 117 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 620 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 37%; bashkort - 44%;
Shikhany (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 113 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 621 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 42%; tatar - 32%;
Nikolaevka (selsovet Alatana).
Geographia.
Ufa dan 112 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 625 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 69%;
Yuraktau (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 114 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 622 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 87%;
Belskoe (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 116 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 616 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 42%; tatar - 27%;
Novo Fedorovskoe.
Geographia.
Ufa dan 152 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 586 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 33%; bashkort - 41%;
Vedenovka.
Geographia.
Ufa dan 150 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 588 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 65%;
Grigorievka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 156 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 583 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 71%;
Maksyutovo (selsovet Ashkadar).
Geographia.
Ufa dan 154 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 586 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 93%;
Ayuchevo.
Geographia.
Ufa dan 150 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 590 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 99%;
Murdashevo.
Geographia.
Ufa dan 154 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 589 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;
Novo Vasilievka.
Geographia.
Ufa dan 146 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 593 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 27%; bashkort - 54%;
Konstantinogradovka.
Geographia.
Ufa dan 126 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 575 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 51%;
Bogolyubovka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 122 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 578 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 67%;
Novo Nikolaevka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 121 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 581 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: ukrain - 73%;
Maksimovka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 139 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 566 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 62%;
Alga (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 138 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 559 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 81%;
Buguruslanovka.
Geographia.
Ufa dan 131 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 580 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 65%;
Yablunovka.
Geographia.
Ufa dan 141 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 549 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 49%; bashkort - 34%;
Latypovka.
Geographia.
Ufa dan 139 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 554 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 87%;
Petrovka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 136 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 570 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 88%;
Saratovka (Bashkortostan).
Geographia.
Ufa dan 138 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 567 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 79%;
Burikazganovo.
Geographia.
Ufa dan 119 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 601 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 83%;
Petropavlovka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 116 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 594 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 78%;
Sadovka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 113 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 600 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: mordvin - 35%; mordvin - 37%;
Talachevo.
Geographia.
Ufa dan 114 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 602 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 75%;
Novo Baryatino.
Geographia.
Ufa dan 119 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 36%; bashkort - 31%;
Asavo-Zubovo.
Geographia.
Ufa dan 115 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 607 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 29%; tatar - 45%;
Vostochny (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 116 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 607 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 55%; chuvash - 36%;
Kazadaevka.
Geographia.
Ufa dan 123 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 602 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 71%;
Karmaskaly.
Geographia.
Ufa dan 115 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 60%;
Marievka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 123 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 602 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 79%;
Muravey (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 120 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 604 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 56%; bashkort - 33%;
Staro Baryatino.
Geographia.
Ufa dan 116 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 608 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 84%;
Bolshoy Kuganak.
Geographia.
Ufa dan 107 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 624 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 62%;
Pokrovka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 103 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 634 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 79%;
Berezovka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 100 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 625 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 41%; chuvash - 41%;
Ust-Zigan.
Geographia.
Ufa dan 101 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 638 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 37%; chuvash - 39%;
Khripunovsky.
Geographia.
Ufa dan 105 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 634 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 80%;
Novy Krasnoyar.
Geographia.
Ufa dan 113 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 615 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 45%;
Kateninovsky.
Geographia.
Ufa dan 111 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 622 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 67%;
Kosyakovka.
Geographia.
Ufa dan 119 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 608 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 68%;
Mikhaylovka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 113 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 612 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 100%;
Taneevka.
Geographia.
Ufa dan 115 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 612 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 49%; chuvash - 31%;
Cherkassy (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 113 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 612 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 100%;
Chuvashsky Kuganak.
Geographia.
Ufa dan 111 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 614 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 68%;
Naumovka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 139 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 598 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 33%; tatar - 28%; bashkort - 28%;
Vasilievka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 139 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 598 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 40%;
Zalivnoy (Bashkortostan).
Geographia.
Ufa dan 139 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 598 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 34%; bashkort - 33%;
Kantyukovka.
Geographia.
Ufa dan 147 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 594 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 74%;
Novo Nikolaevsky (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 144 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 595 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 93%;
Ozerkovka.
Geographia.
Ufa dan 150 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 592 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 82%;
Pokrovka.
Geographia.
Ufa dan 135 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 600 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 41%; chuvash - 36%;
Nikolaevka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 144 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 573 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 73%;
Preobrazhenovka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 136 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 592 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 41%; bashkort - 41%;
Kunakbaevo (selsovet Nikolaevka).
Geographia.
Ufa dan 135 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 594 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 90%;
Novo Otradovka.
Geographia.
Ufa dan 131 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 602 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 44%;
Ashkadar (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 135 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 598 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 76%;
Mariinsky (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 126 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 601 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 27%; tatar - 31%; bashkort - 31%;
Bayrak (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 134 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 600 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 70%;
Zagorodny (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 130 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 603 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 46%; tatar - 26%;
Oktyabrskoe (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 113 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 585 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 47%; tatar - 27%;
Veseoly (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 136 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 595 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 30%;
Kononovsky.
Geographia.
Ufa dan 139 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 585 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 32%;
Ranny Rassvet.
Geographia.
Ufa dan 132 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 596 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 32%; tatar - 28%; bashkort - 35%;
Severnaya (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 132 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 586 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 26%;
Yuzhny (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 138 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 582 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 38%;
Pervomayskoe (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 116 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 582 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 29%; tatar - 29%;
Begenyash.
Geographia.
Ufa dan 115 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 590 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 49%; bashkort - 30%;
Konstantino-Aleksandrovka.
Geographia.
Ufa dan 108 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 588 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: ukrain - 37%;
Krasnoarmeyskaya (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 110 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 583 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 28%; bashkort - 33%;
Abdrakhmanovo (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 115 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 583 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 50%;
Novo Abdrakhmanovo.
Geographia.
Ufa dan 109 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 588 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;
Kuzminovka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 115 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 590 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 53%;
Matveevka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 110 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 590 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 32%;
Dergachevka.
Geographia.
Ufa dan 113 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 588 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 43%;
Vladimirovka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 115 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 588 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: mordvin - 26%; mordvin - 41%;
Sokolovka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 111 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 590 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 92%;
Fedoro-Petrovka.
Geographia.
Ufa dan 117 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 583 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 87%;
Podlesnoe (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 107 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 612 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 67%;
Ishparsovo.
Geographia.
Ufa dan 107 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 614 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 88%;
Mikryukovka.
Geographia.
Ufa dan 107 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 614 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 100%;
Markovsky (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 107 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 614 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 60%; chuvash - 40%;
Novo Aleshkino.
Geographia.
Ufa dan 99 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 618 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 77%;
Bolshoe Aksakovo.
Geographia.
Ufa dan 104 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 49%; chuvash - 36%;
Solovievka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 100 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 615 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 92%;
Strelkovka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 102 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 618 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Talalaevka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 106 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 618 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 51%;
Valentinovsky.
Geographia.
Ufa dan 105 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 623 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 100%;
Vedernikovsky.
Geographia.
Ufa dan 109 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 617 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 60%; bashkort - 40%;
Spasskoe (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 105 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 620 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 35%; ukrain - 50%;
Rotchinsky (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 115 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 608 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 27%; tatar - 27%;
Ryazanovka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 125 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 598 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 79%;
Eslevsky.
Geographia.
Ufa dan 123 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 597 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 96%;
Kucherbaevo.
Geographia.
Ufa dan 125 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 592 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 93%;
Marshanovka.
Geographia.
Ufa dan 125 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 595 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 98%;
Novo Mukatovka.
Geographia.
Ufa dan 120 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 599 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: mordvin - 42%; mordvin - 41%;
Rybkinsky.
Geographia.
Ufa dan 130 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 591 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 100%;
Tyuryushla.
Geographia.
Ufa dan 150 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 579 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 44%;
Pokrovka-Ozerki.
Geographia.
Ufa dan 145 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 584 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 40%; kazakh - 36%;
Zolotonoshka.
Geographia.
Ufa dan 156 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 566 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 35%; ukrain - 57%;
Verkhnie Usly.
Geographia.
Ufa dan 122 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 588 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 59%; bashkort - 32%;
Nizhnie Usly.
Geographia.
Ufa dan 124 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 588 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 65%; bashkort - 33%;
Sungur.
Geographia.
Ufa dan 121 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 594 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 57%; bashkort - 38%;
Chulpan (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 125 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 583 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 34%; bashkort - 66%;
Churtan.
Geographia.
Ufa dan 124 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 582 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 35%; tatar - 30%;
Lyubovka (Sterlitamak rayony).
Geographia.
Ufa dan 123 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 581 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 98%;
Uslybash.
Geographia.
Ufa dan 119 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 588 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 90%;
Мольер Клермон көллиятендә белем ала, монда ул тирәнтен латин телен өйрәнә, шуңа күрә Рим язучыларның әсәрләрен оригиналда укый. Көллиятне тәмамлагач, Орлеанда хокук белеме лиценциаты исемен ала, ләкин аннары актер һөнәрен сайлый. 1643 елдан «Illustre Théâtre» театрын җитәкли. Монда ул «Мольер» тәхәллүсен ала, трагик геройларны уйный. Труппасы таркалгач, ул Шарль Дюфрен җитәкләгән гизүче комедиантлар төркеменә кушыла. 1650 елдан башлап ул әлеге труппаны җитәкли башлый. Төркем репертуары бай булмау сәбәпле, драматург эшчәнлегенә керешә. Шушы чорда иҗат иткән әсәрләренең күпчелеге югалган.
Фредери́к Франсуа́ Шопе́н ([ʃɔpɛ̃]; [ˈʂɔpɛn̪], Фриде́рик Франци́шек Шо́пен, [`ʃopæn, ʃo`pæn; ˋʃoupæŋ, ˋʃɒpæ:]; 1810 елның 22 феврале — 1849 елның 17 октябре) — поляк композиторы, пианочы-виртуоз. Фортепиано өчен күп музыкаль әсәрләр авторы. Поляк музыкаль сәнгатенең иң зур вәкиле. Күп жанрларга яңача караш тәкъдим иткән: романтик нигездә прелюдияләрне торгызган, фортепиан балладаларны язган һ. б.
Ул 1951 елның 5 мартында Татарстанның Балык Бистәсе районы Балтач ("Юлсубино") авылында хезмәткәр гаиләсендә дөньяга килә. Берничә елдан аларның гаиләсе хәзеp шул районга кергән Котлы Бөкәш авылына (1935-1959 елларда Кызыл Йолдыз районы үзәге) күчә. Рөстәм беренче сыйныфны инде бүген тәмам юкка чыккан Түләк дигән татарча исемле рус авылында тәмамлый. Аннары, Балык Бистәсенең рус мәктәбендә тагын берничә ел укыганнан соң, гаиләләре Казанга күчү сәбәпле, урта белемне шәһәрнең Әмәт тавы тирәсендә урнашкан 81 нче мәктәбендә алып чыга. Елга якын Казанның агач эшкәртү комбинатында эшләгәннән соң, 1969 елда ул Казан дәүләт университетының филология факультетына — рус-татар бүлегенә укырга керә. 1974 елда укуын тәмамлап чыкканнан бирле Рөстәм Фәйзуллин Татарстан радио-телевидение системасында эшли. Бүгенге көндә ул — Татарстан радиосының әдәбият-сәнгать тапшырулары редакциясенең баш мөхәррире.
Ра́дио (лат. "radius" — нур, "radio" — нур чәчәм) — чыбыксыз элемтә төре. Сигналны ташучы ролен радиодулкыннар башкара.
WikiLeaks.
WikiLeaks () — халыкара социаль интернет-проект. Проектның максаты булып "саркып югалу нәтиҗәсендә киң җәмәгатьчелеккә ачылган документларны нәшер итү һәм тарату" санала. Җәмәгатьчелек арасында проектка бердәм караш юк, аны АКШ хөкүмәтенең мәгълүмат сугышындагы яңа бер адымы дип санаучылар да бар.
Миф (, "mythos" — "сүз, хикәят") — борынгыларның дөнья, тирәлек турындагы фантастик күзаллаулары һәм хыялда туган фантастик образлар, персонажлар хакындагы хикәятләре. Мифларның җыелмасы исә мифология дип атала. Әлеге төр хикәятләрне өйрәнү белән шөгыльләнә торган фәнне дә мифология дип атыйлар.
Staro Akbulatovo (selsovet Akbulatovo).
Geographia.
Ufa dan 155 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 618 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;
Savaleevo (selsovet Akbulatovo).
Geographia.
Ufa dan 153 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 616 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 99%;
Churguldy.
Geographia.
Ufa dan 156 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 625 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;
Aksaitovo.
Geographia.
Ufa dan 181 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 632 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Artaulovo.
Geographia.
Ufa dan 181 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 623 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;
Biz.
Geographia.
Ufa dan 179 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 620 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;
Zirimzi.
Geographia.
Ufa dan 177 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 631 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 92%;
Ilmetovo.
Geographia.
Ufa dan 180 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 638 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;
Novo Chukurovo.
Geographia.
Ufa dan 176 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 635 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 94%;
Yusupovo (selsovet Aksaitovo).
Geographia.
Ufa dan 177 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 619 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 90%;
Badryashevo.
Geographia.
Ufa dan 180 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 669 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 91%;
Auk-Bulyak.
Geographia.
Ufa dan 178 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 675 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 95%;
Baykibash.
Geographia.
Ufa dan 184 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 655 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 83%;
Belyashevo.
Geographia.
Ufa dan 184 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 657 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 94%;
Verkhne Salaevka.
Geographia.
Ufa dan 176 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 674 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;
Staro Soldovo.
Geographia.
Ufa dan 176 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 674 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Yuda (Tatyshly rayony).
Geographia.
Ufa dan 177 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 679 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 95%;
Bul-Kaypanovo.
Geographia.
Ufa dan 174 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 675 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 94%;
Novo Kaypanovo.
Geographia.
Ufa dan 177 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 668 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 93%;
Mamataevo.
Geographia.
Ufa dan 177 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 653 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 93%;
Karmanovo (Tatyshly rayony).
Geographia.
Ufa dan 184 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 646 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;
Staro Kaypanovo.
Geographia.
Ufa dan 180 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 656 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 95%;
Staro Chukurovo.
Geographia.
Ufa dan 176 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 645 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;
Verkhnie Tatyshly.
Geographia.
Ufa dan 170 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 709 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 70%;
Nikolsk (Tatyshly rayony).
Geographia.
Ufa dan 168 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 694 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 74%;
Uyadybash.
Geographia.
Ufa dan 165 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 696 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 79%;
Staro Kalmiyarovo.
Geographia.
Ufa dan 155 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 642 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 98%;
Asavdy.
Geographia.
Ufa dan 158 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 667 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 89%;
Managaz.
Geographia.
Ufa dan 153 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 647 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 84%;
Petropavlovka (Tatyshly rayony).
Geographia.
Ufa dan 155 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 639 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 99%;
Savkiyaz.
Geographia.
Ufa dan 155 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 652 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 81%;
Kaltyaevo.
Geographia.
Ufa dan 168 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 685 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 86%;
Vyazovka.
Geographia.
Ufa dan 165 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 670 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 87%;
Nizhne Kaltyaevo.
Geographia.
Ufa dan 167 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 671 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 77%;
Stary Shardak.
Geographia.
Ufa dan 174 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 679 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 93%;
Fanga.
Geographia.
Ufa dan 170 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 667 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;
Verkhne Kudashevo.
Geographia.
Ufa dan 171 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 652 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;
Aribashevo.
Geographia.
Ufa dan 164 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 662 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 57%;
Aribash.
Geographia.
Ufa dan 167 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 674 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 91%;
Kardagushevo.
Geographia.
Ufa dan 170 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 634 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;
Novye Irakty.
Geographia.
Ufa dan 173 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 626 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;
Yanaul 1.
Geographia.
Ufa dan 172 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 630 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;
Stary Kurdym.
Geographia.
Ufa dan 171 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 618 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Achu-Elga.
Geographia.
Ufa dan 178 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 609 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Burgynbash.
Geographia.
Ufa dan 176 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 613 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;
Zirimzibash 1.
Geographia.
Ufa dan 171 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 623 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 95%;
Zirimzibash 2.
Geographia.
Ufa dan 173 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 616 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;
Sarashtybash.
Geographia.
Ufa dan 174 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;
Tashkent (Tatyshly rayony).
Geographia.
Ufa dan 180 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 613 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 94%;
Yurmiyazbash.
Geographia.
Ufa dan 169 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 619 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 90%;
Nizhne Baltachevo.
Geographia.
Ufa dan 160 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 636 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 89%;
Alga (Tatyshly rayony).
Geographia.
Ufa dan 159 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 643 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 95%;
Bigineevo.
Geographia.
Ufa dan 160 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 651 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 95%;
Verkhne Baltachevo.
Geographia.
Ufa dan 160 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 640 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 98%;
Dubovka (Tatyshly rayony).
Geographia.
Ufa dan 160 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 642 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 94%;
Ivanovka (Tatyshly rayony).
Geographia.
Ufa dan 165 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 636 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 98%;
Kytki-Elga.
Geographia.
Ufa dan 170 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 634 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 95%;
Stary Kyzyl-Yar.
Geographia.
Ufa dan 165 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 635 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 97%;
Tanypovka.
Geographia.
Ufa dan 167 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 633 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 99%;
Tanyp-Chishma.
Geographia.
Ufa dan 168 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 648 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 60%; udmurt - 40%;
Utar-Elga.
Geographia.
Ufa dan 162 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 649 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 95%;
Novye Tatyshly.
Geographia.
Ufa dan 162 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 677 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 82%;
Maysk.
Geographia.
Ufa dan 157 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 659 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 97%;
Malaya Balzuga.
Geographia.
Ufa dan 161 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 654 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 99%;
Urazgildy.
Geographia.
Ufa dan 165 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 704 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 93%;
Shulganovo.
Geographia.
Ufa dan 161 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 615 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;
Garibashevo.
Geographia.
Ufa dan 161 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 621 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 92%;
Zilyaktau.
Geographia.
Ufa dan 165 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 618 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;
Kashkakovo.
Geographia.
Ufa dan 157 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 610 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;
Kustarevka.
Geographia.
Ufa dan 166 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 618 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 69%; bashkort - 31%;
Chishma (selsovet Shulganovo).
Geographia.
Ufa dan 159 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 615 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 95%;
Yalgyz-Narat.
Geographia.
Ufa dan 154 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 635 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;
Bashkibash.
Geographia.
Ufa dan 153 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 625 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: марийцы - 95%;
Novo Kudashevo (selsovet Yalgyz-Narat).
Geographia.
Ufa dan 160 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 644 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;
Stary Sikiyaz.
Geographia.
Ufa dan 156 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 655 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 99%;
Азимут (билгеләнеше: «Аз» яки «Az») - геодезия фәнендә төньякка юнәлеш һәм билгеле бер предметка юнәлеш арасында булган почмак.
Marat Husnullin.
Изоляцияләнгән, өчләнгән пешкалар — g2, g3, g4.
Бәйләнгән пешкалар — b6, c5, d5.
Ат (Юникод ♘♞) — шахмат уенында куллана торган таш (фигура). Уен башында ике уенчыга да икешәр ат бирелә. Ак атлар b1 һәм g1 шакмакларына, ә кара атлар b8 һәм g8 шакмакларына урнаша.
Фил (кайсыбер вакытта “офицер” дип тә йөртелә; Юникод ♗♝) — шахмат фигурасы. Партияне уенчылар икешәр фил белән башлыйлар. Ак филләр c1 һәм f1, каралар c8 һәм f8 шакмакларына урнаша.
Уен башында уенчыларда икешәр тура була, аклар a1, h1 кырларында a8, h8 шакмакларына урнаша.
Вәзир (ферзь; Юникод: ♕♛) — иң көчле шахмат фигурасы. Вәзирнең материаль кыйммәтлеге 8-9 пешкага тиң дип санала. Шулай итеп ул көче буенча тура һәм җиңел ташлардан көчлерәк, ике турадан көчсезрәк һәм якынча өч җиңел фигурага тиң. Уен башында ак вәзир d1, ә кара вәзир d8 шакмагында тора.
Һәрбер уенчы партияне бер вәзир белән башлый. Уен башында вәзирләр d1 һәм d8 шакмакларында урнаштырылалар (үзенең төсендәге кырга).
Күпчелек көнбатыш телләрдә (шул исәптән, рус сөйләмендә дә) вәзир "шаһинә (королева)" дип атала (ингл. Queen). Моны аңлаткан версияләрнең берсе — XV гасыр ахырында Испания патшасы Кастилия Изабелласы җитәкчелегендә патша хакимиятенең нык көчәюе.
Уен башында ак шаһ e1, ә кара шаһ e8 шакмакларына урнаша. Уен дебют өлешендә шаһ гадәттә йөрми, чыгарма булып башка ташларга юл ачыр өчен һәм шаһны үзен яхшырак саклар өчен ясала торган рокировка гына тора. Миттельшпильдә шаһка еш кына һөҗүм ясала һәм уен мат белән тәмамланырга да мөмкин. Эндшпильдә шаһның роле арта, ул пешканы вәзиргә әйләндерүдә булыша, көндәшнең пешкалары вәзирлеккә баруында каршы төшә. Шаһның уенда аерым роле булганга аны башка фигуралар белән сирәк чагыштыралар.
a>га кадәр — Аурупа шахмат тормышының үзәге.
Әгәр уенчы ипләп кую нияте белән берәр ташка тотынырга җыенса, ул алдан “Рәтлим” дип әйтергә мәҗбүр (ингл. I adjust; фр. J’adoube).
Windows 7.
Windows 7 — Windows NT гаиләсенә керүче операцион система, Windows Vista ОС-ның дәвамчысы булып тора. Windows NT тармаклары арасында система 6.1 юрама астында (Windows 2000 — 5.0, Windows XP — 5.1, Windows Server 2003 — 5.2, Windows Vista и Windows Server 2008 — 6.0) йөри. Сервер өчен юрамасы булып Windows Server 2008 R2, кермә системалар өчен — "Windows Embedded Standard 2011" ("Quebec"), мобиль юрамасы — "Windows Embedded Compact 2011" ("Chelan", "Windows CE 7.0") торалар.
2009 елның 22 октябрендә Windows 7 беренче тапкыр сатуга чыгарыла, бу исә Windows Vista чыгудан соң өч ел үткәннән соң була. Volume Licensing лицензиясе булган кулланучылар һәм ярдәмчеләр өчен RTM системасына керх 24 июльдән ук башлана. Бу вакытта бары тик ОСны тикшерү баскычлары гына башлана.
Windows 7 гә Windows Vista дан чыгарылган кайбер үзгәртүләр, интерфейс буенча да бик күп үзгәрешләр кертелә. Windows 7 составыннан шулай ук кайбер уеннар да бетерелә: Inkball, Ultimate Extras; кушымталар, Windows Live (Почта Windows аналоглары, Windows календаре һ.б.), Microsoft Agent технологиясе, Windows Meeting Space; «Башлау» менюсыннан классик бизәлешкә кире кайту бөтенләй юкка чыга.
Blackcomb.
"Blackcomb" кодлы исеме "Windows NT 6.0", юрамасы өчен була, ул планнар буенча Windows XP соң аның икенче ОС була ала иде. "Blackcomb" әлеге ОСның дәвамчысы буларак аны өстәл, сервер өлешләрендә дә алмаштырырга тиеш иде. 2001 елның ахырында "Blackcomb" чыгарылышын 2005 елга билгелиләр, ләкин 2002 елның августында болар арасында юрама буларак Windows Longhorn булырга тиеш атыйлар. Ул бу вакыттагы "Windows NT 5.x" төшенең яңартылмасын үз өченә алырга тиеш була. "Windows Longhorn"ны чыгару барышында "Blackcomb" ның да кайбер функцияләре кертелә һәм 6.0 номеры бирелә. "Blackcomb" бөтенләй дә онытылып китә, моның төп сәбәпләре булып яңа маркетинг планы санала. Бу вакытта аны бөтенләй дә бары тик ОС Windows 6.x ның сервер юрамасы булачагы турында хәбәр итәләр.
Vienna.
2006 елның гыйнварендә Microsoft компаниясе киләчәк кулланучы ОС буларак "Vienna" булачак ди белдерә. Аның чыгу датасы 2010 елга билгеләнә.
Fiji.
2006 елның мартында "Windows Vista"дәвамчысы буларак "Fiji" булачак дип әйтелә, ул 2008 елга чыгачак дип белдерелә.
Windows 7.
2007 елның 24 июлендә Microsoft корпорация рәсми рәвештә "Vienna" кодлы атамасын "Windows 7" дип атый. "Windows 7" NT тармагында — 6.1 (билгеле бер чода бу гаиләлеккә керүче барлык ОС лар да үзенең санын ала: "Windows 2000" — 5.0, "Windows XP" — 5.1, "Windows Server 2003" — 5.2, "Windows Vista" — 6.0, "Windows Server 2008" — 6.0) санын ала.
2008 елның 13 октябрендә исә Microsoft вице-президенты Майк Нэш "Windows 7" кодлы исеме яңа юраманың рәсми исеме булачагы турында әйтә.
Башлангыч редакция (Windows 7 Starter) бары тик яңа санаклар белән генә биреләчәк, ул үз өченә H.264, AAC, MPEG-2 форматларын уйнату буенча кайбер функциональ үзечәлекләр алып торачак. Өйдәге төп юрама — күбесенчә үсеп килүче илләр өчен булачак дип көтелә, аңарда Windows Aero интерфейсының кайбер функцияләре, Peek, Shake, гомуми интернет челтәренә тоташтыру һәм башка функцияләр дә булмаячак. Анарда да башлангыч редакциядәге кебек кайбер чикләүләр дә бар. Һөнәри, корпоративн һәм максималь юрамаларда XP Mode өлеше дә бар (кайбер процессорларда).
Аурупа комиссиясенең таләрләре буенча Аурупадагы сатулар өчен махсус юрама да чыгарылырга тиеш иде. Ул «Е» («Windows 7 Е») индексы белән — аңарда Internet Explorer браузеры булмаска тиеш иде, ләкин ул сатудан чыгарылды.
Ләкин шулай да кермә браузер - Internet Explorer киләсе биш елдәа опциональ браузер белән алыштыру күздә тотыла. Хәзергесе вакытта әлеге сорау Аурокомиссия белән килешенә.
Бушлай 90-көнлек юрама Windows 7 Корпоратив ИТ-белгечләр өчен бирелә, бу күбесенчә оешмалар өчен кирәк.
Кырымтатар теле ("Qırımtatar tili, Къырымтатар тили") - кырым татарларының теле, Украинада таралган. Төрки телләренә керә.
“"Армрестлинг"” сүзе ике инглиз сүзләре кушылып барлыкка килгән: "arm" — кул, "wrestling" — көрәш.
Mac OS X.
Mac OS Ⅹ (— "мак оу э́с тэн" — дип укыла) —Apple корпорациясенең POSIX-ярашкан операцион системасы. Mac OS 9 дәвамчысы, «классик» Mac OS — 1984 елдан башлап Apple корпорациясенең төп ОСы булганны алмаштыра. Mac OS X Apple'ның OS X операцион системалары рәтенә керә, анда шулай ук кәрәзле телефоннар өчен булган ОС — Apple iOS'ны да кертәләр. Mac OS X та Darwin төше кулланыла, ул Mach микротөшенә нигезләнгән, анда Apple'ның үз коды, шулай ук NeXTSTEP һәм FreeBSD'дан да алынган кодлар бар.
Apple Mac OS Macintosh (Макинто́ш) санакларында PowerPC һәм Intel (10.6 юрамасыннан башлап, Mac OS Ⅹ Mac бары тик Intel процессорларында гына кулланыла) процессорлары нигезендә чыга. Mac OS — үзенең ышанычлылыгы нигезендә икенче урында торучы операцион система. Аның 2010 елның июненә карата базар өлеше (Mac OS X белән берлектә) — 6.8 %.
Dana Agisheva.
Odelsha Agishev.
Хәлил Җәбранның үзен бөтен дөньяга таныткан һәм шагыйрьнең фәлсәфәсенең югары ноктасы булган китабы — The Prophet (Пәйгамбәр) (1923). 100дән артык телгә тәрҗемә ителгән.
Musulman.su.
Musulman.su — Исламга багышланган татар телендә эшләүче веб-сайт. Сайт татартелле мөселманнар өчен актуаль һәм мөһим мәсьәләләр белән танышырга мөмкинлек бирә.
Публий Вергилий Марон () — Борынгы Римның иң күренекле шагыйрьләрнең берсе. Эпик поэманың яңа төренә нигез салучы. «Bucolica» һәм «Георгиклар» дигән поэмалары бар. Зур популярлыкны нәкъ «Энеида» эпосы өчен яулый.
«Bucolica», «Георгиклар», «Энеида» поэмаларыннан башка, Вергилийны әле Culet, Ciris, Moretum һәм Сора авторы булып саныйлар.
Комплекс сан — комплекс сан дип formula_1 һәм formula_2 реаль саннарының пары атала. formula_1 һәм formula_2 саннары бирелгән тәртиптә языла. Алар тиңдәшле рәвештә "α"=formula_5 комплекс санының "реаль кисәге" һәм "уйланма кисәге" коэффициентлары дип атала. α комплекс саны шулай ук "α"=formula_6 рәвешендә бирелергә мөмкин, биредәге formula_7 "уйланма берлек" атамасын йөртә.
Комплекс саннар күплеге әдәбиятта гадәттә formula_8, кайчак исә formula_9 һәм formula_10 буларак билгеләнә.
Ике комплекс сан бирелгән диик. Беренчесе α = (a,b), икенчесе - β = (c,d). b = d = 0 булган очракта, ике комплекс санга хас булган α + β = (a+c, b+d) һәм α·β = (a·c-b·d, a·d+b·c) тигезлекләреннән α+β = (a+c, 0) = a+c, α·β = (a·c, 0) = a·c тигезлекләре килеп чыга. Димәк, комплекс саннарны кушу һәм тапкырлау гамәлләре белән реаль саннарны кушу һәм тапкырлау гамәлләре арасында каршылык килеп чыкмый.
α = (a,b) = (a,0) + (0,b) = (a,0) + (b,0)(0,1) = a+b·formula_7.
poly 1 278 17 278 16 290 6 292 Адыгея Республикасы
poly 262 335 276 327 286 341 287 348 278 353 262 345 Алтай Республикасы
poly 119 266 134 252 150 264 129 293 Башкортстан Республикасы
poly 382 278 406 272 419 283 387 336 342 328 343 315 372 323 Бурятия Республикасы
poly 83 335 83 322 67 323 68 335 Дагстан Республикасы
poly 52 312 64 311 63 325 54 325 Ингушетия Республикасы
poly 0 321 9 318 13 330 2 334 Кабарда-Балкар Республикасы
poly 31 285 52 281 55 299 43 307 Калмыкия Республикасы
poly 18 267 31 267 30 281 21 281 Карачай-Чиркәс Республикасы
poly 108 120 117 133 103 172 72 150 Карелия Республикасы
poly 159 165 217 181 171 218 125 213 Коми Республикасы
poly 96 207 116 207 118 237 98 229 Мари Ил Республикасы
poly 78 226 58 248 70 263 91 241 Мордовия Республикасы
poly 350 111 474 38 475 246 381 255 Саха (Якутия) Республикасы
poly 26 346 24 330 9 334 9 348 Төньяк Осетия — Алания Республикасы
poly 97 246 115 240 123 255 115 266 Татарстан Республикасы
poly 332 318 333 342 293 346 290 334 Тыва Республикасы
poly 125 226 142 235 129 249 120 244 Удмурт Республикасы
poly 283 300 303 313 288 328 Хакасия Республикасы
poly 49 338 67 339 70 351 49 351 Чечен Республикасы
poly 68 207 88 206 89 225 70 221 Чуаш Республикасы
Штат елга исеме буенча аталган. Әлеге атаманың этимологиясе төгәл билгеле түгел, ләкин гадәттә ул инглиз теленә француз теленнән кергән дип санала. Французларда исә, бу сүз индеецларның «кызыл таш урыны» сүзенең үзенчәлекле интерпретация нәтиҗәсендә барлыкка килгән. Исем гадәттә WI, Wis яки Wisc. булып кыскартыла.
Штатның рәсми атамасы — «Таулы штат» ("Mountain State"). Девизы — "Montani Semper liberi" («Таулар һәрвакыт азат»).
Индиа́на () — АКШның төньяк-көнчыгышында урнашкан штат, Төньяк-көнчыгыш Мәркәз штатлары төркеменә керә. Мәйданы — 94,3 мең км². Халык саны — 6,376,792 кеше (башка штатлар арасында 16 нчы урын). Штатның башкаласы һәм иң зур шәһәре — Индианаполис ("Indianapolis"). Башка эре шәһәрләр — Форт Уэйн, Эвансвилл, Гэри, Саут-Бенд, Хэммонд.
Кентукки штатының рәсми кушаматы — «Йонча штаты» ("bluegrass state").
А́стрид А́нна Эми́лия Ли́ндгрен () — швед язучысы, балалар өчен дөньякүләм танылган әкиятләр авторы. Астрид Линдгрен — Карлсон һәм Pippilotta «анасы».
Конне́ктикут () — АКШ төньяк-көнчыгышында урнашкан штат, Яңа Англия регионына керә. Башкаласы — Хартфорд шәһәре, иң зур каласы — Бриджпорт. Халык саны — 3,406 млн кеше (АКШта 29 нчы урын; 2000 ел мәгълүматлары). Штат атамасы алгонкин теленнән чыга, әлеге телдән ул «су күтәрелүеле озын елгада» дип тәрҗемә ителә. 1959 елдан бирле рәсми атамасы — «Конституция штаты» ("Constitution State"). Почта өчен кыскартылмасы — CT.
Казан "(Qazan, Казань)" – Татарстан Җөмһүриятенең башкаласы. Рәсәйнең икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.
Ислам (, al-Islām – Аллаһ тәгаләгә буйсыну) – дөньякүләм диннәрнең берсе.
Windows XP.
Windows XP (ясаудагы кодлы исеме — "Whistler"; өчке юрама — "Windows NT 5.1") — Microsoft корпорациясенең Windows NT гаиләсенә керүче операцион система. Ул 2001 елның 25 октябрендә чыкты һәм Windows 2000 Professional юрамасының варисы булып тора. XP исеме исә - тәҗрибә дигәнне аңлата.
Алдагы Windows 2000 системасыннан аермалы буларак, Windows XP бары тик кулланучы системасы буларак кына кулланыла. Аның сервер аналогы буларак Windows Server 2003 тора. Ләкин Windows Server 2003 Windows XP базасында төзелгән булсада, аның барлык кулланучы интерфейсын үз өченә алып, Windows Server 2003 баребер яңартылган яңа NT 5.2 юрамалы төшне үз өченә ала. Бу төш соңрак "Windows XP Professional x64 Edition" юрамасында да күренә, моның нәтиҗәсендә әлеге юрама Windows Server 2003 белән үсеше «параллель» үсештә барган дип тә әйтергә мөмкин.
2009 елның 14 апреленнән башлап Microsoft Windows XP'га карата бушлай ярдәм күрсәтүне туктата, хәзер Windows XP'ның барлык кулланучылары Microsoft ка бушлай ярдәм сорап мәрәҗәгать итә алмыйлар. Хәзер алар «киңәйтелгән ярдәм» күрсәтелә — болар димәк барсыда түләүле. Киңәйтелгән ярдәм 2014 елның 8 апреленә кадәр күрсәтелә.
2010 елның декабренә карата Windows XP — дөньядагы иң киң кулланучы операцион система була, ул сәүдә өлешендә 47,2 % тәшкил итә. Бу күрсәткечнең максимумы 76,1 % була һәм ул 2007 елның гыйнварында барлыкка килә.
Royale бизәлешендә яңа башлангыч меню
Боларга өстәмә буларак Service Pack 2'не урнаштыру өчен каты дискта 1,8 ГБ буш урын кирәк.
Ла́о Шэ (老舍, пиньинь: Lǎo Shě; чын исеме Шу Цинчунь, Shū Qìngchūn, 舒慶春; 3 февраль, 1899 ел — 24 август, 1966 ел) — күренекле кытай язучысы, драматургы. Чыгыш буенча манчьжур. «Лао Шэ» исеме аңа псевдоним буларак хезмәт итә.
Кырым татарлары (кырымтат. "qırımtatarlar", бер. сан "qırımtatar") — тарихи яктан Кырымда яшәгән төрки халык. Кырымтатар телендә сөйләшәләр. Кырым татарларның күпчелеге мөселманнар.
Төркия (төр. "Türkiye"), рәсми атамасы Төркия Җөмһүрияте (төр. "Türkiye Cumhuriyeti") — Аурупа һәм Азиядә урнашкан дәүләт. 1920-еллар башында, Госман империясе таркалуы нәтиҗәсендә барлыкка килде. Төркиянең күпчелек территориясе Кече Азия ярымутравына туры килә, Аурупада исә кечкенә өлеш урнаша.
Төркия исемен (Türkiye) төрек телендә ике өлешкә бүлеп була: Türk, ягъни төрк, иске төрек телендә "көчле" дигәнне аңлата, һәм –iye'", гарәб суффиксы.
a>ннән калган иң мәшһүр архитектур һәйкәлләрнең берсе.
a>, Төркия Җөмһүриятенә нигез салучы һәм аның беренче президенты
Төркия 82 илгә (элек "виләят" сүзе кулланган) бүленә. Һәр ил үз чиратында илчеләргә (районнарга, төр. "ilçe") бүленә. Барлыгы Төркиядә 923 район тирәсе исәпләнә.
Виләят өстендә сәяси идарәне хөкүмәт билгеләнгән "vali" үти.
Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукай ("Ğabdulla Tuqay, عبدالله توقاي‎"; 1886 елның 26 апреле, Кушлавыч авылы — 1913 елның 15 апреле, Казан) — татар халкының бөек шагыйре, татар әдәбияты классигы, әдәби тәнкыйтьче, публицист, яңа заман татар әдәбиятына һәм әдәби теленә нигез салучыларның берсе.
right
Sankt-Peterburg.
Sankt-Peterburg ul Räsäy İmperise başqalası bulğan. 1703. yılda nigez salınğan.
Çirmeş tele.
Çirmeş tele ul Çirmeş xalqınıñ ana tele, wä Fin-Uğır telläre törkemenä kerä.
Cirle söylämnär.
Çirmeş telendä 4 söyläm bar: Taw, Bolın, Könçığış (Qır?), Tönyaq-Könbatış (Urman?)).
Ğíraq.
Ğíraq Réspublikası (Ğäräpçä: "جمهوريّة العراق", İnglizçä: "Rebublic of Iraq")
Millätläre.
Ğäräplär (75%-80%), Kördlär (15%-20%), Törkemännär (5%), Xaldeälelär, Ässüriälelär, İranlılar, Lurlar, Ärmännär
Milli Dine.
Räsmi dine: İslam: Şiğitlär (ğäräplär häm törkemännär) häm Sunnitlär(ğäräplär, törkemännär häm kördlär).
Başqa dinnär: Xristianlıq, Yähüd dine, Bahá'í, Mandä, Yezidi.
Borınğı Taríx.
Ğíraq (Mesopotamia) dönyanıñ iñ borınğı sivilizatilären tuu urını. Alarda Şumer, Babílon, Ässüriä sivilizatiläre. Ğíraq Farsı İmperise, âl-İskädär İmperise, Roman İmperise sostavında bulğan.
Urta Ğasırlar.
762.dän Bağdad Xalíflığı
1534.tän Ğíraq Ğosman İmperise sostavında
Yaña Ğasırlar.
1915.dä Ğíraqnı Britan İmperise ala. 1932.gä qädär Millätlär Ligası kontrolendä. 1932.dän - patşalığı
1968.dä Ba'ath Partísı xäkim ala
1979.dan Saddam Hussein Ğíraqnıñ başı bula
1990.da Ğíraq Küwäytne ala. AQŞ "Çüldä buran" opératinä itä
Xäzergä Ğíraq.
2003.da George W. Bush administratise Ğíraq qarşı suğışnı bağlí. 1 ay bulğan suğıştan soñ amerikannar ğíraqlılarnı tär-mär itälär. Baädad köräşsez alalar. Ğíraq qarşı koaltise sostavına Böyek Britan, AQŞ, Australia, Polşa däwlätläre bar. Alar üze ğäskärlären Ğíraqqa cibärälär
2004.nıñ yazdan Ğíraqta Mäğdi fätnäse
Säyäsäte.
Suğışqa qädär Ğírata ber genä säyäsi partí buldı. Bu partí - Ba'ath partísı. Bu partí soçialistik partí dip sanıla.
Şuğıştan soñ Ğíraqta "Majlis al-Watani"(Milli Mäclis) oyıştırıla. Anda 250 urın. Ämma bu oyışmada xäkim yuq. Réal xäkim ruxi liderlär qullarında. Alar arasında: Ayatollah Ali âl-Sistani
Geografiäse.
Urta Şäreqtä, Farsı Diñgezendä urnaşqan. Kürşeläre: tönyaqta Törkiä (Kördistan), könçığışta İran, könbatışta Süriäö Yordan, könyaqta Soğud Gäräpstan, könyaq-könçıäışta Küwäyt. Zur yılğaları: Afrat, Tigris, Şatt âl-Ğäräp. İñ biek tawı: Xaci İbrahim (3600 m). Zur şähärläre Bağdad, Basra, Mosul.
İqtisadı.
Näft yatmaları buyınça dönyada berençe yä ikençe urınnarda.
1991.dän sanktilär eşlilär. 1996 - 2002 "oil-for-food" programmı eşli. 2003.dän Ğíraqnıñ Näft İndustríğa investitilär kerälär.
Démografiäse.
Ğíraqta yäşäwçelärneñ 40% - 15 yäşle qädär yäşlär.
Mädäniäte.
Ğíraqnıñ mädäniäte bik borınğı. Borınğı Bolğarlar Íslam dine ğíraqlılardan (wäkile Äxmäd ibn Fadlan) alğan.
Гыйрак Җөмһүрияте (Гарәпчә: "جمهوريّة العراق", Инглизчә: "Rebublic of Iraq")
Милләтләрe.
гарәпләр (75%-80%), көрдләр (15%-20%), төрекмәннәр (5%), халдeйлар, ассириялылар, иранлылар, әрмәннәр
Милли динe.
Рәсми динe: ислам: шигыйләр (гарәпләр) hәм сөнниләр (гарәпләр, төрекмәннәр hәм көрдләр). Башка диннәр: христианлык, яhүд динe, бахаи, язидләр.
Бoрынгы тариx.
Гыйрак (Мeсoпoтамия) – дөньяның иң бoрынгы цивилизацияләрe барлыкка килгән урын. Бу өлкәдә шумeр, бабил, Ассирия дәүләтләре урнашкан булган. Хәзерге Гыйрак җирләре Фарсы импeрисe, Искәндәр импeрисe сoставына кергән.
VIIнче гасырда Гыйрак җирләрен гарәпләр яулап алалар. Бу җирләр Гарәп Хәлифәлеге составына кертелә. 1534 елдан Гыйрак Гoсманлы дәүләте сoставында.
1915 тә Гыйракны Британия импeриясe басып ала. 1932 гә кадәр Милләтләр лигасы кoнтрoлeндә. 1932 елда бәйсезлек игълан ителә. 1979 елда Сәддам Хөсәен Гыйракның башы була. 1980 елда Иран бeлән сугыш башлый. 1990 Гыйрак Күвәйткә һөҗүм итә.
Xәзeрге Гыйрак.
2003 елында Джордж Буш администратиясe Гыйракка каршы сугыш башлый. Багдад көрәшсeз алалар. Гыйракка каршы НАТО кoалициясe сoставына Бөек Британия, АКШ, Австралия, Польша һ.б. дәүләтләр була. Алар үз гаскәрләрeн Гыйракка җибәрәләр.
Сәясәтe.
Сугышка кәдәр Гыйрак бeр партияле (Баас партиясе) дәүләт булган. Сугыштан сoң гíракта "мәҗлис әл-ватани" (Милли Мәҗлес) oештырыла. Ул 250 урынлык. Әмма бу oешмада xәким юк. Реаль xакимият руxи лидeрлар кулында. Алар арасында: аятoллаh Али әл-Систани
Небра́ска () — АКШның Төньяк-Көнбатыш Мәркәзе регионында ("West North Central States") урнашкан штат. Халык саны — 1,7 млн кеше (2000). Этник состав: алманнар — 38,6 %, ирландлар — 12,4 %, инглизләр — 9,6 %, шведлар — 4,9 %, чехлар — 4,9 %.
Штатның башкаласы — Линкольн ("Lincoln"), шулай ук Омаха ("Omaha") дигән зур шәһәр бар.
Монтана АКШ составына 41 нче штат буларак керә. Штат исеме испан теленең "montaña" (тау) сүзеннән килеп чыга дип санала.
Тригономе́трия (("өчпочмак") һәм ("үлчәргә"), ягъни "өчпочмакларны үлчәү") — тригонометрик функцияләрне һәм аларның геометриягә карата кулланылышын өчрәнүче математиканың бүлеге. Бу төшенчәне беренче булып немец математигы Бартоломеус Питискус ("Bartholomäus Pitiscus", 1561 — 1613) куллана, фән үзе исә борынгы заманда ук астрономия, геодезия һәм архитектурада хисап алып бару өчен кулланыла.
Башкаласы — Трентон, иң зур шәһәре — Ньюарк. Рәсми атамасы — «Бакчалар штаты» ("Garden State").
Штатның рәсми атамалары: «Иске чик штаты» ("Old Line State"), «Кокарда штаты» ("Cockade State"), «Азат штат» ("Free State").
Гуа́м территориясе (чаморро телендә "Guåhån") — Тын океанның көнбатыш өлешендә урнашкан утрау. АКШ составына керә; милли сайлауларда катнашу хокукы булмаган, оешкан кушылмаган территория ("organized unincorporated territory") халәтендә. Тын океанның көнбатыш өлешендәге Мариан утрауларында урнаша.
a> зиҗеннән рәсем. XVII гасыр. Каһирә, Милли китапханә
Төньяк Мариан утраулары (), Төньяк Мариан утраулары дуслыгы (чаморро "Sankattan Siha Na Islas Mariånas") — АКШ составына кергән административ берәмлек. Халәте — АКШ белән ирекле ассоциацияләнгән кушылмаган территория ("organized unincorporated territory"). Тын океанның көнбатыш өлешендә, Мариан утраулары архипелагында урнаша.
Каратак (брит. "*Caratācos",;) — тарихи шәхес, бриттларның катувеллауннар кабиләсе башлыгы, риваять буенча король Каталодунумлы Кунобеллинның улы. Шулай ук Уэльс риваятьләрендәге Карадогның прототибы булу ихтималы зур.
Мастер һәм Маргарита — Михаил Булгаковның романы. Романның жанрын ачыклау кыен, чөнки әсәр күп катламлы һәм үз эченә сатира, фарс, фантастика, мистика, мелодрама кебек жанрларны һәм жанр элементларын ала. Роман cюжеты буенча бик күп театр куелышлары һәм нәфис фильмнар эшләнгән.
Тимерказык (Кече Җидегән "α", Кече Җидегән альфасы, "α" UMi) — Кече Җидегән йолдызлыгының +1,97 йолдызча зурлыктагы йолдыз. Җир шарыннан 433 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Хәзерге дәверендә Тимерказык күк йөзенең төньяк котыбыннан 1° азрак ераклыкта урнашкан һәм котып йолдызы сыйфатыны башкара.
Тимерказык өчле йолдыз системасы. Система үзәгендә F7Ib спектр сыйныфылы үтә зур йолдыз ("Тимерказык A") урнашкан, аның яктылыгы Кояшның 2000 тапкыр артып киткән. "Тимерказык B" йолдызы Тимерказык A йолдызыннан ераклыкта урнашкан. Аны телескоп аша җир йөзеннән карау мөмкин. Әмма үзәк йолдызының кәрлә иптәше "Тимерказык Ab" үтә зур йолдызына бик якын урнашкан. Аның фотосурәте фәкать «Хаббл» телескоп аша алдылар. Аның әйләнү периоды якынча 30 ел.
Пуэ́рто-Ри́ко (, тәрҗемәсе — «бай порт»), рәсми атамасы — Пуэрто-Рико ирекле ассоциацияләнгән дәүләте (,) — Кариб диңгезендә, Зур Антиль утрауларында һәм башка кече утрауларда урнашкан территория. Пуэрто-Рико АКШка буйсынган территория булып санала, «инкорпорилмәгән оешкан территория» ("Unincorporated organized territory") статусында, ягъни әлеге җир АКШ идарәчелеге астында, ләкин аның киң үзидарә системасы бар.
a>нең «Кузгалмас йолдызлар китабы»ннан рәсем. Нью-Йорк халык китапханәсе
Debian.
Debian (кебек әйтелә) — ачык кодлы ирекле программа белән тәэмин ителештән һәм кайбер ябык кодлардан торучы операцион система. Бүгенгесе көндә Debian Linux — иң популяр һәм их кирәкле Linux дистрибутивлары рәтенә керә, бары аның ярдәмендә генә мондый төрдәге ОС үзенең үсү чорын кичерә. Шула ук башка төшләрдә ясалган дистрибутивлар: Hurd, kNetBSD һәм kFreeBSD. Debian операцион система буларак серверлар өчен һәм эш станцияләре өчен дә кулланыла ала.
Debian башка дистрибутивларга караганда иң күп ия, аларның барсында да куллану өчен кирәкле программалар, хәтта аларның сан ягыннан түгел, ә тәэмин итүче архитектуралар ягыннан алар: ARMнан башлап, популяр булган x86 һәм PowerPC, яңа 64-разрядлы AMD, һәм 390 белән тәмамлана.
Саклагычлар белән эш итү өчен бик күп программалар бар, аларның иң популяры — Advanced Packaging Tool (APT).
Debian бик күп дистрибутивлар өчен башлангыч булып тора (йөздән артык, тулырак Debian гша нигезләнгән дистрибутивлар). Иң танылганнары — Adamantix, Bioknoppix, Dreamlinux, Clusterix, Gnoppix, Knoppix, Ubuntu, Libranet, Linspire, MEPIS, Xandros Desktop OS һәм Maemo.
«Debian» сүзе проектка нигез салучы Ян Мёрдок (Ian Murdock) һәм аның якын дусты (соңрак хатыны, хәзер элекккеге хатыны) Дебра (Deb'"ra) баш иңекләреннән килеп чыккан.
Шула ук эксперименталь("experimental") релиз да була, моңа бик күп үзгәрешләр кичергән пакетлар гына урнаштырыла.
Николя́ Поль Стефа́н Саркози́ де На̀дь-Бо́ча (, тулы исеме "Nicolas Paul Stéphane Sárközy de Nagy-Bócsa") — Франциянең дәүләт һәм сәясәт эшлеклесе, Француз Җөмһүриятенең 23 нче президенты һәм Бишенче Француз Җөмһүриятенең 6 нчы президенты. Президент буларак, шулай ук Андорра кенәзе. Президент булып 2007 елның 6 маенда сайлана, вазифага, Жак Ширакны алыштырып, 16 май көнне керешә.
Франциядә аны шаяртып «Сарко» ("Sarko") кушаматы белән атыйлар.
Гомәр белән Гафифәнең өч баласы була. Олылары – Ибраһим яшлектән үлеп китә. Габдeрәшитне исә 6 яшьтән төрле мәдрәсәләргә укырга җибәрәләр. Башта Тара шәһәреннән 30 чакрымда урнашкан Уыш авылы мәдрәсәсенә. Бу мәдрәсәдә Габдерәшит кышкы айларда гына укый. Соңыннан, 1867 елны, Габдерәшиткә 10 яшь тулгач, аны әнисенең туган авылы, Оренбург губерниясе Челәбе өязе Әлмән авылы мәдрәсәсенә җибәрәләр. Монда Габдерәшит 4 ел дәвамында белем ала.
Күп якты йолдызлар «чаян»ның башын, тәнен һәм койрыгын сурәтлиләр. Иң якты йолдызлар: Антарес (— «Арес (Марс) каршында») — 0,8m, Шәүлә (— «күтәрелгән [койрык]») — 1,6m һәм Саргас — 1,9m. Иң яхшы күренүчәнлек шартлары май–июнь айларында була. Русиянең көньяк өлкәрендә йолдызлык тулысынча, ә үзәк өлкәрендә өлешчә күренә.
Canonical Ltd..
Canonical Ltd. — КАР гражданины булган эшкуар Марк Шаттлворт тарафыннан нигезлән шәхси компания. Төп максаты ирекле программа белән тәэмин ителешне популяштыру тора
Canonical Ltd. Мэн утравында регистрацияләнгән һәм барлык дөнья буйлап таралган хезмәткәрләре бар, моңа аның Лондонда урнашкан төп офисы һәм ярдәмче-офис - Монреальдәгесе дә керә.
Марк Ри́чард Ша́ттлворт () — КАР эшкуары, икенче космик турист. Шаттлворт Canonical Ltd. компаниясен нигезли һәм 2010 елга карата ул Ubuntu Linux операцион системасын нигезләү белән шөгылләнә.
Ubuntu Foundation.
Ubuntu Foundation ("Ubuntu Фонды") — Марк Шаттлворт һәм Canonical Ltd. тарафыннан нигезләнгән фонд. Төп юнәлеше озак вакыт дәвамында, Canonical компаниясенең коммерцияле эшчәнлегеннән бәйсез рәвештә, Ubuntu Linuxка ярдәм күрсәтү. Башлангыч акча өлеше 10 млн. АКШ доллары.
Хәзерге вакытта аның әгъзаларына Canonical компаниясен нигезләүче Марк Шаттлворт, шулай ук Ubuntu бергәлек шурасы һәм Ubuntu техник шурасы әгъзалары керә.
Umma.ru.
Umma.ru — Мәскәү Мемориаль мәчете имам-хатыйбы Шамил Аляутдиновның рәсми веб-сәхифәсе. Сәхифәгә аның вәгазьләре, мәкаләләре, Коръән тәфсире, сорауларга җаваплар һ.б. мәгълүмат чыгарыла. Сайт аркылы имамга сорау бирү мөмкинчелеге каралган. Шулай ук бу китапларны тарату максаты белән ясалган ummastore.me сәхифәсе белән тыгыз мөнәсәбәте бар.
1930 елларда Лос-Анджелеска килеп, актерлык карьерасын башлый. Соңрак General Electric ширкәтендә сәяси эшчәнлегенә керешә. Башта АКШның Демократик фиркасендә әгъза булса, 1962 елда исә Республикан фиркасенә керә. 1966 һәм 1970 елларда Калифорния штаты губернаторы сайлауларында җиңү яулый.
a> ("C41") һәм Өлкәр ("M45") тупланышлары
Гагауз теле (үзатамасы "gagauz dili, gagauzça; гагауз дили, гагаузча") — гагаузларның милли теле. Төрки телләргә керә. Молдавиянең Гагауз җире дип аталган автоном вилаятендә, Украинаның Одесса өлкәсендә таралган. Шулай ук Казакъстан һәм Үзбәкстанда гагаузча сөйләшүчеләрне очратып була.
Трухмән теле (үзатамасы "Türkmen dili") — трухмәннәр милли теле, төрки телләргә керә. Төрекмәннәрнең аерым диалекты булып санала.
Хакас теле (үзатамасы "Хакас тілі", элек "Хakas tįlį, тадар тілі") — хакаслар сөйләшкән тел. Хакасия, Тува һәм Красноярск крае җирләрендә таралган. Хакас телендә сөйләшүчеләр саны — якынча 52 мең кеше.
Мөхәммәт Хөсни Сәид Мөбарәк (, Muḥammad Ḥusnī Sayyid Mubārak) — Мисыр хәрбие, сәясәт һәм дәүләт эшлеклесе, Мисырның дүртенче президенты (1981 елның 14 октябре — 2011 елның 11 феврале).
Караим теле (үзатамалары: кырым диалектында — "къарай тили", тракай диалектында — "karaj tili") — караимнар теле, төрки телләрнең кыпчак төркеменә карый.
Итон көллиятен һәм Оксфорд университетының "Christ Church" көллиятен тәмамлый. Яшьлегендә крикет уены белән профессиональ дәрәҗәдә катнаша.
Салар теле (үзатамасы "Salariça") — төрки телләрнең угыз төркеменә карый торган тел. Кытайның Цинхай һәм Ганьсу вилаятләрендә таралган. Салар телендә якынча 90 мең кеше сөйләшә.
2008 елда Селена Гомес Hollywood Records студиясе белән шартнамә төзи, шуның нигезендә ул «Феялар» мультфильмына, «Көлсу турында тагын бер хикәя» фильмына, «Принцессаларны саклау программасы» һәм «Вэйверли Плэйс тылсымчылары» сериалына үз җырларын кертә. Үзенең төркеме «Selena Gomez & the Scene» берлектә ул «Kiss & Tell» дебютлы альбомын төзи. Альбом 2009 елның сентябрь аненда АКШ'та чыга.
Гарольд Макмиллан () — британ сәясәтчесе, консерватор, Бөекбританиянең 65 нче премьер-министры (1957—1963). Macmillan Publishers нәшрияты хуҗасы булган.
Джастин Бибер American Music Awards (22 ноябрь, 2010) бәйгесендә «ел артисты» була.
Джастин MTV Music Awards церемониясенең йолдызы; әлеге бәйгенең юрамасы нәтиҗәсендә, Бибер елның иҗ әйбәт җырчысы, елның яңа ачышы, поп/рок жанрын иҗ әйбәт башкаручы, җң әйбәт альбом өчен сын һәм тагын бер махсус бүләк ала.
Microsoft.
Microsoft Корпорациясе ("Microsoft Corporation", «ма́йкрософт», шулай ук рәсми булмаган әйтелеше дә таралган «микросо́фт»;) — программа белән тәэмин ителеш чыгаручы буенча дөньядагы иң зур трансмилли компания. Җитештерелгән продуктлары — шәхси санакларда, уен алкушымчаларында, КПКда, кәрәзле телефоннарда һәм башка бик күп тармакларны үз өченә ала. Уйлап табучының иң эре продукты — Windows операцион системалар гаиләсе.
Microsoft акцияләре билгеле бер тәртиптә бүленгән: Билл Гейтска 7,55 %, Стив Балмерга — 4,66 %, корпорацииянең башка менеджерларына исә бер проценттан да ким өлеш тия, ә калган барлык бәяле кәгазьләр биржасында сатуда тора. 2010 елның май аена ширкәтнең капиталы — $247,23 млрд.
Puff and Dart.
Леона́рдо Пиза́но (, як. 1170 ел, Пиза — як. 1250 ел, шунда ук) — Урта гасырлар Аурупасының беренче эре математигы. Фибона́ччи ("Fibonacci") исеме астында билгеле.
Unity (эш өстәле тирәлеге).
Unity — Canonical ширкәте тарафыннан Ubuntu операцион системасының GNOME эш өстәле өчен ирекле тышчасы.
10.10 юрамасыннан башлап Unity Ubuntu Netbook Edition өчен төп тышча буларак кулланыла башлый. Аның ярдәмендә нетбукларның кечкенә экраннарын тагын да кулайрак кулланырга ярдәм итә, шулай ук, мәсәлән, ачылган программалар арасында күчеш ясау өчен вертикаль панель.
Хәзерге вакытта тәрәз менеджеры буларак Mutter куллана, ләкин шулай да Ubuntu 11.04 юрамасына аны Compiz белән алмаштырырга уйлыйлар. Шуның белән беррәттән Ubuntu 11.04 юрамасыннан башлап, Canonical компаниясе төп тышча булып саналган GNOME'ны Unity'га алмаштырырга планлаштыра, моның сәбәбе GNOME уйлап табучылары белән чыккан кайбер каршылыклар. Шуңа да карамастан барлык кушымталар әлегә GNOME'нан алыначак.
«Unity is a desktop shell for GNOME. This is "not" the same as a totally new desktop environment. A desktop shell is the interface that you use. Unity will still use the same GNOME apps and libraries that the current desktop does. GNOME shell is an example of another shell for GNOME.»
Марк Шаттлворт сүзләренә караганда, Canonical киләчәктә Unityны X Window System тәрәзә системасыннан Waylandкка күчерергә планлаштыру турында да әйтә. Ул шулай ук, X өчен уйлап табылган барлык кушымталарның да бу яңа системада эшләвен һәм яңа системага күчкән вакытта GNOME һәм KDE уйлап табучыларына да ярдәм итәчәген әйтеп үтте.
Исланд теле (үзатамасы "Íslenska") — исландлар теле, Исландиянең дәүләт теле. Герман телләренең Скандинав төркеменә керә.
Норвег теле (үатамасы "norsk") — норвеглар теле, Норвегиянең дәүләт теле. Герман телләренең Скандинав төркеменә керә. Норвегиянең кануннары һәм хөкүмәт сәясәте буенча норвег теленең ике «рәсми» формасы бар — букмол (норв. bokmål, китап сөйләме) һәм нюнорск (норв. nynorsk, яңа норвег теле).
GNOME () — Unix-охшаш операцион системалар өчен ирекле эш өстәле тирәлеге. GNOME - GNU проектының бер өлеше булып тора.
Фарер теле (үатамасы "Føroyskt mál" [ˈføːɹɪst ˈmɔaːl]) — Фарер утрауларында таралган тел. Герман телләренең Скандинав төркеменә карый. Фарер утрауларында 49 000 кеше яши (90 % өчен фарер теле — туган тел), башка фарертеллеләр Даниянең үзендә яшиләр.
Aa, Áá, Bb, Dd, Ðð, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Íí, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Óó, Pp, Rr, Ss, Tt, Uu, Úú, Vv, Yy, Ýý, Ææ, Øø
Сью́зан Магдалейн Бойл (; }, 1961 елның 1 апрелендә Блэкберн, Көнбатыш Лотиан, Шотландия туган) — шотланд җырчысы, 2009 елның 11 апрелендә«Britain's Got Talent» тапшыруында катнашып таныла.
Britain’s Got Talent.
2009 елның 11 апрелендә Сюзан «Кире кагылганнар» мюзиклыннан «I Dreamed a Dream» җырын башкаруы белән барлык тамашачыларны җаң калдыра. 30 май көнне исә әлеге бәйгенең финалы оештырыла һәм Сьюзан Diversity биючеләр төркемен уздырып икенче урын яулый. Бу вакытта Бойл ханымның нервлары какшый һәм икенче көнне ул хастаханәгә өләгә. «Шоудан соң,шимбкә көнне, Сьюзан бик нык арыган һәм аңа бераз ял итәргә кирәк», — дип Britain’s Got Talent җитәкчеләре халыкны тынычландыдырга тырышты.
Бу чыгышны YouTube сәхифәсенә куйганнан соң, бу видеоны караучы кулланучылар саны 120 миллионнан артып китә.
Фриз теле (үзатамасы "Fryske talen") — фризлар теле, герман телләренең көнбатыш төркеменә керә. Күбесенчә Нидерландларның Фрисландия провинциясендә таралган, шулай ук башка илләрдә дә фриз телендә сөйләшүчеләр бар. Борынгы инглиз теленә якын.
Apple Inc..
Apple Inc. (, "Эпл") — танылган Америка корпорациясе, шәхси һәм планшет санаклар, аудиоплеерлар, телефоннар, программа белән тәэмин ителеш ясаучы һәм битештерүче компания. Санак җитештерүне һәм бүгенгесе көндә булган барлык график интерфейслы операцион системаларны башлап җибәрүче варислар арасында беренче урында тора. Штаб-фатиры Калифорния штатының (АКШ) Купертино шәһәрендә урнашкан.
Үзенең эстетик бизәлешенә һәм Apple тарафыннан кертелә баручы барлык яңа технологияләр аркасында ул бик зур популярлыкка ия. Күбесенчә моның белән АКШ'та кызыксыналар.
Компания үзенең продукциясен Apple Store аша сата (кибетләр саны 317 артып китә, алар: АКШ, Канада, Япония, Бөекбритания һәм башкка бик күп илләр буенча урнашкан).
a> җиһазларын киң җәмәгатьчелеккә тәкъдим итә
2009 елда чыккан Encarta энциклопедиясе мәгълүматлары буенча төзелгән телләр исемлеге. Критерий — телне туган тел дип санаучыларның якынча саны.
Tel beleme
Африкаанс теле ("Afrikaans", элек бур теле дип аталган) — Көньяк Африка Җөмһүриятенең 11 рәсми телләрнең берсе булган герман теле. XX гасыр башына кадәр нидерланд теленең диалекты булып саналган. Шулай ук Намибия, Ботсвана, Лесото, Свазиленд, Зимбабве, Замбия кебек илләрдә таралган. Шулай ук Бөекбритания, Австралия һәм Яңа Зеландиядә африкаанс телендә сөйләшүче эмигрантлар бар.
Катала́н (валенси́й) теле (үзатамасы "català", "valencià") — һинд-аурупа телләренең роман төркеменә кергән тел. Шул телдә Испания, Франция, Андорра һәм Италиядә сөйләшәләр. Берничә провинциядә рәсми тел халәтендә.
Роман телләре («Рим») — һинд-аурупа телләр гаиләсенең италий телләре төркеменә кергән телләр һәм диалектлар төркеме. Генетик яктан роман телләренең «атасы» — латин теле. "Роман" сүзе исә латин телендәге "romanus" (римлы) сүзенә тоташа. Роман телләрендә сөйләшүче халыкларны роман халыклары дип атыйлар.
Румын теле (үзатамасы "Limba română" [limba ro’mɨnə]) — румыннарның милли теле, роман телләренең берсе. Румыния халкының 90 % өчен туган тел.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Бельгия 8 тапкыр катнашкан. Иң яхшы нәтиҗә булып 2009 елда Лаура Омлоопның Zo verliefd (Yodelo) җыры тора. Ул 113 балл белән 4 урынны яулады.
Сардин теле (шулай ук сард теле, үзатамасы "limba sarda") — һинд-аурупа телләренең роман төркеменә караган тел. Күпчелек сөйләшүчеләр Италиянең Сардиния утравында яши. Гомуми сөйләшүчеләр саны — 1.85 миллион. Аурупа берлегенең региональ теле статусын йөртә.
Истророман теле яки истриот теле (үзатамасы "bumbaro" яки "rovignese") — һинд-аурупа телләренең роман төркеменә кергән тел. Сөйләшүчеләр саны нибары 1—2 мең кешене тәшкил итә, тел юкка чыгучылар рәтендә тора.
Калифорниядә Стивен ике тапкыр Көньяк Калифорния университетының киномәктәбенә кереп карый, ләкин аны алмыйлар. Аннары ул техник колледжка керә, ял көннәрендә исә 20 минутлык «Эмблин» фильмын төшерә. Бу фильмга гаять югары бәя биргән Universal Pictures компаниясе 1969 елда аның белән «Төнге галерея» сериалының беренче эпизодын төшерүгә килешмә төзи.
Шотланд теле, скотс (үзатамасы "Scots") — инглиз теленә якын булган, герман телләре төркеменә кергән тел. Кайбер вакытларда инглиз теленең диалекты яки региональ сөйләше буларак карала. Әлеге телне кельт шотланд теле белән бутарга ярамый. Гомуми сөйләшүчеләр саны — 1,5 миллион.
Кайнап торучы сыеклыкта температураның билгеле бер бүленеше урнаша: җылыту өслекләрендә (савыт читләре, торбаларда һ.б.) сыеклык сизелерлек дәрәҗәдә артыграк җылына formula_5. Артыграк җылыну зурлыгы сыеклыкның һәм чиктәш каты өслекләрнең физик-химик үзлекләренә бәйле. Аерым саклык чараларын күргәндә, нык иттереп чистартылган, эрегән газлардан (һавадан) арындырылган сыеклыкларны кайнаусыз уннарча градусларга кадәр артык җылытып була. Мондый артык җылытылган сыеклыклар ахыр чиктә бик кызу кайный башлыйлар, хәтта шартлауны хәтерләтәләр. Кайнау сыеклыкның чайкалуы, гидравлик бәрүләр, кайбер вакытта савытның ватылуын да китереп чыгара. Артык җылыну җылылыгы паръясалуга тотыла, шуңа күрә сыеклык тиз арада аның белән тигезләнеш халәтендә булучы туендырылган пар температурасына хәтле суына. Чиста сыеклыкның артык җылыну мөмкинлеге башлангыч куыкчыкларның барлыкка килүенең авырлыгы белән аңлатыла, аларның барлыкка килүенә сыеклык молекулаларының үзара тартышы комачаулый. Ә сыеклыкта эрегән газлар һәм бик вак кисәкчекләр булганда, пар фазасының башлангычы булып эрегән газлар яки кисәкчекләр хезмәт итә. Паръясалуның төп үзәкләре җылынучы өслек нокталарында урнашалар, анда сыеклыкның өслек белән молекуляр тоташ көчен әзәйтүче адсорбцияләнгән газлы бик вак бушлыклар һәм, шулай ук, төрле куныклар бар.
Барлыкка килгән куыкчык, аның эчендәге пар басымы зурлыгы тышкы басым, өстәрәк урнашкан сыеклык катламы басымы һәм куыкчык өслеге кәкрелегенә бәйле капилляр басым суммасыннан артыграк булган очракта гына, үсә. Куыкчыкта кирәкле басымны ясау өчен пар һәм аның белән тигезләнештә булган янәшәсендәге сыеклыкның температурасы туендыру температурасыннан зуррак булырга тиеш formula_1.
Алгори́тм — берәр нәтиҗәгә ирешер өчен төгәл күрсәтмәләр җыелмасының бердәм аталышы. Төшенчә фарсы галиме әл-Харәзминең ([al-Khwārazmī]) исеменнән килеп чыккан.
«Harpe de Lumière», Georges Noblet фотографиясе
Салават күперенең гомуми тасвирламасын 1611 елда Марк Антоний де Доминис «"De radiis visus et lucis in vitris perspectivis et iride"» китабында бирә. Тәҗрибә күзәтүләре нигезендә ул салават күпере тамчының эчке өслегеннән кайтарылу һәм ике тапкыр сыну нәтиҗәсендә (тамчыга кергәндә һәм чыкканда) барлыкка килә дигән фикергә килә.
Провансаль теле яки окситан теле (үзатамасы "Occitan, Lenga d'òc") — Франция көньягында һәм Испания, Италия җирләрендә таралган тел. Һинд-аурупа телләренең Роман төркеменә карый, шушы төркемдә каталан теле белән бергә окситан-роман төркемчәсен хасил итә.
«Бенджамин Баттон хикмәтле тормышы» фильмы 13 номинациягә тәкъдим ителсә дә, «Slumdog Millionaire» фильмы иң күп бүләкне — 8 оскарны алды.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Нидерландлар 8 тапкыр катнашты. 2009 елда Ральф Макенбах "Click Clack" җырын җырлап җиңү яулады. 2007 елда бәйге Роттрдамда узды. Алып баручылар - Сипке Ян Бусема һәм Ким-Лиан ван дер Мейдж.
тигез булган квантлар буларак тарала һәм йотыла. Монда formula_2 — нурланыш ешлыгы (Гц), formula_3 — Планк даимисе,
80 нче «Оскар» премиясен тапшыру тантанасы 2008 елның 24 февралендә Лос-Анджелеста үтте. Тантананы комик Джон Стюарт алып барды. Иң яхшы фильм булып «No Country for Old Men» («"Картларга монда урын юк"») фильмы танылган.
Иң яхшы тулыметражлы анимацион фильм өчен «Оскар» премиясе — 2001 елдан бирле Америка кинематограф сәнгате һәм фәннәре академиясе тапшырган премия. Әлеге премияне беренче булып «Шрек» мультфильмы яулаган. Моңа кадәр 1991 елда Beauty and the Beast мультфильмы Иң яхшы фильм номинациясенә тәкдим ителгән иде, ә берничә башка мультфильмнарга Махсус «Оскар» премиясен тапшырганнар.
Бестселлер (— «иң яхшы сатылган») — иң яхшы сатылганнар исемлегенә кертелгән популяр китап яки башка тиражлы басма. Төшенчә 1890 еллардан кулланыла башлый, беренче булып бестселлерлар исемлеге «The Bookman» журналында 1895 елда чыга.
Гадәттә буш күплек formula_1, formula_2 и formula_3 билгеләре белән билгеләнә.
a> Трапециясе, үзәктә — молекулалы болытка баткан O һәм B спектр сыйныфылы яшь зур йолдызлар OB-берләшмәсе.
Баск теле (үзатамасы "Euskara") — басклар теле, Басклар иле һәм Наварраның рәсми теле. Башка Аурупа телләреннән аермалы буларак баск теле һинд-аурупа яки башка телләр гаиләләренә керми, ул изолят тел дип санала. Гомуми сөйләшүчеләр саны — якынча 700 мең кеше. Күпчелек басктеллеләр Басклар илендә, калганнары Аурупа, Америка һәм Австралиянең төрле регионнарында яши.
Баск телендә беренче китап — Linguae Vasconum Primitiae, ул 1545 елда чыга. 1982 елдан бирле баск теле Басклар иленең рәсми теле.
Баск теле латин әлифбасына нигезләнә. Аның әлифбасы 22 хәрефтән тора: а, b, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, ñ, o, p, r, s, t, u, x, z. Басым сүз башыннан икенче иҗеккә куела.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Испания дүрт тапкыр катнашкан. 2004 елда Maria Isabel «Antes muerta que sencilla» җырын җырлап җиңү яулады.
Церера ("1 Ceres") — астероид төрендәге кәрлә планета. Церераны 1801 елның 1 гыйнварда кичен Палермо астрономия обсерваториясендә итальян астрономы Джузеппе Пьяцци ача. Бу астероидлар поясындагы иң массалы күк җисеме, һәм ул зурлыгы буенча зур планеталарның иярченнәреннән зуррак. Озак вакыт Церера планета булып санала, аннары аны астероид дип карый башлыйлар, ә 2006 елның 24 августында Халыкара астрономия берлегенең XXVI генераль ассамблеясендә аны кәрлә планеталар исемлегенә кертәләр. 950 км диаметрлы буларак, Церера хәзерге вакытта астероидлар поясындагы иң зур һәм массалы җисем, һәм ул пояс массасының 32 % тәшкил итә. Күптән түгел генә булган күзәтүләр буенча, ул, күпчелек кече җисемнәрдән аермалы буларак, йомры рәвештә. Церераның өслеге, мөгаен, су бозы һәм гидратланган минераллар (карбонатлар һәм балчыклар) катнашмасыдан гыйбарәт. Церера, чамалаулар буенча, таш төш, боз мантиясе, һәм, ихтимал, кайбер урыннарда кабык астында сыек су океаннарына ия.
Җирдән Церераның ялтыравы 6,7 дән 9,3 кадәр йолдыз зурлыгы тәшкил итә. Шуңа күрә аны гади күз белән күреп булмый. 2007 елның 27 сентяберендә НАСА Веста (2011–2012) һәм Церераны (2015) тикшерү өчен Dawn (КА) зондын очыра.
78 нче «Оскар» премиясен тапшыру тантанасы 2006 елның 5 мартында Лос-Анджелеста үтте. Тантананы Джон Стюарт алып барды. 3 фильм өчешәр оскар алдылар: «Brokeback Mountain», «Crash», «King Kong».
77 нче «Оскар» премиясен тапшыру тантанасы 2005 елның 27 февралендә Лос-Анджелеста үтте. Тантананы Крис Рок алып барды. Номинацияләр саны буенча The Aviator фильмы лидер булган.
Премия ел саен инглиз телендә басылган фантастика жанрындагы әсәрләр өчен, фантастика яратучыларның Worldcon Бөтендөнья конвентлары катнашучыларының тавыш бирү нәтиҗәсендә тапшырыла (шуңа күрә премия "укучыларныкы" дип санала).
Паллада ("2 Pallas") — икенче ачылган астероид. Аны 1802 елның 28 мартта Генрих Вильгельм Ольберс ачты һәм греклар мифлардагы Паллада — Тритонның кызы хөрмәтенә исем кушты.
Газлы планеталар ("зур планеталар") — шактый зур өлеше газдан (нигездә водород һәм гелийдән) гыйбарәт планеталар. Кояш системасында Юпитер, Сатурн, Уран һәм Нептун газлы планеталар булып торалар. Иң зур мәгълүм булган газлы планета - TrES-4b.
Islamtat.ru.
Islamtat.ru, Исламтат ("«Ислам Татарстанда» сүзләренең кыскартмасы") мәгълүмат агентлыгы — Татарстан Җөмһүрияте мөселманнарының беренче мәгълүмат агентлыгы, 2007 нче елның июнь аеннан ("һиҗри - 1428 нче елның Җөмәдел-ахир ае") башлап эшен алып бара. Агентлыкның төп вазифасы Татарстан һәм Русия мөселманнарының иҗтимагый-сәяси, икътисади һәм мәдәни вакыйгаларын яктыртып бару. «Исламтат» МА редакциясе Казанда урнашкан. Әлегә агентлык урыс телендә яза.
a> тарафыннан спектр төсләренә аерылган ак яктылык
Ачык Төргәк Проекты (ODP) (,) шулай ук DMOZ (ODPның башлангыч домен исеменнән килә - Directory.MOZ'"illa.org) исеме белән танылган бөтендөнья пәрәвез сәхифәләренә сылтамаларны туплаучы ачык эчтәлекле күптелле сайтлар төргәге.
Ачык төргәк, инсаннар тарафыннан тулыландырылган һәм Интернет эчтәләген чагылдыручы иң зур проектлардан берсе. Төргәк фидакяр мөхәррирләр тарафыннан тулыландырыла. Һәрбер сайт үзенә туры килгән бүлеккә бушка өстәлә, акчага өстәү катгый тыела. Пәрәвезнең иң зур эзләгечләре һәм порталлары төргәкләрен Ачык төргәкнең мәгълүмат җыелмасын кулланып төзиләр. Шуларның арасында: Netscape Search, AOL Search, Google, Lycos, HotBot, DirectHit, Alexa, Yahoo, MSN һәм йөзләрчә башка сайт. Шулай итеп, сайтның төргәккә эләгүе аның сәхифә абруен (PageRank) шактый үстерә ала. Шулай ук, кайбер вакыт Google эзләү нәтиҗәләрендәге сниппетларны сайтның DMOZда язылган тасвирламасыннан ала.
Ачык төргәк 1998 елның 5 июнендә ("Һиҗри" - 10 Сәфәр 1419) Ричард Скрента һәм Боб Труел тарафыннан ачылды. Беренче вакытларда проект GnuHoo, NewHoo һәм ZURL исемнәрен ташый иде. 17 ноябрьдә (28 Рәҗәб) Netscape ширкәте төргәкне сатып алуы турында игълан иткәч, проект бүгенге исемен алды. Ачык Төргәк Проектының хәзерге сәхибе - Netscape. Исемендә Mozilla сүзе булуына карамастан, Mozilla вакфы һәм Mozilla проектлары белән һичбер нинди бәйләнеше юк.
World - Дөнья бүлеге.
World - Дөнья бүлеге - ул телләр исемлеге. Һәрбер тел бүлегендә үзенең бүлекләре бар, һәм шул телдәге сайтлар бары тик бу бүлекләргә өстәлә.
Ачык Төргәк Проектының җыелма һәм эш итү өчен кулланылган программа тәминатының чыганак коды ябык рәвештә. Ачык Төргәк буенча эзләү програм тәминаты итеп Mozilla Public License буенча таратылучы үзгәртелгән Isearch программасы кулланыла. Мөхәррирләр интернет-җыены исә үзгәртелгән phpBB белән эшли.
ODP мәгълүмат җыелмасы RDF-нөсхә рәвешендә дә чыгарыла. Нөсхә түләүсез таратыла, һәм аны бары тик Open Directory License шартнамәсенә буйсынарак кулланырга ярый. 2000 елдан RDF-нөсхә, ә бөтен төргәк 2004 елдан башлап UTF-8 кодировкасында эшли.
DMOZ төргәгенең татарча беренече бүлеге 2003 елның 6 гыйнварында ("Һиҗри" - 11 Зөлкагъдә 1423) ачылган. Башта бүлек һәр яңа тел бүлеге сыман "Сынау" режимында эшләп, соңрак гомуми World бүлегенә күчерелгән. Татар бүлегенең беренче мөхәррире Альберт Фазлый ("alber") әфәнде иде. Ул заманнарда Татар сайтлары күп булмавына карамастан, ул 1400гә якын гамәл (өстәү, үзгәртү, бетерү) эшләгән. ДМОЗ логларында соңгы гамәле 2004 елның 25 июнь (5 Җөмәдел-әүвәл 1425) көнендә теркәлгән. Беренче мөхәррир 100дән артык файдалы сылтама җыйган иде. Соңрак Альберт әфәнде урыс мөхәррирләре белән сүзгә килешеп, аларның милләтчелекләреннән туеп, төргәктән аерылды.
Хәзерге вакытта Татар бүлегедә ике мөхәррир бар: Альберт Азат углы Әхәтов ("muhtac"), һәм Айдын Салис углы Мәммәдов ("salis"). Шулай ук урыс бүлегенең милләте татар булган мөхәррир "raouf" Татар бүлегенең мөхәррирләренә даими рәвештә ярдәм итә.
Açıq Törgäk Proyektı (ODP).
Açıq Törgäk Proyektı (ODP) (,) şulay uq DMOZ (ODPnıñ başlanğıç domen isemennän kilä - Directory.MOZ'"illa.org) iseme belän tanılğan bötendönya päräwez säxifälärenä sıltamalarnı tuplawçı açıq eçtälekle küptelle saytlar törgäge.
Törgäk turında mäğlümat.
Açıq törgäk, insannar tarafınnan tulılandırılğan häm İnternet eçtälägen çağıldıruçı iñ zur proyektlardan berse. Törgäk fidaqär möxärrirlär tarafınnan tulılandırıla. Härber sayt üzenä turı kilgän bülekkä buşqa östälä, aqçağa östäw qatğıy tıyıla. Päräwezneñ iñ zur ezlägeçläre häm portalları törgäklären Açıq törgäkneñ mäğlümat cıyılmasın qullanıp tözilär. Şularnıñ arasında: Netscape Search, AOL Search, Google, Lycos, HotBot, DirectHit, Alexa, Yahoo, MSN häm yözlärçä başqa sayt. Şulay itep, saytnıñ törgäkkä elägüwe anıñ säxifä abruyın (PageRank) şaqtıy üsterä ala. Şulay uq, qayber waqıt Google ezläw näticälärendäge snippetlarnı saytnıñ DMOZda yazılğan taswirlamasınnan ala.
Açıq törgäk 1998 yılnıñ 5 iünendä ("Hicri" - 10 Säfär 1419) Riçard Skrenta häm Bob Truyel tarafınnan açıldı. Berençe waqıtlarda proyekt GnuHoo, NewHoo häm ZURL isemnären taşıy ide. 17 noyabr'dä (28 Räcäb) Netscape şirkäte törgäkne satıp aluwı turında iğlan itkäç, proyekt bügenge isemen aldı. Açıq Törgäk Proyektınıñ xäzerge säxibe - Netscape. İsemendä Mozilla süze buluwına qaramastan, Mozilla waqfı häm Mozilla proyektları belän hiçber nindi bäyläneşe yuq.
Törgäkneñ eçtälege.
2011 yılnıñ 17 mart (12 Rabiğel-axır 1432) könenä törgäktä tuplam 4 855 147 sayt 1 005 887 bülekkä östälgän, törgäk 88 telgä bülengän, 103 tel bülege Sınaw rejimında. Böten tarixı buyınça törgäktä 90 367 möxärrir qatnaşqan.
World - Dönya bülege.
World - Dönya bülege - ul tellär isemlege. Härber tel bülegendä üzeneñ bülekläre bar, häm şul teldäge saytlar barı tik bu büleklärgä östälä.
Tatar, Afrikaans, İngliz, Ğäräp, Ärmän, Astrianu, Azärbaycan, İndoneziä, Mälay, Bangladeş, Başqort, Belarus, Bosniyä, Breton, Bolğar, Katalon, Çex, Ğädi Qıtay, Ğädäti Qıtay, Daniyä, Alman, Eston, İspan, Esperanto, Bask, Fransız, Wäls, Friz, Friul, Farey, İrland, Şotland, Galiyä, Grek, Ğucarati, Yevrey, Hind, Xorwat, İnterlingwa, İsland, İtalyan, Yapon, Qannada, Qaşıb, Qazaq, Suwaxili, Koreyä, Qord, Latwiyä, Lüksemburg, Litva, Latin, Macar, Makedon, Marasi, Niderland, Tönyaq Friz, Norvegiä, Üzbäk, Oksitan, Osetin, Farsı, Polşa, Portugaliyä, Päncäbi, Rumın, Romanş, Urıs, Sardin, Şärıq Friz, Alban, Sitsiliä, Sinhal, Sloven, Serb, Fin, Şved, Tağal, Taywan, Tamil, Telugu, Tay, Vyetnam, Törek, Törekmän, Ukrain, Uyğır, Qırğız telläre.
Sınaw rejimında tağın 103 tel bar.
Proyektnıñ program tä'minatı.
Açıq Törgäk Proyektınıñ cıyılma häm eş itü öçen qullanılğan programma tä'minatınıñ çığanaq kodı yabıq räweştä. Açıq Törgäk buyınça ezläw program tä'minatı itep Mozilla Public License buyınça taratıluçı üzgärtelgän Isearch programması qullanıla. Möxärrirlär internet-cıyını isä üzgärtelgän phpBB belän eşli.
ODP mäğlümat cıyılması RDF-nösxä räweşendä dä çığarıla. Nösxä tüläwsez taratıla, häm anı barı tik Open Directory License şartnamäsenä buysınaraq qullanırğa yarıy. 2000 yıldan RDF-nösxä, ä böten törgäk 2004 yıldan başlap UTF-8 kodirovkasında eşli.
Bäxäsläşü häm tänqiyt.
Açıq Törgäk möxxärrirläre östälgän saytlarnı ozaq eşkärtälär dip ODP zur tänqiytlärgä duçar bula. Monıñ berniçä säbäbe bar: berençedän, möxärrirlär eşne tüläwsez, üz waqıtların fida qılıp başqaralar. İkençedän isä, qayber büleklärdä östälengän saytlar sanı bik zur, alarnı barısın da qarap çığu öçen baytaq waqıt kiräk, şulay uq, möxärrirlär ğadi qullanuçılar öslägän saytlarnı eşkärtüdän başqa üzläre dä qızıqlı häm faydalı saytlarnı östilär. Älegä Tatar bülegendä saytlar sanı bik küp tügel, şuña kürä, saytlarnı qarap çığu qısqa däwer eçendä ütä.
Tatar bülegeneñ tarixı.
DMOZ törgägeneñ tatarça bereneçe bülege 2003 yılnıñ 6 ğıynwarında ("Hicri" - 11 Zölqağdä 1423) açılğan. Başta bülek här yaña tel bülege sıman "Sınaw" rejimında eşläp, soñraq ğomumi World bülegenä küçerelgän. Tatar bülegeneñ berençe möxärrire Albert Fazlî ("alber") äfände ide. Ul zamannarda Tatar saytları küp bulmawına qaramastan, ul 1400gä yaqın ğämäl (östäw, üzgärtü, beterü) eşlägän. DMOZ loglarında soñğı ğämäle 2004 yılnıñ 25 iün (5 Cömädel-äwwäl 1425) könendä terkälgän. Berençe möxärrir 100dän artıq faydalı sıltama cıyğan ide. Soñraq Albert äfände urıs möxärrirläre belän süzgä kileşep, alarnıñ millätçeleklärennän tuyıp, törgäktän ayırıldı.
Tatar bülegeneñ bügengese.
Xäzerge waqıtta Tatar bülegedä ike möxärrir bar: Albert Azat uğlı Äxätov ("muhtac") häm Aydın Salis uğlı Mämmädov ("salis"). Şulay uq urıs bülegeneñ milläte tatar bulğan möxärrir "raouf" Tatar bülegeneñ möxärrirlärenä daimi räweştä yärdäm itä.
2011nçı yılnıñ 17 mart (12 Rabiğel-axır 1432) könenä proyektnıñ Tatar öleşendä 381 säxifä östälgän, 200dän artıq sayt äle tikşerelmägän, yäisä isem/taswirlaması tözelmägängä möxärrirlär tarafınnan xuplanmağan. Tatar saytların yasawçılar DMOZ törgägen belmägängä, yäisä tatnetta saytlarnıñ üzara köräşü bulmağanğa östälgän saytlarnıñ kübese möxärrirlär tarafınnan östälä. Xälbuki, törgäkkä elägü saytnıñ ezlägeçlär qarşısında abruyın üsüwenä bik tä'sir itä.
Berniçä waqıt elek Tatar bülege Üzbäk bülegen uzıp, Törki tellärdäge büleklär arasında 3nçe urınğa çıqtı (Törekçä - 43 090, Azärbaycança - 1 145). Rusiä Federatsiäsendäge tellär arasında isä 2nçe urında (Urısça - 81 800).
Islamtat.ru (lat).
Islamtat.ru, İslamtat ("«İslam Tatarstanda» süzläreneñ qısqartması") mäğlümat agentlığı — Tatarstan Cömhüriäte möselmannarınıñ berençe mäğlümat agentlığı, 2007 nçe yılnıñ iün ayınnan ("hicri - 1428 nçe yılnıñ Cömädel-axir ayı") başlap eşen alıp bara. Agentlıqnıñ töp wazifası Tatarstan häm Rusiä möselmannarınıñ ictimağıy-säyäsi, iqtisadi häm mädäni waqıyğaların yaqtırtıp baru. «İslamtat» MA redaktsiäse Qazanda urnaşqan. Älegä agentlıq urıs telendä yaza.
Töp eş.
«İslamtat» MA Tatarstan Cömhüriäte territoriäsendäge böten cämğiät wäkilläre, din, mäğärif, fän, mädäni märkäzlär, däwlät äğzaları häm türälär, ğälimnär häm cämğiät eşlekleläre, watandaşlar häm şirkätlär h.b. belän bergä eş itep, mäğlümatnı cıya. «İslamtat» agentığınıñ mäğlümäti säyäsäte barı tik üz jurnalistlar kollektivı tarafınnan bilgelänä, agentlıq irekle bulıp sanala. «İslamtat» MA yañalıqlarnı turıdan turı iñ äwwäl çığanaqlardan, yäğni waqıyğalarda qatnaşuçılar tarafınnan öyränä häm şulay itep ölger häm ışanıçlı mäğlümat çığanağı bulıp tora. Agentlıq jurnalistları üz eşen İslam äxlağı buyınça däwam itterälär.
Eçtälek.
«İslamtat» saytında törle çaralar, waqıyğalar häm küreneşlär, kürenekle hönär iäläreneñ, belgeçlärneñ fikerläre häm şärexläre, ictimağıy-säyäsi eçtälekle özemtälär, möselman oyışmalarına häm çaralarına qağılışlı törle äwraqlarnıñ tekstları çağıldırıla. Şul uq waqıtta, saytta küp sanda törle fänni-populyar häm dini mäqälälär, islami elektron kitaplar, häm şulay uq İslam oyışmaları, Rusiäneñ dini eşlekleläre, ğäräp illäre, tatar milläteneñ tarixı häm mädäniäte turında kiñ qırlı mäğlümat tabıp bula.
Aylıq awditoriä.
2011 yılnıñ fevral' ("hicri - 1432 nçe yılnıñ Rabiğel-axir ayı") ayınıñ statistikasına qarağanda sayt säxifälärendä 18 000 – 23 000 ziärätçe buldı (täwlegenä 600-700 unikal' qullanuçı), şul isäptän 60%ı Rusiä territoriäsennän. Saytnı ayına yaqınça 50 000 – 60 000 tapqır qarap çığalar.
Küçermäläw indeksı.
Yandeksnıñ mäğlümatı buyınça, 2010 nçı yılnıñ avgust ayında ("hicri - 1431 nçe yılnıñ Ramazan ayı") “İslamtat” MA saytına internetta 4300dän artıq sıltama bar.
Başqa mäğlümat.
“İslamtat” MA Rusiä İslam universitetı belän bergä - Qazandağı berençe Möselman Jurnalistı Mäktäbeneñ oyıştıruçısı.
Контекст реклама системасының коды сәхифәгә урнаштырылгач, система сәхифәне тарый һәм ачкыч сүзләрне табып, кулланучы карый торган сәхифә белән бәйле белдерү чыгара. Рекламалар сәхифә эчендә күрсәтелгән кебек, popup-белдерү рәвешендә дә чагылдырыла ала. Контекст рекламаны шулай ук эзләгечләр үзенең эзләү нәтиҗәләре сәхифәсендә чагылдыра. Һәр эзләгечнең үзенә күрә сайланган реклама системасы бар.
Kontekst reklama.
Kontekst reklama - (,) - maqsatlanğan internet-reklamanıñ ber töre. Kontekst reklamalar säxifäneñ eçtälegenä kürä avtomatik sistemalar belän saylanalar. Şulay itep, kontekst reklama maqsatlı bulıp eşli, yäğni qullanuçılarnı cälep itüçe häm qızıqsındıruçı eçtälekkä iä bulğan belderülär genä kürsätelä. Eçtälege buyınça reklama ike törle bula ala: yazmalı-räsemle belderü yäki reklama bannerı.
Kontekst reklama, ğömümän, başqa internet-reklamalarına kürä üzenä maqsatlı ziärätçelärne kübräk cälep itä, şulay itep, kontekst reklamanıñ näticälelege kübräk bulıp çığa. Kontekst reklama şulay uq sayt xucaları öçen tağın ber kerem çığanağınıñ berse. Reklamanı sayttan satu öçen, möğäyen, ike närsä kiräk - faydalı sayt häm belderülär öçen tüliäçäk reklama birüçe. Reklama birüçelärne häm sayt xucaların kontekst reklama tä'min itüçelär (provayderlar) berläşterä.
Kontekst reklama niçek eşli.
Kontekst reklama sistemasınıñ kodı säxifägä urnaştırılğaç, sistema säxifäne tarıy häm açqıç süzlärne tabıp, qullanuçı qarıy torğan säxifä belän bäyle belderü çığara. Reklamalar säxifä eçendä kürsätelgän kebek, popup-belderü räweşendä dä çağıldırıla ala. Kontekst reklamanı şulay uq ezlägeçlär üzeneñ ezläw näticäläre säxifäsendä çağıldıra. Här ezlägeçneñ üzenä kürä saylanğan reklama sisteması bar.
MalTsilna кулланган кодлар нигезендә әлеге Башбит проектын тәкъдим итәм. Кимчелекләрен монда языгыз. Шулай ук фикер-тәкъдимнәрегезне көтеп калам. Проект расланып, Башбиттә кулланылса, "Бу көнне" рубрикасын башкача эшләрбез, хәзергә ямьсезрәк күренә.--Рашат Якуп 13 мар 2011, 08:01 (UTC)
Embassy: өстә калсын инде алайса (анда яхшырак күренә) өстәвенә татар телен белмәүчеләр өчен "Татар телен белмәгәннәр өчен сорау бирү җире" дип язып кую көлгән кебек, минемчә. --Zahidulla 13 мар 2011, 13:07 (UTC)
IPad.
iPad'"  ("«айпа́д»" дип укыла) — Apple ширкәте тарафыннан чыгарылучы таблет-санак. Җиһаз 2010 елның 27 гыйнварында Сан-Франциско шәһәрендә Стив Джобс тарафыннан киң җәмәгатьчелеккә тәкъдим ителә. Сату итүләр 2010 елның 3 апрелендә Нью-Йорк шәһәренең Бишенче авеню үзәгендә башланып китә. Русия Федерациясендә исә рәсми сатулар 2010 елның 9 ноябрендә генә башланып китә. Ә 2011 елның 2 мартында Apple ширкәте iPad'ның икенче буыны булган iPad 2'не тәкъдим итә, аңарда беренче буыннан аермалы буларак 2 камера(алгы (0.3 Mpx) һәм арткы (HD 720p) һәм башка бик күп яңартулар кертелгән.
Телеви́дение (— ерак һәм — күрәм; яңалатинчадан "televisio" — ераккүрү) — алмашучан рәсемнәрне һәм тавышны ерак арага җибәрү һәм тоту өчен система.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.
1655 елда Джон Валлис «Чиксезлек арифметикасы» («Arithmetica Infinitorum sive Nova Methodus Inquirendi in Curvilineorum Quadraturam, aliaque Difficiliora Matheseos Problemata») исеме астында зур хезмәтен нәшер итә, бу хезмәттә беренче тапкыр үзе үк уйлап чыгарган чиксезлек билгеләнмәсе (∞) килеп чыга.
Штифель алгебра үсешендә мөһим урын алып тора. Үзенең "Arithmetica integra" (Нюрнберг, 1544) дип аталучы төп хезмәтендә ул тискәре саннарның, дәрәҗәгә күтәрүнең, төрле прогрессияләрнең һәм эзлеклелекләрнең эчтәлекле теориясен бирә. Штифель беренче булып арифметик тамыр, дәрәҗә күрсәткече () төшенчәләрен куллана. Биномиаль коэффициентларның ясалу кагыйдәләрен эшләп чыгара. Алгебраист Кристоф Рудольфның китабын яңадан үзенчә эшкәртә һәм анда кулланылган билгеләмәләр шуннан бирле математикада берегеп калалар.
formula_1 санының formula_2 нигезе буенча логарифмы ( — «сүз», һәм  — «сан» сүзләреннән) "a" нигезен "b" саны килеп чыксын өчен күтәрергә кирәкле дәрәҗә буларак билгеләнә. Билгеләмәсе: formula_3. Билгеләмәдән formula_4 һәм formula_5 язмаларының бердәй икәнлекләре күренә.
Матди санның formula_6 логарифмын formula_7 булганда билгеләргә була.
Галилео — фәнни-популяр күңел ачу программа. Ул Русиядә СТС телеканалында дүшәмбедән җомгага кадәр сәгать 17:30 һәм ял көннәре кабатлаулар сәгать 11:00 чыга. Алып баручысы — Александр Пушной. Тапшыру ҖЧҖ «ТелеФормат» «Victoria Production» һәм «SevenOne International» лицензияләре буенча чыгара. 2009 елның 13 апреленнән программа яңартылган форматта чыга. Ул Алман «Galileo» программасының аналогы булып тора. Шундый ук программалар Украинада да һәм Казахстанда да чыгалар.
Күпчелек галимнәр бу икенче фикерне яклый. Лишайник систематикасы микобионт үзенчәлегенә нигезләнә. Микобионтның систематик урыны һәм үрчү өлешенең төзелеше буенча лишайникларны 2 класска (кайчак 4 класска) бүләләр. Сумкалы лишайниклар классына (Ascolichenes) микобионт аскомицетларга караган лишайниклар керә, үрчү өлеше — перитеций һәм апотеций. Күпчелек лишайниклар — бу класс вәкилләре. Базидиаль лишайниклар классының (Basidiolichelies) микобионты — базидиомицетлар (афиллофоралылар һәм агариклылар).
a>" - чын болан мүге "Corynephorion canescentis" үсемлекләре бергәлегендә
Лишайниклар төрле экосистемаларда очрый. Алар аеруча тундра, биек таулыклар биогеоценозларында өстенлек итә һәм хайваннарга тереклек шартлары тудыра. Лишайниклар — төньяк боланнары өчен мөһим азык, аеруча кышкы чорда. «Болан мүге» (ягель) дип, нигездә, лишайникларның 3 төрен: "алыг кладониясен" (Cladonia alpestris),"урман кладониясен" (С. sylvatica) һәм "болан кладониясен" (С. rangiferina) атыйлар. Боланнар лишайникларның башка төрләрен дә, мәсәлән, цетрарияне (Cetraria) ашый. Лишайниклар белән шулай ук башка хайваннар да туклана. Кайбер төрләре кешегә дә азык. Мәсәлән, исландия цетрариясен (Cetraria islandica) Исландиядә ипи пешергәндә кулланалар. Япониядә ашарга яраклы умбиликарияне (Umbilicaria esculeiita) затлы азык дип саный-лар.
биредә "c" — яктылык тизлеге, "M" — җисемнең массасы, "G" — тартым даими зурлыгы.
Мондый киңлек-вакыт өлкәләре барлыгының теоретик ихтималлыгы Эйнштейн тигезләмәләренең төгәл чишелешләреннән килеп чыга. Аларның беренчесен 1915 елда Карл Шварцшильд чыгара. Атаманың авторы төгәл билгеле түгел, әмма аны Джон Арчибальд Уилер тарата һәм беренче мәртәбә халык алдында 1967 елның 29 декабрендә «Безнең Галәм: мәгълүм һәм мәгълүм булмаган нәрсәләр (Our Universe: the Known and Unknown)» лекциясендә куллана. Элегрәк мондый астрофизик объектларны «коллапсланган йолдызлар» яки «коллапсарлар» (сүзеннән), һәм ушандак «каткан йолдызлар» () дип атаганнар.
formula_5 халәтенә туры килүче халәт векторын formula_6 буларак билгелик. formula_5 халәтенә бәйләнгән векторны formula_8 дип билгелик. formula_9 һәм formula_10 векторларының скаляр тапкырчыгышын formula_11 буларак билгеләрбез. formula_8 символы "бра" () дип атала, formula_6 символы исә — "кет" дип (). Бу билгеләүләр Поль Адриен Морис Дирак тарафыннан кертелә һәм "bracket" (капка) сүзен ике өлешкә (bra һәм ket) бүлү нәтиҗәсендә барлыкка килә.
a>та (59°57′) июнь аенда ак төн
a> зиҗеннән рәсем. XVII гасыр. Каһирә, Милли китапханә
1902 елда К.С.Мёрфи язган "I live In Trafalgar Square" җыры гасыр башының мюзик-холларында популяр була.
Яктылык тизлеге — вакуумда электромагнит дулкыннар таралуы тизлегенең абсолют зурлыгы. Физикада гадәт буенча «"c"» ([цэ] дип әйтелә) хәрефе белән билгелилләр. Яктылыкның вакуумдагы тизлеге - фундаменталь даими, ул инерциаль исәп системасын сайлауга бәйле түгел. Ул аерым җисемнәрнең генә түгел, ә тулаем урын-вакытның үзлекләрен билгели. Хәзерге заман күзәллаулар буенча, яктылыкның вакуумдагы тизлеге - кисәкчекләр хәрәкәт тизлегенең иң зур мөмкин булган зурлыгы.
Фаза тизлеге монохроматик яктылык дулкынының озынлыгы һәм ешлыгын бәйли (λ="c"/ν). Әлеге тизлек гадәттә (ләкин гел түгел) "c" кимрәк. Яктылыкның вакуумдагы һәм фаза тизлекләренең чагыштырмасы сыну күрсәткече дип атала.
Төркем тизлеге тигезлекле тирәлектә һәрвакыт "c"-дан кимрәк. Ләкин тигезлексез тирәлектә ул "c"-дан зуррак булырга мөмкин. Ләкин, шул ук вакытта, импульсның алгы фронты барыбер яктылыкның вакуумдагы тизлегеннән зур тизлек белән хәрәкәт итми.
Андромеда Томанлыгы ("Андромеда галактикасы", M31, NGC 224) — Sb төрендәге бормалы галактика. Бу Киек Каз Юлына иң якын зур галактика Андромеда йолдызлыгында урнашкан һәм бездән ераклыгы 772 килопарсек (2,52 млн. яктылык елы). Безгә карата галактика яссылыгының авышлыгы 15° тәшкил итә, аның күренмә зурлык — 3,2°, күренмә йолдызча зурлык — +3,4.
Венеция (итал. Venezia) - төньяк Италия шәhәре. Халык саны якынча 270,4 мең кеше (2009 елда). Венеция Адриатик диңгез ярында урнашкан. Әhәмиятле туристик үзәк.
Комплекс яссылык — formula_1 аркылы билгеләнгән комплекс саннар кырына изоморф булган ике үлчәмле матди formula_2 пространствосы.
Һәрбер комплекс санны бирелгән "xOy" яссылыгы ноктасы итеп карарга мөмкин. Моның өчен α = "(a,b)" комплекс санына бу яссылыкның "M" = "(a,b)" ноктасын тиңдәш итеп куярга кирәк. Ул вакытта formula_1 күплеге элементлары белән "xOy" яссылыгы нокталары арасында үзара беркыйммәтле тиңдәшлек урнаша. Шулай итеп, "xOy" яссылыгының һәр ноктасын ниндидер комплекс санның сурәте итеп кабул итәргә мөмкин. Ул вакытта "xOy" комплекс яссылык дип атала. Комплекс яссылыктагы "Ox" күчәрен - "реаль күчәр", "Oy" күчәрен "уйланма күчәр" дип атыйлар.
thumb
«Кариб диңгезе юлбасарлары» (фильмнар сериясе) – Кариб диңгезендә юлбасарлар турындагы маҗаралы фильмнар сериясе, режиссерлары Гор Вербински (1-3 өлешләр) һәм Роб Маршалл булды (4 өлеш). Барлык фильмнарга да сценарийны Терри Россио һәм Тед Эллиотт язды, ә продюсерлык эшен Джерри Брукхаймер башкарды. Фильмнар Диснейлендта атракционнар ачылгач һәм Walt Disney Pictures кинокомпаниясе ярдәмендә төшерелде. Барлык өлешләрдә дә иң мөһим персонажлар – Чыпчык Джек (Джонни Депп), Гектор Барбосса (Джеффри Раш), Уилл Тёрнер (Орландо Блум), Элизабет Суонн (Кира Найтли), Джошами Гиббс (Кевин МакНелли), һәм шулай ук дүртенче өлештә барлыкка килгән Анжелика (Пенелопа Крус) һәм Кара сакал (Иэн Макшейн).
Сериянең беренче өлеше булып «» фильмы тора. Аның премьерасы 2003 елда булды. Фильмның уңышлы булуы аркасында, Walt Disney Pictures трилогия булырлык итеп, тагын ике фильмның чыгачагын вәгъдә итте. Сиквел - «» фильмы — 2006 елда чыкты һәм дөнья прокатында миллиардан артык доллар җыеп, иң күп кассалы фильмнар исемлегендә дүртенче урынга чыкты. Өченче фильм, «» икенчесеннән соң бер ел үткәч, 2007 елда эшләнелде. Дүртенче өлешнең - «» фильмының релизы 2011 елның 20маенда гади 2D, IMAX, Disney Digital 3-D, IMAX 3D форматларында чыгачак. Аны төшерү эше 2010 елның 14 июнендә Гавайларда башланды.
1844 елдан башлап, Һенрик Ибсен аптекарь булып эшли. Ул вакытта ул беренче шигырьләрен һәм Борынгы Рим тарихы турында «Катилина» драмасын яза ("Catilina", 1850). Драма тәхәллүс белән генә чыга һәм бик популяр булмый. 1850 елда Кристианиядә Ибсенның «Баһадир курганы» пьесасы куела. 1852-1857 елларда ул Бергенда беренче норвег милли театры белән җитәкчелек итә, 1857-1862 елларда исә Христианиядәге Норвег театры башлыгы була. Тормышының Берген периоды язучының сәяси миллләтчелек һәм Скандинавия фольклоры белән кызыксыну вакытына туры килә. Менә шулай «Эстроттан Фру Ингер», «Сульхаугта мәҗлес», «Ульф Лилиенкранс», «Хельгеландта сугышчылар» кебек «урта гасыр» пьесалары туа. 1862 елда Ибсен «Мәхәббәт комедиясе» әсәрен яза, анда ул чиновниклар-мещаннар Норвегиясен сурәтли. «Тәхет өчен көрәш» драмасында (1864) Ибсен прогрессив тарихи миссия башкаручы геройның җиңүен күрсәтә. Ләкин озакламый үзенең әдәби һәм әдәби булмаган сәбәпләр Ибсенны чит илләргә, яңа әдәби формалар эзләргә чыгып китәргә этәрә.
«Танк» сүзе инглиз телендәге tank сүзеннән килеп чыккан. Ул «бак», «цистерна», «мичкә» мәгънәсен аңлата. Атаманың килеп чыгу тарихы түбәндәгечә: фронтка беренче танкларны җибәргәндә Британия контрразведкасы Англиядән Русия хөкүмәте эчәргә яраклы су ташыр өчен бер партия цистернага заказ бирде дигән имеш-мимеш тарата. Шул рәвешле танклар тимер юл буенча цистерналар кыяфәтендә фронтка юнәләләр.
Танк идеясе 1915 елда Бөекбританиядә, Франциядә һәм Россия империясендә туа. 1916 елда Британиядә Mark I исеме астында беренче танклар килеп чыга.
150px
1914 елда аларның гаиләсе каникулда Аурупага бара. Тик Беренче бөтендөнья сугышы аркасында Аргентинага кайту мөмкин булмый. 1918 елда Хорхе Испаниягә күчеп килә һәм анда ультраистларга - шагыйрьләрнең авангард төркеменә кушыла. 1919 елның 31 декабрендә «Греция» дигән испан журналында Хорхе Луисның беренче шигыре басыла. 1921 елда Аргентинага кире кайткач, Борхес ультраизмны Буэнос-Айрес турындагы рифмасыз шигырьләрендә куллана. Беренче әсәрләрендә үк ул эрудициясен, телләрне һәм фәлсәфәне белүен күрсәтә. Вакыт үтү белән Борхес шигърияттән китә һәм «фантазияле» проза язарга тотына. Аның иң яхшы хикәяләренең күбесе «Уйдырмалар» (Ficciones, 1944), «Лабиринтлар» (Labyrinths, 1960) һәм «Броуди хәбәре» (El Informe de Brodie, 1971) җыентыкларына керә.
Борхесның соңгы чор шигырьләре «Эшләүче»(El Hacedor, 1960), «Күләгә мактавы» (Elogia de la Sombra, 1969) һәм «Юлбарыслар алтыны» (El oro de los tigres, 1971) җыентыкларында басылалар. Аның исән чагында дөнья күргән китабы «Атлас» (Atlas, 1985) - шигырьләр, фантазияләр һәм юлъязмалар җыентыгы була.
Кафка 1883 елның 3 июлендә Праганың (Чехия, ул вакытта – Австро-Венгрия империясенең бер өлеше) элеккеге яһүди геттосы - Йозефлар районында яшәүче яһүдиләр гаиләсендә туа. Әтисе – Герман (Ге`ных) Кафка (1852-1931) Көньяк Чехиядәге яһүди мәхәлләсеннән була, 1882 елдан соң галантерея товарлары белән күпләп сатучы булып эшли. «Кафка» фамилиясе чех теленнән килеп чыккан ("kavka" сүзе «чәүкә» дигәнне аңлата). Франц хатлар өчен еш кулланган Герман Кафканың шәхси конвертларында эмблема сыйфатында койрыгы белән уйнаклап торучы чәүкә төшерелгән. Язучының әнисе – Юлия Кафка (кыз чагында Этл Леви) (1856-1934), бай сыра ясаучы кызы, - алман телендә сөйләшергә яраткан. Кафка үзе алманча язган, ләкин чех телен дә бик яхшы белгән. Ул шулай ук яхшы гына французчаны да аңлаган. Яһүди булса да, Кафка идиш телен бөтенләй белмәгән һәм Көнчыгыш Аурупа яһүдиләре белән өлешчә кызыксынуы да 20 яшендә генә, Прагада яһүд театр төркемнәре гастроль белән йөргәндә генә башлана; гыйбрани телен ул тормышының соңгы елларында гына өйрәнә башлый.
Кафканың ике кече энесе һәм өч кече сеңлесе була. Ике энесе дә ике яшьләре тулганчы ук вафат булалар. Ә сеңелләре – Элли, Валли, Оттла – Икенче бөтендөнья сугышы вакытында, Польшадагы концентрацион лагерьларда һәлак булалар. 1899 елдан 1893 елга кадәр Кафка башлангыч мәктәптә (Deutsche Knabenschule) укый, ә 1901 елда гимназияне тәмамлый. Праганың Карл университетын да тәмамлап, хокук докторы дәрәҗәсен ала һәм саклау оешмасында эшли башлый. Бу вазифада 1922 елда авыру сәбәпле пенсиягә чыкканчы кала. Хезмәт язучы өчен кыен була һәм икенче планда тора: хатларында һәм көндәлекләрендә ул җитәкчесен, хезмәттәшләрен һәм клиентларын күрәлмавы турында яза. Аның өчен иң мөһиме «аның бөтен яшәешен аклаучы» әдәбият була. Ләкин 1917 елда язучы үпкә туберкулёзы белән авырый башлый. Ул 1924 елның 3 июнендә, Вена кырындагы санаторийда вафат була. Үлеменең сәбәбе ачлык булуы мөмкин, чөнки ул тамагындагы авыртулар аркасында ризык кабул итә алмый башлаган була. 1924 елның 11 июнендә аны Прагага кайтарып, Яңа яһүд зиратында гаилә каберлегендә күмәләр.
Габриэль Хосе де ла Конкордиа «Габо» Гарсиа Маркес ((, әйтелеше:[ɡaˈβɾjel ɡarˈsia ˈmarkes], 1927 елның 6 марты, Аракатака, Колумбия) – атаклы колумбияле язучы-прозаик, журналист, матбагачы һәм сәяси эшлекле, 1982 елда Әдәбият буенча Нобель премиясе лауреаты. «Тылсым реализмы» дигән әдәби юнәлештә яза.
Параллель рәвештә Гарсиа Маркес хикәяләр һәм киносценарийлар иҗат итеп, язучылык белән дә шөгыльләнә. 1961 елда аның «Полковникка беркем дә язмый» ("El coronel no tiene quien le escriba") повесте, 1966 елда «Хәерсез сәгать» ("La mala hora") романы чыга. Ә бөтендөньяга билгеле булуны аңа «Йөз ел ялгызлык» романы китерә. (1967).
Шәһәр аталышы грек "Tyras" (Днестр) һәм "polis" (шәһәр) сүзләреннән кушылып ясаган.
Euronews.
EuroNews (инглизчәдән — "Аурупа хәбәрләре", рәсми француз атамасы — "la Chaîne Européenne Multilingue d’Information euronews") — тәүлек буена 24 сәгать эшләүче Аурупа мәгълүмати телеканалы. Дөнья вакыйгалар видеотасмасын 10 тел комментарийлары белән бирә. Барлыгы 150 илдә карала (кабель, иярчен һәм эфир тапшыру).
No Comment Tv.
No Comment рубрикасы — каналның бренды. Аның кысаларында «үз үзе өчен сөйләгән» кыска роликлар чыга.
1972 елга кадәр дәүләт хезмәтендә була, башта министрлыкта (Ministry of Mortmain Endowments) эшли, аннары Сәнгатьләр бюросының цензура буенча директоры, Кино Фонды директоры һәм ахырда Мәдәният министрлыгының мәдәният эшләре буенча консультанты булып тора.
Санскрит (संस्कृतम् saṃskṛtam [sə̃skɹ̩t̪əm], элегрәк संस्कृता वाक् saṃskṛtā vāk, "сафландырылган сөйләм") — тарихи Һинд-Ария теле, һәм Һиндуизм һәм Буддизмның беренче дини теле. Бүгенге көндә бу тел Һиндстанның 22 рәсми телнең берсе, һәм Уттараханд штатының рәсми теле булып тора.
Ахирнәр ("ахир ән-нәһр" — «елганың ахыры»; Эридан "α", Эридан альфасы, "α" Eri) — Эридан йолдызлыгының +0,5 йолдызча зурлыктагы иң якты йолдызы һәм яктырыш буенча күк йөзендә тугызынчы урында тора. Йолдызлыкның көньяк кырыенда урнаша.
Газраэ ("әл-‘аҙара’ ", — «гыйффәтле кыз»; Зур Эт "ε", Зур Эт эпсилоны, "ε" CMa) — +1,51 күренмә йолдызча зурлыктагы Зур Эт йолдызлыгының күк зур йолдыз.
Риҗел ("риҗл әл-җәббар" — «Орионның аягы»; Орион "β", Орион бетасы, "β" Ori) — +0,18 күренмә йолдызча зурлыктагы Орион йолдызлыгының аклы-күкле үтә зур йолдыз.
Риҗел 773 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Бу B8I-a спектр сыйныфылы йолдыз. Аның массасы 17 Кояшныкына тигез. Аның өслегенең температурасы 11 200 К тәшкил итә, ә яктыртучанлыгы Кояшныкыннан 85 000 тапкыр артыграк. Димәк бу Галактиканың иң көчле йолдызларыннан берсе.
Кайбер вакытта, аналог һәм цифра схемалары арасында аерма үткәрү авыр, чөнки аларда линиялы һәм линиялы булмаган рәвештә эшләүче элементлар бар. Мисал өчен компараторны китерергә була. Ул төрле дәрәҗә көчәнешне үз эченә ала, әмма чыгуда ике дәрәҗәнең берсе генә була (цифра схемада кебек). Тагын бер мисал, overdriven транзистор көчәйткеч идарә ителгән ялгаучы җайланма характеристикаларына ия булырга мөмкин, ягъни аның чыгуында ике дәрәҗә сигнал була.
a>нда Бителҗәүза йолдызы (ук белән күрсәтелгән)
Бителҗәүза ("ибт әл-җәүза’" — «Бәйленең култык асты», Орион "α", Орион альфасы, "α" Ori) — Орион йолдызлыгында кызыл үтә зур йолдыз, ярымдөрес үзгәрмә йолдыз, аның ялтыравы +0,2 дән +1,2 гә кадәр үзгәрә һәм уртача +0,7 тигез. Бу астрономларга мәгълүм булган иң зур йолдызлардан берсе йолдыз Җирдән 643 ± 146 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Бителҗәүза Кояштан якынча 140 000 тапкыр яктырак һәм аның диаметры Кояшныкыннан якынча 1180 тапкыр зуррак.
Акбүзат ("Кәүкәб", Кече Җидегән "β", Кече Җидегән бетасы, "β" UMi) — Кече Җидегән йолдызлыгының яктырыш буенча икенче йолдызы. Җирдән 126 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Б.ч.к. 1900 елдан б.ч. 500 елгача бу йолдыз күк йөзенең төньяк котыбына иң якын йолдыз булган һәм котып йолдызы сыйфатыны башкарган. Бу хәл, бәлки, аның гарәп исемендә сурәтләнгән.
Әлрагый ("әр-ра‘ый" — «көтүче»; Кефей "γ", Кефей гаммасы, "γ" Cep) — Кефей йолдызлыгының куш йолдызы. +3,22 йолдызча зурлыктагы йолдыз Җирдән 45 яктылык елы ераклыкта урнашкан.
"Әлрагый Ab" — планета. A йолдызы тирәсендә 903 көн (2,5 ел) эчендә әйләнеп чыга, орбитаның зур ярымкүчәр 2,04 а.б., аз сузылган (эксцентриситет 0,115). Планетаның массасы кимендә 1,59 Юпитерныкы тигез.
Күкбүзат (Кече Җидегән "γ", Кече Җидегән гаммасы, "γ" UMi) — Кече Җидегән йолдызлыгының ак якты зур йолдыз, +3,03 йолдызча зурлыктагы йолдыз. Калкан "δ" сыман үзгәрмә йолдыз булуы сәбәпле аның йолдызча зурлыгы 3,43 сәг. эчендә 0,05m кә үзгәрә.
Корбин Блю (ингл. "Corbin Bleu"; 21 февраль 1989) — мәшһүр АКШ поп-җырчысы, биюче, җырлар авторы.
Әлфәрәс (шулай ук "Сөррә", "сөррәт әл-фәрәс" — «атның кендеге»; Андромеда "α", Андромеда альфасы, "α" And) — Андромеда йолдызлыгының иң якты йолдызы. Әлфәрәс 97 яктылык елы ераклыкта урнашкан.